Sosyal Hayata Dair Düşünceleri

onlann da haklannın savunulmasını istemiştir. Ermenilerin Türklere saldırdığı olaylarda Mşak gazetesinin redaktörü Artsurini'yi keskin bir dille tenkit ederek, iki millet arasına nifak sokmaya çalışmakla suçlamıştır. 3ı3 Kafkasya'daki Türk-Ermeni çatışmasının başlamasında Çarlığın rolü olduğu gibi cehaletin de rolü büyük olduğuna inanan Zerdabi, bu çatışmalann bir an önce son bulması, iki toplum arasında barış yapılması için büyük gayret sarf etmiş ve bu yönde birçok makale yazmıştır. Bu olaylardan her iki milletin de zarar göreceğini ifade eden yazar, bu çatışmaların sonucunda ancak gözyaşı, kan ve iki toplum arasında oluşacak kinin kalacağına işaret etmiştir. Halkları ayırıcı değil uzlaştırıcı fikirleri ile aydınlatmaya çalışan Zerdabi'nin çeşitli halklar arasında da itibar gördüğü cenaze törenine her milletten insanın katılmasıyla anlaşılmaktadır. Savaşların insanların hayatlarını bitirdiğini, ülkeleri zora soktuğunu ifade eden yazara göre, insanlar savaşlara harcayacakları enerjiyi ve parayı kendi ülkelerinin gelişmesine ve üretime harcasalar daha karlı olacaklardır. İnsanlar arasına düşmanlık değil, dostluk tohumları ekilmelidir. Çağdaş ülkeleri yakalamak için top ve tüfekten daha çok akla ve mantığa ihtiyaç olduğunu söyleyen yazar, ülkede bir eğitim seferberliğinin başlaması gerektiğine inanmaktadır.

İnsanların istismar edilmediği, aç olmadığı, özgürce yaşayabilecekleri, hür oldukları, söz haklarının varolduğu, maddi ve manevi gelişmeleri için her türlü imkfuun bulunduğu bir cemiyet hayatı hayal eden Zerdabi' de, yeteri kadar okulları ve hastaneleri olan ve oralarda insanlar arasında ayının yapılmayan bir cemiyet özlemi vardır. Ona göre hiç kimse parasına ve makamına göre

313 Ekinci, Yıl: 3, No: 4, 17 Şubat 1877, s. ı.

değerlendirilmemeli ve en azından insanca yaşayabilecek kadar imkanlara sahip olmalıdır.314 Petrol sanayinin gelişmesiyle köylülerin topraklanın bırakarak Bakô'ye alon etmelerine karşı çıkan yazara göre, bu insanlar "Bakıl kazanında kaynamak için" bu şehre gelmişler, maddi ve manevi açıdan son derece elverişsiz şartlarda yaşamaya çalışmaktadırlar. Çok ucuza ve çok fazla çalışbnlan bu insanların dışında bir de işsizler ordusu oluşmuştur. İşçiler mağara gibi yerlerde ikamet ederken, işsizler sokaklarda yaşamaktadırlar. Zerdabi'ye göre "Bakıl bir parça ekmek için gelenlerin kabristanlığına çevrilmiştir".3ıs

Halkın içinde bulunduğu zorluklara karşı duyarsız olan ağa ve beylere öfkesi yazılarında daha fazla kendini göstermektedir. Beyler asalak bir hayat yaşamaktadırlar. Zira köylülerin emeğinden istifade ederek zenginliklerini sürdürdüklerini söyler. Onlar ahlaki açıdan zayıf kimselerdir, içki, kumar ve eğlence meclislerinde vakit geçirmektedirler. Maddi ve statü açısından güçlü olan beyler halkı ezmektedirler ve kendi keyifleri doğrultusunda davranmaktadırlar. Zerdabi'ye göre bu beyler para ve mal için her şeyi yapabilecek karakterdedirler. 316 Toplumu kemiren en önemli hastalıklardan birinin de tembellik olduğunu ifade eden Zerdabi, halkın durumunu anlattığı yazılarında tembelliği küçükten büyüğe kadar bütün toplumu saran bir zehir olarak nitelendirir. Yazar tembel insanları ise meyvesi ve gölgesi olmayan ağaca benzetmiş, akşama kadar sokaklarda gezen, bir köşede birkaç parça malın başında oturarak boş boş · sağa-sola bakanları tenkit etmiş ve bu �şilerin ileri sürdükleri mazeretleri kabul etmemiştir. Çünkü bu kişiler çalışmayı, zahmet çekmeyi sevmezler ve böyle bir alışkanlıkları da yoktur. Zerdabi

314 Rüstemov, a.g.e., s. 98. 315 Göyüşov, Azerbaycan Maarifçi/erinin Etik Görüşleri, s. 20-21. :116 Ekinci, Yıl: 3, No: 6, 17 Mart 1877, s. ı.

bu tembellik böyle devam ederse milletin yok olup, diğer milletler içinde eriyeceğinden korkmaktadır. 3ı7

Kişilerin fert olarak namuslu, dürüst ve çalışkan olmaları gerektiğini belirten yazara göre, sadece "Halk işi Hak işidir" demekle olmaz, bunu sağlamak için cesaretle ve imanla çalışmalıdır. Hatta gerekirse bu uğurda canını dahi verebilecek kadar inanmalıdır. Adaleti tesis etmek uğruna hiçbir şeyden korkulmamalıdır.318

Zulme karşı susmak ve sabretmek her zaman doğru bir davranış tarzı değildir diyen Zerdabi göre, uzun süredir "kul hükmünde" yaşayan bu millet bir an önce gözündeki perdeyi yırtmalı, zulme karşı birlik olunmalı ve insanca yaşamak için mücadele edilmelidir. 319

İçkinin insan hayatına verdiği zararların üzerinde duran Zerdabi'ye göre, alkolizm çok tehlikeli bir hastalıktır ve insanı fizik olarak ve manen çökertmektedir. "Zehrin azı da çoğu da birdir" diyerek içki içilmesine karşı çıkan Zerdabi, içkinin insanı ahlaken zayıflattığını, giderek utanma hissini kaybettirdiğini ve kişiyi giderek vicdansızlaştırdığını ifade etmiştir. Alkolik olan insanlar zayıf iradeli olur, bu alışkanlık aile yaşantısını olumsuz etkiler ve çıkan huzursuzluklar neticesinde birçok aile dağılmıştır. Zerdabi alkolizme karşı ilmi delillerin yanında, dini ahkfunlan da kullanarak mücadele etmiştir.320

Dilenciliği toplumun önemli bir yarası olarak gören Zerdabi, bu meselenin çözümü için öneriler ortaya koymaktadır. Ona göre, her geçen gün sayılan hızla artan dilencilere günlük para vermek veya yıllık külli bir bağış yapmak çözüm değildir. Bu insanlar için bir hayır cemiyeti kurulmalı ve burada toplanan paralar ile dilenciler

3l7 Ekinci, Yıl: 3, No: ıı, 26 Mayıs 1877, s. ı. 3'8 Göyüşov, Azerbaycan Maarifçilerinin Etik Görüşleri, s. 179-180. 319 A.e., s. 194. 320 A.e., s. 2oı.

için bannaklar yapılmalıdır. Bannma problemi çözüldükten sonra dilencilerin çocuklan mutlaka okutulmalıdır. Bu okullar seçilirken de öncelik meslek okullanna verilmelidir. Böylece dilenciler sokaklarda yaşamayacak ve çocuklan lasa sürede bir meslek sahibi olarak hem ailelerine hem de topluma faydalı olacaklardır.321

Çarlık yönetimine her zaman karşı olan, Çarlığın Azerbaycan Türklerini maddi ve manevi olarak geri götürdüğünü ve ilerlemesine mani olduğunu savunan Zerdabi, ilk dönemlerinde yazdığı makalelerde yönetimi açıkça eleştirememiş, çoğunlukla memur ve yöneticilerin yaptıklan yanlışlan gündeme getirmiştir. Özellikle hükümetin ve memurlann yaptıklan haksız uygulamalarla ilgili gazeteye gönderilen haberleri yayınlamıştır. Zerdabi, 1905 ihtilalinden sonraki makalelerinde Çarlık yönetimine karşı daha sert eleştirilerde bulunmuş ve bir makalesinde "Son zamanlarda biz Müslümanların kol ve ayaklannı bağlayan zincir paslanıp, parça parça olup döküldü. Bakfi'nün sokaklanndan yaşasın hürriyet sesleri gelmeye başladı" diye yazmıştır. 322

Zerdabi yönetici ve memurlar tarafından insanlara çıkarılan zorluklan sık sık dile getirmiş ve bürokrasiden şikayet etmiştir. Şahısların polis tarafından takip edilerek sadece fikirlerini açıkladığı için "siyasi cihetten itibarsızdır" raporu verilerek işinden atılmasını ve toplumdan tecrit edilmesini eleştiren makaleler yazmıştır. Böyle bir rapor kendisiyle de ilgili hazırlanmış, işsiz kalmış ve yıllarca polis takibine uğramıştır.323

Zerdabi, ana hedeflerinden biri olan eğitim konusunda önemli tekliflerde bulunmuş ve bunların bazılarını bizzat kendisi uygulamaya koymayı başarmıştır. Bütün hayatı boyunca üzerinde çok hassas olduğu ana dilinde eğitim yapılması idealini gerçekleştirmiştir. ""' Rüstemov, a.g.e., s. 64. '122 A.e., s. 82-83. :ı•3 A.e., s. 84.

Hallan inançlarının sömürülmesine ve kadına kötü davranılmasına karşı çıkmış ve insanlann bu konularda daha bilinçli hale gelmeleri için gayret göstermiştir. Milletinin karşı karşıya kaldığı bütün problemleri kendine dert edinen Zerdabi, bir aydın hassasiyetiyle bunlara çözüm önerileri getirmiştir. Onlara bu problemler karşısında aklın ve ilmin ışığında neler yapmaları gerektiğini onların anlayabilecekleri bir dille anlatmaya çalışmıştır.