Zerdab'a Zorunlu Gidiş

Necef Vezirov, Mirza Fethali Ahundov vb. birçok aydının yazılan ve desteğiyle gazete bütün zorluklara rağmen kabul görür.

Ekinci, özellikle vali Staroselski'nin Bakfi'den ayrılmasından sonra zor günler geçirir. Gazete üzerindeki baskı ve sansür günden güne artar. Nihayet Eylül 1877 de Ekinci kapatılır. Böylece çok uzun mücadelelerle neşredilen ve devam ettirilen Ekinci'nin yayın hayatı sona erer. Bu durum Zerdabi ve mücadele arkadaşlarını derinden etkiler. O artık Çarlık yönetimi nezdinde sakıncalı bir şahıstır. Her yerde takip edilir ve hakkında sürekli rapor tutulur. Zerdabi, Ekindnin kapatılmasından sonra okulda da zor günler geçirir ve istifa etmesi istenir. Polis onu Bakfi'den uzaklaştırmak için ya Yekatarinador Lisesine gitmesini ya da hemen istifa etmesini ister. Zerdabi bu baskıya daha fazla dayanamaz ve ıı Kasım 1878 tarihinde okuldaki görevinden de istifa eder.21s

Okuldaki görevinden de ayrıldıktan sonra hiç kimse ona iş vermeye cesaret edemez. Ekonomik sılo.ntıya daha fazla dayanamayan Zerdabi, 1879 yılının sonlarında, 1896 yılına kadar ikamet edeceği doğduğu köy olan Zerdab'a gider. O Bakfi'den uzaklaştırılsa da mücadelesinden vazgeçmez. Köyde ve yakın çevresinde Çar memurlarının yaptığı haksız uygulamalara karşı çıkar, halka kendi haklarını korumayı ve nasıl mücadele edeceklerini anlatır. Halk ona güvenmekte ve anlattıklarını yapmaya çalışmaktadır. Fakat yöneticiler bu durumdan hiç memnun olmadıkları gibi,

2ıs Zerdabi okul müdürlüğüne istifa dilekçesinde "Siz benim ya Yekaterihador lisesine öğretmen olarak gitmemi ya da istifa etmemi istediniz. Öyle görünüyor ki, benim bu okulda kalmam mümkün değil. Alt bir göreve tayin edilmek şöyle dursun yılın bu ayında küçük çocuğu olan benim başka bir yere gitmem mümkün değildir. Teklif edilen görevi reddettiğimi bildirir, istifamın kabulünü arz ederim." diye yazmışbr. Rüstemov, a.g.e., s. 69-70.

Zerdabi'nin görüşlerinin halk için zararlı olduğunu Valiliğe rapor ederek mutlaka önlem alınması gerektiğini bildimıişlerdir.216

Kendi köyüne dönen Zerdabi burada şeyhler, toprak ağaları ve halkı soyan askerlerle karşılaşır. Köylülerin haklarını korumak için bunlarla mücadeleye başlar. Mağdur köylüler ondan akıl sormak için evine gelmekte ve meselelerini çözmek için kendisinden tavsiyeler almaktadır. Zerdabi hükümetle işi olanlara hiçbir karşılık beklemeden dilekçe yazar, karşılığında para vermek isteyenlere bu parayla Kırım' da İsma . il Gaspıralı'nın211 çıkardığı Tercüman218 gazetesine abone olmalarını tavsiye eder. Hatta kendisi de abone

"'6 Zerdabi'nin halkı aydınlatma ve haklannı korumak için yaptığı faaliyetler Çar memurlan tarafından takip edilir ve raporlar yazılır. Baku Kaza

İdaresi Reisi 29 Şubat 1896 tarihinde Baku Valisine "Göyçay kaza reisinin 31 Aralık 1886 tarihinde verdiği raporda da görüleceği gibi Zerdabi ahali için zararlıdır ve kendi menfaatleri doğrultusunda halkın içine fitne sokmaktadır. Yapılan şikayetleri kendi istediği gibi değiştirerek gazetelere yazıp, halkı isyana teşvik ediyor. Bu şahısın aynı zamanda siyasi cihette de itiban yoktur" bir rapor göndermiştir. Rüstemov, a.g.e., s. 7ı. "'7 İsmail Gaspıralı (1851-1914) Eğitimci, gazeteci ve siyaset adamı. Kınm'da bir memur ailesinin çocuğu olarak dünyaya gelir. Eğitimini Moskova'da

Rus okullannda görür. Fransa ve Türkiye' de de bulunan Gaspıralı 18751881 yıllannda Bahçesaray' da ilkokul öğretmeni ve belediye başkanı olarak görev yapar. 1883'te Tercüman gazetesini çıkanr. Eğitimde modernleşmeyi hedef alan Usul-i Cedid hareketinin liderlerinden biridir. Onun "Dilde, Fikirde, İşte Birlik" şian ile ortaya attığı fikirler Türk dünyasında önemli yankılar yapmıştır. Geniş bilgi için bkz. Nadir Devlet, İsmail Bey Gaspıralı (1851-1914), Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınlan, 1998. "'8 İsmail Gaspıralı 1879 tarihinde Tercüman gazetesini çıkarmak için hükümetten izin istedikten sonra Zerdabi'ye mektup yazarak tavsiyelerini ve yardımını ister. Zerdabi Gaspıralı'dan Arapça-Farsça kelimelerle, spesifik Tatarca kelimelerden imtina ederek, orl:ak bir Türk dili kullanmasını ister. Ekinci gazetesi sade bir Türkçeyle çıktığı için halk tarafından anlaşılabilmiştir. Onun için Gaspıralı'da özellikle dil konusunda hassas olmalıdır. Tercüman yayınlandıktan sonra Zerdabi sevinçle Hanife hanıma "Bak! Artık gazetemiz iki oldu, sonra üç, sonra dört olacak" demiştir. H. Melikova, a.g.m., s. 38; Süleymanova, a.g.e., s. 127.

olduğu Tercüman'ı okuduktan sonra köyün imamına vererek, minberden halka okumasını ister.219 Zerdabi'nin köye gönderilmesi, önceden bildiği gibi köylünün maddi ve manevi durumunu daha yakından görmesine imkan sağlar. O, köyde tespit ettiklerini kendi üslubuyla Kaspi, Kavkaz, Novoye Obozreniye, Zemledelçeskaya ve Kafkas Köy Tasarrufatı

Cemiyeti'nin yayın organında yazar. Bu gazete ve dergilerde Azerbaycan'ın sosyal ve iktisadi meseleleriyle alfil<alı çok önemli makaleler kaleme almıştır.220 1886 yılında Garip Sultan221 adını verdiği bir kızı olan Zerdabi, BakG.'den ayrılmak zorunda kaldığı için üzülmektedir ve bunu zaman zaman dile getirmektedir. Zerdabi, Baku' de halkına daha faydalı olabileceğini düşünınektedir, ancak köyde de üzerine düşeni yapmaktan geri durmaz. Çarlığın halka uyguladığı baskılar, memurlann yaptığı haksızlıklar ve adaletsizlikler, ağır vergiler, dilencilik gibi halkı ilgilendiren bütün olumsuzluklarla mücadele eder. Konuyla ilgili çok sayıda makale kaleme alarak, bunlan düzenli bir şekilde çeşitli gazete ve dergilere gönderir. Zerdabi'nin bu tavn yönetim tarafından halkı isyana teşvik olarak değerlendirilir. Halka örnek olmak için köyde birçok faaliyette bulunan Zerdabi, 1889 yılında kendi yaptığı el işleriyle Tiflis'te açılan Kafkas Köy Tasarrufatı ve Sanayi sergisine katılır ve bir gümüş madalya alır. 222

aı9 Baykara, a.g.e., s. 145.

aao Cavadova, a.g.e., s. 17. aaı Garip Sultan Melikova Hasan Bey Kızı (11.6.1886-9.3.1967) Zerdab'ta doğan Garip Sultan Tiflis'te Rus lisesini bitirdikten sonra öğretmenliğe başlar. Bakıi'deki Rus-Tatar Kız Okulunda (1915-1918), Bakıi Rus Lisesi'nde (1918-1920) ders verir. 1956 yılına kadar Bakfı'de öğretmenlik yapan Garip Sultan 1967 yılında vefat etmiştir. ASE, C: VI, 1982, s. 490; Sovremenniki O G. Zardabi, s. 215.

a:ıa Gülsüm Aliyeva, "Hasanbey Zerdabi Kafkas Sergisinde", Elm ve Hayat,

No: ıı, 1968, s.15.

Zerdabi'nin köydeki faaliyetlerine karşı çıkanlar sadece Çarlık memurları değildir, aralarında yerli zenginler ve sözde din adanılan da vardır. O halkın aydınlanması ve onların kendi haklarının farkında olması için uğraşırken özellikle sözde din adanılan bu durumdan hoşnutsuzluk duymaktadır. Bu durumun kendi menfaatlerine dokunacağım, halkın kendilerine olan itibarının azalacağını ve kazançlarının düşeceğini düşünmektedirler. Halkı kandıran bu cahil din adamlarıyla mücadele etmeyi kendine vazife edinen Zerdabi, özellikle bölgenin ileri gelenlerinden Şeyh Ali Baba'nın husumetini kazanır. Şeyh, ''bu köyden ya ben gideceğim ya da o" diyerek ona karşı halkı kışkırtmaya başlar. Bunlar fayda etmeyince de Şeyh adamlarını gönderip, Zerdabi'yle barışmak istediğini bildirir, fakat o, halkı kandıran ve sömürenlerle asla dost olmayacağını bildirerek bu teklifi reddeder.223

Zerdabi'nin köyde kaldığı dönemde yaptığı en önemli çalışmalarından birisi okul açmak için verdiği mücadele olmuştur. O dönemde okul açmak için izin almak çok zordur. Ancak, o her şeyden önce halkın, eğitimin önemini kavraması ve okulun gerekliliğinin bilincine ulaşması için gayret sarf eder. Bu amaçla yapılan faaliyetler neticesini verir ve Zerdab'ta okul açılması için gereken izin alınınca Zerdabi "Nihayet bizim köyde de bayram var. Çok yakında burada da okul açılacak. Demek ki benim sesim sahrada olduğu gibi batmadı" diyerek memnuniyetini gösterir.224

Okul açılması için izin alınır, fakat Şeyh Ali Baba eskiden kalan husumetle halka burada kilise yapılacağım ve halkın Hıristiyanlaştınlacağım söyleyerek yardım etmelerini engeller.22s Fakat Zerdabi bundan yılmaz ve özellikle halkın pratikte işine yarayacak,

•:ı:ı S. Huseynov, "H. Zerdabi Görkemli Muharrir ve Publisist Kimi", ASSR Elmler Akademiyasımn Haberleri İctimai Elmler Seriyası, No: 4, ı959,

s. 78; Rüstemov, a.g.e., s. 73. •24 Rüstemov, a.g.e., s. 73 ••s Rüstemov, a.g.e., s. 73.

hoşuna gidecek olan ekincilik veya ipekçilik okulunun açılması için çalışmalarına devam eder. Hallan her yardım istediğinde onların yanında olan, müşkülatlarını halletmek için çalışan, özellikle köyde çok yaygınlaşan çiçek hastalığı sırasında gösterdiği özveriyle halk tarafından takdir edilen 7.erdabi'nin gün geçtikçe halk arasında sevilmesi ve saygınlığının artması memurların ve zenginlerin hiç de hoşuna gitmemektedir. Bu amaçla onu korkutmak ve Sındirmek için çeşitli yollara başvurmaktadırlar. Defalarca suç isnatlarıyla ev hapsi cezası verilen 7.erdabi'nin evine de birçok kez saldırılarda bulunulur. Bu olaylan polis idaresine bildirdiğinde kendisine "sizin düşmanınız yok ki, kim size böyle bir şey yapar" denerek müracaatı geri çevrilir.226 7.erdabi, Rus hükümetinin Kafkaslara göçmen yerleştirme politikasını eleştirir ve buradaki köylülerin durumlarının zaten kötü olduğunu yazar. Yazılarım yayınlattığı Zemledelçeskaya gazetesi yazı işleri ona St. Petersburg'a gelip kendileriyle çalışmasını teklif eder. Çok iyi bir maaşla göreve çağrılan ve Kafkaslarla ilgili yazılar yazması istenen 7.erdabi, "Şimdi benim yazılanın iyi, ama oraya gidersem özgürlüğümü ve dilimi kaybederim" diyerek bu teklifi reddeder. Köyde açılacak okulu bir süre erteleyen yönetim, sonunda izin verince 7.erdabi köyde mutlaka bir de gazete çıkarmak ister. Bunu duyan askerler ve düşmanları onun Türk Sultam'nın ajanı olduğunu ileri sürüp şikayet ederler. Asıl amacının isyan çıkartıp Kafkasları Rusya' dan ayırmak olduğunu, bunun için fitne çıkardığım hükümete yazarlar. Bu ciddi iddiaların araştırılması için Vali sıcak bir Mayıs ayında aşın sineğin olduğu 7.erdab'a gelir. Yaşlı olan Vali yaşadığı çok zor günlerin ardından iddiaların asılsız bir iftira olduğunu anladıktan sonra Bakı1'ye dönerken 7.erdabi'ye, "Sizin gibi biri bu kadar probleme

226 A.e., s. 75.