Toplumsal Dayanışmanın Somut Örneği: Hayır Cemiyetleri

bu okuldan haşan ile mezun olarak önemli mevkilerde görevler alırlar.233

Azerbaycan tarihinde bir ilk olarak çok önemli bir yere sahip olan okul fikrinin hayata geçirilmesinde Tagiyev, Zerdabi ve Hanife hanımın gayret ve fedakarlıklan ön plandadır. Nitekim İrşat gazetesinin ı907 yılında çıkan ı22. sayısındaki bir makalede " ... BakU'de ıı Rus-Müslüman Okulu var. Bu okulların cümlesinde Zerdabi'nin emeği ve zahmeti vardır" sözlerine yer verilerek Zerdabi'nin eğitim faaliyetleri takdir edilmektedir.234

Zerdabi'nin bir diğer gerçekleştirmek istediği hayali, ı87o'li yıllarda şartlar gereği yeterince başarılı olamadığı Hayır Cemiyeti'ni yeniden faaliyete geçirmektir. Bilindiği gibi, ı905 ihtilalinden sonraki hürriyet ortamı, Azerbaycan' da kültürel, sosyal ve siyasi alanlarda önemli gelişmelere sebep olmuştur. Özellikle matbuat alanındaki gelişmeler diğer sabalan da etkilemiştir. Bu ortamda, Azerbaycan' da yayınlanmakta olan 1ürkçe gazeteler sayfalannda, diğer milletlerde olduğu gibi, Müslümanlar için de hayır ve eğitim cemiyetlerinin kurulması gerekliliği konusunu sık sık vurgulamaya başlamıştır.

Yine bu dönemde, Türk-Ermeni çatışması başlamıştır. Kafkasya Genel Valisi ve diğer Rus idarecilerin göz yumması, destek ve kışkırtmalanyla Azerbaycan'ın birçok bölgesinde Ermeniler Türkleri öldürmeye başlamıştır. Bu saldırılardan kaçan binlerce aile ile öksüz ve yetim kalan çocuklar perişan vaziyettedir. Rus

"-13 Okuldan mezun olan öğrenciler için bak. Guseynova Dina Sadık Kızı, Azerbaydjanskaya intelligentsiya v kontse XIX-naçale XX v., Baku, Av

torefarat, ı993, s. 24; S. Genceli, Işıklı Ömürler Kövrek Taleler, Bakı, Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı, ı991, s. 6. :134 Veli Memmedov, Ekinci Gazeti, Bakı, Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı, ı976, s.7.

yöneticilerin kayıtsız kaldığı bu duruma Türk zenginler ve aydınlar daha fazla duyarsız kalamamışlardır. Bu insanlara yardım etmek amacıyla bir yardım cemiyeti kurmaya karar verilir. Bu zenginler ve aydınlar 1905 yılının sonbaharında 1800 imzalı bir dilekçeyle Kafkas Genel Valiliğine müracaat ederek hayır cemiyeti açmak için izin isterler.235 Bu istek hükümet tarafından da olumlu karşılaşınca Bakfi Müslüman Hayriye Cemiyeti 10 Ekim 1905 tarihinde açılır. Cemiyetin ni�amesi hem Rusça hem de Türkçe yazılır ve Tiflis'te Kafkas Valisi Vorontsov Daşkov tarafından tasdik edilir. Cemiyetin kurucuları 21 kişiden meydana gelmektedir. Bunlardan bazılan; Zeynelabidin Tagiyev, Hasan Melikzade Zerdabi, Ali Merdan Topçubaşı, Ahmet Agayev, Ali Bey Hüseyinzade ve İsa Bey Hacinski'dir. Cemiyetin başkanlığına Tagiyev, idare heyetine de İsrafil Hacıyev, Ahmet Agayev, Hacı Mustafayev, Ali Merdan Topçubaşı ve 2'-erdabi seçilir. Cemiyete ekonomik destek Tagiyev tarafından sağlanır. Yapılacak faaliyetleri ise 2'-erdabi planlamaktadır. Cemiyetin nizamnamesinin birinci maddesi şöyledir: "Balama muhtaç yaşlılara bakmak, fakir Müslüman öğrencilerin orta ve yüksek eğitimini yapabilmesi için para yardımında bulunmak, fakir kimselere giyecek ve yiyecek, bazen de para yardımı yapmak" . 236

Azerbaycan'ın içtimai ve siyasi hayatında önemli bir yeri olan Müslüman Hayriye Cemiyeti'nin 1. Dünya Savaşı yıllarında faaliyet alanı daha da genişler. Cemiyet Kafkas cephesinden gelenlere, ana-babasız kalanlara, esir düşen Türk askerlerine çeşitli yardımlar yapar.237 2',erdabi, zenginlerin ve aydınların hayır cemiyeti kurmadaki istekliliğini görünce çok sevinir. Cemiyet sayesinde, okuyan Türk gençlerinin sayısı çoğalmış, eğitim faaliyetleri artmış ve en önemlisi de, halk bilinçlenmiştir. Aynca

a:ıs Aslan, a.g.e., s. 54. "36 Cavadov, a.g.e., s. 31-32. 237 A.e., s. 36-4ı.

fakir öğrencilere yapılan yardımın yanında muhtaç olanlara da düzenli yardımlar yapılmaktadır. Böylece Zerdabi'nin bir hayali daha gerçekleşmiştir.

Zerdabi'nin, kuruluşunda ve faaliyetlerinde bizzat yer aldığı bir diğer cemiyet ise 'Neşr-i Maarif Cemiyeti'dir. İlk toplantısı 24 Kasım 1906 tarihinde yapılan cemiyette; Tagiyev başkan, M.Hacinski başkan yardımcısı, Ahmet Agayev katip, Zerdabi ise teftiş heyetine seçilir. Cemiyetin adından da anlaşılacağı üzere hemen bütün faaliyetleri eğitim üzerinedir. Cemiyet, Müslüman halkın ve çocukların eğitilmeleri için çalışmalar yapar. Sadece 1907 yılında Baku' de üç okul açar ve bu okullarda öğrenciler ücretsiz okutulur. Zerdabi, bu cemiyet aracılığıyla Azerbaycan'ın geleceği olan gençlerin eğitilmesi için elinden geleni esirgemez. Özellikle çocukları eğitecek olan öğretmenlerin yetişmesi için özel çaba gösterir. Azerbaycan'ın ileri gelen zenginleti de yapılan bu eğitim faaliyetlerine para yardımlarını esirgemezler.238

Zerdabi'nin cemiyetçilik faaliyetlerinin yanında, Hanife hanım da Müslüman kadınların bir araya geldiği bir cemiyet kurar. 26 Kasım 1908 tarihinde Bakô'de ilk toplantısı yapılan bu ilk kadın cemiyetine Hanife Hanım başkan seçilir. Cemiyetin amacı: genelde cahilliğe karşı mücadele etmek, eğitimi yaygınlaştırmak, öğrencilere maddi yardım yapmak, özelde ise kadının eğitilmesidir. İlk önce Nicat Cemiyeti'nin bir şubesi olarak kurulan müessese daha sonra kendi nizamnamesi olan 'Müslüman Kadınlarının Bakı1 Hayriye Cemiyeti' olarak adlandırılır. Cemiyet, kadınların eğitiminin dışında, onların ekonomik faal�yetlere katılmaları için çalışmalar yapar. Aynca ihtiyaç sahibi kadınlara para yardımında bulunur. Hanife Hanım bütün bu faaliyetlerin yönlendiricisi ve yöneticisi konumundadır. 239

238 Cavadov, a.g.e., s. 75-81 239 Süleyınanova, a.g.e., s. 183-184.