Okan Yeşilot - Revan Türkleri by Türkçü Betik

REVAN TÜRKLERİ

---- · -----

Editör: Prof. Dr. Okan YEŞİLOT

REVAN TÜRKLERİ Yazarlar Prof. Dr. Nesrin Sanahmetoğlu Prof. Dr. Okan Yeşilot

Doç. Dr. Hayri Çapraz Dr. Hatem Cabbarh Genel Yayın Yönetmeni Mustafa Karagüllüoğlu

16427

978-605-9787-51-2 299 Araştırma İnceleme: 242

ISBN:

Yeditepe Yayınevi:

ı. Baskı: Ağustos 2016 Sayfa Düzeni Adem Şenel Kapak Tasarımı Sercan Arslan

Baskı-Cilt Şenyıldız Yay. Matbaacılık Ltd.Şti.

Gümüşsuyu Cad. Işık Sanayi Sitesi C Blok No:102 - Topkapı/İstanbul Tel:

0212 483 47 91-92 (Sertifika No: 11964)

YEDiTEPE YAYlNEVi

Çatalçeşme Sok. No: 52/1 34410 Cağaloğlu-İstanbul Tel: (0212) 528 47 53 Faks: (0212) 512 33 78

.yeditepeyayinevi. com 1 bilgi@yeditepeyayinevi. com

www

REVAN TÜRKLERİ

------ · ------

Yazarlar: Prof. Dr. Nesrin SARIAHMETOGLU Prof. Dr. Okan YEŞİLOT Doç. Dr. Hayri ÇAPRAZ Dr. Hatem CABBARLI

Editör: Prof. Dr. Okan YEŞİLOT

YEDiTEPE-W

Bu kitabın hazirlanmasında ve yay1mlanmasmdaki katkilanndan dolay1 Mehman Kerimzade Mail Oğlu'na teşekkür ederiz.

İÇİ NDEKİLER ÖNSÖZ .

.. ................................

GİRİŞ

........

...

.........

...

..........

...

...... ........................

. 9

............ ....

............................................................................................................................

REVAN HANLIGI'NIN TARİHİ

........................................................................

XIX. Yüzyılın Başlarında Revan Hanlığı'nda Siyasi Durum

....................

AZERBAYCAN COGRAFYASINDA RUSYA-İRAN HAKiMiYET MÜCADELESİ-TÜRKMENÇAY ANTLAŞMASI (1828 ) .....31 Antlaşmanın Maddeleri

.....................................................................................

Antlaşmayla Azerbaycan'ın ikiye Bölünmesi...

.............................................

Ermenistan'ın Temelleri Atılıyor

.....................................................................

Tazminat Meselesi

...

. ..

..... . . ....... . ........ .

............ .......

.......................... ...... .......

Kuzey Azerbaycan'ın Rusya Tarafından İşgali ve Türkmençay Antiaşması'nın Tarihçiler Tarafından Değerlendirilmesi Sonuç

..........................................................................

..... ......................... .......................................................................................

.37

ERMENiLER KiMDiR? MENŞEİ NEREYE DAYANlR? Ermenilerin Toprak iddialarının Milli Şuura Tesiri

..............................

...................................

.51

GÜNEY KAFKASYA'DA ERMENiSTAN BÖLGESİNİN OLUŞUMU

.......

19. Yüzyılın Başında Güney Kafkasya ve Rusya'nın Bölge Politikası

.....

........................................................................

Ermenilerin Güney Kafkasya' da Politik Nüfuz Çatışma Alanına Dahil Olması

19. Yüzyılın ilk Yarısında Rusya'nın Güney Kafkasya'da Toprak Kazanımları .................................................................... 69 Göçler ve Nüfus Değişimi Sonuç

................ ....... .......... ........ .... .................... ..........

...................................................... .......

.. .. .

. 92

........ .................... .................. ..

TÜRKLERiN GÖ ÇLERİ VE SORGÜNLERiN TARİHİ GELİŞİMİ .

... ......

Ermeni Vilayeti'nin Oluşturulması ve Türklerin Göçü

..............

. 96

.....................

101

.............

İran'dan Göç Eden Ermenilerin Türk Topraklarına İskanı

Ermeniterin Osmanlı Devleti'nden Göç Etmesi ......................................... 106 ı905 Olaylarında Yaşanan Göçler .................................................................. ııs I. Dünya Savaşında Göçler ve Göçmen Meselesi ........................................ ıı7 Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti Dönemi ve Göçmenler.............. ı2ı ı928-ı930'lu Yıllar: Göç, Sürgün ve Tevkifler ............................................ ı28 ı948-ı953'de Ermenistan'dan Türklerin Sürgünü (Deportasiya) .......... l34 ı980 ve ı990'lı Yıllarda Türk Muhacereti..................................................... ı47 ı990-2000'li yıllarda Azerbaycan' da Göç Hareketleri .............................. ı49 Sonuç

....................................................................................................................

ıso

AZERBAYCAN'DA KAÇKIN (MÜLTECi) VE MECBURI GÖ ÇKÜNLER (1988 SONRASI) .................................................. 153 Türklerin Ermenistan'dan Göçü, Karabağ Sorunu................................... 154 Kaçkınların ve Mecburi Göçkünlerin Sorunları ve Alınan Tedbirler ........................................................................................... ıs8 Barınma Sorunu ................................................................................................ ıs8 İşsizlik ve Beslenme Sorunu ............................................................................ 161 Sağlık Sorunu ...................................................................................................... 162 Eğitim Sorunu.................................................................................................... 164 Kaçkınlara ve Mecburi Göçkünlere Yardım Amacıyla Kurulan Cemiyetler ve Dış Yardımlar....................................... 165 Kaçkın ve Mecburi Göçkünlerin Bugünkü Durumu (2016) ................... 166 Sonuç.................................................................................................................... 169 REVAN'DA TARİHİ VE MiMARİ DEGERi OLAN MESCİTLER .......... 173 Göy (Gök) Mescit .............................................................................................. 173 Serdar Mescidi .................................................................................................... 174 Demirbulak Mescidi .......................................................................................... 175 Tepebaşı Mescidi ................................................................................................ 175 Zal Han Mescidi .................................................................................................175 Hacı Nevruzali Bey Mescidi ............................................................................ ı76 Recep Paşa Mescidi............................................................................................ 176 Pir Hüseyin Türbesi .......................................................................................... ı76 Ermenistan Devleti Tarafından Yok Edilen Türk Anıtları...................... 177 Ahi Tevekkül Zaviyesi...................................................................................... ı77 Selim Kervansarayı ........................................................................................... ı77 Urud Abideleri .................................................................................................... ı78

Buğakar Piri. .. ... ......... ..

...

....

. ....

........ .

........

Ağadede Ziyaretgahı ve Mezarlığı. Revan Aydınları ... . .

. . ........ .........

.. ... . ... ... ..

.. .

.................

.. . .

. .. ...........

.. 180 .

................................................................

...

...........

....

..........

. ...

.................... .

180

....... ..... ....

l81

XIX. YÜZYlLlN SONU XX. YÜZYlLlN BAŞLARlNDA REVAN'DA EGiTiM, BASlN-YAYlN FAALİYETLERİ...

....

Eğitim

....

.... .. ..

...

...... ....

Kitap Basımı

..............

............

. .

............... .....

.......................

....

.........

........................... .. ............. .............

Erivan dışında basılan eserler. . ....

...

.. ....

.........

...

.........................

......... ...................

...

...... ........

....... .........

187 187 190

I 90

........ ..... .....

Başka dillerden tercüme edilerek basılan eserler ..................... ..... ..... .... 191 ..

Erivan'da ilk kez Türkçe basılan eserler ... .

........ .....................

Erivan'da 1899-1916 yıllarında Türkçe basılan eserler Erivanlı yazarların dışarıda yayımlanan eserleri; Gazetecilik ....... ........... .

........ .........

Lek Lek (Leylek) dergisi

.......

Bürhan-ı Hakikat dergisi .. ..

.. .. .

......

....

...

...... .....

. ...........

.......

...

...........

..........

.. .

. . .. . .....

. ....... .. .

.... .

.. ....

.. .

..... ... ... .

....

.............................

....................

......................... ..............................

.. .

........

...

........

.............

......

192

.. 193

..... ....

....

191

.....

194 195

. 195

1920-1989 Yıllarında Ermenistan'da Türkçe yayımlanan Gazeteler .. ....

............

Tiyatro ... . ....

......

. .

. .. ... ..... . ....

........ .

... .

DEGERLENDİRME . . .

........

.. .. .. .... ...... ..... ..........

KAYNAKLAR....

......

... ....... .

......

.. .

. ..........

....

...

........

.........

.....

...

.........

...........

.....

...

................

.....

. 196

........................ ...... ..... .

......

...

.... .....

.........

...

....

.... ..

.................

.....

196

. 199

...... ...... ...

.........

...

....

.....

207

EK I. ÇUKURSA'D BEYLERBEYLİGİ DÖNEMİNDE REVAN YÖNETİCİLERİ

.....

....

........

.....

...........

...

........

...

. 223

....................... ............. .

EK 2. HANLIKLAR ZAMANI REVAN YÖNETİCİLERİ .... ..

........ ....

EK 3. RUSYA'NIN İŞGALİNDEN SONRA ERiVAN VALİLERİ

.. .. 225 ...

....... .....

. 226

EK 4. ERMENiSTAN SSCB BAKANLAR KONSEYİ'NİN KARARLARINA ESASEN ERMENiSTAN'DA TÜRKÇE OLAN KÖY VE KASABA ADLARININ ERMENİCE OLARAK DEGiŞTiRiLMESi

..............................................................................

EK 5. OSMANLI ARŞİV BELGELERİ

..................

247

.........................................................................................................................

315

..........

........

...................

...

227

DİZİN

EK 6. RESiMLER

.....

..... . .

. .. .....

.. .. ..

.....

.... .

.. .........

.........

..................... ..................

320

ÖN SÖZ ------ · -------

"Yukarıda Allahu Tealô Hazretleri, aşağıda Türk kardaşlarımızdan başka bir ümidgahımızyoktur." Zengibasar ahalisi, 10 Şubat 1920

ugünkü Ermenistan toprakları Türk vatanıdır. Bunu, tarihi objektif değerlendiren herkes söylemektedir. Ermeniler bu topraklara çok sonradan geldiler veya getirildiler. Hem Rus

hem de Osmanlı kaynakları bunu teyit etmektedir. Ermeniler bu bölgeye yerleştirilirken bu toprakların asıl sahibi olan Türklerin payına ise katliam, sürgün ve acı düştü. Yen i tanıştığımız i n s a n l a r nereli olduğumu sordu kl a r ı n d a Ermenistanlıyım ama deyip susuyorum. Dağına toprağıma gidemiyorum,

vatan hasreti çekiyorum. Atarnın mezarını ziyaret edip, bir Fatiha okuy a m ıyorum. Atarn ı n mezarı k a l d ı m ı onu da b i l m iyorum. Okuduğum okulu, gezdiğim sokakları, su içtiğim pınarları, dağları, ovaları velhasıl her şeyini özlüyorum, gözümde tütüyor. Artık sadece rüyalarımda geziyorum doğduğum topraklarda. Ya Anam ... Vatan'ın her bahsi geçtiğinde gözleri doluyor. Hele eviatiarım hiç göremediler vatanlarını, belki de hiç göremeyecekler. Evlatlarıma dedelerimin adlarını verdim; Abuzer, Kamuran ... Sahi ne oldu bugünkü Ermenistan olarak adlandırılan devlette yaşayan yüz binlerce Türk'e? Bu insanlar buharlaşmadı ya. Kadim Türk yurdu olan bu topraklarda bugün SlFlR Türk var. Bunun adı 9

nedir? i nsanına tahammül edemedikleri gibi camileri, türbeleri, okulları, mezarlıkları ... hasılı bizden kalan ne varsa yok etmişler. Bunun adı olsa olsa "barbarlık, vandalizm"dir. "Büyük Ermenistan" oluşturmak için kim bilir daha kaç i nsan ölecek, kaç ocak sönecek ... Bu eserin yazılması fikri çok uzun süredir en önemli planlarımız arasındaydı. Bu eserin meydana gelmesinde Pro( Dr. Okan YEŞİLOT'un çok büyük emeği oldu. Prof. Dr. Nesrin SARIAH M ETOG LU; Ermeniler kimdir? Menşei nereye dayanır? Ermenilerin Toprak i ddialarının Milli Şuura Tesiri, Türklerin göçleri ve sürgünlerin tarihi gelişimi, Ermeni Vilayeti'ni n oluşturulması ve Türklerin göçü, İran'dan göç eden Ermenilerin Türk topraklarına iskanı, Ermeni leri n Osmanlı Devleti'nden göç etmesi, Ermenistan'dan Türklerin sürgünü konularını ele aldı. Prof. Dr. Okan YEŞİLOT; Azerbaycan coğrafyasında Rusya-İran hakimiyet mücadelesi-Türkmençay Antiaşması'nı ve bu anlaşmayla E rmenistan'ın Tesis E d i l m esi, T ü rklerin Ermenistan'da n G ö ç ü (1988 sonrası) konularını inceledi. Doç. Dr. Hayri ÇAPRAZ; Güney Kafkasya'da Ermenistan bölgesinin oluşumu, 19. Yüzyılın Başında Güney Kafkasya ve Rusya'nın bölge politikası, Güney Kafkasya'da Ermenilerin politik nüfuz çatışma alanına dahil olması, 19. Yüzyılın ilk yarısında Rusya'nın Güney Kafkasya'da toprak kazanımları, göçler ve nüfus değişimi konularını ana kaynaklardan istifade ederek ortaya koydu. Dr. Hatem CABBARLI ise Revan Hanlığı'nın tarihi, XIX. Yüzyılın başlarında Revan Hanlığı'nda siyasi durum, Revan'da tarihi ve mimari değeri olan mescitler, Ermenistan Devleti tarafından yok edilen Türk anıtları, Revan aydınları, XIX. Yüzyılın sonu XX. Yüzyılın başlarında Revan'da kültür, eğitim, basın-yayın faaliyetleri konularını örnekleriyle ele aldı. Metin içerisinde çok sayıda tablo verilerek konu daha iyi anlatılınaya çalışıldı. Ermenistan'da Türkçe olan köy ve kasaba adlarının Ermenice olarak değiştirildiği tespit edildi ve bunların 668 tanesini tablo halinde ekler kısmında verildi. Osmanlı Arşiv vesikalarında Revan ve Revan Türkleri hakkında bulunan belgeleri Osmanlı Türkçesi ve Latin harfleri ile ilave edildi. Ekler kısmına bölgeyle ilgili önemli görülen resimler koyuldu. 10

Eser, Nina LAZAREVA SADIKOGLU tarafından Rusça'ya da çevrildi. Bu güzel çevi ri için Nina hanıma, Hicran KÖSECİ K'e ve şahsi resim arşivini bize veren Füzuli SABİROG LU'na çok teşekkür ederiz. Son olarak esere emeği geçen Prof. Dr. Nesrin SARIAHM ETOG LU, Prof. Dr. Okan YEŞİLOT, Doç. Dr. Hayri ÇAPRAZ ve Dr. Hatem CABBARLI hocalarımıza teşekkür ederiz.

Mehman KERiMZADE MAiL OGLU İstanbul Kadıköy 2016

GİRİŞ ------- · -------

Erivan eski bir Türkyurdudur.

afevi Devleti esas bölgelerinden olan Çukur Sa'd toprakları burada çoğunluk teşkil eden ve devletinin esas dayanaklarından olan Rumlu ve Ustaçlı boyları tarafı ndan idare edi liyordu.

XVI. Yüzyılın başlarında Şah İsmail bölgenin idaresini Rumlu Div

Sultana verdi. Çukur S'ad Beylerbeyliği Revan şehri ve çevresini, Maku, Sederek, Nahçıvan ilini, aynı zamanda Beyazit kalesini, Şadlı

boyunun vilayeti ile Dumbuli kabi lesinin vilayetini ve Magazberd'i içine a l m a ktaydı. Ş a h İ s m ail'in ö l ü m ünden sonra Çukur S a'd Beylerbeyliğinde hakimlik için Rumlu boyu ile Ustaçlılar arasında mücadele arttı. 1527'de Kopuk Sultan Ustaçlı, Revan üzerine yürüdü. Ustaçlılarla Rumlular arasındaki savaşlarda Ustaçlılar mağlup oldu. 1554 yılına kadar Rumlular Çukur Sa'd Beylerbeyliğine liderlik etti. Ayn ı yıl Sultan Süleyman, Revan üzerine hücum ettiğinde Hüseyin H a n, Rumlu B eylerbeyi idi. Osmanlı Devleti'nin önünden kaçtığı içi n Ş a h I. Tahmasp onun yerine Şah Kulu Sultan Ustaçlı'yı, daha sonra Mehemmed Han Tokmak Ustaçlı'yı Beylerbeyi tayin etti. Revan'ın tamamen fethedilip bir eyalet halinde Osmanlı Devleti'ne katılması III. Murat devrinde Sinan Özdemiroğlu Osman ve Ferhat Paşalarla kuzey Azerbaycan, Gürcistan ve Derbent'e kadar il hak edildiği 1583 tarihi nde gerçekleşmişti. 13

Ustaçlılar, 1 590 yılına kadar Çukur Sa'd'a hakimlik yaptılar. Ferhat Paşa, Revan'a istihkamlar yaptırarak inşa ettirdiği dış kaleyi askeri yönden de kuvvetlendirerek Ciğala-zade Yusuf Paşa'ya verdi. 1585'te yeni bir Osmanlı-İran Savaşı başlayınca Safevi kuvvetleri Revan'ın i radesini kırmayı başarsa da 1 5 90'da imzalanan İstanbul Barış Anlaşması'na göre Revan bölgesi (Çukur Sa'd) Osmanlı Devleti'ne terk edildi. Safevi tahtındaki yerini sağlamlaştıran I. Şah Abbas 1604'de Reva n Beylerbeyliğini yedi aylık bir kuşatmadan sonra ele geçirmeyi başarmışsa da Osmanlı kuvvetlerinin yaklaştığını görünce şehri tahrip ederek çekildi. Daha sonra Revan, 1616'da Osmanlı kuvvetleri tarafından kuşatılmasına rağmen Sultan l l . Osman devrinde Şah Abbas ile yapılan antlaşmayla Safeviiere bırakıldı IV. Murat devrinde 1634'te Erzurum üzerinden ilerleyen Osmanlı birlikleri Revan'ı geri alarak idaresini Murtaza Paşa'ya verdi. Kısa bir süre sonra Revan, Safeviierin eline geçti. Şehri tekrar ele geçirmek için bir ordu yola çıkaran Osmanlı Devleti 1639 Barış Antiaşması ile Revan'ı Safeviiere bıraktı. Bu barış a ntlaşması, S a fevi Devleti'nin çöküş tarihine başlangıç teşkil eden 1722'ye kadar devam etti. Akkoyunlu boylarından olan Emirgüne Han Kaçar, Çukur Sa'd Hakimi (Beylerbeyi) tayin edildi. Beylerbeylik o sırada Şah tarafından atanan Beylerbeyi tarafından idare ediliyordu. 1656-1663 yıllarında Revan EyaJetinin Beylerbeyi, Çamlı boyundan Necefkulu Bey idi. 1724 Eylül ayında Revan Çukuru, Osmanlı Devleti'nin hakimiyeti altına girdi. 1728'de düzenlenen Revan Eyaleti'nin Mufassal Defterine göre eyaJet yine iki sancağa (Revan ve Nahçıvan) bölünmüştü. isyan eden A fg a n kabileler i n i n S a fevi D evleti'ni n başkenti İsfahan şehrin i işgal etmeleri dolayısıyla 1722 yılında bu devlet çökmüş, Afganların lideri Mir Mahmut, İsfahan'da tahta çıkmıştı. Ama Afganlılar, eski Safevi Devleti'nin topraklarının tamamında yönetimi ele geçirememişlerdi. Rusya ve Osmanlı i mparatorlukları da mevcut durumdan yaralanarak Safevi mirasından kendi paylarını 14

almaya çalışıyorlardı. Ağustos ı 724 tarihinde Reva n şehri Osmanlılar tarafından ele geçirildi. Osmanlı Devleti Reva n şehri ve çevresini ı735 yılına kadar yönetti. Afşar boyundan olan Nadir'in yönetimindeki İran Devleti'nin yeniden kurulması ve kuvvetlenınesi dolayısıyla aynı yıldan başlayarak adı geçen topraklar yeniden İran'ın yönetimine geçti. ı 7 3 6 yılında Nadir Şah, Mugan kurultayı nda kendisini Şah ilan ederek resmen Safevi sülalesinin hakimiyetine son verdi. Pir Mahmut Han'ı, Revan Beylerbeyi olarak atarken Safevi Devleti'nden miras kalan idari sistemde de ısiahat yaparak beylerbeyliklerini lağvetti. Yeri ne Azerbaycan adlı tek idari bölge kuruldu. Çukur Sa'd Beylerbeyliğine böylece son verildi. Nadir Şah'ın büyük bir ordusu vardı. Bu da halkın vergi yükünün ağırlaşmasına neden oluyordu. Arşiv belgelerinde Revan bölgesinde yalnız fakirierin değil, zenginlerin (feodaller) de gereken vergileri ödeyemedikleri için dağlara çekildiklerinden bahsedilmektedir. Daha ı 740'lı yılların başlarında diğer şehirlerin yanı sıra Reva n şehrinde

de küçükten büyüğe kadar herkes isyan ederek dağlara çıkmıştır.

Sayısız isyan lar, Nadir Şah Afşar'ın devletinin temelini sarsmış ve ı 747 Haziran ayında Şah, sarayda bir suikast sonucunda öldürülünce devlet de dağılmıştır. Bu arada Azerbaycan topraklarında kurulan yeni idari bi ri mler "Hanlıklar Dönemini" başlatmıştır. Kurulan haniıkiardan biri de Revan Hanlığı idi. Revan Hanlığı'nın kurucusu M ir Mehdi Han'dı. Azerbaycan'ın kuzeybatısında yerleşen bu hanlığın başkenti Revan şehriyle bi rlikte Kırkbulak, Zengibasar, Garnibasar, Vedi basar, Şerur, Soran, Derek, Saatlı, Ta la, Seyidli, Ağaçlı, Serderebad, Gerni, Abran, Dereşişek ve Göyçe olmak üzere ı6 vilayeti kapsamaktaydı. Hanlığın ekonomisinde ziraatın önemli yeri vardı. Hayvancılık ve çiftçilik diğer alanlara oranla daha çok gelişmişti . Diğer Azerbaycan haniıkiarında olduğu gibi Revan Hanlığı'nda da Divan-i Devlet Toprakları, Halise Toprakları, Mülk Toprakları, Vakıf Toprakları, Cemaat Toprakları olarak adlandırılan toprak türleri 15

vardı. Divan topraklarının özel şahıslara bağışlanan arazilerine "tiyul" denilmekteydi. Hanlıkta şehir olarak bir tek Revan şehri vardı. Revan şehri yeşillikle çevrelenmişti. Hatta kalenin içinde de çok sayıda bahçe vardı. Çevre şekilli kale duvarlarının genel uzunluğu 28 verste yaklaşıyordu. Kale içi şehri idari olarak, Şehir, Topbaşı ile Demirbulak olarak üç mahalleye ayrılıyordu. Tatlı suyu olan Kırkbulak Nehri şehrin içinden geçtiği için su problemi yoktu. Şehirde 8 cami ve 7 kervansaray vardı. Han sarayı hariç tüm evler tek katlı ve yassı çatılı olup, sokaklar dar ve düzensizdi. Azerbaycan diğer şehirlerinde olduğu gibi, Revan'da da birçok meslek dalları gelişmişti. Şehirde terzi lik, şapkacılık, ayakkabıcı lık, terlikçilik, kuyumculuk, dokumacılık, boyacılık, kasaplık, ekmekçilik, kebapçılık, saraçlık, marangozluk, dericilik, manifaturacılık, camcılık gibi meslek dallarıyla uğraşanlar çoktu. Bu meslek sahiplerinin çoğu esnaf odalarında birleşmişlerdi ve esnaf dükkaniarı da genelde şehir meydanında bulunuyordu. Ticaret, özellikle yerli ticaret, sanatkarlarla beraber şehrin ekonomisini geliştiriyordu. Ticaret toptan ve perakende olmak üzere iki türlü yapılmaktaydı. "Bac-dar adlı memurlar, gelen tüccar ve seyyahlardan "toprak bastı" adlı bir vergi alıyorlardı. İç mücadeleler, yolların bakımsızlığı ticareti olumsuz etki l iyordu. Yurt d ışından, özellikle Rusya'dan gelen tüccarlar Revan ustalarının yaptıkları ipeği alıyorlardı. Moskova, Nijni Novgorod pazarlarında Revan'da yapılmış ipek ipiikiere ve kumaşiara sıkça rastlanmaktaydı. Hanlıktan yabancı pazarlara kırmızı renkli kumaşlar, pirinç, şarap vb. mallar götürülüyordu. Revan pazarında, İran, Osmanlı, Rusya, G ürcistan ile Şuşa, Hoy, Tebriz ve diğer şehirlerde basılmış paralar kullanılmaktaydı. Bu p a raların a l ı m güçleri farklıydı. B u çeşitli l i k, tartı ve ölçü birimlerindeki farklı ticaretin gelişmesini de etki liyordu. 16

Safevi Devleti'ni dış saldırılardan korumak amacıyla yaptırdıkları bu kale yaptıranın ismiyle "Revan Kalesi olarak adlandırılmış, daha sonra ise "Revan" "Erivan" şekline dönüşmüştür. V. V. Bartold ise bu konuda "Revan'ın köy olarak Timur döneminde (XIV. yüzyılın sonu) kurulduğunu, Şah İsmail döneminde ise (XVI. yüzyıl) şehre çevrildiğini ve bu dönemden itibaren de Revan olarak adlandırıldığını" yazmaktadır. 1647'de Evliya Çelebi Revan şehrini, kale mevkiini, Ferhat Paşa ve Tokmak Han tarafından yapılan istihkamları, kalenin Tebriz, Yayla ve Köprü kapılarını tasvir ettikten sonra Çevgan meydanını da anlatarak eski şehri zikretmektedir. Han, Cami, Çarşı ve pazarları ile birlikte Köprü Başı'nda Han bağı, cami, hamam ve çarşının olduğunu söyleyen Evliya Çelebi, bu ra nın bir şehir olduğunu evler, Han sarayları ile birlikte bir tane de darphaneye sahip olduğunu ifade etmektedir. Kadısı, mollası, darugası, münşisi, yasavul ağası, koruyucu başısı vb. ile idari ve mülki sisteminin de gelişmiş olduğunu belirtir. XIX. yüzyılın birinci yarısına ait kaynaklar Revan hakkında, dış görünüşü İ ran şehirlerini andıran, yüksek balçık duvarlarla çevrili tek katlı evierden oluştuğunu, sokaklar dar, eğri ve kirli olduğundan şehrin son derece miskin göründüğünü yazmaktadır. Şehrin merkezinde pazar, küçüklü büyüklü sayısı 138'e varan dükkan ve üç han vardır. Dördü şehir merkezinde olmak üzere Asya tarzı mimariye sahip toplam sekiz cami faaliyet göstermektedir. Her caminin kendi medresesi olup sadece Hüseynali Han Camii'nin medresesinde 200 talebe eğitim almaktadır. Revan Hanlığı, Rusya tarafından işgal edildiği dönemde şehirde yaşayan beş binden fazla nüfusun büyük bölümünü Türkler oluşturmaktaydı. Revan ve çevresi yüzyıllar boyunca çeşitli Türk boylarının hakimiyeti altında bulunmuştur. Revan Hanlığı XIX. Yüzyılın başlarından itibaren Gürcistan'a yerleşmiş olan Ruslar tarafından tehdit edilmeye başlandı. 1804'te Revan'a gelen Rus birlikleri Eçmiadzin manastırını yağmaladıktan sonra geri çekildiler. 1808'de yapılan ikinci saldırı da başarısızlıkla neticelendi. 17

1810'da Azerbaycan Genel Valisi Abbas Mirza Kaçar, Osmanlı orduları ile Ruslara saldırmak içi n Tebriz'den Revan'a h areket etmiş olsa da Osmanlı-İran işbirliği sağlanamadığı için bu seferden bir sonuç çıkmamıştır. 1803'den 1813 yılında kadar devam eden I. Rus-İran Savaşı İran'ın yenilgisiyle sonuçlanmıştır. 1813'de Rusya İran arasında Gülistan Barış Antiaşması yapılmış ve bu antlaşmaya göre İran, Reva n ve Nahçıvan istisna olmak üzere Kuzey Azerbaycan Hanlıklarından Rusya lehine vazgeçmiştir. İran bu yenilgiyi kabullenemedi. Bunun için de İ ngiltere ve Fransa'nın baskısıyla 1826 yılının Temmuz ayında yeniden Rusya ile savaşa başladı. Savaşın ilk günlerinde İran ordusu Kuzey Azerbaycan'ın içlerine doğru epey ilerlese de sonradan Rus ordusunun saldırısı sonucu geri çekilmek zorunda kaldı. Kafkasya'daki Rus ordularının başkomutanı General i. F. Paskeviç,

Revan Kalesi'ne saldırmış, fakat yine Revan ordusunun kuvvetli direnciyle karşılaşmıştı. Bu yüzden de kalenin kuşatılmasından geçici olarak vazgeçerek Nahçıvan'a doğru yürüdü. Bundan sonra Paşkeviç yeniden Revan üzerine saldırı başlattı. 1827'de Rus ordularının kaleye güçlü saldırıları karşısında Revan ordusu teslim oldu. Il. Rus-İran Savaşı'nda da İran yenildL 10 Şubat 1828'de Tebriz şehri yakınlarındaki Türkmençay'da yapılan antlaşmaya göre İran, Revan ve Nahçıvan Hantıklarını Rusya'nın yönetimine verdi. R u s Ç a r ı 'n ı n 1 8 2 8 tarih l i fer m a n ıyla Reva n ve N ah ç ı v a n Hanlıkları kaldırılarak Osmanlı Devleti v e İran'la sınırda yapay olarak H ristiyanlardan meydana gelen bir "Ermeni vilayeti" (ili) oluşturuldu.

REVAN H A NLIGI'N I N TARİ H İ ------- · -------

rmenistan Devleti'nin, Ermeni diaspora teşkilatları ve kimi çıkar gruplarının Türkiye'ye karşı sıkça gündeme getirmeye çalıştıkları sözde soykırım iddiaları, toprak ve tazminat

talepleri, Azerbaycan'a karşı sözde Dağlık Karabağ yönetiminin

bağımsızlığın m tanınması meselesi son zamanlarda neredeyse üzerinde tartışılır tek konu haline gelmiştir. Geçmişten günümüze Ermenilerin Türklere yönelik saldırıları konusunda hala tartışılmayan birçok konu vardır; Ermenilerin Osmanlı'da, Revan'da ve Azerbaycan'da Türklere yönelik yaptığı saldırılar gibi. Bugünkü Ermenistan'da yaşamış Türklerin tarihi ve kültürü 1990'lı yıllara kadar ciddi ve kapsamlı araştırma konusu olmamıştır. Bu durum büyük ölçüde Revan'ın 1828'e kadar Azerbaycan'ın batı sınırında bulunan bir Hanlık olması nedeniyle bölgesel tarihin fazla öğrenilmemesinden kaynaklanmaktadır. Revan Hanlığı'nın Çarlık Rusyası tarafından 1828'de işgal edilmesiyle bu eyaletin coğrafi ve stratejik önemi ortaya çıkmıştır. Yaklaşık 100 yıl Çarlık Rusya'sının kontrolünde kalan Revan hakkında sömürgecilik anlayışıyla bazı araştırmalar yapılsa da bölgenin tarihi geçmişi konusunda geniş bir çalışma yoktur. Bugün Ermenistan'ın başkenti olan Erivan (Revan) eski bir Türk yurdudur. Bunu tarihi kaynaklar da doğrulamaktadır. Nitekim Reva n tarih boy unca Urartu, Sasani, Arap Hilafeti, Saciler, Şeddadiler, 19

Selçuklular, İ ldenizler, İlhaniler, Timuriler, Karakoyunlu, Akkoyunlu, Safeviler, Afşarlar ve Kaçar devletinin sınırları içerisinde idi ve bu dönemlerde hiçbir zaman " E rmenistan" veya E rmenilerin iddi a ettikleri gibi ' Hayastan' ismi tarihi kaynaklarda yer almıyordu.1 Ermeniler hiçbir güvenilir tarihi kaynağa dayanmadan Revan'nın M.Ö. 782'de Urartu Kralı I. Argişti tarafından kurulduğunu iddia etmektedirler. B u na göre I . A rgiş ti b u g ü n k ü Revan'ın g ü n ey sınırlarına yakın bir bölgede Erebuni adlı kenti inşa etmek için Dağlık Ermenistan'ın Hati ve Çupani bölgelerinden 6600 esir getirmiştU Erebuni ismi ise ittifak üyesi olan Eri (Eriahi) halkından geliyordu.3 19SO'de Revan'ın güney doğusunda yapılan arkeoloji çalışmalarda Urartu Kralı I. Argişti dönemine ait İripuni Kalesi'nin (Erebuni) ortaya çıkarılmasından sonra Ermeni tarihçiler kentin bütün tarihini bu Kale ile ilişkilendirerek, Türklerin izlerini yok etmeye başladılar. Erebuni Kalesi bugünkü Revan'dan çok uzaktı ve MÖ. IV-MS. III. yüzyıllarda bu kenti n yerleşim merkezi olarak önemi ve gelişmesi hakkında hiçbi r bilgi yoktu. Erebuni Kalesi'nin bulunduğu bölge Revan'dan çok uzaktı, dağlık alandı ve yerleşim merkezi değildi, savunma amaçlı inşa edi lmişti dolasıyla şehir olarak değerlendirilmesi mümkün değildi. Nitekim Ermeni tarihçi A rutyu nyan'ın 1970'de yazdığı Biaynili (Urartu) isimli eserinde Urartu kaynaklarına istinaden MÖ. V I II. yüzyılda Ağrı Vadisi (Aras nehrinin sol kıyısı ve Arpaçay'ın güneyi) Urartular tarafından işgal edilene kadar Aza halkının toprakları olduğunu kaydedilmekteydi.4 Revan kenti ni n siyasi, ekonomik ve sosyal olara k daha d a gelişmesi ve büyümesi Çukur Sa'd Beylerbeyliği v e Revan Hanlığı i le örtüşmektedir. Ortaçağ tarihi kaynaklarında kentin ismi Revan ve İrevan'dır. Ermeniler, Rus tarihçi Boris Piotrovski'nin kesin olmayan 1 2 3 4

Şehrin tarihi http:/fwww.iravan.info/shererin_tarixi/ Robert H. Hewsen, Armenia: A Histarical Atlas, University of Chicago Press, 2001. Tverdıy Aleksandr Vasilyeviç, Toponimiçeskiy slovar Kavkaza, http:/ fapsnyteka. org/641-toponimicheskii_slovar_kavkaza_d-k.html Arutyunyan N.V., Biaynili ( Urartu), Erivan 1970, s. 423. 20

araştırma sonuçlarına dayanarak İ ripuni Kalesi'ni Revan kentinin tarihine eklemişlerdir. 1881'de Tiflis'te yayınlanan Kafkasya Halklarını ve Bölgelerini Betimleyen Materyaller Toplusu adlı eserde Revan topanamisi ile ilgili olarak verilen bilgi şöyledir. "... Efsaneye göre Nuh Peygamber tufandan sonra Ağrı Dağının tepesindeyken ilk gördüğü kara parçasına 'Yerevume' -'Gözüküyor' diye bağırmış ve bu kara parçasının adı Yerevan olarak kalmıştır".5 Ermeni yazar Zori Balayan da bu efsaneye dayanarak birbiri ile çelişkili iki iddia ileri sürmektedir. (Balayan, aynı zamanda satır arasında Nuh Peygamberin Ermeni olduğunu da vurgulamaktadır) . Yazar, "Menua'nın oğlu Kral Arguşti bu kaleyi inşa etti ve buraya Erebuni adını verdi" diye yazmaktadır. 6 Kafkasya Halklarını ve Bölgelerini Betimleyen Materyaller Toplusu adlı eserde Ermenilerin Revan'ın topanamisi ile ilgili iddialarını çürüten bilgiler de yer a l m a ktadır. Eserde, Erivan keli mesinin efsanelere dayandığını ve çok eski olmasına rağmen eski Ermeni tarih sayfalarında rastlanmadığı bildirilmektedir? Eserde, Erivan kelimesinin ilk defa VII. yüzyılda ortaya çıktığı bildirilse de, efsane ve mitolojiye dayalı yazılan ve kanıtianmayan Ermeni tarihine fazla itibar edilmemesi gerektiği de ifade edilmektedir.8 N itekim Ermeni Yazar Haçatur Abayvan'ın Erivan Kentinin Kısa Tarihi Denemesi adlı eserinde 'Ermeni tarihçilerin eserlerinde XIII. yüzyılın başlarına kadar Erivan kentinin ismi geçmez, 1 209'dan sonra ise buraya 'küçük yer' denilmiştir. Aşırı milliyetçi görüşleri ile tanınan Balayan'a göre; Erivan 2702 yıl önce inşa edilmiş Roma ve Babil kadar antik bir kenttir.9 Balaya n, kendisini Ermeni tarihini överken bazen büyük hatalar yapmaktadır. S 6 7

Balayan, 0/ag, s.30. Balaya n, 0/ag, s.3 1. etepan Zelinskiy, Gorod Erivan istoriçskiya svedniya, Sbornik materialov d/ya opisa niya mestnostey i plemen Kavkaza, izdanie upravleniya Kavkazckago uçebnago okru

8 9

ga, BbınycK ı, Tiflis ı88ı, s. 1. Zelinskiy, Gorod Erivanistoriçskiya svedniya, s. 2. etepan Zelinskiy, Gorod Erivanistoriçskiya svedniya, s. ı; Zori Balayan, Oçag, Erevan, İzdatelstva, Savetakan Grog, ı 984, s.4ı 9. 21

Örneğin, Revan hakkında bi lgi veri rken önceki iddialarının aksi ne 'Buranın (Revan'ın) sakinleri göçmenlerdi r. Gerçek Revan'lı yoktur'10 i fadesi ni kullanmış, yi ne aynı eserde Tatarların (Türkleri n), kenti ' Revan' olarak ad land ırd ıkları ve bunun Aya-ravan, yani mescit anlamına geldiği ni yazmıştır.U Revan, Hic ri 6 58'd e Araplar tara fınd a n ele geçi ri ldi,l 2 Hi cri 883'ten sonra Safevi ler bölgeyi kontrol altına alana kad a r (XV I . yüzyıl) bölge Saciler, Şeddadi ler, Selçuklular, İldenizler, İ lhanlılar, Ti murlar tarafından yöneti ld L Evliya Çelebi 16 47'de Revan da bulunduğunda bu kent hakkında da görüşlerini kaleme aldığı Seyahatname ad lı eserinde, Emi r Ti mur'un tüccarı Hoca Han Lehicani'nin B lO'd a (1407-1408) ai lesi ile Revan topraklarına yerleştiğini, burada pi ri nç üreti mi ile meşgul olduğunu ve kısa zamanda yerleştiği bölgenin büyük bi r kasahaya dönüştüğü bi lgi si ni veriyordu. Daha sonra 915'te (1509-1510) Safevi Şahı İsmail, Veziri Revankulu Han'a bu bölged e kale inşa etmeyi emretti . Kale yedi yılda tuğla ve taşlardan Zengi Nehri'nin doğu sahilinde i nşa edi ldi ve Revan Kalesi olarak ad land ırıld ıP 1 141'd en 1827 yılına kadar Revan 14 defa Türkler (daha sonra Osmanlı Türkleri) ve Safevi ler arasında el değişti rdi .1 4 Ermeni tari h çi Leo (Arakel Babahanyan) Ermeni Tarihi ad l ı kitabında Safevi Şahı İsmail'i n 1502'de Şerur'd a Akkoyunlu Elvend'i savaşta yendi kten sonra Aras Nehri'nin kuzeyini n Revan'd a dahil olmakla Safevi ierin eli ne geçtiği ni yazıyordu.15 Osmanlı ve Safevi ler arasında bölgeye hakim olma mücadelesi Revan Hanlığı ve Kuzey A zerbaycan'd a d a h a d a a rtmaktayd ı.

ıo ıı ı2

Balayan, 0/ag, s 1 10. Zelinskiy, Gorod Erivan istoriçeskiye svedniya, s. ı Aram Nagapitoviç Ter-Gevondan, Armeniya i arabsky halifat, İzdatelstva Akademii na u k Armanskoy SSR, ı 977. 1 3 Nurlan Saltaev, O prekrasnam Azerbaycan e i azerbaycanskom gorode Erivane. Evli ya Çelebi <<Seyahatname>>, XVII vek, http://yvision.kz/post/523ı55 ı4 Zelinskiy, Gorod Erivan istoriçeskaye svedeniya, s.6. ıs (İsrafıl Mamedov, O b istorii, iskonnoy zemle i gorkoy sud be azerbaycantsev izgnan nıh iz nıneşney Respubliki Armeniya, kniga, Bakü 2009, s. 53. 22

Sultan Seli m ve Şah İsmail arası nd a 'mektup savaşları' sorunun halled ilmesinde yeterli olmadı. 23 Ağustos Çaldıran Savaşı'nda Şah İsmail'in yenilmesinden sonra Osmanlı ordusu Reva n ve Tebriz'i ele geçirdi. 1520'd e Sultan Selim vefatından bir yıl sonra Şah İsmail Reva n, Tebriz ve diğer şehirleri Osmanlı Devleti'nden geri aldı. Fakat Osmanlı Devleti ve Safeviler arasınd a savaşlar bitmed i, 1 5 34'd e Sultan Selim'in oğlu Sultan Süleyman Revan'ı yeniden ele geçirse de, 1541'd e I. Şah Tahmasb şehri yeniden geri ald ı. 1554'te Sultan Süleyman Revan ve Nahcivan'ı yeniden haki m oldu.

Taraflar arasında savaşı durdurmak için görüşmelere başlandı ve 1555'te imzalanan anlaşmaya göre Revan Hanlığı'nın bi r bölümü Osmanlı Devleti'ne, bir bölümü de Safeviiere verildi. Ama taraflar arasında barış dönemi uzun sürmedi. 1 578-1590 yılları arasında yapılan savaşlar 11 yıl sürdü. 1579'd a Lala Mustafa Paşa 30 bin kişilik orduyla Revan üzerine yürüdü ve ciddi bir direnişle karşılaşmadan Revan'ı ele geçirdi. Muhammet Han şehri terketti . Taraflar arasında yapılan antlaşmaya göre; Revan Safevilerde kald ı a m a 1 5 8 3 'te Ferhat Paşa yeniden Revan'ı aldı. Osmanlı ile savaşlar Safeviierin zay ı flamasına ned en old u . 1 5 8 7 'd e Ş a h Abbas M irza O s m a n l ı Devleti i l e yeni bi r antlaşma i mzalad ı. Bu antlaşma şartlarına göre; Azerbaycan'ın büyük bi r kısmı, Çukur Sa'd ve Revan ile birlikte, Gürcistan ve Dağıstan Osmanlı'ya devred ild i. Ama Şah Abbas Mirza doğudan gelen tehlikeyi hertaraf ed ip devleti güçlend irdikten sonra yenid en bu bölgeleri geri almaya çalıştı. 16 03'te Şah Abbas Revan Kalesi'ni kuşattı ve uzun süren mücadeleden sonra 1604'te Kale ele geçirildi . Revan Kalesi'nin Safevilerde kalmasına razı olmayan Osmanlı Devleti 1616'd a Kaleyi yeniden kuşattı. Osmanlıların Kaleyi kuşatma haberini alan Şah Abbas'ın destek için ordu göndermesi üzerine kuşatma kald ırıld ı. Ama Osmanlı, Revan Kalesi'ne sahip olmak isteğinden vazgeçmedU6 16 3 5'd e Sultan I . M urad Revan Kalesi'ni kuşattı, 700 bin kişilik ord u karşısınd a d ayanamayan Kale teslim oldu. 16 36'd e Safeviler yeniden Reva n Kalesi'ni Osmanlı 16 S.Onunllahi, "I Şah Abbas va ermanilar", Tarix va onun problemiari jurnalı, 2002, N23, sah.26-35 23

Devleti'nden geri almayı başard ı. 16 38'd e Osmanlı ordusu Kenan Paşa kamutasında Revan üzerine tekrar yürüdü ise de Safevi ierin destek göndermesi üzerine Kenan Paşa savaşa başlamadı. 17 Mayıs 16 39'd a taraflar arasında 3 0 yıllık antlaşma imzaland ı ama barış 80 yıl devam etti . Safevi Devleti'nin son dönemlerinde konumunu daha d a güçlendiren N ad i r H a n O s m a n l ı Devleti'ni yenerek Revan'ı S a fevilere, Ş a h old uktan sonra i s e kend isine tabi kıld ı . Nadi r Ş a h d a h a sonra devletin bölgesel yönetim şeklini değiştirerek Şi rvan, Karabağ ve Çukur Sa'd Beylerbeyliklerini ortadan kaldırıp merkezi Tebriz olan vilayetlere böldüY 1724'd e Osmanlı ve Safevi ler arasında yeni bi r savaş başlad ı. Il.

Şah Tahmasb, Safeviierin kaybettikleri toprakları geri almak istedi, ama yenildL Nadir Han'ı yard ıma çağırdı. Nadi r Han Tiflis, Gence,

Şamahı, Derbent ve Bakü'yü ele geçi rd ikten sonra Revan üzerine y ürüd ü . Kaleyi H acı H üseyin savunmaktayd ı. Osmanlı yard ı m için Abdullah Paşa kamutasında 100 bin kişilik ordu gönderd i. 8 Temmuz 1735'd e Abdullah Paşa'nın ordusu Revan Kalesi'ne yakın Üçki lise'd e karşı karşıya geldiler. Osmanlı ordusu yenildi, ama Nadi r Han'ın ordusu onları takip etmed i. 22 Eylül 1735'd e Revan yeniden Safevi ierin kontrolü altına gi rd i. 1736 yılında Nad i r Şah, Muğan Kurultayı'nda kendisini Şah ilan ederek resmen Safevi sülalesi nin haki miyetine son verdi ve en güvendiği adam olan Pir Mahmut Han'ı, Revan'a yönetici olarak atad ı.18 Nadir Şah Afşar'ın 1747'd e vefat etmesinden sonra Azerbaycan'd a Hanlıklar (Tebriz, Nahçıvan, Urmiye, Gence, Karabağ, Şeki, Lenkeran vd .) ortaya çıktı. Çukur Sa'd Beylerbeyliği sınırlarında da Revan Hanlığı kuruldu. XVIII. yüzyılın ikinci yarısına kadar Revan Hanlığı ciddi sorunlar

yaşamadı. Hasan Ali Han'ın zamanında (1756 -176 4) Revan, Kartli

Kahetiya Çarlığı'na bağlıyd ı. Hüseyi n Ali H an'ın zamanınd a ise 1 7 Fuad aliyev, Urfan Hasanov, İravan Xanlığı, Şarq-Qarb, Bakı, 2007, s.l2. 1 8 Azarbaycan Milli Elml;ır Akademiyası Arxivi, no 639, sf. 227-229 24

feodal mücadeleler Hanlığın daha da zayıflamasına neden oldu. Bu durumdan faydalanmaya çalışan Kartli Kahetiya Çarı l l İrakli, 20 bin kişilik orduyla Revan Hanlığı'nı işgal etmek isted i, ama ciddi bi r direnişle karşılaştı, civar köyleri yağmalayarak ve esir alarak geri döndü. Hüseyin Ali Han, Osmanlı Devleti'nin desteği ne güvenerek Gürcistan'a götürülmüş ailelerin geri verilmesini talep etti. II. İrakli bunu kabul etmese de, Hüseyin Ali Han ile barış antiaşması imzaladı. Buna göre, Hüseyin Ali Han, II. İrakli'ye yılda 30 bin manat vergi vermeyi kabul etti.19

Il. İrakli'ye tabi olmayı kabullenemeyen Hüseyin Ali Han antlaşma şartlarına itiraz etti. Bunun üzerine, Gürcü orduları Revan'a sürekli baskıya başladı. Bölgede gelişen olaylardan rahatsız olan Osmanlı Devleti II. İrakli'yi bir nota ile uyardı.20 Sultanın emriyle Revan'd aki durumla ilgili bi lgi edi nmek için Kars'tan üç tüccar buğday almak adıyla Revan'a gönderildi . Tüccarlar Han'ı ve halkı mücadele etmeleri konusunda teşvi k edi p i htiyaçları durumunda Müslüman ve Türk devleti olduklarından Hanlığı koruyacakianna dair devlet adına söz verd iler. Bir süre sonra da, Kars valisi tarafınd an hanlığa para ve hediyeler gönderildi .21 Bu olaylardan sonra, Osmanlı-Revan Hanlığı yakınlaşmasından memnun olmayan Ermeniler Çarlık Rusyası'na bir elçi göndererek kendilerini hi maye etmelerini istedi ler.22 Hüseyin Ali Han'ın 1783'te çıkan isyanda öldürülmesi iç karışıklığa neden oldu. II. İrakli bu duru mdan yararlanarak Revan Hanlığı üzerinde etkisini artırmak istedi. Bunun için kendisine yakın gördüğü Ahmet Han'ı Revan Ham tayi n etmek amacıyla Revan üzerine ordu gönderdi . Ama ordu Revan'a yaklaştığında Hüseyin Ali Han'ın büyük oğlu Gulam Ali Han'ın tahta geçtiğini duydu ve geri döndü.23 19 20 21 22 23

aliyev, Hasanov, iravan Xan/ığı, s. 52; (Bazı kaynaklardaki bilgilere göre İrakli bu miktarı SO bin manata kadar yükseltmişti). Said e Hacıyeva, "Reva n Türk Hanlığı ve Osmanlı Devleti ile İlişkileri", Türkler Ansik/opedisi, C. 7, Ankara, Yeni Türkiye Yayınları, 2 002, s. 64-72. Hacıyeva," Revan Türk Hanlığı ve Osmanlı Devleti...", s. 3 0-32. Hasanov, iravan Xanlığı, s. 82-83. Hacıyeva, "Revan Türk Hanlığı ve Osmanlı Devleti...", s. 62-74. 25

Osmanlı Devleti Gulam Ali H a n'ı Gürcülere vergi vermemesi konusunda ikna ederek her türlü desteği vereceğini bi ldird i. Bunun ü zerine Gürci stan'd a bulunan Rus orduları Kafkasya Komutanı General Potyomkin, Il. İrakli'ye Revan'a saidırınayı önerdi. 1784'te

Gulam Ali Han öldürüldü. Tahta, Hüseyi n Ali Han'ın, annesi Gürcü olan 12 yaşındaki oğlu Mehmet Han çıktı. Tahta çıktıktan kısa süre sonra Mehmet H an'ın öldürülmesi üzerine, Revan'ın Gürcüleri n eline geçmesini önlemek için Osmanlı hükümeti, 1784'te Hüseyi n Ali Han'ın damadı Muhammet Han'ı Revan tahtına çıkardı. Sultan I. Abdülhamid, Revan'ın yeni Hanıyla iyi ilişkiler kurdu.24 XVIII. yüzyılın sonlarına doğru Revan Hanlığı Gürcü hakimiyetinden tamamen kurtuldu. 1795'te Ağa Muhammet Han Kacar Güney Kafkasya'ya saldırdığında Revan Kalesi kuşatıld ı. 35 günlük kuşatmadan sonra Kale tesli m oldu. 1796'd a General V. Zubov'un komutasındaki Rus ordusunun Güney Kafkasya'ya gi rmesinden sonra Revan Hakimi Muhammet H a n, Rusya'nın hi mayesi ni kabul etmek istediğini bildi rdi . Ama Çariçe Il. Katarina'nın ölümünden (Kasım 1796) sonra Rus ordusu Güney Kafkasya'd an geri çeki ldi.

Muhammet Han'ın Rusya himayesini kabul etmek istediğini duyan Ağa Muhammet Han Kacar (1796'd a artık Şah idi) onu Tahran'a davet ederek hapsetti ve Revan'ın yönetimini Alikulu Han'a verdi. 1797 sonlarında İ ran'ın yeni Şahı Feteli Şah, Muhammet Han'ı hapi sten çıkararak Revan Hanı tayin etti. Revan Hanlığı İran-Rusya arasında 1813'te imzalanan Güli stan Antiaşması'na göre İ ran'd a kaldı, ama bu durum fazla uzun sürmedi.

aliyev, Hasanov, iravan Xanlığı, s . 7 4-7 5 . 26

XIX. Yüzyılın Başlarında Revan Hanlığı'nda Siyasi

Durum

XVII. yüzyıldan başlayarak Çarlık Rusya'sının sıcak denizlere inme politikası büyük ivme kazandı. Bu durum özellikle, Rusya'nı n Kafkasya'ya hakim olma siyaseti nin e n önemli hareket noktasıydı. Rusya'nın amacı Kafkasya'yı işgal etmek, burada Osmanlı ve İran'a karşı H ristiyan bir devlet kurmaktı. Kafkasya'da Ermeni devleti kurma çabaları I. Petro zamanında başladı. Rusya'nın Kafkasya'ya yerleşme planında Ermeniler öncelikli olarak büyük öneme sahiptir. O s m a nl ı D evleti'nde v e İ ra n'da yaşayan E r m e n i tüccarlar Rusya i le ticaret yapıyor ve ekonomi k ayrıcalıklar temin etmeye çalışıyorlardı. Niteki m, Ermeni tüccarı Zakhar Sagradyan 16 59'da elmas ve başka değerli hediyelerle Rusya'ya giderek Çar ile Ermeni tüccarlara sağlanacak kolaylıkların şartlarını görüştü ve 166 7'de bu konuda bi r anlaşma imzalandı. 2 5 16 99'da ise İsrai l Ori (16 58-171 1) tarafında Ermeni zengi nleri toplantıya çağrıldı. Ermeni tüccarl a r ı n eko n o m i k durumların görüşüldüğü, bu toplantı sonucunda Rusya'nın Ermenilere yardım etmesi için I. Petro'ya müracaat edilmesine karar verildi. 1701'de I. Petro, Ori'yi kabul ederken Ori, Syünik Meliklerinin mektubunu da takdim etti. Mektupta "Bizim Tanrı'dan ve sizi n ülkenizden başka umudumuz yoktur" diyen Melikler, Rusya'nın Kafkasya'ya gelmesini arzulamaktaydı. Ama Rusya, İsveç ile savaş durumunda olduğu için

I. Petro Ermeni lerin bu teklifini dikkate almadı. Petro, Ori'ye Ermeni ler için elinden gelen her türlü yardımı yapacağına söz verdi ve 1724'de Ermenilerin himaye altına alınması hakkında bi r kararname i mzaladı. 26 Sadece I. Petro değil, selefieri

de Kafkasya'da Ermeni devleti kurmak için çaba sarf etti . 19 Mayıs 1783'de Grandük G. A. Potyomkin, II. Katerina'ya yazdığı mektupta

Ermeni devleti kurmak için fikirlerini şöyle ifade ediyordu: "Fırsat bulunca Karabağ'ı hemen Ermenileri n kontrolüne vereceği z ve 25

Vartan Khaçaturyan, 'Stanovlenie Armyanskikh Koloniy v Rossii', Planeta Diasporı, Moskova 2000, No: 1-2, s. 85. 2 6 Habib Rahimoğlu, Silinmaz Adlar, Sağalmaz Yaralar, Bakı 1997, s. 1 3 . 27

böylece Asya'd a bir Hristiyan d evleti kurulması için gerekenleri yapacağız" . 27 Rusya Kafkasya'ya sahip olmak için XIX. yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren yeni askeri operasyonlara başlad ı. 1801'd e Doğu Gürcistan'ı işgal eden Rusya'nın Kafkasya'ya yerleşmesi, sadece Osmanlı ve İran'ı değil, aynı zamanda İ ngiltere ve Fransa'yı d a rahatsız ediyordu. İ ngiltere ve Fransa, Rusya'ya karşı savaşta İran'ı destekleyeceğini bildirdi. Bunun üzeri ne Avrupa devletlerinin desteğini aldığına inanan İran, Haziran 1804'd e Rusya'ya savaş i lan etti . Rus ordusu 1804'd e Revan üzerine yürüdü. B i rkaç ay d evam eden savaş sonucund a General Sisianov Tifli s'e geri çeki lmek zorunda kaldı. 1813'e kadar devam eden savaş sonucunda 1 2 Eki m 1813'd e taraflar arasında Güli stan Antiaşması imzalandı. Antlaşma sonuçlarına göre Revan ve Nahçıvan Hanlıklarından başka Kuzey Azerbaycan, Rusya tarafından i şgal edildU8 Revan Hanlığı 1826 Rusya-İran Savaşına kadar Azerbaycan'ın bir eyaleti olarak kald ı. Hanlık 15 bölgeye ayrılmıştı: Kırkbulak, Zengibasar, Gernibasar, Vedibasar, Şerur, Sürmeli, Derekent-Parçenis, Saatlı, Talin, Seyitli-Akhsalı, Serdarabad, Karpibasar, Abran, Dereçiçek ve Gökçe. Bölge yöneticisi (Mirbölük) Revan Hanı tarafından tayin ed iliyordu. Revan'ın Ermenilere ait olduğunu iddia eden Ermeni tarihçilerinin H anlığın yönetim şekli n i a nl at ı rken E rmenice terimleri d eğil, Türkçe terimler kullanmaları da dikkat çeken bir husustur. Örneğin, Ermeniler, şehir yöneticisine 'darug', yardımcıianna ise 'yüzbaşı' ve 'çavuş', pazarları kontrol edene 'pazarbaşı'29 diyorlardı. Ancak bu kelimelerin hiçbiri Ermenice değildi. Ermeni Piskoposu Hovannes, Araz Aslanlı, "Tarihten Günümüze Karabağ Sorunu", Avrasya Dosyası, İlkbahar 2001, c. 7, s. 1, s. 394. 28 İsmayılov, Azarbaycan XIX-XX asrin avval/arinda, Derleyen: İqrar aliyev, Azarbaycan Tarixi, Bakı, 1993, Elm naşriyyatı, s. 204. 29 Parsamyan, istoriya Armyanskogo naroda, Erivan, 1972, İzd, Ayastan, s.6. 27

1410'd an 1827'ye kadar Revan Hanlığı'nın hepsi de Türk olan 49 Han tarafından yönetild iği ni belirtmi ştir. 30 Güli stan Antiaşması'nın şartlarını kabul etmeyen İran, 182S'd e Rusya'd a Dekabrist31isyanı sonucund a hükümette siyasi görü ş ayrıhğının ortaya çıkacağını düşünerek 1 6 Temmuz 1826'd a savaşa başladı. İran, savaşın ilk aylarında bazı başarılar elde etse de, Rus ordusu karşısında dayanamayarak geri çekildi ve taraflar arasında 10 Ş ubat 1828'd e T ürkmençay Antiaşması imzaland ı . Güli stan Antiaşması ile Kuzey haniıkiarını kaybeden İ ran, T ü rk mençay Antiaşması'yla Revan ve Nahçıvan Haniıkiarını da kaybetti. Böylece, Rusya Kafkasya'nın işgali ni tamamladı.

30 31

Mammadov, Ermanistan Azarbaycanlı/arı v a..., s . 5-16. Aralık ayı Rusça'da Dekabr demek. i syan Dekabr ayında çıktığı için isyancılara De kabristler deniliyordu. 29

A Z E RBAYCAN COGRAFYASI NDA RUSYA-İ RAN H AK i M iYET MÜCADELESİ-TÜ RKM ENÇAY ANT tAŞMAS I (1828) ------- · -------

usya ile İran'ın 1804'd e başlayan Azerbaycan coğrafyasına

h a k i m o l m a m ü c ad e l es i n i Rusya k a za n ı r. 1 8 0 6 y ı l ı n a

g e l i nd i ğ i nd e; İ revan, N a h ç ıv a n, G ence, Karabağ, Ş ek i,

Şirvan, Bakü ve Kuba Hanlıkları Rusya tarafı nd an işgal ed i l i r. 1804'te, İran'ın Rusya'yla yaptığı savaşta mağlup olmasından sonra, Karabağ'ın Gülistan bölgesinde 12 Ekim 1 8 1 3 tarihinde Gülistan

Antiaşması imzalan ır. Bu antlaşmaya göre; Talış, Şirvan, Kuba, Bakü, G ence, Karabağ ve Şeki Hanlıkları Rusya'nın hakimiyetine bırakılacak32 ve İ ran, G üney Kafkasya topraklarınd a hak idd ia etmeyecektir. Fakat İran'da yönetirnde bulunan Kaçar Hanedanı, İngiltere ve Fransa'yla işbirliği yaparak, Rusya'ya karşı sald ırıya hazırlanır. Kuzey Azerbaycan Haniıkiarını ele geçirmek üzere 16 Temmuz 1826 tarihinde harekete geçen İ ran ordusu, ilk başlarda başarı kazanır gibi olduysa da, savaşın daha sonraki safhalarında mağlubiyete uğrar. Rus ordusu 1 Ekim 1827 tarihinde İ revan'ı,33 32 Azerbaycan Tarihi (Uzak Geçmişten 1870 ci iliere Geder}, Öğretmen Neşriyyat, Bakı ı 996, s. 602-6ıo. 33 Daha fazla bilgi için bkz. Mehman Süleymanov, irevan Hanlığının Rusiyaya Birleşti rilmesi Tarihinden, Harbi Neşriyyat, Bakı ı 997. 31

ard ından da Nahçıvan'ı34 alır. İ ran ordusunun başkomutanı Veliaht Abbas M irza35 yaklaşmakta olan kış şartları yüzünden anlaşma yapmak isted iğini General Paskeviç'e iletir. Bu fırsattan istifade eden Rus ordusu hiç zorlanmad an 3 Ekim'd e Marend i'yi, 14 Eki m'd e de Tebriz'i ele geçirir.36 Görüşmeler, 6 Kasım'd a Dehkargan'd a başlar. Görüşmelere Rusya'yı temsilen i. F. Paskeviç, A. S . Griboyedov,

A. M . Obrezkov, A. K. Amburger, N . D. Kiselyov; tercüman olarak A. A. Bakıhanov ve G. M . V lagad i katılır. İ ran tarafını ise Veliaht Abbas M i rza başkanlığınd a B eylerbeyi Fetali H a n, katip M i rza Muhammed Ali ve tercüman Mi rza Mesud'un katıld ığı bir heyet temsil eder. Görüşmeler, 7 Ocak 1828 tarihinde tazminat konusunda düğümfenerek kesilir. Rus ordusu yeniden sald ırılarına başlar, 28 Ocak'ta Urmiye ve 8 Şubat'ta da Erdebil'i37 ele geçiri r. Bunun üzerine 9 Şubat'ı 10 Şubat'a bağlayan gece saat 1 2 'de Tebri z'in güneyinde bulunan Türkmençay'd a antlaşma imzalanır. Daha sonra, 29 Temmuz 1828 tarihinde hazırlanan protokolü Rusya'yı temsilen Paskeviç, Griboyed ov ve İ ran'ı temsilen Mi rza Cafer imzalar.36 Antlaşmanın Maddeleri

On altı maddeden ibaret olan Türkmençay Antiaşması'nın I. ve Il. maddesinde; ebedi barış, dostluk ve işbirliğinin sağlanması üzerinde durulur. III. maddede; İ ran'ın, 6 ay içerisinde İ revan ve Nahçıvan 34

Daha fazla bilgi için bkz. İsmail Haciyev, Ebulfez Amanoğlu, Tarihte ve Günümüzde Nahçıvan, Ankara Ü niversitesi Basımevi, Ankara ı 998.

Bazı eserlerde, bu savaşın kaybedilmesinin ve Türkmençay Antiaşması'nın imza lanmasını sebebi olarak, Veliaht Abbas Mirza'nın yardım ve destek isteklerinin, Ba bası Fetali Şah tarafından ciddiye alınmadığı ve savaşla ilgilenmediği gösterilmek tedir. Tomiris Babanlı, Valide İmamaliyeva, Azerbaycan Salnamesinden Sahife/er, Boz Oğuz Neşriyatı, Bakı ı 997, s. ı60. 3 6 Bölgeyi bu kadar kolay ele geçirmelerinde; Ermenilerin, Rus ordusunun direnen halkiara yaptıkları zulmü abartarak anlatmalarının da etkisi olduğu iddia edil mektedir. Şövket Tağıveya, Ekrem Rehimli, Se med Bayramzade, Güney Azerbaycan, Orxan, Bakı 2000, s. 27. 3 7 Erdebil işgal edildikten sonra burada bulunan Şeyh Safi Camii'nin meşhur kütüp hanesi S. Petersburg'a götürülür. Şövket Tağıveya, "Türkmençay Mugavilesi kimin Heyrına idi", Tomiris Babanlı, Valide İmamaliyeva, a.g.e., s. ı 63. 38 Tomiris Babanlı, Valide İmamaliyeva, a.g.e.,s. ı 58. 32

Haniıkiarını Rusya'ya bırakacağı belirtilir. 39 IV. maddede ise İ ran ve Rusya arasındaki sınır tespiti yapılır. V. maddede; tespit edi len sınırların kuzeyind e kalan Kafkas sıra d ağları ve H azar Denizi arasında bulunan bütün topraklar ile adaların ve bu topraklarda yaşayan halkların Rusya İmparatorluğuna ait olduğu kabul ed ilir. V I. maddede; İ ran, Rusya'ya tazminat ödemeyi kabul ederken, V II. maddede; Rusya, İran Veliahdı Abbas Mirza'yı şimdilik veliaht, tahta çıkmasından sonra da hükümdar olarak tanıyacaktır, denilmekted ir. V III. maddeye göre; Hazar'd a her i ki devletin de ticaret gemilerinin yüzebileceği, fakat yalnızca Rusya'nın savaş gemilerinin bulunabileceği beli rtilir. IX. maddede, karşılıklı elçilerin kabulü ve ağırlanması yer alırken, X. maddede; karşılıklı ticaretin geliştirilmesi ve ticaret ataşeliklerinin kurulması karar altına alınır. Xl. maddeye göre ise; savaştan önce yarım kalan i şlerin adaletle halledi leceği ve daha önceden var olan alacakların, ilgili hükümet tarafından ödeneceği hükmü yer alır. XII. maddede; taşınmaz malları bulunanlar, üç yıl süre zarfında bunları değiştirmeli ya da satmalıdırlar denilmektedir. Bu haktan, eski İrevan Serdan Hüseyi n Han i le kardeşi Hasan Han ve eski Nahçıvan Hakimi Kerim Han mahrum ed ilir. XIII. maddeye göre; her i ki taraftan da esir düşenierin tamamı dört ay içerisinde serbest bırakılacaktır. XIV. madde ise, her iki devlete sığınanlada i l g i l id i r. B un a göre; R usya'nı n t a s v i p etm ediğ i k i ş i l e r i n İ r a n tarafından, belli bölgelere ( Karabağ ve Nahçıvan) yerleşmesine izin verilmeyecektir. XV. maddede; Rusya'nın ele geçirilen topraklarda malı-ınülkü bulunanların bunları satmalarına izin vereceği hükmü yer almaktadır. Yalnız bu haktan mahkemelerde ceza alanlar ve cinayet işleyenler hariç tutulacaktır. XV I. maddede ise; bu antlaşmanın Rusya imparatoru ve İ ran Şahı tarafından i mzalanması ve bir an önce her yere duyurulması gerektiği belirtilir. 39

l BSO'de Nahçıvan ve İ revan Hanlıkları lağvedilerek Nahçıvan, Gümrü, Yeni Beyazıt, Şerur-Dereleyez kazaları, ve Ordubad nahiyesi de dahil olmak üzere Erivan Guber niyası (Valiliği) teşkil oldu. İ brahim Ethem Atnur, Osmanlı Yönetiminden Sovyet Yö netimine Kadar Nahçıvan (1918-1 921), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2001, s. 5. 33

Antlaşmayla Azerbaycan'ın ikiye Bölünmesi

Bu a ntlaşmayı ilginç kılan taraflardan en önemlilerinden birisi, üzerinde antlaşma yapılan Azerbaycan Türklerinin hiçbir söz hakkının bulunmamasıdır. İran ve Rusya hiçbir hakkaniyet gözetmeden bir milletin kaderiyle oynamışlardır. Bu oynama öyle bir trajediye sebep olmuştur ki, bugün hala bu problem, bütün acıs ıyla ve karmaşıklığıyla devam etmektedir. Kendilerine sorulmadan, fikirleri alınmadan Azerbaycan Türkleri'ne ait topraklar, ikiye bölünmüştür. Azerbaycan devletinin "Bütöv Azerbaycan" ülküsü olarak dönem dönem dile getirdiği bu problemin çözümü yakın zamanda d a mümkün gözükmemektedİr. Ermenistan'ın Temelleri Atılıyor

Maddelerine kısaca yukarıda değindiğimiz Türkmençay Antiaşması'nın sonuçları ve etkileri günümüze kadar gelmektedir. Rusya bu antlaşmayla, daha önce işgal ettiği topraklara, İ revan ve Nahçıvan Haniıkiarını da katar. İrevan Hanlığı'nı lağvedecek olan Rusya, burayı Yerevan Guberniyası (1850) olarak adlandırır ve böylelikle, Ermenistan'ı oluşturmak için ilk adımını atar. Türkmençay Antiaşması'nın XV. maddesinde; Güney Azerbaycan'da yerleşen ahalinin istedikleri takdirde Rusya'ya göçebilecekleri ve bunlara müsait şerait yaratılacağı i fade edilmektedir. Bu maddede açıkça belirtilmese de, Güney Azerbaycan'dan hususen M arağa ve Urmiya'dan alınan Ermeni ailelerin Kuzey Azerbaycan topraklarına yerleştirilmesine imkan verilir. Bu maddenin antlaşmaya konulmasında özellikle Komutan Lazarev ve Griboyedov'un özel gayretleri söz konusudur.40 1804-1813 ve 1826-1828 yıllarındaki İran-Rusya savaşları sırasında ve sonrasında, Azerbaycan'a, özellikle de Karabağ bölgesine; İran, Türkiye ve Güney Azerbaycan'dan gelen Ermeniler kitleler halinde göç eder.41 Sadece 1826 -1828 İ ran-Rus savaşı esnasında İran'dan 40 41

Şövket Tağıveya, vd ... , a.g.e., s. 35. 1823-1827 yılları arasında Dağlık Karabağ'da %91 Türk, %8.4 Ermeni, Nahçıvan'da %86.5 Türk, %13.5 Ermeni, Erivan'da %76 Türk, %24 Ermeni vardır. 1830-1834 34

Azerbaycan'a 18 bin Ermeni ailesi gelmiştir. Savaş sonrasında yapılan Türkmençay Antiaşması'yla Ermeni göçleri daha da hızlanır. 18281830 yılları arasında İran'dan 40 binden fazla Ermeni, Türkiye'den ise yaklaşık 84 bin Ermeni, Gence ve İrevan bölgelerinin en verimli arazilerine yerleştirilirler.42 Rusya'nın Kafkasya'yı, Hristiyanlaştırılması veya Ermenileştirmesi XX. yüzyılın başlarına kadar devam eder ve 1 milyon 3 0 0 bin Ermeni bölgeye yerleştirilir. General Paskeviç tarafından, Ermenileri Nahçıvan ve İrevan'a göç ettirmekle görevlendirilen ve aslen Ermeni olan Albay Lazarev, bu konudaki çalışmalara hiç vakit kaybetmeden başlar. İran'dan Ermeniterin göç ettirilmesi ne Mart 1828'de başlanır. Kısa süre içerisinde Ermeniler; Ebregunus, Beneniyar, Kazancı, Halilli, Anne, Karababa, Nurs, Eylis, Dize ve Çenneb gibi kasaba ve köylere yerleştirilirler. İran'dan gelen Ermeniler, Müslüman toprak sahiplerinin ellerinden alınan arazilere iskan edilirler. Türkmençay Antiaşması'nın imzatanmasında önemli rol oynayan ve Rusya'nın İran büyükelçisi olan Griboyedov'un yazdığı bir yazıda belirttiği gibi; Müslüman lar, geçici olarak buralara yerleştirilen Ermeniterin daha sonra bu topraklara sahip çıkmalarından korkuyorlardı. Bu yüzden Rusya'nın Kafkasya'da Ermenilere büyük hak ve avantaj sağlaması sebepsiz değildi.43 yıları arasında ise demografik yapı şöyle değişir: Dağlık Karabağ'da %34.8 Türk, %34.8 Ermeni nüfusu olur. ı 920'lerde ise Dağlık Karabağ'da Türk nüfus %5-6'ya kadar düşer. Bu rakamlar Ermeniterin yoğun olarak bölgeye göç ettiklerini gös termektedir. Bu konu hakkında geniş bilgi için bkz. Kemal Beydilli, 1 828-1829 Os manlı-Rus Savaşında Doğu Anadolu 'dan Rusyaya Göçürülen Ermeni/er, TTK, Ankara ı 988. s. Bir başka eserde, ı832 yılında Nahçıvan'da yaşayanların, ı 7 ı 38'i Türk, 1 340'ı ise Türkmençay Antiaşması'ndan sonra göç ettirilen Ermenilerdir. Aynı yıl, İrevan'ın nüfusunun 49875'i Türk, 45207'si buraya göçürülen Ermenilerden oluş maktaydı. ı873 yılına gelindiğinde ise Güney Kafkasya'nın %ı 6.5'ini Ermeniler oluşturmaktadır. Ancak aynı yıl göçler neticesinde İrevan'da %54 oranında Erme ni nüfusa ulaşılmıştır. ı886'daki istatistiklere göre ise, Nahçıvan Şehrinde %70.2 Türk. %29.4 Ermeni, Zengezur'da %53.3 Türk, %46.3 Ermeni, Ordubad'da %90.2 Türk, % 9.8 Ermeni bulunmaktadır. İsmail Musayev, Azerbaycanın Nahçıvanın ve Zengezur Bölgelerinde Siyasi Vaziyet ve Harici Devletlerin Siyaseti (1 91 7- 1 921. Yıl lar), Bakü Üniversitesi Neşriyyatı, Bak ı ı 996, s. 33-34. 42 Mahmud İsmail, Azerbaycan Tarihi, Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı, , Bakı ı 993, s. 2 ı 7-2 ı8. 43 İsmail Haciyev- Ebulfez Amanoğlu, a.g.e.,s. 29-30. 35

Tazminat Meselesi

Antlaşmanın VI. maddesine göre, İran'ın Rusya'ya 20 milyon gümüş manat (S milyon tümen) tazminat ödemesi gerekmektedir. imzalanan

antlaşmaya göre, tazminat altı ay içerisinde ödenmezse, Güney Azerbaycan da, Rusya hakimiyetine geçecektir. Rusya ordularının geri çekilmesi için, tazminatın üçte birinin ödenmesi şart koşulmuştur. İran'ın ise, ülkenin birçok yerinde (İsfehan, Kirman, vb.) ağır vergiler

yüzünden çıkan ayaklanmalardan ve içinde bulunduğu ekonomik krizden dolayı bu parayı ödeyecek gücü yoktur. Fakat Osmanlı Devleti ile savaş durumunda olan Rusya, ordularını Güney Azerbaycan'dan çıkarır. Rusya, bir grup askerini Hay'da bıraktıktan sonra, Tebriz'de bulunan b i rliğin i M art 1 8 2 8 'de geri çekmiştir. Tazminatın son ödeme günü 27 Ağustos'tur. İran bunu, İngiliz sefiri Mc Donald'ın da yardımlarıyla ödemiş ve böylece Rusya, son askeri birliğini de Hay'dan çıkartmıştır. 44 Kuzey Azerbaycan'ın Rusya Tarafından İşgali ve Türkmençay Antiaşması'nın Tarihçiler Tarafından Değerlendirilmesi45

XIX. yüzyıl ve X X. y ü z y ı l ı n b a şlarında A zerbayca n tarihçileri tarafından yazılan eserlerde, bölgenin Ruslar tarafından işgali takdirle tarif edilmektedir.46 B u nu n sebebi, yazılan eserleri n yönetimin kontrolünden geçmesidir. XX. yüzyılın başlarında kaleme alınan bazı tarihi ve edebi eserlerde, "Çarizmin Azerbaycan'da yürüttüğü 44 45

Şövket Tağıveya, "Türkmençay Mugavilesi . ..", s. 165. Bu konuda daha fazla bilgi için bkz. Mehemmed Aliyev, Şimali Azerbaycan ın Rusiya Tarafindan İşgalının Tarihşünaslığı, Adiloğlu Neşriyyat, Bakı 2001. 46 Buna örnek olarak, Mirza Adıgözel Bey, Garabağname, Bakı 1950. (Mirza Adıgözel Bey, "Garabağname';Garabağnameler, Yazıcı, Bakı 1989, s. 5-102.) kitabı gösterile bilir. 1845'de yazılan eserde, "İran ordusu işgalci, Rus ordusu ise büyük kurtarı cı" olarak görülmektediı: Ayrıca Rus Generali Sisianov'un İbrahim Bey tarafından öldürülmesini "Saf ve temiz kalp li Serdarın namertçe öldürüldü" olarak yazmıştır. Mirza Adıgözel Bey, "Garabağname';Garabağnameler, s. 73. Bir diğer önemli örnek te; M. F. Ahundov işgali "Kuzey Azerbaycan'ın geri kalmış İran ve Osmanlı'dan kur tulup, gelişmiş Rusya ile birleşmesi" ve "Türkmençay Antiaşmasından sonra Kuzey Azerbaycan'ın iktisadi ve medeniyet olarak gelişmesinin esası" olarak görmektedir. Mehemmed Aliyev, a.g.e., s. 1 23. 36

müstemlekecilik siyaseti" tenkit edilmiş ve bundan çıkış yolları aranmıştır.47 Azerbaycan tarihçileri, 1930'lu yılarda, işgali; çok da büyük bir sorun olarak görmemiş, bu konu üzerinde ilmi araştırmalar yapmış ve mukayeseli eserler kaleme almıştır.48 İşgal, tarihçiler tarafından, 1940-SO'li yıllarda "birleştirme"49, 1960-80'li yıllarda "gönüllü dahil olma" olarak ele alınmıştır. 1990'lı yıllarda ise artık, yaşanan hadise "işgal" olarak değerlendirilmeye ve konuyla alakah ilmi eserlerin yanı sıra edebi eserler de yazılmaya başlanmıştır. Rus tarihçileri tarafından yazılan eserlerde ve yapılan değerlendirmelerde ise; işgal ve a ntlaşma çok normal karşılanmış; bu durum, Rus ordusunun bir başarısı olarak görülmüş ve desteklenmiştir. Sonuç

Günümüzden tam 188 yıl önce imzalanan Türkmençay Antiaşması her ne kadar, 1921 yılında İran ile Sovyet Rusya arasında imzalanan antlaşmanın Xl. maddesi ile geçersiz duruma düşmüşse de, sonuçları itibariyle bugün yaşanan önemli problemierin ana kaynağı olmaya devam etmiştir. Kaderini tayin etmede, kendisine hiçbir söz hakkı tanınmayan Azerbaycan Türkleri, İ ra n ve Rusya'nı n hakimiyet mücadelesi neticesinde imzalanan bu antlaşmanın bir sonucu olarak ikiye bölünmüştür. Sekiz milyon Kuzey Azerbaycan Türkü, 1991'de Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra özgürlüklerine kavuşmuş ve Azerbaycan Cumhuriyeti adı altında yaşamaya başlamıştır. Fakat 1828 Türkmençay Antiaşması'yla İran sınırları içerinde kalan yaklaşık 3 0 milyon Türk, halen Fars egemenliği altında bulunmakta v e birçok hakkından mahrum olarak yaşamaya çalışmaktadır. 47

Bunlara örnek olarak; N. Nerimanov, M. Resulzade, A. Hüseyinzade, C. Mehmet Ku lizade, M. Hadi, Y. V. Cemenzemin li, H. Cavid ve M. A. Sa bir vb. gösterilebilir. Me hem med Aliyev, a.g.e., s. 130. Bu grup tarihçiler; Azerbaycan'ın tarihte uğradığı diğer işgallerle, Rus işgalini mu kayese etmişler ve Rus işgalini "nispeten az bela getirdi" şeklinde değerlendirmiş lerdir. Bu dönemin tarihçileri, Türkmençay Antlaşmasını "Azerbaycan'ın Rusya ile birleşti rilmesi, Azerbaycan halkının tarihi gelişmesinde büyük rol oynamış, içti ma i, siyasi, iktisadi ve kültürel hayatında dönüş noktası" olarak değerlendirmektedirler. Me hemmed Aliyev, a.g.e., s. 1 64,191. 37

Bu ikiye bölünmüşlüğün dışmda en önemli sorunlardan biri de, her gün daha da çözümsüz bir hal alan Ermenistan sorunudur. Yukarıda da anlattığımız gibi Rusya, 1828 Türkmençay Antiaşması'nın XV. maddesine dayanarak, sistemli bir şekilde İran, Osmanlı ve Rusya'daki Ermenileri, Güney Kafkasya'ya göç ettirmiştir. Bu planlı ve sinsi hareket neticesinde, bu bölgede Ermeni devletinin temelleri atılmıştır. Böylelikle bu coğrafyada kendisine güvenilir Hristiyan bir müttefik bulmak arayışmda olan Ruslar için bu hamle, bölgeye Ermenilerin yerleştirilmesi neticesinde son bulmuştur. Ermeniler de, hamileri olan Ruslarm, kendilerine olan güve n i n i boşa çıkarm a m ı ş ve bu konuda ellerinden geleni yapmışlardır ve günümüzde de yapmaya devam etmekted irler. Ermeniler ; 1905 -1907, 1918, 1948-1952 yılları ve 1988'den günümüze pek çok kez, T ürklere karşı saldırılarda bulunmuşlardır. Geçici olarak yerleştirildikleri toprakları sahiplendikleri gibi, yayılınacı siyasetlerini devam ettirmişlerdir. Bugün Ermenistan'm tarihi Türk topraklarmı, k e n d i vatan ı gibi k a b u l etmesi yetmiyo rm u ş gibi, b i r de Azerbaycan'm %2 0'sini de işgal etmişler ve bu topraklarda y a ş a y a n y a k l a ş ı k b i r m i l y o n i n s a n ı "göçkün" d u r u m u n a düşürmüşlerdir. Ermenistan'm göz diktiği topraklar, sadece Azerbaycan toprakları değildir. Türkiye'den ve Gürcistan'dan da toprak talebinde bulunmaktadırlar. Türkmençay Antiaşması'yla temelleri atılan Ermenistan, bugün de bölgede "çıbanbaşı" olmaya devam etmekte ve böyle giderse daha uzun süre de bu rolü oynamaya devam edeceğe benzemektedir.

ERMEN iLER K İ M D İ R? M E NŞEİ N EREYE DAYA N l R? --------� - ------

rmenilerin menşei hakkında ilk teoriler Strabon ve Heredot'a aittir. Yaşadıkları devirler arasında tahminen dört asırlık zaman kesiti olmasına rağmen her ikisi Ermenilerin atalarının

Yunanistan'ın kuzeydeki topraklarından göç etmiş olduklarını söylemektedirler. M .Ö. 450'de yaşayan Herodot'a göre, Ermeniler Doğu Anadolu'ya Frigyalılarla Batı istikametinden geldiler. Fakat bu coğrafyada güney doğu Mezopotamya topraklarından göç eden halklar da mevcuttu. Herodot'a göre Ermeniler ile Frigyalıların etnik akrabalığı vardı. Bugün Ermeni ve Frig dillerinin benzerliği

hakkında teoriler mevcut olsa da. Frig dilinden günümüze çok az bilgi kaldığı içinbu fikrin doğru olduğunu söylemek zordur. Strabon da Herodot'un Ermenilerle Frigyalıların etnik yönden benzer oldukları fikrini tasdiklemektedir. İngiliz bilim adamı Bert ise Ermenilerin Yahudilerle aynı köke s a h i p olduklarını s öylemekte d i r. Fakat Ermeniler b u n u kabul etmezler. İlginç olan her zaman kendi tarihleriyle ilgili muhteşem keşifler yapan, memleketlerin en eski medeniyet ocağı olduğunu söyleyen Ermeniler atalarını Nuh peygamberin oğlu Ya fes'in tarunu olan efsanevi Hayk'la ilişkilendirirler. Fakat Ermenilerin bu iddiasını inkar edecek bir delil bu fikrin doğruluğunu gölgede bırakmaktadır. Şöyle ki, İncil'in giriş bölümünün 10. Faslında Nuh Peygamberin 39

neslinden olan şahısların adıyla birlikte onlardan hangi halkların meydana geldiği hakkında da bilgi veril irken Ermeni ve Urartu adına rastlanmamaktadır. Urartu Devleti M.Ö. 1. bin yılda ve tahminen SOO yıl içinde Van

Gölü vadisinde hüküm sürdü. Merkezi de Van şehri idi. Urartu hükümdan I. Argişt'nin hakimiyeti yıllarında topraklarını genişletti ve M.Ö. 782'de Aras Nehri'nden kuzeydeki topraklara yerleşti. İrevan (Erebuni) şehrinin temeli de bu sırada atıldı. Fakat Urartu'nun Ermeni devleti olmadığını M.Ö. 400. Yıllarda yaşayan Yunanlı yazar ve filozof Ksenofon'un yazdığı İran Şahı Kir'in yarı efsanevi biyografisindeki bir olayla ispat etmek mümkündür. Orada Kir'in Ermenistan yayialarma yürüyerek burada yaşayan Armenlerle (Ermeniler) barış yapmak ve Urartular arasında barış tesis etmesinden bahsedilmektedir. Şöyle ki, bu sıralarda Armenlerle Urartular arasında ciddi tartışmalar meydana gelmişti ve hatta konu o hale geldi ki, ovalarda yaşayan Armenlerle Urartulara ovalardan, dağlarda yaşayan Urartulara ise Arınenierin dağlardan istifade etmelerine izin vermediler. İ ran Şahı Kir, her iki halk arasında barış sağlamak amacıyla Ermenistan yayiasma gelerek onların birlikte yaşamaları na, Ermenilerin dağlardan Urartuların da ovalardan faydalanmalarını sağladı. "Ermeniler kimdir? , menşe itibariyle hangi halka dayanmaktadır" gibi sorulara tam bir cevap bulmak zordur. Küçük Asya yarımadasında M.Ö 1600'den 1200'e kadar mevcut olan Hett İmparatorluğunun doğu vilayetlerinden birine Hayas denilmekteydi. Bu batı Ermenistan yaylasında Fırat Nehri'nin yukarı bölümüne yakındı. Urartuların dağılmasından sonra Hayas'ta yaşayan muhtelif kabileler birleşerek küçük bir devlet meydana getirdiler ve adını Hayastan koydular. Gürcü kaynaklarında bu coğrafyaya Sokhumi, İran kaynaklarında ise Ermenistan adı verilmişti. Böylece Urartu'nun çöküşünden sonra Küçük Asya'da birkaç adda küçük kabile birlikleri meydana geldi ki, onların adları daha sonra sinonim olarak kullanılmaya başlandı. Ermeniler kendilerini Hay, Gürcüler Somekhi, Farslar ise (daha sonra bütün dünya bu şekilde istifade etti) Ermeni olarak adlandırdı. 40

Kaynaklar milattan önceki devirlerde Ermenistan yayiasındaki halkı tek tip göstermektedir. Fakat bazı teorilere göre ise aslında Ermenistan veya tarihi kaynaklarda olduğu gibi Arme (Arminin) sadece coğrafi bir ad olup Doğu Anadolu'daki büyük yayianın adıdır. B u yayla Tavr Dağları ile güneydoğu K a fkas halkları arasında bulunmaktadır ki, Van Gölü Vadisi de buraya dahildir. Buna göre Persler, Ermenilerden bilhassa bu yaylada yaşayan sayılı kabileleri tek adda geneliemek için istifade etmişlerdir ve Arap hakimiyetinden sonra bütün Güney Kafkasya dahil olmakla bu topraklar A rap kaynaklarında Ermeniyye olarak adlandırılmıştır. Ermenileri n kimliği ve toprak iddialarının Ermeni milliyetçiliğine nasıl etki ettiğini değerlendirmek için bilhassa Ç avçavadze ve Veliçko'nun açıklamalarına değinmek gerekir. Güney Kafkasya'da Ermenilerde milli şuurunun gelişmesinden önce onların diğer halklar arasındaki yerinden ve özelliklerinden bahsedilmelidir. Bu konuda V. L. Veliçko'nun St. Peterburg'da 1904'te

basılan Kavkaz (Kafkasya) ve i. G. Çavçavadze'nin50 Tiflis'te 1902'de

neşredilen Armiyanskiye uçaniye i vapiyusçiye kamni (Ermeni Alimleri ve Feryat Eden Taşlar) adlı çalışmaları iki mühim kaynak eserdir51• SO

sı

İ lya Grigoriyeviç Çavçavadze (ı837-ı907); Gürcü yazar. St. Petersburg Üniversite si Hukuk Fakültesi'nde okudu. Rus ihtilalci demokratları Belinski, Çernişevski ve Dobrolyubov'un fikirlerini talebeler arasında yaydığı gerekçesiyle üniversiteden atıldı. Daha sonra Gürcistan'da içtimai, siyasi ve edebi faaliyetlerde bulundu. Eser lerinin bir kısmı Azericeye de çevrildi. Çavçavadze'nin Armiyanskiye uçoniye i vapiyusçiye kamni, Rusçaya çeviren: Aleksi yev Meshiyev,Tiflis ı902 adlı eseri ilk önce ı897'de yazarın naşiri ve redaktörü ol duğu lverya gazetesinin ı4, ıs, ı6 ve ı 7. Sayılarında yayınlanmıştır. Daha sonra bir kitapçık halinde ı899 ve ı902'de neşredilmiştir. Sovyetler Birliği döneminde ese rin bazı bölümleri sansüre uğrayarak ı977'de yazarın ı40. Doğum yıldönümünde lvetobi dergisinde yayınlanmıştır. Glasnost ve perestroyka rüzgarlarının estiği yani halkların nispeten daha önceki yıllara göre bazı özgürlükler kazandığı ı98S'den sonraki yıllarda eser tekrar gün ışığına çıkmıştır. ı984'te Çavçavadze adına seçilmiş eserlerinin bulunduğu bir kitapta ayrıca ı987'de bir dizi halinde basılan eserleri nin S. Cildinde yayınlanmıştır. Ancak eser yayınlandığı yıllarda Sovyetlerin "halklar dostluğu prensiplerine aykırı olduğundan bazı bölümleri yüzünden çok ciddi san süre maruz kalmıştır. Eser; Vas if Guliyev tarafından Azerbaycan Türkçesine tercüme edilerek Azerbaycan Neşriyatı "Şuşa" şirketi tarafından ı99S'te yayınlanmıştır. 41

Veliçko ve Çavçavadze tarihi olaylara dayanan bazı görüşlerini burada ifade etmiş, ancak Ermeni ilim adamları tarafından "büyük şovenist ve monarşist" gibi sözlerle suçlanmışlardır. Çavçavadze'ye göre, tarihi taşlar Ermeni bilim adamlarının isteklerine ulaşabilmek için kendilerinden istifade etmelerine isyan etmektedirler. Yazara göre, Ermeni bilim adamları eski yazıları tarihi abidelerin duvarlarına kazıyarak, kendi hazırladıkları taşları bu abidelerin yerine koyup Ermenilere ait olduğunu ispat etmeye çalışmaktadırlar. Veliçko, Ermeniler hakkındaki düşüncelerinden bahsederken Ermeni halkıyla, idareci sınıfı ayırmakta ve bu konuda; Çok eski zamanlardan beri Ermeniler hakkmda menff fikirler mevcuttu. Elbette bu tabiidir, asılsız değildir; asılsız olsaydı bütün halklarda hem de başka başka zamanlarda oluşmazdı. Fakat görülüyor ki, aşağıdaki örneklerin vereceklerifikirleri ayırt etmeden kesin olarak bunları herkese mal etmek insafsızlık olacaktır. Önce Ermeni halkını saldırgan partilerden, siyasetçi din adamlarından ve yalancı aydınlardan kısacası sadece komşu/arına değil, kendi milletinin zavallı insaniarına da düşman kesilmiş idareci Ermeni sosyal tabakalarından ayırmak gerekir. İkincisi, idareci sınıflarda şüphesiz çok büyük oran teşkil eden öyle insanlar vardır ki, aslında bunlar kötü değillerdir. Onların tek günahı korkaklık edip idarecilerinin terörüne ve hastalık gibi yayılan özel bir görüşe, millet fikrine veya kendilerinin [bunun için hiçbir hakka sahip olmadan) dedikleri gibi milli fikre uymuş olmalarıdır. Aslında bu yöneticilere ve onların maaş/ı uşaklarına tesadüf eden vicdanlı insanların kalbinde Ermeni/ere istemeden bir nefret uyanabilir. Bu bilinmezlikler/e dolu topluluğa, onun tarihi kaderine ve çağdaş durumuna bakıldığında ise Ermeni halkının durumuna acımamazlık edemezsin ve o zaman şüphesiz birçok iyi huyları da görürsün, V . L. Veliçko'nun, Kavkaz. Russkoye de/o i mejduplemennıye voprosı, St. Peterburg ı 904/ Bakı, ı 990 adlı eseri Sovyetler Birliği döneminde yasaklandığı için uzun yıl lar Rusya kamuoyunda bilinmemiştir. ı 988- ı 990' da Karabağ probleminin yaşandı ğı yıllarda Kalkasya kitabının bir nüshası bulunmuş ve kitabın tıpkıbasımı yapıla rak neşredilmiştir. 42

demektedir. E r meni halkının duru m u na ne kadar çok a c ı n ı rsa, i n s a fsız idarecilerine, zalim ve kışkırtıcı siyasetçilere nefretin o kadar artacağından bahseden52 Veliçko, Ermenilerin menşeinin kesi n o l a r a k bilinmediğ i n i, ö n c e B a b i l esareti devrinde d a h a sonra d a Kudüs yıkıldığı zaman Yahudilerin çok büyük bir k ı s m ı n ı n Ermenilerle karıştığını söylemektedir. A ntropoloji k b a k ı mdan çoğunlukla brakisefal olan Ermeniler, Shantr, Erkert, Pantyu-hov incelemelerine dayanan Veliçko'ya göre bu yönden dağ Yahudilerine ve Sio-haldeylere (Asurlulara) daha çok benzer. İ ngiliz araştırmacı Bertin de, Ermenileri Filistin'den önceki devrin Yahudileri ile aynı tipten kabul etmektedir. Profesör D. N. Anuçkin, Ermenilerin ari bir ırk olmadığını, belki arileşmiş (dil bakımından) bir ırk olduğunu söylemektedir53• Antrapolog Pantyuhov büyük Ermeni grupları 52

Veliçko kendisine, "Ermeni yönetici sınıfları da Ermeni halkının içinden çıkmıştır, dolayısıyla onlar da bu zalimleri n neslindendir" diye itiraz edenlere, üst sınıfların her zaman manevi seviyenin aynasıolmadığını, ikincisi, Ermeni halkının düştüğü tarihi, sosyal-iktisadi şartların bu ırkın esas olarak en kötü, kusurlu ve riyakar tem silcilerinin doğmasına yardım ettiğini ve şimdiye kadar da yardım etmekte oldu ğunu söylemiştir. V. L. Veliçko, Kavkaz. Russkoyede/o i mejduplemennıyevoprosı, St. Peterburg ı 904/ Bakı, ı 990, s. 63-64. Veliçko buraya bir ilave yaparak kendilerini Ermeni kabul edenlerin çoğunun Er meni olmadığını söylemektedir. Murç(Çekiç) adındaki Ermeni dergisi başka halk ları asimilasyona uğratmada Ermenilerin çok becerikli olduklarını söyleyerek ıs90'Iı yılların sonlarında Ermeniler arasında asimilasyona uğramış Çingenelerin oranının çok yüksek olduğundan bahsetmektedir. "Çingenelerden Olan Ermeniler" başlıklı makalede, yeryüzünde milli dili ve vatanı olmayan iki halkın (Yahudiler ve Çingeneler) olduğu belirtilmektedir." Ne Asya baskısı, ne ortaçağın amansız takip leri hatta ne de çağdaş hümanist medeniyet onların başka halklarla asimilasyona uğratamamıştır. Böylece bütün bu sebepler bir halkın maddi açgözlülüğünü, diğer halkın ise sınırsız avarelik sevdasını bozmaktan aciz kalmıştır. Her yerde Asya' da, Avrupa' da, yeni dünyada, eski dünyada Çingene Çingeneliğini, Yahudi Yahudiliğini muhafaza etmiştir. Sadece Ermeni halkı, Çingeneleri asimilasyona uğratmaya mu vaffak olmuştur. Erivan, Şamahı, Elizavetpol (Gence), Tiflis Çingeneleri ve bundan 50 yıl önce tarihte bilinen diğer Çingeneler Çingenelikten çıkmış Ermenilerle karış mış ve asimilasyona uğramış, köklerinden sadece soyadlarını uzak bir hatıra gibi saklamışlardır". Yazıda kısaca Ermeni milletinden başka hiçbir milletin toplu asimi lasyonu beceremediğinden, Ermeniler tarafından asimilasyona uğratılmış Çingene ler arasında kabiliyetli insanların bulunduğundan (Msi. St. Petersburg Üniversitesi profesörlerinden K. Patkanyan aslen Çingenedir, şair rahip Alemdaryan vd. Çinge nedirler...) söz edilmektedir. Veliçko, a.g.e., s. 66. 43

h a k k ın d a d a h a ilginç a ç ı k l a m a l a rd a b u lu n m ak t a d ı r. T ü rkiye Ermenileri Anadolu'dan Tiflis'e geldiği zaman Pantyuhov fırsattan istifade ederek onlar üzerinde antropolojik ölçümler yapmış ve Bu çağrılmamış misafir/erin büyük bir kısmı fizikf tiplerine göre halis Kürttür, sonucuna varmıştır. Yeliçko buradan yola çıkarak şöyle bir tahmin yürütmektedir: Anadolu'da meydana gelen Ermeni olayları Kürt boylarının uzun zaman önce başlamış aile kavgalarının bir sonucudur. Kafkasya Ötesi Albanyası veya Ermenice Ağvanyası meselesi de çok ilginçtir. Bugünkü Elizavetpol (Ge n ce) guberniyasında (eya/eti), Tiflis guberniyasının ve Dağıstan'ın bir bölümünü içine alan bu ülkede as/en Ermeni olmayan, Hristiyanlığı Ermenilerden almış halklar yaşıyordu. XIX. yüzyılın b aşlarına kadar ayrıca A ğvan veya Gmidzasar Katalikosu da mevcuttu. O, Eçmiadzin Katalikosu ile rekabet halindeydi. Daha önce Ağvan Katalikosunun kilisesinde ibadet eden Hristiyanlar şimdi Ermeni sayılmaktadırlar ve Ermeniler ile karışarak onların özelliklerini almışlardır. Ermeni/erin başka halklarla zorla melezleştiri/dik/eri de olmuştu,.S4• Ermeniler, Yahudilerle mukayese edilmekten hoşlanmazlar. Onlar kendilerini savunanlara, Haygan (Ermeni) halkının asıl itibarıyla ari olduğunu yeri geldikçe haykırıt1alarını tembih ederler. Bu konuda "Köle efendisinin emrine boyun eğip, pelit kozasına elma dediği için köledir" denilen bir Gürcü atasözünü hatırlamak yerinde olacaktır:55• 54 Veliçko böyle bir durumda Ermenilerin saf ırk iddialarına da bir açıklık getirmekte ve "Bütün Ö n Asya'da korkaklıkları darb-ı mesele çevrilmiş bir milletin içinden za man zaman karanlıkta parlayan bir ışık gibi kabiliyetli ve mert liderler yetişmiştir. Onların damarlarında diğer savaşçı milletierin kanlarının aktığı malumdur", yoru mu yapılmaktadır. Veliçko, a.g.e.,s. 66-67. SS Varşova'dan Profesör D. İ. Azareviç, Veliçko'ya Sıramyatnikov'un yayınlanan bir makalesinden bahsettiği mektubunda, "Elimin altında kütüphane olmadığı için size sadece hatırlatmak istediğim şudur: En son Moskova'da yapılan arkeoloji kurul tayında Virhov'un başkanlığını yaptığı antropoloji bölümü Ermenilerin semitizmi hakkında bir Fransız'ın tebliğini dinlemiştir. i mparatorluk Genel Kitaplığı'ndan bu kurultayın belgelerini, onların içinden de tebliğin esasını bulmak zor değildir" diye yazmıştır. Azareviç, büyük bir ihtimalle Ermeni! erin Sami olmaması fikrinin sınırsız derecede cesareti i savunucularının ilmi hafife almalarından rahatsız olmuştur. Bro ckhaus ve Yefron'un sözlüğünde Ermeniler açıkça "Hint-Avrupa topluluğunun İ ran 44

Ermeni ırkı hakkında bugüne kadar yapılan araştırmalar tam ve güvenilir bir incelemeye dayanmamaktadır. Prof. R. Vernont, Ermeniler fiziki yönden birbirlerine çok az benzerler; genellikle İ ran topluluğundan ayrıdırlar. Bunlar Türkiye'den Rusya'ya, Rusya'dan Asya ortalarına, güneydoğu Avrupa'ya gelişigüzel dağılmışlar ve bölgelerdeki diğer milletlerle karışmışlardır. E. Chanter ise, Ermenilerin tesanütü daha çok Karabağ ile Aras ve Kura Nehirleri'nin yukarı havzalarındadır. Sami tesirini n daha karakteristik evsafına haiz olanlar Aras Vadisi'nde Erivan ve Migri'de, Yahudilerin büyük bir kısmının nakledildiği ve Arapların istila ettiği Gökten'de bulunur. Rusya'da b u l u n a n E r m en ilerin hemen hepsi b r a k i se fal, koyu esmer, ortadan uzunca boylu Asyalı tipidir. Bazı Türk kabileleri ve Azerbaycan Türkleri ile alakaları vardır demektedir56• Avusturyalı antrapolog L. Sufer'e göre, Ermeniler Yahudiler ile birlikte Hititlerden gelmedir demektedir. Dr. S. Valsinberg, "Ermeniler ve Yahudiler" başlıklı makalesinde Ermenilerle Yahudiler arasında göze çarpan bir benzerlik olduğunu bu benzerliğin sadece bedensel olmayıp ruhsal yapıya da geçtiğini söylemektedir. Gürcistan'da ve genel olarak Kafkasya'da Ermeniler hakkındaki kanaatler Ermenilerin karakteri açısından dikkat çekicidir: Tüccar ve vurguncu olan E rmeniler Kafkasya halkını saymakta, haraca kesmektedir, memleket için tam bir felakettirler. Ermenilerin Kafkasya'da sevilmemelerinin en belirgin nedeni budur. Onların çeşitli şehirlerde ve özellikle Tiflis'te aynadıkları roller Varşova'daki Yahudilerin rollerine pek benzer. Aynı yazar, Ermenilerin Kafkasya'nın medeniyet unsuru olduğu şeklinde bütün Avrupa'ya yayılan düşü ncelere de karşı çıkmaktadır. J. Deniker'e göre, Ermeniler birçok öğeden oluşmuş karışık bir ırk kitlesi olup H indu, Afgan, Asuri ve Türk ırklarından oluşmuşlardır. W. S. Monre da Ermenilerin ırk bakımından İranl ı, Beluci ve Çingeneler ile akraba olduklarını, renklerinin beyazdan grubunun bir kolu" olarak adlandırılmıştır. Fakat sözlükleri n özellikle de Yahudiler tarafından neşredilen sözlükleri n alnına yazılan "bütün takvimler yalandı" sözü de unutulmamalıdır..." demektedir. Veliçko, a.g.e.,s. 68. 56 E. Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Ankara, 1950, s. 107. 45

zeytin rengine kadar çeşitlilik arz ettiğini, sakallarının lepiska ve kestane renginde, gözlerinin iri siyah ve mavi burunlarının ise Yahudilerinki gibi belirli bir çıkıntılıkta olduğundan bahseder. Ona göre, Ermeniterin Yahudiler gibi fiziki ve ruhi birçok ortak yönleri vardır. Kendilerine, H ristiyan Yahudi veya vaftiz edilmiş Yahudi denilmesinin nedeni budur. V. M inorsky, 1938'deki Şarkiyatçılar Konferansı'nda Doğu Türkistan'dan gelen Saka (İskit) Türkleri'nin M .Ö. VII. yüzyılda batıya geldikleri zaman Azak Denizi bölgesindeki Kimmerterin Kafkas Dağları güneyine geçip kendilerine bir yurt arartarken Urartuları yendiklerini, Aras ve Kura (Kür) Nehirleri bölgelerine yerleştiklerini bildirmiştir Veliçko, p etrol s anayi i n i n çağun a s a h i p o l a n Ermeniterin Ermenistan'ın tamamen ayrı bir tarihinin oluşturulmasına, bu küçük halkın ve onun kahramanlarının yüceltilip göklere çıkarılmasından büyük bir kaygı duyduğunu; "Mesela, onlar asalakça bir usul/e, yani tarihleri daha açık olan komşu halkları yeri geldikçe lekeleyerek, kendi tarih/ hizmetlerini ve şimdiki değerlerini kullanarak göze girmek için yakaladikları [1rsat1 elden b1rakm1yorlar. Tarih-arkeoloji alanmda Gürcü/eri ac1madan ta/an ediyorlar. Gürcü abidelerini, kitabelerini kaz1y1p eski Provoslav (Ortodoks) manast1rlarım ve boşaltiimlŞ kiliseleri patlat1yor, tarih/ yalanlar uydurarak her taş1 Gürcü prenslerinin tarihinden bahseden vilayet/eri, eski Ermeni toprakları gibi kaleme allyorlar"diyerek ifade etmektedir. Ermeniler tarih boyunca güçlü devletlerin himayesinde yaşadıkları için onlara hizmet etmeyi de ihmal etmemişlerdir. Rus edebiyatında Ermeniterin bu ruhla eserler veren ilk temsilcisi Baran Brambeus adıyla bilinen Senkovski'dir. Senkovski'den sonra sırasıyla Ermeni t a r i hçileri M ıg ı rd i ç E m i n, H u d a b aş ev, Yeritsov g i b i y azarlar geçmişin kin duymayan şahitleri olan abidelere mehel koymayarak, Senkovski'nin yolunda ilerlemişlerdir. Veliçko "Bu ilim adamları Saatbovo eyaleti yani atabey Cakeli'nin toprakları -Ahaltsih kazası- hakkında Gürcistan'ın tarihini çalmaya 46

çalışmaktadı dar. Halbuki bütün Kafkasya'daki insanlar bu eyalette Büyük Tamara'nın yaşadığının şüphe götürmez izlerinin hala mevcut olduğunu bilmektedirler. Ermeniler burada yaşayan köklü bir halk değildirler. Çünkü onlar buraya toplu olarak XIX. yüzyılın birinci yarısında Osmanlı Devleti'nden göçmüşlerdir" diyerek bölge coğrafyası ile ilgili çarpıcı açıklamalarda bulun maktadır.57 Ermeni uzmanı olan Profesör Patkanov da [aynı Patkanov ki, Ermeni gazetesi Murç (Çekiç) onun aslen Çingene olduğunu söylemekteydil Senkovski'ye, dayanarak bilgiler vermeye çalışırken aslında olayları o kadar da iyi hesaplayamamıştır. Aslen Gürcü olan Bakradze, bu durumu zamanında ortaya çıkarmış, fakat Rusların bu poJemikten haberleri olmamıştır. Patkanov, M oisey Horenatsi'nin Ermenistan Tarihi'nde58 Caveni S7 Veliçko, a.g.e.,s. 69. SB Ermenilere göre, 4. yüzyılın sonu ve S. yüzyılın başında yazılmıştır. Ağrı (Ararat) Dağı ve Hayk efsanesini anlatır. Nuh'un gemisiyle Ermenilerin Ağrı Dağına ulaş tıklarını, Hayk'ın orada yerleştiğini, Hayk'tan meydana gelen Ermenilerin yöreye Hayastan adını verdiklerini ileri sürerek revrat'taki peygamberlerle H ayk arasında akrabalık kurar. i lerleyen yıllarda Ermeni prensi Şapuh Bagratun'in emriyle VIII. yüzyılın sonunda kaleme alındığı ortaya çıkmıştı r. XX. yüzyılın başına kadar Er menilerin tarihi Marobaz Katina ve Hayk efsanesiyle başlatılmaktaydı. 20.yüzyılın başında Venedik Mekiteryenlerinin ortaya attıkları Hayk tezi savunulamadığından aynı rahipler Nicolas Adonts'un yardımlarıyla bu sefer Urartu menşei meselesini ortaya atmışlardır. N. Adonts ı 946'da Paris'te yayınladığı Ermenistan Tarihi adlı eserinde Ermenilerin M .. Ö. VII. yüzyılda Uma h ve Sevan Gölleri arasında, Dicle vadi sinden Malatya'ya kadar uzanan bölgede yerleşmiş Urartu krallığından geldiklerini ispatlamaya çalışmıştır. XIX. yüzyılda yaşayan Auguste Carriere adında bir şarkiyatçı Ermeni klasikleri olarak adlandırılan tarihçilerin eserlerini incelemiştir. incelediği eserlerden birisi de Mo isey Horenatsi'nin Ermenistan Tarihi'dir. Auguste Carriere yaptığı araştırmaları ki tabında şöyle nakletmektedir: "Moisey Horenatsi kitabında Marobaz Katina adında birinden söz etmektedir. Suriyeli bir bilgin olarak tanıttığı bu zata çok önem verir ve onunla ilgili olarak şu olayı anlatır "M.Ö ı s o yıllarında Valarzaz adlı bir Ermeni kralı Ma robaz Katina'yı Niniv kentine yollar. Bu zat Nin iv (Ninive) kenti arşivlerinde çok eskiden kalmış bir kitap bulur. Eser, -bu kitap Büyük İ skender'in emriyle Kalde dilinden Yunancaya çevrilmiştir. Atalarımızın gerçek tarihi burada yazılıdır-başlığı nı taşımaktadır. Marobaz Katina kitaptan Ermenistan tarihine ait kısımları kopya eder ve bunu Nizip (Medzbin) kentinde oturan Kral Valarzas'a götürür. Kral buna çok sevinir, onun kütüphanesinin en güzel yerine konulmasını ve titizlikle saklan masını emrettikten sonra bir kısmını da sütü n üzerine kazıtır". Auguste Carrie, Moisey Horenatsi'nin Ermenilerin en eski ataları olarak saydığı peygamberler silsilesini revrat'taki peygamberlerle kronolojik olarak karşılaş tırarak,"Marobaz Katina diye birisi yaşamadığını, Moisey Horenatsi'nin bu adı ve 47

adlandırdığı Tçaneti'nin, yani Haldeya'nın, eskiden Ermenistan'ın bir parçası olduğunu iddia eder. Bilim dünyasında son derece ciddi tartışmaları beraberinde getiren bu iddialar karşısında D. Bakradze Patkanov'a "Bunlar ne zaman nerede yazıldı?" diye bir soru sorar. Moisey Horenatsi zamanında Haldeya adı verilen yerlerde 1 0 0 0 yıl önce Ermenilerin yaşadığı Patkanov tarafından ileri sürülmüş olsa da, bugün bu iddiaların hepsi çürütülmüştür. Eskiçağ tarihi uzmanı François Lenormant, Patkanov'un görüşlerine karşı çıkmıştır. Biz bunu tekzip olunmuz bir gerçek saymalıyız. Kir'in (Kyros) çağdaşı olan l.Tigran'a (Dikran) kadar Ermeni/erin hiçbir milli rivayetiyoktur. O zamana kadar meydana gelen hadiseler hakkında rivayet/er, Ermeni yazarlarının bütün hikaye/eri, yalanlar söyleyen Marabaz Katina'yı kopya eden Moisey Horenatsi'nin eserinden kaynaklanmaktadır. Bu Katina, Hristiyanlığın /. yüzyılında yaşamış, edebiyat/u ilgilenmiş, Yedes mektebine girmiş ve eserinde pek çok yalanı bir araya topla mıştır. Bütün bunları Ktezi'nin kronoloji sistemi esasında hazırlamıştır. Her şey bir tarafa bu sistemi taklit etmenin aslı, yapılanı tenkit ederek müel/ifi gerçekten uzaklaştırmaktı. Katina bununla da kalmamış kendi eserini Makedonyalı İskender'in devrine ait kılmıştır"59• Moisey Horenatsi hakkında daha sonra Avrupalı bilim adamı Auguste Carriere de çalışmış ve Katina diye birinin bulunmadığını i fade etmiştir. Klasik Ermeni tarihçileri arasında yer alan Moisey Horenatsi'nin eserinde bir kronoloji sistemi kurulmuştur. Bu kronoloji Niniv seyahatini tamamen uydurduğunu, Niniv'de bulunduğunu iddia ettiği kitabı ise kendisinin yazdığını, Moisey Horenatsi ve Marobaz Katina'nın da aynı kişi oldu ğunu iddia etmekte ve Moisey Horenatsi'nin Ermeni tarihiyle hiçbir ilgisi olmayan belgeleri Ermeniceye çevirerek Ermenilere malettiğini, aslında Başpapaz VI. Ohan nes'ten başka hiçbir çağdaş tarihçinin ne bu zatı ne de eserini zikrettiğini, ayrıca devri n belgeleri arasında da adına tesadüf edilmediğini belirtmiştir. Ona göre; Mo isey Horenatsi'yi sadece 925 yılında ölen VI. Katolikos Ohannes zikrettiğine göre bu eser IV. yüzyılda değil VIII. yüzyılda yazılmıştır. M. A. Kaşgarlı, Kilikya'ya Tabi Ermeni Baron/uğu Tarihi, Ankara, ı 990, s. ı 24, ı67-ı 70. 59 Lenormant'ın Patkanov'u suçlayıcı açıklamalarından sonra ortaya çıkan karışıklık lardan Çavçavadze'nin ifadesine göre, Patkanov kendini kurtarmasını bildi ve bu sefer Moisey Horenatsi'yi tenkit etmeye başladı; o da Lenormant'ın Horenatsi hak kında vardığı fikirlere ulaştı. Çavçavadze, Armiyanskiye uçaniye i vapiyuşçiye kam ni, Tiflis ı 902/ Baku, 1 990,s. 3 1 . 48

esas alınarak Ermenileri n menşei ispat edilmek istenmiştir. Ancak bu eserin 3 0 0 yıldan fazla bir süre sonra yazıldığını ispatlayan Auguste Carriere, Lenormant'tan sonra Ermenilerin dayandığı tarihin temellerini sarsan nadir bilim adamlarından biri olmuştur. Bugün çok az Ermeni tarihçisi bu bilim adamının çalışmalarından söz eder. Batı literatürü Auguste Carriere ve eserlerini hiç dikkate almamış, Moisey Horenatsi'yi klasik olarak nitelendirilen çok ünlü bir tarihçi olarak görmüş, yazdığı eseri de Ermeniler hakkında yazılmış olan, gelmiş geçmiş araştırmaların tümünün temeli olarak kabul etmiştir60• Patkanov'un öğrencisi Marr61 çok eski bir Gürcü şairi olan Şota Rustaveli'nin62 Vephvis-Tkaosani (Pars Derisi Giymiş Pehlivan)63 adlı Çavçavadze, a.g.e.,s. 29-30. [Lenormant, Assiriologiçeskiya pisma, c. I, seri 2.], M.A. Kaşgarlı, a.g.e.,s. ı 70. 6ı Ni kolay Yakovleviç Marr (1865-ı 934), şarkiyatçı, dilci. ı 9 ı 2 'de St. Petersburg İlim ler Akademisi üyesi. Ermeni ve Gürcü filolojisi konularında çalışmalar yaparak bazı eski Ermeni ve Gürcü el yazmalarını n eş re tti. Marr, Katkas dilleri, tarihi, arkeolojisi ve etnografyası sahasında araştırmalar yaptı. Kartel dillerinin Bask ve Sami dilleri ile genetik akrabalığını ispat etmeye çalıştı. Bu dillerin akrabalığı hipotezi bilimsel dileilikle bir araya gelemediği için bu uygunsuzluğu ortadan kaldırmaya uğraşarak "geleneksel" Hint-Avrupa dilciliğini, Marksizm-Leninizm teorilerine zıt olduğunu söyleyerek "Dil Hakkında Yeni Nazariye" ileri sürdü. Böylece Marr'ın eserlerinde dil ve fikir, dil ve cemiyet, dilcilikte tipoloji, araştırmanın rolü vs. problemlerine ait daha sonra Sovyet dilciliğinde inkişaf eden bazı iddialar da mevcuttur. Bütün Sov yetler Birliği'ndeki halkların dillerinin öğrenilmesi, yazı s ız diller için alfa be oluştu rulması, ilmi araştırmaların teşkili, şarkiyatçı ve dilci kadroların hazırlanmasında Marr'ın önemli hizmetleri olmuştur. Beş ciltlik İzbr. Raboti, (Moskova-Leningrad ı 933-ı 937) en önemli eserlerinden biridir. Ancak bugün Rusya'da Marr'ın teorileri geçerliliğini kaybetmiştir. Japon dili ve edebiyatı uzmanı Abalyev tarafından da çü rütülmüştür. 62 Şota Rustaveli'nin nerede doğduğu, nasıl yaşadığı ve nerede öldüğü, kısaca hayatı hakkında elde sarih ve belgelere dayanan bir bilgi mevcut değildir. Bilinenler öte den beri halk arasında dolaşan ve birbirine hiç uymayan rivayetlerden ibarettir. Bazı rivayetler şairin bilahare İslamiyeti kabul ettiğini ve bir Müslüman olarak öl düğünü söyler. Şairin menşei ve şahsiyeti hakkında tek kaynak kendi eseridir. Rus taveli, ı2. yüzyılın sonları ve 1 3 . yüzyılın başlarında yaşamış Gürcistan kraliçesi Ta mara için yazmış eserinin bir beyitinde Rustaveli adını taşıdığını ve mukaddimede Tamara'nın zamanında yaşadığını kaydediyor. Şairin hayatı ve yaşadığı çağ Gürcü bilim adamları tarafından hala şüpheli görülüyor. Ancak Rustaveli hakkında bilinen bir gerçek, onun iyi tahsil görmüş Arapça, Farsça ve Grekçe'yi iyi derecede bildiği, bu milletierin edebiyat, din ve felsefelerine de vakıf olduğudur. 63 Vephis Tkaosani (Pars Derisi Giymiş Pehlivan) adlı manzum eser, Gürcistan'ın Ta mara devrinde yetişmiş önemli şairi Şota Rustaveli tarafından yazılmıştır. Rusta-

eserinin çalıntı olduğunu ispata çalışmıştır64• Veliçko ve Çavçavadze, Ermeni siyasetçilerine bunun H1zım olduğunu, çünkü güçlü şiirsel eserlerin, halk ruhunun ihtişamını gösteren alametlerin Ermenilerde yeteri kadar mevcut olmadığını söylemektedirler. Çok kıymetli bir Ermeni edebiyatının mevcut olduğunu Rus okurlarına telkin etmeye çalışanlar da olmuştur ki, bunlardan birisi Yuri Veselovski'dir. Ezov da, Snaşeniya petra velikaga s Armyanskim naradam (Büyük Petro'nun Ermeni Halkı ile Münasebetleri) adlı bir kitap yazmıştır. Bu kitapta Ezov, Petro'nun İsveçliler ile yaptığı savaşın en yoğun zamanında

onu İran'la savaşa tahrik etmeye çalışan i. Ori'yi özel bir kabiliyeti olan diplomat gibi kaleme almıştır.

Ezov, Bratskaya pamaş pastradavşim v Turtsii Armyanam adlı eserinde İ ra n'ı a şağılamakta, G ü rcistan h a k i m i İ ra k l i ile a l ay etmektedir. Ezov'a göre, İ rakli kendine ait olmayan toprakları Rusya'ya bağışlamıştır. Eserde Gence ve Karabağ gibi topraklar ise veli'nin bu eseri Gürcüce olup, milli Gürcü özelliklerini, Gürcü halkı arasında ya şayan darb-ı meselleri ihtiva etmektedir. Eser 1 600 mısradan meydana gelmekte olup romantik, saf bir aşk macerasını anlatmaktadır. Rustaveli'nin kendi ifadesine göre, eserin konusu İran'dan alınmıştır. Zaten eserin kahramanları da Doğulu olup, olaylar çeşitli Doğu ülkelerinde cereyan etmektedir. Eserin özeti kısaca şöyledir: Kral Arestevan ve sarayın beslemelerinden sevgili sergerdesi Avtandil av sırasında pars derisi giymiş bir yabancının pınar başında oturarak ağladığını görürler. Kral, yabancıyı huzuruna getirmeleri için kendi adamlarını gönderir. lzdırap içinde bulu nan yabancı, adamları ne görebilmekte ne de söylenenleri duyabilmektedir. Kralın adamları onu zorla götürmek isterken o, hepsini döver ve atına binerek ortadan kaybolur. Bu tesadüf, Kral Arestavan, Avtandil ve Kraliçe Tantana üzerinde derin bir iz bırakır. Tantana, Avtandil'i yabancıyı bulmakla görevlendirir. Avtandil üç yıl aradıktan sonra nihayet yabancıyı bulur. Yabancının adı Tanyel'dir ve Hindistan kralı Farsadan'ın sarayında besleme bir şehzadedir. Farsadan'ın kızı Nestan Dare can, Tarıyel'i sevdiği için kaçırılmış uzun süre aranmasına rağmen bulunamamıştır. Bundan dolayı Tanyel'in ızdırabı dinrnek bilmemiştir. Avtantil, kendi Tantanası'na da aşık olduğu için Tariyel'in ruhunu ve sevgilisinin kaçırılmasından duyduğu ız dırabı herkesten daha iyi anlar ve ona ortak olarak candan arkadaşlık yapacağına yemin eder ve Tariyel'le beraber kaçırılan Nestan Darecan'ı aramaya çıkar. Uzun ve zahmetli aramalardan sonra Nestan Darecan'ı sihirbazlar tarafından hapsedilmiş bir durumda bulurlar. Dostları padişah Feridun'un yardımıyla şiddetli çarpışma lardan sonra Nestan Darecan'ı kurtarırlar. Tariyel, Nestan Darecan'la, Avtandil de Tantana ile evlenirler. 64 Çavçavadze, a.g.e., s. 32-37. 50

rahip M inas tarafından Rusya'ya hediye edilmiş ve Ezov tarafından büyük hürmete nail olmuştur. Ona göre, Gürcistan Çar İ rakli'ye ait değildir ve rahip Minas Gence-Karabağ'ın kaderini tayin etme h a k kı n a sahipti r. Oysa G ence ve K arabağ gibi toprak l a r değil Rusların, rahip Minas'ın da hakimiyeti altında değildi. Çünkü bu topraklar gerçek bir Türk yurdu olma özelliğini taşımakta olup, T ü rk hanlarının hakimiyeti altında bulunuyordu. Özetle Ezov, Gürcistan ve Azerbaycan ne Gürcülerin ne de Türklerinindir, burası eski Ermenistan'dır fikrini ileri sürmektedir65• Ezov ayrıca Gürcüler aleyhine çeşitli yerlerden örnekler toplayarak bu örnekleri Bratskaya Pomaş Postradavşim v Thrtsii A rmyanam (Türk Ermenistanı'nda Zarar Gören Ermenilere Kardeşlik Yardımı) adındaki dergide okuyucularına sunmuştur. Anlatılan olay kısaca şöyledir: Ermeni başpiskoposu ( Minas kastedilmek istenmiştir) Vahtang'la Gence'ye gelmiş ve saygıdeğer İsaiya ile birlikte ona Tiflis'e kadar eşlik etmiştir. Bu iki yüksek rütbeli din görevlisi, Gürcülerin o zamanki bütün davranışlarının şahidi olmuştur. Onlardan biri, "Hasis ve gaddar Gürcüler Ermenileri tamamen soymuş ve dinimize hakaret etmişlerdir" demiştir. İkincisi ise Gürcüleri minnettarlıkla hatırlamış ve Allah'a şükretmiştir. Çünkü Kral Vahtang onların hamisi ve savunucusu olarak, düşmanlardan kurtarmıştır. Ezov birbirine zıt bu iki bilgiden Gürcüleri kötüleyenleri dergide kullanmayı tercih etmiştir.

Çavçavadze, a.g.e.,s. 76 . St

Ermenilerin Toprak iddialarının Milli Şuura Tesiri

Ermeni bilim adamlarının bir kısmı toprak taleplerine meşruluk kazandırahilrnek için ilk önce bu bölgelerin kendilerine ait olduklarını ispatlamaya çalışmaktadırlar66. Bunun için de en eski şehirler olarak Nahçıvan, Erzurum, Kars, Tebriz, Berde ve Gence'yi göstermektedirler67• Ayrıca Ermeniler tarihlerini M.Ö. VII-VI. yüzyılda yani kadim Ermeni Devleti'nin meydana gelmesi ile başlatırlar ve yaşadıkları bölgeyi Ön Asya'nın kuzey batı bölümüyle, Küçük Asya (Ön Asya/Küçük Asya/Anadolu) ve İran yayiası arasındaki bölüm olarak gösterirler. M erkezinde Büyük ve Küçük A rarat (Ağrı) volkanik dağlarının yükseldiği bu araziye "Ermenistan Yaylası" (Haygaganparstravantag) adını verirler68• Haylar yavaş yavaş bu yayianın içerlerine sokulup orada yaşayan Urartuları ve başka halkları kendilerine tabi kılmışlar; zaman geçtikçe bu halkların birçoğu Ermenileşmiş, böylece Ermeni halkı meydana gelmiştir. M idyalılar, Farslar, Yunanlılar ve Romalılar yeni teşekkül eden halkı Ermeni, onların ülkesini ise Ermenistan olarak adlandırmışlardır69• Ermeniler ise kendilerine Hay, vataniarına 66

Ermenilerdeki milli şuurlanmanın derecesini göstermek için ı897'de Şaumyan ve K. Yeritsyan'ın Ani'yi ziyaretlerinden bahsetmek gerekir. Tarihi eserleri görmek için bölgeye giden Yeritsyan ve Şaumyan, "Fevkalilde, olağanüstü, eşsiz birşey. Ben her zaman milletimi sevdim. Fakat bugün bütün kalbimle vatanperver oldum. Bunu bana Ani gösterdi. Ne kadar gerekli ve ne kadar büyük bir milletiz. Böyle bir hal kı sevmemek ve saymamak mümkün değil" demişlerdir. Ermenilerin bütün tarih kitaplarında Ani'yi eski bir Ermeni yerleşim birimi olarak gösterdikleri bilinmek tedir. Ancak Profesör Fahrettin Kırzıoğlu Ani Şehri Tarihi (1018-1236) adlı etraflı çalışmasıyla Ani'yi Selçuklu sultanı Alparslan'ın Bizans'tan aldığı söylenmekte, ay rıca Anadolu'nun Türkleşmesi faaliyetlerinin burada başladığı ifade edilmektedir. Eserde Ani'deki Türk-İslam eserlerinin sistemli bir şekilde yok edildiği, kitabelerin ortadan kaldırıldığı ve burçlardaki ı065- ı066 yıllarına ait Kufı olarak yazılmış ki tabenin kazınmak istendiği anlatılmaktadır. A. Barsamyan -S. B. Boğosyan - Ş. R. Harutyunyan, Hay joğovurti Badmutyun, Erivan, ı 969, s. 222; F. Kırzıoğlu, Ani Şehri Tarihi (1 018-1236),Ankara, ı982, s. 42. 67 Çavçavadze, Sobraniye aktov otnosyaşihsya k obozreniyu istorii Armyanskogo naro da, C.l (St.Peterburg ı833), c.l l (St.Petersburg ı838) adlı kitabın 264. sayfasından itibaren "Eski Ermenistan'ın Görkemli Şehirlerinin Kısa Özeti"nde Ermeniler tara fından, çoğu Azerbaycan ve Osmanlı Devleti toprakları içinde bulunan şehirlerin kendi inşa ettikleri ve Ermenistan'a ait şehirler olarak gösterilmesi de hayli ilginç tir, demektedir. 68 K. Mesrop, Hayasdan,İstanbul, ı 9ı 9, s. 2-3. 69 K. Mesrop, a.g.e.,s. 12-ı5. 52

da Hayastan demektedirler. "Ermeni" sözüne ilk defa M.Ö. VI. yüzyıla ait çivi yazısıyla yazılmış kitabelerde (Mihi kitabeleri- Van kitabelerij Çivi yazılı kitabeler)) tesadüf edilmektedir. M.Ö. VI. ve V. yüzyıllar arasında eski Yunan tarihçisi Ksenefon, Ermenistan'ı zengin bir ülke olarak tasvir etmiştir. Yine eski Yunan bilim adamı Strabon, Ermenistan topraklarının İ berya'nın (Gü rcistan) ve Albanya'nın (Azerbaycan) sınırlarından başlayarak Mezapotamya'nın kuzeyine kadar uzandığını söylemektedir70• Ermeni meselesinde gerçeğe ulaşmak ve Ermenistan denilen ülkenin neresi olduğuna Ermeni tarihçilerinden bağımsız olarak karar verebilmek için, uzak geçmişe gitmek, arkeolajik buluntuları esas almak ve seyyahların eserlerine müracaat etmek gerekir. Kendisinden daha önce de bahsettiğimiz Golmstrem, Ermenilerin abideleri kendilerine mal etmeleri konusunda faaliyet gösteren ilim adamlarından biri olarak tanınmaktadır. "Ağrı Dağı'na (Ararat) ve onun yakın komşularına, Van Gölü'nün sahiline ve Erzurum yakınında nihayet Erivan ve Kars eya Jetlerine dağılmış taşlar diyor ki, ... Taşlar hiçbir zaman aldatmaz". Golmstrem, "kayalara kazınmış kitabeler eski Asur-Babil hadiselerini üzülerek anlatırlar", demekte ve şunları ilave etmektedir: "1893'te bölgeyi gezip dolaşmiş Asur bilimci arkeolog Nikolski önemli keşiflerde bulunmuştur. Burada özel bir dille yazilm Iş çivi yaziii kitabele'"' Dicle ve F�rat Nehirlerininyukari tarafmda Van ve Göyçe etrafmda yaşayan kalabalik bir topluluktan bahseder. M.Ö. X. ve IX. yüzyillarm As ur abide/erinde bu topluluk Nairi diye adlandmlir. Aym topluluk IX. yüzyi/m ikinci yansmda bir devlette bir araya geldiklerinde ona Urartu ülkesi dediler. Yahudi sözü olan Ararat da güya bu sözden türemiştir. Bu adlar aymd1r. Urartu kralhğmm merkezi önce Erivan yay/asmda sonra ise stratejik durumundan dolayi güneye Van Gölünün doğu sahillerine taşmmiştir. Urartu krallan kendi medeniyetini Asur-Babil kabul etmiş, fakat dünya 70

S. M. Dulyan, Ermenistan SSR, Bakı, 1972, s. 14- 1 5 ; K. İsakyan, Ermenistan SSR, Bakı, 1960, s. 1 1-12; K. Mesrop, a.g.e.,s. 3 1 -33. 53

devleti rolünü Asur'un elinden almak için döne döne başarıyla mücadele etmiştir. M.Ö. VIII. yüzyılın birinci yarısında Asur kralı III. Tiglat-Pileser'in zamanında bu mücadelede üstünlük Urartu'nun

olmuştur: Asur monarşisinin bütün kuzey ve doğusu Urartuların

eline geçmiştir. Mücadele terazisinin kefesi bazen kalkar, bazen iner. Öyle bir durum m eydan a gelebilirdi ki, Urartular bütün dünyada hakimiyeti ele geçirip dünya tarihine başka bir istikamet verebilirdiler. Fakat h a kimiyetin değişmesi ve b eklenm eyen yükselişi Asur'u kurtardı. Onun düşmanları yenildiler. Urartu kralı Ursa bütün güney ve doğunun bir bölümünü Asur'a karşı isyana teşvik etti, fakat mağlup edildi. Üstelik Nikolski'nin dediğine göre, kitabeler Urartu medeniyetinden, şehirlerin, sarayların meydana gelmesinden, kanalların açılmasından vs. bahseder. Üstünlük kimin tarafına geçerse kitabeler de kah Asur, kah Urartu krallarının emri ile diki/irdi. Sise bürünmüş uzak geçmişin bu abide/erinde iki başlangıcın-vahşiliğin ve insanlığın izleri kalmıştır: İlk başlangıcın ortaya çıkışı Asur, ikinci başlangıcın ortaya çıkışı Urartu'dur. .. "71 François Lenormant, Golmstrem'in bahsini ettiği çivi yazıl ı k i ta beleri n , özellikle Asur v e Babil kİtabelerinin uzmanıdır. Kendisi Golmstrem'in iddia ettiğine göre, Ben Ermeni/ere aidim diyerekferyat eden, çivi yazılı kitabeleri incelemiştir. Lenormant, Ermenistan'ın etnografik bir tabir olmadığını, coğrafi bir ad olduğunu ispatlamıştır. B u ad i l k olarak Ehemeniler (Ahameniş/ A ka menid/ A namenij Hahamaniş)1 2 zamanında tam olarak M.Ö. VII. yüzyılın sonunda kullanılmış olup, Asur çivi yazılı kitabelerde Nairi ülkesi denen topraklarda o sıralarda Ermenilerin yani Haygantsların bulunmadığını söylemektedir. Daha sonra bu topraklara Urartu, burada yaşayan topluluğa da Urartular rlenmiştir: Hayganstlar ya da Hayatslar (Ermeniler) Urartu ülkesine M.Ö. VI. yüzyılda gelmişlerdir. Oysa 71 72

Çavçavadze, a.g.e.,s. 85-86. Ehemeniler (Ahameniş/ Akamenid/ Anameni/ Hahamaniş), Eski İran Devleti'nde hükümdar sülalesinin adıdır (M.Ö. 5 58-330). Kurucusu Ehemeni'dir (Farsça Haha meniş). Fars ve Anşan (kuzey Elam) hükümdan ll. Kyros'un (Büyük), Yakın ve Orta Doğu ülkelerinin birçoğunu birleştirip güçlü bir imparatorluk kurmuştur. Büyük İskender Ehemeni sülalesine son vermiştir. "Ehemeniler", ASE, c. IV, s. 253. 54

Urarturardan bahseden çivi yazılı kitabeler daha erken döneme aittir. Çünkü sonuncu kitabe M.Ö. IX. yüzyıl tarihini taşımaktadır. Dolayısıyla M.Ö. IX. yüzyıla kadar yazılmış olan çivi yazılı kitabeler tahminen üç asır sonra bölgeye gelmiş bir halktan bahsedemez73• Ermenilerden hiçbir izin mevcut olmadığı M.Ö. IX. yüzyılı bir kenara bırakılacak olursa Urartu adı ile tanınan Nairi ülkesinin Asur kralı Salmanassar'ın ve daha sonra I. Tiglat-Pileser'in zamanında bilindiği görülmektedir. I. Salmanassar M.Ö. XIV. yüzyılda, I. Tiglat-Pileser ise M.Ö. XII. yüzyılda hakimiyet sürmüşlerdir. Urarturarın 6-7 asır yerli halk olarak yaşadıkları ve Asurlularla mücadele ettikleri ülkeye, Ermeniler 300 yıl sonra gelmişlerdir. Golmstrem ısrarla çivi yazılı kİtabelerin M.Ö. IX. yüzyıldan önceki bir tarihe ait olduklarını söylese bile bu durum Ermenilerin Urartulardan olduklarını ispat etmez. Gerek Lenormant, gerekse İngiliz araştırmacı Henry Rawli nson Urartular ve Alaroidlerin birbirinin benzeri isimler olduğunu açıkça ispat etmişlerdir74• Lenormant, Urarturarın Alaroidler ile olan aynılığına dayanarak Urartu dili ve Ermeni dilinin birbirinden farklı olduğu sonucuna varmıştır: Urartuların dili ve çivi yazılı kitabeleri, Ermeni dili ve çivi yazılı kitabeler değil, Alaradi dili ve çivi yazılı kitabeler olarak adlandırılır. Kİtabelerin dilinin ve burada bahsedilen halkın, Ermenice ve Ermenilerle ile hiçbir benzerliği yoktur. Lenormant, "Rawlison Alardu, Aramda'nın Loru varyantı olduğunu söylüyor. Çünkü eski Farslar L ve R seslerini aynı şekilde telaffuz ediyorlardı. Alarudi kolaylıkla Ararat'a o da Asur kitabelerinde rastlanan Urartu'ya çevrilmişti," demektedir. Urartu dilinin çağdaş Ermenice ile olan akrabalık meselesine gelince, Lenormant, bu dillerin birbiri ile hiçbir akrabalığı olmadığını aslen Frigya'dan olan H ayotsların, Frigya'dan doğudaki yüksek yerleri azar azar ele geçirdiğini, eski Urarturarın bir kısmını oradan çıkarttığını, bir kısmını da kendi içlerinde asimile ederek onların 73 Çavçavadze, a.g.e.,s. 92-93. 74 Çavçavadze, a.g.e.,s. 94-97.

adlarını, inancını, dilini, rivayetlerini kendilerininkine benzettiğini düşünmektedir. Nikolski ise bu konuda; Asur ve Babil kaynaklanna göre Urartu ülkesi Na iri ülkeleri adlandırılan daha geniş arazinin bir bölümüydü... ilirnde daha bu halklarm kesin tarifi verilmemiş ve tam ad1 belli olmamlŞti. Fakat Lenormant'm ve Go/mstrem'in fikrince onlara Alaroid demek de mümkündür. .. Eğer şimdiki Gürcü/er Alaroidler'e mensup değillerse, o zaman o milleti Küçük Asya ve Kafkasya Ötesi'nin şimdiki sakinleri içinden tamamen yok olmuş saymak gerekir, demekte ve "Urarta"nın A rarat sözünden gelip sadece R harfi ile L harfinin değiştirmiş olduğunu söylemektedir. Nikolski, çivi yazılı kitabelerinin bulunuşunu şöyle anlatır: Altmlşll y11larm sonunda henüz siradan bir rahip olan Mesrop, Mekiteryenlerin eserlerinde Ermeni/erin yaşad1ğ1 yerlerde çivi yazlll kitabelerin olduğunu okumuş ve bu kitabelerin eski Ermenistan tarihine çokyakm o/acağm1 tahmin ederek onla n toplamak istemiştir.

Nikolski'nin dediğine göre; Mesrop'un şansı iyi gitmiş, fakat yine de ümit ettiklerini bulamamıştır. Mesrop, altı veya sekiz kitabe bulmuş, onların resimlerini çekerek bu işin uzmanı olan Mortman, Müller gibi bilim adamlarına göndermiştir. Bu işte aracı olan da Patkanov'dur. Nikolski, daha sonra çivi yazılı kitabelerin Ermenice ile hiçbir ilgisi olmayan bir dilde yazıldığının anlaşıldığını ifade etmiştir. Mesrop'un bulduğu kitabelerin büyük bir bölümü Eçmiadzin'den 2 5 km. kuzeydoğuda keşfedilmiştir. Orada " Biuri" adında bir tepe, onun yanında ise eski harabeterin mevcut olduğu bilinmektedir. Ermeniler, "efsanevi payitaht 'A rmavir' özellikle orada bulunmaktadır" demektedirler. Kont Uvarov'un başkanlığında yapılan kazı çalışmaları yedi gün sürmüş, fakat kayda değer bir şey bulunamamıştır. Böylece Patkanov ve Mesrop'un arası açılmış ve kazının kötü yönetiirliği gibi konulardan şikayet edilmiştir. Nikolski ise, Mesrop'un bulduğu kitabeler içinde "Zahalu" adlı yerin yakınında bulunmuş XV numaralı kitabenin Eçmiadzin'de basılan Ararat gazetesinde yayınlandığını söylemiş ve o kitabe hakkında; 56

Onun (Zahalu kitabesinin) Ararat'ta basılan resminde metin öyle tahrif edilerek verilmiştir ki, işaretler birazcık da olsun Van yazısının işaretlerine benzememektedir. Kitabenin kopyasını çıkaran şahıs onları aynı menşe/i veya akraba tasavvur ederek veya bilerek, şek/en İran Ehemenilerinin yazısına benzetrnek istemiştir. Bunu anlamak o kadar da zor değildir, demiştir75• Golmstrem iddialarına bir yenisini daha ekleyerek, "Bu halk (Ermeni halkı) birçok yüzyıl, kutsal Hristiyan Provoslav mezhebine olan sarsılmaz sadakatini ispat etmiştir", demiştir76• Ancak Ermenileri n Gregoryen mezhebinden oldukları, Rusya'da veya başka yerlerde Provoslav denilen mezheple asla ilgilerinin olmadığı bilinmektedir. O halde Golmsterm'in ileri sürdüğü iddialar geçerli değildir, çünkü Ermeniler Provoslav mezhebinden VI. yüzyılda ayrılmışlardır. Bugünkü Ermenistan denilen ülke eski Oğuz topraklarıdır ve Türkler asırlar boyu bu topraklarda yaşamışlardır.

Bunun

için burada Türk menşeli coğrafi adlar fazladır. Ancak son yarım asırda Ermenistan'da olan Türk menşeli coğrafi adlar sistemli olarak Ermenice adlarla değiştirilmektedir. Türkler ise bu konuda oldukça hassastırlar ve "bu adlar o yerin hafızasındadır ve bu isimleri insanlar, zaman ve mekan içinde ona vermişlerdir. Biz Türklerin en önemli ve kutsal görevi bu coğrafi adları yaşatmaktır" demektedirler. ı976 yılına ait resmi bilgiye göre bugünkü Ermenistan arazisinde 233 Türk kökenli yerleşim birimi vardı. Değiştirilen isimler buraya dahil değildi. Çünkü ı 935- ı 970 yılları arasında 347 Türk kökenli köy adı Ermeni isimleri ile değiştirilmişti. Son yıllarda ise Türklerin bugünkü Ermenistan Cumhuriyeti topraklarından çıkartılmasından sonra burada tek bir Türk kökenli yer adı kalmadı. 77 Ermenileri n en önemli dini merkezi Eçmiadzin'dir ve bu şehrin Türkçedeki adı "Üç Kilise"dir. Ermeniler için siyasi önemi olan Çavçavadze, a.g.e.,s. 1 09 ve 1 1 1- 1 13. Çavçavadze, a.g.e.,s. 1 17. [Golmstrem, " i kaminvozopiyut", Peterburgskiye vedomos ti, no 33, 1899]. 77 Sitare Mirmahmudova, Ermenistanda Türk Menşe/i Yer Adları, Bakı, Yazıcı Edebi Neşrler Evi, 1995, s. 3-4.

75 76

yerlerden biri de Ararat Dağı'dır. Bu dağın adı Türkiye Türkçesinde ve Azerbaycan Türkçesinde Ağrı Dağı olarak geçmektedir. Ermeni bilim adamları ise Ağrı Dağı'nın adının Ararat olduğu konusunda ısra r etmekte ve bu adı kullanmaktadırlar. Ancak Ermeni bilim adamları araştırmalarını ileriettikçe bu dağın adının Ararat değil, Masis olduğu yönünde açıklamalar da yapılmıştır. Türkler Yerevan şehrine Erivan (Revan) demektedirler. Erivan şehrini kesip geçen nehirlerden ikisi Kederçay ve Zengiçay adını taşımaktadır.7 6 Şehrin eski b ö l ü mlerinden bir kısmı Tepebaşı (bugünkü Gond), diğer kısmı Demirli Bulak ya da Körpükulağı a d l a n d ı r ı l m a ktaydı. Zengi (bugünkü H ra z d a n) N eh r i üzerine kurulmuş köprü 1945'e kadar tek köprü olup, Penah Hanı'n köprüsü adıyla meşhurdu. Şehrin batı, kuzey-batı kısmında bulunan bugün şehre yakın b ağlar, Dede B ağları ya da Delme B ağları olarak bilinmekteydi. Ermenistan topraklarına uzanan en büyük dağ silsilesi Ağınalan (bugünkü Gegaş) Dağları idi?9 Elayaz Dağı'nın adı Aragats Dağı, Göyçe Gölü de Sevan olarak değiştirildi. Yukarıda isimlerini verdiğimiz coğrafi adların dışında isimleri değiştirilen diğer yerler şunlardır: Yedi (Ararat), Kemerli (Ardaşat) , Basargeçer (Vardenis), Zengibasar (Masis), Hamamlı (Spitak), Calaloğlu (Stepanavan), Keverj Nova Bayezid (Kamo), Allahverdi/Alaverdi (Tumanyan), Keşişkent/ Dereleyez (Yeğeknadzor), Karakilse (Kirovakan) .60 Bazı coğrafi adlar da Türkçeden Ermeniceye tercüme edildi. Kara Göl (Sev Liç), lşıklı Dağı (Luysasar), Dereçiçek (Sahgazor), Gelin Kaya (Harsanisar), Almalı Kendi (Hındzoraşen), Armutlu Kend (Danzik), Kırmızılı Kend (Garmiraşen)61 vb. Görüldüğü üzere, Hudabaşev, Patkanov, Kişmişov, Ezov, Artsruni vb. Ermeni bilim adamlarının çeşitli konularda yaptıkları faaliyetleri ve bunların halk üzerindeki tesirini anlamak son derece zordur. Ancak tarihi gerçekleri tahrif etmek, bunu "Büyük Ermenistan"ı 78 Sovedagan Hayasdan, Erivan ı 967, s. 12-13. 79 ayn.esr.,s. 35-36. 80 E. Elekberli, Gedim Türk-Oğuz Yurdu Ermenistan, Bakı 1994, s. 66-72. 8 ı "İndiki Ermenistan Gedim Türk Yurdu İ di...", ET, sayı 1. ı 992, s. ı5-ı8. 58

yaratmak ve yaşamadıkları yerlerde çok eski bir halkmış gibi toprak iddialarına meşruluk kazandırmak Çavçavadze'ni n eserinin her satırında ısrarla üzerinde durduğu gibi, "aklı başında" Ermenilerin işi değildir. İşte bu yüzden eleştirilenler de halk değil, bilim adamları ve onların tahrif ettiği tarihtir. idareciler tarafından ortaya çıkarılan, bilim adamları tarafından desteklenen, halkları birbirine düşman eden nefretin esası da burada saklıdır.

GÜN EY KAFKASYA'DA E RM EN i STA N BÖLGESİN İ N OLUŞU MU ------- · �-----

9. yüzyılda Kafkasya'da Çarlık Rusya'sının askeri anlamda etkin olmasıyla beraber, bölgedeki idare, ekonomi, kültür ve nüfus yapısı aşama aşama değişti. Bu değişimden en çok etkilenen

Müslüman toplumlar ve Ermeniler oldu. Bu yüzyılda, Güney Kafkasya b ölgesi nde nüfus ora n ı n ı en fazla artıran Ermeniler, Rusya'nı n bölgedeki hakimiyet gücünün artmasında etkin rol oynadılar. Rusya, bölgeye dışarıdan gelen Ermeni göçleri ile Revan (Erivan) hanlığı merkez alınarak, tüm Güney Kafkasya bölgesine Ermeni nüfusun dağılmasına imkan sağlandı. 1801-1828 yılları arasındaki süreçte ise, Güney Kafkasya bölgesinde bulunan siyasi yapıların yerini kendi yönetimine uygun, yeni idari yapılara dönüştürdü. Bu bölümde, Rusya'nın bölge politikası, bölgeye askeri hakimiyeti, Ermenilerin Rusya politik nüfuz alanına dahil olması ve Revan Hanlığının Ermeni vilayeti haline getirilmesi konularına değinildL Başta Revan hanlığında (Ermeni vilayeti 1828-1840, Erivan Guberniyası 1849-1917) olmak üzere Güney Kafkasya genelinde Ermenilerin nüfus oranları, buna bağlı olarak Müslüman ve onun içinde de Türk n ü fusundaki değişim i ncelendi. B öylece, 19. yüzyılda Rusya'nı n uyguladığı politikalar, 20.yüzyılda kurulacak Ermenistan'ın tarihi arka planını oluşturdu. 61

Çalışmada kullanılan kaynaklar da zaman zaman nüfus verileri arasında farklılıklar olduğu da dikkat çekmektedir. Bilindiği üzere, 19. yüzyılda net bir nüfus sayımı oldukça güçtür. Güney Kafkasya bölgesinde göçebe halkların bulunması, teknik imkanların yeterli olmaması ve bilinçsizce yapılan hatalar tam sonuçların alınmasını g üçleştirmiştir. Dönemin eserleri ve Rusya devlet istatistikleri karşılaştırılarak bir sonuç elde edil meye çalışılmıştır. 19. Yüzyılın Başında Güney Kafkasya ve Rusya'nın Bölge Politikası

19. yüzyılda Güney Kafkasya'nın nüfus yapısı, Müslüman ve Hristiyan olmak üzere başlıca iki dini gruba ayrılmaktadır. Çok az sayıda da olsa Museviler de bulunmaktadır. Müslüman grubun büyük çoğunluğunu Türkler oluştururken, Hristiyan grubun çoğunluğunu ise Gürcüler oluşturmaktadır. Müslümanlar Güney Kafkasya'nın doğu ve güneydoğu kısmında nüfus yoğunluğuna sahiptirler. Kuzey ve güney Dağıstan, Lezgi bölgesi, Şeki, Şirvan, Karabağ, Revan, Talış, Gence, Gürcistan'ın güney kısımları, Ahıska bölgesi ve Abhazya Müslüman nüfusun yoğun olduğu güneydeki başlıca bölgelerdir. Hristiyan unsurlar ise, Güney Kafkasya'nın batı ve güneybatı kısımlarındadırlar. Guri, Mengereli, İmereti, Kartalini, Kaheti ve Somhetinin bir kısmı Hristiyan nüfusun yoğun bulunduğu yerlerdir82• 19. yüzyılın başında idari yönetim açısından Güney Kafkasya hanlıklara, beyliklere, krallıkla ra, prensiikiere ayrılmaktaydı. O dönemde Azerbaycan bölgesi olarak bilinen Güney Kafkasya'nın orta ve doğu kısmında bulunan hanlıklar Kaçar H a nedanlığına (İran'a)83' yarı bağımlı bir idareye sahiptiler. Bunlar: Bakü, Gence, Karabağ, Revan, Nahçıvan, Şeki, Şirvan, Kuba ve Talış hanlıkları. 82 83

YıııaKoB A.K.,Hcmopusı eoeHH&tx ôeiicmeuii e AJuamcKoii Typııuu e1828-1829 zoôax, l!aCT nepaaıı, aapıııaaa 1843, s. 39. 18.yüzyıl ikinci yarısı ve 19. yüzyılda İran, Pers, Azerbaycan (bugünkü İran'ın kuze yi ve güney doğu Kafkasya) adı ile bilinen bölgelerde Afşar, Zend, Kaçar hanedanlık ları çeşitli dönemlerde hakim olmuşlardır. Çalışmada, bu hanedanlık isimleri yerine zaman zaman İran kelimesi kullanılacaktır. 62

Güney Kafkasya'nın orta ve batı kısmında ise Gürcü ve diğer Kafkas kavimlerine ait çeşitli siyasal yapılar bulunmaktaydı. Bunlar: Kartli Kaheti, İmeret krallıkları, Megrel, Guri ve daha kuzeylerinde Abhazya bölgesiydi. T ü m bu siyasal yönetimlerden farklı olarak Güney Kafkasya'nın batı kısmında ise Ahıska Paşalığı yer almaktaydı. Bu paşalık, Osmanlı Devleti merkezi yönetimine doğrudan bağlı bir idareye sahipti. 19. yüzyıla kadar Güney Kafkasya'nın orta ve doğu kesimlerinde politik açıdan daha çok İran merkezli hanedanlıkların n ü fuzu bulunurken, batı kısmında Osmanlı Devleti nüfuzu söz konusuydu. Ancak 18. yüzyılın ikinci yarısında Rusya da, bölgede kalıcı olacak şekilde ilişkiler geliştirdi. 1783 yılında Gürcü Kartli-Kaheti Krallığını himayesine aldı. Hatta bölgede bulunan diğer yönetimleri de gerek onların isteğiyle gerek askeri zorlamalarla kendine tabi hale getirdi. 19. y ü z y ı l ı n b a ş ı n d a Ç a rl ı k Rusyası h ü k ümeti, k u z eyden ve g üneyden olmak üzere K a fkasya'daki diplomatik ve askeri faaliyetlerini hızlandırdı. Kartli Kaheti Krallığına yönelik 18 yıldır (1783'den itibaren) izlediği politikanın sonucunda, bu krallığı 180l'de kendisine bağlamayı başardı. Böylece Güney Kafkasya tarihinde yeni bir dönem başladı. Bölgenin Müslüman ve Hristiyan halkları yeni askeri ve idari uygulamalarla karşı karşıya kalacakları bir tarihi sürece girdiler. Bu süreçte Rus hükümeti, bölgedeki politik gücünü koruyacak, harcamalarını azaltacak ve kalıcılığını daimi kılacak bir nüfusaihtiyaç duydu. Çünkü Kafkasya Müslümanlarının büyük kısmının Çarl ı k yönetimini tercih etmemesi, H ristiyan halktan oluşsa bile tabiiyet altına yeni alınan halkların yönetimlerinde huzursuzluklar çıkması84Rusya'nın kendisine daha sadık yeni Hristiyan nüfusa ihtiyacını artırdı. H ristiyan nüfus Kafkasya'da Rusya'nın politik gücünü artıracak nitelikte olduğundan, bölgeye dışarıdan göç etmek isteyen Hristiyanlara da yeni yerler ve çeşitli imkanlar sağlandı. Böylece Kafkasya'nın yeniden yapılandırılıp aşama aşama 84 Ü'lepKH HCTopHH rpyJHH, ToM s. pe,[laKTOpbl: M.M. ranpH,!:13UIBHJIH, O.K. )i(opt:�aHHH, T6HJIHCH 1990, c. 65. 63

imparatorluk düzenine dahil edilmesini sağlayacak adımlardan biri olan iskan uygulamasına başlandı. Yeni göçler, dil, din, idari anlamda imparatorluktan farklı olan Güney Kafkasya'yı, Rusya'ya yakınlaştıracak bir uygulamaydı. Bu bağlamda ı9.yüzyıldaki Ermeni göçleri, Rus idari ve askeri düzeninin kurulmasına katkı sağlayan bir gelişme oldu85• Ayrıca, Ermenilerin Güney Kafkasya'ya göçleri Türk - Müslüman çoğunluklu Revan Hanlığının zaman içinde nüfus yapısının değişmesine ve Ermeni yurduna dönüşmesine yol açtı. ı9. yüzyılın başından itibaren Çarlık Rusyası, Kafkasya'da askeri politik proje olarak Rusya Ermenistanı oluşturma projesi uygulandı. Ancak Rusya, bir taraftan Ermenileri Kafkasya'ya göç ettirirken, diğer taraftan bölgede politik hedefli güçlü etnik hareketlere de izin vermedi. Nitekim ı 8 2 8 'd e kurduğu Ermeni Vilayeti kend i denetiminde şekillendirdi, hatta ı849'da adını Erivan Guberniyası olarak değiştirdi. Yine, ı880 ve ı890'larda Kafkasya'da Ermenilerin nüfus ve ekonomik olarak etkin hale gelmeleri, Rusya'nın güneye yönelik hedeflerine tehdit olarak algılandı86• Çünkü ı9.yüzyılda bu bölge, Çarlık Rusyası için askeri ve ticari ulaşım yolları itibariyle denizlerle b a ği antıyı kuracak hatlardan birini oluşturuyordu. Dolayısıyla Ermenilerin politik güçlenmelerine karşı tedbirler alınması bölge komutanı tarafından önerildL Çarlık yönetimi ı9. yüzyılda Ermeniler haricinde, Hristiyan inancına mensup diğer topluluklardan da Kafkasya'ya yerleştirmeler yaptı. ı 9. yüzyılda Kafkasya'ya göç ettirilen etnik gruplara bakıldığında Alman, Grek, Polonyalı, Duhobortsı, Malokan gibi çok çeşitli gruplar vardı87• Kafkasya, Hristiyan nüfus ağırlıklı olacak şekilde karma bir nüfus bölgesi haline getirilmeye çalışıldı. Böylece etnik-kültürel OnucaHue nepece.lleHUJI ap.MRH adep6u:ıteaHcKux B npede.llbl Poccuu, (bundan sonra, "OnucaHue nepece.lleHUJI ... " şeklinde verilecektir), MocKBa, 1831, s. 93. 86 BenH'IKO B.ll., KaBKaJ. PyccKoe de.11 o u .Me:ıtedyHapodHbte eonpocbt, 6aKy 1990, s. 127-151; <l>a,ll e eB P.A.,KaBKaJcKaJI BoiiHa, MocKBa 2003, s. 296-298. 87 AKmbt, co6paHHbte KaBKaJcKoii apxeozpaıjj u'lecKoii Ko.Muccueii, (bundan sonra "AKAK" şeklinde verilecektir), ToM 8, N2 1 64, s. 235; BonKoBa H.r., <<3THH'IeCKHe npoQeccbı B 3aKaBKaJbe B BB.» KaeKaJcKuii 3mHozpaıjj u'lecKuii c6opHUK IV, ÜTBeT CTBeHHbiH pe,lla KTOp: B.K. rap,lla HOB, MOCKBa 1969 , S. 9. 85

temelli güçlü bir siyasal kimliğin Kafkasya'ya hakim olması yerine, her t ü rl ü kimliğin z ay ı f kalıp, Rusya kanunları ve özelde Rus kültürünün ortak payda olması hedeflendi. Ermeniterin Güney Kafkasya'da Politik Nüfuz Çatışma Alanına Dahil Olması

19. yüzyılda Güney Kafkasya'da toplumların tarihlerinin şekillenmesinde din, iktidarın (krallar-melikler-hanlar) tercihi ve komşu devletlerle ilişkiler başlıca belirleyici unsurlar oldu. Bu temelde, tarihi gelişim yolu değişen başlıca toplumlardan biri Ermenilerdi. İran yönetiminde ve nüfuz alanında bulunan Ermeni din adamları ve melikleri 18. yüzyılın ikinci yarısında bağımsız veya Rusya himayesinde Ermeni devleti kurma projeleri gerçekleştirmeye çalıştılar. Rusya'nın Güney Kafkasya bölgesinde politik ve askeri olarak güçlenmesi, Ermeni l iderlerin hedeflerine yönelik ümitleri artırdı. Çarlık yönetimi ise, Ermenilerin bağımsız Ermenistan hedefine ulaşılmasını sağlamasa da, politik anlamda güçlenmelerine yardımcı olacak bir politika izledi88• Böylece, gerek Güney Kafkasya'da gerekse komşu devletlerde bulunan Ermeni lerin yüzlerce yıllık tarihini etkileyecek gelişmeler başladı. 1 7 8 1'de Ermeni d i n a d a m ı ve melikler Çarlık yönetim i n i n h imayesini sağlamak i ç i n Rusya devlet görevlileri i l e bağlantı kurdular. Aynı yıl, Knez Potemkin ve Ermeniler Başpiskoposu İosif'in Karabağ Ermeni melikleri ve beylerine (yüzbaşılarına) yazdıkları mektupta, Rusya çarının Ermeni halkına yönelik samimi ve sevgi dolu niyetler beslediği iletildL Bunun karşılığı olarak, Aralık 1781'de Ermeni melikleri Adam İsrailov, Abov, İosif ve Danil Melikbegov, dini lider Katolikos İonn'da toplanıp, Çariçe'ye kendilerini himaye taleplerini ilettiler89 • 1 7 8 3 yılında G ürcistan'ın Çarlık Rusyası himayesine girmesinden sonra da, Karabağ ve Karadağ Ermenilerinin 88 Seyit Sertçelik, Rus ve Ermeni Kaynakları lşığında Ermeni sorununu Ortaya Çıkış Sü reci 1 678-1 914, Ankara 2 009, s. 3 5 - 37. 89 AKAK, ToM I, N2: 883. s. 638. 65

himaye talepleri devam etti. 30 bin kişilik Rusya askerinin beş yıl boyunca her ihtiyaçlarını karşılayabilecekleri sözünü dahi verdiler. Bu belgeyi Ermeni din adamları, melikler ve diğer önde gelenleri imzaladılar. Knez Potemkin, ll. Katerina'nın iznini alarak, onlara himaye isteklerinin yerine getirilmesi konusunda ümitler verdi. Şuşa (Karabağ) Ham İ brahim Han ın indirilerek yerine Ermeni Hristiyan devletinin kurulacağı telkinini yaptı90• S Kasım 1784'te İbrahim Han Ermeni önde gelenlerinin Rusya t a r a fıyla g i z l i b ağlantı l a r ı n ı öğrendi. İ l g i l i kişiler üzerindeki denetimini artırdı. Ermeni halkı adına bu hareketi yapan Katalikos İonn'u idam ettirdi. Meliklerden Adam İsrailov ölmüştü, kalanlar ise, han tarafından cezalandırıldı. İoan'ın kardeşleri olan Daniel Melikbekov ve Sarkis Handzasar ailesinden de bu dini liderlik yapma ayrıcalığını aldı. Meliklerin bir kısmı kaçarak Gürcü kralı Georgiy'e sığındılar. Artık, hanlık yönetim ile Ermeni melik ve din adamlarının ilişkileri gerginleşti. Dolayısıyla, Karabağ bölgesinden Rusya himayesindeki Gürcistan'a göçler oldu.91 1795 yılında İran hükümdan Aga Muhammed Hanın saldırısı sırasında 700 Ermeni ailesi Karabağ'd a n ayrılarak, B o l n i s i'de (Gürcistan'ın güney batısında) boş yerlere yerleştirildiler. 100 aile Adjikale ve Uzunlara (Odzun - Ermenistan) yerleştirildi. B öylece Revan hanlığının kuzey kısımları ile Gürcü Kartli-Kaheti krallığı sınırlarını oluşturan Borçalı, Pembek bölgelerine Ermeni yerleşimi gerçekleşmiş oldu. Ermeni göçleri sadece Karabağ değil diğer haniıkiardan da olmaktaydı. 1797 yılında Bakü'den, Derbent'ten ve Kuba hanlıklarından, Kafkas Askeri Sınır Hattını aşarak Kızlar, M ozdok, Eski Macar ( B ud e novsk) ve K uzey K a fkaslarda diğer bölgelere yerleştirildiler92• 90

EyTKOB, Mamepua/lbl a/IJI HOBOU ucmopuu KaBKa3a, '-lacTb BTopaıı, CaHKTneTep6ypr 1869, s 142 . AKAK. ToM I, NQ:883,638, 639. BonKoaa H.r, a.g.m., s. 6. .

91 92

1 7 98 'de Karabağ H a n l ığ ı s ı nırları içinde b u l u n a n Gülistan bölgesindeki E r m e n i meliği Fridon b eraberinde 1 0 0 0 a i l eyle Gürcü kralı İ rakli'ye sığındı. Karabağ hanından memnun olmayan melikler kendilerine tabilerle birlikte Rusya himayesinde bulunan Gürcistan taraflarında yerleşmek için Çarlık Rusyası yönetiminden i z i n istediler. Melikler b i r t a ra ft a n yerleşmek i ç i n yeni yerler ararken, diğer taraftanda, Karabağ Hanının indirilmesi ve yerine kendilerinden birinin geçmesi için Rusya'dan yardım talep ettiler. 2 Haziran 1799'da Çar Pavel tarafından verilen cevapta Rusya'ya eğilimleri ve bağlılıkları karşılığı olarak, Rusya imparatorluğuna bağlı Kartli-Kaheti b ölgesine göçmelerine Hazah olarak bilinen bölgeye yerleşmelerine Çar tarafından izin verildi. Bu konuda bölgede Rusya adına Bakan olarak bulunan Kovalevskiy de bilgilendirildi. Ayn ı b i lgilendirme 3 H aziran 1 799'd a Kartlı-Kaheti kralı olan Georgiy'e de yapıldı. Gürcü kralı, 23 Şubat 1800'de Lori kalesi ve Lori bölgesini Ermenilerin yerleşmesi için tahsis etti93• Rusya'nın Kafkasya ordusunda görev yapan Valerin A. Zubov94• ve P.G. Butkov95.. gibi askeri görevliler, Ermenileri Rusya'nın bölgedeki nüfuzunu ve etkisini artıracak topluluk olarak değerlen d i r m ekteydiler. Bunun için öncelikli olarak Eçmiadzin manastırı patriğinin Rusya tarafına çekilmesi gerektiğini düşünmekteydiler. B öylece Rusya bölgede yüksek yönetim gücünü temsil edecekti. Hatta bu kişiler, Rusya'nın bölgede bulunmasını, dini bir görevle Hristiyan halkların kurtarılması olarak açıklamaktaydılar. Nitekim Çarlık merkez idaresi de, imparatorluğa komşu bölgelerdeki toplumların himayeye teşvik edilmesini görevlilerine tavsiye etmekteydi96• Dolayısıyla, güneyden gelen veya gelecek olan Hristiyan unsurların Gürcü krallığı bölgesine yerleştirmesidini ve politik hedeflere uygundu. AKAK, ToM I, NQ: 871. s. 631, 632; AKAK, ToM I, NQ: 872. s. 632; AKAK, ToM I, NQ: 874. s. 635, ToM I, NQ: 875. s. 636; AKAK, ToM 1, NQ: 876. s. 636; AKAK, ToM I, NQ: 877. s. 637; AKAK, ToM I, NQ: 883. s. 639. 94 'Valerian A. Zubov: ı 796 Kafkasya orduları başkomutanı, general. 95 '"Pe tr G. Butkov: ı 797-ı803 yıllarında Kafkasya birliklerinde subay, Kafkasya ordu ları başkomutanı özel kalem idarecisi. 96 Ei)'TKOB, a.g.e., S. 287, 366, 396. 93

Rusya, hanlıklarda veya İ ran merkez hanedanlık yönetiminde bulunan Ermenileri n bağımsızlık taleplerini karşılamadı. Kafkasya orduları komutanı Sisianov'un (1803-1806) yönetim müdürlüğünü (özel kalem yöneticisi) yapan Semen M. Bronevskiy, 1780'li yıllarda Ermenilerin himaye talebini Rusya'nın uygulamaya koymamasını şu sebeplerle açıklamaktadır: 1- Ermeni meliklerin kendi aralarındaki iç çatışmalar. 2- Ermenilerin sözlerine tam inanç olmaması 3- Karabağ Ermenilerinin 30-40 bin kişiyi silahlandırabilecekleri halde bunu yapmamaları.9 7 Kartli-Kaheti krallığının ilhakı ile beraber, daha önce Ermeni yerleşimlerin i n yapıldığı Lori, Pembek, Şemşedil b ölgeleri de Rusya'nı n yönetim alanına dahil oldu. Sınırları Revan hanlığına dayanan Rusya'nın Ermeniler politikası daha da netlik kazandı. Hedefin Bağımsız Ermeni devleti kurmak olmadığı, sınırların Aras nehrine kadar genişletilmesi olduğu biraz daha belirginleşti.98 Daha sonraki yıllarda Erivan Guberniyası içinde bulunacak olan yerlerden ilk alınanı Pembek bölgesi oldu ve burada Loriuezdi oluşturularak Rusya idari yapısı kuruldu.99 Çarlık yönetimi, 18. yy sonu ve 19. yy başında Ermeniler üzerindeki nüfuzunu Ermeni din adamları üzerinden etkin bir şekilde yürüttü. Çünkü 19. yüzyılda ve öncesinde Ermenilerin bağlı olduğu başlıca yapı kilise idi. Kiliseler, dolayısıyla din adamları Ermeni toplumu üzerinde oldukça etkindi. Rusya yönetimi bu durumu d ikkate alarak din adamları aracılığıyla Güney Kafkasya'daki Ermeniler ile bağlarını korumaya ve güçlendirmeye çalıştı. Kafkasya'daki orduların başkomutanı bölgedeki Ermenilerin Rusya'ya olan güvenlerini, ilgilerini kaybetmemeleri, Hristiyanları kurtaracak ülkenin Rusya olacağı ümitlerini beslemeleri şeklinde Ermeni başpiskoposu İosif'in 97 98 99

Hcmopu'!eCKUe 8btnUCKU, c.

Oscenım 10.11., Tep-CapKHCHH A.E., "OcHOBHbıe 3Tonbı HCTopwıecKoro pa3BHTHH", 6poHeBCKHH C. M.,

n eTep6ypr

ı 996, c. 156

Ap.MJIHe, MOCKBa 2 0 1 2, C. 64. BoeHHO·cmamucmul.fecKoe o6o3peHue poccuiicKoii u.Mnepuu , 3pHBaHCKaH ry6epHHH, CaHKTneTep6ypr 1853, s. 9 68

ToM

1 6,

4acTb

VI ,

bölge Ermenilerine yöneli k söylemlerde bulunmasını istedP00• Ermenilerle olan dini yakınlığını verimli bir şekilde kullanmaya çalıştı101• Böylece Rusya, Güney Kafkasya'da yapacağı askeri harekatta Ermeni toplumunun desteğini almaya hedefledi.

19. Yüzyılın ilk Yarısında

Rusya'nın

Güney Kafkasya'da Toprak Kazanımları

Rusya'nın Kafkasya orduları başkomutanı ve aynı zamanda idari yönetimin başı General Knorring (1801-1802), Gürcistan'daki Rusya hakimiyetin i n güvenliği için Revan ve Nahçıvan H anlıklarının da a l ı n masını önerdi. Çünkü, Rusya askerlerinin i htiyaçlarının karşılanmasında Revan h anlığının b üy ü k katkı sağlayacağını düşünmekteydP02. Bu sıralarda Revan hanlığında tüm Ermeniler için merkez sayılan Eçmiadzin'de dini lider patrik seçimi olacaktı. Eski Patrik İosif A rgutinsiy David'in patrik olmasını önermişti. Rusya yönetimi, kendisine karşı olumsuz tavır içinde olan David'in seçilmesini istememekteydi103 • Nitekim, Çarlık makamı, "David'in Revan Hanının silahlı desteği ile geldiği gerekçesi ile onun yerine Danil'in geçmesini istedi. Patrik David ise kendisine iftira edildiğini, suçlamaları kabul etmediğini General Lazarev'e bildirdi. Sonuçta, Danil Eçmiayazin Patrikliğine getirildi. Rusya, bu yeni patriği, Osmanlı Devleti'nin de onayladığını belirterek, Eçmiadzin'i sınırları içinde tutan Revan hanının da tanımasını istedi. Ancak bu talep han tarafından reddedildi. Revan Hanı, Danil'i tutukladı104• Ermeniler David ve Danil arasında ikiye bölünmüş durumdaydılar. Bu sırada Rusya Kafkasya orduları başkomutanı ve bölge idarecisini değiştirdi. Eylü l 1 8 0 2 'd e K norring K a fkasya (Gürcistan) Rusya orduları 1 00 EyTKOB, a.g.e., s. 4 1 1. 1 0 1 Kılıç D., "Ermenistan' ın kuruluşunda Çarlık Rusyası'nın Rolü", Ermeni Araştırmaları, cilt 3, sayı l l , yıl 2003, s. 69, 70. 1 02 ,[\y6poBHH H., HcmopUJı aoiiHbl u Bllaabl'ıecmao pyccKux Ha KaaKa3e, ToM I II, CaHKT-fleTep6ypr 1886, s. 440 1 03 AKAK, ToM I, NQ: 670; C.M. EpoHeBCKHH, a.g.e., s. 154 104 AKAK, ToM 1, NQ: 674, s. 544; AKAK, ToM 1, NQ: 676, s. 545; AKAK, ToM 1, NQ: 679; AKAK, ToM I, NQ: 685; AKAK, ToM 1, NQ: 687, s. 550. 69

başkomutanlığından ayrıldı. Knorring'den sonra Rusya'nın Kafkasya ordularının başına Gürcü asıllı General P. D. Sisianov (1803-1806) geçti. Yardımcısı Ermeni asıllı Ovannes ile birlikte Güney Kafkasya b ölgesindeki haniıkiara yapılacak askeri harekatın başında yer aldı10 5 . General Sisianov, Ermeni melikleri ve halkına h itabında, Rusya yönetiminin desteklediği Danil'in Eçmiadzin'e patrik olacağı, buna itiraz edenlerin Rusya silah gücünü karşılarında göreceği konusunda uyardı. 12 Mart 1803'te Sisianov, imparatorluk makamına gönderdiği raporunda, Revan hanının Ermeni Patrikliğinde bulunan Daniel'i indirdiği, onun tekrar yerine geçebilmesi için gerekirse Revan Ham'nın cezalandırılması gerektiği hususunu bildirdF06• Nitekim 1804'de Rusya, Güney Kafkasya'daki diğer politik hedefleri ve anlaşmazlıkları da dikkate alarak Kaçar hanedanlığı yönetimine (İran'a) savaş açtı. 1804-1813 yılları arasında Rusya, İran ile yaptığı savaşta galip gelerek, Güney Kafkasya bölgesindeki askeri hakimiyetini daha da sağlamlaştırdı. Revan hanlığına yakın yeni yerleri ele geçirdi: 1805'te Revan hanlığına bağlı Şuragel, Zangezur ve Kapan bölgeleri dahil Karabağ hanlığını10 7 ' aldı. 1805'de Şuragel'de 2000'e yakın Türk nüfus bulunmaktaydı108• Savaş sırasında Rusya, Revan, Nahçıvan, Gence, Karabağ, Şeki, Şirvan, Bakü, Kuba haniıkiarını ele geçirdi. 12 Ekim 1 8 1 3 'te Kaçar hanedanlığı (İran) ile arasında imzaladığı Gülistan Antlaşmasıyla Talış, Şirvan, Kuba, Bakü, Derbent, Gence, ıo5 Bilal Dedeyev, "ı 9. yüzyıl Ermeni Milliyetçiliğinin Yapılanmasında Rusya'nın Rolü", Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeni/er, Cilt ı, Kayseri 2 009, s. 342. ıo6 AKAK, ToM ll, NQ: 538, s. 275; AKAK, ToM l l, NQ: ı 2 ı 6, s. 610. ıo7 "Karabağ bölgesinin coğrafi sınırları Ağdam, Terter, Yevlah, Fuzuli, Beylegan, Kubat lı, Cebrail, Mingeçevir, Ağcabedi, H ocavend, Şuşa, Hankendi, Laçin, Kelceber, H anlar, Gorus, Akdere, Bedre, Zengezur, Hadrut bölgelerini içine almaktadır. Toplam yü zölçümü ı8.000 km2dir. Ancak Azerbaycan ile Ermenistan arasında ı 990'lı yılların başında savaşa sebep olan ve uluslararası ilişkilerin bir meselesi haline gelen Dağ lık Karabağ ise, Karabağ bölgesinin içinde, Hankendi, Şuşa, Akdere, Hadrut, Hoca vend, Askeran, bölgelerinden oluşmaktadır. Yüzölçümü ise 4.392 km karedir. Araz Aslanlı, "Tarihten Günümüze Karabağ Sorunu", Avrasya Dosyası : Azerbaycan özel, yıl 2007, cilt 7, sayı ı, s. 393 ıo8 OscenıiH 10.11., Tep-CapKı-ıcııH A.E., a.g.m., s. 64; BoeHHo-cmamucmuttecKoe o6o3pe Hue ... s. ı63 ; 6poHeBcKı-ıi1, a.g.e.,s. ı 55. 70

Karabağ ve Şeki Haniıkiarını kendi yönetimine tabi hale getirdF09• Revan ve Nalıçıvan Hanlıkları ise İran hakimiyet alanında kaldılar. Kafkasya orduları başkomutanı ve aynı zamanda idareden sorumlu en yüksek görevli Ermolov (1816-1826), Güney Kafkasya'da yaptığı incelemeler sonucunda, Rus idaresi açısından bölgedeki Müslüman hanlıklarındaki idari düzenin değişmesine karar verdi. 29 Ağustos 1819 tarihinde Şeki Hanlığını lağvederek, yerine Şeki bölge idaresini kurdu; sonra da Şirvan Hanlığının ortadan kaldırılması planına geçti. Şirvan Ham Mustafa Han sıranın kendisine geldiğini fark etti, ancak bu plana engel olamadı. 30 Ağustos 1820 yılında Ermolov, Şirvan Hanlığını da ortadan kaldırarak, Şirvan bölge idaresi adıyla yeni bir idari yapı kurdu. Ermolov, Şeki ve Şirvan H aniıkiarını ortadan kaldırdıktan sonra, Karabağ Hanlığı'na yöneldi. Karabağ Hanlığının ortadan kaldırmasında, içerideki çekişmelerin büyük katkısı oldu. Mehdi Kul Han ile Cafer Ağa arasında başlayan politik kişisel çatışma, Ermolov yönetimindeki Rusya idaresi tarafından da kullanıldı. Hanlıkta iç çekişmeler dolayısıyla Mehdi Kul Han İran'a kaçmak zorunda kaldı. 1 8 2 2 yılı Kasım'ında da Karabağ Hanl ığı ortadan kaldırılarak, Karabağ'da doğrudan Rusya idaresi kuruldu110• Sisianov zamanından (1803-1806) itibaren, halk, hanların yanında Rusya a skerler i n i n bulunduğunu ve T i fl is'teki Rusya Başkomutanının Çar adına hanı denetlediklerin i n farkındayd ı . Dolayısıyla, Ermolov dönemindeki politik değişikliklerde kitlesel halk isyanları görülmedi. Ermolov, hanlıklarda idari yapıyı değiştirdiği sıralarda buralardaki Türk-Müslüman nüfus diğer unsurlara göre oldukça yüksekti. Şeki H anlığında 1824 yılında 98.500 kişi yaşamakta olup, bunun 80.000 Türk, 15.300'ü Ermeni ve geri kalanların l.SOO'ü Udin, 1000 Yahudi 109 Yeşilot 0., "Türkmençay Antiaşması ve Sonuçları", Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Cilt 14, Sayı 36, 2008, s. 188. 1 1 0 Ymaep:JICdeHue pyccKoıo Blladbl'tecmaa Ha KaBKa3e (bundan Sonra "Ymaep:JICdeHue ... " şeklende verilecektir), cocTaoıvı: B.H. HoaHeHKO, ToM III. '!aCT ll, s. 450, 457, 459, 462, 464, 465. 71

ve 800 Gürcü'ydü. Bu hanlık içinde ı366 Türk din adamı varken, ı70 Ermeni din adamı bulunmaktaydı111. Kafkasya orduları Başkomutan Ermolov'un verdiği bilgiye göre, Karabağ Hanlığı'nda ı823 yılında 20.095 aile yaşamakta olup bunun ı5.729 (%78) Azerbaycan Türkü ve 4.366'sı (%22) ise Ermeni ailesiydi. Karabağ'ın başlıca şehri olan Şuşa'da ı.ııı (%72,5) aile Azerbaycan Türkü ve 42ı (%27,5) aile de Ermeni'ydU1 2 78 yıl sonra yazılan, ı 90ı baskılı bir başka eserde, artık dini kimliklerin yerini daha çok etnik tanımlamaların yer almaya başladığı dönemde Karabağ Hanlığı'nda ı8500 ailenin bulunduğu ve bunun yaklaşık 9690 ailesi Türk, 6ı67 ailesi Ermeni ve 2643 ailesi Kürt olarak verilmektedir113• Karabağ hanlığının köy olarak dağılımına bakıldığında 642 köyün o/o 75'inin Müslümanlara ve %25'inin H ristiyanlara (Ermeni) ait olduğudur. Tüm veriler ı823 yılı itibariyle Karabağ Hanlığında, Türk nüfusun çoğunluğu oluşturduğunu göstermektedir. ı8. yüzyılın sonunda başlayıp ı9. yüzyılın ilk çeyreğinde devam ettirilen göçlerle Hanlıktaki H ristiyan nüfus (Ermeni nüfusu) belli ölçülerde artırılınaya çalışıldı. Nitekim Sisianov zamanında (ı803-ı806) 390 Ermeni ailesi Şuşa'ya getirilip yerleştirilmişti1 14• Bu politika Çarlık Rusyası'nın bölgedeki genel tavrının bir işaretiydi. Yeni ele geçirilen bölge Müslüman ise, politik ve askeri gelişmelere bağlı olarak İran ve Osmanlı Devleti'nden gelen Ermeni nüfusunu buralara göç ettirmekteydi. N itekim bu politikayı,ı830'larda daha etkin olarak devam ettirdi. Rusya'nın İran ve Osmanlı Devleti yönünde genişleme amaçlı faaliyetleri ı827-ı829 yıllarında her iki devlet ile yeniden savaşa yol açtı. Bu savaş sırasında ve sonrasında yaşanan gelişmeler, başta Revan Hanlığı'nda olmak üzere güney Kafkasya'daki nüfus ve idari yapıyı belirgin şekilde etkiledi. ııı ıı2 113 114

Ym6epJICdeHue ...,. ToM ı2, s. ı 29, 130; AKAK, ToM 6,lJacTb 1, N21 157, s. 78ı; Opisanie Karabahskoy Provintsii, sostavlennoy 1823 godu, Tiflis, ı866. YmBepJICdeHue ...,. ToM ı2, s. ı46. Dedeyev, a.g.e., , s. 34ı, 342. 72

26 H aziran 1827'de Nalıçıvan ve 2 Ekim 1827'de Revan hanlığı Rusya kuvvetleri tarafından işgal edildi115• Hanlığı uzun yıllar idare eden Hüseyin Han ve bir kısım halk İran'a kaçtı. Nalıçıvan Hanlığı ve Ordubad bölgesi hakimleri daha önceden Rusya'ya karşı tavır almadıklarından ve tabiiyet bildirdiklerinden hakimiyet bölgelerinde yönetici olarak kaldılar116• Revan Hanlığı'nı işgal eden Rus askeri yönetimi, 6 Ekim 1827 tarihinde burada Ermenilerle beraber geçici bölge idaresini kurdu. Şehir yönetimi, Rus General Krasovskiy'e, Ermeni din adamı Episkop N erses'e ve Revan kalesi geçici komutanı B orodi n'e verildi. Rus idaresinin kurulmasından sonra Ermeniler 2000 ruble, Müslümanlar da 1000 ruble toplayarak Revan'da bulunan askerlere dağıtılması için komutana verdiler117• 1827 yılında Revan Hanlığı'nın Rusya tarafından alınmasıyla Ermeniler için başlıca dini merkez olan Eçmiadzin de Rusya'nın kontrolü altına girdi. Böylece Rusya, Ermeniler üzerindeki nüfuzunu artırma ve askeri faaliyetlerinde onların desteğini alma konusunda güç kazandı118• Eçmiadzin'in Rusya'nın eline geçmesiyle, İstanbul'da bulunan E rmeniler de telaşa düştüler. Ermeni Kazaz Artin'in etrafından toplanarak, Rusya hakimiyetindeki Eçmiadzin'in İstanbul Ermenileri üzerine nüfuz etmeye çalışmasının Osmanlı Devleti ile aralarının açılmasına yol açabileceği kanaatine vardırlar. "Devlet-i Aliyye'nin E rmeniler hakkında der-kar olan e m n iyet ve i t i m a d ı n a hale! getirebilir" endişesi taşımaya başladılar. Bunun üzerine Eçmiadzin ile bağlarının kesilmesi, onun yerine diğer bir merkez olan Sis ile güçlendirilmesine karar verdiler119• 1 1 5 Ali Arslan, "Rusların Güney Kafkasya'da yayılmalarında Ermeni Eçmiadzin Katogi gosluğu'nun rolü", Kafkas Araştırmaları ll, İstanbul ı 996, s. 27. 116 AKAK, ToM VII, N2: 456, s. 50ı, 502; BoeıiHo-cmamucmu'leCKoe o6o3peHue ,s. ı63, ı65 ı ı 7 AKAK, ToM VII, N2: 3 73, s. 432, 434; N2: 433, 434, s. 481, 482 118 BoeHHo-cmamucmu'lecKoe o6o3peHue ..., s. 249 ı ı 9 Ahmet Cevdet Paşa, Tezakir, 40-Tetimme, Ankara ı 99 ı, s. 203. ...

Henüz İran ile kesin bir barış antiaşması olmamasına rağmen Rusya Revan bölgesi üzerinde idari yapı değişikliği hazırlıklarını devam ettirdi. ıs Aralık ı827'de Revan Hanlığı'ndaki geçici yapının değişimi için yeni taslak hazırlandı. Buna göre, Revan ve Nahçıvan birleştirilerek Ermeni Vilayeti (Ermeni Bölge İdaresi) kurulacaktı. Nitekim 2ı Mart ı828'de de Revan ve Nahçıvan hanlıkları birleştirilerek, Ermeni Vilayeti adıyla yeni bir idari yönetim bölgesi oluşturuldu. Revan Hanlığında bulunan Müslüman grupların bazıları Osmanlı Devleti'ne göç ettiler12 0• Rusya ile Kaçar Hanedanlığı ıo Şubat ı828'de Türkmençay antlaşmasını imzaladılar. ı6 maddelik antlaşmanın 3.maddesine göre, Kaçarlar, Revan ve Nahçıvan haniıkiarını Rusya'ya bıraktı. Hanlığa ait tüm belgeleri, arşiv kayıtlarını 6 ay içinde Rusya'ya vermeyi taahhüt etti. Antlaşmanın ıs. Maddesi ise, İran tarafından Rusya tarafına geçmek isteyenlere antlaşmanın imzalanmasından itibaren bir yıl içinde geçme hakkı tanıdı121• İran'dan Rusya hakimiyet bölgelerine kitleler halinde olacak Ermeni göçleri için hukuki temel oluşturuldu. Rusya, Güney Kafkasya'da toprak ve nüfus hareketliliğine sebep olacak bir diğer savaşı ı828-ı829 yıllarında Osmanlı Devleti ile yaptı.ı4 Eylül ı829'da imzalanan Edirne Antiaşması'nın 4. Maddesine göre Osmanlı Devleti ve Rusya arasında Anadolu sınırı Guri bölgesinin güneyinden başlayıp, A hıska ve Ahılkelek s ı nı rdan en az 2 saat mesafede olmak ü zere Rusya tara fında kalacak şekilde çizildi. Antlaşmanın 13. Maddesi ile Rusya'dan Osmanlı Devleti'ne veya tam tersi yönde göç etmek isteyenlere ı8 ay süre tanıdı1 22 .Türkmençay ve Edirne Antlaşmaları temelinde İran ve Osmanlı Devleti'nden Revan ve Kafkasya'daki diğer bölgelere Ermeni göçleri başladı. ı20 YmeepJICaeHue ..., ToM ı 2, s. 2 33, 242, 245. ı2ı llo.!IHoe co6paHue JaKOHOB poccuı1cKoii wıın epuu, Co6paHHeBTopoe, ToM III, NQ: ı 794. s. ı 26. 130; Yeşil ot, a.g.m., s. 190, ı 91. 122 Turan Ş., " 1829 Edirne Antlaşması",A. Ü. DTCF Dergisi, Cilt IX, No: 1-2, 1951, Ankara, s. 1 3 7, 142. 74

Göçler ve Nüfus Değişimi

Rusya, henüz göçler yoğunlaşmadan önce, 2 1 Mart 1 8 2 8 tarihli emirle Revan, Nalıçıvan H a nlığı ve Ordubad'ı içine alan bölgede Ermeni vilayeti kurmuştu. Vilayet kurulduğunda, buradaki nüfusun %74'ünü büyük kısmı Türkler olan Müslümanlar oluşturuyordu.1 23 Dolayısıyla, 1801 yılından itibaren Rusya'nın, Güney Kafkasya'da bulunan Gürcü krallıklarını/prensliklerini ve Azerbaycan haniıkiarını hakimiyeti altına almaya başladığında, Ermenilere ait herhangi bir politik yapılanma bulunmamaktaydı. Ermenilerin de içinde bulunacağı Rusya denetiminde bir idare 1827 yılında kuruldu. 6 Ekim 1827'de Revan Hanlığı'nın alındığının aynı günü, komutan Paskeviç, Bölge Geçici İdaresi'ni (Vremennoe Oblastnoe Pravlenie) kurdu. Yönetim merkezi üç kişiden oluştu. Ermeni bölgesindeki Rus birlikleri komutan ı General Leytinant Krasov, Ermeniler arasında prestij sahibi Ermeni Psikopos Nerses ve Revan (Erivan) kalesi komutanı albay Boradin'in içinde bulunduğu bir idareydi124• Şehirde Türkler çoğunlukta olmasına rağmen onlardan temsilci alınmadı. Rusya idari yapıyı kurarken ve kurduktan sonra İ ra n ve O s m a n l ı D evleti'nden yaptığı yoğ u n E r m e n i göçlerine rağmen idareyi tamamen Ermenilere teslim etmedi125• Nalıçıvan ve Ordubad'ın idaresi ise, Geçici Bölge İdaresinin gözetiminde olmak üzere, daha önce bu bölgelerin idaresinin başında bulunan ve Rusya ile aniaşmış olan Eksan Han ve Şih Ali bey'e bırakıldı 126 • Revan, Nalıçıvan ve Ordubad'ın birleştirilerek Geçici Bölge İdaresi kurulduğu sırada (Ekim 1827), Petersburg'da da Graf Dibiç, Graf Nesselrode, Zakrevskiy, Maliye Bakanı Kankrin ve Velyaminov'un oluşturduğu bir özel komite (kurul) oluşturuldu. Bu kurul söz konusu 1 2 3 racaHJJbi ,[:{., "Kapa6ax; noHcK HCTOpH'!ecKoii npaBtı;bı", KaaKa3 u T.llo6a.llu3af.4UR, ToM 4, BbınycK 3-4, fotı;: 2 0 1 0, s. 144. 124 YmaepJICiJeHue ...,. ToM XII, s. 241. 125 Gadjiev (AkademikNANA),ArmyanskayaOb/ast-Minazamedlennogodeystviya, istori ya, No 6 (54), 2011, http:/ /irs-az.comfnewfpdf/201201/132741 1 2 89 2 1 1 26002 1. pdf (10.08.2015) 126 YmaepJICiJeHue ...,. ToM Xll,s. 241. 75

bölgelerin sivil idari yapısı ile ilgili bir taslak proje hazırladılar ve 15 Aralık 1827'de Rusya imparatoruna sundular. Proje, Kafkasya orduları başkomutanı ve bölge idaresinden sorumlu baş kişi olan Paskeviç'in de incelemesinden sonra uygulamaya konuldu. Projeye göre, Revan ve Nahçıvan hanlıkları ile Ordubad bölgesi birleştirilerek Ermeni Bölge İdaresi kurulacaktı. Taşra idare birimlerinde Rusya idaresi ile yerel yöneticilerin ortak etkili olabilecekleri bir yapı öngörüldü 127• Rusya yönetimi Türkmençay Antiaşması imzalanmasından sonra, yeni alınan Reva n, Nahçıvan ve Ordubad bölgeri için daha önce taslağı hazırlanmış idari yapıyı kurmak için hemen harekete geçti. 21 Mart 1828'de imparator I. Nikolay yayınladığı emirname ile söz konusu bölgelerde Ermenistan Vilayeti (Armyanskaya oblast) kurulduğunu duyurdu. I. Nikolay, unvaniarı arasına Ermenistan kralı unvanını da ekledi. Bağımsız bir Ermenistan kurma niyetinin olmadığı açığa çıktı. Eski idarede merkez yönetirnde yer alan Ermeni Psikopos Nerses'e, daha önceki uygulamaları dolayısıyla yer verilmedi. Bölge idaresi Rusya ordusundan bir generalin yönetiminde olacak ve ona yardımcı Rusya askeri kuvvetlerinden 2 subay (siviller tayin edili neeye kadar), biri Türk, biri de Ermeni bulunacaktı. Bu kurul yetkisi tam olmayan bir danışma kuruluydu128• Böylece Rusya'nın deneti minde olan bir Ermeni vilayeti kurulmuş oldu. 1 8 2 8 yılı ve sonrası yapılacak Ermeni göçleri için i d a ri yapı hazırlandı. Ermeni vilayetine İ ran ve Osmanlı Devleti'nden göç etti ri len Ermenilerden kitlesel iskanlar yapıldı. İran'dan yapılacak göçlerin sorumluluğu komutan Lazarev'e verildi. Göçmenler, Revan, Nahçıvan ve Karabağ'da iskan edileceklerdi. Türkmençay, Maragin, Tebriz, Salmas, Hoy, Urmiye hanlıkları ndan 3 ay içinde 8 bin Ermeni ailesi Güney Kafkasya'ya göç ederek söz konusu bölgelere yerleştirildi. 1 2 7 YmBepJtCdeHue ..., ToM XII, s. 241- 243. 128 AKAK, ToM VII, N2: 437, s. 487; AKAK, ToM VII, N2: 438, s. 489. 76

B u süreçte, çok sayıda Ermeni gruplarının Nahçıva n'a gelmesi bölgede yiyecek sıkıntısına sebep oldu. Bu nedenle, Nahçıvan yerine göçlerin Karabağ tarafına yönlendirilmesi istendi. Göçler için Rus hükümeti para ayırmıştı, ancak yetersiz kaldığı zamanlar oldu. Nahçıvan'da ortaya çıkan ihtiyaç sıkıntısını gidermek için Lazarev, Tiflisli bir Ermeni'den 2000 çervonets almak zorunda kalmış ve halka dağıtmıştı12 9• İran'dan gelen gruplar, Revan, Garnibasar, Zangibasar, Karpibasar, Daraçiçag gibi eski Revan Hanlığı'nın bölgelerine dağıtıldı. Bunlar arasında Zangibasar'a 1 2 1 1 aile, (5359 kişi), Daraçiçag'a 575 aile (3535 kişi), Revan şehrine 366 aile (1715 kişi) yerleştirildi. Nahçıvan bölgesinde ise en fazla iskan, Daralagöz bölgesinde olup, 507 aile (2838 kişi) yerleştirildi130• Revan, Nahçivan, Karabağ bölgesine Osmanlı Devleti'nden gelen Ermeni grupları da iskan edildi. Ermeni göçleri için 1829 yılında Tiflis'te "Özel Göç Komitesi" kuruldu. Komutan Paskeviç göç edenleri 3 sınıfa ayırdı: 1- tüccar sınıfı, 2- zanaatkarlar veya çeşitli alanlarda el becerileri olanlar, 3- çiftçiler. Tüccarlar, zanaatkarlar, endüstriyel alanda faaliyet gösterebilecekler şehirlere yerleştirilirken, çiftçiler köylere yerleştirildi131• İran tarafından gelenlere olduğu gibi, Osmanlı Devleti'nden gelen Ermenilere de benzer ayrıcalıklar tanındı. Yeni yerlerine yerleşen Ermeniler 25 ruble destek aldılar ve 6 yıl boyunca vergiden muaf tutuldular132• Erzurum'dan gelen bazı Ermeniler, Revan bölgesini istemediklerinden, daha önce Ahıska paşalığı sınırları içinde olan, ancak Rusya'nı n işgalinden sonra, Tiflis Guberniyasına bağlı şehirler haline getirilen Ahıska, Ahılkelek'e yerleştirildiler.Nitekim Revan şehir merkezine

129 BonKosa H.r., a.g.m., s. 7; OnucaHuenepeceAeHusı ...,s.9 1, 108. 130 WoneH H.,Hcmopu'lecKuii na.MsımHUK cocmosıHusı ApMRHCKoii o6Aacmu B Jnoxy ee npucoeauHeHusı K PoccuiicKoii u.Mnepuu, CaHKTneTep6ypr 1852, s. 635-638. 13 ı n oTTO B.A., nepeceAeHue XpucmuaH U3 Typı.ıuu, CaHKT-neTep6ypr ı 901, s. 4, 5. 1 3 2 YmaepJICaeHue. . .,. ToM XII, s. 265. 77

1 1 aile (48 kişi) yerleşti. Erzurum'dan ayrılan 7298 ailenin 5050 ailesi Ahıska ve paşalığın ele geçirilen diğer bölgelerine iskan edildi. Bir kısmı da Gümrü'ye (1837'den itibaren Aleksandrapol) yerleşti. Kars'tan gelen 2264 aile, Pembek ve Şuragöl bölgelerine; Bayezit'ten gelen 4 2 1 5 aile ise G ö kçe (Sevan) gölü kıyıları ile B a ş Abaran kısmına yerleştirildi. Eski Revan Hanlığı sınırları içinde yer alan Gökçe gölün güney ve güney batı kısmında yer alan Kavar (Khavar) yerleşim yerine 8557 kişi iskan edildi. Osmanlı Devleti sınırından başlayarak diğer bazı kırsal yerleşim yerlerinden Dereçiçek'te 3263 kişi, Abaran 6857 kişi, Iğdır'da (Surmalin'de) 1 342 kişi ve Talın'da 1 144 kişi yerleştirildi133• Kavar köyü, 1849'da Erivan Guberniyası k u rulduğunda kaza stat ü s ü n e yükseldi ve N ovobayezit a d ı n ı aldı. Kars Paşalığından getirilenler ise daha çok Gümrü ve Revan sınırlarında iskan edildiler. Ermeniler ile beraber az sayıda da olsa Grekler de Osmanlı Devleti'nden Güney Kafkasya'ya gelerek bazı bölgelere (Tsalke gibi) yerleştiler134• Ermeni göçleri toplam rakamı incelendiğinde, 1828 yılında İran'dan 8.249 Ermeni ailesi, yani 40.000'den fazla kişi, Osmanlı Devleti'nden ise, yaklaş ı k 90.000 Ermeni Güney K afkasya'ya göç ettirildi135• Çarlık görevlisi N.N. Şavrov resmi olarak 1 24.000 Ermeni'nin göç 1 3 3 <<,lJ,aHHbıe

apMHHCKOH HaCeJieHHH>>, 113BeCTI1H KaBKa3CKoro OTAeJIH, 11 Pr0, TOM

7, THıj>JIHc 1882- 1883, s. 93; BonKooa H.r.,a.g.m., s. 7; AKAK, ToM VII, NQ: 830, s. 847; KaoKa3CKHi1 KaJieHAapb H a 1846, (bundan sonra "KK " ile gösterilecektir) T11ıj>JIHC 1846 , s.47; AKAK, ToM VII, NQ: 830, s. 847; 11cMaHJI3aAe ,ll, . l1., a.g.e., s. 73. Dönemin Kafkasya'daki Rusya askeri komutanı raporunda, henüz kesin sonuçların elde edi lemediği göç rakamlarının aşağı-yukarı şeklinde verildiğinin de altı çizilmektedir. Bu konuda Volkova, Erzurum ve Bayazit'ten getirilen yaklaşık 45 bin Ermeni'nin 1830 yılında Gökçe (Sevan) gölünün doğu kıyılarındaki boş yerlere yerleştirildiğini yazmaktadı. BonKooa H.r., a.g.m., s. 7 1 3 4 BonKooa H.r., a.g.m., s. 8. 1 3 5 YmeepJICaeıwe ... ToM IV, '-la cT b I, THıj>JIHC 1906, s. 3 1 9.; AKAK, ToM VII, NQ: 832, s. 847. ..

ettirildiğini, ancak kayıt dışı göçler de dikkate alındığında gayri resmi rakamın 200.000 olabileceğini yazdı 136• Türkmençay ve Edirne antlaşmalarının tanıdığı süreye bağlı olarak gerçekleşen yoğun göçler 1832 yılında durdu. Revan, Nahçıvan Hanlıkları ve Ordubad idaresinin birleştirilmesiyle oluşan Ermeni vilayeti'ne çok sayıda Ermeni yerleştirildi. Bu vilayette Ermeni ve Türk-Müslüman nüfus dengelendi. Halbuki, 1828 yılında oluşturulan Ermeni Bölge İdaresi'nin (Revan, Nahçıvan ve Ordubad bölgeleri) o yılki nüfusu için Rusya'nın Kafkasya ordularının ve idari yapısının başında bulunan Paskeviç, nüfusun dörtte üçü (3/4) Müslüman diye yazmaktadır13 7• Göçler öncesi ve sonrası bu bölgenin nüfus rakamlarına detaylı bakıldığında şöyle bir tablo çıkmaktadır:

136 N.N. Şavrova, Novaya Ugroza Russkomu De/u v Zakavkazye, (Birinci baskı: S . Peters burg ı 9 1 1) Baku ı 990, s.63. 137 AKAK, ToMYII, NQ: 438, s. 49ı 79

Tablo 1: Revan, Nahçıvan ve Ordubad'da (Ermeni Vilayeti) Nüfus Değişimi: 1826 - 1832{Bournoutian, 1 999, s. 79138 1 826 Yılı

1 832 Yılı

Revan Hanlığı

Ermeni Vilayeti

Fars yönetici ve askerleri

10000

Türk-Tatarlar yerleşik-yarı yerleşik

3 1 588

Türk-Tatar göçebeler

23222

Kürtler

25237

Revan Bölgesi 3000 49875

7813

20073

65280

Nahçıvan Hanlığı

Nahçıvan Bölgesi

Ermeniler Fars seçkinleri ve askerleri

3000

Türk-Tatar ve Kürtler (Yerleşik, yarı yerleşik ve göçebe)

17138

Ermeniler

- -

---

17138

2690

1 3 369

Ordubad

Ordubad Bölgesi

Müslümanlar

7664

7247

Ermeniler

2338

3728

143000(11 7849 M üslüman; 2 5 1 5 1 Ermeni)

1 64450(82377 Ermeni ; 82073 M üslüman:Ermenilerin 2 5 1 5 1'i yerli, 35560 İ ran'dan, 2 1666 Anadolu'dan gelen nüfustur.)

Genel Toplam

1828 -1832 yılları arasında Revan bölgesine gelen 45.207 kişilik Ermeni nüfusun 2 3 . 5 68'i İran'da n ve 2 1. 6 3 9 kişisi de Osmanlı Devleti sınırlarındandır. Nahçıvan'a gelen Ermeni nüfusun ise 10.652 kişisi İran'dan ve 27 kişisi Osmanlı Devleti'ndendir. Ordubad bölgesine ise sadece İran'dan olmak üzere 1340 kişi yerleşmiştir139• Tablo 1'de görüldüğü üzere, 1828'de Ermeni Vilayeti kurulduğunda, buradaki 138 George A. Bournoutian, "The Ethnic Composition and the Socio-economic condi tion of Eastern Armenia in the first half of the nineteenth century", Transcaucasia Nationalism and Social Change, Revised Edition, Edited by Ronald Grigor Suny, The universty of M ichigan Press, 1999, s. 79 139 llloneH /1_, a.g.e.,s- 635-64280

Müslüman nüfusun %82'sini Müslümanlar oluşturuyordu.140 Ancak dört yılda nüfus oranları göçlerle değişti. Ermeni Vilayeti nüfusu içinde Müslüman nüfus oranı % 82'den % 49,9'a gerilerken, Ermeni nüfusu % 18'den % SO,l'e yükseldi. Nüfus dengesi, 1832 yılında kuruldu (83.377 Ermeni ve 82.073 Müslüman)141• Revan, Nahçıvan gibi nüfus yapısının belirgin bir şekilde değişiklik yaşadığı yerlerden biri de Karabağ bölgesi oldu. Karabağ'ın başkenti sayılan Şuşa'daki Ermeni nüfusunun oranı 1823 yılında %27,5 iken, 1832 yılında 44,9 oldu. Karabağ bölgesinin tamamında ise Ermeni nüfusu, bölge nüfusunun %31,6'sına ulaştı.142 Karabağ bölgesine sadece Ermeni grupları yerleştirilmedi. Rusya'nın iç bölgelerinde, Hristiyanlığı yorumlayışlarındaki farklılıklar dolayısıyla, bazı gruplar devlet tarafından başka yerlere göç ettirilmeye başlanmıştı. Farklı mezhep a n layışına sahip bu gruplardan M a l a kanların ve Duhobortsıların bir kısmı Karabağ bölgesine yerleştirildi. 1830-1834 yılları arasında Karabağ bölgesine yerleştirilen Malakanların sayısı şöyleydi: 1830 yılında 51 aile Mamatazur köyüne, 1832-1833 yılında 156 aile Dudalçi köyüne, 26 aile Kegrat köyüne, 4 aile Ali Kuli Uşagi köyüne, 34 aile Kızıl Kışlak köyüne ve 4 aile Giryak'a yerleştirildi. 1837 yılına gelindiğinde, Malakan, Duhobortsı, İkonobor ve diğer mezhep mensupları dahil, 431 erkek, 349 kadın olmak üzere 780 kişi iskan edildi.1831-1837 yılları arasında Kafkasya bölgesinin idaresinden sorumlu komutan G.V. Rozen'in raporundan anlaşıldığı üzere, henüz o, göreve gelmeden önce, dini "ayrıilkçılar" (Duhobortsı ve Malakanlar), Karabağ bölgesine yerleştirilmişlerdi. Rozen, 1833 tarihli raporunda, diğer Müslüman bölgelere yerleştirilmelerinin uygun olacağını önerdi. Hatta, yer problemi olduğundan Rusya'nın iç bölgelerinden, Güney Kafkasya'ya ı40 racaHnhı ,l\.,a.g.e., s. ı44. ı4ı Bournoutian, a.g.m. , s. 78, 79; Nüfus istatistikleri konusunda zaman zaman farklı lıklar söz konusu olmaktadır. Ermeni göçleri öncesi Erivan, Nahçıvan ve Ordubad bölgeleri için , Tablo l'de belirtilenden oldukça farklı olarak 74.260 kişi rakamını vermektedir. Ancak Ermeniler için ise "YmaepJICiJeHue ... " adlı eserde Tablo ı ile örtü şen toplam 2 5 ı 5 ı kişi rakamını vermektedir. Yine ı832 sonrası Ermeni bölgesi için verdiği Ermeni nüfusu toplamı (8236ı) Tablo ı ile hemen hemen örtüşmektedir. Türkiye'den göç edenlerin sayısında da farklılık vardır. Bakınız: YmaepJICiJeHue ..., ToM XII, s. 229. 142 racaHnhı ,a.,a.g.e., s. ı43, 144. 81

yapılan göçlerin yılda 200-300 aileyi geçmemesi gerektiğine dikkat çektP43• Farklı mezhep mensuplarının bir kısmı Ahıska'ya yerleştirildi. Nüfus yapısı keskin şekilde değişen yerlerden biri de Ahıska oldu. 1828 yılında Ahıska şehir nüfusu 50000'di. Ahıska Paşahğı bölgesinin Rusya hakimiyetine geçen yerlerinde (10 sancak) 100000 den fazla kişi yaşadığı tahmin edilmektedir. Savaş sonrası bu nüfus 45000 civarına geriledP44• Güney Kafkasya genelinde Ermeni nüfusunun durumuna bakıldığında, 1828 yılı ve sonrasındaki göçler dolayısıyla,1840'lara gelindiğinde oldukça arttı. 1828 öncesi Bölgede Ermeni nüfusu 45-50 bin arasında iken, 1845 yılına gelindiğinde 200 bine yaklaştı. Türk ve Gürcülerden sonra üçüncü sırada yer aldılar. Bu sıralarda Türkler 675 bin ve Gürcüler (ve İmeretler) 490 bin kişilik bir nüfusa sahiptiler145• 19. yüzyılın ikinci yarısında Ermenilerin yoğun olarak bulundukları bölge, ilk yarıda olduğu gibi, Revan bölgesiydi. 1849 yılında Ermenistan vilayetinin adı değiştirilerek, yerine Erivan Guberniyası kuruldu. Bu guberniya'nın başkenti sayılan Revan şehrinin nüfusu Rus idaresine geçtikten sonra önemli bir artış göstermedi. 1834 yılında 1 1465 kişi olan nüfus, 1851 yılında 12605 kişiye çıktı. Revan salgın hastahğın sık görüldüğü bir yerdi. Gerek hastalıklardan gerekse başka sebeplerden ölüm oranın yüksek olması nüfusun belirgin bir şekilde artışını engelledi. 16 yılda şehrin nüfusundaki artış, yerel nüfus artışından değil, İran'dan gelenlerin etkisiyle oldu. Askeri istatistik verilerine göre ise nüfus 12850 kişi olup, 2606 hane bulunmaktaydı. Bunların 1437 hanesi Türkler'e aitken, 1 169 hanesi Ermeni ailelere aittir. Erivan Guberniyası genelinde Ermeni nüfusu hem 19. yüzyılın ilk yarısında hem de ikinci yarısında önemli derecede arttı. Bu artış, büyük ölçüde dışarından gelen göçlerle oldu. 1826'da Revan, Nalıçıvan ve Ordubad bölgesinde 117849 Müslüman ve 25.151 Ermeni varken, 1886 yılında Erivan Guberniyasında (Revan, N ahçıvan, O rdubad, Novobayezit, Eçmiyadzin), Müslüman nüfus (Türk) 287535'e Ermeni nüfus

143 AKAK, ToM VIII, NQ: 23, s. 51-53; NQ: 60, s. 81; NQ: 929, s. 970. 144 KK Ha 1852, ÜT,AeneHHe l l l, s. 285. IOHycoB A., MecxemuHCKUe TypKu: ,L(aaJICdbl ae nopmup06QHHb/U Hapoa, EaKy 2000, s. 49. 145 KK Ha 1846, ÜT,AeneHHe lll, s. 137. 82

ise 375.700 ulaştı. 60 yılda Müslüman nüfus 2,4 kat artış gösterirken Ermeni nüfus 15 kat arttı146• 1826 yılından 1916 yılına gelindiğinde ise, Erivan Guberniyası idari bölgelerinde önemli değişiklikler olmuş, ancak Ermeni bölgesi olarak tasarlandığından nüfus artışı devam etmiştir. 1916 mevcut idari yapısı içindeki nüfusu 1826 yılı hanlık hali ile karşılaştırıldığında Müslüman nüfus (Türk) 394667 kişiye ulaşarak 3,5 katar artmışken, Ermeni nüfus 590994 kişiyle 23,5 kat arttı. Böylece Güney Kafkasya Bölgesinde Ermeni devletinin kurulmasına imkan sağlayacak Ermeni nüfus çoğunluklu bir bölge ortaya çıkmış oldu. Erivan Guberniyası, Ermeni nüfusun en yoğun olduğu bölge haline geldi. Diğer guberniyalarda daha çok şehirlerde dağıtılmışlarken, Erivan Guberniyasında şehir ve kırsal bölgelere yerleştirildiler147• Tablo 2: 1826-1 916 Erivan Guberniyast Nüfus Değişimi148 Yıl

1 82 6 1861 1 86 2 1863 1 864 1865 1886 1897 1914 1916

Erivan Gı•ı.o,.,.,;,n Nüfusu ---430686 4 2 7 466 436170 437365 4377 1 9 6 70405 829556 1 044097 1 0 1 4868

Tii.rk

E.rmJmi

1 1 7849'

2 5 1 5 1''

1 68022

229303 237754

1 658 1 1 2 5 1 057 3 13421 3 72 8 0 1 3 63659

240000 3 75700 441 0 0 0 596656 59099 4

1 4 6 KKHa 1852, 0TAeneHHe lll, s. 439, 441 ; KK Ha 1898, 0TAeneHHe lll,. s . 58, 59; BoeHHo-cmamucmu'lecKoe o603peHue ...,s. 186. 147 "CBeAeHHH O npOCTpaHCTBe, HaceneHHH H HaceneHHOCTH KaBKaJCKOfO HaMeCT HH'!eCTBO", 0TAen II,C6opHUK cmamucmu'lecKux cseaeHuii o KasKa3e (bundan son ra "C6opHUK cmamucmu'lecKux ... " şeklinde kullanılacaktır) ,ToM 1, noA peA. H. 11. BopoHoea. - TH<JınHc,1 869, s.23 148 Tablonun oluşturulmasında kullanılan kaynaklar: "MaTepHanbı ARH CTaTHCTH'!e CKH TH<!>nHCKOH ry6epHHH" C6opHHK C6opHUK cmamucmu'lecKux cseaeHuii o K U8KU3e,TOM 1,0TAeR lls. 18; "0630p AeHTeRbHOCTH CTaTHCTH'!eCKHX KOM HTeTOB KaeKaJcKoro HaMeCTHH'IeCTBa c 1862 no 1 867 roA",C6opHuK cmamucmu'le cKux ... ,ToM 1,0TAeR l,s. 20, 35; <<CBeAeHHH O HaceneHHH KaBKaJCKOfO HaMeCTHH'!e CTBa no HapoAHOCTHM», C6opHUK cmamucmu'lecKux ...,ToM I,OTAen I, s. 20, 2 1 ; KK Ha 1898, OTAeneHHe l ll,s. 58, 59; KK Ha 1 9 1 7, 0TAen CTaTHCTHKH,s.214-221;http:/ / www. demoscope.rujweekly/s sp/ emp_lan_9 7_uezd. php ?reg=5 66; Erivan, Nahçıvan hanl ıkları ve Ordubad bölgesi birleşiminden elde edilmiştir. Türklerin çoğunluğu oluş turduğu Müslüman nüfustur. Erivan, Nahçıvan hanlıkları ve Ordubad bölgesi birleşimi nüfusudur. 83

Tablo 3: 1865- 1916 Yılları Arasında Erivan Guberniyası Şehirleri Nüfusu149 1865 Türk

1873

Ermeni

Türk

1916

1886

Ermeni

Türk

Ermeni

Türk

Ermeni

Reva n (Erivan)

6900

5770

5805

5959

72 2 8

7 1 42

9566

37223

Aleksandrapal

461

14733

604

19129

881

22921

1 003

45646

Nahçıvan

4 1 45

1 598

4697

2 1 57

4836

2041

5940

2665

Ordubad

3898

351

3 1 53

336

3787

411

543 1

1 79

Novobayezit

4473

-- -

5363

7426

14350

363659

590994

Eçmiadzin

9337

früm Bölgeler

::,erdarabad 16710

Guberniya İ çinde 1 83984 Müslüman

Dahil Toplam

239573

2 1 1 263

292978

2 5 1 05 7

375700

N ü fus

Tablo 3'de dikkati çeken nokta, 1828'de Ermeni vilayeti olarak kurul a n, 1 849'd a Erivan G u b er n iyası h a l i ne getirilen Ermeni çoğunluklu bölgenin başşehri Revan'da,1886 yılına geli ndiğinde hala Müslüman nüfus, Ermeni nüfustan fazlaydı. 1 8 8 6'da şehir nüfusunda iki halkın nüfusu dengelidir. Aynı yıl guberniyanın şehir ve kırsal kesimlerdeki nüfus dağılımına bakıldığında, şehirlerde Türk nüfusun 16732'si, Ermeni nüfusun ise 39941'si yaşamaktaydı150• 1916 yılına gelindiğinde Revan'daki Ermeni nüfusun Türk nüfusuna oranı daha da arttı. Erivan Guberniyasında ve hatta tüm Güney Kafkasya genelinde Ermeni nüfus artışı 19. yüzyılın ikinci yarısında da canlı bir şekilde oldu (tablo 2, tablo 4). Ermeni nüfusunun artışında etkili olan başlıca sebepler şöyle sıralanabilir: 1- Rusya'nın Osmanlı Devleti ile ı 4 9 "MaTepHaJibı ,IIJIH craTHCTH'IKH 3pHBaHCKOH ry6epHHH", C6opHUK cmamucmuı.ıe CKUX ToM I,ÜT,lleJI I, s. 6, 8; Pacnpe.ııe JieHHe Hapo,II H OHaceJieHHH 3pHBaHCKOH ry6epHHH no HapO,II H OCTHM»,C6opHuK cmamucmuı.ıecKux ..., ToM S, TH4>JIHc1879; KK Ha ı898. ÜT,lle JieHHe I II. s. S8, S9; KKHa ı 9 ı 7, ÜT,lleJI: CTaTHCTHKH, TH.PJIHC ı 9 ı6, s. 2 ı4-2 2 1 . KK Ha 1 9 1 7 yılına ait eserde , 1 9 1 7 yılı Erivan Guberniyası nüfusu içinde Gürcü, Ermeni, Rus ve Kürt şeklinde etnik ayrım yapılmış bunların dışında da Müslüman şeklinde ayrı bir nüfus verisi bulunmaktadır. Eserde, Sünni Kürt nüfus, Müslüman başlığında verilen nüfusun nedense dışında tutulmuştur. Dolayısıyla Müslüman olarak verilen nüfus Türk nüfus olmalıdır. ilgili bölgeye ait verilerde, geçici yaşayanlar nüfusa dahil edilmemiştir. ıso KK Ha ı898. OT.ııeJieHHe lll, s. S8, S9. . • .,

1853-1856 ve 1877-1878 yıllarındaki savaşları 2- Osmanlı Devleti içinde Ermeni çetelerin, Osmanlı yönetimi ile çatışmaları sonucu Ermenilerin göç etmesi 3- Rusya'nın Güney Kafkasya şehirlerinde ticari ve ekonomik hayatı hem bölge içinde, hem de bölgenin Moskova, Nijniy Novgorod ile bağlantılı hale getirecek kolaylıkları sağlaması. Erivan Gubemiyası dışında, Güney Kafkasya'nın diğer gubemiyalarında Ermeniler azınlık gruplar arasındaydılar. Daha çok şehir nüfusu içinde yer aldılar. Bazı şehirlerde nüfus fazlalığı elde ettiler. Bir çok şehirde ticaret hayatının önde gelen grubunu oluşturdular. Bunun yanında bazı yerlerde ise, asli unsurdan (ilgili bölgenin asli halkından) sonra ikinci sırada yer aldılar.Örneğin, 1850'de Şemahı şehir nüfusunda Müslümanlar (Türkler) 1 1.748 kiş iken, Ermeni nüfusu 6238 kişiydi. Buna benzer Şuşa'da ise Türk nüfusa oldukça yakın durumdaydılarısı. Tablo 4: 1 9. yüzyılın Ortalarında (1849-1891} Güney Kafkasya'nın Bazı Şehir Merkezlerinin Türk ve Ermeni Nüfus Dağılımı 1 52 1849-1850 YILLARI

Diğer Halklar Dahil Şehir

Müslüman

Ermeni

Ortodoks

Tiflis

1 029

1 2 209

19561

Bakü

7 1 23

405

7528

Reva n

6.490

6115

1 2605

Aleksandrapal

410

1 0696

1 1 280

Şemahı

1 1 748

6238

19558

Şuşa

6374

6325

1 2 724

Ordubad

3971

185

4156

7290

1 2 3 74

2599

2675

Elizavetpol Ahıska Ahılkelek Kutais

Nüfusu 34888

---

18 ��··

258 gre.

753

ısı KK Ha 1852. ÜT,ll e neHHe I II, s. 429, 435. 152 Tablonun oluşturulmasında kullanılan kaynaklar: KK Ha 1852. ÜT,lle neHHe III, s.277, 285, 293, 343, 367, 404, 425, 429, 435, 439, 44 l.;KK Ha 1896. ÜT,ll en V, s. 40, 41, 42, 43.

1876-1891 YILLARI Diğer Halklar Dahil

Müslüman

Ermeni

Ortodoks

Tiflis ( 1 876)

1330

37414

33999

78445

Bakü ( 1 8 9 1 )

37530

24490

20660

866 1 1

Revan ( 1 886)

7228

7 1 34

269

14738

Aleksandropol ( 1886)

881

2292 1

403

24230

Şemahı ( 1886)

1 7 509

3638

209

22139

Şuşa ( 1 8 9 1 )

1 1 595

1 5 1 62

26780

Ordubad ( 1 886)

3787

411

419 9

Elizavetpol ( 1 8 9 1 )

1 1 139

8914

171

20294

Ahıska ( 1 876)

10317

777

16116

Ahılkelek ( 1 876)

ıs

4079

Kutais ( 1 876)

232

2370

---

16 9 2 6

Şehir Nüfusu

4303 22643

Tablo 4'de Aleksandropol (Gümrü), Ahıska, Ahılkelek gibi yerlerde Ermeni nüfusunun oldukça yüksek olması, bu bölgelerde yaşayan Müslüman halkların buraları terk etmesi ve yerlerine Ermenilerin yerleştirilmesinden kay n a k l a n d ı . B enzer şekilde B akü, T i flis, Şuşa şehirlerinde Ermeni nüfusu Müslüman nüfusa veya Tiflis'te olduğu gibi G ü rcü n ü fu s a oranla çok artmasının sebebi, göçle gelen Ermenilerin şehirlere yerleştirilmesindendir. Ancak, Erivan Guberniyası haricinde, diğer guberniyalarda nüfus kırsal kesimlerle beraber değerlendirildiğinde, Ermeni nüfusu oranı, bölgenin çoğunluk milletine göre oldukça düşük kaldı. 1860'larda Gürcülerin çoğunlukta olduğu Tiflis Guberniyasına bağlı Tiflis, Elizavetpol, Signah, Telav, Gori ve Duşet şehir merkezlerinde Gregoryan Ermeniler 1/3 ile Yı arasında değişen bir nüfusa oarınına

sahipti. Ancak daha küçük yerleşim yerlerinde ve köylerde nüfusun çok azını oluşturdular. Bu dönemde Tiflis Guberniyası içinde % 56'sı Gürcü nüfusundan sonra %19'yla Ermeniler ikinci sıradaydılar. Daha sonra, % 1 5 Tatar (Türk), % 6 Rus, % 1 A l m a n ve % 0 , 3

Yahudi bulunmaktaydı. Geri kalanlar i s e % 2 , 6 i l e yabancı ülke 86

vatandaşlarıydı153• Ermeniler, bulundukları yere uyum sağlamalarıyla da dikkat çektiler. R.A. Fadeev'in ifadesine göre, Tiflis'te bulunan Ermeniler, Gürcüler ile benzer özellikler göstermekteydiler. Büyük çoğunluğu kendi aralarında dahi Gürcüce konuşmaktaydılar154• 19. yüzyıl ı n ikinci yarısında G üney K a fkasya'da Ermeniler, asıl merkez Erivan Guberinyası olmak üzere her bölgeye dağılmış durumdaydılar. Ekonomik hayatı canlı olan bazı guberniyalarda asli unsurdan sonra önemli bir nüfus teşkil ettiler. 1865 yılı itibariyle bölge guberniyalarındaki dağılımı şu şekildedir: Tablo

Güney Kafkasya İdarf Bölgeleri İçinde Başlıca Halkların

GÜNEY KAFKASYA

(kişi olarak) Dağılımı {1865 yı/ı]H5• Ermeni

Gürcü

Türk

Diğer Halklarta Beraber Toplam

1 1 13

747 1 3

475801

218

4674

5 2 5 88

3- Tiflis Guberniyası

1 1 3000

290000

90000

599526

4 Bakü Guberniyası

144000

644667

848642

5- Erivan Guberniyası

240000

165811

4377 1 9

6 - KutaisGuberi nyası

42600

557600

62 1 693

7- Suhum Askeri Bölgesi"

79195

8- Karadeniz Bölgesi

---

Tüm Güney Kafkasya

5409 3 1

852319

977191

1- Dağıstan Bölgesi

2- Zakata I Bölgesi

3 1 1 5 1 64

Tablo S'de görüldüğü üzere, Ermeniler Erivan Guberniyasında çoğunluğu oluşturmakla birlikte, Bakü ve Tiflis guberniyalarında da 153 MaTepı-ıanbı AJJH CTaTHCTH'!eCKH THıj>JJHCKOH ry6epHHH>> C6opHUK cmamucmu'le cKux... ,ToM I,ÜTAeJJ II n oApeA.: H.H. BopOHOB, THıj>JJHC 1869, s. 46, 49. 154 <l>aAeeB P.A,a.g.e., s. 296. 1 5 5 "CBeAeHHH o HaceneHHHKaB Ka3cKoro HaMeCTHH'!eCTBa no HapOAHOCTHM", C6op HUK cmamucmu'leCKUX ...,ToM I,ÜTAeJJ I, s.20, 2 1 . Diğer halklar: N ogay, Kal m ı k , Grek, Alman, Yahudi gibi topluluklardır. Suhum bölgesine ait bilgi 1865 yılı içindir, yani yaklaşık 1 5 bin Abhazyalının Türkiye'ye göçmeden önceki nüfustur. Sbornik Statistiçeskih svedeniy o kav kaze, Otdel I I , "Svedeniya o prostranstve, naselenii i naselennosti kavkazskogo namestniçestva", podredaksiyey: N . i . Voronov, Tiflis 1869, 2 0 , 2 1 87

önemli bir nüfusa ulaşmışlardır. Diğer unsurlara göre nüfuslarının artışında Osmanlı Devleti'nden gelen göçlerin etkisi büyüktür. N itekim daha sonraki y ıllarda d a bu artış devam etti. 1 8 8 6'da Tiflis Guberniyasında Gürcülerden sonra, Ermeniler % 2 1'lik orana ulaştılar. 1891'de Elizavetpol guberniyasında % 56 (407949 kişi) orana sahip Türklerden sonra, % 3 5 , 5 ( 2 5 8 3 2 4 kişi) ile ikinci sırada Ermeniler vardı. 189 1'de Bakü Guberinaysında ise Türkler (%57) ve Tat'lardan (%16,5) sonra % 7,7 ile üçüncü sıradaydılar156• 1890'lara gelindiğinde Erivan Guberniyasında çoğunluk olmakla b i rlikte, Güney K a fkasya geneline Ermeni n ü fusun dağıtıldığı dikkat çekmektedir. Kafkasya'nın başlıca şehirlerinde, diğer milletlerde olduğu gibi, Ermeni nüfusunda da kadın ve erkek nüfus dağılımında açık bir farklılık olduğu dikkat çekmektedir. Bu bağlamda 1891 Bakü'deki 24490 kişilik Ermeni nüfusunun 17483 kişisi erkek, 7007'si kadındır. Aynı şekilde 1876'da Tiflis Ermeni nüfusunun 20302 kişisi erkek, 16719'u kadındır. Şemahı'daki 3638 Ermeninin, 2452'si erkek ve 1186'sı kadındır157• Aşırı fark, birçok sebebe bağlanabileceği gibi, Ermeni erkek nüfusun işçi olarak çalışması veya ilgili bölgeni n ticaretinde etkin olmalarından da kaynaklanmaktadır. 19. yüzyılda Güney K a fkasya'da Ermeni n ü fus h a reketliği sürecine 1878'den sonra, Kars şehri de dahil oldu. Kars bölgesi, 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşı sonrası imzalanan Berlin Antiaşması ile Rusya'nı n Kafkasya idaresine bağlandı. Bu değişiklik, şehir nüfusunun zaman içinde keskin bir şekilde değişmesine yol açtı. 1871'de Kars şehri nde 4500 Müslüman ve 2930 Ermeni nüfusu tahmin edilmektedir. Bunların dışında çok az sayıda da olsa Grek ve Yahudi b u l u n maktadır158• Rus hakim iyet i n i n kurulm ası ile şehrin nüfusunda ilk önce düşme görülmüştür. 1886 yılında şehrin nüfusu 3939 kişidir. Bölgeye Ermeni göçleri ile şehir nüfusu tekrar 156 KKHa 1896. 0TAen V, s. 49, 53, 54, 55, 62, 63. 157 KKHa 1896. ÜTAen V, s.40, 42. 158 Kapc mypef.4KQR Kpenocmb U B3Rmue ee, H3AaHHe 1878, s. 29. 88

KHHrH: ,lU1. npeCHOB, MoCKBa

artmış ve 1897 nüfus sayımında 20891 kişiye ulaşmıştır. Kars şehir bölgesi içinde yer alan, Kars şehri, Soğanlı, Şuragel, Zaruşad ve Ağbaba kazaları-nahiyeleri toplam nüfusu 1886'da 76917 kişi iken, 1897'de 1 35384 kişiye çıkmıştır159• Şavrova'ya göre, 1878 sonrası K a rs b ölgesine 5 0 0 0 0 E rmeni ve 4 0 0 0 0 Grek yerleştirilmiştir. Dolayısıyla hızlı nüfus artışı, bölgeye çok sayıda Ermeni ve Rum'un yerleştirilmesiyle olmuştur160• 19. yüzyılın ikinci yarısında Güney Kafkasya'da Ermenilerin nüfus olarak artması, ekonomik ve politik güçlenmesi, Rusya asker ve idarecilerinin dikkatini çekmeye başlamıştır. Aslında Ermeniler ve Rusya yönetimi arasındaki ilişkilerde her zaman olumlu gelişmemiştir. 1830 sonlarında, 1840 ve 1850'lerde ve 1870 - 1880'lerde Ermeni bölgesinin çeşitli yerlerinde Çarlık yönetimine ve yerel pomeşiklere karşı isyanlar oldu. H atta 1860'larda esnafların da (remeslonniki) isyanları görüldü. Ancak 1880'lerde politik talepler b aşlayınca Çarlık görevlileri Ermenilerin denetiminin sıklaştırılması gerektiği kanaatine sahip oldular. Kafkasya Genel valisi Dondukov-Korsakov (1882-1890), Revan ve Erzurum Ermenilerinin birleşme teşebbüsüne karşılık Güney Kafkasya'da bulunan "Ayrılıkçıların" (Raskolnikler), Çarlık hükümeti tarafından Kars bölgesine yönlendirildiklerinin altını çizmiştir. Dondukov bölgeye gelir gelmez bu meseleye dikkat çekmiş ve Kars bölgesine Ermenilerin yerleşmesini dahi yasaklamıştır161. 19. yüzyılın sonunda Ermenilerin politik hedefleri ve toprak talepleri konusunda Rus general ve tarihçi Rostislav A. Fadeev de (1824-1883) hükümetini uyarmıştır. Ermenilerin hiçbir yerde üçte birden fazla nüfusa sahip olmamalarına rağmen, Astrahan ve Kırım'ında içinde olduğu büyük Ermenistan hayali içinde olduklarını vurgulayıp, ıs9 KK Ha ı899, ÜTAeJJeHHe l l l, s. 39. ı6o Wasposa H.H.,HoeaRyzpo3aPyccKoMyaeAy 6 3aKa6KG3be: npeacmaRUjGJI pacnpoaaJICa MyzaHUUHopaa!jaM, liaKy ı 990, s. 63; ı878 sonrası Kars'daki nüfus hareketliliğinin basına yansıması konusunda bkz. Alper ALP, Kars Tarihi Bakımın dan Bir Kaynak Olarak Vilayet Gazetesi "Kars", Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, sayı ı61, Nisan 20ı2, s. 97, 98. ı6ı ,l\OHAYKOB-KopcaKOB A.M., 3anUCKa O HaCmORUjeM no/lOJICeHUU I.JepHOMOpCKOZOOK pyza u o npeanoAoJICeHuRxno6yayuıeMyezoycmpoiicmey, s ı 1 . 89

bunun mantığa uygun olmadığını ifade etmektedir. " Politik bir hareket olarak, Ermenilerin ayrılıkçı davranışları gerçekleşecek bir hedef değildir. Ancak bu kişisel duygu ve düşüncelere sahip olup, Rus tebaasında bulunmaktan memnun olmayanlar, Rusya aleyhine tasarıların içine dahil olabilirler. Bu nedenle Rus hükümeti Ermenilerin bu hareketlerine duyarsız kalmamalıdır" şeklinde uyarılarda bulunmaktadır.188S'te Kafkasya'da bazı Ermeni okulları kapatıldı. Basın-Yayın işleri takibe alındı. Ermeni halkı ile Çarlık polisi arasında zaman zaman çatışmalar oldu 162 • Ermenilerin Kars ve Gü ney Kafkasya'da nüfus a rtışlarının olduğu bir diğer dönem, Ermeni siyasi örgütlerinin Osmanlı devlet yönetimine karşı, İstanbul ve diğer şehirlerde kanun dışı faaliyetleri gerçekleştirdi kleri 1890'lı yıllardır. Ermeni liderlerin çıkardıkları karışıklar sonucu, Kafkasya B ölgesi Genel Valisi G.S. Golitsin'in ifadesiyle, yaklaşık 90.000 Ermeni Rusya tarafına göç etti. Ancak, 1899'da bunların 30 bine yakını tekrar geri dönmek için müracaat ettiler. Osmanlı Devleti bu talebi kabul ederek, kendilerine dönüşleri sırasında yardım yapılması için ilgili memurlara emir gönderdi. Bunun yanında bazı Ermeni gruplarının Rusya tarafında kalmaları için, Rusya Devleti'ne para yardımı teklifi yapıldı. Yine bu süreçte Rus yönetimi de, Osmanlı Devleti'ne gitmek isteyen Ermenileri, tekrar geri kabul etmeyeceğini açıkladı. Rusya hükümeti göçle gelen Ermenilerin Rusya tabiiyetine geçmelerini, aksi takdirde zorla sınırdışı edileceklerini bildirdi. Göçlerden sonra kalan bütün Ermeniler, Rusya tabiiyetini kabul ettiler163•

162 <l>aAeeo P.A,a.g.e., s. 297; Hcmopu.R apM.RHCKoıo Hapoda, s. 1 5 5 . 163 Waopooa H.H.,a.g.e., s . 64; Osmanlı Arşiv Belgelerinde Ermeni Rus ilişkileri (18991906), Ci lt l l, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yay., Ankara 2006, s. 5 6,7. 90

Tablo 6 : 1 9. yüzyilda Güney Kafkasya'da Türk ve Ermeni Nüfusu164 Yıllar

Güney Kafkasya Nüfusu

Güney Kafkasya'da Türk

Güney Kafkasya'da Ermeni

1 826

30000

1831 1845

16 1 747 1473000

675000

200000

1858 1 865

Tüm Kafkasya'da Ermeni

433937 3 1 1 5 1 64

977191

540931

1866

560634 561734

1 87 3

686661

7 2 1243

980496

1 0 1 3574

2371691

1685935

1 73 2 7 1 9

241 1 797

1804652

18 59653

1 0 3 1 848

1886-1897

495 8 7 2 1

1 9 1 4'

7593445

1916

7865676

Tablo 6'da görüldüğü üzere 1845 yılında Güney Kafkasya toplam nüfusu içinde Ermeni nüfusu %13 iken, 1865 yılında %17'ye, 1897 yılında% 19,7'ye, 1916 yılında ise %23'e yükseldi. Aynı yıllar için Güney Kafkasya'daki Türk nüfus oranına bakıldığında 1845'de o/o 45,8 iken, 1865'de %31,3'e, 1916'da %30,6'ya geriledi. 1828 yıllarında başta Revan bölgesi olmak üzere, Güney Kafkasya bölgesine İran ve Osmanlı Devleti'nden yapılan göçlerle, bölgedeki Ermeni nüfus 1 64

Tablonun oluşturulmasında kullanılan kaynaklar: KK Ha ı846, 0T,!Ienemıe lll, s. 1 3 7 ; KK Ha ı893, OmaeA cmamucmu'leCKUe u apyıue aaHHble o KQBK03e, s. 27, 28, 45; KK Ha ı 9 ı 4, ÜT,!IeJJ CTaTHCTH'IeCKHH, s. 255, 256, 2 5 7, 269;KK Ha ı 9 ı 7, ÜT,!IeJJ CTaTHCTHKH, S. ı 78, 2 2 ı , 2 3 5, 236, 2 3 7; ",lla HHbie 06 apMliHCKO HaCeJJeHHH", S. 90, 9ı; rareMeHCTep 10. 3aKaBKa3CKHe O'lepKH, CaHKT neTep6ypr ı845, s. ız; "CBe ,!leHHll O npocTpaHCTBe, HaCeJJeHHH 11 HaCeJJeHHOCTH KaBKa3CKOfO HaMeCTHH'!e CTBO", S. 20, 2 ı ; nonoB B.,rocyaapcmeeHHaR H04UOHaAbHa.R noAumuKa Poccuu e XIX eeKe Tablo ile ilgili açıklamalar: Güney Kafkasya içinde, Kars ve Dağıstan bölgeleri (ob lastları) nüfusunun ı 89 7 yılına verileri, Diğerlerinin ise ı886 yılı nüfus sayımının sonuçları alınarak toplanmıştır. KK Ha ı 899, ÜT,!IeJJeHHe lll, s. 46.; ı828 öncesi gü ney Kafkasya Ermenileri için net rakam verilememektedir. Ancak 3 0 bin civarında olduğu tahmin edilmektedir. Paayıa ı860, NQ: 1, s. 6 . KKHa ı9ı4 ÜT,!IeJJcTaTHCTH'IeCKHii" ve KKHa ı9 ı7, ÜT,!IeJJcTaTHCTHKH isim le eserlerde nüfuslar veril i rken Güney Kafkasya nüfusu içinde Gürcü, Erme ni, Rus ve Kürt şeklinde etnik ayrım yapılmış bunların d ı ş ı nda da Müslüman şeklinde ayrı bir nüfus verisi bulunmaktadır. Ayrıca, eserde Sünni Kürt nüfus, Müslüman başlığında verilen nüfusun her nedense dışında tutulmuştur. Dola yısıyla Müslüman olarak verilen nüfus Türk nüfus olmalıdır 91

oranı artış içinde iken Türk ve dolayısıyla Müslüman nüfus oranı düşüş gösterdi. Sonuç

1801-1829 yılları arasında Güney Kafkasya bölgesine hakim olan Çarlık Rusyas ı, İran yönetiminin hakim olduğu bölgelerde ve Osmanlı Devleti sını rları içinde yaşayan Ermenilerin Güney Kafkasya'ya yerleşmelerine imkan sağladı. Ermenileri özellikle Revan Hanlığı bölgesine yerleştirerek zaman içinde bu bölgede Ermeni nüfusun yoğunluğunu artırdı. 1826 yılında Revan, Nahçıvan hanlıkları ile Ordubad bölgelerindeki toplam nüfus içinde % 2 1'lik orana sahip olan Ermeniler, 1916 yılına gelindiği zaman hemen hemen aynı bölgeyi içine alan Erivan Guberniyasında % 58'lik orana ulaştılar. Güney Kafkasya genelinde ise, 1845 y ı l ı n da % 1 3 o ra n ı nd a n % 2 3 'e yükseldiler. B öylece, Ermeniler için önemli bir dini merkez olan Eçmiadzin'in de içinde bulunduğu Revan Hanlığı, Çarlık Rusya'sının politikaları sonucunda, Ermeniler için devlet kurulabilecek bir bölgeye dönüştü. Ayrıca Revan hanlığ ı n ı n idari yapısı n ı da aşama aşama değiştirilerek, burada Rusya Ermenistanı oluşturuldu. Ermeni toplumunun nüfus hareketliliğinde ve devlet tercihlerinde din adamlarının rolü büyük oldu. 19. yüzyıl öncesi ve sonrasında E rm e nilerin bağımsız b i r devletleri n i n b u l u n m aması, onların kilise etrafında birlik olmalarını sağlamıştı. Ticaretle ve tarımla uğraşan Ermeniler içinde bulundukları devletin sistemi ile barışık bir şekilde yaşamaktaydılar. Kafkasların kuzeyinden güneye doğru ilerleyen Çarlık Rusyasının ekonomik-politik hedefleri ile Ermeni din adamları ve zaman içinde oluşan siyasal örgütlerin çıkarları örtüştü. Bu durum, 19. yüzyılda Ermeni toplumunun sosyal ve ekonomik hayatını değiştirirken, zamanla Kafkasya, Osmanlı Devleti ve İran'daki nüfus oranlarını farklılaştırdı. 92

Çarlık yöneti m i G üney K a fkasya'da hakimiyetini kurarken, Ermenilerin sadece Revan bölgesinde değil, Tiflis, Bakü, Elizavetpol (Gence) ve Güney Kafkasya'nın diğer büyük veya ticari şehirlerine yerleşmesine imkan sağladı. Böylece geleneksel yapılar yıkılırken, idari yapılar Rusya kanuniarına uygun Hristiyan ağırlıklı sentez bir kültüre doğru dönüşüm hedeflendi. 1880 ve 1890'larda Ermeni siyasi liderleri Kafkasya'da daha geniş bir Ermeni devleti hedefini benimsemişlerse de, Çarlık idaresi buna engel oldu. Ancak Erivan merkezli politik yapılanmalarına sınırlı ölçüde izin verdi. Sonuç itibariyle, 1800'lerin başından 20. yüzyılın ilk çeyreğine kadar Rusya'nın Kafkasya'da izlediği idare ve nüfus politikasının başlıca çıktılarından biri, Revan Hanlığı merkezli olarak Ermeni Devleti'nin kuruluş temellerinin oluşmasıdır.

TÜRKLE R i N GÖÇLERİ V E S Ü RGÜNLERİN TARİ H İ GELİ Ş İ M İ ------- · -------

IX. ve XX. yüzyıllar, Türklerin hayatında sürgünler, göçler ve acılarla dolu bir devirdir. Bugünkü Ermenistan topraklarında daha önce mevcut olan Erivan, Eçmiadzin, Yeni Bayezid,

Aleksandropol, Zengezur ve Kazah-Diliman kaza ve köylerinin 2000'i Türklere aittU 65 Ermeniler esasen bu coğrafyaya 1828-1830'da, 19151918'de Osmanlı Devleti'nden ve İran'dan göç ettirilerek getirildi.1 66 XIX. ve XX. yüzyılın başlarında bugünkü Ermenistan topraklarında

yerli h a l k o l a n T ü rkler n ü fu s itibariyle çoğun l u ğ u meyd a n a getirmekteydiler. Türklerin göç ve sürgünler tarihi 1905, 19181920, 1948-1956, 1 9 8 7-19 8 8 yılları itibariyle dörde ayrılır. Bu sürecin sonucu, günümüzde Ermenistan topraklarında yaşayan 1.500.000'dan fazla Türk'ün tarihi topraklarından çıkartılmasıdır. Güney Kafkasya'da Türklerin göç ve sürgüne maruz kalmalarının sebepleri ve bunların uzun vadede tarihin seyrini nasıl etkilediğini anlamak için Ermenilerin bu coğrafyaya göçlerini değerlendirmek gerekir. 165 İ nkılab Velizade-Bilal Muradov, Ermenistan Azerbaycanlılannın Soygmmı, Gençlik Neşriyatı, Bakı 1996, s. 56-58. 166 N. N. Şavrov, Novaya Ugroza Russkomu De/u v Zakavkaze: Predstoyaşaya Rasproda· ja Mugani inorodtsam, Tipografıya İ mperatorskoy Akademii Nauk, St. Petersburg 1911. 95

Diğer taraftan 27 Nisan 1920'den sonra Azerbaycan'dan ülke dışına göçmen akını yeni bir ivme kazanmıştı. Bu süreç sebeplerine, yönelimin çok yönlülüğü ne, coğrafyanın büyüklüğüne ve bazı özel hususiyetlerine göre daha öncekilerden farklıydı. Her devirde yaşanan muhaceretin bu aşamasını çeşitli açılardan tarihi paralellikler ve karşılaştırmalar yapılmadan belirlemek çok zordur. Dolayısıyla bu muhaceretin tarihini detaylı olarak ortaya koymak için ancak XIX. yüzyılın başlarında Rusya'nın kuzey Azerbaycan'ı ele geçirmesi kısacası Rus hakimiyeti ile başlayan muhaceret tarihine de değinilmesi gerekmektedir. Ermeni Vilayeti'nin Oluşturulması ve Türklerin Göçü

Bugünkü Ermenistan topraklarından Türklerin ilk göçmenlik dönemi 1801 yılında Rusya'nın Doğu Gürcistan'ı ele geçirmesi ve böylece Şemşedil ve Loru - Pembek bölgelerinin Rusların hakimiyeti altına girmesi ile başladı. Tuğgeneral (General mayor) Lazarev, 13 Temmuz 1801'de Kafkasya birl ikleri n i n komutanı K norrink'e gönderdiği raporda, Pembek Eyaleti'nin 14 köyünden yaklaşık 5.000-6.000 kişinin bölgeyi terk ederek Revan Hanlığı topraklarına sığındıklarını belirtiyordu. 167 Daha sonra Pembek Eyaleti'ndeki Türklerin bir bölümü, Rusya'nın hakimiyeti altına girmek istemedikleri için isyan ettiler, Temmuz 1804'te Pembek beyleri Rahim Bey ve Said B ey'in h imayesinde bölgeden kaçarak Kars'a sığındılar. Onların geri dönüşleri için Knez Sisianov Kars hakimi Mehmet Paşa'ya müracaat etti.168 1804 yazında Revan Hanlığı'nın, topraklarından kaçan 2 .000 E r m e n i Rusların h imaye s i n e geçerek L o r u - Pembek b öl ge s i n e 1 6 7 "Raport gen.-m. Lazareva gen.-1. Kiorrigu, o t 1 3 -go iyulya 1 8 0 1 goda, z a no. 373", Aktı Sobrannıe Kavkazkoyu Arheografiçeskoyu Kommissieyu. Arhiv Glavnogo Uprav /eniya Namestnika Kavkazskago (AKAK), 1, Belge No. 801, Tiflis 1866, s. 598. 168 "Pismo Mamed-paşi k Kn. Tsitsianovu, poluçeno 1 2-go iyulya 1804 goda", AKAK, ll, Belge No. 1 867, Tiflis 1868, s. 9 1 1 ; "Pismo Kn.Tsitsanova k Mamed-paşe, ot 16-go iyulya 1 804 goda, no. 3 39", AKAK, ll, Belge No. 1868, s. 9 1 1; "Pismo Mamed-paşi k Kn.Tsitsanovu ot 28-go iyulya 1804 goda" AKAK, IL Belge no. 1869; s. 91 ı. 96

yerleştirildiler.169 Aynı yıl Rus birlikleri Şöreyel'e girdi. Şöreyel Sultanı Budak'la, Knez Sisianov 20 Ekim 1805'te Gence'de Şöreyel'in ebediyen Rusya'nın tabiliğine geçmesi ile ilgili bir belge imzaladılar. Bilhassa bundan sonra bölgede yaşayan Türklerin göçmenlik dönemi başladı. Şöreyel köylerinin Karapapak boyundan olan nüfusunun bir bölümü, 1807'de Osmanlı-Rus Savaşı sonucunda Revan Hanlığı'na ve Kars'a sığındı. Karapapak boyları fırsat buldukça daha önce yaşadıkları köylere saldırıp Ermenileri kovmak istiyordu. 26 Ağustos 1807'de General Nesvetaev, Kont Gudoviç'e yazdığı mektubunda, Karapapaklar'ın Gü mrü yakınında bulunan Tapanlı ve Koçkant köylerine baskın yaptığını, yedi Ermeni'yi öldürdüklerini yazmaktaydı.170 29 Ekim'de gönderilen raporda ise Şöreyel'in yerli sakinlerinden 26 ailenin Kars'a kaçtıkları kayıt edilmekteydi.171 Doğu Anadolu'da yaşayan Ermeniler Revan Hanlığı'nın Ruslar tarafından işgalini bekliyorlardı. B ayezid'de yaşayan E rmeniler, Eylül 1806'da Tiflis'e Rus birliklerinin Revan'ı ele geçirir geçirmez 10.00 0 Ermeni'nin her şeylerini b ı rakıp geleceğ i n i b el i rten b i r mektup gönderdiler. Erzurum'daki Ermenilerden 2 0 0 aile Rusların Revan'ı ele geçirdiklerini duyup yola çıkmış, fakat Kars'a gelince bu haberin gerçek olmadığı anlaşılmıştı.172 Rus birlikleri Şöreyel'e girene kadar sultanlığın topraklarında 170 civarında köy vardı. 1805 yılı istatistiklerine göre ise Şöreyel'de Sultan Budağ'a bağlı 524 aile yaşıyordu.173 Aynı bölgede Rusların gerek Türkler, gerek Revan Hanı, gerekse İ ra n Şahı'nı n veliahtı Abbas Mirza'nın birlikleri ile savaşları sonucunda Şöreyel köylerinin 1 69 Voennaya Entsiklopediya, Knigoizdatelstvo i. D. Sıtina, St. Petersburg 1912, s. 587, V. L. Parsamyan, istoriya Armyanskogo Naroda (1 801-1 900), I. İ zdatelstvo Ayastan, Erevan 1972, s. 20. 170 "Raport gen. m. Nesvetaeva gr. Gudoviçu ot 26-go avgusta 1807 goda, No. 1627 -Ba yandur", AKAK, lll, Belge No. 435, Tiflis 1869, s. 235. 171 "Raport gen. m. Nesvetaeva gr. Gudoviçu ot 29-go oktyabrya1807 goda, No. 2 177, Karakilis," AKAK, lll, Belge No. 437, s. 235. 172 "Raport gen. m. Nesvetaeva gen. L. Baronu Rozenu ot 25-go sentyabrya 1806 goda, No. 2 22, Tiflis", AKAK, lll, Belge No. 9 17, s. 523. 173 "Priobreteniya sdelannıe v poddanstvo Rossiyskoy İ mperii so vremeni zanyatiya Gruzii, s pokazaniem naseleniya onıh i kem oni upravlyaemı", AKAK, IV, Belge No. 1447, Tifllis 1870, s. 953. 97

çoğu dağılmış, halkı ise göçmen durumuna düşmüştü. Daha sonra bölgeye Osmanlı Devleti'nden gelen Ermeniler yerleşti. Sultan Budak ve Yüzbaşı Cafer Bey'in Aralık ı809'da Tuğgeneral Hakverdov'a yazdıkları dilekçede İran'la savaş sonucunda köylerin yıkılıp harabe haline geldiği ve tüm Şöreyel eyaletinde toplam 250 evin kaldığı belirtilmekteydi.174 Rusya ile İ ran arasında ı2 Ekim ı8ı 3'te imzalanan Gülistan Anlaşması'na göre Şemşedil, Loru-Pembek ve Şöreyel eyaletleri Gence, Karabağ, Şeki, Şirvan, Bakü, Kuba, Derbent, Talış hanlıkları ve Dağıstan tamamen Rusya'ya bağlandı. XIX. yüzyılın başlarında Revan Hanlığı ı s mahalden -Kırhbulak, Zengibasar, Gernibasar, Vedibasar, Şerur, Sürmeli, Derekend-Parcanis, Seedli, Talın, Seyidli Ahsahlı, Serdarabad, Körpübasar, Abaran, Dereçiçek ve Göyçe'den oluşmaktaydı.175 Rusların, hanlığın merkezi E rivan şehrin i ele geçirmek için ı804-ı8ı3 yıllarındaki iki seferi başarısızlıkla sonuçlandı. Gülistan Anlaşması'nın imzalanmasından ı4 yıl sonra yeniden başlayan Rusya- İ ran Savaşı'nda 26 Haziran ı827'de Ruslar Nalıçıvan şehrini, 20 Eylül'de Serdarabad Kalesi'ni, ı Ekim'de ise Erivan Kalesi'ni ele geçirdiler. Erivan'ın ele geçirilmesinde özel hizmetlerinden dolayı

Özel Kafkas Kolordusu Komutanı General i. F. Paskeviç'e " Kont

Erivanskiy" unvanı verildi.176 1 74 "Predpisanie gen. Tormasova polk. Kn. Urakovu, ot 1 1 -go dekabrya 1809 goda, no.708", AKAK, IV, Belge No.68 1, s. 484. 175 i. Şopen, istoriçeskiy Pamyatnik Sostoyaniya Armyanskoy Oblasti v Epohu Ego Priso edineniya k Rossiyskoy İmperii, Tipografıya i mperatorskoy Akademii Nauk, St. Pe tersburg 1852, s. 442-446. 176 i van Fiyodoroviç Paskeviç ( 1782-1856); Rus Generali. Varşova'nın mühim knez lerinden biri (1831). Erivan kontu (1828). 1826'da Kafkasya'daki Rus ordularının komutanı oldu. Mart 1827'de Katkasya'da, 183 1'de Polonya'da canişin oldu. Azer baycan'ın bazı eyaJetlerinin Rus hakimiyeti altına girmesinde önemli bir rol oynadı. Türkmençay Antlaşmasını imzaladı (1828). I. Nikolay'ın en yakın adamlarından biriydi. Polonya i syanı'nın (1830-31) ve Macaristan i htilali'nin bastırılmasında (1848-49) etkili oldu. 1853-56 Kırım Savaşı'nda Batı sahillerindeki ve Tuna Nehri yakınındaki Rus ordularına da komuta etti. 98

Rus birliklerinin Revan Hanlığı'nı işgal etmesinde Ermenilerin büyük rolü oldu. Eçmiadzin Kilisesi, özellikle de Başpiskopos Nerses provakasyonla uğraşıyor, Rus birliklerine silahla yardım ediyordu. Ermeni Vilayeti'nin Reisi A. Çavçavadze 21 Mayıs 1828 tarihinde Paskeviç'e hitaben şöyle yazıyordu: "Erivan Eya/eti'nin Nurnus köy sakini Harutyunov, Abbas Mirza'nın ordusunda topçu olarak hizmet ederken, 1 7 Ağustos savaş1 s1rasmda top ateşini Rus birliklerine değil, tersyöne-Revan hanmm ordusuna doğru yönelttiği dikkati çekmiştir. " Rus ordusunun Erivan'ın çevre bölgelerini işgali ile o bölgelerden Müslüman nüfusun göçü hakkında Paskeviç, 27 Haziran 1827'de Kont Nesselord'a gönderdiği mektubunda Karapapaklar'dan 100 ailenin Kars'a kaçtığını bildiriyordu. Ayrıca U luhanlı aşiretinden 600 aile Bayezid'e, Müslüman Celali Kürtleri ise Muş'a gitti. Karapapaklar'dan diğer 800 aile ise Aras'ı geçip Hasan Han'ın (Revan Hanı Hüseyin Han'ın kardeşi) birliklerine katıldı. Onlarla beraber Cemedin li Kürtler (700 aile), Birukiler (400 aile), Dovmanlılar (400 aile), Çobangereliler (200 aile), Zilanlı Kürtler (1000 aile) de sınırın ötesine Osmanlı Devleti'ne geçtiler.177 Revan Hanlığı'nın topraklarında yeni Rus idaresini uygulamak için Paskeviç'in emriyle Erivan Geçici İdaresi oluşturuldu ve yerel birliklerin komut a n ı, G eneral Krasovskiy başkan tayi n edildi. Krasovskiy'in Nerses'e verdiği sınırsız yetkiler sayesinde Ermeniler istediklerini elde ettiler. Savaştan çıkan halka dağıtıl ması için verilen buğdayın büyük bölümü sayıca azınlık teşkil eden Ermenilere dağıtıldı. Müslümanlar devlet himayesinden de mahrum edildi. Bununla ilgili olarak Paskeviç, Genel Kurmay Başkanına gönderdiği mektubunda, "Krasovskiy'in sadece Nerses'in iradesiyle hareket edeceğini, benim ona verdiğim talimata aldirmadan daha yeni ele geçirilmiş olan eya/etin yönetiminin kayglSina düşmeyeceğini, bütün nüfusun dörtte 177 "Otnoşenie gen. Paskeviça k gr. Nesseldrode ot 27 -go iyunya 1827 goda", AKAK, VII, Belge No. 5 1 2, Tiflis 1878, s. 547. 99

üçünü oluşturan Müslümanların koruyucusu olmayacağını, gerekli parayı ayırmayacağını hayal bile etmezdim"diye yazıyordu.178 Yerel Müslümanlar arasında memnuniyetsizliğin artması halkı yaşadıkları yerlerden sınırın ötesine göç etmeye mecbur ediyordu. Paskeviç, Rusya'dan memnun nüfusun sınırın ötesinde toplanmasından duyduğu rahatsızlık yüzünden Nerses'i Erivan Geçici İdaresi'ndeki faaliyetinden uzaklaştırdı. Türkmençay Anlaşması imzalandıktan sonra Paskeviç, General Krasovskiy'i görevden aldı, Müslümanlara karşı faaliyetlerinden dolayı da Nerses'i Beserabya'ya sürdü. 1828'de Rus birlikleri Güney Azerbaycan'ın Tebriz, Hoy, Urmiye, Salmas ve Erdebil şehirlerini ele geçirdi. 10 Şubat 1828'de Tebriz-Tahran yolu üzerinde bulunan Türkmençay köyünde yapılan anlaşma ile Rusya İ ran Savaşı sona erdi. Bu anlaşma ile Revan ve Nalıçıvan hanlıkları tamamen Rusya topraklarına kat ı l ı rken 20 M art'ta I . N i kolay

b u anlaşmayı onayladı. B i r sonraki gün ise Ermeni Vilayeti'nin

kurulmasına ilişkin ferman ilan edildi. Fermanda İ ran'la anlaşmaya esasen İran'dan Rusya'ya katılan Revan ve Nalıçıvan hanlıklarının bundan sonra "Ermeni Vilayeti" olarak adlandırılmasına hükmedildiği, bu vilayetin yapısı ve idaresi hakkında yüksek meclisin gerekenleri zamanında yerine getireceği belirtiliyordu.179 E rmeni Vilayeti, Erivan ve Nalıçıvan eyaletlerine ve Ordubad'a bölündü. Erivan Eyaleti'ne eski Revan Hanlığı'n ı n 15 ilçesi, Nalıçıvan Eyaleti'ne beş ilçe ve Ordubad'dan beş ilçe dahildL Vilayet İdaresi'nin Başkanlığı'na mahalli birliklerin komutanı Aleksander Çavçavadze atandı. Kont Paskeviç - Erivanskiy'in 1829 yılı başındaki emriyle i. Şopen, Ermeni

Vilayeti'nde bir sayım yaptı. Elyazması 20 ciltten oluşan bu listenin sonuçları yazarın 1852 yılında yayınlanan İstoriçeskiy Pamyatnik Sostoyaniya A rmyan skoy Oblasti v Epohu Ego Prisoedineniya k Rossiyskoy İmperii adlı eserinde verilmiştir. i. Şopen'e göre Ermeni

Vilayeti'nde 752 köy vardır. B u nlardan 52 1'i Erivan Eyaleti'nde, ı 78 "Otnoşenie gr. Paskeviça k naçalniku glavnogo ştaba, E. i. V, ot 2-go aprelya, No. S ı", AKAK, VII, Belge No. 438, Tiflis ı828, s. 487-491. ı 79 Sobranie Aktov, Otnosyaşihsa k Obozreniyu istorii Armyanskogo Naroda, ı, Tipografı ya Lazarevıh institutaVostoçnıh Yazıkov, Moskva ı833, s. ı 78- ı 79. 1 00

179'u N alıçıvan Eyaleti'nde, 52'si O rdubad'dadır. Savaş sonunda Ermeni Vilayeti'nde 359 köy dağıtılmış, nüfusu göçmen durumuna düşmüştü. Bundan da dağıtılmış, harabe haline gelm i ş köylerle

birlikte Ermeni Vilayeti'nde 1 . 1 1 1 köyün olduğu anlaşılmaktadır. i.

Şopen'in hesaplamalarına göre, hanlıkların ele geçirilmesine kadar Ermeni Vilayeti'nin topraklarındaki yaklaşık 23.730 aileden Erivan Eyaleti'nde 17.000 aile, Nalıçıvan Eyaleti'nde 4.600 aile, Ordubad'da 2.130 aile yaşamıştır ki, ortalama her ailede beş kişi olduğu kabul edilirse bu, 1 18.650 kişi etmektedir.180 Bu sayımın en önemli özelliği, Erivan'dan ve Osmanlı Devleti'nden

gelen Ermeni ailelerinin sayısının ve hangi yerleşim merkezinde iskan ettirildiklerinin gösterilmiş olmasıdır. 1840 yılında Ermeni Vilayeti kaldırıldı. Bunun yerine kurulan Erivan kazası Gürcü İmeretin Eyaleti'ne dahil edildi. 1849 yılında Erivan, Gümrü, Nahçıvan, Ordubad ve Novo-Bayazid /Yeni Bayazid/ kazalarından oluşan Erivan Eyaleti kuruldu ve 1917 yılına kadar bu yapı değişmeden kaldı. İran'dan Göç Eden Ermenilerin Türk Topraklarına İskanı

10 Şubat 1 8 2 8 'd e i mz a l a n a n Türkmenç ay A n l a ş m a s ı'nı n 1 5 . maddesine göre İran'da yaşayan Ermenilere Rusya'nın himayesine geçme hakkı verildi. Hükümet ve yerel idarenin hiçbir engellemesi olmadan onların satılık mallarına, mülklerine, eşyalarına herhangi gümrük ve vergi konulmadan taşınabilen mallarını götürmeleri ve satmaları için bir yıl, taşınmaz maliarına gelince, bunların satılması veya bunlar hakkında emir veya vekalet için beş yıllık bir süre beli rlendU81 Ermenilerin göç ettirilmesi için hazırlık çalışmaları Mayıs 1827'de Paskeviç'in Petersburg'dan özel bir taleple Ermeniler arasında büyük nüfuza sahip olan Albay Lazarev'i (Lazaryan) kendi emrine alması ile başladı. Ekim öncesinde Lazarev, Güney Azerbaycan Ermenileri arasında çalışmak için ayrılan grubun içinde yer aldı

ı80 İ. Şopen, a.g.e, s. 5 ı O, 542; V. Arzumanlı - N. Mustafa, Tarihin Kara Sahifeleri. Depor tatsiya, Soykın m, Kaçkın lık, Karta! Neşriyyat, Bakı ı 998, s. ı8ı- ı89. ı8ı S. Aliyarov - S. Mahmudov, Azerbaycan Tarihi Üzre Kaynaklar, Azerbaycan Üniversi tesi Neşriyyatı, Bakı ı 989, s. 2 83. 101

ve daha sonra Tebriz'in kumandanı olarak tayin edildi. Rusya'nın İran'daki Büyükelçisi A. S. Griboedov'un (1795-1829) girişimiyle İran Ermenilerinin işgal edilmiş yeni topraklara göç ettirilmesi meselesi ortaya çıktıktan sonra, Çarlık Rusyası'nın İran'la sınır boyu arazilere 80.000 Kazak'ın yerleştirilmesi projesi gündemden kalktı. 182 Kasım 1 8 27'de Dehka rkan'da yapılan görüşmeler s ı rasında Griboedov'la Paskeviç görüşürken Başpiskopos Nerses'in Hay'dan gönderdiği temsilciler, onlardan Ermenilerin göç ettirilmesinde hassasiyetle davranmalarını rica etti. Aralık ayında Paskeviç, Tiflis Askeri Valisi Sinyakin'e gönderdiği mektupta Urmiye civarında yaşayan 15.000 Yunanlı ve Ermeni'nin Rusya eyaJetleri ne taşınmak istediklerini bildirdi. Sinyakin onların Erivan ve Nahçıvan eyaJetlerinde yerleştirilmesi fikrini ileri sürdü. Paskeviç, teklifierin yerine getirilmesi için 26 Şubat'ta Lazarev'e ve 29 Şubat'ta Erivan Geçici İdaresi'ne özel bir talimat gönderdi. Lazarev'e verilen 19 maddelik talimatta; göç ettirilen H ristiyanlardan ticaretle uğraşanların yine ticaretle meşgul olmaları için şehirlerde yerleştirilmesi, köylülere yeterince verimli toprak ayrılması ve altı yıl süresince vergilerden, üç yıl ise toprak mükellefiyetinden ıs2 Ermenilerin göç ettirilmesi fikrinin teorisyeni olan A. S. Griboedov göç ettirme meselesiyle ilgili yazdığı Zapiska o Pereselenii Armyan iz Persii v Naşi Oblasti adlı eserinde (Moskva ı 97ı) Ermenileri n göç ettirildikten sonra geldikleri toprakları e bediyen sahipleneceklerini bildiklerinden, burada yaşayan Müslümanlar arasında oluşan korkuyu ortadan kaldırmak ve onları sakinleştirmek için neler yapılması gerektiği meselesini defalarca düşündüklerini belirtmiştir. Griboedov, Azerbaycan topraklarına getirilen Ermenilerin buralara gelmesinden rahatsız olan Müslüman halka bu yerleştirmenin geçici olduğu hakkında yalan da söylemiştir. Griboedov'un İ ran'da sefir olarak bulunduğu sırada Markaryan adındaki bir Ermeninin ve saray daki birkaç kişinin bütün servetlerini Rus sefarethanesine saklaması ve Griboe dov'un İ ran'dan Ermenilerin göç ettirilmesi faaliyeti yerli halkı kızdırdı. Halkın Rus sefarethanesine saldırması neticesinde 53 kişi öldü. Ölenlerin ı5'i Ermeni idi. Sevil Kerimova, Griboedov ve iki Rus'un cesetlerinin üç gün boyunca başkent sokakla rında süründüğünü, daha sonra yerli Ermeniler tarafından cesetlerin bulunarak gömüldüğünü belirtiyor. Bkz. i K. Yenikolopov, Griboedov i Vostok, Erevan ı 954, s. ı 29;Sevil Kerimova, Çarizmin Azerbaycanın işgalında ve Müstemlekecilik Siyasetin de Ermeni Siyasetbazlarının Rolü, El m Neşriyyat, Bakı ı 995, s. ı 2 7 - 1 30; V. L. Veliçko, Kavkaz. Russkoe De/o Mejduplemennıe Voprosı, El m Neşriyyat, St. Peterburg, ı 904/ Baku ı 990, s. 63. 1 02

muaf tutulacakları, göç etmeye hazır ailelere sağlanacak imtiyazlar hakkında özel belgelerin verilmesi; göç edenlerin köylerde gruplara ayrılması, her grupta l SD'den 300'e kadar aile olması; göç edenlerin bu topraklarda H ristiyan nüfusun mümkün olduğunca artırılması a macıyla Erivan ve N a lıçıvan eyaletlerine yönlendirilmesi; her gruba eşlik etmek için Ermenice bilen bir subay ve iki ile beş Kazak ayrılması; göçmen gruplar yola çıkar çıkmaz, hemen Erivan Geçici İdaresi'ne ailelerin sayısı, yaşadıkları toprakların iklim koşulları, meslekleri, sahip oldukları sürüler ve sınıra yetişecekleri tahmini zaman hakkında haberlerin gönderilmesi yer almakta idi. Rus birliklerinin anlaşmaya göre geri çekilme süreci 8 Mart'tan itibaren Marağa'da başladığı için, orada yaşayan Ermenilerin göç ettirilmesine öncellik tanındı. Karabağ'a yakın bölgede bulunan Üzümcü Köyü ve çevre köylerdeki Ermenilerin Karabağ'da yerleştirilmesine karar verildi. Fakir ailelere yardım için hazineden 25.000 Manat gümüş para ayrıldı. Lazarev'in ve ona bağlı Ermeni subaylarının görevi göç ettirilenlerin sınıra varması ile bitmiş kabul ediliyordu. Bundan sonra çalışmaların başkanlığı, E rivan Geçici İdaresi'ne bağlı bir korniteye havale edildi. Komite göçmen gruplarını sınırda karşılamak için heyet gönderd i. Bu heyet onlara yeni yerleşim yerlerine kadar eşlik ediyordu. Karabağ için bu görev, Gümrük Askeri Dairesi'nin Başkanı, K nez Abhazov'a verildU83 Paskeviç, Erivan Geçici İdaresi'ne verdiği talimatta genel olarak; "Komite göç ettirilen ailelerin sayısına uygun toprak ayırmalı ve onların öngörülen yerlerde yerleşmelerine eşlik etmelidir. Komite göç ettirilen köy/erin önceki topraklarda olduğu gibi komşuluk içinde yerleştirilmesine çalışmalıdır. Dağlık şartlarda yaşayanlar dağlık yerlerde, ovada yaşayanlar ise ovada yerleştirilmelidir ki, onlar mümkün olduğunca hastalık ve ölümden kurtulsunlar, onların gelenek göreneklerinin ve çiftlik alışkanlıklarının korunmasına ortam oluşsun. Müslümanların yaşadıkları köylerde Hristiyanların 183 N. S. Glinka, Opisaniya Pereseleniya Armyan Azerbaycanskih v Predelı Rossii, Tipog rafiya Lazarevıh İ nstituta Vostoçnıh Yazıkov, Moskva1831, s. 98-107. 103

yerleştirilmesinden uzak durmak, Hristiyanlardan meydana gelen m ahaller teşkil etmek gerekir. Müslüman-Hristiyan köylerinin çevresindeyaşayan Hristiyanlan ve Müslümanlan kendi dindaşlarmm yanına göç ettirmek gerekir. Göç edenler zadegan topraklarında değil, devlet topraklarında yerleştirilmelidir/er. Yeni ürün alınana kadar göç ettirilen/ere eşit miktarda borç verilmeli, çiftliğin tekrar canlanması için alınan borç faizsiz olarak, dört yıldan sonra altı yıl süreyle ödenmelidir. Yerleşmek için yer seçerken sağlık koşullan ve iyi suyun olması dikkate alınmalıdır. Her ailenin yerleştirilmesi hakkında özel bir rapor veyapılan toplam harcamanın hesaplamaları belirlenmelidir " demekteydi. 184 Fakat daha sonra her iki talimatın talepleri çeşitli şekillerde bozuldu. Lazarev ve onun bölgelere gönderdiği temsilciler Türkmençay Anlaşması'na ve onlara verilen emirlere uymayarak Ermenileri gönüllü değil, baskı ve şiddet kullanarak göç ettirmeye çalıştılar. Bununla ilgili olarak Abbas M irza iki kez Albay Lazarev'e, ona bağlı olan subayların Ermenileri zorla göç ettirme durumuna son vermesini ve Türkmençay Anlaşması'nın şartlarının yerine getirilmesi konusunda müracaatta bulundu. Salmas Manastırı'nın Piskoposu İzraeli, Ermenilerin zorla göç ettifilmesine engel olduğu için piskopos Nerses, Kont Paskeviç'e başvurarak, Hay'daki yerel kumandanlığa İ zraeli'n i n bu i şten u z a k l a ş t ı r ı l m a s ı ve cez a l a n d ı r ı l m a s ı için Eçmiadzin'e gönderilmesini rica ettLl85 Aynı zamanda Abbas Mirza; Hristiyanlara müracaat etti. Ancak öncesinde bazı kimselerin yalan bilgiler yayıp göç etmek isteyenleri korkuttuktarım kaydederek, Rusya'nın kendilerine vaat ettiği ayrıcalıkları bildiriyordu: "0, Rusya'da siz ekselanslarının diğer tebaaları gibi, eşit olduğunuzu

görecek, tüm eziyetleri unutacaksınız, orada siz Hristiyanların yerleştiği yeni vatan elde edeceksiniz ... İran'ın çeşitli eya/etlerine dağılmış Hristiyanların bir yere toplandığını göreceksiniz. Acele ı84 Razvitie Erevanu Pos/e Prisoedineniya Vostoçnoy Armenii k Rossii. Sbornik Dokumen tov, İ zdatelstvo Erevanskogo Universiteta, Erevan ı 978, s. ı89- ı 9ı. ı 85 "Otnoşeniye arhiep. Nersesa k gr. Paskeviçu, ot 1 7-go Marta ı828 goda- Erivan", AKAK, VII, Belge No. 568, s. 607. 1 04

edin! Zaman değerlidir. Yakında Rus birlikleri İran'1 terk edecek, o zaman sizin göç etmeniz zorlaşacaktir ve biz güvenliğinizden sorumlu olmayacağiz. Biraz kayba maruz kalsamz da, k1sa zamanda her şeye sahip olacaksıniz, hem de ka hCl olarak" diye yaz1yordu. 186 Lazarev'in başvurusunun Ermenice metni İran'da yaşayan Ermeniler arasında yayıldı. Lazarev 9 Mart 1828'de H oy'dan Paskeviç'e yazdığı raporunda, 4.500 ailenin göç ettirilerek Aras Nehri tarafına getirildiğini yazıyordu.187 Göç edenlerin zadegan topraklarında yerleştirilmesi hakkında Paskeviç'in verdiği talimatın aksine Ermenilerin büyük bölümü bu topraklarda yerleştirildU88 Griboedov, 1 Ekim 1828'de Nahçıvan Eyaleti'nde Ermenilerin göç ettirilmesi sonucu kargaşa ve sıkıntı yaşandığı, Türklerin memnuniyetsizliğinin sınıra dayandığının görüldüğü, meydana gelen bu hoşnutsuzluğun vahim olduğunu göstermek için göç ettirilen Ermenilerin yerleştirilmeleri ile ilgili bir tabioyu da ekleyerek Paskeviç'e bir mektup gönderdU89 Yerli.. Ermeniler

Yerli.. Müslümanlar

GöçEttirilen Ermeniler

Tumbul

Yarınca

113

Nehrem Karahanbeyli

Kuntana

193

Benenyar

Erezin

Güznüt

Kazancı

Nahçıvan Şeh.

114

392

285

Genelde Nahçivan Eyaleti'nde

290

1 63 2

943

Tabloda görüldüğü gibi, göç ettirilen Ermenilerin çoğunluğu Müslüman köylere yerleştirilmişlerdi. Albay Lazarev Hristiyanların 1 86 N. S. Glinka, a.g.e, s. l l l . 187 "Ra port po lk. Lazareva gr. Paskeviçu, ot 9-go maya 1828 goda, No. 362, H oy", AKAK, VII, Belge No.592, s. 624. 188 "Zapiska o Pereselenii Arınyan iz Persii v Naşi Oblastı", AKAK, VII, Belge No. 618, s. 642-644. 189 "Otnoşeniya s. Griboedova k gr. Paskeviçu, ot 1-go oktyabrya 1828 go da - Pereprava na Araks" AKAK, VII, Belge No.623, s. 642-649. l OS

Rusya topraklarına göç ettirilmesinin sonuçları hakkında Kont Paskeviç-Erivanskiy'e 24 Aralık 1829'da yazdığı son raporda göç çalışmalarına 26 Şubat 1828 yılında başlandığını ve ll Haziran'da sona erdiğini bildiriyordu. Bu süre zarfında 8.249 Hristiyan aile Erivan, Nahçıvan ve Karabağ eyaletlerine göç ettirildU90 Göç çalışmalarına hazineden 16.000 Çervon (Rusya'da S veya 10 Manatlık altın para) ve 400 gümüş harcandı. Göç etmek isteyen l.SOO Ermeni ailesi ise İran'da kaldı. Çünkü Lazarev onların göçüne imkan bulamamıştı.191 Ermenilerin göç ettirilmesi sırasında Lazarev'in gönderdiği Ermeni subayları özellikle farklılaşmışlardı. Knyaz Melikov, Özürncü ve çevresindeki köylerin; Knez Arkutinsk- Dolkorukov Tebriz ve çevre köyleri ile Salmas eyaletinden; Kamazov, Marağa Hanlığı'nın ve Urmiye köylerinin; Knez Salikov Hoy Eyaleti'nde yaşayan Ermenilerin göçünü idare ediyordu. Yeni kurulan Ermeni Vilayeti'nde Müslümanlar 81.749 kişi (16.078 aile) ve Ermeniler de 2S.131 kişi (4.428 aile) olup İran'dan Ermenileri göç ettirdikten sonra onların nüfusu 60.691 kişiye (1 1 . 3 7 7 aile) ulaştı. Böylece Ermenilerin sayısı % 24'ten % 43'e yükseldi. Eğer, İran'dan göç ettirilen 8.249 aileden 6.949'nun Ermeni Vilayeti'nde yerleştirildiği dikkate alınırsa o zaman geride kalan 1. 300 ailenin Karabağ'a ve Zengezur'a göç ettirildiği düşünülebilir. 1 92 Ermenilerin Osmanlı Devleti'nden Göç Etmesi

Rus ordusu 1826-1828 yıllarında Rusya-İran Savaşı'ndaki başarısıyla 14 Haziran 1828'de Paskeviç'in komutanlığında Gümrü yakınlarından Arpaçay'ı 1 2 .000 kişilik orduyla geçerek Doğu Anadolu'ya hücum etti ve 23 Haziran'da Kars Kalesi alındı. Saldırılarını arttıran Ruslar 24 Temmuz'da Ahılkelek'i, l S Ağustos'ta Ahıska'yı, 22 Ağustos'ta Ardahan'ı, 28 Ağustos'ta Bayezid'i ele geçirdiler. 1829 yazında savaşın

ı 90 irevan Hanlığı, Azerbaycan Milli El mler Akademiyası, Bakı 20ı0, s. 267-272; N. S. Glinka, a.g.e.,s. 1 1 4. ı 9ı N. S. Glinka, a.g.e., s. 1 3 1. ı 92 İ. Şopen, a.g.e., s. 636-642. 1 06

yeniden büyümesi sonucunda Rus ordusu Erzurum'u, daha sonra Muş'u, Oltu'yu, Bayburt'u işgal etti. Rus ordusunun Türklere karşı galibiyetinin sağlan masında Ermeni silahlı birliklerinin ve Doğu Anadolu'da yaşayan Ermenilerin büyük rolü vardı. Savaşın öncesinde yeni kurulan Ermeni Vilayeti'nin topraklarında 2.800 kişilik piyade ve atlı birlikleri teşkil edilmişti. Bu çeteler genellikle Rus birliklerinin önünde yer almaktaydı.193 I. ve Il. Rusya-iran Savaşları sonucunda Revan Hanlığı'ndan kaçan Türkler, Doğu Anadolu topraklarında

kendilerine yurt buldu. Rusların Doğu Anadolu'ya saldırısı sırasında ölüıniere ve yeniden göç etmeye maruz kalan Türkler bu kez Osmanlı Devleti'nin iç bölgelerine doğru göç etmek zorunda kaldılar. Kemal Beydilli 1828-1829 yıllarında Osmanlı-Rus Savaşı'nda Doğu Anadolu'dan Rusya'ya Göç Ettirilen Ermeniler adlı araştırmasında dönemin göçmenlik faciasını resmi kaynaklar temelinde şöyle tarif ediyordu: Buna göre, Erzurum'u ele geçiren Ermeniler düşman önünü boş görüp Bayburt'a kadar gitmiş ve çevredeki kaza/ara da dehşet salmış/ardı. Çevre halk ya Ruslara boyun eğmek, ya da yollara düşüp sağa sola dağılmaktaydılar. Erzurum ve Erzincan çevre köylerinde sığınak bulan alan Kars ve Ahıska muhacirleri bu durumu görünce, Doğu Karahisar taraflarına doğru yöneldi. Binlerce insanın yollara düşerek telaş içinde göç etmelerine şahit olanların gözlerine ise bu durum, adeta bunların "arkalarından gavur sürüp götürüyormuş gibi dehşet verici" bir şekilde takip ediliyor ve her tarafı panik içinde terk ediyorlardı. Kelkit, Şirlan, Gümüşhane, Erzincan, Tercan ve Doğu Karahisar bölgelerindeki halk da bu durum karşısında endişe/enerek her biri bir tarafa göç etmeye ve dağılmaya başladı.194 ı 93 V. A. Parsamyan, a.g.e., s . 57. ı 94 Kemal Beydilli, "ı828- ı829 Osmanlı-Rus Savaşı'nda Doğu Anadolu'dan Rusya'ya Aktarılan Ermeniler", Türk Tarih Belgeleri Dergisi, Xlii/ı 7, Ankara ı 988, s. 365434; Bahtiyar Nadjafov, Litso Vraga, İ zdateltsvo Elm, Baku ı 993, s. 29; Gemerşah Cevadov, "XIX. Esrde Azerbaycan ın Etnik Heritesine Dair", El Turan, No. ı -2 (ı 994), s. 27-28. Daha fazla bilgi için bkz. S. Glinka, Opisaniya Pereseleniya Arrnyan Azer baycanskih v Predelı Rossii, Tipografıya Lazarevıh İnstituta Vostoçnıh Yazıkov, Mos kva ı83ı; N. N. Şavrov, Novaya Ugroza Russkomu De/u v Zakavkaze: Predstoyaşaya Rasprodaju Mugani İnoradtsam, Tipografıya İ mperatorskoy Akademii Nauk, St.Pe terburg ı 9 ı 1. 1 07

Ruslar Balkan cephesinde İstanbul'a yaklaşırken Ağustos 1829'da Sultan l l . M a h mut barış istedi ve 2 Eylül'de E d i rn e Anlaşması imzalandı. Anlaşmaya göre Ahılkelek ve Ahıska bölgeleri Rusya'ya bağlanmış, işgal edilen diğer bölgelerin Osmanlı Devleti'ne iadesine karar verilmişti. Edirne Anlaşması'nın 13. maddesi uyarınca, Osmanlı Devleti'nin işgal altındaki topraklarında kalan Ermenilere 18 ay içinde taşınan malları ile Rusya'nın tabiliğine geçme hakkı verildi. Rusların Kars, Ardahan, Bayezid, Erzurum ve diğer bölgelerden geri çekilmesi Türklere ihanet eden Ermenileri çıkınaza soktu. Ermenileri bu durumdan kurtarmak için Rus ordusu onları yeni işgal edilen bölgelere göç ettirmeyi ve böylece Osmanlı Devleti ile sınır boyu topraklarda H ristiyanların nüfus üstünlüğünü sağlamaya karar verdi. B u a maçla da 1 0 Ekim 1829'da Paskeviç, Çar I. N ikolay'a yazdığı raporda şöyle diyordu: "Bayezid'd e 2. 000 Ermeni bizim askerlerin safinda savaştı. Erzurum'da Hristiyan nüfusunun büyük bölümü dinf bayramımızı kutladı/ar. Kars'ta Ermenilerden oluşan 800 kişilik gönüllü tabur teşkil edilmişti, onların aile/erinden- 10. 000 kadarı ciddi tehlike içindedir. Bu mutsuz kurbaniara dikkatinizi yöneltin, Rusya'ya gösterdikleri sevgiye göre Osmanlılarm onlardan öç almasına izin vermeyin. Bu nedenle cesaret edip majesteleri çardan bana bu aileleri Gürcistan ve Ermeni vilayetlerinde yerleştirme yetkisini vermesini rica ediyorum. Zannediyorum, göç ettirilen her bir aileye ortalama 50 gümüş Ruh/e yeterli o/acaktır. "195 18 Kasım'da Askeri Bakan Çernışev, Paskeviç'e Ç a r'ın onun teklifi n i beğendiği şeklinde b i r cevap gönderdi. Bundan sonra Paskeviç hemen harekete geçerek 3 Aralık'ta Gürcistan Valisi'ne bir mektup yazıp artık Osmanlı Devleti'nde yaşayan Hristiyanların Gürcistan'a ve Rusya'ya d a h i l vilayetlere göç etmek isteyen ve bunun için maddi yardım talep etmeyen ailelere yola çıkmak için 195 "Vsepoddanneyşiy Raport gr. Paskeviça ot 10-go oktyabrya 1829 goda", AKAK, VII, Belge No. 818, s. 830. 1 08

bir bilet (belge) verileceğini mahalli ordu komutanlarının yetkisine bırakıldığını söyledi. Bundan istifade edip yola çıkarak Kars ve civarına göç edenler yaşadıkları bölgelerin iklim koşullarına uygun olan Eleyez/Alagöz/ etrafı ndaki boşalan köylerde iskan ettirildi. General Pankratyev, Paskeviç'e, Loru'ya yerleşmek için 95 aileye belge verdiğini bildiriyordu. Tümgeneral Bereman, ayrıca Kars'tan çıkıp Gümrü'ye giden 400 aileye belge verdiğini bildirmişti. Paskeviç, göç çalışmalarını ve gelen ailelerin iskan ettirilmesini idare etmek üzere özel bir komite kurdu. Komitenin faaliyetleri için 12 maddelik genel kurallar belirlendi: 1. Göç ettirilenler, Rusya topraklarına girer girmez onların bütün sıkıntılarını gidermek için tüm emirleri, Göçmenler Komitesi verecektir. 2. Göç süreci sona erene kadar, göç ettirilenleri n tümü yerleşim yerlerinde iskan edilecek, köylerde göçmenlerin ekonomik problemleri çözümlenene kadar komite çalışmalarını sürdürmelidir. Bundan sonra Baş Kumandanlık bir rapor sunarak faaliyetlerini durdurmalıdır. 3. Komite acilen Gürcistan'da ve diğer eyaletlerde boş devlet toprakları hakkında bilgi toplamalıdır. 4. Tüm göçmenler üç gruba ayrılmalıdırlar: 1) Tüccarlar 2) Sanatkarlar 3) Çiftçiler veya köylüler. Göçmenlerin iskan ettirilmesinde tüccarların şehirlerde veya işlerini yapmaya izin verilen yerlerde, köylülerin ise köylerde yerleştirilmesinde i k l i m koşulla r ı n ı göz önüne a l m a k gerek i r. Gerek Elizavetpol'da (Gence), gerekse başka şehir ve eyaletlerde boş devlet evleri vardır, bu nedenle esnaf ve tüccarların buralara yerleştirilmesini komite dikkate almalıdır.

S . G ö çmenler K o mitesi, O s m a n l ı D evleti topraklarında göç

ettirilenlerin listesini askerlerden talep ettikleri zaman nereden 1 09

göç ettirildikleri, hangi işle meşgul oldukları hakkında bilgi vermeyi talep etmelidir. 6. Komite, göç ettirilen köylerin tamamını, bu mümkün olmazsa, komşulukla yerleştirilmesine çalışmalıdır. 7. Komite göç ettirilenlere yeterli toprak sağlamalıdır (her köyde

ailelerin, her ailede kişilerin sayısına orantılı olarak) .

8. Göç ettirilenler topyekun devlet topraklarında, eğer yeterli olmazsa kilise ve zadegan topraklarında yerleştirmelidirler. 9. Göç edenler altı yıl süreyle vergilerden, üç yıl süreyle toprak mükellefiyetinden muaf tutulmalıdır. 10. Hristiyan köylerini Müslüman köyleri ile karıştırmamak, onlardan oluşan ilçe ve bölgeler teşkil etmek gerekir. 1 1 . Göç ettirilenlere yerleşmeleri için yer seçerken rahatlığı, güzelliği ve iyi suyu olmasını gözetmek gerekir. 1 2 . G ö ç eden her bir aileye ortalama 2 5 Ruble gümüş para tutarında yardım edilmelidir.196 Göçmenlerin yerleştirilmesi sırasında bu talimata ciddi olarak uyuldu. Gerek bugünkü Ermenistan ve Gürcistan'a, gerekse Azerbaycan'ın Gencebasar ve Karabağ eyaletlerine göç ettirilen Ermeniler yoğun olarak, doğal güzelliği, iyi iklimi, saf suyu olan dağlık bölgelerde ve şehirlerde yerleştirildiler. 22 Ocak 1830'da Paskeviç'in Çernışev'e gönderdiği bilgide, Kars ve çevresinden geçen 2 . 500 ailenin onun emriyle yaşadıkları yerin iklim koşullarına uygun olarak Eleyez yakınında bulunan Pembek'teki boşalmış köylerde yerleştirildikleri ifade ediliyordu.197 Osmanlı Devleti, topraklarında dağınık ha.lde yaşayan Ermenilerin Ruslar tarafından göç ettirilerek sınır boyu bölgelerde yoğun halde yerleştirilmelerini dikkatle izlemekteydi. B u nedenle bu göçü önlemek amacıyla Rusların gelişi sırasında 196 "Predpisaniye gr. Paskeviça Gruzinskomu grajdanskomu gubernatoru ot 8-to de kabrya 1829 goda, No. 4363", AKAK, VII, Belge No. 820, s. 831-832. 197 "Otnoşeniya gr. Paskeviça k gr. Çernişevu ot 22-go yanvarya 1830 goda, No. 2 1 "AKAK, VII, Belge No. 821, s. 832-833. 1 10

Ermeniterin Türklere ihanetini, yaptıklarını affetmeye, onlardan hesap sarınamaya karar vererek, 17 Şubat'ta buradaki Ermenilere "afnameler" gönderdi. Fakat Erzurum Ermenilerinin katolikosu bu afnamelere resen yaptıkları suçların ağırlığını idrak edip, Ruslar geri çekildikten sonra yapılanların hesabını vereceklerine emin oldukları için göç etmek istediklerini bildirdi. Ermenilerin göç ettirilmelerini önlemek amacıyla Türk tarafı işgale maruz kalan, fakat Edirne Anlaşması'nın şartlarına göre boşaltılması gereken Erzurum, Kars, B ayezid, Eleşkirt vb. yerlere açık veya gizli şekilde kendi temsilcilerini gönderdi. Erzurum Ermenilerinin mallarının ve topraklarının satılmasına Türklerin engel oldukları konusunda işgal edilmiş topraklarda göç çalışmalarına başkanlık eden General Pankratyev, Paskeviç'e şikayet mektubu yazdı.198 G ö ç ettirilen E rmenilerin b ı ra ktıkları e m l a k ve arazilerin satılması meselesini çözmek için Paskeviç, B inbaşı Vannikov'u Erzurum'a temsilci olarak gönderdi. Fakat Ermenileri n sahip oldukları köylerin çoğu savaş sırasında güvenli yerlere göç etmek zorunda olan ve Ermeniterin satış yoluyla aldıkları Müslüman köylerinden oluşuyordu. Sadece Kars bölgesinde bu yolla Ermeniler 80 köyde tamamen, l S köyün ise yarısına ulaşabildiler. Öte yandan, Rusya'nın işgal ettiği bölgelerden (Ahılkelek ve Ahıska) Osmanlı Devleti'ne kaçan Türklerin geride bıraktıkları emlak ve arazilerin satışından elde edilen paranın onlara ulaşmaması Rusya'yı ilgilendirmiyordu. Bu nedenle insanlar, taşınmaz mallarını, mülklerini ve topraklarını bırakıp gidiyorlardı. Edirne Anlaşması'na göre, göç için öngörülen 18 aylık sürenin sona ermesinin yaklaştığını ve bu çalışmaların aksadığını gören Paskeviç, 29 Şubat 1829'da Erzurum ve Kars valilerine Rusça ve Türkçe bir mektup göndererek Osmanlı Devleti'nden göç ettirilen Katalik Ermenilerin temsilcileri olan yüksek ruhhan sınıfı üyeleri Tatos, Müğdis, Karapet ve Ağacan Karapetyan'ı, Frankların temsilcileri 198 Sevil Kerimova, a.g.e. s. 7 1 ; Firidun Esedov-Sevil Kerimova, Çarizmi Azerbaycana Getiren/er, Gençlik Neşriyat, Bakı 1 993, Kemal Beydilli. a.g.m., s. 386-387. 111

Ter-H ovanes M atevosov, Ağacan O sipov ve H a ko p H a na kov'u Ermenilerin bırakıp geldikleri gayrimenkullerin, tahıl alanlarının vb. satışını yapmak üzere Erzurum'a gönderdi. Anlaşmada belirtilen sürenin sona ermesinden önce, yani 3 Nisan 183 l'e kadar düzenlenen belgede Osmanlı Devleti'nden göç ettirilen Ermeni ailelerinin tahmini sayısı ve yerleştikleri arazilerin isimleri yer alıyordu.199Belgenin bu tabloya ek kayıtlarında, buradaki temsilcilerin tam ve kesin rapor etmedikleri için birçok kişinin göç ettiği gösterilmemekteydi. Eğer bir ailede ortalama altı kişinin olduğu düşünülecek olursa, sonuçta 84.000'den fazla Ermeni ve Rum'un göç ettirildiği ortaya çıkmaktadır. Bazı Ermeni tarihçileri göç ettirilenleri n 90.000,200 bazıları ise 1 0 0 . 0 0 0 'e y a k ı n o l d u ğ u n u söylemekte d i r. 2 0 1 E r m en i le r i n İran'dan göçü sırasında yararlılık gösteren askerler ve din adamları mükafatlandırıldıkları gibi, Osmanlı Devleti'nden göç ettifilmeler sırasında görevli olanlar da ödüllendirildi. Erzurum'dan Ermenilerin göç ettirilmesindeki katkılarından dolayı 20 Ekim 1830'da Başpiskopos Karapet'e 1. dereceli "Kutsal Anna" nişanı verildi.2°2 Daha sonra Çar I. Nikolay 1837 yılında Ahıska'ya gidip Karapet ile görüşerek, bu hizmetlerinden dolayı ona teşekkür etti. 203 1828-29 yıllarında Rus-Osmanlı Savaşı'ndan sonra i. Şopen'in

Ermeni Vilayeti'nde (eski Revan ve Nahçıvan hanlıklarında) yaptığı

nüfus sayımına göre vilayetin arazisine 21.666 (3.682 aile) Ermeni ve 3 2 4 (67 aile) Yezidi Kürdü göç ettirilmişti. Gelen Ermeniler Kırhbulak, Sürmeli, Talın, Körpübasar, Abaran, Dereçiçek ve Gökçe ilçelerindeki 1 2 9 köyde yerleştirilmişti. 2 04 B ugünkü E rmenistan 199 "Vedomosti o Çişle Hristianskih Semeystv, Pereşedşih iz Turetskih Paşalıkov v Ros siyskie Predelı" AKAK, VII, Belge No 830, s. 847. 200 V.A. Parsamyan, a.g.e., s. 66. 2 0 1 R. Hovannesiyan, Armenia on the Road to lndependence, University of California Press, Los Angeles 1976, s. 9 202 Sobranie Aktov, Otnosyaşihsa k Obozreniyu istorii Armyanskogo Na roda, s. 59. 203 G. A. Ezov, Snoşeniya Petra Ve/ikogo s Armyanskim Narodom, Tipografıya İ mperator skoy Akademii Nauk, St. Peterburg 1898 s. CXXXlX. 204 i. Şopen, a.g.e, s. 636-642. 1 12

topraklarının Ş öreyel ve Loru-Pembek b ölgeleri 1 8 0 1-1805'te Gürcistan ile birleştirildiği için bu topraklar Ermeni Vilayeti'ne dahil edilmemişti. 1829 yılına kadar, yani Osmanlı-Rus Savaşı'ndan sonraki Ermenilerin resmi göçüne kadar, Şöreyel-Pembek bölgesine 1.536 aile aktarıldı. Daha sonra ise Osmanlı Devleti'nden 3.148 aile göç ettirildi. 1832 yılı sonu, 1.833 yılı başında Osmanlı Devleti'nden Zalka'ya göç eden Ermenilerden 182 aile yeniden Şöreyel-Pembek bölgesine göç ettirildi. Bunlar arasında 169 Rum ve 963 Ermeni Katoli k de ( F r a n k l a r) vardı. 2 05 Ş ö reyel-Pembek b ölgesindeki 100'e yakın köye de Osmanlı Devleti'nden göç ettirilen Ermeniler yerleştirildi. Bugün Ermenistan coğrafyasında Ermenilerin kitlesel akını XIX. yüzyılın başlarında meydana gelen Rusya-İran, Rusya Osmanlı Savaşı'ndan sonra da devam etti. Aynı dönemde Ermenilerle birlikte Yezidi Kürtler de gelip bugünkü Ermenistan topraklarına yerleşti. 1834 yılının verilerine göre Erivan Eyaleti'nde Bayezid'den gelen 1.000 Yezidi Kürdü (yaklaşık 300 aile) iskan ettirilmiştU06 Eleyez Dağı'nın eteğinde boşaltılan bazı Türk köylerine de Osmanlı Devleti'nden gelen Yezidi Kürtleri yerleştirildi. Bunları 1839'da Mirek, Kuruboğaz, Carcarçı, Çobangerekmez köylerinde, daha sonra ise Pembek, Kundahsaz, Büyük Camışlı, Küçük Camışlı ve Korbulak köylerine iskan ettiler. Sonuçta, Yezidi Kürtleri 1877 yılında Bağdat, Dolu-Taht ve Küçük Cengi köylerine gelip yerleştiler. Bir süre sonra Ermeni idareciler tarafından isimleri değiştirilen, ama çoğunlukla bu köyleri kapsayan Aragats bölgesi teşkil edildi. Osmanlı Devleti'nden göç ettirilen Rumlar ise esasen Şöreyel-Pembek bölgesinin Alakilise, Bayandur, Sisimeden köylerine ve Gümrü'de iskan ettirildiler. 1826-1828 Rusya-İran ve 1828-1829 Rus-Osmanlı savaşlarından sonra Ermeni EyaJetine (Erivan ve Nalıçıvan hanlıklarının topraklarına) İran ve Osmanlı Devleti'nden 57.266 Ermeni (10.631 aile) göç ettirildi. Göçlerden önce o bölgede 25.131 (4.428 aile) Ermeni yaşamaktaydı. 205 Obozrenie Rossiyskih Vladeniy za Kavkazom, ll, İ zdatelstvo Kniga po Trebovaniyu, St. Petersburg 1836, s. 302-304. 206 Obozrenie Rossijskih Vladeniy za Kavkazom, IV, s. 270. 1 13

Savaşların sonucunda Revan ve Nahçıvan hanlıklarının üzerinden Türklerin büyük bir kısmı göç ettirilince burada sadece 8 1.749 (17.078 aile) Müslüman kaldı. G ö çlerden sonra 8 2 .3 9 7 Ermen i (15.059 aile) nüfusu Müslüman nüfusunun önüne geçti. 207 Fakat henüz XIX. yüzyılın başında Rusya'daki belli çevreler Rus ordusunun Kafkasya'da işgal ettiği bölgelerde Ermenileri değil, Rus kolonilerinin -Kazakların, Malakanları n, Duhoborların vb. yerleştirilmesine öncelik veriyordu. Bu amaçla birkaç proje hazırlanmış olsa da, uygulanması ertelenmişti. N. N. Şavrov Rusya'nın sömürgecilik politikası hakkında şöyle diyordu: "Biz sömürgeci/ik faaliyetimize Kafkasya'da Rusların değil, bize yabancı olan halkların yerleştirilmesinden başladık. .. 1826 -28yılları savaşın bitmesine sonraki iki yıl içinde 1828 yılından 1830 yılına kadar Kafkasya Ötesi'ne 40.000 İran ve 84.000 Osmanlı Ermenileri getirmiş ve onları Elizavetpo/ (Gence) ve Erivan eya/etlerinin en iyi devlet topraklarında yerleştirmiştik ki, orada Ermeni nüfusu çok azdı. Onları ayrıca Tiflis Eya/eti'nin Borçalı, Ahıska ve Ahılkelek kazalarında yerleştirdik. Onların yerleştirilmesi için 200. 000 desyatindenfazla devlet toprağı ayrılmış, 2.000.000 Ruble'den fazla Müslümanlardan özel mülkiyet toprakları satın alınmıştı. Elizavetpo/ Eya/eti'nin dağlık bölgesi ve Gökçe Gölü'nün kıyısı bu Ermeniler/e meskunlaştırıldı. Resmf olarak göç ettirilen 124.000 Ermeninin yanı sıra, gayri resmf şekilde gidenler de çoktu ve genellikle, göç edenlerin sayısı 200. 000'den fazlaydı."208 Ermenilerin bugünkü Ermenistan topraklarına akını 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı'ndan sonra daha da güçlendi. 1890'lı yıllarda Osmanlı Devleti'nde yaşanan Ermeni isyanları sonucunda 400.000'e yakın Ermeni yine Kafkasya'ya göç etti. N . Şavrov, XX. yüzyılın başlarında Kafkasya'da yaşayan 1.300.000 Ermeni'den l.OOO.OOO'un Ruslar aracılığıyla yerleştirildiğini ifade ediyordu. 209

207 i . Şopen, a.g.e., s. 642. 208 N. N. Şavrov, a.g.e., s. 63. 209 a.g.e., s. 64.

1 14

1905

Olaylarında Yaşanan Göçler

XX. yüzyılın başlarında Kafkasya'da, özellikle bugünkü Ermenistan topraklarında T ürklere yönelik b a s k ı ve ş iddet, X I X . yüzyılın sonunda Doğu Anadolu'da gerçekleşen olayların farklı bir boyutunu oluşturmaktaydı. 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı'ndan sonra Avrupa devletlerinin sayesinde gündeme getirilen "Ermeni meselesi" daha sonra Doğu Anadolu'd a E r meniler için özerklik elde etmek ve bağımsız Ermenistan Devleti'ni kurmak için bir araç haline geldi. Bu muhtariyetin elde edilmesi için öncelikle Doğu Anadolu vilayetlerinde, Ermenilerin "Batı Ermenistan" olarak adlandırdıkları coğrafyada Ermenilerin nüfus üstünlüğüne ulaşmaları gerekiyordu. Fakat "Batı Ermenistan" denilen vilayetlerde E rmeniler nüfus çoğunluğuna sahip değillerdi.210 Ermenilerin Kafkasya'nın çeşitli bölgelerine göç etmeleri ile ilgili olarak N. Şavrov, 1896 yılında Kafkasya'da 900.000, 1908 yılında 1.301.000 Ermeninin yaşadığını bildirmektedir. Bundan da sadece bu dönemde Kafkasya'ya 400.000 Ermeninin gelip yerleştiği sonucuna varılabilir.211 1908 yılında Rusya İçişleri Bakanlığı'na bağlı polis belgelerinde Osmanlı Devleti'nde meydana gelen olaylardan sonra Kafkasya'ya 500.000 Ermeninin geldiği gösterilmiştir.212 1905-1906'da Rusya'da yaşanan karışıklıklardan istifade eden Ermeniler önce B akü, sonra E rivan, Nahçıvan, Gence, Karabağ, Zengezur, Kazah ve T i flis'te sivil T ü rk halkına karşı saldırılar düzenlemeye başladılar. Ermeni çeteleri Erivan - Nahçıvan - Zengezur - Karabağ yönünde ve Kazak-Gence yönünde bulunan Türkleri öldürerek, kovarak bu topraklarda Ermenileri yerleştirip gelecekteki Ermenistan Devleti'nin temelini atmak istiyorlardı. Sayıları 10.000'i bulan silahlı Ermeni birlikleri öncelikle Bakü'de, sonra Erivan ve çevre köylerde, Eçmiadzin, Şerur-Dereleyez ve Nahçıvan kazalarında,

21 O V. L. Veliçko, a.g.e., s. 96. 2 1 1 N. N. Şavrov , a.g.e., s. 64; "Armyanskiy Genotsid", Mifi Realnosty. Spravoçnik Faktav Dokumentov, Azerneşr, Baku 1992, s. 2 04. 2 1 2 Daşnaki (iz Materialov Departamenta Politsii), i zdatelstvo Komunist Ts KP Azerbay cana, Baku 1 990, s. 8. 115

Elizavetpol (Gence) Eyaleti'nin Zengezur kazasının Gorus, Kafan ve Karakilise (Sisyan) nahiyelerinde, Şuşa, Cavanşir, Cebrail, Kazak, Eres kazalarında, Tiflis şehrinde işledikleri toplu cinayetierin yanısıra 200'den fazla yerleşim birimini de yok ettiler. 1905-1906 olayları milletierin yaşanan gelişmeleri kavramasında ve Rusya siyasetini anlamasında önemli rol oynadı. Çarlık Rusyası'nın Rus-Japon Savaşı'nda yenilgisinden ve 9 O c a k 1 9 05 't e K ı ş l ı k Sarayı n önünde göstericilere ateş açılmasından sonra Rusya'yı saran isyanlar Kafkasya'ya da yayıldı. İmparatorluğun zayıfladığı bir zamanda Çar, Kafkasya halklarını ihtilalden uzaklaştırmak için bu bölgedeki üst düzey memurlarına gizli talimatlar vererek, Ermenileri Müslümanlara karşı kışkırtmaya sevk etti. Taşnaksutyun Partisi, kurulduğu günden itibaren Osmanlı Devleti topraklarında Ermenistan Devleti'ni yaratma programını hazırlamaya başladı ve 1904 yılında Kafkasya Ermenistanı'nı kendi programına dahil eden Kafkasya'daki üst düzey Rus memurları tarafından silahiandırılan ve gizli görev alan Ermeniler Bakü, Erivan, N ahçıvan, O rdubad, K arabağ, G ence ve Ş i r v a n'da yaşayan s i l a h s ı z T ü rk l e re k a r ş ı saldırılar düzenleyerek onları öldürmüş, öldüremedikleri Türkleri ise yaşadıkları topraklarından kovarak bu topraklarda çoğunluğu sağlamaya çalışmışlardı. 1905-1906'da Kafkasya'da Ermeniler ve Türkler arasında yaşanan olaylar hakkında bir polis belgesinde şöyle denilmekteydi: "Taşnaksutyun " gücünü gösterdi, Müslümanlar cefasmı çektiler. Burada ikili bir oyun oynandı: İlki Müslümanlarda olan intikamm bir kısmını almak, diğer yandan yaşanan olaylarm suçunu basın ve propagandanın yardımı ile Rus Hükümeti'nin üzerine yıkmaktı. Böylece sadece Ermenileri değil, Kafkasya'nın diğer sakinlerini de ihtilale yönlendirmek için güçlü propaganda malzemesi elde edilmiş oluyordu. Sonuçta birçok kişi ve Rus memur, terör kurbam oldular: General Alihanov, valiler Nakaşidze, Andreev (ilki Bakü Valisi, ikincisi Elizavetpol (Gence) Vali Yardımcısı), Albaylar Bıkov, Saharov ve pek çok devlet memuru idi. Kısmen başarılı olunan ikinci amaç - Kafkasya'da 1 16

Ermeniler/e Müslümanlarm yaşadıkları bölgelerin birbirinden ayrılmasıydı, Türkiye'den ve kısmen İran'dan göç eden Ermeni/erin yerleştirilmesi için topraklar boşaltıldı. Son 5-6yılda bunların sayısı SOO.OOO'e ulaşmış, 200.000 kişi ise Rus idarelerinin vekô.leti ile tebaalık elde etmişti. Elizavetpol, Erivan ve Kars illerinde toprakların kısmen ayrılması sağlanmış, toprakların bir kısmı boşaltılmış, bu bölgelerden birçok Müslüman kaçarak canlarını kurtarmışlardır. "21 3 1905-1906 olaylarından sonra Erivan ve Elizavetpol eyaJetlerinde 200'den fazla Azerbaycan Türküne ait yerleşim birimi yok edildi, nüfus ise öldürülmek suretiyle kıyıma tabi tutuldu. Sayısal veriler, 1905-1906 yılları sırasında Erivan bölgesinde mevcut olan 1.301 köy ü n 9 59'unda, Z en gezu r kazasında da 4 0 6 köy ü n 3 14'ünde Türklerin yaşadığını göstermektedir. O dönemde Erivan Eyaleti ve Zengezur'daki 1.273 Türk köyünden bugün, Nalıçıvan kazasının dışında Türk kalmadı.

214

I. Dünya Savaşında Göçler ve Göçmen Meselesi

Bugünkü Ermenistan coğrafyasında Ermenilerin Türklere karşı hareketlerinden bahsetmeden önce Kars Vilayeti'ndeki Rus ordusu ile Ermeni çetelerinden bahsetmek gerekir. Kars Vilayeti'nin nüfusu etnik yönden Revan Hanlığı'nın nüfusu ile hemen hemen aynıdır. Çünkü Revan H anlığı'nın nüfusunun büyük kısmı, Rusya-İran savaşlarının sonunda hanlığın topraklarından kaçarak Kars Vilayeti'nde yerleşti. 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı'ndan sonra Kars Vilayeti askeri-idari bir bölge olarak Rusya'ya katıldı. Vilayetin yerli Türk nüfusu her 2 1 3 Daşnaki (İz Materialov Departamenta Politsii), s. ı ı. 2 ı 4 ı 905 olayları hakkında daha fazla bilgi için bkz. M. S. Ordubadi, Kanlı İller. 1 9051 907ci illerde Kafkazda Baş Veren Ermeni· Müselman Davasının Tarihi, Karabağa Halk Yardımı Komitesi Yayınları, Bakı ı99ı; M. M. Nevvab, 1 905-1 906-cı İ/lerde Ermeni-Müselman Davası, Azerbaycan Neşriyatı, Bakı ı 993; V. F. Maevskiy, Armya no-Tatarskaya Smutana na Kavkaze Kak Odin İz Fazisov Armyanskogo Voprosa, Tiflis ı 915; Nesrin Sarıahmetoğlu, Azeri· Ermeni İlişkileri 1 905-1 920, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2 006. 1 17

türlü baskı ve takipiere maruz kalmasına rağmen yine de bölgede çoğunluğu teşkil ediyordu. 215 1919 yılında Paris K o n feransında A zerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin memorandumunda Kars çevresinin sakinlerinin Azerbaycan Türkleri ile aynı etnik gruba girdiği, dini gelenekleri nin, alışkanlıklarının, yaşam tarzları ve hayatlarının, Azerbaycan'ın diğer bölgeleri ile aynı olduğu kaydedildi. Bu topraklarda yaşayan Müslümanlar defalarca Azerbaycan Hükümeti'ne müracaat ederek A zerbaycan Cumhu riyeti'ni n b ü nyesine katılm a k iste d i kleri n i bildirdiler. Memorandumda Erivan Eyaleti (buraya Nahçıvan, Şerur Dereleyez, Sürmeli kazaları, Yeni Bayezid, Eçmiadzin, Erivan ve Gü mrü kazalarının bir bölümü dahil edilmişti) Azerbaycan'ın kadim toprak parçası olarak gösterildi.216 Öte yandan, 1914-1918 yıllarında Kars Vilayeti'nde Ermeni saldırılarının en yoğun bölgelerinden olan Ağbaba ilinin büyük bir kısmı ve Şöreyel ilinin bir bölümü, 1921 Kars Anlaşması'na göre Ermenistan topraklarına katıldı. Rusya'da 1917 Şubat ihtilali'nden sonra Çarlık yıkılarak geçici hükümet kuruldu. 9 M art'ta bu hükümetin kararı ile Kafkasya Ötesi Komitesi oluşturuldu. 11 Kasım'da bölgede faaliyet gösteren siyasi teşkilatlar Tiflis'te toplanarak Kafkasya Ötesi Komiserliği'ni kurdular. 25 Ekim 1917'de Rusya'da B olşevikler iktidara geldi. İ htilalin ikinci günü Sovyetlerin "Bütün Rusya Kurultayı" barış hakkında bir kararname kabul etti. 2 Kasım'da Sovyet Hükümeti " Rusya halklarının huku ki deklerasyonu" nu kabul ederek tüm halkiara kendi kaderini tayin hakkı verdiğini açıkladı. Ayrıca Halk Komiserliği ve onun nezdinde Ermeni meselesi üzere bir komiserlik de kuruldu. Bu komiserlik 19 17 yılının sonundan 192 1 yılının ilk ayiarına kadar faaliyet gösterdi. 16 Aralık'da Rusya Halk Sovyeti, S. Şaumyan'ı Kafkasya ile ilgili olmak üzere olağanüstü komiser tay i n etti. Yukarıda b elirtildiği üzere, S ovyet H ü k ü m eti b a r ı ş 2 1 5 Vagif Arzumanlı-Nazım Mustafa, Tarihin Kara Sahifeleri. Deportatsiya, Soykırım, Kaçkınlık, Bakı 1998, s. 64. 2 1 6 Cemi] Hasanov, Azerbaycan Beynelhalk Münasibetler Sisteminde, 19 18-1920, Azer baycan Devlet Neşriyatı, Bakı 1 993, s. 2 03·204. 1 18

hakkında bir kararname kabul etmesine rağmen, 2 9 A ralık'ta "Türkiye Ermenistan'!" hakkında tekrar bir kararname kabul etti. Bu kararname "Batı Ermenistan" Devleti yaratmak için Ermenileri yeniden harekete geçirdi.217 Sovyet Rusya Hükümeti Ocak ı 9ı8'de "Ermeni göçmenlere acil yardım edilmesi" hakkında Karnİserliğin beyanatını müzakere ederek, 6.ı94.784 Ruble karşılıksız ödenek ayırdı. Aynı zamanda tüm ihtilal komitelerine, diğer mahalli teşkilatlara Ermeni gönüllü çeteleri teşkil edip onları silahlandırarak hiçbir engelle karşılaşmadan Ermenistan'a gönderilmesi talimatını verdi.218 Gerek Çarlık Rusyası, gerekse Sovyet Rusya, Ermeni gönüllü birliklerinin teşkili ve onların harcamalarını üstlendi. Yukarıda belirtildiği gibi, Ermeni gönüllü çeteleri Erivan Eyaleti'nde ve Kars topraklarında Türk köylerine saldırıyor, halkı göçmen durumuna düşmeye mecbur ediyorlardı. Boşalmış Türk evlerinde ise Osmanlı Devleti'nin iç bölgelerinden gelen Ermeniler yerleştiriliyordu. ı 914-ı 9ı6'da Kafkasya'ya yaklaşık 350.000 Ermeni göç etti, bunların büyük çoğunluğu Erivan Eyaleti'nin topraklarında iskan ettirildi.219 Ocak ı 9ı8'den başlayarak Ermeniler Müslümanların yaşadıkları köylere saldırıya başladı. Böylece, Horepya, Koki, Vereban, Tok, Okam, Kulalız, Patkana, Sağamo, Kuvaşa, Alaca ve Gümris adlı köyler yakıldı, hayvanlar ve bütün eşyalar yağmalandıktan sonra, sağ kalan erkeklerle kadınlar tutsak olarak Ahılkelek'teki kışlaya getirildi. Kamptaki Müslümanlar soğuk ve açlıktan her gün ölüyordu ve bu durum 2 ı Mayıs ı9ı8 yılına kadar devam etti.220 Bu a rada, 2 2 N i s a n ı9ı8'de K a fkasya Ötesi Seymi ( Meclis) yaptığı toplantıda Kafkasya Ötesi'ni bağımsız Demokratik Federatif 2 1 7 Vagif Arzumanlı-Nazım Mustafa, a.g.e., s. 68. 2 1 8 Djon Kirakosyan, Mladoturki Pered Sudom istorii, İzdatelstvo Ayastan, Erevan 1986, s. 224. 2 1 9 İstoriya Armyanskogo Naroda, İ zdatelstvo Erevanskogo Universiteta, Erevan 1980, s. 268. 220 Vagif Arzumanlı-Nazım Mustafa, a.g.e., s. 68; Fahrettin Kırzıoğlu, Kars İli ve Çevresin de Ermeni Mezalimi, Kars Turizm ve Tanıtma Derneği Yayını, Ankara 1 970, s. 84-85. 1 19

Cumhuriyet ilan etti ve bu cumhuriyet 28 Nisan'da Osmanlı Devleti tarafından tanındı. Türk b i rliklerinin önünden çekilen E r meni birlikleri Gümrü'de de cinayetlere devam etti. Kars'ta geri çekilmek zorunda kalan Ermeni gönüllü birlikleri cinayetlerini Erivan Eyaleti topraklarında da sürdürdü. Kars'tan sonra şiddet dalgası Erivan Eyaleti'ne geçti. Kısa sürede Kars'ta 82, Erivan Eyaleti'nde 2 1 1 Müslüman köyü yakıldı, halkın büyük bir bölümü öldürüldü, kalan bölümü ise göç etmek zorunda kaldı. Erivan Eyaleti'nden olan göçmenlerin sayısı 80.000'i geçiyordu. 221 Kafkasya Ötesi Seymi'nin Müslüman fraksiyonu Kars ve Erivan olayları hakkında konuyu iki kez müzakere ederek meseleyi Seym'e taşıdı. Seym'de alınan kararlar şöyleydi: 1) İçişleri Bakanına M üslümanlara yardım etmek için özel komisyon gönderilmesi görevinin verilmesi; 2) Bütün Müslüman göçmenlerin kendi yerlerine geri döndürülmesi, a) Toprak Bakanlığı'na acil yardım göstermesi emredilmesi; b) Taşkınlık yapan Ermeni askeri birliklerinin terk edilmesi; c) Müslüman göçmenlerinin sayısı ve durumu öğrenilerek onlara ek yardımın sağlanması. Müslüman fraksiyonunun gayreti sonucunda Kafkasya Ötesi Hükümeti, bu meseleyi araştırmak için komisyon kurdu ve göçmenlerin zaruri ihtiyaçlarını da karşılamak üzere 1.000.000 Manat kaynak temin etti.222 Türk ordusu Arpaçay hattını geçip Gümrü'ye girmeden önce Kazım Karabekir Paşa Gümrü'deki Ermeni temsilcilerine: "Şehirdeki Türkleri verin ve sonra da şehri teslim edin" diye bir ültimatom gönderdi. Gümrü'de bulunan 250 hane (ev) Türkleri arabalara bindirip, Arpaçay üzerindeki köprüden geçirerek Türklere teslim ettiler. Gümrü'yü tahliye ettikten sonra Türk birlikleri Erivan

2 2 1 Cemi! Hesenov, Azerbaycan Beynelhalk Münasibetler Sisteminde, 1918-1 920, s. 7 1 . 222 a.g.e., s . 7 2 . 1 20

ve Karakilise (Kirovakan) yönünde ilerlediler. 28 Mayıs'ta Hamamlı (Spitak) ve Karakilise'yi tahliye ettiler. 223 Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti Dönemi ve Göçmenler

26 M ayıs 1918'de Kafkasya Ötesi Seymi dağıldıktan sonra önce Gürcistan, 28 Mayıs'ta ise Azerbaycan ve Ermenistan bağımsızlığını ilan etti. Mayıs 1918'de Kafkasya'da üç bağımsız devlet (Gürcistan, Azerbaycan ve Ermenistan) meydana gelse de aralarındaki sınırlar belirlenemedi. Çarlık Rusyası döneminde Kafkasya'ya tabi olan eyaletlerde Türklerin, Gürcülerin ve Ermenilerin karışık şekilde yerleşimi bu sınırların tespitinde zorluk yarattı. Genellikle, 1918-1920 yıllarında Azerbaycan ile E rmenistan ve Azerbaycan ile Gürcistan cumhuriyetleri arasında 11 bölgede tartışmalı araziler sorunu meydana geldi. Bu arazilerin bazılarında tartışmalar barış yoluyla, halkın kendi kaderini özgürce tayin ilkesi ile çözümlendiğinden silahlı müdahaleye ihtiyaç kalmadı. Genellikle Ermenistan ve Gürcistan hükümetleri meseleyi güç kullanarak çözmeye çalıştıklarından, sorunun çözümü daha da zorlaştı. Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin arazisi 97.297.67 km2 (Bakü Eyaleti'nde 39.075.15 km2, Gence bölgesinde 44. 371.29 km2, Zakatala Eyaleti'nde 3.992.54 km2, Erivan bölgesinde 9.858.69 km2)'dir. Azerbaycan ile Ermenistan ve Gürcistan arasındaki tartışmalı arazi 16.598.30 km2 (Erivan Eyaleti'nde 7.913.17 km2, Tiflis bölgesinde 8.685.30 km2)'dir. Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti döneminde tartışmalı topraklada birlikte ülke arazisi 113.895.97 km2'dir.224 Kafkasya'da Sovyet hakimiyeti kurulduktan sonra Azerbaycan Cumhuriyeti kendi topraklarından Moskova'nın baskısı ile çeşitli dönemlerde yaklaşık 10.000 km2 toprağını Ermenistan ve Gürcistan'a vermeye mecbur oldu. 1918-1920 yıllarında Kafkasya Cumhuriyetleri arasında mevcut olan arazi tartışmaları oldukça karmaşık karaktere 223 Vagif Arzumanlı-Nazım Mustafa, a.g.e., s. 77. 224 Yagif Arzumanlı-Nazım Mustafa, a.g.e., s. 94; Adres Kalendar Azerbaycanskoy Res publiki Na 1 920 g, I, Pravitelstvennaya Tipografıya Azerbaycan, Bakı 1920, s. 50. 121

sahiptir. Bu sorunların sebebi, problemli bölgelerin etnik Müslüman nüfusunun komşu cumhuriyetler, özellikle de Ermenistan silahlı kuvvetleri tarafından saldırılara maruz kalmasıdır. 1918 yılında Ermeni silahlı kuvvetleri tarafından Bakü Eyaleti'nde 229 yerleşim birimi (Şamahı kazasında 58, Kuba 112), Gence Eyaleti'nde 2 7 2 yerleşim birimi (Zengezur'da 1 15, Karabağ'da 1 57), E rivan Eyaleti'nde 2 1 1 (Erivan kazasında 32, Yeni Bayezid'de 7, Sürmeli'de 75, Eçmiadzin'de 84 ), Kars Vilayeti'nde 82 yerleşim birimi talan edildi, yüz binlerce kişi öldürüldü ve kendi dağına topraklarından göçmen durumuna düştü. 22 5 4-8 Haziran 1918'de Osmanlı Devleti ile Ermenistan arasında Batum'da barış anlaşması imzalandı. Bu anlaşmaya göre, Ermenistan Cumhuriyeti'nin arazisi yaklaşık 9.000 km 2 , nüfusu ise 3 2 1.000 kişiden (dahil 230.000 Ermeni, 80.000 Müslüman, 5.000 Yezidi Kürdü, 6.000 diğer milletler ) oluşuyordu. Bu cumhuriyetin topraklarına Yen i B ayezid kazası, E riva n k a z a s ı n ı n b e ş te üçü, E ç m i a d z i n kazasının dörtte biri, Gümrü kazasının dörtte biri dahildL Batum Anlaşması'na göre Ermenistan Cumhuriyeti'nin arazisi I. Dünya Savaşı'na kadar Ermenilerin Erivan Eyaleti'nde yoğun yaşadıkları bölgelerle sınırlıydı. 22 6 1919-192 0 yıllarında Karabağ ve Zengezur üzerindeki baskı ve şiddet gittikçe artmaya başladı. 19-25 Ocak 1920'de Zengezur kazasının 3. alanında 48 köy, 4. alanında ise üç köy talan edildi, yerli M üslüman halk cinayetlere maruz kaldı. 22 7 M art 1920'd e Bolşevik birliklerinin kuzeyden Azerbaycan sınırına yaklaştığı sırada Ermeni M illi Konseyi üyelerinin gizlice Ermenistan'dan Karabağ'a gelmeleri, burada milli mensubiyetlere göre katliamlar düzenlemeleri durumu daha da kötüleştirdi. Azerbaycan Hükümeti Ermenistan'ın Karabağ'dan uzaklaştırılması için ciddi önlemler alarak Karabağ'da 225 Vagif Arzumanlı-Nazım Mustafa, a.g.e., s. 95. 226 Enis Şahin, Türkiye ve Maveray-ı Kafkasya İlişkileri İçerisinde Trabzon ve Batum Kon feransları ve Antlaşmaları (1 91 7-1918), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2002, s. 446 vd. 227 Vagif Arzumanlı-Nazım Mustafa, a.g.e., s. 99. 1 22

kendi egemenlik haklarının korun masını sağladı. 1 9 2 0 yılının Ocak ayında Paris Barış Konferansı'nda Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin bağımsızlığının resmen tanınmasından sonra da, toprak tartışmaları ve milli çatışmalar sona ermedi. Göçmenler sorunu ise Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti I. Dünya Savaşı ve 1918 yılı Mart-Nisan aylarında Bakü ve Erivan eyaletlerinde yaşanan milli ihtilaflardan miras olarak kaldı. I. Dünya Savaşı'nda Doğu Anadolu'da n, Balkanlar'dan vb. savaş coğrafyasından Bakü'ye binlerce insan geldi. Karabağ'da toprak talepleri ve milli ihtilaflar devam ederken Ermeniler, Karabağ Genel Valisi olarak Dr. Sultanov'un atanmasına itiraz ettiler ve Türklerin Karabağ'a diğer tartışmalı bölgelerden daha fazla sahip çıktığını söylediler. Bu arada Dr. Sultanov'un Gence reisine gönderdiği yazıda 13 Nisan tarihinden başlayarak Ararat Cumhuriyeti'nin ordularının, Gökçe bölgesinin Yeni Bayezid kazasının sivil halkına karşı hücuma geçtiği, amacın, Gökçe Gölü'nün doğu ve kuzey bölümünü burada yaşayan Müslümanlardan temizlemek olduğu ifade ediliyordu. Halen 60.000 nüfusu olan 22 köy dağıtıldı, yakıldı, halkı ise öldürüldü. Gökçe Müslümanları da dahil olmak üzere bölgedeki yerleşim yerlerinin tamamı Ermeni ordusu tarafından hiçbir Müslüman sağ bırakılmayacak şekilde ele geçirildi. Böylece Ararat Cumhuriyeti'nin meselesi artık halledilmiş oldu. 15.000'den fazla nüfusu olan Taşkend, Goşa, Bulak, Sarıyakup, Baş Şorça, Ayak, Sorça, Sağakulu-ağalı, Ağkilise, Zod, Gulu, Ağalı, B. Karakoyunlu, K. Tarakoyunlu, Zerzibil, Cayehmedli, İmekdağı, Kara İmam, Kesemen, Başkend, K. Mezre, B. Mezre, Şiş-Kaya, Baş Hacı ve Garip Kaya adlı köy halkı bütün malını mülkünü bırakıp kaçtı. Bu insanların bütün malları ise Ermenilere kaldı.228 Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti Hükümeti Gence'de yerleştikten sonra Sağlık ve H imaye Bakanlığı kuruldu ve Hudadat Bey Refibeyov bakan olarak atandı. Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti Hükümeti Ekim ayında Bakü'ye taşındığında bu bakanlık, Sağlık ve H imaye 228 Azerbaycan Gazeti, ı 7 May ı 9ı 9. 1 23

Bakanlığı olmak üzere ikiye ayrıldı. Himaye Bakanlığı'nın Göçmenler Meselesi ve Hamilik Meselesi olmak üzere iki temel görevi vardı. Göçmenler meselesi kapsamında olmak üzere bu görevler, komşu ülkelerden (Ermenistan ve Türkiye'den) gelen göçmenleri kabul etmek, onları öncelikle zaruri gıda ve gıda ürünleri ile teçhiz etmek, ekim için tohum, işçi ve hayvan sağlamak, bazı kırsal topluluklarda bireysel girişimleri yeniden sağlamak için faizsiz kredi vermek ve göçmenleri işle temin etmekti. 1919 yılında Gence daire müfettişinin verdiği bilgiye göre, Gence'de Müslüman göçmenler ile birlikte, 3.928 Ermeni, Ermeni silahlı kuvvetleri tarafından göçmen durumuna düşürülen Saratovka ve Nova İvanovka köylerinden 427 Rus göçmen geldi. Hamilik Bakanlığı Gence'de Ermeni göçmenler için bir askeri hastane açtı. Hamilik Bakanlığı'nın faaliyet alanlarından biri de yurt dışında yaşayan Azerbaycan Türklerine, Müslüman göçmenlere yard ı m etmekti. Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti Hükümeti 4 Haziran 1919'da Erivan'daki diplomatik temsilcisi M. Tekinski'ye Erivan ve Kars Vilayeti'nin Ermeni silahlı kuvvetleri tarafından yıkılan köylerinde öldürülenlerin ad-soyadları, esir alınanlar, çalınan sürüler hakkında istatistiki verileri toplayıp göndermesi görevi verildi. Azerbaycan Hükümeti bunları Paris Barış Konferansı'nda kullanmak istedi. Erivan Müslüman Ulusal Konseyi bu verileri yabancı devletlerin Kafkasya'daki misyon başkanlarına başvurusunda kullandı. Ermenistan'daki Müslüman göçmenlerin sorununu çözmek için 8 Temmuz 1919'dan itibaren vekil Zülfikar Bey Makinskiy Erivan'da Himaye Bakanlığı'nda işe başladı. I. Dünya Savaşı sırasında Bakü Müslüman H ayriye Cemiyeti'nin Kars'ta da bir şubesi açıldı. Bu cemiyet, Ermeni olaylarından kurtulan 40.000 Türk'e yardım etti. Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti döneminde Kars'ta da bir temsilcilik açıldı. Güney-B atı Kafkasya H ükümeti, Ocak 19 19'da Azerbaycan Hükümeti'ne başvurarak göçmenlerin sorunlarını çözmek için maddi yardım ve memurlar istedi.229 229 Vagif Arzumanlı-Nazım Mustafa, a.g.e., s. 1 02. 1 24

Azerbaycan Hükümeti, Çıldır ve Ağbaba nahiyelerinin halkına, Erivan'ın köylerinden kaçıp buralarda sığınak bulan mültecilere yardım edilmesi için diplomatik kişiler aracılığıyla altın gönderdi. 2 30 ı9ı8-ı 920 yıllarında Ermenistan'dan ve Kars Vilayeti'nden Türkler esasen E riva n - G ü mrü-T i flis, K a r s - G ü mrü-Tiflis d e m i r yo l u ile Gürcistan sınırına gelip, oradan T i fl i s - G ence-Bakü d e m i ryolu aracılığıyla Azerbaycan'a gitti. ı9ı9 yılı için Ermenistan'dan ve Kars Vilayeti'nden Tiflis'e gelen göçmenlerin Azerbaycan'a gönderilmesi için Azerbaycan'ın Gürcistan'daki daimi temsilciliği Gürcistan Yollar Bakanlığı'na ın vagon siparişi verdi.231 Azerbaycan'ın Ermenistan Daimi Temsilciliği'nin verdiği bilgiye göre, sadece ı9ı9 yılında Yeni Bayezid, Eçmiadzin ve Erivan kazalarında Ermeni silahlı kuvvetleri tarafından evleri yıkılmış, göçmen durumuna düşürülmüş Müslümanların sayısı 2 0 0 . 00 0 'e ulaştı. H a m i l i k B a ka nlığı'nın Ermenistan'daki temsilcisinin verdiği bilgiler doğrultusunda bakanlık, Ermenistan'daki halka yardım hakkında meclise bir karar tasarısı sundu. Temmuz ı 9ı 9'da bu amaçla ödenek ayrıldı ve bu kaynakla Ermenistan'a ıs vagon un, tahıl ve arpa gönderildi. Ayrıca ı Eylül ı9ı 9'dan itibaren Erivan'da Müslümanlar için bir klinik açılarak burada 85 kişilik çocuk yurdu kuruldu. Daha sonra bu çocuk yurdunun binası Amerika'nın Çocuklara Yardım Komitesi'ne verilecekti. Ermenistan'dan ve Kars Vilayeti'nden göç eden Müslümanlara yardım için onların geçtiği yolların üzerinde parasız yemekhaneler açıldı. 232 Erivan'daki olaylar ve bölgedeki mevcut huzursuzluk aşağıdaki Azerbaycan Gazetesi'nde yer alan bir dilekçede şöyle ifade edilmiştir: "Kesin bilgilere göre Andran ik, Ermeni göçmenlerine nezaret etme bahanesi altında kendi çetesi ile Erivan kazasının Müslümaniarına karşı çarpışan Ermeni ordusuna yardıma gönderildi. Bu, Erivan kazasının Müslümanları için büyük bir tehlikeyaratmaktadır. Çünkü onlar Müslümanların yaşadığı yerlere Türkiye tabiyetinde olan Ermeni göçmenleri yerleştirmek istemektedir/er. Bunu ispat etmek 230 Fahrettin Erdoğan, a.g.e., s. 241. 231 Vagif Arzumanlı-Nazım Mustafa, a.g.e., s. 103. 232 Adres Kalendar Azerbaycanskoy Respub/iki Na 1 920, lll, Baku 1920, s. 8 7 . 1 25

için bir delil olarak şunu gösterebiliriz. Daha önce Müslümanlarm yaşad1ğ1 yerlere bugün silah gücü ile Ararat Cumhuriyeti'nden Ermenilergöç ettirilmekte ve do/ay1sıy/a da Ermeniler/e Müslümanlar arasmda muharebe olmaktadir. İki cephede savaşmak zor olduğu için Gürcü-Ermeni muharebesi s1rasmda Müslümanlara karş1 silahil baskm/ara geçici olarak ara verildi. Fakat şunu tahmin etmek gerekir ki, Gürcü-Ermeni muharebesi bittiği andan itibaren onlar faaliyetlerini sürdüreceklerdir. Erivan kazasında gelişmelerin böyle olacağına inanan Müslümanlar kendi durumlanm sağlama almaya ve Andranik'in kendi cephelerinin arkasında kalmasına çallşmaktad1rlar. Bu çok ciddi bir problemdir, onun için de General Thomson ile özel bir antlaşma haz1rlamamz1 rica ediyoruz. Bu antlaşmaya aşağidaki hususlar dô.hil edilmelidir: Müslümaniann yaşad1ğ1 yerlere giren Ermeni asker/ kuvvetleri kendi yerlerine geri dönsün, Ermeni göçmenler ise Türkiye Ermenistam'na veya Ararat Cumhuriyeti'ne göçürülsün, Andranik'in çetesi ise Müslümanlarm yaşad1ğ1 yerlerden bölük bölük geçirilsin. Erivan kazasmm Müslümanlanmn Ermeniler/e yeniden çat1şmalanm engellemek için böyle bir mukavele çok yerinde olacaktir. .. Son zamanlarda Ermeniler yine Zengezur kazasma bize, yani Şarur ve Erivan kazasi Müslümanianna karş1 bir men[f tavtr içine girdiler. Köy/erimize baskınlar düzen/ernekte, cemaati toplu olarak öldürüp, mallanmyağma etmektedirler. Zengezur kazasında 20'ye yakın köyün cemaati toprak/anm terk ederek İran'a, Karabağ'a kaçmaktad1rlar. . " m .

Azerbaycan Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı tarafından 10 Haziran 1919'da Ermenistan Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı'na bir şifreli telgraf gönderildi. Telgrafta Kafkasya Ötesi halklarının bağımsızlık ilanlarından sonra Azerbaycan ve Ermenistan cumhuriyetlerinde son derece kötü sonuçlar doğuran hadiselerin olduğu, geçen yıl içinde köylerin harabeye dönüştüğü, ekonominin çöktüğü, Türkler ve Ermeniler arasında soygunlar ve ölümlerle neticelenen olayların 233 Azerbaycan Gazeti, Yanvar 19 19, N o . 8, 1 4(1). 1 26

ardı arkasının kesilmediği, bu olayların sonucunda da çok sayıda Ermeni ve Türk göçmenin bu cumhuriyetierin dışına çıktığı, yine bunun neticesi olarak Ermeniler ile Türkler arasında çatışmaların yaşandığı, bu olayları ve bunların sebeplerinin düşmanca duygulardan uzak a raştırılması, gelecekte bu tip olayların tekrar olmasını engellemek amacıyla kesin tedbirler i n a l ı n m a s ı n ı n gerektiği, ayrıca haddinden fazla karmaşık h�He gelmiş göçmen meselesini halledilecek ve ilişkilerin normal hale gelmesini sağlayacak tek ümit verici vasıta olacağı söylendi. Böylece Azerbaycan Hükümeti, Ermenistan Hükümeti'ne anlatılan amaçlar dahilinde Azerbaycan ve Ermenistan temsilcilerinden ibaret genel bir parlamento hükümeti komisyonu kurmayı teklif etmiş oluyordu.234 19 18-1920 yıllarında Ermenistan'da cinayetlere maruz kalan SOO.OOO'den fazla Türk'ten canlarını kurtarabilenlerin in büyük bir kısmı göçmen olarak Azerbaycan'a sığındı. Fakat bu insanların kendi yurtlarına dönmesi sorunu Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti Hükümeti'nden Sovyet Azerbaycan'ı Hükümeti'ne miras kaldı. Bu problem Azerbaycan'da Sovyet hakimiyeti döneminde de adil bir çözüme kavuşmadı. 235 Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin Bolşevikler tarafından ortadan kaldırılmasının akabinde ÇK (Olağanüstü hal komisyonu)'nin sıkı takibata aldığı hükümetin yönetici kad rolarının bir bölümü çeşitli yollarla yurtdışına çıktı. Cumhuriyetin Milli Şura Başkanı ve Musavat Partisi Başkanı Mehmet Emin Resulzade de 1922'de Finlandiya üzerinden İstanbul'a geldi. Resulzade'nin önderliğinde teşkilatianan Azerbaycan siyasi muhacereti, bağımsızlık mücadelesini buradan yürütmeye karar verip, Rusya'nın Azerbaycan'ı işgalini dünya kamuoyuna duyurmak a macıyla basından faydalandı.236

234 Azerbaycan Merkezi Dövlet Tarih Arhivi, l O i yu n 1919, fon d 970, gr 1 , iş 83, s. 6. 235 i . Memmedov - S. Esedov, Ermenistan Azerbaycanlıları ve Onların Acı Taleyi(Kısa Ta rihi Oçerk), Azerbaycan Neşriyat, Bakı 1992, s. 33. 236 Azerbaycan muhacereti ve bu muhaceretin basın faaliyetleri hakkında bkz. Belkıs Ulusoy Nalcıoğlu, Azerbaycan Siyasi Muhaceretinin istanbul'daki Basın Etkinlikle rinin (1923-1 931} Kamuoyu Oluşturmadaki Rolü, i stanbul Ü niversitesi i letişim Fa kültesi Yayınları, İstanbul 2 004, s. 59-76; Aygün Attar-Sebahattin Şimşir, Tarihten 1 27

Azerbaycan siyasi muhacereti denilen Milli Azerbaycan Cumhuriyeti'nin 1920'de yıkılmasından sonra yurt dışına giden aydınlar bu amaçla ciddi faaliyetlerde bulundular. 1924'te Resulzade başkanlığında İstanbul'da Harici Büro teşkil edildi ve yurtdışındaki faaliyetler bu büro etrafında yürütülmeye başlandı. 1923 yılına kadar Musavat Partisi'nin yeraltı teşkilatının başına geçen Mirza Bala, Azerbaycan'ın pek çok bölgesinde halkı teşkilatlandırarak çalışmalarda bulundu. İstik/di adlı bir gazete de neşretti. O da 1927 yılında ÇK tarafından yakalanmak üzere iken İstanbul'a geldi. 237

1928-1930'lu

Yıllar: Göç, Sürgün ve Tevkifler

1920 yılında Ermenistan'da Sovyet hakimiyeti kurulduktan sonra Taşnaklar döneminde eski ata yurtlarından kovularak Azerbaycan, İran, Türkiye ve Gürcistan'a sığınan Müslüman göçmenlerin bir kısmı yurtlarına dönmeyi başardı. Ermenistan yöneticileri göçmenlerin geri dönüşünü önlemek amacıyla farklı gerekçeler ileri sürerek onları Ermenistan topraklarında istemiyordu. Ermenistan Hükümeti 1922 yazında bulaşıcı hastalıkları ileri sürüp, İran topraklarına sığınan göçmenlerin Cu lfa ve Şahtahtı Kapısı'ndan geçerek Ermenistan'a geri dönmelerini önlemek için defalarca Azerbaycan Hükümeti'ne müracaat etti. Yedibasar ve Zengibasar göçmenlerine 1918-1920 yıllarında Ermenilere karşı çatışmalarda yer almadıklarını ispatlamaları şartıyla dönme izni verildi. Fakat Ermenistan Hükümeti'nin direnişine ve orada hüküm süren açlık ve sefalete rağmen, artık 1922 yılında 100.000 göçmen yurtlarına dönmüştü. Müslümanların yaşadığı köylerin çoğunda Türkiye'den gelen Ermeni aileleri yerleştiği için, dönen göçmenler ya kendi yurtlarını yeniden terk etmeye mecbur oldular ya da Ermenilerle birlikte yaşamak zorunda kaldılar. 23 8 Günümüze Türkiyede Yaşayan Azerbaycan Türkleri, , Berikan Yayınevi, Ankara 2013, s. ı40 vd; Aygün Heşimova, XX Esrin Birinci Yarısında Azerbaycan Mühacireti, Birlik Neşriyat, Bakı ı 992. 237 Haleddin İ brahim, Azerbaycan Siyasi Mühacireti (1920·1991), Elm Neşriyat, Bakı ı 996, s. 56-87. 238 Vagif Arzumanlı-Nazım Mustafa, a.g.e., s. ı os. 1 28

ı926 yılında Ermenistan'da 743. 573 Ermeni, 84.717 Türk nüfus kaydedildi. ı939 yılında ise 1.062.000 Ermeni, 130.800 Türk kayda alındı. Buna göre Ermeniterin nüfusu % 42.7, Türklerin ise % 56.8 artmıştı. ı 920'1i yılların sonu ve ı 930'lu yılların başlarında tüm Sovyetler Birliği'nde gerçekleştirilen kolektifleştirmenin en sert uygulamalarından biri de Ermenistan'da yaşayan Türklere karşı uygulandı. Öncelikle aileden zengin olanların hayvanları ellerinden alınıp kolhoza geçirildi, kendileri ise "kolçomak" damgası ile Kazakistan'a ve Sibirya'ya sürgün edildi. Kısa bir süre sonra bu uygulamaların orta seviye köylüleri de kapsaması, büyükbaş hayvanların dışında tarım alanların da ellerinden alınması Vedibasar, Zengibasar ve Kemerli'de köylü isyanlarının meydana gelmesine neden oldu. Azerbaycan'da Sovyet hakimiyeti kurulduktan sonra Musavat'ın ileri gelen kadroları, Azerbaycan ordusunun subayları ve aydınlar tutuklanarak birçoğu sürgün cezasına çarptırıldı. 2 39 Azerbaycan, Sovyetler için stratejik özelliklerinin yanı sıra hammadde kaynakları açısından da gerekli bir bölgeydi. Bu yüzden çeşitli gerekçeler ileri sürülerek herhangi bir isyan teşebbüsünde bulunmayan köyler ve kazalar da dahil olmak üzere bütün Azerbaycan köylüsü kıyıma ve yağmalara maruz kaldı. i syana katıldığı ileri sürülerek birçok Azerbaycan Türkü kurşuna dizildL Komünist Partisi'nin milliyetçilikle mücadele yolunun en önemli silahı bu tevkifler, idamlar ve sürgünlerdi. ı 928 ve ı93ı yılları arasında Sovyet ideolojisine zararlı olabileceği düşünülen çoğu öğretmen, yazar ve aydınların oluşturduğu kesim milliyetçilik, burjuva ve ihtilal karşıtı olmakla tutuklanarak ya Bakü zindanlarına ya da Sibirya'ya sürgüne gönderildi. Sibirya'ya sürülenler dondurucu soğuklarda ve kötü şartlarda ölüme terk edildiler. Azeri Türk Dergisi açlık ve soğuktan Kem ve Solofka zindanlarında ölen mahkumların sayısını 3 . 2 ı4 olarak göstermekteydi. 240 Azerbaycan 239 Mehmed Emin Resulzade, Azerbaycan Cumhuriyeti, Efkaf-ı İslamiye Matbaası, İs

tanbul ı 923, s. 88. 240 "Azerbaycan Mebusları Sürgünde", Azeri Türk, No. ı, Şubat ı 928, s. 5; "Solofkoda

Vahşet", Odlu Yurt, No. ı o, Aralık ı 929, s. 396-397; Belkıs Ulusoy, Azeri TürkDergi sine Göre Azerbaycan'In Milli Problemleri (1928-1 931), Marmara Üniversitesi Türki yat Araştırmaları Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul ı 999, s. 25-27. 1 29

Olağanüstü Komisyonu (ÇK) tarafından tevkif edilenler daha çok ÇK zindanlarında, Narkin Adası'nda, Gence H apishanesi'nde ve Tiflis'teki Meteh Kalesi'nde tutulmaktaydı. Sürgünler ise Rusya'da Kem ve Solofka'da, Ural'da ve Sibirya'nın İrkutsk Vilayeti'nde idi. Tutuklamaların artması ile Azerbaycan hapishanelerinde yaşanan yer sıkıntısı yılda iki defa Kem ve Solofka'ya mahkum naklini gerektiriyordu. 1928'de Kem'deki siyasi mahkumların sayısı 18.000, S olofka'daki ise 27.000 idi. 241 1928'de Ç K'nın zulmüne uğramak istemeyenler şehirleri terk ederek dağlara ve ormaniara kaçıyor bir kısmı da İran Azerbaycanı'nın Aras boyu ve Hazar sahiline iltica ediyordu. Aydınlar Rusya'ya sürülmeye devam ederken geride kalan maliarına Sovyetler tarafından el konuluyordu. 200 kişi Uzak Doğu'ya ve Yakutistan'a sürüldü. Sürgün, idam, işkenceler ve takibatlar karşısında T ü rkler mücadele ediyordu. Karabağ Ç K'na yapılan bombalı saldırılar vb. halkın Sovyet idaresine karşı duyduğu öfkenin bir sonucuydu. Azerbaycan Türklerinin Azerbaycan'ın bağımsızlığı için yürüttükleri milliyetçi hareket gerek muhaceretteki aydınlar gerekse ülkede kalıp faaliyetlerini sürdüren aydınların liderliğinde devam ettirilmekteydi. 242 Bu arada Ermenistan'daki Türklerin toplu represiyası (cezalandırılması) onları Türkiye'ye kaçmaya mecbur bıraktı. Bu, özellikle Türkiye ile sınır bölgelerde genel bir h�H almıştı. Ermenistan'da yaşayan Türkler s ı n ı r korunmasının zay ı f olduğu yerlerden, dağlık b ölgelerden geceleri gruplar halinde T ü rkiye'ye geçiyorlardı. Odlu Yurt t a '

yayımlanan "Muhaceret" a d l ı makalede Ermenistan'da yaşayan Türklerden Mayıs sonuna kadar Türkiye'ye (Iğdır taraflarına) 300 kişinin geçtiği, bunlardan sadece SO'sinin evli olduğu, geri kalanların ailelerinin diğer tarafta kaldığı yazılıydı. Zengibasar, Yedibasar ve Gemibasar'da 200 ailenin evleri tahrip edildi. Sınırda yakın ve uzak yerlerden Türkiye'ye geçmeye çalışan on binlerce kişiye 242 "idam ve Sürülenler", Azeri Türk, No. ı6, Eylül ı 928, s. 14- ı S ; Daşdemir, "Rusların

2 4 ı "Hapishanelerde", Azeri Türk, No. 2 ı, Aralık ı 928, s. 8.

imha Siyaseti. Bugünkü Vaziyet", Azeri Türk, Nop. ı 7, Ekim ı 928, s. 6-7. 1 30

ve Bolşevikler tarafından sınırda engel olundu. Ruslar tarafından sınırda pek çok insan öldürüldü.243 1 9 2 8 'de B akü etrafı n d a k i T ü rk köyleri p et rol ç ı kartılması gerekçesiyle boşaltılıp A zerbaycan köylüleri a n a y u rtlarından kopartılıp Mugan'a sürüldü. Azerbaycan Türklerinden arındırılan topraklara ise Rus göçmenler yerleştirildi. Karabağ'da 1928'in ortalarında Türklere ait verimli topraklar baskı ve tehditlerle alınarak Ermeniler arasında paylaştırıldı. Ancak yine de her köylüye 1,4 desyatinden daha az toprak düştüğü için tamamı Türk olan

50.000 kişi Dağlık Karabağ'dan göç ettirildi. Böylece Ruslar bu kez farklı bir gerekçeyle Türkleri topraklarından çıkartıp, arazilerine ve mülklerine el koydu. Topraklarından çıkartılan Türkler ise Kür havzasında olan ve iklimi uygun olmayan Karasakal Kanalı civarına göç ettirildi. 244 1929'da benzer bir durum Erivan'da yaşandı. Tükler evlerinden çıkartılınca başka ülkelerden Erivan'a gelen Ermenilere Türklerin boşalttığı evler verildi. Açıkta kalan Türk köylüsü ise Erivan'ı terk etmesi hususunda baskıya maruz kaldı ve birçoğu Türkiye'ye geldi. 245 1930'lu yıllarda Vedibasar, Zengibasar, Kemerli, D e releyez, Ağbaba ve diğer bölgelerdeki SO.OOO'den fazla Türk nü fusu ailece Kazakistan çöllerine s ü rg ü n edildi. Sert i k l i m ve kötü h ayat şartlarına uyum sağlayamayan nüfusun büyük bir kısmı öldü. Sürgün süresi bittikten sonra evlerine dönmek isteyen ailelerin büyük bir kısmına yaşadıkları bölgenin Türkiye ile sınır olması gerekçesiyle Ermenistan'a girmelerine izin verilmediği için, onlar ya geri döndüler ya da Azerbaycan ve Gürcistan'da yurt buldular. Kazakistan'a göç eden Türklerin çoğu 1930'lu yıllarda Ermenistan'dan sürgün edilen ailelerin çocuklarıdır. 243 Vagif Arzumanl ı-Nazım M ustafa, a.g.e., s. ı06- ı08. gan'a", Azeri Türk, No. 20, Kasım ı 928, s. 20.

244 "Karabağ'dan Karasakal'a", Azeri Türk, No. ı 9, Kasım ı 928, s. ı 2; "Bakü'den Mu 245 "Erivan' da Türkleri Tazyik", Azeri Türk, No. 23, Şubat ı 929, s. 7-8. 131

Sovyetler Birliği'nin her yerinde olduğu gibi, 1936-1937 yılları represiyası sırasında Ermenistan'da öncelikle orada yaşayan Türk aydınları takipiere maruz kaldı. Onbinlerce Türk bu yıllarda Beriya, Mikoya n, Bagirov'un kararı ile hapsedildi ve büyük bir kısmı kurşuna dizildL246 Ermenistan'ı ihtilal karşıtı ve antisovyet unsurlardan temizlemek a d ı altında yapılan m i l li ayrım c ı l ı k politikası o noktaya ulaştı ki, ülkede Azerbaycanlı kadrolar neredeyse kalmadı. " Parçala, hüküm et" politikası yürüten Moskova, Ermenistan'da Türklerin ayırırncılığa maruz kalmasını kabul etmek zorunda kaldı. SSCB Merkezi İcra Komitesi M il letler S ovyeti Yöneti m Kurulu Kasım 1936'da "Ermenistan'da milli azınlıklar arasında yapılan işlerin durumu" hakkında bir konuyu müzakere etti. Kararda Ermenistan SSC Merkezi İcra Komitesi, milli azınlıklar arasında çalışma yürüten şubesini kapattı. Merkezi organlar milli azınlıkların ihtiyaçlarının karşılanmasını temi n etmemişlerdi. M illi azınlıklar içerisinden merkezi kurumlar için milli kadroların hazırlanması, milli ilçeleri n Türk kadrolar ile temin edilmesi ve devlet işlerinin buralarda onların dilinde yapılması hususunun yetersiz olduğu kaydediliyordu. SSCB Merkezi İcra Komitesi Milletler Sovyeti'nin Riyaset Heyeti, Ermenistan SSC Merkezi İcra Komitesi'ne bu durumun giderilmesini havale etti. Stalin'in Orta Asya'da uyguladığı nüfus mübadelesi sonucunda binlerce Türk Kazakistan, Özbekistan, Türkmenistan ve Sibirya'ya sürüldü. Sürgüne uğrayan Türklerin yerine Rus kökenli aileler belli bir sistemle iskan ettirildi. Mayıs 1937'de Nahçıvan'da yüzlerce aile antisovetçi oldukları gerekçesiyle trenlere doldurulup Kazakistan ve Sibirya'ya sürüldü. Yolculuk sırasında insanlar kötü şartlardan hastalanarak ölürken bir k ı s m ı da "yılan tıslayan" d iye a n ı la n bölgelere yerleştirildiler. 246 Nesrin Sarıahmetoğlu Karagür, "Azerabyacna'da Stalin Dönemi", Stalin ve Türk Dün·

yası, ed. Emine Gürsoy Naskali·Liaisan Şahin, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2007, s. 140-143. 1 32

1937'de represiya sadece yerli halkın değil, aydınların da yok edilmesine sebep oldu. H atta bu kişilerin eşleri de bu cezalandırma sırasında sürgüne gönderildi. Böylece Stalin döneminde milyonlarca insan hapishanelere, zindanlara, b adrumlarda cezalandırılırken birçoğu da Sibirya'ya sürüldü.247 Ermenistan'da 1 9 3 7 y ı l ı n ı n sonbaharında artan represiya dalgasının arka planında Türkler ağır bir darbe almış oldu. Halk düşmanlarını, Trotskiçi-Buharinci casusları ifşa etmek amacıyla A. Mikoyan L. Beriya vb. Ermenistan'a geldi. Mikoyan'ın başkanlığında gerçekleştirilen "temizleme" sürecinde Moskova'ya, Ermenistan'da Aras ve yukarı Arpaçay boylarında yaşayan Türkler'in Türkiye'ye geçme fikrinde olduğu bildirildi. Bu nedenle 1938 yazında Vedibasar, Zengibasar, Kemerli, Eçmiadzin, Oktemberyan ve Ağbaba bölgelerinin Türkiye ile komşu köylerinde yaşayan on binlerce Türk topyekun bir teröre maruz kaldılar. Binlerce aile sürgün edildi. Bu uygulamalar yürütüldüğü sırada hiçbir d i renişle karşılaşmayan Ermenistan yöneticileri 1940'1ı yılların sonu, 1950'li yılların başında bir eylem daha gerçekleştirdiler. 248

24 7 Osman Mirzayev, Ağ Lekeler Silinir . ., Azerneşr, Bakı ı 99ı, s. 44-45; Ziya B ünyadov, .

Kırmızı Terror, Azerbaycan Dövlet Neşriyatı, Bakı ı 993, s. 89. 248 İsrafil İ smayılov, Dünya Azerbaycanlıları XX Esrde, (Mühteser Oçerk), Bakı ı 997, s. 202; Vagif Arzumanlı-Nazım Mustafa, a.g.e., s. ıo9- ı ı 1. 1 33

1948-1953'de Ermenistan'dan Türklerin Sürgünü (Deportasiya) E r m e n i terin Azerbaycan'a k a r ş ı b i r s o n r a k i h areketi hayata geçirildi.249 O dönemde siyasi durum artık Ermenilerin lehine idi. SSCB ve Türkiye arasındaki ilişkilerin sinyalleri, yurtdışında yaşayan Ermenilerin geri dönüşü, dış Taşnak basınındaki kısmen "içten", Sovyet basınında ise desteklenen şiddetli bir propaganda kampanyası, Kremlin yönetimini Ermenilerin tarafını tutmaya sevk etti ve sürgünü kaçınılmaz hale getirdi. Ermenistan Hükümeti sürgüne tabi tutulacak yerleşim birimlerinin listesini daha önce hazırlamıştı. Bu listeye öncelikle Erivan şehri ve ona yakın Eşterek, Zengibasar, Eçmiadzin, Hoktemberyan, Artaşat (Kemerli) Karabağlar, Vedi, Yeğeknadzor, Hrazdan, Azizbeyov vb. bölgeler dahil edildi. M . C. Bağırov'un ve Ermenistan KP (b) MK'nin birinci sekreteri T. A.

Arutyunov'un imzaları ile i. V. Stalin'e yazılan 10 Aralık 1947 tarihli

mektubu SSCB Bakanlar Sovyeti "Kolhozların ve diğer Azerbaycanlı

nü fusun Ermenistan SSC'den Azerbaycan SSC Kür-Aras ovasına göç etti rilmeleri hakkında" 4083 sayılı, 23 Aralık 1947 tarihli ünlü kararını çıkarmak için şeklen bir "temel" oldu. 250 249 194 7-1953 yılları arasında meydana gelen sürgünler Sovyetler Birliği döneminde açıklanmadı. Devrin neşriyat organlarında bu konu hakkında bilgiye de ulaşılması mümkün değildi. Sürgün hakkındaki belgeler gizlilik içinde muhafaza ediliyordu. Sovyetler Birliği'nin yıkılmasının ardından arşivlerin açılması ile bu dönem ve ya şanan gerçekler gün yüzüne çıkmaya başladı. 194 7-1953 sürgünü Baş Arşiv İdaresi Başkanı Atahan Paşayev'in 1995 yılında neşredilen Göçürülme adlı çalışmasında ilk kez aktarıldı. Ancak bu çalışmanın geniş kitlelere ulaşması zorlu geçen bir sürecin sonucunda oldu. 1948-1953 sürgünü hakkında kamuoyunun ilk kez bilgilendiril mesi Respublika gazetesinde "Göçürülme" başlıklı bir dizi makale ile oldu. 12, 1 3, 14, 15 Nisan 1991'de yayınlanan yazılar ve belgeler Respublika gazetesinin kapatıl masına yol açtı. Hemen akabinde Vatan Sesi gazetesi 8, 17, 2 2, 28, Mayıs 1991'de 19, 27, 29 Haziran ve 5, 1 0, 1 ı. ve 12 Temmuz 1997'de 1 3 2, 1 34, 1 39, 143,144 ve 145

20, 2 1, 22. sayılarda konuyu bütün yönleriyle ortaya koydu. Azerbaycan gazetesi de sayılarında yine deportasiya konusunu ele aldı. Bu bölüm, Sayın Atahan Paşayev ve Behtiyar Necefov'un çalışmaları esas alınarak aktarılmaktadır. 250 Mektubun içeriği aşağıdaki gibidir: Yoldaş i. V. Stalin'e

Son yıllarda Azerbaycan ve Ermenistan cumhuriyetlerinde yaşanan ekonomik deği şiklikler sonucunda meydana gelen bazı konularda görüş alışverişinden sonra aşağı daki teklifler/e size başvuruyoruz: Mingeçevir sisteminin uygulanması sırasında sulama sonucunda yeni toprak alanla rının oluşması ve pamukçuluk bölgelerinin mevcut kolhozlarında işgücü yetersizliği, 1 34

SSCB Bakanlar Kurulu'nun "Kolhozcuların ve diğer Azerbaycanlı halkın Ermenistan SSC'den Azerbaycan SSC'nin Kür-Aras ovasına göç ettirilmesi hakkında" 23 Aralık 1947 tarihli kararı ile Türkler için zorunlu göç başladı. Bu bir anlamda sürgün demekti. 23 Aralık 1947'de "Ermenistan SSC'den kolhozcuların ve başka Azerbaycanlı nüfusun Azerbaycan SSC'nin Kür-Aras ovasına göç ettirilmesi hakkında "SSCB Bakanlar Sovyeti bir karar aldı. Stalin'in i mzaladığı hiçbir girişi, izahı olmayan sadece birdenbire karar bölümünden başlayan bu belge, içeriğinden da anlaşılacağı üzere çok acele hazırlanmıştı. 10 Mart 1948'de SSCB Bakanlar Sovyeti bu karara ek olarak ikinci bir karar kabul etti. Göç ettirilme ile ilgili eylem planı bu ikinci kararda detaylı bir şekilde yorumlanmaktaydı. Azerbaycan'da ise bu konuyla ilgili tüm hazırlık çalışmaları Ocak 1948'de, yani ülkede SSCB Bakanlar Sovyeti kararı alındıktan sonra başladı. Bakanlar Sovyeti ise bu konuyla ilgili ilk gizli kararını 2 Şubat 1948'de kabul etti. SSCB Bakanlar Sovyeti'nin 23 Aralık 1947 tarihli kararında 1948 -1950 y ıllarında gönüllülük i l keleri temelinde ayrıca pamuk üretiminin geliştirilmesi görevi Azerbaycan SSC'nin bu ilçe/erindeki nüfusunun artırılması meselesini ortaya çıkarıyor. Ermenistan 'da yaşayan Azerbaycanlı nüfusun 130.000'inin bu bölgelere aktarılması bu meselenin gerçek çözümü olabilirdi. Azerbaycanlı ha/km Ermenistan 'dan Azerbaycan'a aktarılması dış ülkelerden kendi vataniarına dönen Ermeni/erin kabul edilmesi ve yerleştirilmesi görevini hayli kolay laştırmış olurdu. Azerbaycanlı ha/km göç ettirilmesi sonucunda boşalan topraklar ve ev/er Ermenis tan 'a dışarıdan dönen Ermen köylülerin yerleştirilmesi için kul/anı/abi/irdi. Bu mülahazalara dayanarakyaptırımmızı rica ediyoruz. 1) Ermenistan SSC de yaşayan Azerbaycanlı ha/km Azerbaycan SSC'nin nüfusu az olan pamukçuluk bölgelerine göç ettiri/mesine ve boşalmış toprakları ve evleri dış ülkelerden Ermenistan SSC'e dönen Ermeni/erin kabul edilmesi ve yerleştirilmesi için kullanılmasına; 2) Azerbaycan SSC ve Ermenistan SSC Bakanlar Sovyeti göç ettiri/menin ve kurallarm çalışılarak hazırlanması, ayrıca göç ettiri/menin uygulanmasma rehberlik edilmesi için ortak komisyonun kurulmasına izin verilmesine; 3) Bu çalışmalarla ilgili maliyetierin ittifak bütçesine alınmasına Azerbaycan K (b) P MK Sekreteri (M.C. Bağırov) Ermenistan K (b) P MK Sekreteri (G.A. Arutyunov) 10 Aralık 1947. Bkz. Behtiyar Necefov, Deportasiya, I I I, Bakı 1998, s. 77-78. 1 35

E rmenistan SSC'de yaşayan 100.000 kolhozçu ve Türk halkının Azerbaycan SSC'nin Kür-Aras ovasına göç ettirilmesi; buna göre 1948 yılında 10.000 kişinin, 1949 yılında 40.000 kişinin ve 1950 yılında ise 50.000 kişinin göç ettirilmesi öngörülüyordu. Azerbaycan SSC ve Ermenistan SSC Bakanlar Sovyetlerine nakledilecek nüfus arasında nakil şartları ve göç edenlere devlet tarafından sağlanacak ayrıcalıklar hakkında geniş bilgi verilernesi de isteniyordu. Bu kararla Ermenistan'dan göç ettirilen Türk nüfusa aşağıdaki "ayrıcalıkların" sağlanması dikkate alınmaktaydı: Nakledilen her aileye ücretsiz olarak iki tona yakın ev eşyası ve çiftlik hayvanının verilmesi; göç eden ailelerin aile reisine 1.000 Manat, her aile ferdi ne ise 300 Manat para yardımında bulunulması; göç ettirilenler için Kür Aras ovasında nakit parayla her aile reisi ne 1.5 ton ve her aile üyesine ise 0.5 ton tahıl satın almaya izin verilmesi. "Ziraat çalışmaları ile ilgili tavizler hakkında" SSCB Merkezi İcra Komitesi ve SSCB Halk Komiserleri Şurası'nın 17 Kasım 1937 tarihli kararı Kür-Aras ovasına nakledilen Türk nüfusu da kapsamaktaydı. Bu karar 1937 yılında Sibirya, Kazakistan ve Uzak Doğu'ya göç ettirilenlerle ilgiliydi.251 Bu karara göre, Ermenistan'dan nakledilen kolhozçu ve diğer Türk nüfusa kendi tahılını ve patatesini Ermenistan'da tahıl tedariki birimlerine, hayvanları ise et birliklerine devretme izni veriliyordu. Azerbaycan'a gelince burada yerli tahıl tedariki organlarından ve et birliklerinden uygun şekilde tahıl, patates ve sığır alınabilirdi. Kararda ziraat bankalarına, Kür-Aras ovasına göç eden her aileye ev yapmak için 20.000 Manat, sığır almak için ise 3.000 M anat kredi verilmesi isteniyordu. Kredilerin ödenmesi veril mesinden üç yıl sonra başlamalı, ev yapmak için ayrılmış kredi on yıl süreyle, sığır almak için ayrılmış kredi ise beş yıl süreyle ödenmeliydi. SSCB Bakanlar Sovyeti SSCB Demir Yolları Bakanlığı'na nakledilenlerin taşınmasını sağlamayı, SSCB Sağlık Bakanlığı'na ise nakledilenlerin geldikleri yerde tam sağlık kontrolünden geçirilmesi, yollarda tıbbi 251 Atahan Paşaev, a.g. e., s. 7.

1 36

yardım verilmesi, SSCB M aliye Bakanlığı'na ise Azerbaycan SSC bütçesinde göç ile ilgili harcamaları dikkate alma görevini verdi. Azerbaycan SSC ve Ermenistan SSC Bakanlar Sovyetlerine göç ettirilme ile ilgili bir ay içinde çalışma planı hazırlayıp SSCB Bakanlar Sovyeti'ne bilgi verilmesi istendi. Bu kararın böyle acil hazırlanmasının mahiyetini onun son 11. maddesi açıklamaktadır. Burada "Ermenistan SSC Bakanlar Sovyeti, Türk nüfusun Azerbaycan SSC'nin Kür-Aras ovasına nakledilmesi ile ilgili olarak onların boşalttıkları binaları ve yerleşim yerlerini Ermenistan'a gelen Ermenileri yerleştirmek için kullanılmasına izin versin" denilmektedir. Genellikle dağ köylerinden nakledilen Türkleri n yaşadıkları bölgelere dışarıdan gelenler gitmedi. Ermenistan'ın dağ köylerini i m a r etmek için değil, " B üy ü k E rmenistan" kurma planları ile geliniyordu. B u nedenle Türklerin yerleştirildiği dağ köylerinin çoğu daha sonra harabeye dönüştü. Üç ay sonra kabul edilen bir başka belge - SSCB Bakanlar Sovyeti "Kolhozcuların ve diğer Türk halkının Ermenistan SS C'den Azerbaycan SSC'nin Kür -Aras ovasına göç ettirilmesi çalışmaları hakkındaki 10 Mart 1948 tarihli karar" 23 Aralık 1947 tarihli genel karara bazı düzenlemeler getirdi.Bu iki kötü üne sahip belge aslında, merkezi idarenin sonraki sürgünleri düzenleyen temel kurallar idi. 10 Mart 1948 tarihli kararda artık nakledilme ile ilgili somut tedbirlerden bahsediliyordu. Burada Ermenistan SSC'den Kür-Aras ovasına göç eden kolhozcuların kendileri ile temel üretim araçlarını tarım makinelerini, araç gereçleri, her tür hayvanı, ulaşım vasıtaları ve başka eşyaları da alabilecekleri belirtiliyordu. 2 52 Kararda Ermenistan SSC ve Azerbaycan SSC Bakanlar Sovyetlerine b i r ay içinde Ermenistan'da n Kür-Aras o vasına göç ettirilecek kolhozcular ve diğer Türk nüfusun Ermenistan'dan getirilemeyen mülkierin ödeme kuralların belirlemeleri istendi. Bu cumhuriyetierin B a k a n l a r S ovyetleri'ne, göç ettirilen n ü fusun emlak satışında 252 Bahtiyar Necefov, a.g.e., s. 90-91.

1 37

kendilerine yardım edilmesi kararı iletildL Kararda, Azerbaycan SSC Bakanlar Sovyeti Göç Ettirilen Kolhoz Çiftlikleri ve Halkın İskan Ettirilmesi Şubesi'nin Azerbaycan SSC Bakanlar Kurulu'na bağlı bir Göç İdaresi'ne dönüştürülmesi uygun görülüyordu. Ermenistan'dan Türk nüfusun Azerbaycan SSC'nin Kür-Aras ovasına aktarılması ile ilgili olarak hazırlık çalışmaları için 1948 yılında ülke için ayrılan limitin dışındaki paradan 1 1 .000.000 Manat kullanıldı. Bu kararla SSCB'nin ilgili bakanlık ve komiteleri, 1948 yılında Azerbaycan SSC Bakanlar Sovyeti emrine ek araç gereç ve malzeme verilmesi ile görevlendirildi. SSCB Bakanlar Sovyeti kararlarının yerine getirilmesi için Azerbaycan SSC Bakanlar Sovyeti 2 Şubat 1948'de ve 14 Nisan'da özel kararlar kabul etti. Birinci kararda bu yıl Ermenistan SSC'den göç ettirilecek 10.000 kişinin kabul edilmesi ve yerleştirilmesi meselelerinden bahsediliyordu. Bu, Salyan, Saatli, Sabirabad, Ali Bayramlı, Puşkin, Ağcabedi ve Hı! lı bölge icra komitelerine bir görev olarak verildi. İcra komiteleri 15 Şubat 1948'e kadar göç ettirilenlerin yerleştirileceği kolhazlarda olan boş konutların onarımı ve yenilenmesi için inşaat ekiplerinin oluşturulması; onların gerekli ulaşım vasıtaları ve araç gereçle temin edilmesi; yaşadıkları evlerin bir bölümünü göçmenlere vermek isteyen kolhozcuların belirlenmesi; kolhazlarda Ermenistan SSC'den kolhozcuların ve diğer Türk nüfusun Kür-Aras ovasına göç ettirilmesinin kuralları, ekonomik ve siyasi önemi hakkında etraflı bilgilendirme çalışmalarının yapılması; A zerbaycan S S C Sağlık Bakanlığı'nın göçmenleri kabul eden bölgelerde, sovhoz ve kolhazlarda sıtma ve bağırsak hastalıkianna karşı önlemler planının hazırlaması; bu bölgelerde hastane ve ambulans sisteminin meydana getirilmesiyle görevlendirildi. Karara göre, Maarif Bakanlığı 19481949 öğretim yılı için göç ettirilenlerin yerleştirileceği bölgelerde okullar ve çocuk eğitim kurumları kurmalı ve geliştirmeliydi.253 Azerbaycan SSC Bakanlar Kurulu 13 Mayıs 1948'de bu konuyla ilgili ek kararda, Azerbaycan KP (b) Merkez Komitesi ise 13 Nisan 2 5 3 Atahan Paşayev, s. 7.

1 38

1948'de " E rmenistan SSC'den kolhozcu ve d iğer T ü rk n ü fusun Azerbaycan SSC'e göç ettirilmesi ile ilgili genel bilgilendirme çalışmaları hakkında" bir karar kabul etti. Belirtildiği gibi, göç ettirme ile ilgili tüm çalışmaların uygulanmasına Ocak 1948'de başlandı. Birden bire meydana geldiği için önce bir düzensizlik vardı. Göç ettirilme çalışmasının yapılmasına 1948 yılında Ermenistan SSC'den Türklerin nakledileceği bölgelerin listelerinin düzenlenmesinden sonra başlandı. Her bölgeden ne kadar kişi göç ettirileceği ve Azerbaycan'ın hangi ilçelerine yerleştirileceği belirlendi. Bunun için Ocak 1948'de Azerbaycan SSC Bakanlar Sovyeti ve Azerbaycan KP (b) Merkez Komitesi temsilcileri Ermenistan SSC'ye görev için gönderildiler. Şeklen kanun açısından bu eylemler yasal güce sahip değildi. Oluşan hukuki ilişkiler disiplini ve bu münasebetlerin karakteri yüksek makamlar aracılığıyla onların bağlayıcı kurallarla düzenlenmesini gerektiriyordu. Amaçlanan göç ve sürgün hareketinin siyasi ve ekonomik yönleri mevcuttu (halka ideolojik etki ve baskı, halk arasında propaganda, tarım, ulaşım, kolhaz yapılanması vb.). Kısacası, göç ve sürgün her iki cumhuriyette çok sayıda insanın ve kurumun menfaatlerinde ve kaderlerinde önemli bir rol oynamanın yanısıra manevi bunalımlar ve karışıklıklar da yarattı. Bu süreçten hayvanlar da etkilendi. Büyük baş hayvanlar için bu gidip gelmeyen bir yolculuk oldu. Göç ettirilme sırasında en çok kayıp özellikle büyük baş hayvanlarda yaşandı. Ermenistan'dan göç ettirilen Türk köylülerin besledikleri hayvanlar yollarda, sahiplerinin gözleri önünde ya telef oldu, ya çok ucuza satıldı, ya da gereksiz yere kesilip yenildL 9 Temmuz 1948'de T. Kuliev, SSCB Bakanlar Sovyeti Başkan Yardımcısı V. M. Molotov'a yazdığı mektubunda Kür-Aras ovasında 1948 yılında göç ettirilmesi öngörülen Türkleri yerleştirmek için konutların olmamasını dikkate alarak, onların bir bölümünün ülkenin başka ilçelerine yerleştirilmesi için izin istedi. Diğer taraftan göç ettirilen nüfusun bir bölümü Ermenistan'ın dağ bölgelerinde yaşadığı 1 39

için onların Kür-Aras ovasındaki iklim şartlarına zor alışabileceğini belirtti. SSCB Bakanlar Sovyeti bu talebe olumlu cevap vermedi. Sonuçta Kür-Aras ovasına nakledilen on binlerce Türk arasında toplu ölümler yaşandı.254 Ermenistan SSC'den Kür-Aras ovasına ilk göçmenler Haziran 1948'in başlarında geldi. Azerbaycan SSC Savhazlar Bakanlığı'nın aynı yıl 19 Haziran'da verdiği bilgide ilk aşamada 44 Azerbaycanlı ailenin geldiğini, onların Jdanov ilçesindeki savhazlarda yerleştirildiğini ve gelenlere tamir edilen evlerin verildiği belirtiliyordu. Onlar kendileri ile gerekli ev eşyalarını getirdiler, isteyenler için bostanlık alanlar ayrıldı ve imkan dahilinde onlara tohum da verildi. Meslek sahibi insanlar istihdam edildi, bunlar çoğunlukla bağlarda ve bostanlarda işe alındılar. Göç ettirilenler arasında az sayıda nitelikli traktörcü de vardı ve onlar pamuk tarlalarında ekim işi ile meşgul olmaya başladılar. SSCB Bakanlar S ovyeti'ni n 23 Aralık 1947 tarihli kararı ile 1949 yılında Ermenistan SSC'den Azerbaycan'a 40.000 Türk'ün göç ettirilmesi planlandı. 1948 göçünün sonuçları, 40.000 kişinin yerleştirilmesinin o kadar da kolay bir iş olmadığını gösterdi . Şöyle ki, 1948 yılında göç ettirilen 10.000 kişi nispeten daha fazla yedek konut olduğu bir zamanda gelmesine ve cumhuriyetin çeşitli bölgelerine dağıtılınasına rağmen çoğu büyükbaş hayvan ahırlarına yerleştirilmişti. Böyle bir ortamda 40.000 kişiyi Kür-Aras ovasına nakletmek ve evleri, aviulu alanlarla temin etmek pratikte imkansızdı. O nedenle Bakanlar Sovyeti Başkanı, yeniden SSCB Bakanlar Sovyeti'ne müracaat etmeye mecbur oldu. O mektubunda bu sıkıntıları dikkate alarak, 1949 yılında Ermenistan SSC'den 1 2 .000-15.000 kişinin göç ettirilmesine izin verilmesini rica etti. Sonuçta, göç ettirilenler için şartlar dayanılmazdı. Bu durum onların arasında anlaşmazlıkları arttırdı ve göçün genel seyrine olumsuz tesir etti. Bütün bunlar dikkate alınarak, Ermenistan SSC ile anlaşıp 1949 yılında 15.713 kişinin nakledilmesi planlandı. Bunlardan 254 Atahan Paşayev, a.g.e., s. 1 1 .

1 40

5.420 kişi yazın, 10.293 kişi ise sonbaharda göç ettirilmeliydi. Fakat bu yılın Eylül ayına kadar SSCB Bakanlar Sovyeti bu planı kabul etmedi. Bu konuyla ilgili Azerbaycan Bakanlar Sovyeti Başkanı T. Kuliev 21 Eylül 1949'da yeniden SSCB Bakanlar Sovyeti Başkan Yardımcısı G. M. Malenkov'a müracaat etmek zorunda kaldı ve 90.000 kişiyi yerleştirmek için en az 20.000 evin talep edildiğini bildirdi. Bunun yanı sıra, okullar, hastaneler, su tesisleri, hamamlar vb. inşaatların da yapılması zorunlu idi. Bunun için en az 400.000.000 Manatlık inşaat-yapım çalışmaları yürütülmeliydi. Azerbaycan Cumhuriyeti böyle büyük bir işin üstesinden kendi gücü ile iki yılda gelemezdi. Bunları dikkate alarak Azerbaycan Bakanlar Sovyeti 1949 yılında göç ettirme planını 10.000 kişiye indirmesini rica etti. Ermenistan SSC Bakanlar Sovyeti Başkan Yardımcısı A. Piruzyan aynı yıl 2 Aralık'da Azerbaycan SSC Bakanlar Sovyeti Başkanı'na yazdığı mektubunda, 1949 planına göre Ermenistan SSC'den Azerbaycan'a 15.276 kişinin göç ettirilmesi gerektiğini belirtiyordu. Fiili olarak 10.595 kişi göç ettirildi. Plan çerçevesinde göç ettirilmesi için tamamen hazır olan 3.201 kişi zor durumda idi. Onlar Ekim-Kasım aylarında Azerbaycan'a göç ettirilmeliydiler. Bu nedenle göçmenler evlerini, hayvanları için tedarik ettikleri yemi, kış yakacaklarını, erzaklarını, bazıları da ev eşyalarını da satmış ve açıkta kalmışlardı. Azerbaycan Göç İdaresi onların bu yıl göç ettirilmesinin imkansız olduğunu bildirmekteydi. Genellikle, 1949 yılında Ermenistan SSC'den Türkler topyekun Kür-Aras ovasındaki Zerdab, Ali Bayramlı, Kürdemir, Göyçay, Mir Beşir, S alyan, Sabirabad, Yevlah ilçelerine göç ettirildi. Evlerin, sosyal binaların, içme suyun vb. olmaması bu ilçeleri n yöneticileri ni, bütün vasıtalardan istifade ederek göç ettirilenleri kabul etmekten vazgeçmeye mecbur ediyordu. Yevlah, Sabirabad, Uçar vb. ilçelerde bu tür durumlarla karşılaşılmaktaydı. Eğer kabul edilmişlerse de göçmenleri yerleştirmeye yer bulunmuyor, onlar yerel kolhozcuların evlerine dağıtılıyor, bu da hem gelenler, 141

hem de yerli halk için rahatsızlıklar oluşturuyor, anlaşmazlıklar yaratıyordu. Göç ettirilen hayvanların sayısı titizlikle kaydedildiği halde, 1948-1953 yıllarında Ermenistan SSC'den Azerbaycan SSC'ye göç eden Türk halkının net hesaplamaları yapılmamış, göç edenlerin sayısı hakkında Bakanlar Sovyeti'ne bağlı Göç İdaresi'nin aynı yılda ve hatta aynı ayda verdiği bilgilerde sayılar çok farklı gösterilmişti. 1950 yılı, göç ettirilmenin en ağır yılı oldu. Göçmenleri yerleştirmek için evler yoktu ve Azerbaycan Göç İnşaat İdaresi çok zor durumdaydı.255 1951 yılında SSCB Bakanlar Sovyeti'ne bağlı Genel Göç İdaresi, kurul toplantılarında üç kez Türk halkının Ermenistan SSC'den Azerbaycan SSC'nin Kür-Aras ovasına nakledilmesi durumunu müzakere etti. Her defasında da nakil işinin tatmin edici olmadığı ifade edildi. Genel Göç İdaresi'nin 1951 yıl ında Azerbaycan'a göç ettirme ile ilgili konulara dahi ilgi göstermesi sebepsiz değildi. Aynı yıl Ermenistan SSC'den Kür-Aras ovasına nakledilen Türklerin arasında geri dönme durumlarına rastlanmaktaydı. Ermenistan S SC'den T ü rkler mülklerini bırakıp Azerbaycan'a göçerken Ermenista n S S C yöneticileri buna itiraz etmediler. Fakat Kür-Aras ovasına göç ettirilen Türklerin ana yurtları na dönmesi durumu ile karşılaşılınca E rmenistan SSC yöneticileri endişeye kapıldılar. M ayıs-H a ziran 1951'de Ermenistan SSC Bakanlar Sovyeti, ona bağlı göç idaresi, ilçe icra komiteleri Azerbaycan SSC Bakanlar Sovyeti'ne ve SSCB Bakanlar Sovyeti'ne bağlı Genel Göç İdaresi'ne mektup ve telgraflar göndererek geri dönüşler ile ilgili bir kampanya başlattı. Ermenistan SSC Göç İdaresi'nin Başkanı 27 Mayıs'ta 360 ailenin, Ermenistan SSC Bakanlar Sovyeti Başkanı S. Karapetyan 29 Mayıs'ta 376 ailenin, Ahta İlçe İcra Komitesi Başkanı ise sadece Ahta ilçesine 117 ailenin döndüğünü bildirdi. Onları endişelendiren başlıca mesele, dönen ailelerin hala göç ettirilmeyen aileler arasında yaptıkları propaganda idi. S. Karapetyan telgrafında, hükümet tarafından belirlenen nakil k u rallarını bozdukları için geri gelenleri E r m en istan'ın kabul

2 5 5 Atahan Paşayev, a.g.e., s . 1 7 .

1 42

etmeyeceğini söylüyordu. 1948-1950 yıllarında Ermenistan SSC'den toplam 34.382 kişinin nakledildiği kaydedildi. Ermenistan SSC'nin ovalık ilçelerinde Kür-Aras ovasına nakledilen Türklerin buranın kolhaz ve savhaziarında samirniyetle çalışıyorlardı. Ermenistan'ın Ahta, Basargeçer, Karabağlar gibi dağ bölgelerinden göçen nüfus ise defalarca Kür-Aras ovasının ikliminin onlara iyi gelmediğinden ya kınıyor, Azerbaycan'ın dağ bölgelerine göçrnek için izin verilmesini rica ediyorlardı. Fakat SSCB Bakanlar Sovyeti'nin kararında sadece Kür-Aras ovasına göç edilmesi dikkate alındığı için talepleri yerine getirilmiyordu. Raporda, Azerbaycan'ın dağ ilçelerine göç etmeye izin verilirse, o zaman onların birkaç gün içerisinde Azerbaycan'a döndürülmesinin mümkün olacağı gösterilmekteydi. Fakat onların gayrikanuni taleplerinin yerine getirilmesi, gelecekte göç ettirme çalışmalarını olumsuz etkileyebilirdi. Çünkü Azerbaycan'a göç etmek için esasen dağ bölgelerindeki halk kalm ıştı. Eğer şimdikilere taviz verilirse, onlar da dağ bölgelerine göç edilmeyi isteyebilirlerdi. 1950 yılında göç ettirilenler için 3.500 ev inşası planiand ı, fiili olarak ise 470 ev inşa edildi, planın ancak % 13,4'ü yerine getirildi. 1950 y ılında nakledilenler için ev inşa etmek ve hayvan almak amacıyla ayrılan 19.000.000 Manatlık kredinin sadece 13.900.000 Manatı (% 73'ü) harcandı.256 Savaştan sonra yaşanan genel enflasyon ve hayat pahalılığı koşullarında bu az miktarda yardım çok yetersizdi. Çıkınaza düşen, hiçbir yerden yardım göremeyen köylüler, emeklerinin karşılığını çok az bedelle satmak zorunda kaldı, bunları düşünmeye, değerlendirmeye imkan sağlanmadı, her şekilde acele ettirilerek göçe mecbur edildiler. Tahsis edilen paraların aktarılması ve işletilmesi konusunda tam bir kaos hakimdi. Göç sırasında birbirinden farklı kararlar, kararnameler ve t a l i m atlar kabul edildi. G ö ç ettirilen a i leler kredileri aylarca, bazen de yıllarca alamadı, ilçe icra komitelerine, tarım bankalarına, devlet bankalarının bölge şubelerine başvurmak zorunda kalarak, çok sayıda şikayet dilekçesi yazdılar.

256 Atahan Paşayev, a.g.e., s. 17- 18.

1 43

T ü rklerin tarihi topraklarından kovulması büy ü k b i r h ızla yapıldı, d iğer taraftan bürokratik engeller, yönetim kaosu, tek yönetimin olmaması, ayrıca pek çok zorluk yüzünden, onların yeni yerlerde yerleşimi ile ilgili çeşitli tavizlere ait olan tüm maddeler ya tamamen yerine getirilmedi ya da kısmen, ertelenerek yerine getirildi. Göç gibi geniş çaplı çalışmaları gerçekleştiren Kremlin yönetimi, propagandanın bütün şekilleri kullanılarak, Türklerin Ermenistan'dan en ağır yöntemlerle toplu göç ettirilmelerinden doğan problemleri yumuşatmaya çalıştı. Bu planlar Ermenistan SSC'de aşağıdaki bölgeleri kapsıyordu: Artaşigad, Basargeçer, Eçmiadzin, Noyemberyan, Oktemberyan, B eriya, Ved i, Zengibas a r, Koktay ve E r ivan şehri. B u plandan görüldüğü gibi, Türk nüfusun, öncelikle de Türkler ve Ermenilerin karışık yaşadığı bölgelerden göç ettirilmesi düşünüldü. Bunlar esasen, ı9ıB-ı920 yıllarında topraklarında Türk nüfusunun Taşnak çeteleri ve düzenli Ermeni askeri birlikleri tarafından acımasızca yok edildiği bölgelerdi. Ermenistan'da, daha doğrusu kendi etnik tarihi topraklarında yaşayan Türkler, istisna olmaksızın, er ya da geç hepsinin bu topraklardan göç ettirileceği fikrinde idiler. Bu yüzden çoğu sonraki plan ve emirleri beklemeden bizzat Azerbaycan'a göç etmeye karar verdiler. ı953 yılında Stalin'in ölümünden sonra Ermenistan SSC'den Kür Aras ovasına göçün hızı azaldı. Bundan sonra süreç tersine işledi. Azerbaycan'a göç eden halk geri dönmeye başladı. Bu süreç ı 954 yılında daha da arttı. Ermen istan SSC yöneticileri buna sert tepki gösterdiler. Nisan ı954'te başta Bakan Yardımcısı Muhsin Polatov olmak üzere Azerbaycan SSC Tarım Bakanlığı'nın Temsilciler Heyeti E rmenistan SSC'de Azerbaycan lıların yaşadığı bölgeleri dolaşıp, onların geri dönme nedenlerini araştırdılar. Elde edilen bilgilerde geri dönmenin başlıca nedeni olarak Kür-Aras ovasında göç edenler için gereken şartların olmaması, Ermenistan'ın dağ bölgelerinden gelen Türklerin bu yerlerin iklimine uyum sağlayamamala rı bildirildi. 1 44

Raporda geriye dönmeyi engellemek için somut tekli fler ileri sürüldü. Bu teklifler arasında Azerbaycan SSC'nin Kür-Aras ovasında o n l a r için elverişli koşu l l a r ı n sağlan ma sı, Ermenistan S S C 'ye dönenierin burada yeniden yerleşmelerine izin verilmemesi, kendileri için yeni evler inşa etmeye, avlulu, bahçeli çiftlikler kurmaya izin verilmemesi vb. vardı. Türklerin Ermenistan SSC topraklarından Azerbaycan'ın farklı bölgelerine daha sonraki yıllarda da kendi başlarına göçleri devam etti. Ermenistan SSC'den göç ettirilen Türk nüfusun Kür-Aras ovasına değil, Azerbaycan'ın diğer bölgelerine toplu olarak kendiliğinden göç etmelerini önlemek amacıyla Mart 1950'de Azerbaycan SSC Bakanlar Sovyeti Başkanı ve Azerbaycan KP MK Sekreteri'nin imzası ile İlçe İ cra Komiteleri başkanlarına ve İ lçe Parti Komiteleri sekreterlerine özel mektup gönderildi. Mektupta; Kazak; Tovuz, Ağstafa, Şamhor, Gedebey, Hanlar, Destefur, Mirbeşir, Berde, Ağdam ve başka ilçelerin yöneticilerinin Ermenistan SSC'den kendi başlarına gelen Türkleri kabul ettikleri i fade ediliyordu. Bu da Ermenistan SSC'den göç ettirilen n ü fusun işgücünün gerekli i lçelerde yerleştirilmesini imkansız kılıyordu. Mektupta Ermenistan SSC'den kendiliğinden gelen Türklerin Kür-Aras ovasına dahil olmayan bölgelere kabul edilmesinin durdurulması isteniyordu. Sonuçta, 1949-1953 yıllarında Ermenistan SSC'den göç ettirilen tek bir Türk bile Karabağ arazisine bırakılmadı, aksine, " iç göç" adı ile 1949 yılında Dağlık Karabağ'dan 1 3 2 (549 kişi) Türk aile Azerbayca n SSC'nin Hanla r ilçesine nakledildL Böylece " B üyük Ermenistan" için toprakların boşaltılması çalışmaları planlı bir şekilde devam ettirildi. Atahan Paşayev, arşivde bulunan bir tarihi belgenin Ermenistan yöneticilerinin planlarını göstermesi açısından çok önemli olduğunu ifade etmektedir. Bu, Nisan 1954'te Azerbaycan SSC Tarım Bakanı Yardımcısı Muhsin Polatov'un Ermenistan SSC'ye görevlendirildikten sonra Azerbaycan Bakanlar Sovyeti'ne yazdığı bilgi idi. 1949 yılında 1 45

Ermenistan SSC Bakanlar Sovyeti Başkanı S. Karapetyan'ın kanuna aykırı talimatı ile Lembeli köyünde Türklerin yaşadığı kolhoz lağvedildi. Çok elverişli doğal koşullara sahip olan bu köyde subtropikal bitkiler sovhozu kurmak gerekçesiyle oradaki 225 Türk aile zorla kovuldu. Aralık 1949 yılının karh-soğuk kışında Lembeli'den kovulan Türkler Gürcistan SSC'nin Türklerin yaşadığı köylere sığındı lar. Birkaç gün sonra Gürcistan SSC mahalli idare organlarının emriyle Lembeliler, Gürcistan topraklarından çıkarıldılar. Onlar geriye, kendi yerlerine dönmeye mecbur kaldılar. Fakat bu kez S. Karapetyan'ın talimatı ile yurtları Lembeli'ye gelmelerine izin verilmeyerek Basargeçer ilçesine gönderildiler. 2 57 Lembelilerin evleri ise buraya göç ettirilen Ermeni aileleri arasında dağıtıldı. XX. yüzyılda Türklere karşı olan Ermeni milliyetçileri Lembeli'deki Türk mezarlıklarını da dağıtarak, buradaki taşları yeni binaların yapımında kullandılar. Azerbaycan SSC yönetiminden hiçbir yardım görmeyen Lembeliler ölüm kahm mücadelesine girişerek topraklarına dönmek istediler. O n l a r B as a rgeçer'den geri d ön erek E r m e n i s t a n ile G ü rc i s t a n sınırında, Lembeli'ye yakın b i r yerde kendilerine yeraltı sığınaklar inşa ederek yaşadılar. 1954 yılının başlarına kadar bu şekilde zor bir hayat sürdüler, ama baskıya tabi olmadı lar. Stalin'in ölümünden sonra Lembeliler M oskova'ya, S S C B B akanlar S ovyeti'n i n yen i Başkanı G . M . Malenkov'a ardı ardına mektup, dilekçe ve telgraflarla müracaat ederek zorla ellerinden alınan evlerinin iadesini talep ettiler. Lembelilerin böyle cesur mücadelesi karşısında Ermenistan yöneticileri ve mahalli idare organlarının temsilcileri taviz vermeye mecbur kaldılar. Böylece dört yıldan fazla süren zorlu mücadeleler sonucunda Lembeliler galip geldiler.258 Ermenistan'da n T ü rkler i n sürgün edilmeler i n i n yan ı s ı ra , yerleşim birimlerinin isimlerinin değiştirilmesi, eğitim v e kültür ocaklarının kapatılması, i lçelerin birleştirilmesi de gerçekleşti. 2 5 7 Atahan Paşayev, a.g.e., s. 26-27, Bah tiyar Necefov, a.g.e., s . 1 76. 258 Atahan Paşayev, a.g.e.,s. 27.

1 46

Sadece 1947-1953 yıllarında 60'tan fazla yerleşim biriminin adı değiştirildi. Ermenistan SSC Yüksek Sovyeti 19 Eylül 1950 tarihli kararı ile; Kolagiren-1\ımanyan, Hamamlı-Spitak, Ortakilise-Maisyan, Tomardaş-Vardakar, Arpaçay-Ahuryan, Buğdaşen-Bakravan, Karakula Gedap, Eleyez-Arakats, Boğudlu -Arteni, Karaburun -Karmraşen, Kamışlı-Sovetaşen, Uluhanlı-Masis, İmanşahlı-Mıhçiyan, Kemerli Artaşat, Şirazlı-Aykavan adlı demiryolu istasyonlarının da adlarını değiştirdi. 2 59 T ü rklerin 1948-19 5 3 y ı l l a rında Ermenistan'da yaşadıkları tarihi topraklarından göçe zorlanmaları ve yaşananlar uzun yıllar boyunca bilinemedi. Azerbaycan Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev, 18 Aralık 1997'de ilan ettiği kararname ile bu tarihi gerçekiere siyasi bir önem verildiğini gösterdi.

1980 ve 1990'h Yıllarda Türk Muhacereti Yabancı ülkelerde şekillenen Türk muhaceretinin 1980-1990'lı yıllara kadar bir faaliyeti yoktu. İ srafil İsmayılov, bu konuyu mukayese edebilmek için 1940'lı yıllarda Ermenistan'da diaspora ile çalışmalar yapmak üzere özel devlet komitesinin kurulmasından bahsetmektedir. Ermeni diasporası Sovyet hakimiyeti yıllarında açıkça Erivan'dan yönetilmekteydi. Anastas M ikoyan'ın ısrarlarıyla Türklerin büyük bölümü, Ermenistan'dan 1948-1953 yıllarında Ermeni diasporasının Ermenistan'a geri dönme arzusu gibi gerekçelerle kovulmuşlardı. 1920'li yıllardan başlayarak yabancı ülkelerde dağınık halde bulunan Türkler ise esasen Güney Azerbaycan ve Türkiye'den göç edenlerdi. Bu "üç merkezcilik" ise göçmen Türkler için teşkilatlanmakta ve ünsiyette belli zorlukların yaşanmasına sebep oluyordu. 1946'da Azerbaycan'ın yabancı ü l kelerde Dostluk ve Kültür İlişkileri Cemiyeti kuruldu ve 1960'dan itibaren Vatan Sesi adlı bir gazete neşredildi. 1982'de bu gazete Odlar Yurdu olarak adlandırılarak Kiril, Arap harfleri ve Latin harfleri esasında basılıp yurtdışında

259 Yagif Arzumanlı-Nazım Mustafa, a.g.e., s. 1 2 0 - 1 2 1 ; 48.

1 47

i. Memmedov-S. Esedov, a.g.e., s.

bulunan Azerbaycan derneklerine gönderildi. Cemiyet 1974-1975 yıllarında Fransa, İtalya, Danimarka ve Portekiz'de Azerbayca n kültür günleri düzenledi. Kısa bir süre sonra Dostluk Cemiyeti, Sovyet Azerbaycam Bugün adlı bülteni Rusça, İngilizce, Araça, Farsça olarak yayıniayıp yurtdışına göndermeye başladı. Fakat genel itibariyle bu cemiyetlerin yurtdışındaki muhaceret ile ilişkileri zayıftı. Azerbaycan, kend i muhacereti ile 1980'li yılların sonundan başlayarak ilişkilerini bir seviyeye ulaştırabildi. Bu faaliyetlerde Vatan Cemiyeti'nin Başkanı Elçin Efendiyev'in büyük rolü oldu. Azerbaycan 20 Ocak 1990 olayları hakkındaki ilk bilgileri dünya kamuoyuna Vatan Cemiyeti ile gönderdi. Bu olayların ardından 30 farklı ülkede cemiyet ve merkezler kuruldu. Türkiye başta olmak üzere muhaceretin en tesirli olduğu ülkeler, Almanya Fransa, İsviçre, Kanada ve Amerika idi. D ü nya A zerbaycanlıların en büyük diasporası ( 3 . 0 0 0 . 0 0 0) Türkiye'dedir. Bununla birlikte Dünya Azerbaycanlıları arasında birlik ve dayanışma hareketi her geçen gün daha fazla gelişmektedir. 260

1990-2000'1i yıllarda Azerbaycan'da Göç Hareketleri Azerbaycan tarih boyunca sürgünler ve göçlere sahne olmuş, son yüzyıl içinde de hem toprak hem de nüfus açısından değişikliklere uğramış bir ülkedir. Ülkede göç hareketleri, dış göçler olduğu kadar iç göçler şeklinde köylerden şehirlere doğruda yaşandı. Bu yıllarda yaşanan göçterin sebepleri de farklıydı. Savaşlar yüzünden halkın güvenlik gerekçesiyle başka şehirlere göç etmesi, şehirlerin ticaret yolları üzerinde bulunması ve köylerdeki işsizlik şehirlere göçü zorunlu hale getirdi. Köylerden şehirlere yapılan göçler 1939'da % 36, 1959'da % 48, 1970'de % 50, 1989'da % 53, 1999'da % 5 4 şeklinde artış gösterdi. Ayrıca Karabağ Olayları sırasında Dağlık Karabağ ve Ermenistan'da yaşayan 1.000.000 civarında Türk bu bölgelerden Azerbaycan'ın 260 israfil ismayılov, a.g.e. s. 203-2 1 4.

1 48

içlerine göç etmek zorunda kaldı. Bu göçmenlere "kaçkın" adı verildi ve Bakü çevresine yerleştirildi. Dış göçler 1991-1994 yılları arasında savaş ve işsizlik sebebiyle erkek nüfusun, yurt dışına gitmesi şeklinde bir eğilim göstermektedir. Azerbaycan'dan yurtdışına en yoğun göç, 1990 yılından 2013 yılına kadar Rusya Federasyonu'na oldu. Bunu Ukrayna ve Kazakıstan takip etti.261 Azerbaycan'dan bu göç hızının son yıllarda a rtışı sosyo-ekonomik nedenlerden kaynaklan maktaydı. Rusya 1998 krizine kadar Azerbaycan'a oranla hayat seviyesi daha yüksek ve yönetimin baskısı daha düşük bir profil gösteriyordu. Sanayi krizi, ilmi kuruluşların dağılmış olması, eğitim, sağlık ve sosyal güvenlik sisteminin kötü işleyişi Azerbaycan vatandaşlarını yurt d ı ş ı na çıkmaya yöneltti. Fakat ekonomik sebepleri n yanısıra Azerbaycan'da yaşayan Slav halklar da ülkeden göç etmeye başladı. Bunun en önemli sebeplerinden biri 1990'lı yılların başında Dağlık Karabağ Savaşı'nın çıkması ve istikrarsız bir siyasi atmosfer idi. Bağımsızlığını kazanan Azerbaycan'da üstün konumlarını kaybeden Ruslar, Azerbaycan Türkçesinin resmi dil statüsü kazanması, Rus birliklerinin ülkeden çıkartılması vb. sebeplerin oluşturduğu problemlerle karşı karşıya kaldı. Diğer taraftan Karabağ Savaşı sırasında Azerbaycan vatandaşı olan Rusların, çocuklarını askere göndermek istememeleri de bu göç hızını artırdı. Azerbaycan aynı zamanda göç de alan bir ülke olup en fazla göç yine Rusya Federasyonu'ndan oldu. 1995'te 2 .968, 1996'da 2.800, 2000'de 2.710, 2001'de 1.677, 2005'te 1.158, 2006'da 1.394, 2010'da 1.706, 201 1'de 1 .655, 2012'de 1 .628, 2013'te 1.098 olarak dönem dönem dalgalı bir seyir takip etti.262

261 "Ehali", Azerbaycan Respublikasının Dövlet Statistika Komitesi,http:/fwww.stat.gov. azfsourcefdemoqraphy/Erişim Tarihi: 19.09.2014. 262 "Ehali", Azerbaycan Respublikasının Dövlet Statistika Komitesi, http:/fwww.stat.gov. azjsourcefdemoqraphy/ Erişim Tarihi: 19.09.2014. 1 49

Sonuç Azerbaycan'da " deportasiya" , "represiya", " d idergin", " kaçkın", " mu h a c i r", "zorun l u göç" o l a r a k i fa d e e d i le n ter m inoloj il e r e rastlandığında s o n yüzyılda asırlarca yerli h a l k olan Türklerin Güney Kafkasya'da yaşadıkları problemleri ve faciaları kavramak mümkündür. 1905, 1918-1919 ve 1948'de devlet düzeyinde, silah gücüyle sivil halkın ülkeden kovulması, bu olayların sebep ve sonuçlarının yorumlanmasının bu coğrafyada halklar arasındaki ilişkilerin ve geleceğe yönelik uzun vadeli planların değerlendirilmesi açısından çok gereklidir. Türklerin Ermenistan'dan baskılarla çıkartı lmaları, zorla göç ettirilmeleri göçmenlik ve sürgünler tarihinin yüz yıllık geçmişidir. Şüphesiz bu göç ve sürgünlerde Rusya'nın planlarını kademe kademe hayata geçirdiği de gözden kaçırılmamalıdır. XIX. yüzyılın başlarında Rusya'nın Güney Kafkasya'yı ele geçirmesinden itibaren bugünkü Ermenistan topraklarında tarih boyunca yaşamış olan Türk boylarının sorunlu devri başladı. Bu topraklarda yaşayan Türklere karşı yapılan cinayetler, sürgünler sonucunda onlar bu coğrafyadan son kişi kalana kadar kovuldu. Türklerin sürgünlerle dolu olan geçmişleri Sovyet hakimiyetinin kurulduğu yıllarda da yaşandı, 1928-1930'lu yıllar Türklerin pek çok gerekçe ile tevkifler, idamlar ve Sibirya'ya sürülmeleri ile neticelendi. 1948-1953'te ise Harutyunov-Mikoyan ve Stalin tarafından hayata geçirilen sürgünlerde 100.000'den fazla Türk'ün Ermenistan'da teröre maruz kalması uzun yıllar bilinmedi. Ermenistan topraklarından Türklerin ilk kez sürülmesinden 2 1 3, son sürgünden ise 26 yıl geçti. Son SOO yılda m i lyonlarca T ü rk tarihi topra k l a r ı n d a n kovuldu. Sürgün a c ı s ı n ı yaşayan T ü rkler bunun sonucunda d ü nya n ı n pek çok ü l kesine gitmek mecburiyetinde kaldı. Türkler, tarihleri boyunca göçmenliğin ağır şartlarını da yaşadı. Savaş, ihtilaller, güvenlik ve ekonomik sebeplerle Azerbaycan'dan 1 50

yurtdışına giden göçmenler bu coğrafyada göç dalgasının en somut örneğini teşkil etmektedir. Azerbaycan mu hacereti gerek ekonomik gerekse siyasi yönlerden göç hareketinin en belli başlı gruplarını oluşturur. Sürgünler ve göçlerle şekillenen bu dramatik olaylar gelecek nesillerin tarihi belleklerini şekillendirecektir.

151

AZERBAYCAN'DA KAÇK I N (MÜLTEC i ) V E M E C B U RI GÖÇKÜNLER (1988 SON RAS I ) ------ · �-----

SCB'nin yıkılış s ü recinde Dağlık Karabağ'ın, Ermenistan'a bağlanması talepleri ortaya atıldı. Bu süreçte yoğun faaliyetlerini ve toprak iddialarını gündeme getiren Ermeniler 1988 yılından

itibaren Türklere yönelik şiddet hareketlerini arttırdılar. M itingler,

grevler, yol kesme eylemleri ve cinayetierin akabinde Azerbaycan, Ermenistan'dan 200.000'den fazla Türk'ün kovulması, daha sonra da Karabağ ve etrafındaki bölgelerden çıkartılan toplam yaklaşık 1.000.000 civarında insanın sorunlarıyla karşı karşıya kaldı. Ermeniler planlı olarak başlattıkları faaliyetlerin ilk aşamasında

T ü rk nüfusun Ermenista n'da n tamamen çıkartılarak, T ü rksüz bir Ermenistan yaratmayı, ikinci aşamada ise Dağlık Karabağ'ı Ermenistan'a dahil etmeyi hedeflediler. Dağlık Karabağ'da yaşanan gelişmelerin tarihi seyri 1960 ve 1970'li yıllara kadar uzanmaktadır. 1977'de tarihi romanları ile tanınan Sera Hanzadyan, Sovyetler Birliği Komünist Partisi (SBKP) Genel Sekreteri Leonid Brejnev'e yazdığı dilekçesinde Dağlık Karabağ'ın Ermenistan'a bağlanmasını talep etti. 1987'de ise Ermeniler, bu kez SBKP Genel Sekreteri M. Gorbaçov'a 75.000 imzalı bir dilekçe göndererek Dağlık Karabağ'ın Ermenistan'a bağlanmasını istediler. 10 Ekim 1987'de yine aynı amaçla Ermenistan'ın başkenti Erivan'da 1 53

gösteriler yapı ldı. Göstericiler E rmeniterin % 1 .4 oranını teşkil ettikleri Nahçivan'ı da Ermenistan'a katma talebinde bulundular. 18 Ekim 1987'de Dağlık Karabağ'ın Çardaklı köyünde Türkler ve Ermeniler arasında çatışma çıkarken Erivan'da da Dağlık Karabağ'ın Ermenistan'a verilmesini isteyen gösteriler yapıldı. 25 Ocak 1988'de Ermenistan'ın Kafan ve Megri bölgelerinden Azerbaycan'a ilk Türk göçmen kafilesi gelmeye başladı.263

Türklerin Ermenistan'dan Göçü, Karabağ Sorunu 19 Şubat 1988 tarihinde Erivan'da yaklaşık 1.000.000 Ermeni gösteri yaparak Türklere saldırmaya başladı. Şubat sonunda Karabağ'da iki Türk'ün öldürüldüğü haberi üzerine Bakü ve Sumgait'te çatışmalar çıktı. Yaşanan gerginlikler yüzünden 4.000 Azerbayca n Türkü Ermenistan'dan Bakü ve Sumgait'e göç emek zorunda kaldı. Aynı zamanda Karabağ'ın çeşitli bölgelerinden de Türkler, Ermeniler tarafından baskı ve şiddet uygulanarak göçe zorlandı. 2 64 Ermeniler, Mart 1988'de Ermenistan Cumhuriyeti'nin Masis ve Ararat bölgelerinde Türklerin yaşadıkları köylere düzenledikleri silahlı baskınlarda birçok Türk'ü öldürerek evlerini yaktılar. Türkleri göçe zorlamak için ablukaya alınan köylerde ekmek ve erzak girişi engellenerek insanlar açlığa mahkum edildi. 15 Temmuz 1988'de E rmenistan Sovyet Sosya l i s t C u mhuriyeti Yüksek S ovyeti'ni n olağanüstü toplantısında Dağlık Karabağ'ın Ermenistan'la birleştirilmesi hakkında bir karar alarak, Azerbaycan'a bu kararı kabul etmesi için resmen müracaatta bulundu. Azerbaycan bu kararı reddedince, Ermenistan'daki Türklerin durumu daha da kötüleşti. Kasım 1988'e kadar Ermenistan'dan 80.000'den fazla Türk kaçarak, Azerbaycan'a sığındı. 1991 yılında Ermenistan'da son Türk köyü olan Nüvedi de 263 Nesrin Sarıahmetoğlu, Kara bağ, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2 0 1 1, s. 1 3- 1 4. 264 Okan Yeşilot, Ateş Çemberinde Azerbaycan, Yeditepe Yayın evi, İstanbul 2 0 1 0, s. 1 091 1 0. 1 54

zorla boşaltıldı ve yaklaşık 200.000 Türk, Ermenistan'da yaşadıkları bölgeleri terk ederek göçmen durumuna düştü. 2 65 Karabağ olayları başlayana kadar Türkler 78 köyde yaşamaktaydılar. Olaylar başladıktan sonra burada sadece yaklaşık on Türk köyü kaldı. Martuni ilçesinde Behremli, Yerendeili köyleri dağıtıldı, Ovşar, Rus Tağı, Hocavend köyleri ise tamamen haritadan silinme noktasına geldi. Stepanakert'e (Hankendi) demi ryolu döşenince Ağdam ilçesinin Kurtlar köyü de bir enkaza dönüştü. Ekim ı99ı'den itibaren Karabağ'da Türk yerleşim birimlerini işgal etmeye yönelik saldırılar sonucunda İmaret-Gervend ( Keremli) köyü Ermeniler tarafından ele geçirildi ki, bu köy Dağlık Karabağ'da işgal edilen ilk Türk köyü idi. Bu tarihten itibaren Hacalı'ya gelene kadar Rus askerleri tarafından da desteklenen Ermeniler Tuğ, Hocavend, Kerkicihan, Yukarı Divanalılar, Todan, Cemilli, Meşeli, Nebiler, Güneşli, Malıbeyli, Karadağlı, Yukarı Veyselli'yi ele geçirdiler. Hocalı 25-26 Şubat ı992'de yine Rus ve Ermeni silahlı kuvvetleri tarafından gerçekleştirilen bir saldırıyla ele geçirilerek sivil halk öldürüldü. Kadınlar, çocuklar, yaşlılar ve hastalar bu saldırıdan sağ kurtulamadılar. Hacalı'nın Kaladeresi denilen mevkiinde yaşayan Ahıska Türkleri de evlerinde yakılarak öldürüldü. Sağ kalanlar Eskeran-Ketik arasında ablukaya alınarak kurşuna dizildL Bu saldırıda 6ı3 kişi öldü. Bunların 48S'i ayın 25'ini 26'sına bağlayan gece Hocalı saldırılarında öldürüldü. Öldürülenlerden ı06'sı kadın, 59'u çocuk, 70'i 60 yaş üstü yaşlılardı. Bunların sadece 33S'inin cesetleri defnedilebildi. 25 çocuk her iki ebeveynini, 700'den fazla çocuk ya babasını ya da annesini kaybetti. Yaralıların sayısı ise l.OOO'den fazlaydı. 2 66 ı992 yılının sonuna doğru Dağlık Karabağ'ın tamamını ele geçiren Ermeniler, 25-26 Şubat ı992'de Hocalı, 8 Mayıs'ta Suşa, ı s Mayıs'ta Laçin, 3ı Ağustos'ta Fuzuli, 23 Ağustos'ta Cebrail, 3 ı Ağustos'ta Gubadlı, ı Kasım'da Zenkilan bölgelerini işgal ettiler. ı994 yılının 265 Yavuz Aslan, "Bugünkü Ermenistan Arazisinden Türklerin Çıkartılması Meselesi", 266 N. Sarıahmetoğlu, a.g.e., s. 8 1 -82.

Türk Kültürü, No. 3 72, Nisan 1994, s.198-199.

1 55

Şubat ve Mart aylarında ise Kelbecer, Ermeni orduları tarafından işgal edildi. Böylece Azerbaycan'ın % 20'si işgal edilirken l.OOO.OOO'a yakın Türk de yaşadığı toprakları terk etmek zorunda kaldı. 2 67 1995 yılının ilk yarısına kadar Azerbaycan'ın 874 yerleşim bölgesi, Ermeniler tarafından işgal edildi. Bunların 224'ü Dağlık Karabağ, 8 3 'ü Ağdam ilçesi, altısı Kazak, 1 20'si Laçin, 1 22 'si Kelbecer, 94 Gubadlı, 81'i Zengilan, 62'si Fuzuli, 76'sı Cebrail ve biri Nahçıvan Muhtar Cumhuriyeti'nin yerleşim b ölgeleri idi. Karabağ Savaşı, Azerbaycan ekonomisine büyük zarar verdi. İşgal altındaki 72.000 hektar toprak sahasında elde edilen 200.000 ton tahıl, 730.000 ton üzüm, 4.000 ton tütün, 20.000 ton et, 100.000 ton süt, vb. Azerbaycan halkının kaybı olarak kaydedildi. Ayrıca işgal edilen bölgelerde 693 ilkokul, 219 çocuk bahçesi, 12 teknik lise, 270 sağlık kuruluşu, şarap fabrikaları, süt fabrikaları gibi kültür ve sanayi açısından önemli kuruluşlar da Ermenilerin eline geçtU68 Zaten zor şartlar altında olan Azerbaycan, 1.000.000 civarında Türk'ün sorununu tek başına halledemeyeceğini bilerek; önce kendi halkına, daha sonra diasporadaki Azerbaycan Türklerine, Türkiye ve İslam ülkeleri ile uluslararası kuruluşlara bu dramı anlatmaya çalıştı. İlk dönemlerde yaşanan şaşkınlık ve zor şartlardan kaynaklanan sıkıntılar kayıtların tutulamamasına sebep oldu. 6 Ekim 1 9 9 1 tarihinde Azerbaycan Yüksek Sovyeti, belgesi olan kaçkınların kayda geçirilmesi ve ev değiştirilmesi hakkında bir karar aldı. Bu karara esasen 84.785 kişi (18.820 aile) Bakü şehrine, 18.337 kişi (3.966 aile) Gence şehrine, 1 8 . 3 5 5 kişi ( 2 .966 aile) de Sumgait şehrine yerleştirildi. Bunlara ilave olarak Şemkir ilçesinin köylerine 13.800 kişi (2.700 aile), Hanlar ilçesine 19.351 kişi (3.850 aile), İsmaili ilçesine 3. 596 kişi(745 aile), Görenboy ilçesine 2 .697 kişi (657 aile)

267 Cavid Cevadov, Azerbaycan 'da Heyriyyecilik Harekatı, El m Neşriyyatı, Bakı 1999, s.106

268 C. Cevadov, a.g.e., s. 108-109. 1 56

yerleştirildi. Böylece Mayıs 1993'e kadar 56 şehir ve ilçeye kaçkınlar yerleştirilmiş oldu. 2 69 Bu boyuttaki göçmen sorununun kısa zamanda halledilebilmesi mümkün değildi. Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev de 28 Mart 1996'da yaptığı bir konuşmada "Sizin çok zor şartlarda yaşadığınızı biliyoruz. Ama şartların şu anda birden bire düzeltilmesi mümkün değil. Elbette bir gün barış yolu ile topraklarımza geri döneceksiniz" diyerek mevcut şartları i fade etti. 2 70 1992 yılına kadar kaçkınların statüsü hakkında bir kanunun olmaması karışıklıklara yol açıyordu. 29 Eylül 1992 tarihinde "Kaçkınların ve Mecburi Göçkünlerin Statüsü Hakkında" bir kanun kabul edildi. Böylece kimin "kaçkın", kimin "mecburi göçkün" olduğu belirlenecek; herkese belge verilerek ev ve iş imkanları daha düzenli olarak dağıtılacaktı. Kanunun 1. maddesinde "kaçkın" ve "göçkün" terimleri açıklanarak; milliyeti, dini, dili gibi özelliklerine göre takibe maruz kalması; hayatının, ailesinin, malının tehlikede olması, yaşadığı devletin onu müdafaa etmemesi yüzünden yaşadığı ülkenin dışına çıkan Azerbaycan Cumhuriyeti vatandaşı olmayan kişiler "kaçkın"; Azerbaycan Cumhuriyeti'nde daimi yaşadığı yeri terk etmeye mecbur olup, başka yere göçen şahıslar veya başka ülkelerde daimi yaşayış yerlerini terk etmeye mecbur olup, başka yere göçen şahıslar veya başka ülkelerde daimi yaşayış yerlerini terk etmeye mecbur olup Azerbaycan Cumhuriyeti'ne gelen Azerbaycan vatandaşları "mecburi göçkün"(zorunlu göçmen) olarak adlandırılmaktadır. 2 71

269 C. Cevadov, a.g.e., s . 1 15 - 1 16; Kaçkınların v e Mecburi Göçkünlerin hangi şehirlere ne kadar yerleştirildikleri hakkında ayrıntılı olarak bkz."Kaçkınların ve Mecburi Göçkünlerin Müveggeti Olarak Yerleştiği Rayon ve Şe herler Üzre Sayı (ı İyul ı 997Bakı ı 997, s. 14-ı5.

ci il Veziyyetine )", Kanun jurnalının Hususi Burahılışı-Kaçkınlar ve Göçkünler, No. 2,

270 Azerbaycan Gezeti, 28.03.ı 996, s. 3. 2 7 1 C. Cevadov, a.g.e., s. 126. 157

Kaçkınların ve Mecburi Göçkünlerin Sorunları ve Allnan Tedbirler Gruplar

Mecburi Göçkünlerin Dağılımım Kişi Sayısı

Erkekler

289.641

Kadınlar

3 2 1.652

1 7 Yaşından Küçük Olanlar

1 96.480

Okul Çağındakiler

1 2 6.482

Vasıflı İşçiler

301.359

Çalışmayanlar

1 96.380

Emekliler

1 1 6.454

Yetim Çocuklar

5.000

Kimsesizler

4.000

Toplam

1.638.488

Şüphesiz yurtlarından çıkartılan l.OOO.OOO'dan fazla insanın, belirlenen ölçütlerin dışında kalan çok sayıda sorunu vardı. Bu bağlamda mesken, iş ve aş, sağlık, eğitim, yapılan yard ım ların ulaşmaması ve eşit paylaştırılamaması sorunu, bunların başlıcalarıydı.

Barınma Sorunu Evlerinden / yurtlarından çıkarılan 1 .000.000 insanın yeni bir yerleşim bölgesine iska n ı şartları çok zorlayan ve ciddi sosyal sıkıntıların yaşanmasına yol açan önemli bir sorundu. Yukarıda da i fade edildiği gibi devlet, Ermenistan'dan kovulan i nsanları Bakü ve çevresindeki ilçelerde yurt, misafi rha ne, pansiyon vb. binalara yerleştirdi.

2 7 2 Azerbaycan Respublikasında Kaçkınlar ve Mecburi Göçkünler Hakkında istatistik Al

büm1 999-cı il, Bakı 1999. 1 58

Mecburi Göçkünlerin Şehir ve İlçe/ere Yerleştirilme Düzeni273

Yerleştirilen Yerler

Aile

Çadırlar

15.530

Kişi

73.982

Barakalar

1 9.782

98.979

Okul, çocuk bahçesi ve yurtları vb.

439.059

175.255

Pansiyonlar v e istirahat evleri

5.236

2 0.240

Akraba evleri

38.928

1 56.420

İşgal edilen evler

8.954

3 5.47 1

Yarım kalmış binalar

10.6 1 6

44.502

Dükkanlar

7.555

32.721

Yük vagonları

2.076

8.856

Yol kenarları

3.418

14.869

Toplam

155.154

6 6 1 .295

1 9 8 8 y ı l ı n ı n sonun d a E rmenistan'da n kov u l a n kaçkınların (23.635 aile-95.578 kişi) Bakü'ye yerleştirilmesi için Bakü Şehir Sovyeti, 12 Aralık 1988 tarihinde 1 2 .656 sayılı bir kanun kabul etti. Bu karara esasen, Ermenistan'dan kaçkın düşmüş ahalinin, karşılıklı razılığı esasında Bakü şehrinden giden Ermenilerle evlerini değişmesine resmen izin verildi. Bu kanunun uygulama aşamasında birçok karışıklık ortaya çıktı. Azerbaycan Kaçkınlar Cemiyeti'nin müdahaleleriyle söz konusu karışıklıklar ortadan kaldırılmaya çalışıldı. Bu uygulamalardan biri, Azerbaycan'ın Hanlar ve Şamahı ilçeterindeki Ermeni köylerine Türkler yerleştirilirken, onların Ermenistan'daki köylerine ise Ermenilerin yerleştirilmesi idi.274 Bir diğer önemli nokta da henüz bitmemiş binalara yerleşen kaçkınlardan buraları boşaltmalarının istenmesiydi. Bir çıkış yolu gösterilmeden buralardan çıkartılmaya çalışılan kaçkınlar tepki gösteriyorlardı. Mesela Yasamal ilçesinde çok sağlıksız (elektrik, su, temizlik ve hastalık sorunları) şartlarda yaşayan Şuşalılar bu durumdan çok rahatsızlık duyuyorlardı.275 273 Azerbaycan Respuplikasında Kaçkınlar ve Mecburi Göçkünler Hakkında istatistik Al büm 1 999-çi İl, s. 10. 274 C. Cevadov, a.g.e., s. 1 1 5 . 2 7 5 Doğru Yol Gezeti, 8.02.1 995, s . 4. 159

1993 yılının resmi rakamlarına göre, Ermenistan'd a n gelen 50.885 kaçkın ailenin ancak %70'i yerleştirilebildi. Bunların bir kısmı yen i yapılan evlere yerleştirilse de tahminen 50.000'den fazla kaçkın a i lesi de okullarda, p a nsiyonlarda, boş buldukları binalarda veya akrabalarının yanlarında yaşamaya mecbur kaldı. Kaçkınların s tatüsü hakkında kabul edilen kanundan sonra, Mayıs 1993'te 233.413 kişiye devlet tarafından resmi kaçkın statüsü verildi. Bunlardan 185.519 kişi, Ermenistan'dan; 47.894'ü Özbekistan'dan gelen Ahıska Türkü 2 76 idi. Devlet, kaçkınların yerleştirilmesi için bütçe ayırmasına ve yeni evler yapmasına rağmen bu çalışmaların yeterli olduğunu söylemek zordu.277 Bakü Şehir İcra Hakimiyeti Başkan Yardımcısı Eldeniz Lahıçov 1 Ocak 1995 tarihinde 42 .7 3 3 a i le n i n (197. 3 4 4 kişi) "mecburi göçkün" statüsünde bulunduğunu bildirdi. B u nlardan 5 4.927'si d evlet b i nalarına, 1 3 . 2 1 2 's i yatakhane ve yurtlara, 1 0 4. 8 1 6'sı akraba yanlarına, 24.384'ü de kendi imkanlarıyla buldukları evlere yerleştirildi. Köylere yerleştirilen kaçkın ve mecburi göçkünlerin Bakü'deki evleri işgal etmelerinin yanı sıra yerli ahali de 700'e yakın evi işgal etti. Bakü İcra Hakimiyeti işgal edilen evlerle ilgili olarak 16 Ağustos 1993 tarihli toplantıda; mecburi göçkün ve kaçkınların işgal ettikleri evden çıkarılmasının ancak kendilerinin başka bir yerde yerleştirilmelerinden sonra mümkün olacağı, yerli halktan ev i şgal edenlerin ise kanunen b uraları boşaltması gerektiği, Cumhurbaşkanı'nın emriyle özellikle şehit ailelerine ve Karabağ bölgesinden gelenlere yerleştirilmeleri için öncelik verilmesine karar verildi. Fakat 60.000'den çok aile sıra beklemekteydi ve bütçeden yeterli kaynak aktarılmadığından başlatılan projelerin b irçoğu 276 ı 989 yılından itibaren Ahıska Türkleri başta Özbekistan'ın Fergana Vadisi'nden olmak üzere Orta Asya'nın diğer bölgelerinden Azerbaycan'a göç etmek mecburiye tinde kaldılar. Toplam 9.463 aileden ibaret olan 49.239 Ahıska Türkü Azerbaycan'ın Bakü, Haçmaz, Nabran, Naftalan, Gebele, Ağcabedi, İmişli, Bilesuvar, Sabirabad, Oğuz ve İsmayıllı bölgelerine yerleştirildiler. Böylece Azerbaycan'ın onlarca bölge sinde "çadır şehircikler" oluşmaya başladı. Bkz. Diderginler, Gençlik Neşriyat, Bakı ı 990, s. 2 ı 2-230. 2 7 7 C. Cevadov, a.g.e., s. ı 2 8 - ı 29. 1 60

yarım kaldı. Çözüm olarak yabancı firmalara şehrin merkezine bina yapma hakkı verilmesinden ve merkezde evler yapılıp satılmasından elde edilecek gelirle bu projelerin tamamlanması teklif edildi. Uzun yıllar köylerde yaşayan bu insanlar, şehirde çok zorluk çekiyorlardı. Ayrıca kendileri ile birlikte pek çok sosyal ve ekonomik sorunu da getirdiler. 27 8 Kaçkın ve mecburi göçkü nlerin özellikle sağlıksız binalarda ve çadırlarda kalan bölümü büyük zorluklarl a karşılaştı. Yaz kış bütün iklim şartlarıyla mücadele eden bu insanlar; alt yapısı yetersiz, elektriği, suyu olmayan binalarda yaşarken bazı tadilatları kendileri yapmak istediklerinde gerekli yardımı alamadıklarından da şikayetçi oldular. 2 79

İşsizlik ve Beslenme Sorunu Büyük zorluklarla yerleştirilen kaçkın ve mecburi göçkünlerin en önemli sorunlarından biri de iş ve aş sorunuydu. Yapılan iaşe yardımının eşit paylaştırılmaması ve yeterli olmaması, şikayet edilen konuların başında geliyordu. İş bulmak ümidiyle yerleştirildikleri bölgeleri terk ederek şehir merkezlerine, özellikle de Bakü'ye gelen kaçkınlar ve mecburi göçkünler sosyal hayatta birçok karışıklığa yol açtılar. Ekonomisi iyi durumda olmayan ve yeni iş sahalarının yetersiz olduğu Azerbaycan'da iş bulmak, aynı zamanda büyük mücadelelerin yaşanmasını da beraberinde getirdi. 1993 yılı verilerine göre, kaçkınların ancak 2 6 . 3 8 6'sı bir işe yerleştirilebildi. 1996-1997 yıllarında kaçkınlara verilen aylık yardım miktarı 7.000 Manat'tı. 2 80 Yardıma muhtaç kişilerin içinde özellikle yaşlı, çocuk ve şehit yakınlarının durumu daha vahimdi. Dilekçe yazıp durumunu arz eden bu insanlar, çoğu zaman cevap alamadıklarını, cevap alanlar da "bize yardım gelecek ki, size dağıtalım" sözleriyle karşılaştıklarını ifade ediyorlardı. Kendi imkanlarıyla seyyar satıcılık 278 Azerbaycan Gezeti, 1 5.03. 1 995, s. 3.

279 Doğru Yol Gezeti, 24.03.1995, s. 4; Doğru Yol Gezeti, 8.03.1995, s. 4. 280 C. Cevadov, a.g.e., s. 1 2 5, 1 29.

161

yapmak isteyenler de, polis tarafından engelleniyordu. Bu da genel bir memnuniyetsizliğin oluşmasını yaratan belirleyici bir etkendi. 28 1

Sağlık Sorunu Kaçkın ve mecburi göçkün ler içerisinde çocuklar ve yaşlılar en hassas grubu oluşturuyordu. Çocuklar ve yaşlılar göçmenliğin bütün sıkıntılarını en ağır şekilde yaş a m a n ı n ötesinde sık sık sağlık sorunlarıyla da karşılaşmaktaydılar. Gerek sağlık merkezi ve doktor yokluğu gerekse ilaç sıkıntısı, insanların çaresizliğine ve yaşam ümitlerinin kırılmasına yol açtı. Çadır koşullarında, yurtlarda ( k analizasyo n s u z, elektriksiz ve özellikle s u s u z mekan l arda) yaşayanlar, bu sağlıksız koşullarda kalmanın sonucu olarak sık sık hastalanmaktaydılar. Bununla birlikte güzel ve özverili çalışmalar da mevcuttu. Bunlardan biri işgal edilen Ağdam ilçesinin merkez hastanesinin 1.000 personeli n i n, işgalden sonra da görevlerine büyük fedakarlıkla devam etmesiydi. Ağdam'ın işgal altında olmayan kısmında yaşayan 60.000 kişiye, bölgeye yakın yerlere yerleştirilen 35.000 mecburi göçküne; Bedre, Ağçabedi, Yevlah ilçelerinde ve M ingeçevi r şehrinde yaşayanlara, bu hastane personeli büyük bir gayret ve özverili bir şekilde sağlık hizmeti verdi. 51 noktada sağlık merkezi oluşturuldu. Ayrıca Guzahlı çadır şehrinde yaşayan 10.000 kaçkın da bu sağlık hizmetinden yararlandı. İlaç ve malzeme sıkıntısı çekilen bu merkezlerde sağlık personeli olağanüstü bir gayret gösterdi. 282 Çok sağlıksız şartlarda yaşayan göçmen çocukların büyük kısmı, kronik hastalıklardan rahatsızdı. Suyu ve kanalizasyon şebekesi olmayan yerlerde barınan bu çocukların hasta olmamaları bir mucizeydi. Ayrıca kış aylarında üşüyerek hasta olan çocukların sayısı da hayli fazla idi. Hasta çocukların tedavileri; yeterli sağlık personeli ve ilaç olmadığı için yapılamamaktaydı. Yeterli şekilde beslenemeyen çocukların % 35 i, başta anemi olmak üzere, birçok '

282 Azerbaycan Gezeti, 1 6.03.1996, s. 3.

2 8 1 Doğru Yol Gazeti, 8.02. 1995, s. 4.

1 62

hastalığa yakalanıyordu. Devlet, uluslararası yardım kuruluşlarının da desteğiyle özellikle çadır şehirlerde yaşayanların tedavileri için geçici sağlık ocakları oluşturmaya çalıştı. Uluslararası yardım kuruluşları bu bölgelere sağlık elemanı, tıbbi malzeme ve ilaç göndermesine rağmen bu yardımların yeterli olduğunu söylemek mümkün değildi. Fiziki rahatsızlıklarının yanısıra ruhsal durumları da bozulan çocuklar ve gençlerin tedavileri için yapılan çalışmalar da son derece yetersiz kaldı. Göçmenliğin bu zor yaşam şartlarından doğum yapan kadınlar ve bebekler de etkilendi. Yeterli tıbbi imkanların olmaması, hijyenik ortamın bulunmayışı gibi sebepler anne ve çocukların ölümüne yol açtı. Göçmenlerin çoğunlukla yaşadıkları Sabira bat, Saatlı, Bilesuvar ve imişii ilçelerinde yapılan kontrollerde sıtma, kızılca, poliomelit, difteri, verem gibi birçok hastalığa rastlandığı ve bu hastalıklara yakalananların çoğunun da çocuklar olduğu rapor edilmekteydi.28 3 Stadyumlarda, çadırlarda ve kapı-penceresi olmayan bitmemiş inşaatlarda yaşayan çocuklarda verem hastalığı sıklıkla görülmekteydi. 2 8 4 Bu arada Karabağ'daki Türk çocukların iç organlarının, Ermeni doktorlar tarafından alınıp Avrupa'ya satıldığı yönünde basında haberler yer almaya başladı. Azerbaycan kaynaklarına göre 2.000'den fazla kadın ve çocuk Ermenilerin elinde esirdi. Basında, esir olan kadınların fuhuşa zorlandığı, çocukların da organlarının satıldığı yönünde ciddi bilgiler ve iddialar yer alıyordu. 285 Göçmenler arasında, psikoloj i k sorunlardan dolayı intihar olaylarının arttığına dair haberler de yine zaman zaman basında yer almaktaydı. Göçmenlerin birçoğu, hastalıkları ilerlemeden çocuklarını doktora götüremerlikleri ve götürdükten sonra da ilaçlarını alamadıkları için hastalıklar istenmeyen boyutlara ulaştı. Çocukların çöplerden 283 Kaçyınların ve Mecburi Köçkünlerin Vaziyetine Hasr Olunmuş İnkişaf Problemleri ve

Strateji İsttikametler Mövzusunda Keçiri/miş Beynelhalk Konferansının İşi Hakkında Hesabat, Bakı 2000, s. 49. 284 Doğru Yol Gezeti, 24.03. 1995, s. 4. 285 www.xeber.netjview.phped=4062, 1 5 . 1 0.2002. 1 63

erzak toplamak istemesi beraberinde salgın hastalık riskinin artması endişesini getirdU 86 Bir diğer tehlike, göçmenlerin yoğun olarak bulunduğu Görenboy, Gedebey, Kazah, Terter ve Hanlar bölgesinde yaşayanların ve özellikle de çocukların, mayınlara karşı uyarılmaları hususuydu. 287 Göçmenlerden, eşleri değişik ülkelere çalışmak için giden kadınların ve çocukların durumları sosyal, ekonomik ve hatta psikolojik bir çöküntü içindeydi. Bu kadınların % 13.2'si çok farklı hastalıklara sahipti. Savaşta 20.000 gencin (bunların çoğunluğu da evli) şehit olması, eş ve çocuklarının ciddi travmalar yaşamasına neden oldu.288

Eğitim Sorunu Kaçkın ve mecburi göçkünlerin önemli bir kısmı, eğitim çağındaydı. Çok zor şartlarda yaşayan bu i nsanlar, eğitim alanında da sıkıntı çektiler. Yen i o k u l l a r ı n a ç ı l ma s ı , m a lzeme t e mi n i, öğretmen açığının giderilmesi gibi konularda çalışmalar yapıldı. Sağlıksız ve malzemenin yeterli olmadığı ortamda yapılmaya çalışılan eğitim, istenilen seviyeye çıkamadı. Anneler, özellikle zor şartlarda okula gönderdikleri çocuklarının, eğitim m alzemeleri olmadığın d a n şikayet ediyorlardı. 289 Türklere ait olan 616 okul, 234 çocuk yuvası, 1 2 teknik lise, beş lise, bir üniversite ve iki fakülte, Ermenileri n işgal ettikleri bölgelerde kaldı. Yaklaşık 130.000 öğrenci ve 20.000'e yakın öğretmen göçmen durumuna düştü. 7.500 aile yani 50.000'den fazla göçmen, şehir ve ilçelerde dokuz yüksek okula, 1 7 teknik liseye, 48 teknik ortaokula, 850 okul binası ve yatakhanesi ne, 100 çocuk yuvasına yerleştirildi. Bu da ülkenin eğitim sisteminde büyük sorunlar yarattı. Göçmen çocukların eğitim alması için 708 okul tahsis edildi. Bu okullarda 8 6 . 0 0 0 öğrenci eğitim görmekte ve 1 2 .4 2 0 göçmen öğretmen 286 www.musavat.com.view.phped= l 1 9 1 , 25. 10.2002. 287 www.52 5ci.com/ 1 3 1 2.memleket.htm.l l 6, 24. 1 0.2002. 288 www.xeber.net/view.phped=2262 - 2 8 1 1, 15. 10.2002. 289 Doğru Yol Gezeti, 8.03.1995, s. 4. 1 64

çalışmaktaydı. Okul çağına gelmemiş çocuklar için 1.900 çocuğun eğitim alabildiği 39 çocuk yuvası açıldı ve buralarda çalışmak üzere 1 . 200 kaçkın eğitimci işe alındı.290 Çadır şehirlerde kurulan geçici okulların yanı sıra, vagonlarda da sağlıksız ve yetersiz eğitim yapılmaya çalışıldı. Ayrıca mevcut okullardaki su, elektrik, ısınma ve kanalizasyon sorunları da çözülebilmiş değildi. Göçmenlerle yapılan görüşmelerde, aileleri n çocuklarını okula gönderemedikleri, çünkü karınlarını bile doyuramadıkları dile getiriliyordu.291 Göçmen çocuklarının % 60'tan fazlasının ders araç gereçleri ve kitapları olmayıp, yapılan yardımlar da yeterli değildi. 292 Diğer bir husus okula gitmesi gereken çocukların buldukları işlerde çalışarak ailelerinin geçimlerine yardımcı olmaya çalışmalarıydı.293 Göçmen çocukların sosyal hayata katılabilmeleri ve iyi bir eğitim alabilmeleri için bazı çalışmalar yapıldı.294Laçin bölgesinde açılan 152 okulda 1 5.000 öğrenci eğitim gördü ve 2.500'e yakın öğretmen görev yaptı. Bu okullardan mezun olan 300 öğrenci daha sonra Rusya ve Türkiye'de eğitimlerine devam ettiler.295

Kaçkınlara ve Mecburi Göçkünlere Yardım Amacıyla Kurulan Cemiyetler ve Dış Yardımlar Kaçkın ve mecburi göçkünlerin sorunlarının çözümüne yardımcı olmak için kurulan i l k cemiyetlerden birisi, " Karabağ Yardım Komitesi" (15 Ağustos 1989)'dir. Kasım 1989'da kurulan "Azerbaycan Kaçkınlar Cemiyeti"nin a rdından, Nisan 1990'da, "Daimi Yaşayış Yerlerin i Terk E t m i ş Vat an d a şi a ra İş B ul a n D evlet K o mitesi" 2 9 0 Kaçgınların ve Mecburi Köçkünlerin Vaziyetine Hasr Olunmuş inkişaf Problemleri ve

Strateji İsttikametler Mövzusunda Keçirifmiş Beynelhalk Konferansının İşi Hakkında Hesabat, Bakı 2000, s. 45. 2 9 1 Tamilla Mestalieva gazeteye verdiği röportajda "dört çocuğum var okula gönder mek, kitap defter almak şöyle dursun, karınlarını doyuramıyorum" demektedir.

Doğru Yol Gezeti, 8.03.1 995, s. 4. 292 www.xeber.net/view.phped=l 790, 15. 10.2002. 293 www.musavat.com.view.phped=l 191, 25.10.2002. 294 www.azadliq.az/2002/07 /03/index.phtmlemenu=medeniyet 295 www.adalet-az.com/143 2/musabibe.htm, (Laçin İlçe Tahsil Şubesinin Müdürü To fık Necefov ile yapılan görüşme) 1 65

kuruldu.296 Bunların dışında Azerbaycan aydınlarının teşkil ettiği "Gaygı Cemiyeti", "Ağrıdağ Hayriyye Cemiyeti", "Vatan Hayriyye Cemiyeti" gibi birçok hayır cemiyeti kuruldu. Bu cemiyetler, çok önemli görevler üstlendiler. Azerbaycan halkının bu zor günlerinde, yaptıkları yardımları düzenleyerek ihtiyaç sahiplerine ulaştırdılar. Azerbaycan'daki kaçkın ve mecburi göçkünlere yurtdışından da önemli miktarda yardımlar geldi. Bunların başında; Türkiye, İran, Almanya, Danimarka ve İngiltere ile uluslararası yardım kuruluşları vardı. Bu yardımlar daha ziyade yiyecek, giyecek, çadır, ilaç ve sağlık malzemeleri içeriyordu. 29 7

Kaçkın ve Mecburi Göçkünlerin Bugünkü Durumu (2016) Kaçkın ve mecburi göçkünlerin aradan geçen yıllar içinde sorunları büyük ölçüde çözülmeye çalışıldı. Azerbaycan Cumhuriyeti Kaçkınların ve Mecburi Göçkünlerin İşleri Üzre Devlet Komitesi'nin oluşturulması bu yönde önemli çalışmaların yapılmasını sağladı. Öncelikle korniteye kaçkın ve mecburi göçkünleri kaydetmek, resmi işlemleri takip etmek ve sonuçland ırmak, ev yapmak, iş bulmak, aylık yemek yardımlarının ulaştırılmasını sağlamak, yerli ve yabancı yardım kuruluşlarıyla birlikte projeler yapmak vb. görevler verildL2 98 2003-2009 yılları arasında 9.872 kaçkın ve mecburi göçkün uygun işlere yerleştirildi, 3 .030 kişiye işsiz statüsü verilerek işsizlik maaşı bağlandı, 1.583 kişi meslek edinme kurslarına gönderildi, 1.265 kişinin ise maaşlı olarak sosyal işlerde çalışması sağlandı. 299 G erek bölgeye olan ilginin azalması gerekse Azerbaycan'ın ekonomik durumunun iyiye doğru gitmesi neticesinde 2 14.000 kaçkın ve mecburi göçküne yard ı m eden uluslararası yardım kuruluşları 2001 yılında yaptıkları yardımları sona erdirdi. 2009

296 C. Cevadov, a.g. e., s . 1 1 3-1 14.

297 C. Cevadov, a.g.e., s. 197.

298 Azerbaycan Cumhuriyeti Kaçkınların ve Mecburi Göçkünlerin İşleri Üzre Devlet Ko mi tesiyi e ilgili daha fazla bilgi için bkz. http:/ jwww.refugees-idps-committee.gov. az 299 http:/ jwww.refugees-idps-committee.gov.az/azjpages/2S.html , 25.06.20 14. 1 66

yılında 309.900.000 Manat, 2010 yılında 339.100.000 Manat kaçkın ve mecburi göçkünlerin sosyal sorunlarının çözümü için harcandı. Azerbaycan Devleti'ni n yaptığı bütün çalışmalara rağmen hala yaklaşık SO.OOO mecburi göçkün yatakhanelerde, 2S.SSO kişi mini Fin evlerinde, bunun dışındakiler ise inşaatı bitmemiş binalarda, pansiyonlarda ve şartların ağır olduğu mekanlarda yaşamaktadır. 20012010 yılları arasında 20.000 aile için 67 yeni kasaba oluşturuldu.300 Sadece 2010 yılında 7.047 kişiden müteşekkil l.S66 aileye, 2012 yılında ise 4.SS3 aileye, yani 22 .76S kişiye ev temin edildi. 20012012 yılları arasında 3 1 .000 aileye ev verildi, 134 okul, beş müzik okulu, 48 anaokulu, sı sağlık ocağı yapıldı.301 Azerbaycan Cumhuriyeti Kaçkınların ve Mecburi Göçkünlerin İşleri Üzre Devlet Komitesi'nin Başkanı Ali Hasanov'un kaçkınların ve mecburi göçkünlerin sosyal sorunlarının halledilmesi için 20 yılda S.4 milyar Dolar harcadığını belirtmektedir. Ayrıca 82 kasaba ve mahalle kuruldu, Devlet Petrol Şirketi'nden ayrılan p ayla da 180.000 göçmene yardım edildi.30 2 Kaçkın ve mecburi göçkünlerin yaşam koşullarının iyileştirilmesi için K a radağ ilçesinin Ümid kasabasında S O O mecb u ri göçkün ailesi için mahalle oluşturulması planlandı, ilk aşamada 200 aile için mahallenin inşaatı tamamlandı. Bu konuda Kaçkın ve Mecburi Göçkünler Devlet Komisyonu basın servisinden alınan bilgiye göre 2 0 14 Ağustos ayı itibariyle bu mahalleye aktarılması öngörülen zorun l u göçmenlerin yeni dairelerine a ktarılmasına başlandı. Genel olarak on hektar alanı kaplayan bu kasabanın arazisinde de diğer yerlerde olduğu gibi, modern standartiara tam cevap veren 220 kişilik okul binası inşa edildi. Yeni yerleşim mahallesi ayrıca elektrik, gaz, su ve modern ısıtma sistemi ile donatıldı.303

300 http:/jwww.refugees-idps-committee.gov.azjazjpages/18.htm 1 25.06.2014. 3 0 1 http:/ jwww.refugees-idps-committee.gov.azjazjpages/26.html 25.06.2 0 1 4. 302 http:/ jwww.yeniazerbaycan.com/ Axtarish_e1 6 2 3 5_az.html 20.05.2 0 1 4. 303 http:/ jwww.adalet.az/w44 1 86/%C3%9Cmid_q%C9%99s%C9%99b%C9%99sin d%C9%99_i%C5%9FI%C9%99r_yekunla%C5%9F%C4% B 1 r/ , http:/ jwww.525. az/site/?name=xeber&news_id=23492 1 5.08.2 0 1 4. 1 67

2014 Mayıs ayında İnsan Ticareti ile Mücadele Örgütü çerçevesinde "Hasret Yolu" Esir ve Rehineler Destek Birliği, Müşfikabad kasabasında bulunan Hocavend ilçesinin Nerimanlı ortaokulunda bilgilendirmede bulundu. Örgütün başkanı Esmira Orucova kaçkın ve mecburi göçkün ailelerinde yetişen gençlere küresel soruna dönüşen insan ticareti hakkında geniş bilgi vererek, gelecekte onların da insan ticaretinin kurbanları olmamaları için bazı tavsiyelerde bulundu.304 Yine 2014 Ağustos ayında AGiT Parlamenterler Asaruhlesi (PA) Bakü'de yapılan 23. yaz oturumunda AGiT bölgesinde kaçkınların durumları ile ilgili karar tasarısı ele alındı. Karar taslağını sunan örgütün Demokrasi, İnsan Hakları ve insani Meseleler Komitesi üyesi İsabel Santos kaçkın sorununun dünyada son noktaya ulaştığını kaydederek, bunun önlenmesi için tüm dünya devletlerinin genel politika yürütmesinin önemini vurguladı. Ayrıca Santos dünyada artık 51.000.000 kaçkının olduğunu, bunun da oldukça ciddi bir rakam olduğunu belirtti. Daha sonra konuşma yapan Azerbaycan'ın AGiT PA Heyeti Başkanı Bahar M uradova 51.000.000 kaçkından l.OOO.OOO'dan fazlasının Azerbaycan'da olduğunu, bu insanların çatışma sonucunda kendi ülkelerinde çok ağır duruma düşüp birçok haktan mahrum olduklarını, Azerbaycan Hükümeti'nin kaçkın ve zorunlu göçkünlerin sorunlarının çözümü ve sosyal durumunun iyileştirilmesi yönünde ciddi çalışmalar yaptığını belirtti. Bahar M uradova bu sorunun önüne geçmek için nedenlerini saptayıp önlemeni n gerekli olduğunu dile getirdi. Karar projesine ilişkin olarak diğer temsilciler de bu sorunun giderek dünya için daha ciddi tehdit oluşturduğunu vurguladılar ve sorunun çözümü yönünde tüm dünya devletlerinin ortak adımlar atmasının önemini kaydettiler. Görüşler bildirildikten sonra karar tasarısı kabul edildi. B u karar tasarısında genel olarak AGİT'e üye ülkelerin bu sorunun önlenmesi yönünde ortak faa l iyetlerin ve u luslararası işbirliği n i n önemi vurgulanmaktadır. 305 304 http:/ jwww.525.az/sitej?name=xeber&news_id=18323 1 5.08.2014. 305 http:/ jwww.adalet.az/w41 800 /Qao/oC3o/oA 7 qo/oC4o/oB 1 nlarla_bao/oC4%9 Flo/oC4o/o B l_q%C9%99tnamo/oC9%99_q%C9%99bul_olundu/ 1 6.08.20 14. 1 68

2 0 14 Tem m u z ayı n d a A l i H asanov yerleşik olan kaçkın ve göçkünleri kabul etti. Hasanov bu kabulde ilham Aliyev'in onlara yeterli ilgi gösterdiğini, onların sorunlarının çözümü konusunda kararlar alındığını, şimdiye kadar onlar için Bakü ve diğer bölgelerde sosyal ve teknik altyapıya sahip 82 modern kasaba ve yerleşim kompleksinin yapıldığını, 180.000 kişinin konut ve geçim şartlarının iyileştirildiğini, sadece 2 0 1 3 yılında 20.000'den fazla göçkünün yeni evlere yerleştirildiğini, ancak bütün bunlara rağmen hala ağır şartlarda yaşayan mecburi göçkünlerin olduğunu, sadece Bakü'de ağır şartlarda mecburi göçkünlerin sayısının 300.000 kişiden çok olduğunu, bu vatandaşların da konut olanaklarının aşamalı şekilde iyileştirileceğini söyledi. 306 Diğer taraftan Kafkas Müslümanları İdaresi'nin Başkanı Şeyhülislam Hacı Allahşükür Paşazade Ağustos 2014'te yaptığı konuşmasında Ermenistan'ın Azerbaycan'ın işgal ettiği topraklardan çıkması ve kaçkın ve göçkünlerin öz yurtlarına geri dönmesi gerektiğini, ancak bu şekilde iki ülke arasında daimi sulh sağlanabileceğini belirtti. 307

Sonuç 1988 yılında Ermenilerin Ermenistan'da yaşayan Türkleri evlerinden çıkarmasıyla başlayan süreci, Azerbaycan topraklarının o/o 20'sinin

işgali ve 1.000.000 civarında insanın yurdundan kovulması takip

etti. Azerbaycan Cumhuriyeti'nin yaklaşık 9.000.000 nüfuslu bir devlet olduğu göz önüne alındığında 1.000.000 insanın kaçkın ve göçkün olması, durumun ciddiyetini göstermektedir. Ermenilerin Karabağ'a yönelik işgal siyaseti bu coğrafyada insani ve sosyo kültürel pek çok sorunun ortaya çıkmasına sebep oldu. Birleşmiş Milletler Cemiyeti 1993 yılında 822, 854, 874 ve 884 sayılı kararlarında Ermenistan'ın Azerbaycan topraklarını işgal ettiğini ve bu işgale son vermesi gerektiğini açıkça belirtti. Ancak buna rağmen konunun çözüme kavuşturulması için olumlu bir gelişme 306 http:/ fwww.525.azfsitef?name=xeber&news_id=2 1 1 56 16.08.20 14. 307 http:/ fwww.525 .az/sitef?name=xeber&news_id=23341 1 7.08.2014. 1 69

olmadı. 308 200.000 kaçkın ve mecburi göçkün çocuğun, ekonomik ve sosyal sorunlarının zorluğu ve bunun onların sosyal hayatına yansımaları, hayli karmaşık bir sürecin de parçası idi. Asgari barınma ş a rtlarında bile yaşayamayan, yeterince beslenemeyen, sağlıklı yaşam koşullarından uzak, iyi bir eğitim alamayan bu çocukların cemiyet hayatında bir takım yaraların derinleşmesine neden oldu. Yeterli psikolojik desteği bulamayan gençler, itilmişlik duygusuyla yalnızlık hissederek, isyan ka r b i r kişiliğe büründüler. Devlete, yöneticilere, vatan ve millet gibi kutsal mefhumlara karşı kayıtsız ve kozmopolit bir gençlik meydana geldi. Geleceğinden endişe duyan bu gençler, yasadışı işlerle uğraşan kişilerin de tuzağına kolaylıkla düşebilecek eğilim içindeydiler. Yetim ve kimsesiz çocuklarla, aile düzeni olmayan ve yeterli terbiyeyi alamayan çocukların birçok kötü alışkanlık edinme olasılığı şüphesiz çok daha yüksekti. Mecburi göçmen kadınların % 40'tan fazlası 18-19 yaşlarındaki kızlardan oluşmaktadır. İş bulma ümidi olmayan bu gençlerin kayıp bir nesil olarak anılmaması için gerekli tedbirler alınmalıdır. Bu gençlerde alkol, uyuşturucu madde bağımlılığı, fuhuş, hırsızlık, dilencilik gibi ahlaki sorunların da hızla arttığı gözlenmektedir. Ayrıca son yıllarda faaliyetlerini gözle görünür bir şekilde arttıran misyoner teşkilatları (Krişnacılar, Yahova şahidleri, H ristiyanlar, Vahabiler vb.) Azerbaycan'da yoğu n bir şekilde çalışmaktadırlar. Göçmenlerin ve özellikle de gençlerin, din değiştirmeleri için, içinde bulundukları ağır şartları ve zaaflarını son derece iyi tespit ederek kullanan bu teşkilatlar, çoğu z a m a n başarılı da olmaktadırlar. Gelecek endişesi taşıyan gençler, bunların tesiri altında kolaylıkla kalmaktadırlar. Misyonerler, gençlerin milli şuurdan yoksun olarak yetişmeleri için propaganda yapmaktadırlar. Maddi yönden çok güçlü olan ve zengin materyaliere sahip bu teşkilatların faaliyetleri, bir an 308 Bu kararlar için bkz. Ermenistanda Aparılan Etnik Temizleme ve Ermenistan Silahlı

Küvveleri Tarafından Azerbaycanın 20 Faiz Erazisinin işgali Neticesinde Yaranmış Bir Milyonadek Kaçkın ve Mecburi Köçkün Hakkında Me/umut (1 988·201 -ci iller), Bakı 2 0 1 1 , s. 6-12; M usa Kasımov, Azerbaycan Beyne/ha lg Münasibet/er Sisteminde (1 991-1 995), Gençlik Neşriyat, Bakı 1996, s.l07. 1 70

önce kontrol altına alınmalıdır. Bazı gruplar da, yardım teşkilatı adıyla ülkeye girmekte ve kendi fikirlerini gençlere aşılamaktadır. Gençlere sorunlarının ancak kendileri tarafından çözüleceği söylenirken, çok parlak bir gelecek de vaat edilmektedir.309 Gazetelere yansıyan haberlere göre misyonerler özellikle kaçkın ve mecburi göçkünlerin yoğun yaşadığı bölgelerde, yatakhane ve çadır şehirlerinde etkilidirler. Demegül ve Yasamal bölgesinde "Tanrı savaşa izin vermiyor" diye propaganda yapan çok sayıda m i syoner teşkilatı v a rd ı r. Bu teşkilatl a r para, kitap ve broşür dağıtarak faaliyetlerine devam etmektedirler. Misyoner teşkilatları propagandalarında eğittikleri genç kızları ve erkekleri kullanarak toplumun derinlerine inmeyi amaçlamaktadır.310 Göçmenler içerisinde en hassas grubu oluşturan çocukların sorunları tamamen olmasa da büyük ölçüde çözüldü.311 Cumhurbaşkanı i lham Aliyev döneminde geçmişte yapılan projeler devam ettirildi ve çözüm için yeni bazı projeler hazırlandı. Bu çalışmalarda göçmenlerin hayat şartlarının iyileştirilmesi ve yeni kurulacak olan kasabalara yerleştirilmesi esastı.312 D evlet, göçmen s o r u n l a r ı n ı 1 7 Eylül 1998 tarihinde kabul ettiği "Kaçkınların ve Mecburi Göçkünlerin Sorunlarının Halli Üzere Devlet Programı" ile bir devlet politikası haline getirdi. Bu kanuna göre: 1. Kaçkın ve mecburi göçkünler için işgalden kurtarılmış, tarımsal koşuların uygun olduğu ve diğer iş imkanları geniş olan ilçelerde yeni göçmen kasabalarının oluşturulması; 2 . Kaçkın v e mecburi göçmenlerin halihazırda yaşadıkları yerlerde fiziksel ve sosyal altyapı sorunlarını çözerek işyeri i m kanlarının açılması ve bu sayede kaçkın ve m ecburi göçkünlerin durumlarında iyileştirilmelerin sağlanması. 309 www.xeber.net/view.phped=4236, ıs. ı0.2002. 3ıO www.52 5ci.comjı299/memleket.htm. 4. ı0.2002. 3 ı ı Kaçyınların ve Mecburi Köçkünlerin Vaziyetine Hasr Olunmuş inkişaf Problemleri ve

Strateji isttikametler Mövzusunda Keçirifmiş Beynelhalk Konferansının işi Hakkında Hesabat, Bakı 2000, s. ı s . 3 ı 2 www.diaspora.az/newjaz=20040 2 ı ı 20, ı 1.02.2004. 1 71

2000 yılına kadar uygulamaya geçirilmesi düşünülen bu program maalesef başarılı bir uygulama imkanına sahip olamadı.313 Fakat 2016 yılına gelindiğinde göçmenlerin sorunları imkanlar ölçüsünde büyük ölçüde çözülmeye çalışılmaktadır. Gerek devlet gerekse halk bu insanlara karşı hassasiyetlerini muhafaza etmektedirler. Kaçkın ve mecburi göçkünlerde bilinçli bir algının mevcudiyeti onların topraklarına geri dönme umudunu kaybettirmeyecektir.314

3 1 3 Sinan Oğan, "Yüzyılın Dramı Azerbaycanda Göçmen (Kaçgın) Sorunu", Avrasya Dos

yası Azerbaycan Özel, Vll/1 (2001}, s. 449. 3 1 4 Yapılan yardımlar konusunda bilgi için bkz. Cavid Cevadov, Azerbaycan 'da Hayriy

yeci/ik Harekatı, Elm Neşriyyatı, Bakı 1999.

REVA N'DA TARi H i V E M i MARi DEG E R i OLAN M ESC iTLER ------- · -------

9 1 5 yılına kadar Zengezur ve Erivan Eyaleti'nde 3 8 2 Şii, 9 Sünni mescit faaliyet göstermiştir. 1832'de Rus araştırmacı ivan Şopen Revan'da 12 mescit Göy (Gök) Mescit, Came Mescit, Kale

Mescit, Şah Abbas Mescidi, Zal Han Mescidi, Novruzali Bey Mescidi, Sertip Han Mescidi, Hüseynali Han Mescidi, Hacı İmamverdi Mescidi, Tepebaşı Mescidi, Hacı Caferbey Mescidi vs.) olduğunu kaydetmiştir. Bu mescitlerden bazıları XX. yüzyılın ortalarına kadar korunsa da, ı988'den sonra Göy Mescit dışında tamamı yok edilmiştir.

Göy (Gök) Mescit Göy Mescit Revan Hanı Hüseyin Ali Han tarafından ı766'da inşa ettirildi. Genişliği 66 metre, uzunluğu 9 7. 2 m etre olan mescit, Revan mescitlerinin en büyüğü ve merkez mescidi idi. Bournoutian George, Mescit'in 1762-ı 783 yıllarında,315 Vladimir Arutyunyan ise ı 764-ı 768 yıllarında316 inşa edildiğini bildirmektedir. Bu Mescit Ermeniler tarafından XX. yüzyılın başlarında Ermeni mimarlık abidesi olarak da gösterildi. ı917'de Ermeni savaş foto muhabiri Teryan, Göy Mescit'in resmini çekerek Rusya Güneşi {Solntse Rossii) sonra 3 1 5 Bournoutian, George (1992). The Khanate of Erevan U nder Qajar Rule, 1 795-1 828. Costa Mesa, CA: Mazda Publishers, 45. 316 Arutyünyan M. Vladimir, Erivan, Moskva, İzd., Literaturu po stroitelstvu, 1968, s.3 1 . 1 73

Hacı Nevruzali Bey Mescidi XVII. yüzyılın ikinci yarısında Kara Seyit tarafından inşa edildi. Adını inşa edildiği Hacı Nevruzali Bey mahallesinden alıyordu. Hacı Nevruzali Bey, Kara Seyit'in torunuydu. Tek minaresi olan mescit 1930'lu yıllarda Ermenistan Hükümeti tarafından yıkıldı.

Recep Paşa Mescidi Osmanlı ordusu Recep Paşa kamutasında Revan'ı ele geçirdikten sonra şehrin kalkınması için bir takım çalışmalar yürüttü. Onun emriyle Revan Kalesi'nde 1725'te yeni bir mescit inşa edildi. Mescit Recep Paşa'nın adıyla anılıyordu. Revan'ın 1 Ekim 1827'de Rusya tarafından işgal edilmesinden s o n ra M esciddeki ay y ı l d ı z s ö k ülerek yerine h a ç takıldı, ç a n yerleştirildi ve mescit Rus Provaslav Kilisesi'ne dönüştürüldü. Daha sonraki yıllarda mescidin mimari yapısında da değişiklikler yapıldı. Silindirik sütunlar eklendi ve kiliseye benzetildi. Bu mescit 1930'lu yıllarda Erivan'ın yeniden kurulması projesinde devlet tarafından yıkılıp, ortadan kaldırıldı.

Pir Hüseyin Türbesi Revan'dan sekiz kilometre uzaklıktaki Caferabad (1946'da köyün ismi Argavand olarak değiştirilmiştir) köyünde yer alan Türk-Müslüman a n ıtı. Kırmızı taştan inşa edilmiş türbenin yüksekliği gümbezi dikkate alınmadığında 12 metredir. Gümbezin kemerinin altında 22 metre uzunluğunda Arapça, sülüs hattıyla Kur'an-ı Kerim'in Bakara suresinin 256. ayeti yazılmış, türbenin Pir Hüseyin'in emriyle Hicri 816 (1413) yılında inşa edildiği kaydedilmiştir. Birkaç yıl önce Ermeni Katolikosu ve bilim adamları Türkmenistan'dan b i l i m a d a m l a r ı n ı davet ederek türbenin E r m e n i ve Türkmen halklarının mimarlık abidesi olduğunu ilan etmişlerdir. Ama türbenin ne Ermenilerle ne de Türkmenlerle hiçbir ilgisi yoktur. Bugün 1 76

Ermenistan olarak adlandırılan coğrafyada Türkmenler hiçbir zaman yaşamamıştır. Pir Hüseyin türbesi Türklere ait tarihi bir anıttır.

Ermenistan Devleti Tarafından Yok Edilen Türk Anıtları Ahi Tevekkül Zaviyesi Dereleyez M ahallinin Keşişkend (1957 yılında adı Yeğednadzor olarak değiştirilmiştir) ilinin Eleyez köyünde inşa edilmiştir. Anıtın kitabesinde yazılanlar şöyledir: "Bu mezar merhum ve yüce şehit, kadir Allah'ın rahmetine ihtiyacı olan Ahi Tevekkül'ündür -Allah onun günahlarını a ffetsin. Muharrem ayı, dokuz yüz ellinci y ı l (1543)."320 Tarihi mimarlık değeri olan b u anıt Türklerin e n önemli Z iyaretgahları ndan biriydi. Anıtın girişindeki taşta T ü rklerin inançlarını ifade eden yeri, ayı ve güneşi sembolize eden üç halka, her halkada 12 imaını sembolize eden 1 2 hat ve tarih b oyunca Dereleyez Mahallinde yaşayan Türk soylarının sayını bildiren dokuz adet sekiz köşeli yıldız yer alıyordu. Bu anıt Ermeniler tarafından yıkılmış, taş anıtın Türklüğü sembolize eden resimler de kazınıp, yerine haç çizilerek Ermenileştirilmiştir.

Selim Kervansarayı Dereleyez mahallinin Keşişkent ili Eleyez Dağı'nın Selim aşırımında, Ağ kent (1 968'de ismi Ağncadzor olarak değiştirilmiştir) köyünün yukarısında, deniz seviyesinden 2410 metre yükseklikte tarihi değeri olan kervansaraydır.Kervansarayın giriş kapısının üzerindeki yarım daire (1,80m

1,1 3m) taş kitabede kervansarayın 1 3 29'da

İlhanlı Hükümdan Ebu Said Bahadır Han tarafından inşa edildiği yazılmıştır. Kervansaray iki odadan oluşmaktadır. Esas bina k uzeyden doğuya (1 5

7 arşın321), ikinci bina ise 'T' şeklinde olup soldan

320 M.S.Neymat, Korpuz epigrafıçeskh pamyatnikov Azerbaycana, t . l l l, 8 . , 2001, s. 75, No 1069.

321 1 arşın eşittir 0,68 metre. 1 77

sağa (45

2 5 arşın) inşa edilmiştir. Solda kanatlı hayvan, sağda

öküz heykeli vardır. Ana giriş kapısından içeriye girerken yukarıda Ermenice yazılmış küçük bir taş parçası vardır. Yazıyı Hr. iv. Kuçuk İoanesov, okuyarak Rusça'ya şu şekilde çevirmiştir: "Kervansaray Orbelyan soyundan olan Çesar ve onun tarunu VII Lipart tarafından hicri 781, miladi 1 38 2 'de inşa edilmiştir." İoanesov'e göre Türkler kervansaraya s onradan "Selim" adını vermişlerdir.322Ama mimarlık tarihi nde genelde anıt kitabeleri ana giriş kapısının üzerinde yer alır. Bu kitabelerin sonradan eklenmesi imkansızdır. Girişten sonra yukarıya ilave edilen Ermenice yazılmış küçük taş kitabeyi ise çok daha kolay yerleştirmek mümkündür. Ermeniler ana giriş kapısındaki gerçek kitabeyi çıkararak yenisini yerleştiremedikleri için girişten sonra buraya sahte taş kitabe koyarak anıtın Ermenilere ait olduğunu kanıtlamaya çalışmışlardır. Kervansarayın bulunduğu Ağkent köyünde 1918 yılına kadar Türkler yaşamış ve resmi istatistiğe göre bu köye 1923-1925 yıllarında 172 Ermeni göç ettiri lmiştir. Ama Ermeniler bu tarihi görmezden gelerek Selim Kervansarayı'nın kendilerine ait olduğunu iddia etmektedirler. 1988'de Ermenistan'da yaşayan Türkleri zorla göç ettirildikten sonra Ermenistan Hükümeti bu kervansarayı Ermeni anıtı olarak gös terdi.

Urud Abideleri Urud anıtlarının yok edilmesi aynı zamanda insanlık tarihine karşı işlenen bir suçtur. Zengezur Kazası'nın Karakilse (1940'da Sisian olarak değiştirilmiştir) Urud (1968'de Varatan olarak değiştirilmiştir) köy mezarlığında XV-XVII. yüzyıllara ait koç heykelleri ve sandık şeklinde mezar taşları ile tanınmaktadır. Bu eserler 196l'de Ermenistan ve Azerbaycan Arkeoloji Enstitüleri'nin yürüttükleri ortak çalışmalarda bulunmuştur. Bu heykeller ve sandık 322 Materialı Kavkazskoy Arheologii, tom XIII, 1916 g. 1 78

mezarlar üzerinde Arapça, Farsça ve Türkçe yazılmış kitabelerde Türk soyları ile ilgili bilgiler verilmiştir. Mezarlıkta 13 sandık mezar, üzerinde koç heykeli olan dört mezar vardır.323Sandık mezarlar Muhammed Ali Amursel (ölm. h icri-883, miladi-1478), Oğul b. Murad (ölm hicri-963, miladi-1555-56), Perihan (ölm. hicri-909, miladi-1503-04), Han Muhammed (ölm. hicri-983, miladi-1575-76), Mehdigar (ölm. hicri-986, miladi-1578-79), Nurinin oğlu Kedahir, İmangulunun oğlu Behram (ölm. hicri-986, miladi-1 578-79), Ay Soltan (ölm. hicri-992, miladi-1584), İbrahim Ali (ölm. hicri-989, miladi-1581), Mahmud (ölm. hicri-909, miladi-1503-04), Aliyar (ölm. hicri-989, miladi-1581), Şah Nazar (ölm. hicri-1007, miladi-1598-99) Tovhiye'ye aittir. Dört koç heykel mezar ise Emiremin oğlu iftihar (ölm. hicri-986, miladi-1578-79), İmamgulu'nun oğlu Çelebi (ölm. hicri-986, miladi-1578-79), Sefergulu (ölm. hicri-993, miladi-1585), İskender'in oğlu Fehr'e (ölm. hicri-1019, miladi-1610-1 1) aittir. M ez a r t a ş l a r ı n d a A ra p ç a d u a l a r ve T ürkçe ş i i rl e r d e yer almaktadır. Bu mezarlardan en ilginç kitabe Muhtar Şeyh Rıza'nın oğlu Amursel'in sandık mezarında ve Amirarn'ın oğlu iftihar'ın koç heykel mezarında yazılanlard ır. Kitabe metinlerinde " M i n elade avğan" - yani Alban evlatlarından ve "Evlade ağvan" - yani Alban evlad yazılmıştır. Bu bilgiler elde edilene kadar Arap Hilafeti'nin Kafkasya'yı ele geçirmesinden sonra Hristiyan olan Alban soylarının Grigoryenliği ve Grek-Katolikliği kabul ederek Ermenileştiği ve Gürcüleştiği fikri hakimdi. Urud anıtları Albanların Müslümanlaştığının en önemli kanıtıdır. 198 1'de bu konuda Azerbaycan'da kitap basıldıktan sonra324 Ermeni bilim adamları A.D.Papazyan, A.A.Haçatruan ve A.Agopyan Meşedihanım Neymet'in kitabında yazdıklarına karşı 'alban evlatları' 323 Memorialniye pamyatniki Azerbaycana. Bakü, 1 9 8 1 g.

324 M.S. Neymat, Memorialniye pamyatniki Azerbaycana, 1981. 1 79

keli mesinin 'avlağum vağurdlu' gibi okunınası gerektiğini iddia etmişlerdir. Ermeni bilim adamı Papazyan ise bir başka kitabında Zengezur'un Nahçıvan'a, Nahçıvan'ın Azerbaycan'a ait olduğunu, yüzyıllardır bu bölgelerde Türklerin yaşadığını kaydetmiştir.325 Böylece Papazyan son yazdığı kitabında önceki yazdığı kitabı inkar etmektedir. 1988'de Ermenistan Hükümeti Türkleri zorla göç ettirdikten sonra Urud anıtları tamamen dağıtılmıştır.

Boğakar Piri Zengezur Mahallinde Mehri İli'nin Buğakar Köyü arazisinde Türk Müslüman piri olarak bilinmektedir. Türk mimari üslubunda inşa edilmiştir. Buğakar Köyü adını IX. yüzyılda yaşayan komutan Buğa El-Kebir'in adından almış, pir ise köye yakın olduğu için Buğakar Piri diye anılmıştır. Buğakar Piri aynı zamanda Sultan Seyit Ahmet Türbesi olarak da bilinmektedir. Buğakar köyünde eski çağlardan 1939 yılına kadar Türkler yaşıyordu. Bu tarihte köy hükümet tarafından lağvedilerek Türkler Ermenilerin yaşadıkları Lehvaz köyüne göç ettirildi. Buna rağmen Buğakar Piri yine de bölgede yaşayan Türkler tarafından her zaman ziyaret edilen bir yer oldu. Türkler 1988'de Ermenistan tarafından zorla göç ettirildikten sonra Buğakar Piri de dağıtılarak yok edildi. Dereleyez mahallinin Keşişkent ilinin Gabahlı köy mezarlığında çok sayıda üzerinde koç heykelleri ve taş sandık olan mezarlar vardı. Gabahlı köyü tarihen Türklerin tarihi yurdu olup 1988'de Türkler, Ermenistan tarafından buradan zorunlu göçe maruz kalınca mezarlık da dağıtıldı.

Ağadede Ziyaretgahı ve Mezarlığı Zengibasar İli'nin en seçkin Ziyaretgahı olan bu türbe mezarlık, Uluhanlı, H eblikend, Seyitkend ve Sarvanlar köylerinin arasında 3 2 5 Persidskiye kupçiye Matenadarana, Erivan, 1968, vıp., dokumenty no 3, s.25 1; do k. no 14, s.300; dok. no 1 3, s. 309- 3 1 0 i dr. 1 80

Gulucan köyü yakınında bulunuyordu. Bu Ziyaretgah Müslümanların yanısıra H ristiyanlar tarafından da ziyaret edilmekteydi. Türklerin 1988'de Ermenistan Hükümeti tarafından zorla göç ettirilmesinden sonra Ziyaretgah ve mezarlık dağıtılmıştır.

Revan Aydınları Hacı Molla İrevani (1763-1817) Necef'te dini eğitim aldı, Revan alıundu oldu. Fazil İrevani (1782-1885) Kahire EI-Ezhere Üniversitesi'nden mezun oldu, İsfahan ve Tebriz'de alıundluk yayıldıktan sonra Erevan'a dönerek Göy Mescid'in Baş Alıundu olmuş, müctehid rütbesi alarak Kafkasya Müslümanları Şia Ruhani İdaresi'nin Şeyhülislamı seçilmiş ilahiyat alimidir. Kitabit-Teharet (Pakllk Kitabı), Kızılgül ve Bülbül eserlerini yazmıştır. Molla Muhammet İ revani 1824'de Revan'da doğmuştur. Tebriz'de eğitim almış, büyük alim Ahmet Güzen-Küanai'nin Hacası olmuştur. Mirza Muhammet İrevani 1718'de Revan'da doğmuş, tıp ilmini öğrenmiştir. Sadece Revan'da değil, tüm Güney Kafkasya'da tabip olarak tanınmıştır. Mirza Alihan Leli İ revani Müzeffereddin Şah'ın özel tabibi olmuş, 'Tabipler güneşi' adını almış, Farsça ve Türkçe şiirler yazmıştır. Fahri Mirza Abbas (Hacı Mirza Ağası) İ revani 1776'da Revan'da doğmuş, Ağa Muhammet Şah Gacar'ın Hacası ve veziri olmuştur. Daniş M irza Rızahan İrevani XIX. yüzyılda yaşadı. Müntihabati Daniş kitabının yazarıdır. Erfeüddövle adıyla şiirler yazdı. İran'ın İstanbul, T i fl i s ve Peters b u rg K o n s o l osluğu v e B üy ü kelçiliği görevlerinde bulundu. Asüf-te Kelbehüseyn İrevani, Delil İrevani, Feteli İbn Hacı Hasan İrevani, Muhammet Hüseyn Kadim oğlu İrevani ve diğerleri.326 326 İsrafıl Mammadov, Revan Defteri I İctimai fikir tariximizin qaribsayan üfüqlari, Azarbaycan MEA, A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu, İkinci takmillaşdirilmiş naşr, 'Adiloğlu', Bakı 2008, ss. 1 5- 1 9. 181

Abbas Muhammetzade 1864'de İrevan'da doğdu. İrevan'da medrese eğitimi aldıktan sonra İsfahan'da Farsça öğrendi. 1881'de Revan'da açılan Muallimler Seminariyası'nda Arapça ve Farsça ders verdi. Farsça'yı çok iyi derecede bildiği için halk arasında "Fars Abbas" olarak tanındı. Güldeste adlı ders kitabı 1912'de Bakü'de O ruçov Kardeşleri Matbaası'nda basıldı. 1913'de Bakü, Erivan ve Tiflis'te Bedrağat'üi-Eftal (Bala/ara hediye) adlı kitabı, Farsça öğrenmek isteyen Ruslar için bir ders kitabıdır. 1918'de Tebriz'de vefat etti. 3 2 7 Cabbar Askerzade 1885'te Revan'da doğdu. Abbas Muhammetzade'nin oğludur. Öğrenimini Molla yanında aldıktan sonra öğretmenlik yaptı. Kafkas gazetesinin muhabirliğini de yapan Askerzade, aynı z a manda Molla Nasrettin dergisinde yazıl a r da yazdı. Lek /ek dergisinin kurucularından biriydi. 1918'de Erivan'da Ermenilerin Türklere yönelik saldırılarından kurtularak İran'a göç etti, Tebriz, Tahran ve İsfahan'da çalışan Askerzade profesör unvanını alarak 1966'da Tahran'da vefat etti.m M i rabbas M i rbağırov 1 8 8 0 - 1 8 8 5 yılları a rasında Erivan'da doğdu. Erivan Lisesinden mezun oldu. 1909'da Bakü'ye gelerek, 1914'de açtığı dükkanda kitap ticareti ile meşgul oldu. İlk makalesi 19 Haziran 1905'te Hayat gazetesinde yayımlandı. 1905-1929 yılları arasında Hayat, İrşad, Taze Hayat, Terakki, Yeni İrşad, Seda-yi Hak gazetelerinde 200'den çok yazısı yayımlandı. Sovyet Hükümeti'nin ilk yıllarında Erzak Komitesi, 1923'te Komünist Gazetesi, 1924'te Yeni Yol gazetesinde çalıştı. 1930'da ailesi ile birlikte Türkiye'ye göç ettiği tahmin edilmektedir. 329 Teymur Han Makinski, Han soyundan geldiği bilinen Makinski 1874'te Erivan'da doğdu. Makinski Erivan Lisesini bitirdi ve yüksek eğitimini Varşova Üniversitesi Hukuk Fakültesinde tamamladı. A zerbaycan Cumhuriyeti kurucularından olan M a ki nski, Adalet Bakan Yardı mcılığı ve Azerbaycan'ın Ermenistan Büyükelçiliği 3 2 7 Tanınmış İravanlı ziyalılaı; http:/ /www.iravan.info/irevan_ziyalilari.html 3 2 8 Tanınmış İ ravanlı ziyalılaı; http:/ /www.iravan.info/irevan_ziyali-lari.html 329 Tanınmış İravanlı ziyalılar, http:/ jwww.iravan.info/irevan_ziyali-lari.html 1 82

görevlerinde bulundu. E rmenistan Bolşevikler tara fından işgal edildikten sonra Makinski, Zengibasar Türklerine mali yardımda bulunduğu gerekçesiyle tutuklanmak istendi, ancak Gürcistan'ın Erivan Daimi Temsilcisi'nin yardımı ile Tiflis'e geçebildL Makinski'nin bundan sonraki hayatı hakkında bilgi yoktur.330 Raşid Bey Esad oğlu İsmayılov 1877'de Erivan'da doğdu. Erivan Muallimler Seminariyası'nı bitirdi. Şark-ı Rus gazetesinde, Tiflis ve Rusya'da Rusça neşredilen gazete ve dergilerde m a ka l eleri yayımlandı. Şark-ı Rus gazetesinin yayımı durdurulduktan sonra Novoye ahazreniye (Yeni Bakış) gazetesinin Müslümanlık ve Yakın D o ğ u Bölümü Başkan l ı ğ ı n ı yaptı. Raşid Bey İsmayılo v, Zu rab Antonov'un Köroğlu Piyesini Gürcüceden tercüme etti ve bu eser Tiflis tiyatrosunda sahnelendi. Azerbaycan Tarihi adlı kitabı 1923'de Bakü'de yayımlandı. 1941'de Bakü'de vefat etti.331 Ali Mahzun-Aii Hacı Zeynalabdin oğlu Rahimov 1886'da Erivan'da doğdu. Yazılarında "Mahzun" malılasını kullanan Rahimov'un eserleri Molla Nasrettin, Mezeli, Babayi- Emir, dergilerinde, İgbal, Seda-yi Hak gazetelerinde yayınlandı. 1918-1920 yıllarında Ermenistan'ın Türklere karşı uyguladığı baskı, zulüm ve cinayetler üzerine Azerbaycan'a göç etti ve 1934'te öldü. 332 Neriman Bey Nerimanbeyov 1889'da Şuşa'da doğdu. Ailesi daha sonra Erivan'a göç etti. Erivan Lisesinden mezun olduktan sonra M oskova Üniversitesi Fizik- M atematik Fak ü ltesi'nden, H a rkov Ü niversitesi H u k u k Fak ü ltesi'nden mezun oldu. Erivan'da a n a dilde eğitim veren okulların açılmasında ve hayır cemiyetlerinin kurulmasında büyük rol oynadı. Şubat 1918'de Kafkas Seymi'nin, 27 Mayıs 1918'de Azerbaycan Milli Şurası'nın üyesi seçildi. Azerbaycan Cumhuriyeti'nin dördüncü Hükümeti'nde Devlet Müfettişliği yaptı. 1937'de Bolşevikler tarafından öldürüldü. 333 330 Tanınmış İravanlı ziyalılar, http :/ fwww.iravan.info/irevan_ziyali-lari.html 3 3 1 Tanınmış İravanlı ziyalılar, http:/ fwww.iravan.info/irevan_ziyali-lari.html 3 3 2 Tanınmış İravanlı ziyalılar, http:/ fwww.iravan.info/irevan_ziyali-lari.html 3 3 3 Nariman bay Narimanbayli, https:/ faz.wikipedia.org/wikifN%C9%99riman_b%C 9%99y_N%C9%99rimanb%C9%99yli 1 83

Miryusuf Mirbabayev Mirabbas oğlu 1889'da Erivan'da doğdu. Babası Erivan Şehir Yönetim Kurulu üyesi idi. İlk eğitimini Erivan Rus-Tatar Okulu'nda ve Lisesinde aldı. 1916'da Moskova Üniversitesi Hukuk Fakültesi'nden mezun oldu. Azerbaycan Cumhuriyeti'nin Revan Büyükelçiliği'nde görev aldı. Sovyetler Birliği zamanında çeşitli görevlerde bulunan Miryusuf Mirbabayev 1951'de Bakü'de vefat etti. Ekber Ağa Şeyhülislamov 1891'de Erivan'da doğdu. Eğitimini Erivan Lisesinde tamamladı, Petersburg Yol Mühendisliği Enstitüsü'nden 1917'de mezun oldu. Ekber Ağa Şubat 1918'de Kafkasya Seymi üyesi oldu, Azerbaycan Cumhuriyeti'nin Feteli Han Hayski Kabinesinde Tarım Bakanlığı görevinde bulundu. Azerbaycan Parlamentosu üyesi olup Versay Barış Konferansı'nda Azerbaycan delegesi olarak yer aldı. 1920'de Azerbaycan Bolşevikler tarafından işgal edildikten sonra Paris'te kaldı ve 1961'de burada vefat etti.334 Mustafa Bey Topçubaşov 189S'de Erivan'da doğdu. Orta eğitimini Erivan'da tamamladı, 1919'da Kiev Devlet Üniversitesi Tıp Fakültesi'nden mezun olmuştur. Azerbaycan'ın tanınmış cerrahiarından biridir. Azerbaycan ve SSCB İlimler Akademisi üyesi, Azerbaycan Yüksek Sovyeti'nde milletvekili, 1955-1959'da Azerbaycan Yüksek Sovyeti Başkanlığı görevlerinde bulundu. Maksud Memmedov Aralık 1890'de Erivan'da doğdu. Erivan'ın tanınmış aydınlarından olan Abbas Mehemmedzade'nin yeğenidir. E rivan E rkek Lisesinden m e z u n oldu. A zerbaycan P o litek n i k Enstitüsü'nde, Yakov Sverdlov Komunist Üniversitesi'nde yüksek eğitimini tamamlayarak 191S'de Erivan'da öğretmenlik yaptı, 1920-1923 yıllarında Bakü Halk Erzak Komisserliği Başkanı, 1925-1927 yıllarında Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Olağanüstü Halk Maliye Komiserliği, 1929-1930 yıllarında Bakü Devlet Üniversitesi Rektörlüğü, 19301931 yıllarında Eğitim Bakanlığı, 193 1-1933 yıllarında Azerbaycan Komünist Partisi Merkez Komitesi Başkanlığını yürüttü. 1937'de 334 Tanınmış İravanlı ziyalılar, http:/ jwww.iravan.info/irevan_ziyali-lari.html 1 84

Bolşevikler tarafından ihtilale karşı olmakla suçlanarak tutuklandı ve kurşuna dizildL Ahmed Recepli 1898'de Erivan'da doğdu. 1923'de İtalya Yüksek Eksprimental Tarım Kraliyet Ensitüsü'nü bitirdi. Rusça, Almanca, İtalyanca, Fransızca, ispanyolca ve Farsça öğrendi. Azerbaycan'da genetik hilminin temeli n i atan Ahmed Recepli, bu alanda çeşitli görevler üstlendi. 1937 ve 19SO'de iki defa Bolşevikler tarafından tutuklandı ve sürgün edildi. 1963'te Moskova'da vefat etti, Bakü'de defne dildi.

1 85

X I X. YÜZY i llN SON U XX. YÜZY i ll N BAŞLA Rl N DA REVA N ' DA EGi T i M , BASl N-YAY l N FAALİYETLER İ ------ · ------

evan Hanlığı'nın yüzyıllar boyunca Osmanlı ve Akkoyunlu devletleri arasında mücadele alanı olması, daha sonra Gürcü Çarlarının akıniarına maruz kalması burada ekonomik ve

sosyo-kültürel anlamda ciddi gelişmelerin yaşanmasını imkansız kıldı. Her işgale uğradığında insanların göç etmeye mecbur kalması,

yağmalarla ile yakılan köyle ile Revan yeniden inşa edilmekteydi. XIX. yüzyıla kadar doğuda yaşanan genel durgunluk Revan'da kültür, sanat, edebiyat ve başka alanlarda da hissedildi. Bu durum aslında sadece Revan'ı kapsamıyordu. Tüm Güney Kafkasya'da çağdaş kültür değerleri doğrudan Avrupa'dan değil, genellikle Rusya üzerinden geliyordu. XIX. yüzyılın başlarında Rusya'nın Güney Kafkasya'yı işgal etmesinden sonra yaklaşık 200 yıl hiçbir devlet bu bölgeye Rusya sömürgecilik anlayışında olsa bile saldırmadı. Bölge halkarı arasındaki savaşları durdurmuş, feodal yapıyı ortadan kaldırarak ticaretin ve belli bir ölçüde sanayinin gelişmesine olanak sağlamıştı.

Eğitim Reva n Hanlığı'nda genel bir eğitim yapılmasa da, okul ve medreseler vardı. ivan İvanoviç Şopen Revan'da bulunan bütün mescit ve 1 87

medreselerde335 din görevlilerinin çocuklara ders verdiğini belirtiyordu.336 B u nunla beraber zengin insanlar kendi çocuklarına özel eğitim imkanı sağlamaktaydı. Bu eğitim bilinen klasik anlamda okullarda değil, zenginlerin evlerinde verilmekteydi. Erivan Progimnayası'nda hazırlık sınıfının Hacası Ermeni asıllı Stepan Zelinski "Revan Kenti" adlı makalesinde 1880'de kentte bulunan mescitlerde sekiz öğretmenin görev aldığını ve 1 5 3 öğrencinin eğitim gördüğünü yazıyordu. Zelinski, eğitimin ücretsiz olduğunu ve hatta başarılı çocuklara dönemin parasıyla 3-10 ruble arasında burs verildiğini de kaydetmekteydi.337 XIX. yüzyılın sonlarına doğru Güney Kafkasya'da kültür, sanat, edebiyat tiyatro alanında yaşanan gelişmeler genellikle bölgenin iki merkezinde, Bakü ve Tiflis'te oluyordu. Bu durumu Bakü'nün petrol alanında sanayi merkezi, Tiflis'in ise siyasi ve idari anlamda merkez olması ile açıklamak mümkündür. Bu süreç doğal olarak daha sonra adı geçen merkezlerden eyaletlere doğru bir seyir izlemiştir. Rusya, bölgeyi işgal ettikten sonra ekonomik, sosyal, kültürel ve eğitim alanlarında bazı reformlar yaptı. Okulların açılması ve gazetelerin basıtması belli izne tabi tutulsa da, bir takım olumlu gelişmeler de yaşanmaktaydı. Ama Güney Kafkasya'nın Hristiyan halkları ile karşılaştırıldığında Müslümanların belli bir süre kendisini bilinçli veya bilinçsiz olarak bu sürecin dışında tuttuğunu görmek mümkündür. 1896'da Erivan Eyaleti'nin 1466 köyünde 45 okul olsa da, daha sonraki yıllarda okul sayısı arttı ve sadece Erivan Kazası'nda 38 okul vardı.338 Rusya arşiv belgelerine göre, 1850-1879 yıllarında Erivan kaza okulunda ve 1868-1979 yıllarında Erivan Ortaokulu'nda toplam 769 335 Azerbaycan Türkçesinde mescit cami demektir ve genellikle olduğu gibi kullanılmıştır. 3 3 7 Mustafa, ireva n Şehri, s. 1 24.

3 3 6 N az im Mustafa, İ reva n Şehri. Türk-islam Şehri Nasıl Yok edildi, Ankara 2015, s. 123. 338 Mamedov, Ob istorii, iskonnoy zern/e i gorkoy sudbe azerbaycantsev s. 3 1 0. 1 88

Türk öğrenci eğitim görüyordu. Bu sayı Ruslarla ve diğer milletlerle kıyaslandığında oldukça düşüktü.339 1871-1880 yıllarında ise sadece yedi Türk kızı ortaokulda eğitim gördü.340 Rusya Revan Hanlığı'nı işgal ettikten sonra ilk okul 14 Ocak 1832'de açıldı. Erivan'da ilk yatılı okul 1887'de, Erivan Öğretmenler Seminariyası 3 Kasım 1881'de ise açıldı. 1895'te Seminariya'nın faaliyeti ile ilgili yazılan raporda 1894-1895 yıllarında buradan mezun olan 123 kişiden 2 5'nin Türk, diğerlerinin ise farklı etnik grupları temsil ettiği bildirilmekteydi. S e m in ariya Müdürü V. Dobrinin'in yazdığı rapor 1918'de, 1915-1916 yıllarında 19, 19161917 yıllarında 2 2 ve 1917-1918 yıllarında ise 23 Türk gencinin mezun olduğunu gösteriyordu.341 N.Nerimanbeyov'un girişimleri ile okulda yaşlı Müslümanlar için akşam kursları açıldı. Bu kurslarda Türkçe ve matematik dersleri veriliyordu. 1902'de ise Erivan'da Rus-Tatar (Türk) Erkek Okulu'nun faaliyeti dikkate alınarak Muhammet Kengerlinski tarafından Rus-Tatar (Türk) Kız Okulu da açıldı. Kız Okulu'nun destekçisi Erivan Valisi Yardımcısı Knez Aleksey Çagodayev'in eşi Yelena Çakodayeva idi. Kengerlinski 3 1 Ağustos 190 5'de Batum'd a Ermeni teröristler tarafından öldürüldü.342 B ütün bu olumsuzluklara, zorluklara rağmen XIX. yüzyılın

sonlarında Erivan'da da halk eğitimi, kültür ve sanat, edebiyat v.b. alanların gelişmesi için gayret sarf eden insanlar vardı. Onlar Türklerin değişen dünyaya ayak uydurmaları, eğitim alanındaki sorunların halledilmesi, kitap, gazete, dergi ve broşürlerin yayımlanması için sınırlı imkanlarıyla ellerinden geleni yapmaya çalışıyorlardı. Mirza Kadim İrevan, İsa-Sultan, Ağa Muhammed ve Hüseyinağa Şahtahtlı kardeşleri, Şeyhülislam Fazı) İrevani, Mirza Muhammet 339 Zelinskiy, Gorod Erivan istoriçeskaya svedeniya, s. 48. 340 Zelinskiy, Gorod Erivan istoriçeskaya svedeniya, s.49. 341 Musta fa, irevan Şehri, ss. 1 3 1 - 1 3 3 . 3 4 2 Mustafa, irevan Şehri, s s . 136-1 38. 1 89

Kemberlinski, oğlu Molla Veli Kemberlinski, Feridun Bey Köçerli, M irza Celil, İbrahim Halil Novruzov, Nerimanbey N erimanbeyov, Alihan İrevanski, Abbasgulu Han İrevanski, Pehan Han Makinski, İsmayilbey Sefibeyov, Eyneli Sultanov, Molla Tağı M a h mutoğlu, M i rza Alekper Elhanov, Abbas M irza Memmedzade, oğlu M irza Cabbar Memmedzade ve diğer aydınlar bu yolda büyük emek ve gayret sarfetmişlerdir. Güney Kafkasya'da yatılı M üslüman Leyli (Kızlar) okulunu XX. yüzyılın başlarında Muhammet Kengerlinski tarafından açıldı.343

Kitap Basımı İ s r a fi l M e m m e do v, E rivan'da kitap b a s ı m ı t a r i h i n i üç b ö l ü m e ayı rmaktadır. Erivan aydınların Erivan dışında basılan eserleri, tercüme edilerek basılan kitaplar ve Erivan'da ilk kez Türkçe basılan eserler.

Erivan Dışında Basılan Eserler Erivan aydınları tarafından dışarıda basılan kitaplar da iki bölüme ayrılmaktadır: Türkçe basılan kitaplar, Arapça, Farsça ve Rusça basılan kitaplar. Erivan aydınlarının kitaplarının başka yerlerde hasılınası n ı n n e d e n i A ra p a l fa b e s i ile m atbaa dökümlerin i n olmamasıydı. B u kitapların Erivan aydınları tarafından yazıldığını kanıtlayan en önemli delil, o dönemde aydınların ad ve soyadiarına "İrevani" malılasını eklemeleri idi. Erivan aydınları yazdıkları eserleri Türkçe matbaa olmadığı için genellikle Bakü'de, Tiflis'te, Tebriz'de ve Bahçesaray'da neşrettirmişlerdi. Bu alanda ilk olarak Molla Hüseyin İ revani Müseyibname adlı eserini 1888'de Tebriz'de taş basım olarak yayınlandı. Bir kaç yıl sonra ise Mirza Ali Ağa Hekim! İrevanl'nin 239 sayfalık kitabı Tebriz'de Türkçe ve Farsça basıldı. 343 İsrafıl Mammadov, İrevan Defteri I İctimai fikir tariximizin qaribsayan üfüqlari, Azarbaycan M EA, A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu, İkinci takmillaşdirilmiş naşr, 'A diloğlu', Bakı 2008, s. 1 2 . 1 90

Erivan Ortaokul öğretmenleri M irza Kemerlinski, Haşim Bey Nerimanbeyov, Şahtahtınski, Mirza Elekper Mirzazade'nin yazdıkları ana dili kitapları 1907-1908 yıllarında Tiflis'te Gayret Matbaası'nda, Abbas Memmedzade'nin Begeratül-Etfal kitabı 1911'de Bakü'de Orucov Kardeşleri Matbaası'nda, Hasanzade Mirza Hüseyin İrevani'nin Tamam Elifba kitabı ise 1913'te Tiflis'te Kultura Matbaası'nda yayımlandı.344

Başka Dillerden Tercüme Edilerek Basiian Eserler Erivan aydınları başka dillerden kitapları Türkçe'ye tercüme ederek bir kısmını dışarıda, bir kısmını da Erivan'da yayımladılar. İlk tercüme kitap Muhammet Hüseyin İrevani'ye aittir. İrevani, Saadi Şirazi'nin Gülistan eserini 1657'de Türkçe'ye tercüme etti. Daha sonra Ebülfet Şahtahtinski, Johann Wolfgang Goethe'nin Genç Werther'in Acıları eserini, E . M .Gemerlinski jean-Baptiste Poquelin Maliere'in Zoraki Tabib eserini, Feridun Bey Köçerli Talimat-ı Sakrat eserini Türkçe'ye çevirerek 1891'de Bahçesaray'da Tercüman Matbaası'nda yayınladı. 1890'h yılların başlarında Revan'da Gülemiryan Ermeni Matbaası'nın kurul ması Türkçe kitap basımına kolaylı k sağladı. Gülemiryan M atbaası'nın A rap a l fabesi basma kalıplarını elde etmesi nden sonra Feridun Bey Köçerli'nin tercüme ettiği Puşkin'in Torçu ve Balık (Balıkçı ve Balık H.C) eseri 1892'de Gülemiryan Matbaası'nda Türkçe basıldı. Feridun Bey Köçerli'den sonra tercüme edebiyatı işi devam ettirildi. Ermenice, Rusça, Arapça ve Farsça'dan eserler 1930'lu yıllara kadar tercüme edilerek yayınlandı.

Erivan'da İlk Kez Türkçe Basiian Eserler Erivan'da Edilson Matbaası'nın kurulması ve Arap alfabesi basma kalıplarını elde etmesi Gülemiryan Matbaası ile rekabeti arttırdı. Erivan Mekteb-i İslamiye'nin öğretmeni Muhammet Veli Kemerli'nin Atalar Sözü adlı kitabı ilk defa Türkçe Ediisan Matbaası'nda yayınlandı. Erivan aydınlarının Türkçe, Rusça eserleri bu tarihten sonra daha

344 Mammadov, Revan Defteri, s. 2 2.

191

çok yayımlanmaya başladı. Bu dönemde Eyneli Bey Sultanov'un Tatarka (Tatar Kadın) eseri de Erivan'da yayımlandı. XX. yüzyılın başlarında Erivan'da Türkçe kitap ve dergi basan dört matbaa vardı: Gülemiryan, Edilson, Kultura ve Luys (Ermenice Işık) matbaaları. Türkçe basım ı 920'li yıllara kadar devam etti. Yaklaşık 25 y ı l l ı k bir zamanda Türkçe matbaa uzmanları olan insanlar yetişti. Muhammet Ahundov, Ekper Hüseynov ve İbrahim Halilov gibi matbaa işini bilenler daha sonraki yıllarda da yayımcılığa devam ettiler.

Erivan'da 1899-1916 yıllarında Türkçe basılan eserler -ı899-Atalar Sözü, Muhammet Veli Gemerli, Ediisan Matbaası, 52 sayfa, ı7x11sm, 20 kuruş; -ı 900-Göze Görünmeyen Ş al, Vasag Medetov, Ediisan Matbaası, 44 sayfa, ı7x11sm; -ı900-Tamahkarlık Düşmen Kazanır, Komedi, Vasag Medetov, İrevan, Ediisan Matbaası, 44 sayfa, 20xı4 sm, 302; -ı911-Dürusi Şerie, Gazizade Ahund Ebülhasan, Kultura Matbaası, I bölüm, 37x2 sayfa, 21xıs sm, 20 kuruş; 1911-Dürusi Şerie, Gazizade Ahund Ebülhasan, Kultura Matbaası, II bölüm, 65 sayfa, 2 ı x ı4 sm, 25 kuruş; ı911-Dürusi Şerie, Gazizade Ahund Ebülhasan, Kultura Matbaası, III bölüm, 46ı2 sayfa, 2 ıxı4 sm, 20 kuruş; -ı91ı-Dürusi Şerie, Gazizade Ahund Ebülhasan, Kultura Matbaası, IV bölüm, 32+2 sayfa, 2 ıx14 sm, 20 kuruş; -ı9ı3-Kızıl Yaprak Yahut Zekalı Enver, Ekper Hüseynov,Kultura Matbaası, ı6 sayfa, ıBx 1 1 sm, S kuruş; -ı9ı 3 -H udamuz, Cabbar M em medzade, Rusca eğitim kitabı, İrevan, Luys Matbaası, 122 sayfa, 21x13 sm, 60 kuruş; 1 92

-191 3 -Türki-Azerbaycan Dilinin Hudamuz Kitabı, Azerbaycan Türkçesi ve Rusça, M irza Cabbar Memmedzade, İrevan, Kultura Matbaası, 144 sayfa, 21x14 sm, 70 kuruş; -191 3-Milletperestlikmi? Şerebhirlügmü?, Muhammedali Hacı Memmedzade İrevani, İrevan, Kultura Matbaası, 20 sayfa, 18x1 1 sm, 7 kuruş; -191S-Cocuklara Bayramçalıq, Eskerzade Mirza Cabbar, İrevan,Luys Matbaası, ı s sayfa, 17x10 sm, S kuruş; -1916-Kefcil ve Kefciller, Operetta, Mirmuhammet Mirfetullayev, İrevan, Luys Matbaası, 63 sayfa, 23x16 sm, 3S kuruş.345 İrevan'da yayımlanan tercüme eserler; -1892-Torçu ve Balık, Terc. Firidun Bey Köçerli, İrevan, Gülemiryan Matbaası, 12 sayfa, 18x 1 1 sm, 10 kuruş; -Aşık Gerib, Terc. İ.M.Ekperov, İrevan, Kultura Matbaası, Yayım tarihi yoktur, 18 sayfa, 19x1 1 sm, 7 kuruş.

Erivanlı yazarların dışarıda yayımlanan eserleri; -1883-Kitabüt Teharet, Fazil İrevani, Tebriz 1301 (Miladı 1883), 186 sayfa, 2 1x16 sayfa, Fars dilinde, Taş baskı; -1888-Müseyibname, Molla Hüseyin İrevani, 201 sayfa, 22x17 sm, Taş baskı; -1884-Divan (Növhe ve gazeller), Mirza Ağa Ali Hekimi-İrevani, Tebriz, 239 sayfa, Türk ve Fars dillerinde, 21x14 sm, Taş baskı; -1898-Divani Leli, ( Mersiye, medh,kaside ve.s.) M irza Ağa Ali H ekimi-İ revani, Tebriz,Türk ve Fars dillerinde, 2S9 sayfa, 2 1 x 1 3 sm, Taş baskı; -1907-Ana dili, İkinci Kitap, Mirza Gemerlinski, Şefibeyov, Sultanov, Mirza Alekper Mirzazade, 76+2 sayfa, 21x1S sm, 2S kuruş;

345 Mammadov, RevanDefteri, s. 34.

1 93

-Ana Dili, üçüncü Kitap, Mirza Gemerlinski, Şefibeyov, Sultanov, Mirza Al ek per Mirzazade, Tiflis, 89 sayfa, resimli, 22x15 sm, 15 kuruş; -Der mehti vemengebeti m övla hazreti A l iyyib-ni-Ebutalib Eleyhisselam, Mirza Ağa Ali Hekimi-İrevani,269 sayfa, Türk ve Fars dillerinde, Taş baskı; -1908-Ana Dili, Birinci Kitap, Refizade Mirza Şefi, Mirza Gemerlinski, Nerimanbeyov, Şahtahtınski, Recebov, Gazıyev, Caferbeyov, M irza A lekper M i rza Abdullah oğlu, Tiflis, Geyret M atbaası, 47 sayfa, 24x15 sm, 20 kuruş; 191 1-Bederegetül-etfal-fi üsuli-tedrisül-farsiyye, Birinci Kitap, M ehemmetzade Abbas Elşeh i r be farsi fi İrevani, Bakü, O rucov Karedeşleri Matbaası, Resimli, 1 1 5 sayfa, 22x14 sm, Fars dilinde; -1912-Melik Mehemmed ve Yemen Padişahı'nın Nağılı, Mirzazade Ağa Hasan, Bakü, 32 sayfa, 23x16 sm, 10 kuruş; -Tamam Elifba, M irza Hüseyin İrevani, Tiflis, Kultura Matbaası, 38 sayfa, Birinci Kitap, 2 1 x 1 5 sm, 20 kuruş; 1913-Behluli Danende veyahut Kişinin Sözü Bir olar, Komedi, Ahmet bey Melikov Gemerlinski, Bakü, Kaspi Matbaası, 35 sayfa, 2 1 x 1 3 sm, 20 kuruş. 1930-1985 yıllarında ise bugünkü Ermenistan'da Türklerin 65 eseri yayımlandı.

Gazetecilik Erivan Türkleri arasında kültür, sanat, edebiyat XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren gelişmeye başlasa da, Türkçe ilk gazeteni n yayım l a n m as ı X X . y ü z y ı l ı n b a ş l a r ı n a rastl am a k t a d ı r. B u n u n

nedenlerinden biri Erivan Türklerinin b u alanda çalışmaların ı n

yetersiz olması v e b u yönde yapılan girişimiere Çarlık Rusya'nın olumsuz yanıt vermesidir. Erivan'da Türkçe gazeteciliğin gelişmesinde Azerbaycan'da Molla Nasrettin, Zenbur, Mezeli, Kelniyet, Babay-i Emir gibi gazete ve mecmuaların önemli etkisi olmuştur. 1 94

Lek Lek (Leylek) dergisP46 Yukarıda adı geçen gazete ve mecmualarda Anaş Kurbağa, Mahkeme Pişiyi (Kedisi), Nohtasız, Kurbağa, Hacı Leylek ve diğer mahlas isimleri kullanan Cabbar Askerzade (Aciz İrevani) 4 Aralık 1913'te Bakü'de yaşayan dostu Memmedali Sıtkı'ya gönderdiği mektupta Revan'da Lek Lek (Leylek) adlı bir dergi yayımlamak istediğini bildirmişti.347 Uzun mücadeleden sonra M ir Muhammet M ir Fetullayev ve Ca b bar Askerzade'nin yazdıkları dilekçeler sonucunda Kafkasya Valiliği Baş İdaresi'nin Kafkas Sansür Komitesi 22 Şubat 19 14'te Lek Lek Dergisi'nin yayımianmasına izin verdi. Derginin ilk sayısı basıldıktan sonra kamuoyu ikiye bölündü. Birinci kısım derginin yayımlanmasından memnun olan, onun Erivan Türklerinin aydınlanmasında önemli rolu olduğunu savunanlar ve ikinci kısım ise kendilerinin ekonomik ve siyasi konumunu korumaya çalışan başta din görevlileri olan bir gruptu. Matbaa ve sansür konularında yaşanan problemler nedeniyle Mart ve Nisan aylarında derginin sadece üç sayısı basıldı. Mayıs ve Haziran aylarında bu sorunlar önemli derecede giderildikten sonra dergi h a ftada bir defa Luys Matbaası'nda hasılınaya başlandı. Dergi sekiz sayfadan oluşuyordu ve fiyatı yedi kuruştu. Lek Lek bir mizah dergisiydi ve Molla Nasrettin mizah dergisinin yolunda ilerlemekteydi.

Burhan-ı Hakikat dergisi Bu derginin yayımianma tarihi Birinci Dünya Savaşı yıllarına denk gelmektedir. 1917'de Güney Kafkasya'nın her yerinde olduğu gibi Erivan'da da siyasi ve ekonomik durum iyi değildi. Buna rağmen Erivan aydınlarından Ali Malızun ve Hasan Mirzazade Aliyev oldukça zor bir işe giriştiler ve bunu başardılar. Bütün olumsuzluklara rağmen Bürhan-1 Hakikat dergisi 1 Ocak 19 17'de Luys Matbaası'nda yayımlandı.348 Dergi toplam dokuz sayısı çıktı. Molla Nasreddin 346 İrevan'da Yayımlanan İlk Türkçe Mecmua: Leylek (ı 9ı4) 347 Bürhanı Haqiqat, No ı, s.ı, ı Ocak ı 9ı 7. 348 Mammadov, Revan Defteri, ss. ı59- ı88. 1 95

dergisi gibi mizah profilinde çıkan bu dergi, Erivan ve çevresindeki haksızlık ve gericiliğe mizahi bir üslupla yaklaşarak sosyal, ekonomik ve siyasi sorunları gündeme getirmekteydi.

1920-1989 Yıllarmda Ermenistan'da Türkçe yayımlanan Gazeteler Komünist Gazetesi, 29 Kasım 1920; Rençber Gazetesi, 1921-Aralık 1922; Yeni Fikir, 1925; Zengi Gazetesi, 29 Kasım 1924; Gazeteni n ismi Ocak 1929'da Kızıl Şafak, 27 Ekim 1937'de Komünist olarak değiştirilmiştir. Gazete daha sonra Sovyet Ermenistan'ı adıyla 19391989 yıllarında yayımlanmıştır.

Tiyatro Erivan'da bugünkü anlamda tiyatro XIX. yüzyılın ikinci yarısının sonlarında sahneye konulsa da, Şark üslubunda tiyatro milli ve dini bayramlarda sah nelenmekteydi. Muharrem ayında Kerbela fac i a s ı n ı a n m a k için İ m a m Hüsey in'in katiedi l m e s i n i a nlatan gösteriler yapılmaktaydı. Ayn ı zamanda Nevruz Bayramı'nda Kasa Kasa ve çeşitli oyunlar oynanarak ve gösteriler yapılarak insanlar eğlendiriliyordu. Bu gösterilerin genelde senaryosu aynıyd ı ve yüzyıllar boyunca fazla değişmemişti. Nitekim 1673'te Revan'da bulunan Fransız gezgin jean Ş arden, Han Sarayı'nda yapılan bu gösterileri dönemin tiyatro sanatına övgüyle bahsetmişti.349 XIX. yüzyılın ikinci yarısında Güney Kafkasya'nın siyasi ve sanayi merkezi olan Tiflis ve Bakü'de tiyatro sanatının gelişmesi, gösterilen tiyatro oyunlarının artması, bu konuda gazete ve dergilerde haberlerin yer alıyor olması, diğer bölgelerde de tiyatroya ilgiyi artırmaktaydı. İsrafil Memmedov, Erivan'da Ermenice yayımlanan Psağ (Çelenk) gazetesinin 2 Nisan 1882 tarihli sayısında Hruysi imzası ile yayımlanan " Fars Tiyatrosu" adlı makalesine istinat ederek, ilk defa 2 Nisan 1882'de Erivan'ın fakir öğrenci gençlerine yardım amacıyla Kutsal

3 4 9 j a n Şarden. Parisdan isfahana sayahat, Bakı, El m Naşriyyatı, 1994, ss. 23-28. 1 96

Gayane okulu salonunda "Tamahkarlık Düşman Kazanıyor" adlı eserin sahneye koyulduğunu kaydediyordu.350 Daha sonraki yıllarda tiyatro gösterileri yaygınlaştı. 1 8 8 5 1995 yıllarında Erivan Lisesinde öğretmenlik yapan Feridun Bey Köçerli Bakü'de yayımlanan Keşkül gazetesinin 20 Nisan 1890 tarihli sayısında Darülmuallimi'nde Müslüman delikanlıların Hükümet'in izni ile M irza Fetel i Ahun dov'un " M esteli Ş a h" adlı komedisini sahneye koyduklarını bildirmişti.351 Bazı kaynaklar ise Mesteli Şah komedisinin daha 1884'de Erivan'da oynandığını ileri sürüyordu. Mesteli Şah komedisi 1886 ve 1890 yıllarında Erivan tiyatrosunda defalarca oynandı. X X. yüzyılın ilk yıllarına kadar E rivan'da tiyatro kadroları

ve profesyonel oyuncular yoktu. Genellikle Lise ve Seminariya okullarının öğrencileri piyeslerde rol alıyordu. Ama Bakü'den gelen profesyonel tiyatrocular Hüseyin Ereblinski, Sidgi Ruhulla, Celil Bağdadbeyov, Yusuf Ağayev, kadın oyunculardan Göyerçin Gayıbova ve diğer sanatçılar daha X IX. yüzyılın sonlarından itibaren Erivan'da profesyonel oyunlar sergilediler.

B a kü'den gelen profesyonel tiyatrocuların E rivan'da oyun sergilemeleri Erivan Türk tiyatrosunun gelişmesine, yeni sanatçıların yetişmesine olanak sağladı. Erivan tiyatrosunun ilk profesyonel oyuncusu Yunus Nuri idi ve tiyatro sanatının gelişmesi için büyük hizmetleri oldu. Mirza Mustafa Recebov, Kerim Ahmedov, Mirabbas Mirbağırzade, Cafer Ahmedov, Ekber Rzayev, Mecid Recebov, Mehdi Kazımov, Asif Bey Sefibeyov ve diğer oyuncular da Erivan tiyatrosunun gelişmesine büyük katkıları oldu. Birinci Dünya Savaşı yıllarında ve Taşnaksutyun Partisi'nin iktidarda olduğu 1918-1920 yıllarında Erivan ve diğer bölgelerde yaşayan Türklere karşı yapılan saldırılar ve onların zorla göç ettirilmesi, gelişmekte olan Erivan tiyatrosu na büyük darbe vurdu. 350 İsrafıl M�mm�dov, İravan Daftari lll, Teatr tariximizdan sahifalar, Bakı 2009, ss. 1819. 3 5 1 Mustafa, Reva n Şehri, s.1 70. 1 97

Bolşevikterin Ermenistan'da Sovyet Hükümeti kurmalarından sonra Taşnaklar tarafından zorla göç ettirilen Türkler geri dönerek kültürel faaliyetlerin i canlandırmaya çalıştılar. S anat ve eğitim alanında çeşitli kulüpler açtılar, gençlerin ve özellikle de kadınların kültürel hayattaki rolünün artması için gayret gösterdiler. Tiyatro derneklerine yazılan F.Rızayeva, F.Kedimova, F.Efendiyeva, L.Kazıyeva, M .Ahundova ve diğerleri çeşitli rolleri üstlendiler.3 52 Sovyetler Birliği zamanında sanat, kültür ve bilime önem verilmesi sonuçsuz kalmadı. Erivan tiyatrosunun geniş yelpazede faaliyet göstermesi, çeşitli yerli ve yabancı eserlerin sahneleştirilmesini dikkate alan hükümet, 1928 yazında Türk Dram Truppası353 temelinde Türk Devlet Tiyatrosu'nun kurulmasına karar verdi. Bundan sonra T ü rk D evlet T iyatrosu'n un faa l iyetleri a rttı. 1948'e kadar çeşitli şehir ve kasabalarda yüzlerce oyun sergileyen Tiyatro, bu tarihten sonra çöküş dönemine girdi. 1948'de Türklerin zorla Azerbaycan'a göç ettirilmesinden sonra Türk Devlet Tiyatrosu B aşkent Erivan'da n Göyçe Mahallinin Basarkeçer iline sürüldü. Uzun mücadeleden sonra ve Basarkeçer İli Komünist Partisi Genel Başkanı Yunis Rzayev ve Azerbaycan Komünist Partisi Sekreteri Şıhali Kurbanov'un çalışmaları sayesinde Türk Devlet Tiyatrosu yeniden Erivan'a döndü ve daha sonra Cafer Cabbarlı adına Erivan Devlet Dram Tiyatrosu adıyla E rmenistan'da yaşayan Türklerin Ermenistan'dan yine zorla kovulduğu 1988 yılına kadar faaliyetine devam etti. Cafer Cabbarl ı adına Erivan Devlet Dram Tiyatrosu bugün Bakü'de faaliyet göstermektedir.

3 5 2 H idayat Orucov, Burdan min atlı keçdi, Bakı, 2004, s. 276.

3 5 3 Truppa İtalyanca kelimedir ve birlik anlamına gelmektedir.

1 98

DEGE RLEN Dİ RME ------- · -------

"Büyük Ermenistan Rüyası"

üyük Ermenistan" yaratmak ideali Ermenilere göre iki yönde hayata geçirilmelidir. İlki, Ermenilerin tarihi vatanları ile hiçbir ilgisi olmayan Türk toprakları gerek

işgal gerekse barış yoluyla Ermenistan'a katılmalı. İkincisi bunu sağlamak için milli çatışmalar yaratmak suretiyle Türk halklarına karşı terör faaliyetleri hayata geçirilmelidir."Büyük Ermenistan"ın ne zaman ve hangi topraklarda mevcut olduğu meselesi tartışmahdır. Mesela Ermeni tarihçi B. İşhanyan yayınladığı Narodnosti Kavkaza (Kafkas H alkları) adlı eserinde Antik devirde Ermen i lerin asıl vatanı olan Ermenistan'ın Küçük Asya'da yani Rusya'nın dışında bulunduğunu yazmaktadır. Fırat Nehrinin yukarı sahilinde yaşayan Ermeni milleti çoğaldıkça yeni toprakları zapt ederek I l . Tigran zamanında (Büyük Dikran-M.Ö 90-36) Ağbaba, Çukur Sad ve Şerur'a kadar ilerleyerek Van Gölü'nden itibaren Urmiye ve Göyçe Göle kadar olan yerleri ele geçirmişlerdir. İran ve Roma arasındaki savaşlar, kanlı mücadeleler hiçbir zaman yarattıkları devletin içinde zayıf, ordusu olamayan Ermenilerin kendi devletlerini yaratmaya izin vermezdi. Nitekim Il. Tigran'ın kurduğu devlet uzun yaşamadı ve M.Ö 387'de Roma ve İran tarafından ortadan kaldırıldı. Ermenilere ait olan topraklar ikiye ayrıldı. Fırat Nehri'nin sol sahili, Van, Bitlis bugünkü Sarıkamış toprakları Roma'ya geçti. Kars, Çukur Sad, Gümrü, Ağbaba İran'a kaldı. Ermenistan'ın Roma ile ilişkileri iyi olmadığı 1 99

için toprakların idare edilmesi hususunda Romalıların yerli halka güveni yoktu. Onun için Roma imparatoru Ermenistan'dan ona düşen toprakları Atropatenin hakimiyetine tabi kıldı. Bu sıralarda yeni bir devlet gibi kurulmakta olan Ermenistan bağımsızlığını kaybetti ve Atropaten Devleti'ne bağlı hale gelerek M.S 358 yılına kadar Roma imparatorluğuna vergi ödedi.354 Ermeniler bunların her i kisinden de tarih boyunca isti fade etmişlerdir. " Büyük Ermenistan Devleti"ni yani denizden denize kadar olan toprakları bu fikrin doğurduğu devlete katmak siyasetini gerçekleştirmeyi esas amaçları olarak görmüşlerdir. Bu fikrinin bir bölümü olarak Türkleri hedef almış ve buna tarihin "adaletli hükmü" olarak bakmışlardır. Bu düşüneeye meşruluk kazandırmak amacıyla söz konusu toprakların vaktiyle Ermenilere ait olduğunu bunun için de kendi tarihi vatanlarının topraklarını ve sınırlarını yabancı unsurlardan temizleyip monoetnik bir "Büyük Ermenistan" yaratmaya çalıştıklarını bütün dünyaya duyurma yoluna gitmişlerdir. Ermeniler genel olarak Kafkasya'nın özel olarak da Azerbaycan'ın siyasi, sosyal ve ekonomik durumu hakkında Ruslara bilgiler verip işgal planlarının hazırlanmasına katkıda bulunmuşlardır. XVII. yy'dan itibaren İzrail Ori gibi Ermeni siyasetçiler Rus-Ermeni ilişkilerinin kurulmasında ve gelişmesinde özellikle, Çar I. Petro'nun Kafkasya, Azerbaycan ve Hazar Denizi'ne olan ilgisinin artmasında büyük rol oynarlar. Çünkü bu bölgeler Rusya sanayiini dünya pazarları seviyesine yükseltecek bir maden niteliği taşımaktadır. Ayrıca bu bölgelerin fethi diğer bölgelerin fethini de kolaylaştıracaktır. XIX. yüzyılda elverişli siyasi şartların oluşması neticesinde Çarlık Rusyası Kafkasya'nın ve Azerbaycan'ın işgali için hazırladığı titiz planların hayata geçirilmesinde Ermenilerden faydalanılır.355 Daha sonra ele geçirilen bu topraklara Ermenilerin yerleştirilmesi meselesi gündeme gelir ve yavaş yavaş sayıları bazen binlerle i fade edilen gruplar 354 B. İşhanyan, Narodnosti Kavkaza, St. Petersburg ı 9 ı 6, s. ı s ;

ni Siyasetbazlarının Rolü, Bakü 1 995, s. 7 1 ; F. Esedov-S. Kerim ova, Çarizmi Azerbay cana Getiren/er, Bakı ı 993.

3 5 5 S. Kerimova, Çarizmin Azerbaycan ın İşgalında ve Müstemlekeci/ik Siyasetinde Erme

200

sistemli bir şekilde buralara getirilir. Ermeni akını Azerbaycan'a 18261828 yıllarında başlamıştır. Aslında Ermenilerin Güney Kafkasya'ya getirilmesi tam olarak Türkmençay Antiaşması'nı n 1 5 . maddesi ve Rusya'nın Osmanlı Devleti ile imzaladığı Edirne Anlaşması esasında hayata geçirilir. 1828-1830'da Güney Kafkasya'ya Osmanlı Devleti'nden ve İran'dan gelen Ermeniler Güney Kafkasya'da devlete ait en verimli ve en zengin topraklarda yerleştirilmiştir. Bu arada anlaşmayla yerleştirilen 124 bin Ermeni'nin dışında da bölgeye gelip yerleşen Ermeniler de olur ve onlar bu verimli toprakları ele geçirerek Ermenilerin nüfusunun 200 bin kişiye ulaşmasını sağlarlar.356 Türk topraklarından birçok aile bu a maçla Rusya'nı n soğuk bölgelerinde sürgüne maruz kalmıştı r. Bazı aileler ise İ ran'a ve Osmanlı topraklarına göç ettirilir. Azerbaycan'da Çarlığın izlediği siyasetten memnun olmayan bazı kişiler dağlara çekilmek zorunda kalınca " Kaçak Hareketi"nin temeli de atılmış olur. Azerbaycan'da kaçaklar h a reketi Çar idaresine ve mahalli zorbalara karşı bir mücadele şeklinde ortaya çıkar. Kaçakların bazıları dağlarda, bazıları köylerde, bazıları da şehirlerde hayatlarını tehlikeye atarak Rus Kozakları ile çarpışırlar. Bu hareket XIX. yüzyılın ikinci yarısında Çar idaresini endişeye sevk edecek kadar artmıştır. Olaylar bilhassa toprak meselesinin büyük problem yarattığı Göyçay, Nuha, Gence, Şuşa ve Cevanşir'de meydana gelir. 35' 1890'dan itibaren Rusların Ermenilere karşı tutumu değişir. Bunun sebebi bu yıllarda Ermeniler arasında başlayan milliyetçilik fikrinin göçürülen Ermeni! er", Türk Tarih Belgeleri Dergisi, c. XIII, sayı ı 7, ı 988, s. 3 70 vd.;

356 Kemal Beydilli, "ı828-ı829 Osmanlı-Rus Savaşında Doğu Anadolu'dan Rusya'ya

Bahtiyar Nadjafov, Litso Vraga, Baku 1 993, s. 29; Gemerşah Cevadov, "XIX. Esrde

Azerbaycanın Etnik Heritesine Dair", El Turan, sayı 1 - 2 (1994), s. 2 7-28. Daha fazla bilgi için bkz. N. N. Şavrov, Novaya ugroza russkomu de/u v Zakavkaze : Predstoyaşa ya rasprodaja Mugani inorodtsam, St. Peterburg ı 91 ı; C. Glinka, Opisanie peresele niya armyan Azerbaydjanskih v peredelı Rossii, Moskva ı 8 3 1 . 3 5 7 E .i. Guliev-E. i. Memmed ov, Azerbaycan Tarihi, Bakı ı 964, s.ı 24.; Azerbaycan Tarihi, s. 2 ı 5; Azerbaycan Tarihi. En Gedim Zamanlardan XX. Esredek, Bakıı993, s. 604; P. Efendiyev, Azerbaycan Şifa hi Halk Edebiyyatı, Bakü ı 992, s. 367-371; Gaçag Nebi (Dastan), Bakı ı961. 201

artmaya başlamasıdır. Milliyetçi politikanın gelişmesi Ermenilerin fiilen değilse bile potansiyel bir düşman gibi görülmesine yol açar. Bu tehlikeyi hertaraf etmek için Ruslar, Ermenileri Türklere karşı kışkırtma metodunu kullanmaya başlarlar. Bu taktik başarılı olur ve iki millet arasında sürtüşmeler başlar. Ruslar, milletler arasındaki anlaşmazlıkları memnuniyetle karşılar. 1905 Olayları Ermenilerin halkı çeşitli sebeplerle kışkırtmaları sonucunda meydana gelir.358 Kendi topraklarında yaşayan Türkleri planlı bir şekilde yurtlarından çıkarmaya ve öldürmeye yönelik bu faaliyetler ilk önce B akü'de başlayarak daha sonra Azerbaycan'ın bütün bölgelerine yayılır. Aslında olayların bütün sorumlusu parti olarak Taşnaksutyun'a aittir. Taşnaklar, çetelere benzer birlikler oluşturup genellikle Osmanlı Devleti'nden göç eden Ermenileri bu biriikiere alarak Türk köylerine saldırır ve bütün köy halkını öldürürler. Türklerin ise Taşnaklar ile kıyaslanabilecek bir örgütleri yoktur. Koordinasyonsuz ve plansız savaşmak beraberinde başarısızlığı da getirir.359 1905-1907 Olaylarında Türkler sadece kendi milli varlıklarını, vatanlarını, ailelerini korumak amacıyla Ermeniler ile savaşırlar. Bu olaylar hakkında Mehmed Said Orduhadi'nin Canli İller ve M ir Möhsun Nevvab'ın ise 1 905-1906-ci iller Ermeni Müselman Davası kitaplarında ayrıntılı bilgiler mevcuttur. Canlı İller eseri 80 yıldan fazla halktan saklanmıştır. Haşim Bey Vezirov'un "Seda" matbaasındaki neşrinden (1911) sonra kitabın bir daha neşrine ve genç nesillere ulaşmasına izin verilmemiştir. Ayrıca 1895'den itibaren Osmanlı Devleti'nde çeşitli şehirlerde Rus sefirliğinde çalışan, bu şehirlerde Taşnakların gerçekleştirdiği olayların şahidi olan V. Mayevski'nin "Kafkasya'da Ermeni-Tatar Anlaşmazlığı" konusunda yazdığı makale 1906'da yayınlanmamıştır. Kafkasya Askeri İdaresi bir kitapçık halinde ve 358 Nesrin Sarıahmetoğlu, "Azeri-Ermeni İlişkileri ı 905-ı 92 0", M.Ü. Türkiyat Araştır maları Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, ı 996. 359 Firuz Kazemzadeh, The Struggle for Transcaucasia, New York ı 9 5 ı , s. 18; G. ). Liba ridyan, "Revolution and Liberation in the 1892 and 1907 Programs of the Daşnak sutyun", haz. R. G. Su ny, Transcaucasia, s. 1 85- 196. 202

"çok gizli" ifadesi altında 191 5 yılında bu eseri basmıştır.360 Bundan dolayı 1940 ve 1950'den sonraki kuşağın büyük bir kısmı 1905 Olayları hakkında h içbir bilgiye sahip olamamıştır. 1905 Olayları ile ilgili olarak Batı'da yapılan yayınlar dünya kamuoyuna en ağır kayıpları veren tarafın Ermeniler olduğu izlenimini yaratmıştır.361 Ermeni soykırımının çok önemli bir sayfasını teşkil eden bu devrin olayiarına çok fazla ilgi gösterilmemektedir. Halbuki "Büyük Ermen istan" yaratmak idealinin ilk aşaması bu devirden başlamaktadır. 1 9 18 'd e Azerbayc a n tarihinde " Ma r t Olayları" veya " M a r t Kırgını" şeklinde geçen olayların boyutları daha büyük olmuştur. Ermeniler şartlardan istifade ederek Türklere saldırmış on binlerce kişiyi öldürmüşlerdir. Rusya'da meydana gelen 1917 Şubat ve Ekim İhtilallerinden istifade eden Ermeniler iddialarını Bolşevik bayrağı altında gerçekleştirmeye nail olurlar. Mart 1918'den itibaren ihtilal karşıtı unsurlada mücadele şiarı altında Bakü Komünü tarafından genelde Bakü guberniyasını Türklerden temizlemek amacını taşıyan plan tatbik edilmeye başlanır. Bu günlerde Ermenilerin işledikleri cinayetler Türklerin hafızalarından hiçbir zaman çıkmamıştır. Binlerce masum insan sadece milli mensubiyetlerine göre öldürülmüşlerdir. Sadece insanlar değil, milli mimarlık abideleri, mektepler, hastaneler, mescit ve diğer abideler dağıtılmış, Bakü'nün büyük bir bölümü harabeye dönmüştür. Bakü, Şamahı, Kuba kazalarında Karabağ'da, Zengezur'da, Nahçivan'da, Lenkeran'da ve Azerbaycan'ın d iğer bölgelerinde de olaylar bütün hızıyla devam etmiştir. 362 360 ı 905 Olayları hakkında daha fazla bilgi için bkz. M. S. Ordubadi, Canlı İller. 1 905· M. M . Nevvab, 1 905·1 906-cı illerde Ermeni-Müselman Davası, Bakı ı 993; V. F. Ma·

1 907ci illerde Gafgazda Baş Veren Ermeni· Müse/man Davasının Tarihi, Bakü ı 99ı;

yevskiy, Armyano·Tatarskaya smuta na Kavkaze kak odin iz fazisov Armyanskogo

voprosa, Tiflis ı 9 ı 5 . 36ı A . To, Hay Turkagan Govgasum, Erivan ı9 0 7 , s . 2; Zarevand, United and Independent

Turania, , Leiden ı 9 7 1,

s. 1 1 - 1 3 ; ) . Walker,

Armenia. The Survival ofa Nation, Hert·

fordshire ı 980, s. 74; L. V illa ri, .Fire and Sword in Caucasia, Londra ı 908, s. ı 99, 272·274.;

j. D. Henry, Baku. An Eventful History, Londra, s. ı 5 7 - ı 60, ı 7 4

3 6 2 Nesrin Sarıahmetoğlu, "Mart Olaylarının Azerbaycan Tarihindeki Yeri", Türk Dün·

yası Tarih Dergisi, sayı ı 2 3, Mart ı 997,s.ıO-ı4; Y. Rathayzer, Bakıda inkılab ve Vetendaş Muharebesi 1 91 7· 1 91 B'çi İller, çev. H. İbrahim, Bakı ı 928, s. 2 ı 0-2 1 1; V. Çıragzade, İstigla/ Yollarında, Bakı ı 992, s. ı s. "Mart Faciesi", Yeni Kafkasya, sayı 203

Şamahı'da, Kuba'da ve başka yerlerde Taşnak subayları Hamazasp, Lalayan, Antranik, Emiryan vb. Ermeni çetelerinin esas amacı bu topraklardan Türkleri çıkartarak "Büyük Ermenistan"ın yaratılması için gereken alt yapıyı hazırlamaktır.363 1918-1920'de Bakü'de ıs bin, Şamahı'da SO bin, Kuba'da birkaç bin

Türk öldürülür. Karabağ, Zengezur, Gence'de de bu olaylar tekrarlanır. Nalıçıvan ve Erivan eyaJetlerinde sınır bölgelerine yakın yaşayan halk Osmanlı Devleti'ne veya İran'a kaçmakta, boşalan evler ise

Ermeniler tarafından önce talan edilmekte sonra da yakılmaktadır.364 Azerbayca n H ü kümeti 2 6 M art 1998 'de "Azerbaycanlıların Soykırımı" hakkınd a bir k anun yay ınlaya rak, büt ün s oykırım olaylarını yad etmek amacıyla her 3 1 Mart'ta bu güne bağlı olarak hayatlarını kaybedenleri anmaktadır. 365 Ermenilerin Türklerle olan anlaşmazlıklarının esas çıkış noktası "Büyük Ermenistan" denilen ülkeyi yaratma çabalarıdır. Bu durum günümüz Ermeni aydınlarının çoğunda da tespit edilen bir husustur. Ermeni aydınları "Büyük Ermenistan"ı tarif ederken onun Küçük Asya'dan başlayarak Güney Kafkasya'ya kadar uzayıp gittiğini söylerler. Bu tarifler elbette bir veya iki kişinin değil, çoğunluğun hislerini aksettirdiği için önemlidir. Ermeni milliyetçiler Ermenistan kelimesini "Büyük Ermenistan"la eş tutarlar, çünkü bu ülke asırlar boyunca Hazar Denizi'nden Akdeniz'e kadar olan bir salıayı kaplamaktadır. Ermeni yazarların kaleme aldığı tarih kitapları ve haritalar bu konuda son derece karakteristik bir örnektir. Çünkü bu kitaplarda Ermeni halkının ne kadar özel bir halk olduğu belirtilmekte ve komşu ülke topraklarını işgal hisleri öne çıkmaktadır. Başka toprakların işgali 1 3 (1 343/1925), s. 6; Vagif Arzumanlı, Veli Hebiboğlu, Kamil Muhtarov, 1 918-ci İl 363 V. Arzumanlı, " 1 9 1 8-çi İl: Guba Gırgını", El Turan, sayı 1-2, 1994, s. 2-5; Memmed

Gırgın/arı, Bakı 1995.

Rüstembeyli, Çarpışan Guvveler, Bakı 1991, s. 62;Vahid Çıragzade, istigla/ Yolların da, Bakı 1992, s. 2 1 - 2 2 . 3 6 4 Veli Hebiboğlu, "Böyük Ermenistan Yaratmag Hülyası", Respublika, 3 Aprel 1999, s . 3. 365 V. Arzumanlı-N. Mus tafa, Tarihin Gara Sahife/eri. Deportasiya, Soygırım, Gaçgınlıg, Bakı 1998, s. 1 7 5 . 204

"Ermenice konuşan vilayetlerin birleştirilmesi" olarak izah edilir. Buna göre Kara bağ, Nahçıvan gibi tamamen Türk yerleşim birimleri de birer Ermeni toprağıdır.366 Bugünkü Ermenistan topraklarında yaşayan binlerce Türk öldürülmüş ve vatan-dağına topraklarından sürülmüştür. "Türksüz E rmenistan" fikri "Büyük E rmenistan" yaratm a k idea l i n i n bir bölümünü oluşturmaktadır.367Ermeni milliyetçilere göre, Karadeniz, Akdeniz, Hazar Denizi arasındaki topraklar ile bu denizierin çevresi de dahil olmak üzere "Büyük Ermenistan" toprağıdır. Bu topraklarda Ermenilerden başka halkların yaşamaya hakkı yoktur. Zaman zaman, aşamalı olarak burada yaşayan halk mahvedilmeli bu topraklar boşaltıimalı ve "Büyük E rmenistan" yaratılmalıdır. Ermenistan Cumhuriyeti'nin kurulması bunun ilk aşamasıdır. Bu siyaseti hayata geçirmek için bu topraklardan Ermeni olmayanlar çıkarılmalıdır.

366 M.K. Nersisyan, Hay ]oğovurti Badmutyun, Erivan ı 972; T. Y. Yeremyan, Turkeri Dza 367 ı 9ıB Mart olayları hakkındaki hatıralar için bkz. Atahan Pa ş ayev, A çılmamış Sahife

kumi, Erivan ı 975.

lerin izi İle, Bakı 200ı, s. 207-225; Cemil Hesenli, "ı 91 8-ci ilin Yazı: Azerbaycan'da Ermeni Terörizmi ve Soykınm", Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, sayı ı 1 0, Ekim ı 997, s. 73-82. 205

KAYNAKLAR ------- - �-----

-AdıgözeI Bey, Mirza, Garabağname, Yazıcı, Bakı ı950.(Mirza AdıgözeI Bey, "Garabağname':carabağnameler, Yazıcı, Bak ı ı 989) -Adres Kalendar; Azerbaycanskoy Respubliki Na 1920, lll, Pravitelstvennaya Komissiya Azerbaydjan, Baku ı920. -Ahmet Cevdet Paşa, Tezakir, 40-Tetimme, Yayınlayan: Cavid Baysun, TTK, Ankara ı99ı. -Aktı, sobrannıe kavkazskoy arheografiçeskoy komissiey,Toml, NQ 670, 676, 679, 685, 687, 871, 872, 874, 875, 876, 877, 883; Tomll, NQ: 538, ı 2 ı6;TomVI, Çast ı: NQ: 1 157;TomVII, NQ: 437, 438, 456, 830, 832; TomVI I, NQ: 23, 60, 929;TomVlll, NQ ı64. -aliyev, Fuad -Hasanov Urfan, İravan Xanlığı, Şarq-Qarb, Bakı, 2007. -Aliyev, Mehemmed, Şimali Azerbaycan ın Rusiya Tarafından İşgalının Tarihşünaslığı, Adiloğlu Neşriyyat, Bakı 2001. -Alp Alper, Kars Tarihi Bakımından Bir Kaynak Olarak Vilayet Gazetesi "Kars", Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, Sayı ı6ı, Nisan 20ı2. -Arslan Ali, "Rusların Güney Kafkasya'da Yayılmalarında Ermeni Eçmiadzin Katogigosluğu'nun Rolü", Kafkas Araştırmaları ll, İstanbul ı996. -Arşiv Belgelerine Göre Kafkaslarda ve Anadolu'da Ermeni Mezalimi, /, 1906-1918, Ankara, T. C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın No:23. -Arzumanlı, Vagi f - Mustafa, Nazım, Tarihin Kara Sah ifeleri. Deportatsiya, Soykırım, Kaçkınlık, Karta! Neşriyat, Bakı ı998. 207

-Aslanlı, Araz, "Tarihten Günümüze Karabağ Sorunu", Avrasya Dosyası : Azerbaycan özel, yıl 2007, c. 7, s. ı -Atnur, İbrahim Ethem, Osmanlı Yönetiminden Sovyet Yönetimine Kadar Nahçıvan (1918-1921}, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2001. -Attar, Aygün - Şimşir, Sebahattin, Tarihten Günümüze Türkiyede Yaşayan Azerbaycan Türkleri, Berikan Yayınevi, Ankara 20ı3. -Ayvazyan, Suren, İstoriya Rossii. Armyanskiy Sled, Moskova, KronPress Yayınevi, 2000. -Azerbaycan Gazeti, ı 7 M ay ı 9ı9. -Azerbaycan Gazeti, No. 8, ı4 (ı), Yanvar ı9ı9. -Azerbaycan Merkezi Dövlet Tarih Arhivi, ıo İyun ı9ı9, fond 970, gr 1, iş 83. -Azerbaycan Tarihi (Uzak Geçmişten 1870 ci İliere Geder}, Öğretmen Neşriyyat, Bakı ı 996. -Azerbaycan Tarihi Üzre Kaynaklar, Azerbayca n Ü niversitesi Neşriyyatı, Bakı ı989. -"Azerbaycan Mebusları Sürgünde", Azeri Türk, No. 1, Şubat ı928. -Babanlı, Tomiris - İmamaliyeva Valide, Azerbaycan Salnamesinden Sahifeler, Boz Oğuz Neşriyatı, Bakı ı997. -"Bakü'den Mugan'a", Azeri Türk, No. 20, Kasım ı928. Balayan, Zori, Oçag,-Erevan, İzdatelsva, Sovetakan-Grod, ı 984. -Barsamyan, A. - Boğosyan, S. B. - Harutyunyan Ş. R., Hay ]oğovurti Badmutyun, Erivan, ı 969. -Beydilli, Kemal, " 1 8 2 8-1829 Osmanlı - Rus Savaşında Doğu Anadolu'dan Rusya'ya Göçürülen Ermeniler", Türk Tarih Belgeleri Dergisi, XII I/ı7, Ankara ı 988. -Biaynili (Urartu), Arutyunyan N.V., Erevan, ı970. -Bournoutian G. A., "The Ethnic Composition and the Socio-economic Condition of Eastern Armenia in the First Half of the Nineteenth Century", Transcaucasia Nationalism and Social Change, Revised Edition, Editedby Ronald grigorSuny, Theuniversty of Michigan Press, ı999. -Bournoutian, George (ı 992). The Khanate of Erevan Under Qajar Rule, ı795-ı828. Costa Mesa, CA: Mazda Publishers, 45. 208

-Bronevskiy S.M., İstoriçeskie vıpiski, s. Peterburg ı 996. -Buniatyan, Gayane 'How does Armenia educate its public administrators in protecting and m anaging ethnic diversity?', Yerevan State University. http:ffww w.nispa.org/filesfconferences/2 0 0 6/ papers/200604ı 723 ı6380.Gayane%20Buniatyan%20Paper%20on%20 Ethnic%20Minorities%20of%20Armenia.doc -ButkovP.G., Materialı d/ya n ovoy istorii Kavkaza, Çast Vtoraya, Sanktpeterburg ı869. -Bünyadov, Ziya, Kırmızı Terror, Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı, Bakı ı993. -Bürhan-ı Hakikat, Noı, s.ı, İravan ı9ı7. -Cabbarlı, H., Rusya'da Ermeni Diasporası: Oluşumu ve Faaliyetleri, Ermeni Araştırmaları, Ankara, Eylül-Ekim-Kasım, 2001, Sayı: 3. -Cevadov, Gemerşah, "XIX. Esrde Azerbaycanın Etnik Heritesine Dair", El Turan, No. ı-2 (ı994). -Çaşın, M. Hakkı, 'Ermenistan Silahlı Kuvvetleri', Avrasya Dosyası, Cilt: II, Sayı: 4, (Sonbahar ı995-ı996). - Çavçavadze, Armiyanskiye uçaniye i vapiyusçiye kamni, Rusçaya çeviren: Aleksiyev Meshiyev, Tiflis ı 902. -Çavçavadze, Sobraniye aktov otnosyaşihsya k obozreniyu istorii Armyanskogo narod, c. I (St. Peterburg ı833), c. II (St. Petersburg ı838). -"Dannıe ob armyanskoy naseleniya", izvestiya kavkazskogo otdela, İRGO, Tom ?,Tiflis ı882-ı883. -Daşdemir, "Rusların i mha Siyaseti. Bugünkü Vaziyet", Azeri Türk, No. ı7, Ekim ı928.

-Daşnaki (İz Materialov Departamenta Politsii), İzdatels tvo Kommunist Ts KP Azerbaydjana, Baku ı 990.

Dedeyev Bila, "ı9. yüzyıl Ermeni Milliyetçiliğinin Yapılanmasında Rusya'nın Rolü", Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeni/er, Cilt 1, Kayseri 2009. -Dondukov,KorsakovA.M. Zapiska o nastoyaşem Polojenii Çernomorskogo okruga i o predpolojeniyah po buduşemu gosudarstvu. -Dubrovin N., İstoriya voynıi vladıçestvo russkih na kavkaze, Tomi I I, Sankt-Peterburg ı886. 209

-Dulyan, S. M.,Ermenistan SSR, Bakı, 1972, s. 14-15; K. İsakyan, Ermenistan SSR, Bakı, 1960.

-Eiekberli, E., Gedim Türk-Oğuz Yurdu Ermenistan, Bakı 1994. -"Erivan'da Türkleri Tazyik", Azeri Türk, No. 23, Şubat 1929. -Ermani vandalizmi: asirlikda olan Azarbaycan abidalari, http:// www.armenianvandalism.azjaz_armenia.html -Esedov, Firidun - Kerimova, Sevil, Çarizmi Azerbaycana Getiren/er, Gençlik Neşriyyatı, Bakı 1993. -Ezov, G. A. Snoşeniya Petra Velikogo s Armyanskim Narodom, Tipografiya İmperatorskoy Akademii Nauk, St. Peterburg 1898. -FadeevR.A., Kavkazskaya Voyna, Moskva 2003. -Gasanlı Djamil, "Karabah; poisk istoriçeskoy pravdı", Kavkazi Globalizatsiya, Tom 4, Vıpusk 3-4, Gad: 2010.

-Gadjiev İ., "Armyanskaya oblast - mina zamedlennogo deystviya", İstoriya, No 6 (54), 2011, http:f/irs-az.comjnewjpdf/201201/1327411289211260021. pdf(10.08. 2015) -Gagemeyster Y U., Zakavkazskie oçerki, Sankt Peterburg 1845. -Giinka, N. S. Opisaniya Perese/eniya Armyan Azerbaycanskih v Predelı Rossii, Moskva 183 1. -Haciyev, İsmail, Amanoğlu, Ebulfez, a.g.e. -Hacıyeva, Saide, "Revan Türk Hanlığı ve Osmanlı Devleti ile İlişkileri", Türk/er Ansik/opedisi, C. 7, Ankara, Yeni Türkiye Yayınları, 2002. -"Hapishanelerde", Azeri Türk, No. 21, Aralık 1928. -Hesenov, Cemil, Azerbaycan Beynelhalk Münasibetler Sisteminde 1918-1920, Azerbaycan Devlet Neşriyyatı, Bakı 1993. -Heşimova, Aygün, XX Esrin Birinci Yarısında Azerbaycan Mühacireti, Bilik, Bakı 1992. -Hewsen, Robert H. Armenia: A Histarical Atlas, University of Chicago Press, 2001. -Hovannesiyan, R., Armenia on the Road tolndependence, University of California Press, Los Angeles 1976 . -http:ffwww.demoscope.rujweeklyfsspjemp_lan_97_uezd.php?reg=566 (10.08. 2015) 210

https:jjen.wikipedia.orgjwiki/Khanates_of_the_Caucasus#jmedia/ File:Transcaucasia_HI H_Ol.png (11.08.2015) - http://www.iravan.infojshererin_tarihif -İbrahim, Haleddin, Azerbaycan Siyasi Mühacireti {1920-1991), Elm, Bakı 1996. -"idam ve Sürülenler", Azeri Türk, No. 16, Eylül 1928. -"İndiki Ermenistan Gedim Türk Yurdu İdi...", ET, sayı 1, 1992. -İravan qubernatorları, http:jjwww.iravan.info/irevan_qubernatorlar. html -İrevan Hanlığı, Azerbaycan Milli Elmler Akademiyası, Bakı 2010.

-İrevan hanlığı. Rusiya işgali ve Ermenilerin Şimali Azarbaycan torpaklarına köçürülmesi. Bakı, Azarbaycan, 2010. -İsmayılov, Azarbaycan XIX-XX asrin avvallarinda, Derleyen: İqrar aliyev, Azarbaycan Tarixi, Bakı, 1993, Elm naşriyyatı, s. 204. -İsmayılov, İsrafil, D ü nya Azerbaycanlıları XX esrde, (Mühteser Oçerk), Bakı 1997. -İsmail, Mahmud, Azerbaycan Tarihi, Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı, , Bakı 1993. -İsmailzaded. İ ., Naselenie gorodov zakavkazskogo kraya v XIX XXvv., Moskva 1991. -istoriya Armyanskogo Naroda, İzdatelstvo Erevanskogo Universiteta, Erevan 1980. -İstoriya Armyanskogo naroda, Pod redaktsieey: M.G. Nersesyan, Erevan 1980.

-Kantarcı, Şenol, Ermeni Sorunu: 'Ezilmiş Millet Kimliğiyle Meselenin Psikolojik Boyutu', Yeni Türkiye, Ocak-Şubat 2001, Yıl 7, Sayı 37. -"Karabağ'dan Karasakal'a", Azeri Türk, No. 19, Kasım 1928. -Karagür Sarıahmetoğlu, Nesrin, "Azerabyacna'da Stalin Dönemi", Stalin ve Türk Dünyası, ed. Emine Gürsoy Naskali-Liaisan Şahin, Kaknüs

Yayınları, İstanbul 2007. -Kars turetskaya krepost i vzyatie ee, izdanie knigi: D.İ. Presnov,

Moskva 1878. -Kaşgarlı, M. A.,Kilikya Tabi Ermeni Baron/uğu Tarihi, Ankara, 1990. 21 1

-Kavkazskiy kalendar na 1846, Otdelenie lll, Tiflis ı845. -Kavkazskiy kalendar na 1852, Otdelenie l ll, Tiflis ı851. -Kavkazskiy kalendar na 1853,0tdelenie lll, Tiflis ı852. -Kavkazskiy kalendar na 1896,0tdelenie V, Tiflis ı895. -Kavkazskiy kalendar na 1898,0tdelenie l l l , Tiflis ı897. -Kavkazskiy kalendar na 1899,0tdelenie lll, Tiflis ı898. -Kavkazskiy kalendar na 1915,0tdel: Statistiçeskiy, Tiflis ı9ı4. -Kavkazskiy kalendar na 1 893, 0tdel: statistikiidrugie dannıe

oKavkaze, Tiflis ı892. -Kavkazskiy kalendarna 1 91 7,0tdel: Statistiki, Tiflis ı9ı6.

-Kerimova, Sevil, Çarizmin Azerbaycan m İşgalmda ve Müstemlekecilik Siyasetinde Ermeni Siyasetbazlarının Rolü, Bakı ı 995. -Khaçaturyan, Vartan, 'Stanovlenie Armyanskikh Koloniy v Rossii', Planeta Diasporı, Moskova 2000, No: ı-2. -Kılıç, Davut, "Ermenistan'ın kuruluşunda Çarlık Rusyası'nın Rolü", Ermeni Araştırmaları, Cilt 3, Sayı ll, Yıl 2003. -Kırzıoğlu, F., Ani Şehri Tarihi {1018-1236}, Ankara, ı 982 . -Kırzıoğlu, Fahrettin, Kars İli ve Çevresinde Ermeni Mezalimi, Kars Turizm ve Tanıtma Derneği Yayınları, Ankara ı970. -Kirakosyan, Djon, Mladotuki Pered Sudom İstorii, İzdatelstvo Ayastan, Erevan ı 986. -Korkotyan, Z., Naselenie Sovetskoy Armenii za poslednie sto /et {18311 931), Yerivan, ı932. S. ı64 -ı67, ı84-ı85, XLVI-XLVII -Kulturnıy Terrorizm, aprel ı2, 2007. http:/jazcongress.ru/2007j04jı2j kulturnyiy_terrorizm/ -Lalayan A, İstoriçeskie Zapiski, Tom 2, ı938, c. 80. , -Libardian, Gerard }.,Ermeni/erin Devletleşme Sınavı, Çev; Alma Taşlıca, İstanbul, 2000, İletişim Yayınevi. -Mahmudov, Yaqub - Şükürov, Karim, Qarabağ-Rea/ tarix, fakt/ar, sanad/ar, Bakı, 2005.

-"Materiah dlya statistiçeski tifliskoy gubemii", Sbomikstatistiçeskih svedeniy o Kavkaze, Tom I, Otdel I I Podred.:N.İ. Voronov, Tiflis ı869. 212

-"Materialı d lya statistiçki Yerivanskoy gubernii", Sbornik statistiçeskih svedeniy o Kavkaze,Tom I, Otdel I, Pod red.: N.İ. Voronov, Tiflis ı869. -Materialı Kavkazskoy Arheologii, tom H il l, ı9ı6 g. -Mammadov, İsrafil, irevan Defteri I İctimaifikir tariximizin qaribsayan üfüqlari, Azarbaycan MEA, A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu, İkinci

takmillaşdirilmiş naşr, 'Adiloğlu', Bakı 2008 -Mammadov, İsrafil, iravan Daftari III, Teatr tarihimizdan sahifalar, Bakı 2009. -Memmedov, i.- Esedov, S.,Ermenistan Azerbaycanlıları ve Onların Acı Taleyi (Kısa Tarihi Oçerk), Azerbaycan Neşriyyatı, Bak ı ı 992. -Matbuat, http:/jwww.iravan.infojmetbuat.html -Mamedov,İsrafii,Obistorii, iskonnoyzemle igorkoysudbe azerbaydjantsev izgnannıh iznıneşney Respubliki Armeniya, kniga Baku 2009. ,

-Mesrop, K., Hayasdan, İstanbul, ı9ı9. -Mif i Realnosty. Spravoçnik Faktav Dokumentov, Baku ı992.

-Mirmahmudova, Sitare, ErmenistandoTürk Menşe/i Yer Adları, Bakı, Yazıcı Edebi Neşrler Evi, ı995. -Mirzayev, Osman, Ağ Lekeler Silinir... , Azerneşr, Bakı ı99ı. -M. S. Neymat, Memorialnıe pamyatniki Azerbaydjana, ı981. -Musayev, İsmail, Azerbaycanın Nahçıvanın ve Zengezur Bölgelerinde Siyasi Vaziyet ve Harici Devletlerin Siyaseti (1 917-1921. Yıllar), Bakü Üniversitesi Neşriyyatı, Bakı ı 996. -Mustafa,Nazim, Ermani saxtakarllğı-ermani xayanati, Derleyen: Valiyev, Deportasiya. -Mustafa, Nazim, İrevan Şehri. Türk-İslam Şehri Nasıl Yok edildi, Ankara 20ı5. -Nadjafov, Bahtiyar, Litso Vraga, El m Neşriyyatı, Baku ı993. -Nalcıoğlu, Belkıs Ulusoy, Azerbaycan Siyasi Muhaceretinin istanbul'daki Basın Etkinliklerinin (1923-1931) Kamuoyu Oluşturmadaki Rolü, İstanbul Ünivrsitesi İletişim Fakültesi Yayınları, İstanbul 2004. -Narimanbayli, Nariman bay, https:/jaz.wikipedia.orgjwiki/N%C9%99riman_b%C9%99y_N%C9%99rimanb%C9%99yli 213

-Necefov, Bahtiyar, Deportatsiya, III, Çaşıoğlu, Bakı 1998. -Hasan Niftaliyev, "SO al avval azarbaycanlıların Ermanistandan Deportasiyası Başladı", Derleyen: Valiyev, Deportasiya, Azarbaycan Ensiklopediyası Naşriyyatı. -Neymat, M.S., KorpusYepigrafiçeskih pamyatnikov Azerbaydjana, t. III, B., 2001, s.75, NQ 1069. -Obozrenie Rossiyskih Vladenijl za Kavkazom, Il, IV, İzdatelstvo Kniga po Trebovaniyu, St. Peterburg 1836.

-"Obzor deyatelnosti statistiçeskih komitetav Kavkazskogo namestniçestvas 1862 po 1867 god",Sbornik statistiçeskih svedeniy o Kavkaze,Tom I,Otdel IPodred.:N.İ. Voronov, Tiflis 1869. - Oçerki İstorii Gruzii, Tom 5, redaktorı: M.M. Gapridaşvili, O.K.

Jordaniya, Tbilisi 1990. -Onunllahi, S., 'I Şah Abbas va ermanilar', Tarix va onun problemiari jurnalı, 2002, NQ3. -Ordubadi, Mammad Said, Qanlı İ/lar, Bakı, 1991. -Opisaniepereseleniya armyan aderbijanskih v predelı Rossii, Moskva, 1831. -Opisanie Karabahskoy provintsii, sostavlennoe v 1823 godu, Tiflis1866.

-Orucov, Hidayat, Burdan min atlı keçdi, Bakı, 2004 -Osmanlı Arşiv Belgelerinde Ermeni Rus ilişkileri (1899-1906), Cilt I l, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yay., Ankara 2006.

-"Otnoşeniye arhiep. Nersesa k gr. Paskeviçu, ot 17-go Marta 1828 goda- Erivan", AKAK, VII, Belge No. 568. -"Otnoşeniye gen. Paskeviça k gr. Nesseldrode ot 27-go iyunya 1827 goda", AKAK, VII, Belge No. 512, Tiflis 1878. -"Otnoşeniya gr. Paskeviça k gr. Çernişevu ot 22-go yanvarya 1830 goda, No. 2 1"AKAK, VII, Belge No. 821. -"Otnoşeniye gr. Paskeviça k naçalniku glavnogo ştaba, E. i . V, ot 2-go aprelya, No. 51", AKAK, VII, Belge No. 438, Tiflis 1828. -"Otnoşeniya s. Griboyedava k gr. Paskeviçu, ot 1-go oktyabrya 1828 goda - Pereprava na Araks" AKAK, VII, Belge No.623. -OvsepyanYu.L., Ter-Sarkisyan A.E., "Osnovnıe Yetopı istoriçeskogo razvitiya", Armyane, Moskva 2012 . 214

-Parsamyan, V. L., İstoriya Armyanskogo Naroda,

1801-1900 gg,

İzdatelstvo Hayastan, Erevan 1972. -Paşayev, Ata han, Köçürülme,Derleyen: Valiyev, Deportasiya,Azerneşr, Bakı 1995. -Persidskie kupçie Matenadarana, Erevan, 1968, vıp. , dokumentı NQ

3, s. 251; dok. NQ 14, s. 300, dok. NQ 13, s. 309-310 idr. -"Pismo Mamed-paşi k Kn.Tsitsanovu ot 28-go iyulya 1804 goda" AKAK, ll, Belge no. 1869. -"Pismo Mamed-paşi k Kn. Tsitsianovu, poluçeno 12-go iyulya 1804 goda", AKAK, ll, Belge No. 1867, Tiflis 1868. -"Pismo Kn.Tsitsanova k Mamed-paşe, ot 16-go iyulya 1804 goda, no. 339", AKAK, ll, Belge No. 1868. -Pompeev,Yuriy, Krovavıy Omut Karabaha, İzda. Azerbaydjan, 1992. -Polnoe sobranie zakonov rossiyskoy imperii, Sobranie vtoroe, Tom lll, dokument: 1794.

-Postoyannoe naselenie povozrastu i natsionalnosti. Dannıe perepisi Respubliki Armeniya 2001 g.,http://docs.armstat.amfcensusjpdfs/5l.pdf -Pottov.A., Pereselenie hristianiz Thrtsii, Sankt-Peterburg 1901. -Popov.V., Gosudarstvennaya natsionalnaya politika Rossiiv H/H veka -"Predpisanie gr. Paskeviça Gruzinskomu grajdanskomu gubernatoru ot 8-to dekabrya 1829 goda, No. 4363", AKAK, VII, Belge No. 820. -"Predpisanie gen. Tarmasova polk. Kn.Urakovu, ot ll-go dekabrya 1809 goda, no.708", AKAK, IV, Belge No.681. -"Priobeteniya sdelannıye v poddanstvo Rossiyskoy İ mperii so vremeni zanyatiya Gruzii, s pokazaniem naseleniya onıh i kem oni upravlyaemı", AKAK, IV, Belge No. 1447, Tifllis 1870. -Quliyev, "Amir, Köçürülma (1948-1953)': Derleyen: Valiyev, Deportasiya. -Rahimoğlu, Habib, Silinmaz Adlar, Saağalmaz Yaralar, Bakı 1997. -"Raport gen.-m. Lazareva gen.-1. Kiorrigu, ot 13-go iyulya 1801 goda, za no. 373", AKAK, I, Belge No. 801, Tiflis 1866. -"Raport gen. m. Nesvetayeva gen. L. Baronu Rozenu ot 2 5-go sentyabrya 1806 goda, No. 222, Tiflis", AKAK, lll, Belge No. 917. 215

-"Raport gen. m. Nesvetayeva gr. Gudoviçu ot 26-go avgusta 1807 goda, No. 1627-Bayandur", AKAK, l ll, Belge No. 435, Tiflis 1869. -"Raport gen. m. Nesvetayeva gr. Gudoviçu ot 29-go oktyabrya1807 goda, No. 2 177, Karakilis," AKAK, l l l, Belge No. 437. -"Raport polk. Lazareva gr. Paskeviçu, ot 9-go maya 1828 goda, No. 362, Hoy", AKAK, VII, Belge No.592 . -"Raspredelenie narodno naseleniya Yerivanskoy gubernii po narodnostyam", Sbornik statistiçeskih svedeniy o Kavkaze, Tom 5, Tiflis1879. -Razvitie Erevana Pas/e Prisoedineniya Vostoçnoy Armenii k Rossii. Sbornik Dokumentov, İzdatelstvo Erevanskogo Universiteta, Erevan 1978.

-Resulzade, Mehmed Emin, Azerbaycan Cumhuriyeti, Efkaf-ı İslamiye Matbaası, İstanbul 1923. -Saltaev, Nurlan, O prekrasnom Azerbaydjane i azerbaydjanskom gorode Erevane. -Evliya Çelebi «Seyahatname», HVII vek, http:ffyvision.kzfpost/523155 -Sardarov, Zakir, An Büyük Tarihi Adaletsizlik, Derleyen: Valiyev, Deportasiya. -Sertçelik S., Rus ve Ermeni Kaynakları Iş1ğmda Ermeni sorunun Ortaya Ç1k1ş Süreci 1678-1914, Ankara 2009. -Sobranie Aktov, Otnosyaşihsa k Obozreniyu İstorii Armyanskogo Naroda,

I, Tipografiya Lazarevıh İnstituta Vostoçnıh Yazıkov, Moskova 1833. -"Solofkoda Vahşet", Odlu Yurt, No. 10, Aralık 1929. -Sovedagan Hayasdan, Erivan 1967.

-"Statistiçeskoe i etno grafiçeskoe svedeniya ob aryanah v Turtsii i drugih stranah", Raduga 1860, No: 1. -"Svedeniya o naselenii kavkazskogo namestniçestva po narodnostyam", Sbornik statistiçeskih svedeniy o Kavkaze,Tom I,Otdel I, Podred.:N.İ.

Voronov, Tiflis 1869. -"Svedeniya o prostranstve, naselenii i naselennosti kavkazskogo namestniçestvo",otdel I I, Sbornik statistiçeskih svedeniy o Kavkaze,Tom I, Podred. N. i. Voronova. - Tiflis 1869. 216

-Şahin, Enis, Türkiye ve Maveray-1 Kafkasya İlişkileri İçerisinde Trabzon ve Batum Konferanslan ve Antlaşmalan (1917-1918}, Türk Tarih

Kurumu Yayınları, Ankara 2002. -Şarden, Jan, Parisdan İsfahana sayahat, Bakı, Elm Naşriyyatı, ı994. -Şavrov, Novaya Ugroza Russkomu De/u v Zakavkasye: Predstoyaşaya Rasprodaja Mugan İnorodtsam, Petersburg, ı911, ss. 59-61.

-Şavrova N.N., Novaya ugroza Russkomu de/u v zakavkaze: Predstayaşaya rasprodaja Mugani inoradtsam, Baku ı990 (pervoe izdanie S.Peterburg

ı91 1). -Şavrov, N. N.,Novaya Ugroza Russkomu De/u v Zakavkaze: Predstoyaşaya Rasprodaja Mugani İnorodtsam, Tipografiya İmperatorskoy Akademii

Nauk, St. Petersburg ı9ı l . -Şopen, i.,istoriçeskiy Pamyatnik Sostoyaniya Armyanskoy Oblasti v Epohu Ego Prisoedineniya k Rossiyskoy İmperii, Tipografiya İmperatorskoy

Akademii Nauk, St. Peterburg ı852 . -Tağıveya, Şövket, Ekrem Rehimli, Semed Bayramzade, Güney Azerbaycan, Orhan, Bakı 2000.

-Tağıveya, Şövket, "Türkmençay Mugavilesi kimin Heyrına idi", -Tanınmış İravanlı ziyalılar, http:jjwww.iravan.info/irevan_ziyalilari.html -Ter-Gevondyan, Aram Nagapetoviç, Armeniya i arabskiy ha/ifat, İzdatelstvo Akademii nauk Armyanskoy SSR, ı977 g. -Turan Ş., " ı829 Edirne Antlaşması", A.Ü. DTCF Dergisi, Cilt IH, No: ı-2, ı951, Ankara. -Uiusoy, Belkıs, A zeri TürkDergisine Göre Azerbaycan'm Millf Problemleri {1928-1931),Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları

Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul ı 999. -United Nations Development Programme, The Report on the Status of Women of Azerbaijan Republic. -Uras, E., Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Ankara, ı950. -Uras, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, İstanbul, ı987, Belge Yayınları. 217

-Us!u, Ülkü, Türkiye'nin Çağdaş/aşma Sürecinin Azerbaycan Muhaceret Yaym/anna Yansimasi 1 923-1 934, Marmara Üniversitesi Türkiyat

Araştırmaları Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2009. -Uşakov A.K. İstoriya voenmh deystviy v AziatskoyTurtsii v1828-1829 godah, Çastpervaya, Varşava ı843. -Utverjdenie russkogo vladiçestva na Kavkaze, sostavil: V.N. İvanenko,

Tom III, çast ll; Tom XII, Tiflis ı 901. -Valiyev, T. va.b, Azarbaycan Tarixi, Bakı, Maarif naşriyyatı, ı998 Vaqif, Arzumanlı, 1 918 Qatliami, Bakı, ı995, Öyretmen Naşriyyatı. -Vasileviç, Tvordıy Aleksandr, Toponimiçeskiy slovar Kavkaza, http:/fapsnyteka.org/64 ı-toponimicheskii_slovar_kavkaza_d-k.html -"Vedomosti o Çişle Hristianskih Semeystv, Pereşedşih iz Turetskih Paşalıkov v Rossiyskie Predelı" AKAK, VII, Belge No. 830. -Veliçko, V. L.,Kavkaz. Russkoe De/o Mejduplemennie Voprosi, Elm Neşriyyatı, St. Peterburg ı904/Baku ı990. -Velizade, İnkılab - Muradov, Bilal. Ermenistan Azerbaycanh/annın Soygmmi, Gençlik, Bak ı ı 996. -Vladimir, Arutyunyan M., Erevan, Moskva, İzd., Literaturu po stroitelstvu, ı968. -Voennaya Entsiklopediya, St. Peterburg ı9 ı 2 . -Voenno-statistiçeskoe obozrenie Rossiyskoy imperii, Tom HVI, Çast

VI, Yerivanskaya guberniya, Sanktpeterburg ı853. -Volkova N.G., "Yetniçeskie protsessı v Zakavkaze v vv.", Kavkazskiy etnografiçeskiy sbornik IV, Otvetstvennıy redaktor: V.K. Gardanov, Moskva ı 969. -Vosstanovlenie narodnogo hozyaystva Armyanskoy SSR (Materialı i dokumentı za ı92ı-ı928 gg.) / Pod red. A.O. Maruhyana. Erevan, ı958.C.V. -"Vsepoddanneyşiy Raport gr. Paskeviça ot ıO-go oktyabrya ı829 goda", AKAK, VII, Belge No. 8ı8. -Yeşilot 0., "Türkmençay Antiaşması ve Sonuçları", Atatürk Üniversitesi

Türkiyat Araştirmalan Enstitüsü Dergisi, Cilt ı4, Sayı 36, 2008.

-Yetniçeskie menşinstva v Armenii, https:/fru.wikipedia.org/ 218

-Yunusov A., Meshetinskie Turki: Dvajdı deportirovannıy narod, Baku 2000. -"Zapiska o Pereseleni i Arınyan iz Persii v N aş i Oblastı", AKAK, VII, Belge No. 618. -Zelinskiy, Stepan, Gorod Yerivan istoriçske svedeniya, Sbornik materialov d/ya opisaniya mestnostey i plemen Kavkaza, İzdanie upravleniya Kavkazskago uçebnogo okruga, Vıpusk 1, Tiflis 1881.

219

J '111 11 ıı ' u J cı: ın ı ıı ·n ' ıı t \' � o 'l.

· � V d J! _ o •

J·V � � ��ı qV)/

ft\ı � "l ')t ' /"f'"

•

�Bft.

?' � 1

'l l�l � ..

X Y d l 3 Y

.. ,

1 \l'l lt V

H 1 ll d ...

O J W ll �

�

f�, tY <

_ _. __

-- -

, ........., _...,.ı.. • . ı, ...... ·� O

....;.; - -

· ---· ·-·· ı """"'" ·-·-ı-. -- ı .....,. .,.. .-�....., .. . _ _ ...or". ·-

... ... -

·· · - .. -

...... . J _...._ ... .. . ... 'J ·� �_,..., ...

ll �

- <-

1 00

75 mi

https:ffen.wikiped ia.org/wiki/Khanates_of_the_Caucasus#/mediafFi le:Transcaucasia_XIX_Ol.png

E K 1. ------- · -------

Ç U KU RSA'D BEYLE RBEYLİG İ DÖN E M İ NDE REVAN YÖN ETİCİLE R i

Amir Saad (XIV yüzyılın sonranndan 1410 yılına kadar) Pir Hüseyin (1410-1413) Pir Yagub (Pir Hüseyin oğlu) (1420'li yıllar) Ebdül (Pir Hüseyin oğlu) (1440'lı yıllar) Yakub Bey (1440'lı yıllar) Hasanali Karakoyunlu (1460'lı yıllar) Div Sultan Rumlu (151 5'ten itibaren) Hüseyin Han Sultan Rumlu (1550'den itibaren) Şahkulu Sultan Ustaclı (1550-1575) Muhammet Han Tokmak (1576-1 583) Lele Paşa (1577) Hıdır Paşa (1583) Mu hammet Şerif Paşa (1604 yılına kadar) Amirgüne Han Kacar (1604/5-1625) Tehmasibgulu Han Qacar (1625-1635) Ferhat Paşa (1635) Kalbalı Han (1636-1639) Çağata Kötük Muhammet Han (1639/40-1648) 223

Hosrov Han (ı648-ı652/53) Muhammetgulu Han Lele Bey (ı652/53-ı659/60) Necefgulu Han (ı659j60-ı663) Abbasgulu Han Kacar (Amirgüne Han Kacar'ın oğlu) (ı663-ı666) Sefi Han (Alhas Mirze) (ı666/67-ı674) Sarıhan Bey (ı674-ı675) Sefigulu Han (ı675-ı679) Zal Han (ı679-ı688) Murtuzagulu Han (ı688-ı69ı) Muhammetgulu Han (ı69ı-ı694) Zöhrab Han (ı694-ı699) Ferzeli (Feteli) Han Gacar (ı699-ı 705) Ebdül Muhammet Han (ı705-ı709) Mehreli Han (ı709-ı719) Allahgulu Han (ı719-ı725) Recep Pşa (ı 725-ı 728) İbrahim Paşa ve Mustafa Paşa (ı728-ı734) Ali Paşa (defterdar) (ı734) Hacı Hüseyin Paşa (ı734) Muhammetgulu Han (ı735) Pir Muhammet Han (ı736)368

rülmasi. Bakı, Azarbaycan, 2 0 1 0, s.SB-59.

368 İravan xanlığı. Rusiya işğalı va ermanilarin Şimali Azarbaycan torpaqlarına köçü

224

E K 2. ------ · ------

H A N L I KLA R ZAMAN I REVAN YÖN ETİC i LERi

Mehti Han Kasımlı (Afşar) (1747-1748) Muhammed Hüseyin Han Geraylı (1748-1751) Halil Han Özbek (1751-1755) Hasanali Han Gacar Qacar (1755-1759) Hüseyinali Han Gacar ( H a sanali H a n'ın kardeşi) (1759/60 1783, Kasım) Gulamali Han Gacar (Hüseyinali Han Gacar'ın oğlu) (1783 -1784, yaz ) Muhammet Hüseyin Han Gacar (Hüseyinali Han Gacar'ın oğlu) (1 784-1805, Haziran) Aligulu Han Gacar (Ağa Muhammet Şah Gacar'ın kardeşi) (1797, Haziran) Hasan Han Makulu (1 797, yaz) Mehtigulu Han Gacar (1805, yaz - 1806 Ağustost) Ahmet Han Marağalı (1806, Ağustos-Ekim) Hüseyingulu Han Gacar (Goyunlu) (Aralık 1806-Ekim 1827)369,

369 İravan xanlığı. Rusiya işğalı va ermanilarin Şimali Azarbaycan torpaqlarına köçü rülmasi. Bakı, Azarbaycan, 2 0 1 0, s.60-61. 225

E K 3. ------

-------

RUSYA'N I N i ŞGA Lİ N DEN SON RA E R i VA N YAL İ LERİ

Nazorov ivan İvanoviç, tuğgeneral, 1849-1859; Astafyev Mihail İvanoviç, tuğgeneral,1860-1866; Roslavlev M ihail İ vanoviç, tuğgeneral, 1867-1880; Şalikov Mihail Yakovleviç, tümgeneral, 22 Mart 1880-22 Aralık 1890; Freze Aleksandr Aleksandroviç, tümgeneral, 2 Şubat 1891-16 Kasım 1895; Tizenhauzen Graf Vladimir Fedoroviç, gerçek mülki müşavir, 2 0 Şubat 1896-1916.370

370 İravan qubernatorları, http:/ jwww.iravan.info/irevan_qubernatorlar.html

226

EK 4. ------- · -------

E RM E N i STAN SSCB BA KAN LAR KONSEY İ'N İ N KARA RLARI NA ESAS EN ERM E N i STA N ' DA TÜ RKÇE OLAN KÖY VE KASABA ADLARI N I N ERM E N İCE OLA RAK DEG i ŞT i Ri LM E S i

B u liste 1976 ve 1988'de Ermenistan SSCB Ali Sovyeti'nin Rus ve Ermeni dilinde yayımladığı Ermenistan SSCB'nin arazi yönetim bölgüsü kitabı ve aynı zamanda 2000'de İ revan'da Ermenice basılan 'Ermenistan Cumhuriyeti Haritası'esasında hazırlanmıştır. Köy ve Kasabaların Türkçe Tarihi İsimleri

Köy ve Kasabalara

Ermenice Olarak

Sonradan Verilen

Değiştirilen İl ve

Ermenice İsimler

İlçeler

ı . Acıhac

Acabac

Gafan

2. Adamhan

Vardadzor

Mart un i

4. Ağaderesi

Garnhovit

Tali n

Katnahpyur

Abovyan

6. Ağbulag

Amasiya ili

7. Ağbulag

Luysahpyur

Spi tak

8. Ağbulag

Ağperek

Krasnoselo

9 . Ağcaarh

Ağbullak

Go rus

Arevik

Hoktemberyan Armavir

3. Adıyaman

5. Ağbaba nahiyesi

1 0. Ağcagala

l l . Ağcagışlag

12. Ağcagışlag

Tsahkalanc

Eçmiedzin

l .Getaşen 2.Getazat

Artaşat

Getapya

Mas is 227

Değiştirilme Tarihi

09.04. 1 99 1

03.07. 1 968

1 2. 1 1 . 1 946

04.04 . 1 946 09.09 . 1 930

26.04. 1 946

09.04. 1 99 1

09.04. 1 9 9 1

04.04. 1 946 25.0 1 . 1 978

2 1 .06. 1 948 25.05. 1 967 25.0 1 . 1 978

Masis

25.05.1967

Yeğegnadzor

03.07.1968

1 3. Ağhemzeli

Marmaraşen

1 4. Ağin ili

ı s. Ağkend

Ani ili

16. Ağkend

Aşotavan

Sisyan

1 7.04. 1 948

17. Ağkilse

Azat

Vardenis

03.0 1 . 1935 07. 1 2. 1 945

1 2. 10. 1961

Ağncadzor

1 8. Ağkilse

Kraşen

Ahuryan

19. Ağkilse

Cermakavan

icevan

19.04. 1991

20. Ağgala

Berdunk

Kamo (Gavar)

09.04. 1 99 1 09.04. 1991

2 1 . Ağudi

Agitu

Sisyan

22. Ağzıbir

Lçap

Kamo (Gavar)

07. 1 2 . 1 945

23. Ahagçı

(Ağakiçik) Zovasar

Talin

25.0 1 . 1 978

24. Ahta ili

Razdan ili

25. Ahtahana

l .Hlatağ 2.Dzorastan

Gafan

0 1 .06.1 940

26. Ahula

Berkarat

Aragats

25.0 1 . 1978

27. Ahund Bozavand

l.Bzovan 2.Berdik

Artaşat

25.0 1 . 1 978

30.06. 1959

28. Alaçıggaya

Alaçuh

Dilican

29. Alagöz

Aragats

Talin

3 1 .07. 1950

30. Alakilse

l .Baytar 2.Hovtun

Amasiya

09.04. 1991

3 1 . Allahverdi ili

Turnanyan ili

Turnanyan

09.09. 1930

32. Almalı

Hndzorut

Ezizbeyov (Vayk)

1 2. 1 1 . 1946

33. Aralıh

Yerazgavors

Ahuryan

07. 12.1945

34. Aralıh

Griboyedov

Eçmiedzin

25.05.1978

35. Aralıh Kolanı

Verin Kolanı

36. Arazdeyen

Yerash

Ararat

03.07.1968

37. Arıhveli

Lernut

Ahuryan

2 1 . 10. 1 967

38. Armudlu

Tufaşen

Artik

3 1 .05. 1946

39. Armudlu

Tanzut

Hoktemberyan (Armavir)

04.04. 1946

40. Arpa

Areni

Yeğegnadzor

10.09. 1 946

4 1 .Arpaçay ist.

Ahuryan ist.

Ahuryan

3 1 .07. 1 950

42. Arpavar

l .Lusakert 2.Nşavan

Artaşat

20.08. 1 945 2 1 . 10. 1 967

43. Artiz

Gehart

Abovyan

04.04.1946

44. Astazur

Şvanidzor

Meğri

22.04. 1935

45. Astazur ist.

Şvanidzor ist.

Meğri

19.09. 1 950

46. Aşağı Adıyaman

Nerkin Getaşen

Martuni

07. 12.1945

47. Aşağı Ağbaş

Arevşat

Artaşat

20.08. 1 945

48. Aşağı Ağcagala

Nerkin Bazmaberd

Tali n

1 2. 1 1 . 1946

228

49. Aşağı Ağdan

l . Morut 2.Aknahpyur

icevan

25.05. ı 967 ı 1 . 1 1 . 1970

50. Aşağı Ahta

Razdan

30.06.ı945

5 1. Aşağı Alçalı

Artsvanist

Martun i

27.09.1 968

52. Aşağı Aylanlı

Lenuği

Eçmiedzin

04.04. ı946

53. Aşağı Giretağ

Nerkin Giratag

Gafan

ı99ı

54. Aşağı Gözeldere

Vardenis

Martuni

07. ı 2. ı 945

55. Aşağı Hatunarhı

Gay

Eçmiedzin

25.0 1 . 1978

56. Aşağı Ganlıca

Vağramaberd

Ahuryan

26.04. ı 946

57. Aşağı Garabağlar

ı . Çimenkend 2.Urtsadzor

Ararat

25.01 . 1978

58. Aşağı Garagoymaz

Nerkin Sasunaşen

Talin

ı2. ı 1 . 1946

59. Aşağı Garanlıg kasabası

Martuni kasabası

Martuni

60. Aşağı Garanlıgili

Martuni ili

6 1 . Aşağı Garhın 62. Aşağı Guyla sar( Göyleser)

Araks

Eçmiedzin

04.04.ı946

09.09. ı930

Dimitrov

Artaşat

0 1 . 1 2 . ı 949

63. Aşağı Necili

Sayat Nova

Ma sis

25.0 1 . 1 978

64. Aşağı Pirtiken

Dzoragyuğ

Talin

02.03. ı940

65. Aşağı Pürülü

Geğavank

Gafan

09.04. ı99ı

66. Aşağı Türkınenli

Lyusagyuğ

Eçmiedzin

03.0 1 . 1935

67. Aşağı Zağalı

Tsovak

Vardenis

ı 2.08. ı 946

68. Aşağı Zeyve

Hartaşen

Eçmiedzin

25.0 1 . 1 978

69. Avdalağalı

Vağaşen

Martuni

03.01 . 1 935

70. Avdallar

Hasavan

Abovyan

04.04. ı 946

7 1 . Avdıbey

ı .Sahkaşen 2.Tsahkaber

Spitak

72. Ayaslı

Aygestan

Artaşat

04.05.ı939 2 1 . 10. ı 967 -

73. Ayğırgölü

Aknaliç

Eçmiedzin

25.0 1 . 1 978

74. Aynalı

Davtaşen

Talin

ı 9.04.ı950

75. Ayrım

Pthavan

Noyemberyan

76. Aysesi

l .Gızılgül 2.Arates

Yeğegnadzor

ı o.09. ı 946 09.04. ı99ı

77. Babacan

l .Gızılkend 2.Çanatağ

Vardenis

ı5.07.ı978 09.04. ı 99ı

78. Babakişi

Bujakan

Nairi

79. Babakişi

Ağavnadzor

Razdan

ı 5.07.ı948

80. Bacoğlu

Haykavan

Ahuryan

07. ı 2 . ı 945

8 1. Bağçılıg

Verin Pthni

Kotayk

09.04. ı 99 ı

8 2 . Bahar

Artunk

Vardenis

09.04. ı 99 ı

Bagaran

Hoktemberyan (Armavir)

03.07. ı 968 03.0 1 . 1035

83. Babçalar (Hacı Bayram)

229

84. Bala Ayrım

Pokr Ayrum

Turnanyan

1991

85. Balakend

Doveh

Noyemberyan

04.0 1 . 1938

86. Balıhlı

Zorakert

Amasiya

09.04. ı991

87. Barana

Noyemberyan

04.01 . 1938

88. Basarkeçer

Vardenis

1 1 .06. 1 969

89. Basarkeçer ili

Basarkeçer ili

90. Baş Abaran

Aparan

03.0 1 . 1 935

9 1 . Baş Abaran r.

Aparan r.

92. Baş Gerni

Garni

Abovyan

03.0 1 . 1 935

93. Başkend

Akunk

Abovyan

04.04. ı946

94. Başkend

Artsvaşen

Karsnoselo (Cambarak)

25.0 1 . 1 978 3 1 .05. ı946

1 1 .06. ı 969 03.0 1 . 1 935

95. Başkend

Saralanc

Artik

96. Başkend

Vernaşen

Yeğegnadzor

ıo.09. ı 946

97. Başkend

Geğarkunik

Kamo (Gavar)

04.04. ı946

98. Başnalı

Bağramyan

Artaşat

0 1 . 1 2. ı949

99. Bayandur

Vağadur

Gorus

07.05 . 1968

ıoo.Bazarcıg

Arai

Aparan

ı 5.07. 1946

ı O l .Bazarçay

Gorayk

Sisyan

1 99 1

ı 02.Beceyezli

Vostan

Artaşat

20.08.1945

103.Bebirli

Bartsaraşen

Ani

03.02. 1 947

104.Bedel (Molla Bedel)

Yeğeknut

Hoktemberyan Armavir

04.04.1946

1 05.Bekdaş

Hordzor

Gafan

09.04.1991

ıo6.Beryabad

Barepat

Karsnoselo (Cambarak)

09.04. 1991

107.Beykend

Mets Parni

Spitak

1 08.Bezirhana

Dzitankov

Ani

109.Bireli

Lancar

Ararat

03.07.1968

l l O.Bittice

Bartsraşen

Artaşat

20.08.1 945

ı 1 1 .Boğazkesen

D zorakap

Ani

03.0 1 . 1 935

ı 1 2.Boğutlu ist.

Arteni ist.

Talin

3 1 .07.1950

ı l3.Bozabdal

Bazum

Gugark

25.0 1 . 1 978

1 14.Bozdoğan

Sarakap

Ani

03.0 1 . 1935

1 1 5.Bozyohuş

Musaelyan

Gukasyan (Aşotsk)

ı 2 . 1 1 . 1946

1 16.Böyük Kepenekçi

Musaelyan

Ahuryan

03.0 1 . 1 935

1 1 7 .BöyükCamışlı

Alagyaz

Aragats

04.0 1 . 1938

1 1 8.Böyük Arıhveli

Medz Mantaş

Artik

03.0 1 . 1 935

1 19.Böyük Ayrım

Medz Ayrum

Turnanyan

1991

1 20.Böyük Keyti

Ket i

Ahuryan

26.04. 1 946

1 2 1 .Böyük Garakilse ili

l .Kirovakan ili 2.Gugark ili

30.09. ı935 1964

230

l .Kirovakan şeheri2. Vanadzor

03.01 . 1935 1991

l.Ezizli 2.Norabak

Vardenis

03.0 1 . 1 935 09.04. 1 99 1

1 24.Böyük Mezre

Medz Masrik

Vardenis

09.04. 1 99 1

125.Böyük Şehriyar

Nallıandyan

Hoktemberyan (Armavir)

19.04. 1950

126.Böyük Şiştepe

Medz Sepasar

Gukasyan (Aşotsk)

1 2 . 1 1 . 1 946

127.Böyük Şorlu

Demirçi l.Şorlu Demirçi 2.Daştavan

Masis

25.0 1 . 1 978

1 28.Böyük Vedi

Vedi

Ararat

04.04. 1 946

1 29.Buğdaşen

Bagravan

Ani

03.02 . 1 947

1 30.Buğdaşen ist.

Bagravan ist.

Ani

ı 32.Bulheyir

Hebilkend

Mas is

3 1 .07.1950 -

122.Böyük Garakilse şeheri 1 23.Böyük Gara goyunlu

13 ı .Bulaglı

Şenavan

Aparan

19.04.1950

1 33.Calaloğlu

Stepanavan

1 34.Canehmed

! .Güneşli (Sultaneligışlağı) 2.Kutakan

Vardenis

03.07. 1 969 09.04.1991

Derek

Aragats

19.04.1957

Crahovit

Masis

27.02.1960

137.Ceferabad

Argavand

Mas is

04.04. 1 946

138.Ceferabad

Getaşen

Hoktemberyan (Armavir)

04.04.1946

l 39.Celeb

Cradzor

Arnasiya

26.04.1946

140.Cengi

Vardabiur

Aragats

1 9.04.1950

14l.Cennetli

l .Zovaşen 2.Lancazat

Artaşat

02.03 . ı 940 2 1 . 10. 1 967

142.cifteli

Zuygahpyur

Gukasyan (Aşotsk)

1 2. 1 1 . 1946

143.Cızıhlar

Tsoğamarg

Gukasyan (Aşotsk)

1 2. 1 1 . 1 946 07. 1 2. 1 945

l 35.Carcarçı

ı 36.Cebeceli

144.Cloyhan

Beniamin

Ahuryan

145.Coğaz

Berkaber

icevan

25.0 1 . 1 978

146. Comardlı

Tanahat

Sisyan

09.04. 1 99 1

147.Cul

Hartavan

Ezizbeyov (Vayk)

1 9.04. 1 950

148.Cücekend

l .Gızıl Şefeg 2.Cunaşoğ

Kalini no

03.0 1 . 1935 1991

1 49.Çahırlı

Sovetakert

Vardenis

25.0 1 . 1 978

1 50.Çahmag

Kamhut

Arnasiya

09.04. 1 991

1 5 l .Çanahçı

Savetaşen

Ararat

10.09. 1 948

1 52.Çarhac

Kuybışev

Dilican

02.03. 1 940

23 1

ı 53.Çatıgıran

l .Nor Geği 2.Bazmavan

Nairi

08.07.ı957 ı o.02. ı 962

ı 54.Çatıgıran

l . Razdan 2. Geğaşen

Abovyan

03.0l . l935 2 l . IO.ı967

1 55.Çaykend

Dprabak

Krasnoselo (Cambarak)

09.04. 1 99 ı

ı 56.Çaykend

Getik

Ezizbeyov (Vayk)

09.04.ı99 ı

ı 57.Çemberek

l .Krasnoselo 2.Cambarak

Krasnoselo (Cambarak)

ı99ı

ı 58.Çiçekbulag

Geğatap

icevan

09.04. ı 99 ı

ı 59. Çırahlı

Crarat

Ahuryan

07. ı 2 . 1 945

ı60.Çırçır

Varser

Sevan

26.04. ı946

1 6 1 . Çırpılı

Crapi

Ani

28.08.ı 974

ı62.Çirviz

Lysahovit

icevan

25.0 l . l 978

ı63.Çivinli

Yeğnacur

Arnasiya

09.04. ı99 ı

ı64.Çiydemel

Arevaşog

Spitak

25.0 l . l 978

ı65.Çiydemli

Azatavan

Artaşat

20.08 . 1 .945

ı66.Çobanmaz

Avşen

Aragts

25.0 l . l 978

ı 67.Çorlu

LLernan ik 2.Lernagyuğ

Gukasyan (Aşotsk)

26.04. ı946 2 l .IO.ı967

ı 68.Çotur

Sararneç

Spitak

26.04. ı946

ı69.Çubuhçu

Vardanaşen

Hoktemberyan (Armavir)

04.04.ı946

ı 70.Çubuhlu

Tsovagyuğ

Sevan

03.0 l . l935

ı 7 l .Daharlı

Getk

Ahuryan

07. ı2.ı945

ı 72.Damcılı

Mravyan

Abaran

03.0 l . l 935

ı 73.Danagirmez

l .Hovit 2.Nigavan

Abaran

ı 5.07. ı 946 2 l . IO.ı967

ı 74.Derebas

Darhas

Sisyan

ıo.09. ı 946

ı 75.Darğalı

l.Anastasavan 2.Aygezard

Artaşat

O l . l 2. ı 949 30. ı2.ı957

ı 76.Daşkend

Hayrk

Vardenis

09.04.ı99ı

ı 77.Daşgala

Karaberd

Ani

03.02. ı947

ı 78.Daşlı

D aştakar

Ararat

03.07.ı968

ı 79 .Daylahlı

Ari n

Ezizbeyov(Vayk)

25.05.ı978

ı80.Dedegışlag

Ahundov

Razdan

04.05. ı939

ı 8 I .Dedeli

Yeğnik

Tali n

1 2 . ı l . l946

ı82.Delikdaş

Tsakkar

Martuni

2 1 .06.ı948 2 1 .06.ı948

ı83.Deligardaş

Saruhan

Kamo ( Gavar)

1 84.Dellekli

Zovaşen

Abovyan

2 1 .06. ı 948

ı 85.Deller

Dalar

Artaşat

03.0 l . l935

1 86.Demirçiler

Goçavan

Kalinino (Taşir)

09.04. ı991

ı 87.Derbend

Karmrakar

Ahuryan

26.04.ı946

232

ı 88.Dere

Daranak

Vardenis

09.04. ı 99 ı

ı 8 9.Dereçiçek

Tsahkadzor

Razdan

ı 90.Derekend

Dzoragyuğ

Gugark

ı 9 ı . Dereköy

l .Daragyuğ 2.Saragyuğ

Gukasyan(Aşotsk)

ı 2 . 1 1 . 1946

ı92.Develi

Ararat

03.0 1 . 1 935

ı 93.Deymedağlı

Şrvenants

Gafan

194.Direkler

Karnut

Ahuryan

26.04. ı946

ı95.Dogguz

Kanaçut

Artaşat

20.08.ı945

ı 96.Donuzyeen

Zengiler

Masis

03.0 1 . 1935

ı97.Dornı

Antaraşat

Gafan

20.06. ı 949

ı98.Dostlu

Baregamavan

Noyemberyan

25.0 1 . 1 978

199 .Dostlug

Ayanist

Masis

09.04.1991

200.Dovşangışlag

Şirakavan

Ani

19.04.1950

Hartaş en

Gukasyan(Aşotsk)

1 2 . 1 l . l 946

Ahuryan

07. ı 2. 1945

20 I. Düzharaba 202.Düzkend

203.Düzkend

Baroj

Talin

03.0 1 . 1935

204.Düzkend

Alvar

Arnasiya

09.04. 1991

205.Düzkend ili

Ahuryan ili

3 1 . 1 2. 1937

206.Eller

Abovyan

ı 2. ı o. ı 96 1

207 .EIIeroyuğu

I . Eller 2.Lorasar

Arnasiya

208. Erdepin

Yehegis

Yeğegnadzor

10.09.1946

209. Evciler

Arazap

Hoktemberyan (Armavir)

1 0.04. 1947

210. Eylas

l . İpekli 2. Masis sovhozu

Masis

2 ı 1 .Efendi

Noraşen

Sevan

04.01 . 1938

2 1 2.Efendi

Noradzor

Spitak

26.04.ı946

2 1 3.Eidere

Alvank

Meğri

ı99ı

2 ı4.Eieyez

Yeğegis

Yeğegnadzor

09.04. ı 991

2 ı 5.Eieyez ist.

Aragats ist

2 1 6.Elibeyli

Atarbekyan

Eçmiedzin

04.04. 1 946

2 1 7 .Eligöyçek

Kuçak

Aparan

03.0 1 . 1 935

2 1 8.Elıhan

Getik

Gukasyan

03.01 . 1935

2 ı 9.Eligırıh

Blaraşen

Artaşat

ı0.09. ı 948

220.Eligırıh

Astğadzor

Martuni

03.01. 1935

22ı .Eiili

Salvard

Sisyan

03.0 1 . 1935

222.Emirheyir

Kalavan

Krasnoselo (Cambarak)

09.04.1991

223.Erefse

Arevis

Sisyan

03.07.ı968

224.Erzekend

Arzakan

Razdan

225.Eskipara

Voskepar

Noyemberyan

233

1 99 1

04.04. 1946

! 1

i ı

10.09. 1946

226.Eyar

Agarakadzor

Yeğegnadzor

227.Ezizbeyov ili

Vayk ili

09.04. 199 1

228.Gabud

Kapuyt

Ezizbeyov (Vayk)

03.07. 1948

229.Gerd

Kard

Gafan

09.04. 1991

230.Gerger

Puşkino

Stepanavan

14.02.1937

23l.Germez

Kamarik

Abovyan

25.01. 1978

232.Gerni

Garni

Abovyan

233.Gomur

Kom k

Ezizbeyov (Vayk)

09.04.1991

234.Goran

Gogaran

Spitak

26.04. 1946

235.Goravan

l .Yenikend 2.Gorovan

Ararat

04.04. 1946 03.07. 1968

236.Gödekbulag

Garcahpyur

Vardenis

1 2.08.1946

237.Gödekler

Mart un i

Krasnoselo (Cambarak)

238.Gödekli

Mrgavan

Artaşat

20.08. 1 945

239.Göl

Liçk

Martuni

240.Gölkend

Aygut

Krasnoselo (Cambarak)

09.04. 199 1

24 1 .Göllü

Ardenis

Arnasiya

09.04. 1991

242.Göykilse

Kapu tan

Abovyan

03.0 1 . 1935

243.Göykümbet

Geğanist

Masis

0 1 .12. 1949

244.Göyyohuş

Saralanc

Spitak

26.04. 1 946

245.Gözeldere

Gehadzor

Aragatz

1 5.07. 1946

246.Gözeldere

Lcevadzor

Gugark

09.04. 1991

247.Gözeldere

Gehadir

Artik

3 1 .05. 1946

248.Gözlü

Akunk

Talin

1 2.02. 1946

249.Güdgum

Geğanuş

Gafan

29.06.1 949

250.Gül

Nor Arevik

Meğri

25l .Gülablı

Dzoragluh

Aparan

1 5.07. 1946

252.Güllübulag

Vardahpyur

Gukasyan (Aşotsk)

1 5.07. 1946

253.Güllüce

Vardenis

Aparan

1 9.04.1950

254.Güllüce

Dzovk

Abovyan

25.0 1 . 1 978

255.Güllüce

Sarahart

Spitak

1 9.04. 1950

256.Güllüce

Tsahkut

Arnasiya

09.04. 1991

257.Gülüdüzü

Vardahovit

Yeğegnadzor

09.04. 1991

258.Gülüstan

Nor Aznaberd

Ezizbeyov (Vayk)

09.04.1991

259.Gümrü

l .Aieksandropol 2.Leninakan 3.Kumayri 4.Gyumri

1 837 1924 1990 1992

260.Gümüş

Karenis

Razdan

09.04. 1991

26l .Güney

Arevuni

Vardenis

09.04. 1991

262. Gürcüyolu

Torosgyuğ

Gukasyan (Aşotsk)

30.07.1980

234

263.Hacı Bayram

Bagaran

Hoktemberyan (Armavir)

03.0 l . l 935

264.Hacı Halil

Tsahkahovid

Aragats

1 5.07. 1946

265.Hacı Muğan

Tsovazard

Kamo (Gavar)

25.0 l . l 978

266.Hacı Nezer

Kamo

Ahuryan

03.0 l . l 935

267.Hacıgara

Aygeşat

Eçmiedzin

03.0 l . l935

268.Hacıgara

1 .Makaraşen 2.Lernapat

Gugark

0 1 .03. 1946 26.09. 1957

269.Hacılar

Mrgastan

Eçmiedzin

03.0 l . l 935

270.Haçadarag

Haştarak

icevan

27l .Haçakilse

l.Paros 2.Nahapetavan

Artik

03.0 l . l 935 30.0l . l961

272.Haçapara

1 .Zehmet 2.Haçpar

Mas is

03.0 l . l935 09.04. 1 99 1

273.Haçasu

Açacur

icevan

274.Hahıs

Dzorap

Eşterek

O l . l 2 . 1 949

275.Haggıhlı

l .Semed Vurğun 2.Hovk

icevan

25.0 l . l 978 09.04. 1991

276.Hallavar

Halavar

Gugark ili

1991

277.Hamamlı

Spitak

Spi tak

26.09. 1949 3 1 .07. 1950

278.Hamamlı ist.

Spitak ist.

Spitak

279.Hamasa

Arnasiya

280.Heyder bey

Sverdlov

Stepanavan

0 1 .04. 1 940

28 1 . Hebilkend (Bulaglı)

Kalinin

Masis

26.09. 1967

282.Hemzeçimen

Mrgahovit

Gugark

25.0 l . l 978

283.Hesenkend

Şatin

Yeğegnadzor

03.0 l . l 935 03.07.1968

284.Horadiz

Oradis

Ezizbeyov (Vayk)

285.Hozukend

1 .Guzukend 2.Garnariç

Amasiya

286.Hüseynguluağalı

l .Nerimanlı 2.Şatavan

Vardenis

287.Haçdur

Tsahkaşat

Turnanyan

288.Haçkend

Debed

Gugark

03.0l . l 935

289.Halisa

Noyakert

Ararat

09.04. 199 1

290.Hancığaz

Gözeldere

Gugark

0 1 .06.1 940

29l.Haraba

Sarvanlar Nor Gohb

Artaşat

292.Heyribeyli

Yervandaşat

Hoktemberyan (Armavir)

25.05.1 967

293.Herretli

Arevabyur

Masis

25.0 l . l 978

294.Hoşkotan

Voskevaz

Noyemberyan

25.0 l . l 978

295. lbiş

Yerizak

Arnasiya

09.04. 1991

296. Ikinci Garakilse

Dozaraşen

Gukasyan(Aşotsk)

03.0 l . l 935

235

09.04. 199 1 -

09.04. 199 1 03.0 l . l 935

297. İlançalan

Ardaşavan

Eşterek

298. İlanlı

I . Çaybasar 2.Aravet

Arnasiya

26.04.ı 946 09.04.ı99ı

299. İlhıyabı

Aygabats

Ahuryan

26.04.ı946

300. İlmezli

Daşdadem

Kalinino

ı 99 ı

3 0 1 . İmanşahlı

Mhçyan

Artaşat

03.0 1 . 1935

302. İmanşahlı ist.

Mhçyan ist.

Artaşat

3 1 .09. ı950

303. imirhan

Saratak

Artik

0 1 .06. ı940

304. İmirli

Ttucur

Aparan

ı9.04.1950

305. İnekdağı

l .Yenikend 2.Tretuk

Vardenis

25.01 . 1978 09.04. ı99ı

306. İnekli

Andarut

Eşterek

0 1 . 12.ı949

307. İpekli (Eylas)

Masis sovhozu

Masis

04.04.ı946

308. İrevan

l .İrevan 2.Yerevan

1 828 1936

309. Istisu

Cermuk

Ezizbeyov (Vayk)

3 10. İtgıran

Gülüstan

Ezizbeyov (Vayk)

03.0 1 . 1 935

3 1 1 . İydeli

Pştavan

Hoktemberyan (Armavir)

ıo.04. 1947

3 ı 2 .İyli

Garakilse ı . illi 2.Hoğmik

Arnasiya

-25.0 1 . 1 978

3 ı 3.Kaftarlı

Panik

Artik

icevan

3 ı 5.Karvansaray

Arnretaza

Abaran

25.0 1 . 1 978

3 ı6.Keçili

Mrgaşat

Hoktemberyan (Armavir)

04.04. 1976

3 ı 7.Kefli

Kakavasar

Gukasyan (Aşotsk)

25.0 1 . 1 978

3 ı8.Keşişkend

Geharot

Aragats

03.0 1 . 1 935

3 19.Keşişkend

I . Mikoyan 2. Yeğegnadzor

03.0 1 . 1 935 06. 1 2 . ı 957

320.Keşişkend ili

I . Mikoyan 2. Yeğegnadzorili

03.01 . 1935 06. 1 2 . 1 957

32 l .Keşişviran

1 .Zovaşen 2.Urçalanc

Ararat

03.0 1 . 1935 2 1 . 10. 1 967

322.Kelekarh

Şenavan

Hoktemberyan (Armavir)

04.04. 1946

323.Keleli

Noraber

Ani

03.02.ı947

324.Kelere

Gukasavan

Mas is

0 1 . 12. 1949

3 ı 4.Karvansarav

325.Kenkan

Hatıs

Abovyan

25.01. 1978

326.Kerimarhı

Sovetakan

Hoktemberyan (Armavir)

03.0 1 . 1 935

327.Kerimkend

Tsahkaşen

Kamo (Gavar)

02.03. 1940

236

ı 1

1 1

328.Kerkibaş

l .Şefeg 2.Vanevan

Varden is

25.05. 1 967 09.04. 1991

329.Kerpicli

Geğadir

Abovyan

03.0 1 . 1 935

330.Kesemen

Bahar

Vardenis

25.0 1 . 1 978

33l.Kesikbaş

Le makert

Martuni

07. 1 2 . 1 945

332.Ketran

Getameç l .Novo - B ayazet 2.Kamo 3.Gavar

Nairi -

2 1 .06.1948

333.Kever

334.Kever mahalı

1 837 1 3.04.1959 1991

l .Novo Bayazetmahalı Kamo (Gavar) 2.Nor- Bayazetili 3.Kamo ili 4.Gavar ili

1 837 30.09. 1930 1 3 .04.1959 1991

335.Kiçik Arıhveli

Pokr Mantaş

Artik

336.Kiçik Bzovan

Azatavan

Hoktemberyan (Armavir)

03.0 1 . 1935 -

337.Kiçik Keti

l.Lernansk 2.Pokraşen

Ahuryan

26.04.1946 2 1 . 10. 1967

338.Kiçik Kepenekçi

Hovit

Ahuryan

07. 12. 1945

339.Kiçik Garakilse

Azatan

Ahuryan

07. 12. 1945

340.Kiçik Mezre

Pokr Masrik

Vardenis

09.04.1991

34l .Kiçik Perni

Anuşavan

Artik

07.05.1969

342.Kiçik Şehriyar

Nor Hartages

Hoktemberyan (Armavir)

03.07.1968

343.Kiçik Şiştepe

Pokr Sepasar

Gukasyan (Aşotsk)

1 2 . 1 2 . 1 946

344.Kiçik Şor!u

Demirçi l .Demirçi 2.Darpnik

Mas is

345.Kilsekend

Sraşen

Gafan

03.0 1 . 1 935 09.04.199 1 -

346.Kolagiren

Antararout

Gugark

10.09.1 948

347.Kolagiren

Tsovinar

Martun i

03.0 1 . 1935

348.Kolagiren ist.

Turnanyan ist.

Turnanyan

3 1 .07. 1950

349.Korbulag

I . Tsahkaşen 2.Sizavet

Gukasyan (Aşotsk)

1 2. 1 1 . 1946 2 1 . 1 0. 1 967

350.Korbulag

35 ı .Kosamemmed 352.Kotanlı

Şenkani

Abaran

25.0 1 . 1 978

Batikyan

Kamo ( Gavar)

Karmraşen

Ezizbeyov (Vayk)

353.Köçbek

Hedzor

Ezizbeyov (Vayk)

09.04. 1991

354.Körpeli

Arşalyus

Eçmiedzin

03.0 1 . 1 935

355.Körü

Dzoraşen

Go rus

1 9.04.1950

356.Künen

l .Getaşen 2.Kirants

icevan

357.Kürdkendi

Lernaclzor

Gafan

03.0 1 . 1935 25.05 . 1 967 -

237

358.Küzecik

Lancağpyur

Kamo (Gavar)

19.04.1950

359.Gacaran

Kacaran

Gafan

04.07. 195 1

360.Gaçağan

Arevadzor

Turnanyan

25.0 1 . 1 978

36 l .Gaçağan

Lernavan

Spitak

26.04.1 946

362.Galaça

Berdavan

Noyemberyan

25.0 1 . 1 978

363.Galalı

Noraber

Ani

03.02.1947

364.Galtahçı

Hartagyuğ

Spitak

26.04. 1 946

365.Gamısgıt

Yeğegnut

Gugark

03.0 1 . 1935

366.Gamışlı

Vartan ik

Hoktemberyan (Armavir)

25.0 1 . 1 978

367.Gamışlı ist.

Sovetaşen ist.

Hoktemberyan (Armavir)

3 1 .09. 1 950

368.Ganlı

Garnışlı

Vardenis

1 2.08.1946

369.Gapılı

Gusanagyug

Ani

03.02.1947

370.Garaboya

Hnkoyan

Spitak

26.04.1946

3 7 1 . Garabulag

Yerincatap

Ap aran

1 5.07.1946

372.Garabulag

Şagik

Arnasiya

09.04. 1991

373.Garaburun

l.Garmraşen 2.Karakert

Talin

3 1 .07. 1 950 2 1 .0 1 . 1 965

374.Garacören

Aragyuğ

Nairi

04.04. 1 946

375.Garaçanta

1 .Ezizbeyov 2.Aregnadem

Amasiya

04.05.1939 09.04. 199 1

3 76. Garadağlı

l .Tsahkaşen 2.Mrgavet

Artaşat

20.08. 1 945 2 1 . 10. 1 967

377.Garadaş

Sevkar

icevan

378.Garahamzalı

l .Tamamlı 2. Burastan

Artaşat

379.Garahaç

Lusaşoğ

Ararat

25.0 1 . 1978

380.Garaise

Meğrahovit

Kalinino (Taşir)

09.04. 1991 25.0 1 . 1978

3 8 1 .Garak.ilse

Lernahovit

Kalinlino (Taşir)

382.Garakilse

Hartavan

Aparan

19.04. 1 950

383.Garakilse

LSisavan 2.Sisian

Sisyan

384.Garagala

Getap

Talin

1 2. 1 1 . 1946

385.Garagala

Sevaberd

Abovyan

2 1 .06. 1948

02.03.1940

386.Garag_ala

Noramut

Kalinıno (Taşir)

09.04. 1991

387.Garagışlag

Dostluk

Mas is

25.0 1 . 1 978

388.Garagoyunlu

Ferik

Eçmiedzin

25.0 1 . 1978

389.Garagoyunlu

l.Ezizli 2.Norabak

Vardenis

1991

390.Garagula

Getap

Talin

1 2. 1 1 . 1946

391.Garagula ist.

Getab ist.

Talin

3 1 .09.1950

392.Garalar

Aralez

Ararat

25.0 1 . 1 978

393.Garalı

Gatnacur

Spitak

26.04.1946

238

394.Garamemmed

Meğraşat

Arnasiya

26.04. 1 946

395.Garanamaz

I . Yeniyol 2.Ağvorik

Arnasiya

03.0 1 . 1 935 09.04.1991

396.Garanlıg

Geğhovit

Martuni

03.07.1 968

397.Garanlıg

Lusagyuğ

Abaran

398.Garanlıgdere

l .Havaradzor 2.Lusadzor

icevan

1 0.09. 1948 - 02.0 1 . 1935

399.Garğabazar

Aykaşen

Eçmiedzin

25.05.1967

400.Gargaya

Dzorvank

Krasnoselo

09.04. 1991

40 1 . Gasımeli

Getapi

Artik

0 1 .06. 1 940

402.Gaşga

Vardaşat

Ararat

10.09. 1 948

403.Gayabaşı

Geğemabak

Vardenis

09.04. 1991

404.Gazançı

Meğraşen

Artik

3 1 .05. 1946

405.Gazarabad

İsahakyan

Ani

30.06. 1945

406.Gedirli

Lancanİst

Ararat

03.07. 1968

407.Gemerli

Artaşat

04.09. 1945

408.Gemerli

Medzamor

Eçmiedzin

1 5.07. 1946

409.Gemerli ili

Artaşat ili

04.09.1945

4 10.Gemerli ist.

Artaşat ist.

Artaşat

3 1 .09.1950

41 l.Getran

Getamec

Nairi

2 1 .06. 1948

412.Gezenfer

Aragats

Aparan

10.09. 1948

4 1 3.Gılıcyatag

Suser

Talin

12. 1 1 . 1 946

414.Gıpçag

Hariç

Artik

3 1 .05. 1946

41 5.Gırğı

Artsvaberd

Şemşeddin (Berd )

25.0 1 . 1 978

4 16.Gırhbulag

Akunk

Vardenis

03.0 1 . 1 935

41 7.Gırhdeyirman

Hnaberd

Aragats

1 5.07. 1 946

4 1 8.Gırmızılı

Karmraşen

Talin

1 2. 1 1 . 1946

4 1 9.Gızılbulag

Haçahbyur

Vardenis

1991

420.Gızılcıg

Gzılcuğ

42 1 . Gızıldaş

Aruni

Kalinino (Taşir)

422.Gızıldemir

Voskevaz

Eşterek

03.0 1 . 1 935

423.Gızılgül

Arates

Yeğ_eznadzor

09.04. 1 99 1

424.Gızılkend

Tsovatağ

Vardenis

09.04.1991

425.Gızılkilse

Karmravan

Gukasyan

03.0 1 . 1 935

426.Gızılkilse

l .Gızıldaş 2.Aruni

Kalinino (Taşir)

03.0 1 . 1935 09.04.1991

427.Gızılgoç ili

Gukasyan ili

12.10.1956

428.Gızılgoç

l . Verin Gukasyan 2. Gukasyan

Gukasyan (Aşotsk)

04.01 . 1938 1 2 . 1 0 . 1 956

429.Gızılören

Şenavan

Spitak

26.04. 1946

430.Gızılveng

l .Çiçekli 2.Makenis

Vardenis

24.07. 1940 25.0 1 . 1 978

43 l .Gızgala

Ge tavan

Kalinino (Taşir)

25.0 1 . 1978

239

1991 09.04. 1 99 1

432.Gıznaüz

Aragats

Eçmiedzin

433.Goncalı

Zarişad

Arnasiya

09.04. 1991

434.Goşabulag

Şadcrek

Vardenis

09.04. 1991

04.04. 1946

435.Goşatan

Voskevan

Noyemberyan

25.0 1 . 1 978

436.Goşaveng

Haykadzor

Ani

09.04. 1 950

437.Goturbulag

Katnahpyur

Stepanavan

03.01 . 1935

438.Goturbulag

Ttucur

Krasnoselo (Cambarak)

439.Goturvan

l .Goduhbank 2.Gedikveng

Yeğegnadzor

440.Govşud

Kavçut

Gafan

09.04. 1991

44l .Govuşug

Yermon

Yeğegnadzor

09.04. 1991

442.Gulderviş

Vosketas

Talin

03.01 . 1935

443.Guleli

Garmirgyuğ

Kamo (Gavar)

01 .06. 1940

444.Guleli

Aygedzor

Şemşeddin (Berd)

04.05. 1939

445.Gulucan

Spandaryan

Artik

3 1 .05.1946

446.Gurdbulag

Krasar

Gukasyan (Aşotsk)

1 2.0 1 . 1946

447.Gurdbulag

Aygeşat

Hoktemberyan (Armavir)

19.04.1950 09.04. 1991

448.Gurdgalag

Kurtkullak

Gorus

449.Gurdgulag

Boloraberd

Yeğegnadzor

10.09. 1 946

450.Gurdugulu

Armavir

Hoktemberyan (Armavir)

03.0 1 . 1 930

45 1.Gurdugulu ili

l.Serdarabad ili 2.Hoktemberyanili

09.09. 1930 02.03. 1935

452.Guru Araz

Yerashaun

Hoktemberyan (Armavir)

453.Guruboğaz

Ortaçya

Aragats

25.0 1 . 1 978

454.Gurumsulu

Dost! u

Noyemberyan

455.Guşçu

Keçut

Ezizboyov (Vayk)

1 2. 1 1 . 1946

456.Gutnigışlag

Hovtaşen

Artik

15.07. 1946

457.Lehvaz

Leyvaz

Meğri

09.04. 1991

458.Lelekend (Aşıhköy)

Laligyuğ

icevan

459.Lelver

Debetavan

Noyemberyan

25.0 1 . 1 978

460.Lembeli

1 .Debetaşen 2.Bagrataşen

Noyemberyan

1 8.06. 1960 23.02.1972

46 l . Lök

Vartanazor

Meğri

462.Mağaracıg_

Gdaşen

Arnasiya

09.04. 199 1

463.Mağde

Lernarot

Eşterek

0 1 . 1 2. 1 949

464.Mahmudcug

Pemzaşen

Artik

02.03. 1 940

465.Mahmudlu

l .Çaykend 2.Bağavank

Gafan

0 1.06. 1 940 1991

466.Maralzemi

Tğkut

Meğri

1991

240

1 9.04. ı 950

467.Mehmandar

Hovtaşat

Mas is

25.0 1 . 1 978

468.Mehrablı

Vardaşen

Artaşat

20.08.1945

469.Mehriban

Katnahpyur

Tali n

19.04.1950

470.Meşekend

Antararnec

Krasnoselo (Cambarak)

09.04. 1 99 1

471.Melikkend

Melikgyuğ

Aragadz

1 5.Q7. 1 946

472.Melikler

Spandaryan

Sisyan

04.05. 1 939

473.Mescidli

Nor Kyank

Artik

0 1 .04. 1 940

474.Mesdere

Dalarik

Tali n

2 1 .0 1 . 1965

475.Mesimli

Aygepat

Artaşat

01 . 1 2. 1 949

476.Mezarcıg

Şenik

Talin

477.Mezre

Bartsravan

Sisyan

10.09. 1946

478.Mhub

Balahovit

Abovyan

26. 12.1968

479.Mishana

Hankavan

Razdan

0 1 . 1 2. 1 949

480.Molla Bayazet

Bambakaşat

Hoktemberyan (Armavir)

03.0 1 . 1 935

48 1 .Molla Dursun

Şaumyan

Eçmiedzin

482.Molla Eyyublu

I . Evli 2.Coramut

Kalinino (Taşir)

-09.04. 1991 03.0 1 . 1935

483.Molla Göyçe

Maralik

Ani

484.Molla Gasım

Zovuni

Aparan

485.Molla Musa

Voskehask

Ahuryan

26.04.1946

486.Mollagışlag

Güllüdere

Gugark

25.01. 1978

487.Morut

Aknahpyur

icevan

1 1 . 1 1 . 1 970

488.Muğam

I .Muğamlı 2.Hovtaşen

Artaşat

04.04.1946 25.01 . 1 978

489.Muğan

Hovtameç

Eçmiedzin

25.0 1 . 1 978

490.Muğancıg

Aygedzor

Gorus

25.0 1 . 1 978

49 1 .Muncuglu

Tsilkar

Aragats

1 5.07. 1 946

492.Muradtepe

Kanakeravan

Nairi

1 5.08. 1 964

493.Mustuglu

Lancik

Ani

03.02. 1947

494.Mülkuçan

Erkenan ts

Gafan

495.Nalbend

Şirakamut

Spitak

25.01. 1978

496.Nerimanlı

Şatavan

Varden is

09.04.199 1

497.Neziravan

Kazaravan

Eşterek

09.04. 1 99 1

498.Nüvedi

Nonadzor

Meğri

1 99 1

499.0caggulu

Arapi

Ahuryan

26.04. 1946

SOO.Oğruca

I.Garaiman 2.Sovetkend 3.Kahakn

Vardenis

-25.0 1 . 1 978 09.04. 1991

SO I .Oğurbeyli

Berkanuş

Artaşat

20.08.1945

502.0hçoğlu

Vahçi

Arnasiya

09.04. 1 99 1

503.0rtakend

Gladzor

Yeğegnadzor

10.09. 1 946

504.0rtakilise

Maisyan

Ahuryan

26.04. 1946

241

SOS.Ortakilseist.

Maisyan ist.

Ahury_an

506.0vandere

Hovanadzor

Stepanavan

3 1.09.ı950 ı9.04.ı950

507.Öksüz

Dar ik

Amasiya

09.04. ı99ı

508.Ördekli

Lcaşen

Sevan

26.04.ı946

509 .Palıdlı

Arpeni

Gukasyan (Aşotsk)

25.0 1 . 1 978

s ıO.Paşakend

Marmarik

Razdan

03.0 1 . 1 935

sı l . Paşalı

l .Ezizbeyov 2.Zaritap

Ezizbeyov (Vayk)

03.0 1 . 1 935 08.07. 1 957

s ı 2.Patrinc

Voskehat

Eşterek

0 1 . 1 2. 1 949

5 1 3.Pirmelek

Areg

Talin

03.01 .935

s ı 4.Pirmezre

Katnarat

Gafan

S ı S.Polad Ayrım

l .Polad 2.Haçardzap

icevan

29.06. 1 949 - 09.04. ı99 ı

5 16.Püşgah

Aygedzor

Meğri

5 1 7. Revazlı

Ditavan

icevan

25.05. 1 967

5 18.Reyhanlı

Haygavan

Ararat

04.04. 1946

s ı9.Sabunçu

Hatsaşen

Talin

25.0 1 . 1978

520.Sabunçu

Araksavan

Artaşat

25.0 1 . 1 978

52 l .Saçlı

Noraşen

Abaran

522.Safolar

Cermuk

Ezizbeyov (Vayk)

1 5.07. 1 946 -

523.Salah

Akavnavank

icevan

09.04. 1 99 ı

524.Samangar

Geğakert

Eçmiedzin

25.0 1 . 1978

525.Samurlu

Sarapat

Gukasyan (Aşotsk)

526.Saratı

l.Haçdarag 2.Haştarak

icevan

1 2. 1 1 . 1946 -

527.Sarıbaş

Haykasar

Artik

1 5.07. 1 948

528.Sarımsahlı

Karaberd

Gugark

04.04 . 1946

529.Sarıyagub

Çalıgadzor

Vardenis

09.04. 1 99ı

530.Sarıyer

Apavan

Kalinino (Taşir)

09.04. 1 99 1

5 3 ı . Sarvanlar

Sis

Masis

09.04. ı99 ı

532.Satanağac

l.Güney 2.Arevuni

Vardenis

03.0 1 . 1 935 09.04. 1 99 1

533.Saybalı 534.Sedibağdı 535.Semaderviş

Sarnakunk

1 Çkalov

Sisyan

10.09. 1 946

Turnanyan

22.02. 1939

Çknah

Abaran

0 1 .06. 1 940

536.Serdarabad

1 .Hoktemberyan 2.Armavir

Hoktemberyan (Armavir)

03.0 1 . 1 935 ı992

537.Siçanlı

Avtona

Talin

538.Sirketas

Hd rants

Gafan

03.0 1 . 1 935 -

539.Sisyan

Sotl u

Hatsavan

Sisyan

02.03.1940

Sisyan

09.04.ı99 1

Ezizbeyov

Ezizbeyov (Vayk)

ı2.ıo.ı956

Pagahbyur

Kalinino (Taşir)

09.04. ı99 ı

540.Sofulu 54ı.Soylan 542.Soyugbulag

242

02.03 . 1 940

543.Söyüdlü

Sarnahpyur

Ani

544.Subatan

Geğakar

Vardenis

09.04. 1991

545.Sultanabad

l .Şurabad 2.Pağaki

Arnasiya

0 - 9.04. 1991

546.Sultanbey

Bartsruni

Ezizboyov (Vayk)

03.0 1 . 1935

547.Sungurlu

Hayrenyats

Artik

3 1 .05. 1 946

548.Susuz

Tsamakasar

Talin

1 2.02. 1 946

549.Sübhanverdi

Luysahpyur

Ani

03.02.1947 09.04. 1991

550.Şabadin

Yeğek

Gafan

55l .Şahab

Mayakovski

Abovyan

ı 1 .04. 1 940

552.Şahablı

Şağap

Ararat

03.07. 1968

553.Şahalı

Vahagni

Gugark

10.04. 1947

554.Şahalı ist.

Vahagnadzor

Gugark

25.0 1 . 1978

555.Şahnezer

Medzavan

Kalinino (Taşir)

25.0 1 . 1 978

556.Şahriz

Geğamavan

S eva n

26.04. 1 946

557.Şahvarid

Huşakert

Bağramyan

03.07.1 968

558.Şenatağ

Lemaşen

Sisyan

02.03.1940

559.Şeyh Hacı

Şğarşik

Talin

03.0 1 . 1935

560.Şefeg

Vanevan

Vardenis

09.04. 1991

56 l .Şeverit

Huşakert

Hoktemberyan (Armavir)

03.07. 1968

562.Şidli

Yeğegnavan

Ararat

09.04. 1991

563.Şıhlar

Lusarat

Ararat

26. 1 2 . 1 968

564.Şıhlar

Gızılşefeg

Sisyan

565.Şirabad

Parakar

Eçmiedzin

02.03. 1 940 -

566.Şirazlı

Vosgetap

Ararat

09.04. 1991

567.Şirazlı ist.

Aygavan ist.

Ararat

3 1 .09. 1 950

568.Şirekgala

Vardenut

Abaran

1 5.07. ı 946

569 .Şirvancıg

Lernakert

Artik

1 5.07.1948

570.Şişgaya

Gugariç

Vardenis

09.04. 1991

57l .Şorlu Mehmandar.

Mehmandar

Masis

03.0 1 . 1 935

572.Şurnuhu

Şurnuh

Gorus

573.Tahtakörpü

Teğut

Dilican

09.04. 1991 -

574.Tala

Getaovit

icevan

25.0 1 . 1978

575.Talıboğlu

Musakert

Artik

1 5.07. 1948

576.Talın

Talin

577.Talın mahalı

Talin ili

578.Talış

Aruç

Eşterek

579.Tamamlı

Burastan

Artaşat

ı 1 . 1 1. 1970

580.Tapanlı

Geğasar

Spitak

25.01 . 1978

58 1 . Tayçarı h

Meğradzor

Razdan

3 1 .05. 1 946

582.Taytan

Vanaşen

Ararat

25.01 . 1978

583.Tecrabey

Dzorahpyur

Abovyan

04.04.1946

243

584.Terp

Saravan

Ezizbeyov (Vayk)

585.Tekerli

Tsahkaşen

Abaran

19.04.1950

586.Tekiye

Bazmahpyur

Eşterek

0 1 . 12. 1949

587.Tekneli

Gogohovit

Gukasyan (Aşotsk)

588.Tekyeli

l .Tekerli 2.Ardavaz

Razdan

25.0 1 . 1 978 - 09.04. 199 1

589.Tepedibi

Haykavan

Hoktemberyan (Armavir)

04.04.1 946

590.Tepedölek

Arevik

Ahuryan

07. 12.1945

59l .Tepeköy

Berdaşen

Arnasiya

09.04. 1991

592.Tezekend

Tezogyıığ

Masis

593.Tezekend

Ayntap

Masis

594.Tezekend

l .Tazagyuğ 2.Tavşut

Gukasyan (Aşotsk)

10.09. 1 970 - 2 1 . 10. 1967

595.Tezekend

Nor Gyuğ

Abovyan

04.0 1 . 1 946

596.Tezekend

Tasik

Sisyan

597.Titoy Haraba

Bavra

Gukasyan (Aşotsk)

03.07.1968 -

598.Tohanşah lı

27.02.1960

Mas is

Artaşat

20.08.1945

Drahtik

Krasnoselo (Cambarak)

1 9.04. 1991

600.Tomardaş

Vardakar

Artik

3 1 .05.1946

60 l .Tomardaş its.

Vardakar ist.

Artik

3 1 .07.1950

602.Toparlı

Hatsik

Ahuryan

07. 1 2. 1 945

603.Torpaggala

Hnaberd

Artaşat

604.Tovuzgala

Berd

Şemşeddin

0 1 . 12.1949 -

605.Tutiye

Saranist

Abovyan

2 1 .06.1948

606. Tülnebi

SaraJane

Nair i

04.04.1946

599.Tohluca

607.Türk Garakilsesi

Ahurik

Ahuryan

03.0 1 . 1935

608.Tüskülü

Lusakunk

Vardenis

25.0 1 . 1 978

609.Uiuhanlı

1 .Zengibasar 2.Masis

Masis

3 1 . 1 2. 1 937 3 1 .07. 1950

6 1 0.Uiuhanlı ist.

Masis ist.

Masis

6 1 l .Uiya Sarvanlar

Sarvanlar

Masis

3 1 .07.1950 -

6 1 2.Urud

Vorotan

Sisyan

03.07.1968

613.Uz

Uyts

Sisyan

09.04.1991

Odzun

Turnanyan

30.09.1 967

6 1 5.Uzunoba

Argavand

Hoktemberyan (Armavir)

1 0.04. 1947

6 16.Uzuntala

l .Onut 2.Aygehovit

icevan

25.05.1967 1 2.02.1969

614.Uzunlar

•'

6 1 7.Uzuntala kas.

Gayan

icevan

25.05.1967

6 1 8. Üçüncü Garakilse

Dzoraşen

Gukasyan (Aşotsk)

03.0 1 . 1 935

6 1 9.Vağudi

Yağadi n

Sisyan

1991

620.Vedi ili

Ararat ili

1 5.05. 1968

244

62 l .Vermezyar

Arevaşat

Eçmiedzin

622.Veliağalı

Dzoragyuğ

Martuni

623.Velikend

Tsahkavan

Şemşeddin (Berd)

04.05. 1 939 0 1 .04.1 946

04.04. 1 946

624.Yagublu

Meğrut

Gugark

625. Yamancalı

Dehtsut

Artaşat

25.05.1967

626. Yanıhpeye

l.Meşekend 2.Antarageğ

Karsnoselo (Cambarak)

25.0 1 . 1 978 09.04. 1 99 1

627.Yarpızlı

Lçavan

Vardenis

25.05.1 967

628.Yasovul

Hovuni

Ahuryan

07. 1 2. 1 945

629.Yaşıl

Kakavadzor

Talin

1 2. 1 1 . 1946

630.Yaycı

Dzovaber

Sevan

25.0 1 . 1 978

63 l .Yaycı

Garjis

Gorus

03.07.1968

632. Yeg_anlar

Arevşat

Artik

1 5.07. 1 948

633.Yelgovan

Kotayk

Abovyan

3 1 .07. 1 965

634.Yengice

Norabats

Masis

25.0 1 . 1 978

635.Yengice

Sisavan

Ararat

09.04. 1991

636.Yengice

Gandzak

Yeğegnadzor

10.09. 1 946

637.Yenikend

Tretunk

Vardenis

09.04. 1991

638.Yeniköy

Harkov

Ani

639.Yuharı Adıyaman

Verin Getaşen

Martuni

07. 1 2. 1 945

640.Yuharı Ağbaş

Abovyan

Artaşat

0 1 . 1 2. 1 949

641 . Yuharı Ağcagala

Verin Bazmaberd

Tali n

1 2. 1 1 . 1946

642. Yuharı Ağdan

l .Ağdan 2.Gandzakar

icevan

25.05 . 1 967 25.0 1 . 1978

643.Yuharı Ahta

Lernanist

Razdan

25.01. 1978

644.Yuharı Eylenli

Tsahkunk

Eçmiedzin

04.04.1 946

645.Yuharı Girerağ

Verin Giratag

Gafan

1 99 1

646.Yuharı Hatınarhı

Hankaşen

Eçmiedzin

25.0 1 . 1978

647.Yuharı Kolanlı

Griboyedov

Eçmiedzin

25.0 1 . 1 978

648.Yuharı Kürdkendi

Noraşen

Artaşat

649.Yuharı Ganlıca

Marmaşen

Ahuryan

26.04.1 946

650.Yuharı Garagoy maz

Verin Sasunaşen

Talin

1 2. 1 1 . 1946

65 1 . Yuharı Garhın

Crarat

Eçmiedzin

04.04.1946

652.Yuharı Guylasar

1 .Bambakavan 2.Byuravan

Artaşat

20.08.1945 25.0 1 . 1 978

653.Yuharı Necili

Nizarn i

Masis

25.0 1 . 1 978

654. Yuharı Pirtiken

Tsakkasar

Tali n

02.03.1940

655.Yuharı Türkınenli

Abaga

Eçmiedzin

03.0 1 . 1 975

656. Yuharı Zağalı

Ahbradzor

Vardenis

25.0 1 . 1 978

657.Yuharı Zeyve

Taronik

Eçmiedzin

25.01 . 1 978

658.Yuva

Şaumyan

Artaşat

19.04.1950

659.Zeyte

Zedea

Ezizbeyov (Vayk)

09.04. 1 991

245

660.Zeyve

David - Bek Masis ili

Gafan -

29.06. 1 949

66 l .Zengibasar ili 662.Zengiler

Zorak

Masis

09.04. 1991

663.Zerkend

Kut

Vardenis

09.04. 1991

664.Zerzibil

Zerkond

Vardenis

03.01 . 1 935

665.Zod

So tk

Vardenis

09.04. 1991

666.Zolahaç

Zolakar

Martuni

03.0 1 . 1935

667.Zorba

Sorik

Talin

03.0 1 . 1935

668.Zöhrablı

Mrganut

Artaşat

20.08.1945

246

1 5.03.1953

EK S ----- · -----

OSMAN LI ARŞİV BELG ELERİ

Arşiv Belgeleri EK

RUSLARlN AZERBA YCAN VE REVAN KALESi'Ni ELE GEÇiRMEK İÇİN YAPTlKLARI HfLELERE KARŞI AZERBA YCAN HANLARINA YARDIM YAPILMASI İSTEGI [Revan Hanı Hüseyin Ali Jlan 'm vefat edip ahalinin ittifak ile l.mıi

( ?) Han 'ı Han nashettikleri. geçmişte Tiflis Hanı lrakli'nin Revan

Kalesi 'nde gönlü olduğu ve bunu ele geçirmek için Rus askerleriyle birlikte mulu1rebe etmesiyle müteveffa Ali Han'ın Deraliyye'ye iltica ettiği, bunun üzerine de Irak/i llan 'a yazı yazılıp kaleden el rektirildiği. ancak Irak/i Han 'ın hiilii Revan Kalesi 'ni ve Azerhaycan 'ı tamamen elde etmek için çeşitli do/ap/ar çevirdiği. buna miini olmak için Bayezid ve Muş sancakları mutasarrıjlarına yazı yazılıp Azerbaycan haniarına yardımcı olmalarının istendiğine dlii r Çı/dır Vôlisi Süleyman Paşa 'nın 28 Z. 1 1 97 (24 Kasım 1 783)

takriri.]

Osmanlı Devleti ile Azerbaycan Türk Hanlıkları Arasındaki Münasebetlere Dair Arşiv Belgeleri /, (1578-1 914), T.C. Başbakanlık Arşivleri Genel Müdürlüğü Başbakanlık Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın Nu. 4, Ankara 1992. 249

Renim Sa 'iideılü Mürüvvcılü Mckremcılü

R c ' feılü Karındaş-ı E ' azz ü Ekreıııiııı

Sulı:iııım Erendi-yi Cclilü'ş-şiin Hazreıleri. Hemviire ınesned-iira-yı sa'adeı ü ikhiil ve mazhar-ı tevfikat-ı H udii-yı Müte'al olmak da'aviiıı cdii vü ikmal k ı l ınd ığı siyiikında nümaycndc-i muhlis-i hi-meralarıdır

h ul Cı s -kiiride olan çukadarları İbrahim Ağa kulları Zilhicce'nin yirmi

sekizinci yevm-i sehı iımam-ı hidıncı-i me' ınCıresiyle savh-ı sa' adetlerine azim ve rahi

nezd-i

olunmuş iken Revan I lanı Hüseyin Ali Han'ın fcvı olduğu haberi Kars tarafından canib-i hulfis-veıiye ıahrir eylemişh:r idi. Müteveffa-yı müma ilcyhin onbeş yaşmda Gulam Ali namında eğerçi bir oğlu var, lakin babasının cenazesiyle kal 'adan taşra çıkdıkda Revan ahiilisinin ittifak u iııihadlarıyla içlerinde cümleden sahib-i servet ve fii' i k İsmi

eı Han demekle meşhur ve ma'rfif kirnesneyi han nasb ve kal ' a- i mezburu

ınezhfireyc ne rüthcdc malınah -ı nazarı olup

hattil senc-i miizi yedc asiikir-i viifire ve

zahı cıdirdiklcrini dahi tarafıımza ıahrir etmişler idi. Tinis Hanı İrakli Han'ın kal ' a-i

top ve cebehiine ile kal'a-i mezbfireyi ıeshir etmek da'iyesiyle üzerine varup muharebe cı bii ·-ı mahsusarn ız bendeleriyle han-ı mersilma tahrir olun up kal'a-i mezbureden

ve muhiisara etmişiken müteveffa Hüseyin Ali Hiin dinib-i muhlisiye iltica edüp

keff-i ycd etmek üzre tahılren ve ıakriren nush-ı pcnd-aıııiziınit. ıe ' sir edüp kalkup üç bin Rusyalu'nun asker-i menhusesin i edevaı-ı ceng ü peykarlarıyla Tiflis'e duhul Tillis'e revane olmağla bu hılaldc han-ı ıııcrslım Moskovlu'ya ıcba'ıyyeı ve şimdilik

cıdirıneklc han-ı ıncrsu m bu hengii ında ına 'iyyctinde olan asakir-i ıncnhilse ile kal'a-i

ınezburu cebren veyahud iihar bir hile ve hud ' a ile zabı u ıeshir etmek ihtimali olur ise Rusya kuvvetiyle

m:ı'azalliihi

ıe'alii Azcrbaycan'ı

külliyen

kabza-i desı-i

ıeshir

edeceği ve hadşe-i azim olacağı ıııclhilzuyla der-akab Bayezid ve Muş sancakları muıasamll arı izzetlü İshak Paşa ve Maksud Paşa. hazcraıma birer k ı t ' a mektub ıahrir hasebiyle ahalisine ve han olan k irnesne güru h -ı muvahhidinden oldukları ıakribi [ y [ le

olunur Revan

Hoy taraflarına hem-civar ve gereği gibi

mu'arefeleri olmak

kendülerine ıakviyyeı ve istihkam vennelerini ve kal'a-i mezburenin şimdilik gereği gibi

hı fz u

hıriiseıine

ihıimam

dikkal

eylemelerini

paşa-yı

milma-ileyhimii

tarallarına ıevdi' ve tavsiye olunduğu ma 'lfim-ı şerifleri huyurulmak içün ha�saıen ka' i me-i muhalesaı intima ıahririne ibıidar olundu. Bi-avnihi ıe'aHi ledfı-şerefi'l-vusul fi-ma-ba'd dahi ne vechile haberi isıimii' olunur ise lafsil üzre taraf-ı şerillerine arz olunur.

Fi 28 R . ı 1 ] 1 98

Süleyman Mühür

BOA. Hatt•ı Hümayün, Nr. 324-G

250

RL'SlARI:-.' AZERBA

�CAN VE REVA.'I KALESi'Nİ ELE GEÇiRMEK İÇİN -

yAPTIKIARI HILELERE

. AZERBAYCAN H ANlARINA KARŞI - .

yARDlM yAPlLMASI ISTEGI

251

BO� Hatt-ı

Ilümllyun ,

nr.

324-G

REVAN HANI MUHAMMED HAN'IN REVAN KALESI'Nİ ZABT EDEN GÜRCiSTAN VALiSi iRAKLİ'YE KARŞI YARDIM TALEBi {Gürcistan Viiiisi İrak/i 'nin Revan Kalesi'ni wbt edip Miisliimanlar

üzerine hücum etme düşüncesinde olduğundan balı is le, Re van 'm Osmanlı

Ülkesinden sayılarak herhangi bir saldırı durıımunda kendilerinP yardım

edilmesi i�·in Revcm /lam Muhammed Ilan 'm Zewıel Ahidin Bey ile

padişaluı gönderdiği an.uhtil.} 15 S.

1202 (26 Kasım 1 787)

Revan Hanı Celiidetlü Muhammed Han Dil 'lieri Tarafından Rikilh-ı Karn-yilb-ı Husrevfıneye

Biraderzade- i

Şeyhülislam

Zeynelabidin

Bey

Yediyle

Varid Olan

Fiirisiyyü'l-lehçe Arzuhfilin Tercümesidir, Fi 1 5 S . 1 202 Padişah-ı Süleymfın-mekiin ve Dara-der-biln şehenşfih-ı İskender-pashan ve Cemşid-unvan

fazlullahi

ale'I-alemin

hazretlerinin hemişe silye-i ma'delet-küster-i eşfiik u

beyzil-eser-i

zılluhfi merahim

fi'l-arzin ve elliif-ı

halife-i

rO-yı

zemin

husreviinl ve zıll-i

a 'ıiif- ı c ihan-biinileri cumhur-ı cihaniyan ve kiiffe-i alemiyan

ve gulii.miin-ı fcdvi-nişfuı ve ı;ikerfuı-ı ihlas-büııyanın meffirik-ı ikizanelerine sayeban

253

olup zir-i h imaye-i husrevanelerinde aslide-nişin-i hister-i asayiş ü cnıan olan bi lad-ı mahruse- i husrevanelerine nice iklim-i taze ve nıemalik-i bi-endiizc ınülhak ve rü ' Gs-ı ıncnhus-ı c ' adi-i şunı-nihad ve düşmenan-ı bed i ' tikad asitan-ı ınelfı' ik pashanda gal tidc olması mukarrcr ve muhakkak olsun. Bcndegfinın ckal l ü alıkar ve gul aınan-ı fedvi-nişanın czcl l ü kemtcri bu vechile arzuhal eder ki çünkü ıe' yidat-ı füyuzat-ı İlahiyyc ve ı akrirfıı-ı Samcdaniyyc darü'l-cman-ı Çuhur-ı S a 'd-ı İrvan'ı ıncmfılik-i fesihatü'l-mcsalik-i sultani kurb ü civarında vfık ı ' etmekle halife-i Rabınan'ın gayeı-i inayel ve nıcrhaınctindcıı ol havfılidc olan vüzcrfi-yı izam ve ümera-yı kirilm ve hukkfim-ı zcvi'l-ihtiram kadimü'l-cyyamdan bu fina gelince gerek hu gulfim-ı hul us irtisfım \'C gerek valid-i çiikcr-i iradet-fcrcamları hiss-i ün s ü ü l fete ri 'ayet ve meslek-i

nihayet-i dosti ve ıneveddete insi lake dikkat eylediğinden canib-i Devlet-i A l iyyc'den i 'zaz-ı tamam ve ikriiın-ı tam ilc esas-ı adimü'l-indiras-hünyan-ı vidad ınuhkcın ve

erkan-ı eyvan-ı muviilat ii itt ihad ınüstahkcm tuıulup nice sinin ü siil irsfıl-i rusül ü rcsfi ' i l ve i b ' as-ı süfcrii vü vcsa ' i l i l c iyiib ü zchab-ı tüccarda cbvab-ı suhGict küşfide ve rc · fiyfi vü bcrfıya her babda iııl"itah-ı cbvfıb-ı fitcıı ü inkılab ve ibtilfı-yı milıcıı ü ıneşfıkk u ızlırabdan fizade olup gülıvare-i cmn ü cıniirıda iisudc-hi\1 ve hister-i rahat ü aram ü ilminanda ffiriğu'l-bal oldukları halı.Jc deviim-ı cyyam-ı ömr ü ikbiil-i şahane ve kıyam-ı hcngaın-ı şevket ü idiil-i mülukaneyc istikbfıl üzrc idiler. Bu cyyfım-ı fışub ü ihti lalde Azerbaycan memleketlerinin ahviil i nezd-i Devlet-i A l i yyc-i cbcdiyyü'l isıi mrarda aşikar ve n ü ınayan ve her tarafdan bu mcmlckctlcrin hakimleri ve hananı ve be-tahsis Vali-i Gürcistan olan irakli dedikleri şum ü bed-peyınan ü bi-iman heva yı isyan dcr-ser ve efimc-i zulm ü tuğyanı dcr-her cdüp scrhaddat-aı Rum'un k i l idi ve İran ve Azerbaycan'ın dcrbendi [ ve ] sedidi olan Kal 'a-i Rcvan'ı gun-ii-gun mekr ü hi yel

\'C

be lki cm· a-ı ccvr ü dcğal ile kendi hayta-i tasarruf u hükumet u havza-i zabt u

teshir u kudretine ityan ve ha 'de h u l i va-i menkGs-ı küfr ü inadı cfraşte ve rayet-i şekavet ü fesadı her-daşte edüp ümmet-i M uhammed ve m i l let-i Ahmed aleyhi ve alti

iilihf

evlôdihf salavôtü 'I-Meliki's-Sanıed üzerine hücum ve kal ' u kanı ' - ı bünyfın-ı

uiıı-i ıniibiıı ve hcum ü selm-i cidarfııı-ı şer'-i mctinc vaz ' - ı kadim-i şum ve bu vechile şahid-i mcramı kcşide-i ağuş-ı meş ' G m etmek niyyet-i ffısidesi zamir-i mel 'anet tahmirinde muzmer ve nilıade ve bir de haffıda rneknun u pinhan ıutduğu vfızıh u ayiindır. Bu gulaın-ı ihlas-fcrcfiın Devlet-i A l i yyc-i cbcdiyyü'l-istiınrarın ser-i karda olan vüzcra-yı sa' ibü'l-ara ve

u z ma-yı

kar-aşinal arı taraflarından mümaşiit ve ısgar

olunmaz mülahazasıyla ş i mdiye dek tasdi ' a ictirii olunmayup müsfimaha ve müsabele izharıylc tarik-ı mcdar ve hüsıı-i sülfık-ı mcslfık ıuıulmuşidi.

254

El-haletü hazihi şimdi mesflır İrakli Han nam mel ' fın zamir-i habfiset- tahmirinde hali ve seıir olan hubs-i batını ve şaka-i kilmini izhar ve tahrib-i büııyad-ı millet ü i ' tikad

içün

makam-ı

adavet ü

infidda rcf'-i

l iva-i

nuhfıscı ü

idbar ve sevk-i

neşvct-uıüvv ü isıi kbar etmekle mesffır hıııa-i di lara-yı Azerbaycan ve zir-i hi maye-i z ı l l u l l ahidc aslıde-nişin-i hister-i em n ü eman olan sair memalik-i islamiyyeyc sfı' -i kasdı fiş i k ar eylediğini paye-i serir-i a ' lfiya arz u inhaya icıirfi vü icıi sfır ve amme-i alemi yana sfiye-küsıer olan zeyl-i iniiyeı-i Devlet-i A l i yye ve damen-i merhamet-i salıanaı-ı seııiyyeye ihlas-ı ıfım i lc ıescbbüı ve i 't isfım eylediğini i fiide ve i ş ' iir zınııımda dcr-bar-ı h i lfıfcı-karfır-ı şehriyariden merhamet ve şefkat ümidiyle B irader zade-i Şeyhülislfim Zcynclahidin Bey ilc arzuhal tesyar ve hfık-i pay-ı ıfıı iyil.-fısa-yı ıfic-dfıriye mfıliş-i cebin-i ibıi hal ü i ftikiir gösteri lür. Zıllullfıh-ı İsl fıın-pcnatı ve kaffc-i ınüsliıninin husfıl-i makasıdına üınid-gfih olan pfidişah-ı S ü lcymfin-dcst-gah hazretlerinin kereın-i aınim ve lutf-ı aziminden isıid'fı ve ni yaz şu vechiledir ki bu hende-i fedvi-nişfın-ı Devlet-i Al iyyc-i şaııı ihu'l-crkanın gulaman-ı

halka-hc-gfış

çllkcran-ı

ihliis-gfışlarından

ma 'dfıd u

mahsfıb

memleket-i Revan dahi memalik-i vesi'aıü'l-mesfili k-i şiihane sil kine münselik ve ıncnsfıb huyurulup taraf-ı şiihaneden yarlığ-ı beliğ-i vacibü'l-i z ' an ihsan ve kendüsi dahi tabaka-i aliyye-i vüzera-yı isfıhcı-lüzfıın ve mustahfızin-i serhaddaı-ı Rum'dan şümürden olduğu ferman-ı k aza-ccrcyan-ı kadr-ıuvanda beyan huyurula. Ve ol havalidc olan vüzcra-yı izanı ve ıııir-i miran ve ıııirliva ve ıııüstahfıt.ln vcsair zahiıan ve hukkama bir k ı ı · a ferman-ı alişan dahi ısdfır ve mazmfınunda halfı Çuhfır-ı

S a 'd-ı

irvan

padişfih-ı

islam-penfıh

hazretlerinin

memalik-i

mahrfıse-i

ciividani-i husrevanileıinden ma 'dfıd ve mahsfıb ve anda hükümran olan Mu hammed Han dahi çakeran-ı İhlas-nişiin-ı husrcvaniden olup ıncmlckcı-i mezhfırcye taraf-ı c i han-biiniden m u · a yyen ve mensfıb olmağla havanin-i Azerbaycan'dan izhar-ı tuğyan ü isyan eden hukkam ve hanandan birisi ve kefere-i Gürciyyc-i hız lan-nişan Revan hanına ve il ve memleketine isiil-i ınazarrat ve itfıle-i pay-ı ta' arruz ve hasarcı kaydında olurlar ise han-ı mfıma-i lcyhe im dad ü m u ' fıvenet ve müdafa 'a-i müfsidin-i bed-fercfıma müsara'aı etmeleri tenbih ü ıe ' kid buyurula. Ta ki desıyiiri-i avn ü lu ıf-ı Bari ve medcd-kiiri rimah-ı ikhfil-i bi-zev5.1-i şehriyari i le o makılle şekavetkar-ı hız lan-şi ' ariarın küfr ü dalalet ve inad ü levs-i fesad-ı bed i 'ıikadl arından basit-i gabra pak ve şeınşir-i diliran-ı gaziyiin-ı zafer nişiindan zühre-i eşkıya çak olup taht-ı zıl l-ı hi mayet ü merhamet-i ıııülfıkancdc refah ı hal ve fcrağ-ı bal i lc amme-i fukara ve rc ' fiya dcymfımiyyct-i ömr ü devlet-i şiihaneye iştigal edeler.

255

Ve her sal bu bendeleri mukarrer name ve ferman-ı cihan-ın u la '-ı vacibü'l - i uiba'

irsaliyle beyne'I -akran ser-bülend ü mümtaz buyurula deyü ıahrlr eder.

Han-ı miişarün-ileyhe Anadolu Bey/erbeyiliği p(iyesi ilısanıyla menşiir-ı lıiikani ı.wlcir ve tesyar kılmdığı ve me 'muriyeti miiş 'ir yazıilm ferman-ı hazret-i cihan-heini

ascikir nıiihimnıesi defterine kayd ve işhu tercüme ve ayni kağıdı lıediyye-i mezkure.fi

defteriyle mime k/sesim/e ve me 'muriyet hatta[ı R. sene malıfozdur.

BOA. Name-i Hümiiyun Defteri,

nr.

9, s. 2 1 5-216

256

1202 miihimme

tahrasında

LS 'l.

r� ,r,� r;� �rr..-Y� �.r-r-�

,;-!',..�'1r(f"n rrr,f' r'\f';t: � r�:ı - -:�_.., �.(�:::-!";ı--: r,�r :r (" ....r � �;,r ."' ,..,r, .;...:· � � Y.�...,r .. . , . . . . . " ':'lt'-r. ��.�r �/.� . ,.,� ,...rn ;,ı.. �J�";,.� r)ri\"Y,r;..ct.�.rv · ) 7"'-:'� ��rr;�-:-r_E/?çi!�� ".')�r/irr,_n ;-:"J��,f).[) rj�:),.-; ;: .

• •

•

ı:...

•

7•

·;, ı. . P. ı ,

�- 1 . r�"

rrr.�,'1?�r

,.�·;;n -', ) . 'J7'. . 2"' . rp, ç, � rr,::.� ,.... çr"'t' '"· ,..., ,;.,..;. -rr 'i<l"":' �':"'!' \:ı Q r�.. ('i: -"'"-'Y.,._"' " . , ;1 / ·• . . ı 'T . - r��"' 'i'rı(r, . ' . r, .r,r.ı'i':-'"'\ "� ,..,."'9'_,...-<'f'•r�a �: rr,!_ r��ı (\4.i�'�"r,C\r�� . · . / "/ ""'� •

n;,r=ı �- ,

·.

�

•

••

·. . -;{rr;..' ..r;-:-o;r� ..�'if_:.:' n ,rı('n ,'f"r?-::)> r;�r�f\� • ,.,..,.,.. ,.;.. . �,; . . • ,.."'"""· ı�:Ci'\:.V:,... r;(� ,.-_r':\�p-"!r�ı '.f':.�r'!'j. •�fl�/.("' ıy:'rrfı?, 'l'("::"��h •

•

{ r�� ..

v.r,r.- r,r):��· ?� ' "' Ç' ·�??'" r.. ..�·�;' >ı-rı':" � ';'tl)�.r�>q

•

0-=-.�"?.Yf �;,_,.,r�r.

p ,.� ,..,.� . ;., rr,'\�'\..-, ı �1i'\':" �'i�,.. ��o/?r'?"''"'ı�rn ı ';\ ,., ,r(""j"'• r�.�\')-:--,..r..-

_::-d.r.:,r�-7:-f;.., \'\.ro'\ç._-ç,.t�"\��?...(ı rr.-...r.:r "

1ir,r.o�,<-: 'i!'

........ ��

,..:. "!'1\�� r ,..

> _ , ;) ı"'�;.\ <?r�r ) ,-1,.� r·" .\·r;,t; � .:.:- ,. ra- �r ..,.. .ri'� �c-r;A·,;;.. �r'2-r , ·,.a:-� r · - '))ı;., ..•v.. .. , . _;ç · ' / t'(':' ;if.

•'If ,..�,.-ı:-r$'1"'.-·)-Ç->.6'� �c-r.�L��1� r'�r(l :t� ;;o(��r.'?' ,.f'l"-!� ·

·-

•

.... r\ ..

�� .l\rti)�("' r)-.r_� r..?�!t�'rl\��;: rl"/.':f'l , �fı t'"" .ı �"l't1 r� �� lt;r.9J ) ...

ı?'!<':' �"l'rr'f' � 1�-:•.(1 rrr.r,ıl..tt 'l') � Ç��t'rr�t7-<;.,.. �..-,ı?"f�'\...._ -�.'(""�� ıi('ı?':""f�· ��,;.,� �r,.,.;,,y,:�.; ..-\�Ç�-�f";;_ :r�;.yr,� f';"',...r�·"'i-r'"'' "'(?'r� P�'fY"��r;y:..,_·.iır ,::.,� .-;.t;) ı:-, ��r·.': �.r....-r.;:):;: r.��r��n. '!'�' #\.0� ��" ��o �;.'/: r. ':� ��""'"'P �/.•��!")'\"" �f"f.f'�� rqı �lfl'>�.,.-� .;.-:'�f"

,�r�r�'1 ��'? �•".fi''JO:f' i��1'ç'l'rJ::f 1-·��":\�'� ";-':�,.-.':;"'ı r.f�L�"ı,

r r, ,.., ,... ,...,�

_.,._. _ ;-ı.., ,.. � - �� .1\·�� -::ı -�

.... ..,..,.. : �-... ::-... .� ....

---� - -

· ·....-.- .. :?.

'.7. ;ı:·: . � _.. . � - �� · :.!) ..��-?"6-� -�� 1.. � · �:- �� :'w;.;-��%.�·��="\��:�

• /

,_,� :,..-'� � � ;:ı:·

.....

�- ·

_. •

. ..

n�';,-� ;.y;r')"r":'o -;,i-rt-<d-'3'7- .:..!.:-,?:"r,�:y ;.;_.- rr,nfP.,�-t') r,n ' '"'..-" � ..-r

.. :r_..:.r

. .

�· ·�

r,rr,r� �,...�,.-.f,l',a-

JSpllQ.9 ,fDIW:l lSTIYA NV Alli }.. ıSlMi u INVH NV lgnY.L WicniV NVH � � NVAlli N!.

Naaa J.HVZ

!N•

f..Ç

-� � u.../�� J�--'...u.- �� ;t..� �. "i----� t.-� ..1 ·<.:: e4-· � u·�.i�--:A,M..,; ç,�J,:,t,y.i4t.>V'!-' .;ju;, u t.�"-- " ' t...:.. :�.:.J.n "ı;:,,JJ.:., "..::-� /..,_, �/ J�.r'd u<-•��'J.tt.ti�'-'-�;ı,ı,;.L/J�� :;:.':'A�..:;:? �..:.. � w·� aı.ı�..r.. �.:. :>. �....;.,_; ...; ()\.MuC..).f.e, ı :>_,fi.._,../_. .;.. y_... �;J-=-:vl;'.J�j ' �� ....

• •

...

....

. .. . ...

.....

. .

�

..:�v ��;�j�;�ı-c:.ıC..!�-:-"-��u �_v;L._, �v-:-.ı " '-':"�-'(ı.IO.b!..�./ ..

v .Y..1' •--!'.h •..

�-;}�� '?,kJI!.ıuJ�•.J::'j}_,;v./;;;f'J?J•.�.� �:,.-f,.f�C!J;:-'P •\.:(.,..1..:..- 'L! � ·..r--: ı...- i��-'��·��Q.�_.i �'(J-�·��·�,��?_,•��"�� w�o�./d,':'.; •.;�!.JA � 1:t4"'"!-'';.:Aı.!:, ��"�-' yı.::, ·"JI:;, ��, � .s ' . �-'!!·'>;,�?. :c.;,.i��z�'t\�.�.P ,...t�f . i ��!.:,.l. � ""':'.)� �..._:p.ı.;,...... .;.:_, ı.,_, .:..: c..-.., !.,.., ..

.....

...

...,�.:1 �)_,'('�-��:.it�� .1�-YJ.I�j �JYI �-' ıJ...�JYJ �J ':.:.IıJ.1 <>/ıJo�...;... _. A; w� "":'\l'f�;.. ' ı:!J':'� ı,� r... �;.ı..., ':... �ı:.J�_.�... .:!.I ��;..,..).. w � ... 0.;__,./

) ..-:-'J��t.>C �

BOA. Name-l HümllyfJn Defteri, 258

... v..

n./.:..:-Jf_, ��...., � '-'V-:''J":- t�.JJv,..:,.-'

or.

21 5-216

RUSYA SERKERDESi PASKYEViÇ'iN ERiVAN'/ iSTiLA GiRiSiMJ {Hay tarafında toplanan askerlerin Jran şehziidesi tarafından terlıis edildikleri haberi ii:.erine Rusya serkerdesi Paskyeı•iç 'in Erivan 'ı istiliiya giriştiği, mezkur kalenin muhiifazamıa memur Merağa Ham A lımed Han 'ın oğlu Cafer Kulu Han 'ın yardımıyla Paskyeviç'in Erivan Kale'sini işxal ederek, Tebriz üzerine yürüdüğü ve oradaki durumu rahkfk için elisuslar ttiyin ettiği lıusilsunda Baban ve Kiiy Sancakları Mura.wrnji Mahmud Paşa'nın masraf kiltibine gönderdiği kliime ile ilgili Bağdat Vfılisi 'nden kapı kerhüdfısına gönderilen ktiime.] 27 R. 1243 ( 1 7 Kasım 1827)

Bağdiid Vıilisi Kullamıııı Kapu Kethııd(isına Me ll 'us Kii 'imesidir. S a ' adet l ü

Re ' fctlü

Fütüvvetlü

Mckremc tlü

Karındaş-ı

E ' azz ü

Ekrenıinı

pervaz-ı

ınahfcl-i

S u l tanım Mir-i Celilü'ş-şan Hazretleri, Hcm-vare

mcsncd-tıraz-ı

sa'fidet ü

ikbal

revnak-ı

nıakasid ü finıal ve rehin-i ıclattuffit-ı Kadir-i Mütc ' al olmak da'avau bi-hulusi 'l-bal

259

ziver-i ser-ceride eda vü ikmal k ı lındığı siyakda nümayende-i muhlis-i mihr-cndlıdları budur ki hala Baban ve Köy Sancakları Mutasarr ıfı mir-i mirandan Mahmud Paşa'ııın masraf katibirnize rarisiyyü'l-ibarc vürlıd eden bir kıt 'a kaymesinde, şehzade Hoy tarafında ıccemmu ' eden askeri ıcfrik ve terhis ctdiği haberi Rusya keferesi serkerdesi olan Mcskaviç [Paskycviç ] in ma'llımu oldukda Erivan'ın tcshirine mübaderet ve kal 'a-i mczkurenin muhafazasına ınc' mur Merağa Hanı Ahmed Han'ın oğlu Ca ' fer Kulu Han'ın işaretiyle serkerde-i mesffir kal ' a-i mezkureyi teshir ve andan Tebriz üzerine azimeı etmiş olduğunu isıihbar ile serkerde-i mesffır kal 'a-i mezkureyi tes hir eldikden sonra Tebriz tarafına vürlıdunda ol havalinin umfiru ne sureı kesb etmiş ve ne hal ve keyfıyyete müncer olduğunun tashih ve tahkiki içün mahsus ceviisis ıa'yin ve tesyir edüp ol

havalinin

ahbar ve keyfiyyiiıı ne surct bulmuş

ise der-akab

mu ' temedi Abdülkadir Ağa nam kullanyla mufassal aıı arz u i ' l am edeceğini ıahrir ve işaret

etmiş reside-i

mezkur

kayiıncsi

nazar-ı

dcrun-ı

rnekarim-eserleri olmak

hul us-namcyc

tayyen

içün

ba ' s ü

paşa-yı

tesyir

mlımii-ilcyhin

olundu.

Kefere-i

mersı1meııiıı bu dürlü ul havaliye ıasallut ve istilalannın ihbar vı: i ş ' arı mukteza-yı masiahatdan olduğundan her-mukteza-yı sadakat pişin ıahririne mübadereı olundu . B i-mennihi te'ala der-akab ol havalinin isticlab olunan ahbar ve havadisi bi la-teviini ve ıe' hir arz u işaret olunacağının ifadesi istifsar-ı kcyfiyyct-i hatır-ı mekiirim muzahirleri

inzımamıyla

ka' ime-i

muhalesat-alamc

tahrir

tirisıade-i

nadiy-i

sa'adct-mcbadilcri k ı l ı nmışdır. İnşa'alliih ü te'iila leda-şerefı'l-vusul karin-i zihn-i safvet-rehin-i

kiramileri

buyuruldukda

li-ma-ba 'd

dahi

taraf-ı

muhlis-i

mihr

endOdların mübarek hatır-ı şeriflerinden dfir ü ih'ad buyurmamaları me' muldür. Fi 27 R . sene 1 243

BOA.

Mühür

Hatt-ı Hümayiin, nr. 36116-A

260

Davud

7S RUSYA SERKERDESİ

J�b -:.;

PASKYEVİÇ'İN ERİVA1'l''I İSTilA GİRİŞİMİ

.:,.ı;.:.; ��"

/ �,.

J)�� ;..:ı.;

:......::; '-:' \, -;.;..> u)...(.:..

BOA.

�.

Hatt -ı Hüın4y0n, 261

nr.

3611 6-A

Arşiv Belgeleri EK - 44 -

REVAN SERDAR/ VE KARDEŞiNiN RUSLARI YENDiKLERi

{Revwı

serdan

ı•e

kuşılitık/an ve içiııdt• olan

omwt da

hümm

Rus/arı.

ka rdeşi

Ha.ıaıı

flwı 'ın

Ahadaıı

ka/e.ıin

Karakilise :ve stğmmalanna rağmen

edip ktlıçdan geçin/ik/ai; bölgedeki Taekemelerin

nlainin kaldtrtltp Remn taraflarma gönderi/dildiği hım küyle rinin Gümrii'den Aam tarafına .�ötiirüldiiğii.

Giimrii kaza.ı·m m bav köylerinin de

Maxazberd Beyi Şerif Ağa 'ya teslim edildiği ve han şeltzt1de/erin Tiflis'e lıiicum etme diişiiııce.<iııde

a t m ktiimesi.]

H kk 'n

oldukları hu.wslarında A lııs/ıa Mulıtifö

imwil

25 R. / U / 17 A ralık /8251

Dcvlcılü mcrhamcılü veliyy-i n i ' ıncl-i hi-ıninııcıiın cfcıııliın sullanını hazrcıleri. Rcvaıı serılan ve karımiaşı Hasan Han Ahaılan kal'asını nıuhiisara ı·c laLyil. ve

içinıle olan

K arak i l ise'

ıahassun e de

ıahassuıı larııı d a yine üzerlerine hücum cdüp ı am am

külfar-ı

Moskovlu

mukavemet

edemediklerinden

ga lehe lerinılcn

kal'ayı

karyes i n i

hırakup

Moskovlu'yu kılıçdan geı;ürüp yedi yüz Terekenıe evlerin kalılırup

mumii-ileyh Accm tarafına ve dört pi\rc karyen n şeııliğini dahi Kars haviilisinılc

Rcvan tarafına günılermişkr ve Gümrü kazasının ılahi ılürı piire

senlar-ı

Magazberd Beyi Şerif Ağa'ya teslime kendüsü gidüp Magazberd'e ik'ad eıdirmiş ve

ı arallarda Gümrü'den ma 'adil h ir yerde şenlik kalmadığın ı nakl ve ıakrir etmişdir w bundan mii'ada han şehzadeler verndan külliyeılü a•ker ile Tillis üzerine vürud ve muharchc kaydında oldukların diğer arizalarıınız ıaıara teslimden sonra pazar ertesi sa'aı doku/ sularınıla Çıldır tarafından gönderilmiş olan casus Tcrckeıne Hüseyin haher verüp her ne kadar işhu zikr olunan havadisiiı ma'lum-ı vcliyyü'n-ni ·anıikri olması karih-i nıülahaza ise de li-ecli'l-ihıar terkim ve ıakılime icıirii olunnıuşdur. Bi ınennihi ıe'ala leda-cs 'adi'l-vusUI

nıa'lunı-ı dcvlcıleri huyuruldukda hiiki emr ü

ferman hazret-i mcn-lehü'l-emrindir.

Fi 25 R .

sene

[ 1 2 ]4 1

İsmail Hakkı es-Scyyid

BOA.

Cevdet Htiriciye, nr. 5594

Osmanlı Devleti İle Azerbaycan Türk Hanlıkları Arasındaki Münasebetlere Dair Arşiv Belgeleri ll, (1575-1 918), T.C. Başbakanlık Arşivleri Genel Müdürlüğü Başbakanlık Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın Nu. 9, Ankara ı 993. 263

. 44 .

SLARl ŞiNiN RU E l(ARDE V Rl A. D SER REV A.N ERİ YENDİKL

--.::/

. .

J -· � ı �� ., ...,., ;�.i'..P ('I�� .J

;,� ib i

� t+' (!� ·;.J.J J>J� ..;-� ,o�!,ı\.\ � �>':,,;�.,_,.,�ıJJ"'f"'�.J � .

17'

c! �M·. � ��•.'--fe/ �� :-:-· --:>;r�_f �;...._, -�;,# �.:J�Çi p� '":"�fo V.h ıJ., ;/ "!�.Y.h.,r �j �'lif"JJ j� c.;.;.., � ,.;.lh ;,;,!:.. !:.�.j� ��('.);?' .1 ·��'-'P!.g-.,-..ıJ?,_.:s,ı..#;.r •

•

·'

•

��

•

�) ,J1u

•

�"J��)J�.;t� '...;».h ı ·e;...; ,./ıJ� JnJ •

•

�!':"':

!!,�,.,.,�J,

,.__,..,/ 11�11-' �_.:,ı.,ı,;,, ..;.;,U� ,;ıb;..J ,JJ�.I )oJ �

�Jf� \1 rJ;.�) ,;:..;- �_.;;_, ��.).�� OUJ'';I-V 4

•

;�?'1J��.; ��/J'Y',� ��.JI y_,;_j�>J��);,��I;��·� �·�?( -rv�·� �� :.;,�-:�� .; -�·�·� ,.

>� .

( :j

,,J)./.I,�,;,ef "'1-lJ ' ""' "� eJ)/�ı/)f,P� J�!.ı.v'ı./.J �� \: �"'-

l{li ric iY ev d eı BO A. C

26 4

e • or.

S S9 4

v, ı

...

NAHÇIVAN iLE ERivAN A RASINDA ERMENi EŞKIYA ÇETESi TOPLAND/Gl [Dört yüz kişilik bir Ermeni eşkıya çetesinin toplandığı malıalli11, Nahpvan ile Van arasında değil, Nalıpvaıı ile Revaıı arasında olduğunun tesbit edildiği ve her iki şehrin de Rusya topraklarında bulunmasından dolayı, alınan haberin asılsı: olabileceğine dair Van 'dan gönderilen telgrafname.} 23 S. 1314 (3 Ağustos 1 896)

Yıldız Saray-ı Hümayunu Başkimbel Da'iresi

Van'dan şi fre telgraf-name. C . 20 Temmuz sene ı 1 ] 3 1 2 . Dört yüz neferden mürekkeb Ermeni eşkıya çetesinin teccmmu · eldikleri mevki ' Nahçıvan ile Van aras ında olmayup Nahçıvan ilc Rcvan araları olduğu tahkik edilmiş ve şu memleketlerin her ikisi dahi Rusya ülkesinde bulunmasına nazaran hu haherin pek de makrfın-ı sıhhat olamaması lazım geleceği zannında bulunulmuş idüği ma' rfızdur.

Fi 22 Temmuz sene ı 1 ] 3 1 2

Ya verarı-ı Hazret-i Şehriyariden Ferik Sa'deddin BOA. Yıldız Mütenevvi Ma 'rüzat, nr. 144/132

265

- 50 NAHÇIVAN İLE ERiVAN ARASINDA ERMENi EŞKIYA ÇETESi TOPLANDI Gl

.., -., . � '\

•

�1 ·. J '

BOA. Yıldız Miitenevvi Ma'rilzll t , nr. 144/132 266

Arşiv Belgeleri EK

cı

- 23 RUS ISTILASINDAKi YERLERDE ERMENILER/N MÜSLÜ MANLARA YAPTIGI MEzALlM VE KATUAM Bat um Andlafması 'nın imzasına kadar geri çekilen Ermenilerin, kadın, çocuk ayırmaksızın Müslümanları katlederek, cesetlerinin uzuvlarını keserlerle parçaladıkları, antlafmanın imzasından sonra da Müslümanlan imha politikası gereği özellikle Antranik'in binlerce çete mensubuyla Gence, Erivan, Ordubat ve Iran 'da katliama devam ettikleri; Ermenilere gösterilen her türlü hoşgörü ve yardıma karşılık, yapacaklan yeni mezalimlere zemin hazırlamak ve cinayetlerini örtrnek için katliamlarıncı son vermek üzere Antranik'in Osmanlı ordusunca yakalanmasının zulüm olarak gösterildiği ve Ermenistan Hükumeti ile Ermenistan Hariciye Nezareti'nce ufak tefek hadise ler büyütülerek ve uydurma hadiseler eklenerek ecnebi hükfl.met lere bildirildiği; mezalimden kaçan Müslümanların Nahcıvan'a hicret ettikleri ve mahvolmamaları için yardım gerektiği; Şahtahtı, Zengezur, Nahcıvan, Iğdır, Serdarabad

havali

sindeki yüzlerce köyde, Ermeniterin binlerce Müslümanı şehit ettikleri, Antranik ve Bapun çetelerinin yakıp yıktıkları, aylarca mezalim altında bıraktıkları bu köylerin mallarını yağmaladık ları, binlerce hayvanını gasp ettikleri, m�zalimden kurtulabi lenlerin de hicrete mecbur bırakıldığı, bu Müslümanların geriye � Ermeniterin boşalttığı köylere yerleştirildiği; ancak tahliye den önce ve tahliyeden sonra Ermenistan 'dan gelen Ermenilerin, kendi bıraktıkları köylere yerleşmek istedikleri ve bu köylere yerleştirilen Müslümanları sıfırın altında 40-50 derecedeki soğuklarda sokaklara atarak ölümlerine sebep olduktan;

Ermeniterin bir taraftan da Avrupa 'yı Türklük aleyhine kışkırttıkları, tarafsız bir heyetin yerinde yapacağı bir araştırma ile bunca mezalimlerine karşılık Ermeniterin hiç bir şeyine dakunulmadığı halde, mezalimden bir an bile geri durmadıkla rının anlafıldığı; Ermenilerle Müslümanların bir arada yaf(Jma· larının mümkün olmadığı, yeni katliamların yapılmaması için lüzumlu tedbirlerin alınması gerektiği; Ermeniterin Şahtahtı civarındaki köylerin halkını perifan halde sürgün ettikleri, hudut dahilindeki Müslümanların da 1

Arşiv Belgelerine Göre Kafkaslar'da ve Anadolu'da Ermeni Mezalimi /, T.C. Başbakan Nu. 23, Ankara 1995.

lık Arşivleri Genel Müd ürlüğü Başbakanlık Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın

267

kendilerine mezalim yapılmaması için hicret ettirilmelerini istedikleri, ancak hicretin yasaklandığı, bunların hayatlarının kurtanimasi için gereğinin yapılmasının istendiği; Osmanlı ordusuyla çarpışarak geri çekilen Ermeniterin beşikteki çocuklardan, hasta yatağındaki ihtiyarlara kadar ellerine geçirdikleri Müslümanları süngüleyerek, baltalayarak, gözlerini oyarak, yakarak pek uahşice katlettikleri; Erzincan, Mamahat un, Erzurum, Kars ve ciuar köylerinde de korkunç meza limler uyguladıklan, kuyulann ce.r;etlerle doldurulduğu; İstanbul gazetelerinden bazılarının Rus istildsındaki yerlerde Müslüman lara Ermeniterin yaptığı mezalimden habersiz oldukları, çeşitli milletlerden heyetierin gelerek mezalimi yerinde incelemelerinin sağlanmasının istendiğine dair.

Massacre and atrocities perpetrated by the Armenians in the zone occupied by the Russians. Before their withdrawal in conformity with the treaty of Batum the Armenians had killed, without distinction of age or sexes, women and children and using adzes, cut into p ieces their sla in bodies and also, following the signing of the said treaty they pursued their policy of annihilation of Muslim people especially thousands of bandits led by the Armenian Antranik saccaged the muslim homes and committed massacre in Gence, Eriuan Ordubat and Inan; in spite of all the spirit of tolerance towards the Armenians, this people, in order to prepare the way for their future acts of savagery and co ver up the crimes they had committed tried to present the capturing of Antranik as an act of cruelty; the Armenian gouernment and its foreign minister, exaggerating s mali incidents and inventing some, denounciated to foreign gouemments

these fa bricated stories; muslims who had escaped Armenian

atrocities fled to Nahçivan; help must he secured to these people to save them from destruction. Armenians had also killed in thousands muslim inhabitants of hundreds villages of $ahtahtı, Zengezar, Nahçıuan, Iğdir, Serdarabad, and the surraunding areas; all these villages were exposed to the cruelties and devastations of the bandits ofAntranik and Bapun, their properties and possessions had been sacked and

268

Bab-ı Ali

Sadaret-l Uzma

Umiir-ı Mühlmme Müdiriyeti Kars'dan Harbiye Neziiret-i Celflesi'ne Mevnld Şifre Sureti

1 - Sene ibtidas ı nda ordunun ileri harekete başladığı andan i'tibaren

Batum Mu a hedenamesi'nin akdi zamanına kadar Ermeniler, kadın, çocuk, '

tefrlk etmeksizin yakalayabildikleri her Müslim ferdi katiederek bugünkü mevki'lerine kadar çekildiler. Ermenileri ta'kib eden ordumuzun bütün aksarnı da bu Müslüman şehidlerinin cesedini ve keseric parçalarunış olan uzuvlarını defnederek geldiler. Batum Mu'ahedenamesi'nin akdinden sonra Ermeniler, İslam iyetin imhası politikasına devam ediyorlar. Di'l-hassa Antranik nam cani

başına topladığı binlerce avanesiyle Gence ile Erivan ve Ordubat, İ ran'daki

ınıntıkada bulunan aha li- i İslamiyyeyi bu güne kadar katli'ama devam etdi ve

hala ediyor. Birbuçuk ay evvel İslam ordusunca bu şakinin ta'kibi hakkında tertib edilen harekaıda ilca'at-ı siyasiyye ile tevkif edildi ve bu harekat

Ermeniler tarafından birçok tasni'at ilavesiyle zulm şeklinde gösterildi. 2- i cabat-ı siyasiyycye tevfikan biz , Ermenilerle hoş geçinmek, onlara

ınüsa'adekiirlıkda bulunmak tarikini ilıizam etdik ve ediyoruz. İ'aşclerini te'min

için hükumetleri narnma külliyetli hububat verdik. Ahali-i i slamiyyeyi da' ire-i

sükunet ve i'tidale sevketdik. Bu ay zarfında Ermeni muhiicirlerini kabul ve

iskana ve hatta mecdnen i'aşelerine mu'avenete başladık. Ahali i İsl a m i yye de -

Ermeni muhiicirlerinc hüsn-i mu'amelede gösterdiler. Buna mukabil Ermeni

muhacirleri ufak tefek chemmiyetsiz bir-iki hadiseyi i'za m ederek Ermeni Hükumeti'ne ibiağa ve kendilerinin haklı olduklarını gösterrneğe ve ileride

yapacakları şena ' a tl e re şimdiden zemin hazırlamağa başlıyorla r . Bu asılsız

şayi'atın Ermenistan Harbiye Nezareti'nce de ecnebi hükumetiere iblağ edildiği

hissolunuyor ve bu da ErmenLc;tan Hükumeti'nin ahali-i İslamiyye hakkında bir hüsn-i niyyet ve t asa vvuru olmadığını gösteriyor ve bütün bu ahvalde önayak

biridir. H e r gune bir suretle katli'ama ma'rlız kalmış . . . . . . söğülmüş, haneleri

yakılmış, emva l ve eşyası gasb ve hicretle icbar edilmiş olan fi'l-hakika

gözlerimiz önünde her gün bir felakete ma'ru z kalan ve bunların hepsine serfürlı etmekden başka bir çare, bir sahib-i himayeye malik olmayan zavallı İslamları havf ü haşyetlere ilka ediyor ve şimdiye kadar her nasılsa tahlls - i nefse muvaffak olmuş olan bir k ısım islamların ne suretle mahv u ifna

edileceği intizara da'vet ediliyor.

j- Ermenistan Hükumeti, Ermeniterin bu cinayet ve şena atlerini setr ü '

ihfi etmek maksadıyla mevcud ufak tefek hadisatı i zam ve kendiliklerinden '

269

id.d etdikleri hadisat ile birlikte ecnebi hükumetiere karşı neşr ü i' lana çalışıyor.

lı- Son günlerde bir tarafdan Gökçegöl ile Nahcıvan arasındaki ınıntıkada

kalmış bulunan İslamlar, Ermenilerin top ve tüfenk ateşleri ile köyleri tahrib ve

e ın va l ve eşyaları gasbedilerek muhacerete icbar edilmişler. Diğer tarafdan

İran dahilinde Tiganıepe ve Sainkala'daki Müslümanlardan üç yüz elli-dön yüz nüfUsun Ermenilerin tecavüz ve ta'aruzlarından hicrete mecbur kalarak �ahcivan civarına gelmişler.

5- Binlerce İslam ahalinin de kendilerini ta'kiben gelmekde olduklarını söylemişlerdir.

6- Bi-çare İslam ahalinin hakiki bir himaye ve sıyanete mazhar olamadığı

takdirde Ermeniterin bu imha politikası karşısında muhafaza-i mevcudiyyet

ederneyerek mcvte ve mahva mahkum olacakları şübheden varestedir. Bu zavallıların hayat ve namuslarının tahtisi ve te'mini için muktezi tedabirin itıihaz ve te'mininine delalet huyurulması müsterhamdır. Ferman

25 Teşrin- i Sani [ 1]334

Aslına mutabıkdır

ı Kanun-ı Evvel sene ( 1]334

9. Ordu K.

Şevki Osmanlı Ordu-yı HümAyOnu Başkumandanlığı Vekaleti

Dokuzuncu Ordu Kumandanlığı'ndan Harbiye Nezdrett'ne meım1d 2 7 Teşrin-i Sdnf sene {1}334 tarih

580 7 numaralı şifre sureti.

20/2 1 - 1 1 - [ 1 3134 gecesi Şahtahtı'nın iki kilometre şimalinde Çerakçı

köyündeki İslam ahalinin 737 koyununu Ermeni eşkıyası götürmüş ve bu baskında Ermeniler, ahaliden bir kişiyi şehid ve iki kişiyi mecruh etmişlerdir.

20- l l - [ 1 3]34 gününden beri Zengezur ınıntıkası garbından (Bu mıntıka şarken

Aras nehrine munsab olan Burguşeht suyu, şimalen Karabağ havdlfsi, garben Nabcıvan sancağı, cenuben Aras nehri tle mubiJt ola n baviUidtr) ve Nahcıvan'ın elli kilometre şimal-i şarkisinde bulunan Cul narnındaki Islam köyünü Ermeni askeri ve eşkıyaları muhasara ederek ü ç günden beri müsademe devam etmiş ve Cul'un on altı kilometre garbında K.abahlu ve

270

Kaba hlu'nun beş k il ometre garb-ı şimallsindeki Kurban köyleri ile bu köyler ya k ı n ı n d a k i

İslam

k u rasına

Ermeni

asker ve a h a llsi

t a rafından

baskın

yapılarak üç yüz kadar İslam şehid edilmiş ve mütebakisi hicrete mecbur e d i l e rek

eşya

h a y v a n a tı

gasb

olunmuşdur.

Zengezur

m ı n t ı k asıyla

Dereligühter ınıntıkası (Dereligübter mıntıkası, Nabçıvan sancağının şimali ve

Zerıgezur m ı ntıkasının şimal-i garbfsindeki havalfde) hududları arasındaki on üç parc İslam köyü bir aydan beri Antranik ve Bapun çetelerinin ta 'arruzuna düça r olarak k u rtula nları çırılçıplak bir halde Nahcıvan havalisiyle Gence'ye fira r etmişlerdir Zengezur ınıntıkasındaki İslam köylerine şimdiye kadar vuku' bulan umumi üç hücumda bini mütec5viz telefat veren İslam a h ali bütün ma -nıelekini terkle da rrnadağınık bir halde kaçmışlar ve nereye iltica eldikleri ve ne oldukları öğrenilememişdir. Dereligühter ınıntıkasında ve Cul köyü nün otuz kil ometre şimal-i garbisinde G ü llüdüz köyü ile bu köyün sekiz k ilometre şark-ı cenübu nda Gehzara ve Gehzara'nın yedi kilometre cenüb-ı şa rkisinde Gökabba s ,

beş

k i l ometre

cen übu nda

Kuta t l u ,

sekiz

k i l om e t re

cen ü b - ı

garbisindc N ovu l u , on üç k i l o metre cenu b - ı ga rbisinde Arg a na ' d a n , beş k i lom e t re

cemi b u nda

Daylahlu

na rn ı n d a k i

ma ' ruz-ı meza l im olarak en nihayet Mapunek

İslam

köyl eri

üç

a ydan

beri

top ve makineli tüfenk ateşi

alt ında dört y(iz zayi'atla hicret etmişlerdir. Çanakçı ' n ın şimal inden menba'ını alara k Gökçegöle munsab olan Ayrıcaderesi ın ıntıkasında ki İslam köyleri de aynı stıretle ta zyik ve meza lime uğrayarak çıkarılmışlardır. Ya pılan tedkikat ve t a h kikat neticesinde ş imdiye kadar muhtelif mena t ı kdan yüz otuz üç köy ahali�i tazyik görerek çıka rılmış ve el-yevm muhtac ve perişa n bir halde üç beş

hane

h a l k ı bir evde güçlükle melce' b u l a b i l mişlerdir.

Esiisen Iğdır,

Serda ra bad, Nahcıvan m ı n t ı k a larında k i İslam köyleri meva k i ' - i mezkureyi istilamızdan evvel Ermeniler tarafından kamilen yakı l m ış ve kura-yı mezküre ah:i lis iyle Ermenistan'dan hududumuz dah il ine hicret eden M ü s l ü ma n l a r ,

on.lu rn u za karş ı silah isti' ınal ve muharebe ederek çekilen Ermenilcrin boş köylerine

güçl ü k le

hudlı d u m u z

iska n

d a h i l i ne

edilmiş

a l ı na ra k

idi.

iskan

def' a

edilen

gere k

t a h l iyeden

evvel

gerek

t a h l i yeden

sonra

Ermenistan'dan gelecek olan Erıneniler, kendi köylerini taleb ve köyleri harab edilmiş olan yerli Müslümanları tahte's-sıfır otuz, elli, kırk dereceye çıkan bu soğ u k ın ı n t ıkada cebren sokaklara ihrac ve bu suretle de mcvte ma hküm edeceklerdir. Halbuki tahliye edilecek mıntıkadaki Ermeni köyleri Ermenistan dahilinde ve Erivan havallsinde Müslümanlar tarafından terkedi lmiş Müslüman köylerinden

pek

a zd ı r .

B i n a 'en-aleyh

Erme n i l er i n

mes'e lede

ta' kib

edegeldikleri ma h v ü ifna politikası pek ziyade vuzuh ile tezah ü r ediyor. Dir tarafdan İsla miara zulm ü cefa ilc beraber diğer tarafdan Avrupa efkarını Tü rklük a l eyhine çevirmek için vavcyla koparıyorlar. Bi-taraf b i r hey'etin

271

mahallinde ve bi-tarafa ne yapacağı tedkikat ile derhal müsteban olacağı vechile yakılan, harab edilen yüzlerce Müslüman köyüne mukabil Ermenilerin hiç bir şey'ine dokunulmamış ve bu insaniyet-karane mukabelemize mukabil Ermeniler, Müslüman ahaliye zulm ve tazyik icrasından kalmam ışlar

askerlerini

vicdan-şikenane

bir an

bile geri

mu'ame lata

teşrik

3- 1 1 -[1 3134 ve 5420 numaralı telgrafnamede Hariciye Nezaretimizin

etmişlerdir.

bu tevali eden Ermeni mezalimine nihayet verecek teşebbüsatda bulunmasını istirham etmişdim. Halbuki Ermeniterin harekat-ı bağiyane ve vahşiyanesi gitdikçe andı. Ber-vech-i bala misallerle Arpaçayı şarkını tahliyeden sonra a l acağı

şekl i ,

zuhür

edecek

feca y i ' i

şimdiden

kesdirrnek

mümkind i r .

Terkedeceğimiz arazide maddi ve ma' nevi her türlü h i mayeden m a h ru m kalacaklarını v e Ermeni bıçakları i l e bila-rahm kesileceklerini kana'at-ı kaviyye ile hisseden bu mazlüm Müslümanların tazallumat ve islimdad-ı feryadiarına ve pek zahir olan akibetlerinin tasavvuruna en katı kalb bile tahammülden Jcizdir. Dina'en-aleyh son nevmidi ile bu zava llıların yapacağı harekatı ne nasihat , ne ıedbir ve ne de cebrin men' ederneyeceği tahakkuk etmişdir. H iç bir maksad ve gayeye ma'ıüf olmayan ve insaniyete mugayir olan bu süret-i hareketle bi-hüdc yere dökülecek kanların ve mahvolacak hanumanların mes ' G l ü yine alem-i insaniyyet olacakdır. Çünki insan iyyet hazırlanan bu felaketin önünü alınağa bu gün dahi kadirdir. Bir i 'tilaf hey'etinin tahliye edilecek ara zide vazife-i nezareti der'uhde için müsara'ati ve bunun vusülüne değin icab eden nukatın Osmanlı ve Ermeni askerinin müştereken taht - ı işgal inde kalmasını yeni bir kıtalin önünü alabilecek idi. Esasen asırlardan beri halet-i rüh iyyelerinde ma' küs ve zıd cereyanlar tahassül eden Ermeni ve İslam milletlerinin ba'dema bir arada yaşamaları imkansız, biri diğerini ifna edici iki kuvvetin

cem'i

şekl inde

o l duğundan

hiç

olmazsa

kış

için

a hali-i

merkümenin hayatlarını te'min edecek tedabirin acilen ittihaz ve ilkbahara bunların kaffesinin mübadele veya suver-i aha rla İ ra n , A7.erbaycan veya Devlet-i Aliyye'ye hicretleri esbabının istikmal huyurulmasını istirham eylerim. Ancak bu s(ıreıle iki hasının birbirinden ayrılması ve mevcüd arazinin tarafeyn beyninde taksim edilmesi ve hayat-ı ı a bi'iyye ve sükünun avdet eylemesi mümkin olacağı ve bi'l-ahirc tedricen birbirlerine kesb-i ünsiyyet edebilecekleri me'müldur. Dokuzuncu Ordu Kumandanı Şevki

272

Osmanlı Ordu-yı HümiyOnu Başkumandanhğı Vekileti

Dokuzuncu Ordu Kumandanlığı 'ndan Harbiye Nezarett'ne meımld 27 Teşrin-i Sani sene (1/334 tarih

5830 numaralı şifre suretidir.

27- 1 1 - [ 1 3]34 ve 5807 [numaralı] telgrafla arzetmiş olduğum Ermeni

mezaliminin tevali etmekde olduğu her gün alınan vesa' ik-i müsbeteye

rnüstenid olan rapordan anlaşılmaktadır. Bu def'a da Şahtahtı'nın kırk kilomet re

şimalinde ka'in Çiva köyüyle bu köyün sekiz kilometre şimalinde Konuica

köyüne Ermeniler tecavüz ve silah isti'mal ederek a halisini perişan ve tehdr etmişlerdir.

Bu ınıntıkaya civar olan hududumuz dahilindeki Müslüman

köyleri ahall-i islamiyyesi kendilerinin de aynı ak.ıbete ve mezalime uğrayacak larını düşünerek hukuk-ı hayatlarının, ya askerlerimiz tarafından muhafazasını veyahud asker-i Osmaniyye çekilmeden evvel kendilerinin hicret etdirilmesini istirham ctdirmekıcdirler. Mukaddema hicret men' edilmiş olduğundan bu mürica'atları orduca is'if edilememektedir. Ordunun bu ahall-i İslamiyyenin felaketine karşı yalnız seyirci kalması ahall-i merkOme üzerinde pek ziyade su'-i te'slr yapmakcia ve onları ümldsizliğe düşünnektedir . Evvelce de istirham edildiği vechile bu zavallı halkın namus ve hayatlarının tahllsi esbabının istikmal buyurulması. Dokuzuncu Ordu Kumandanı

Şevki

Bab-ı Ali

Sadiret-i Uzma Umilr-ı Mühlm.me

Müdirlyeti

Ermeni/erin 1ürkiere icrd eylemekde olduklan mezdlim hakkında.

Melfuf ı

Harictye Nezaret-i C"elf/esine Devleılü efendim hazretleri, Gerek vilayat-ı müstahlasada, gerek şimall İran ve Kafkasya mıntıkasm daki a hali-i İslamiyyenin Ermenilerden gördükleri zulm ve i' tisifa da 'ir Dokuzuncu Ordu'dan keşlde olunan telgrafname gönderildiğinden bahisle, yalnız Ermenilerin Türklerden zulm gördükleri iddi'a edilen şu zamanda ,

273

Türklerin ma'ruz kaldığı fed.yi'i musavver olan telgrafname münderidtına nazaran Icab eden teşebbüsatın icr:isı lüzumu Harbiye Neziret-i CeJtlesi'nden ba-tezkire izbar olunmuş ve salifü'l-beyan telgrafnamenin sureti leffen taraf-ı devletlerine tisyar edilmiş olmağla münderidtının notisi(?) şeklinde olarak icab edenlere tebliğine himmet huyurulması siyakında tezkire-i seniveri terkim olundu efendim.

26 Safer [ 1 ]337 ve

ı Kanun-ı Evvel [ 1]334

Sadr-ı a'zam

Tevfik

Osmanlı Ordu-yı Hümiyfinu

Başkum.andanhğı VekAleti

istanbul SQret

1 Kanun-ı Eve) sene [ l 3l34

Harbiye Nezdret-i CelfJesine Arazi-i müstevliyemizin istirdadında ve elviye-i selasenin tarafımızdan işgalinde Ermenilcrin beşikcleki çocuklardan, hasta döşeğimleki ihtiyarlara kadar ellerine Müslüman olarak ne geçdiyse süngüleyerek, baltalayarak, gözlerini oyarak, yakarak pek vahşice katli'am erdiklerini vesa'ikıyla beraber

(fotoğraf. rapor, Rus zabit/erinin rapor/an) ma-fevklerimize arzediyorduk. Bu zulm ve vahşet ancak kıta'atımızın işgal erdiği mıntıkalarda nihayet bulmuşdu. Karargahın lağvı tarihi olan 31 Teşrin-i Evvel [1 3134 tarihine kadar hala Ermenistan dahilinde islamiara mezalim yapılmakda idi. Geçdiğim yerlerin ahali- i islamiyyesi elim te'essür ve feryadlarl a , ma'ruz kalacakları ikinci fedyi'den olsun kurtarıimalarını hükumetimizden istirham ediyorlardı. Kars'da Dokuzuncu Ordu Kumandanı Mlrliva Şevki Paşa ha zrederine ma'nizatda bulundum. Ahılkelek ve Ahısha'nın dahi aynı feryadda bulunduğunu ve bu fed.yi'a meydan verilmemesi için Harbiye Neziret-i Celilesi'ne lazımı gibi yazdıklarını söylediler ve tahliyeden evvel müşterek murahhaslar i ' zamı

(Bizden terjik olunacaklar ahvdJ-i mahaUiyyeye vakıf ve i 'tilaf m u rahhas larıyla bt 'z-zat g6rüşebilecek derecede /isdn-dştna) hususunun bi' z-zat tarafıından dahi nezaret-i celileye arzını emir buyurdular.

274

İ l aveten şu

ma' ruzatda dahi bulunurum k i ; Erzinca n , Mamahatun,

Erzuru m , Kars ve civar köylerinde Ermenilerin fecayi'i o kadar azimdir ki görülen sahneler en katı yürekli olanları dahi ağlatmışdır. Bu gün dahi kuyular açılarak o feci' manzara lar, bilmeyenlere, inanmaya nlara , inkar edenlere gösterilebilir. İstanbul gazetelerinden bazıla rı[nın] kendi ırkının uğradığı felakctden, fecayi'den, ya 'ni Rus istilasına ma'ruz mmtıkalardaki Müslüman unsuru n u n

Ermeniler

tarafından

ifna

edildiğinden

bi- haber

oldukları

yazılarından anlaşıl ıyor. Her türlü esbab-ı islirahatleri taraf-ı hükumetden te'min edilmek üzere arzu eden anasır-ı muhtelifeden hey'etler gönderilmesi ve feciiyi'in mahallinde tedkiki dahi pek fa'ideli olacağını arzeylerim. Mülga Birinci Kafkas Kolordusu Kumandanı M'ırliva

IUzım Karabckir

Osmanlı OrdO-yı Hümayunu Başkwnandanlığı Vekileti Şu'be: ı Nuoıara: 9923/1 1309 Makdm-ı Sadtıret-i Uzmdya .'Vtnuz-ı çaker-i kemineleridir, 28 Teşrin-i Sani sene [ 1 ]334 tarih ve 9844 numaralı ma'ruzat-ı acizaneme zeyldir. Ermenilerin Zengezur ve havalisinde icra ctmekde olduklan mezalim ve fecayi'a da'ir Dokuzuncu Ordu Kumandanlığı'ndan mevrud iki aded şifrel i telgrafname dahi leffen takdim kılınmışdır. Türk mezalimi hakkında bi-intiha müşteki cfvahın kapanılması için bu kabil pek müherhen vesa 'ikın iktiza-yı isti'maline müte'allik iriide-i fehimanelerini arz ve istirham eyleriın. Ol babda eınr ü fennan hazret-i veliyyü 'l-emrindir . Fi 28 Safer sene ( 1 ]337

I·i 2 Kanun-ı Evvel sene ( 1 )334 Harbiye Nazırı İ mza

275

Osmanlı Ordu-yı

Hümiyunu Başkumandanhğı Veldleti

Şu'be: 1 Nuouua: 9980/1 1333

Makam-ı Sadarel-i Uzmiiya Ma ' rüz-ı çaker-i kemineleridir,

1/1 2/[ 1 ]334 tarih ve 9923/1 1 309 numaralı tezkireye zeyldir. Gerek arazi-i müstevl iyyenin istirdadında ve gerek elviye-i selasenin işgalinde ve gerek ise halen Ermenistan dahil inde Ermenilerin İslam anasırına karşı yapdıkları mezalim-i feci'a hakkında, ahiren Kafkas cebhesinden avdet eden

mülga

tarafından

Birinci

makam-ı

Kafkas

Kolordusu

aciziye verilen

Kumandanı Mirliva

rapor sureti

leffen

a rz

Kazım ve

Paşa

ta kdim

kılınmışdır. Şu fezayih ve mezalime bir nihayet verebilmek için hiç olmazsa Ermeniler kadar olsun Hükümet-i Seniyyece de ref' -i şikayet ve taleb-i adalet edilmesine ta'alluk eder. irade-i fehimaneyi istirham eylediğim ma'ruzdur. Ol babda emr ü ferman hazret-i veliyyü'l-emrindir. Fl

29 Safer sene (1]337 ve 3 Kinun-ı Evvel sene [ 1 )334

Harbiye Nazırı Narnma Erkan-ı Harbiyye-i Umumiyye Re'isi

BOA. IIR. SYS.

Feri.k

(imza)

MÜ, kr. 37, orj. nr. 12541, 1918. Xll. 4

276

� 1 '' ..... .. 1

l- �' ,... - ıl ) \ � 1:1 <J, ,:...:.' .

�\

;:::....,

�-' ...

..,

:.' .j_ '.P_

•

:..ı-.

•

.r' � - � '

;: \. .F

� -'

�-

•'-

.:4 (,&• � � "'-"

""' · � .. . - ..aıo '"' _

��,..... '-"· . ·� :, ... - . ..... :....; ..... - ... lo �..:.. � � � w .- . :......_;. ;. ,;:... - � �.il ' �· ) .

,.;.,. .. ,_-; \. � <.E � .... �- "'

,,.. _ ,

- \ ( ' .ı (! ..ı � '-' .r. - � ! · ' ' .�j · • -: ' • .P \:1 .,...... \.. ..!» - � � o-ı- �- �\ , \ � � " � . - . . . �� .:> � ;.,. _ \ ..;._. '.? ( - \ � � -": ,J r .,.._, " '"! _,.1 - � - .,._ · �':' .i- ,. ·_. � � , �� \ C)_ ; - � � J!t � � , __,..� , � � � ' - � -· � , , � - ....- "' �""- � � -' � \r � :.,/� ) c;,. -� .N-� ---:--- � J ,, � � l.' ,-.a.. y . ,\ .,. •' t. .:__' \ .S J l �, ,_. L.�> uı...:.- � � ..;:_- &.\.r�.ı.�..,.- ,.. y ,. _ ,.:> ....:J . f<J - � P ..._.. ....., �- } � - � � · �� ::; � � -:--;--: � ,;- (:'"'- o . \.o .. --,y.._. \ .... - \ . - · - ...-:.. ... - \ ": � ı . _ .-a.>� .r ..-< _ ı _,. _ .:.;- ��- - · ,..� - � � ..,.._.._

� .J.A� -' .

...

...-

....

.... _...

•

.. ..

� a -A

..-

•

, _

...

..Jr-; � :V

,.)

•

...... ..

;. �

- �

�I.L) \ (." -

1 � -! .

�

� ;-

., '

...

,.:,_;,_.:

� � ,,

� -JO � � �' 'l· , , � �-�� - ��' � f ..;---: � �\ ....., _ ı.g ....- - �

. ı..ı: . ..

': �--'� \

�..:-_ :.. -:.- . \

�

•

. ...

.. .. .

- "'='" "' �

- \ . -- .-4_,.. ""

' J-;_ - · .;s

�

:.. � .;;. .f' l - � ' � J- � .>1�� · - � � :. - u ,... -- · \ � \ � a·.� , ...:� � o � � � ' ' .a . _,. �; ; �\ � :.' -,.) � ' o �·� �

....

•

fiJ ]

�

. . �,

....,..._ ��

278

�'

. .:. ,;_a. • .;. � � . . . • - • 1 . . � � � --"!,. ,.... � � \.. � "· �

:_..� ,i..y,., '..

---: � .., _ J_ cıı.�' .t-

�.

� !1 .

t ,..o

- � � .s J �.

_... ..r� } : ,..

,..A

... ' �'� - �� ....tR � V-a- 1\_9 1' .... � ... ,_�L_. 1 "'

--��;._ \ -oJ�- .

O .J � I ;�

,.J� - ,� J� ..: � ,__,. #..., ,·.:,.. � '.,... , � �_._• .::._ ..:v. ..:.. ....__ -..-� - ' .. ---:' �..� T·, � -. ·

. � - · ..,&' . . - o..a....J

- � ('_}o J � _;"��._.- .: ....:� .:,� '-' ;. � __.,. - :.--- �:_ ::ı, � � -; �..,�-

f"P u

•

� � '-=t \

�\

�}

.:� ..:. � -:':t ..:�� ., --� tl'- a.ı � - 1 <.t \&..... � .... . ,. .. . ...._.. __ , .. � ' '

•

.,A._.J, \,).\.S

- \A ,-..

�

': · . ·'

��: � . .. � '

-� � -� .....,-- � ;.

�

-�\:_ �

·-

. • 1 .. u � � ,.

,.-_,J-.A.

- -- ;_p

. � . ,� ,. .•

e \..c. .

�J· <:... "'-'- _ ,, _ , .

0 ' <:·"'-_;.- 1 �-" . :._ � �:. � ..-.. . 1-.- .. .;.s ;;;. �� "':. - ' _.fl: ( .. :1 - ...._ V' .. - . � u ;___. , " ,u ..:... 1_ 1 _;:..- \ �.}_;. . ,.i� (- � '�.'� � '-s:� -' , \:.s._ � . "' " ' . · . ..r- � , . ..... } ·� 7 • ,-s-- • .. �J � ,..... '-�"- '-� ... ..... '= ı...ıı ·A Oof-.' � ;so � w ( ; � ...... . -_ -' · (\j �', : t .,._, dı � � ....., r' � .. � - �· .1!' � ... � o..: . (� �\.� C!..)\ �- - � (!j...· � \.C ... y , , · -:-' -i-- !J� . ; . , .r - . � ; �� ..... � �� ._._ � , � .. �- -� ' .,;;.s <F � -. ·- - 1

•

� �_. o �

� � ,q . � ·,.. �

• > :rtı

.. >.__ı� _,... \A.

;._;, -.;.. , �,..:. "'

\ ' �-'-:. ş _ ,.."J---> � _ ..A:, ��· , .

· �

<!..1 ,.:._ _ ,

�

•

� _p ._. _ ,.-A �

.:.,.. w •

- Y > 1 -'.� ..::: ...:_. , _, -�b1 .:, � -�it!J :_;...__:..,.. c.� "'; .},;..__ � �� '-"-

.:;-�

� � -:- '

. �� - 1

� .

� ... ,..__ , f . .

_, .;; � � .-�, .:_:, \ � c_,; � � -· , ..� �� o. � . } � � ;.. ': � � -' � \ � .r • � .

�J

..:..ı.. . -

, ;> � .

�\��_:..\ _ ,.... � . \

� --

� ;:;_

� ':"-"' ,

•

· . ,

. . ..-.. \ �

, .. �

f� �

� �\ � .:. ...

•

c.::--'

.... ·��j'-> -"- �� hJ

::. . • " - + ' 1 ş' ------:-- � . . O .J - 'r� �\

. .

�

�>;. �' - �; , . . .

, .. �. ----! .... > 1" ·-'. J.

'- - '- 1

•

�

'"-' \.:,_ ' <:.. -t-� � �

..ı: � �--·"'"' � \

•

- "":"'

.J ,.-

279

:... _ .. ... ... .... '�

" �.r

•

J>, - � �

� �-v-ı>' -[. � ,�. *- ,>\. "v?-...1 �.:. �

u �.'

•

..ı _. l

- -� c,J;'

,. :.. � '.:.� . ::.. , . .. . - � �.-:-·.-. "' er>.. ! - - .J_-' I!.J.<'>-"- o:- ' .JL-'

� </' - ' • >"'J' :> ..J>

: <" • \J - .i'J

_, _ .u

�� .;:. • ; 15 1 # � v..-1....:: <!u . _, ..,_. 'ı;

��

..... __ ,

�

__;;:;

- \ .:_. � ,..__;. _.... __ > �

"'"""' "" 'Yil .

, - � f"'ıı> .

"-'< "'" -

�

.._ .

.. ,

, --:...

---4' ... .,...

:., .

. .. ...

\ ---N' :-

-.4 �

\c �

r •

08l

----<"

� c cı

. .r.,.. )

..... w ..:, ;,;-. n T" , U"'& r ff ' .. .

, .... r" J\ --

..ı

'/T'-

... r.) :.,._ - �r •

�

- .

. .

r=,.c-

r' .

�

l' fö" ....-4. 4

�7

--...'\

1 -:N'

�-·

,.-- "''

....� .;n

, :. • · o

\ O" 'r,

1�

... -;- � .

c "'\ � � "" -.. J .. "' " .

.,.,.

- ,-;. -

, � ...

.....

....,...

-� ' - . .

\ 0\A __,...-

_ ..;....-- -

1� 1c r-r;

.....

�- --

... .. .. ..

r •

<"'.

�

�rE'"\-, � .

�

" ,< _.1"\ c � \< a.� J"t

;c ' �1'. ,--..,.. ...:.. ...-;

"""":" "' � ...._ � --� C f\ 9c' "" T""\/

J'ı .

�- '3' � �

___._.,.. •

...,. �-J"'W"P•

• < •

d; c:- - p � 1 . . ..\

, � ...:. � __;:'";..., � • :_IS-- \ �.r-

-; ;..... -

,c c< � -...r , ..,r.r- • -.-:-

ı< -l'o \

.-.<, -

�

" 'q

• ,. "'V o

,- • •[;, �� d ·. · t c#. .�!:' .

ft , .

- �,,r

� •

�• r ,.1 ..._, , , - � c- • \---.ıi"\ C"" \ :.. :,... .. ..,.... . C" ' - ... . . � :.._ ·�� , _.. ..,..) , Tc--- o < • /' \ • C' ,.- ;.., :...., _:.: ,... . " · ' .. .::.- · . .. n' ...,....c- C"- c� ...,. _.;..., " -;ı-..., ;.-.

� :.. � r � .

, .., � , .:_-�- � -

.......- c r ": .. , � S' • .- • -..c ı. � t:o.

ç;y .. -

f\ >

& ./'f

�

��

e � -

•

� ,a

� � - , • tc � •

...-c- -r .f" ,..- .:... . . ,- � �o �

�

r-"' ro . .

w-.J>� -�''f'" ''i' � � · � ..

.. . - ·

....... .,� � ... - 1 .. ...........,..

_.,.. � �� . ,. �\

·'l

�

·. .

� : . �· ·'. .

�� .. ;, .. .

� "*� �/· � · � ""ft.- �

, .

�·

� �·yeıf..., ....;.1-'...:. � tV.,f \#JI Jftj.-.I('Jı:.ofto.:'; ;� , � ��,U� ;v_,ı 0_, ,_,_.,� :;:, ;� ,.; � � �-"..-� ·�u �· \:1" , i_ı;, ;u_..:.. �� p., · _. � ...V �� eı.fo".--- � �·_,.:.-?_ .ı�..:....1, ·� ·--� ;._.i9..;_.ı. w ,t· _..?" � ,.t;� �� · _ \._. •...C� lY'�� . . ��(i- o!_, C :j:: � �-: .JZ' � �-.· �� · -?_. ,., ��:; 1

.....

•

f,.;... ...J._:, -:- �

...

•

. .

...

�ıP.J

281

- .

... .

-..P

ERMENİLERlN REVAN'DA YIRMi BEŞ KÖYÜ YAKARAK AHAL1S1N1 KATLE'IT1KLER1

Ermenilerce yakılan ve ahalisi katledilen Revan sancağı merkez kaymakamlığına bağlı yirmi beş köyün isimlerinin bildirildiğine, Nahcıvan ve diğer kazaZara bağlı olup yakılan köyler hakkında da malumat alındığında bildirileceğine dair.

Canceming the buming offive villages in Revan anel the assasination of their inhabitants by the Armenians. A writing stating that the names of twenty five v illages attached to the chief to w n of the sanjak of Reva n burnt and the ir population massacred by the Armenians have been communicated and that informations about Nahcıvan and other sub-prefectures which were also b urnt, will be forwarded upon recei ving informations.

29 Z. 1323

(24. II. 1906)

Saltanat-ı Seniyyenin

Tiflis Başşehbenderllğl

Aded: 1 045- 16

Haneiye Nezaret-i Celflesi Canib-i Samfsine Ma'ruz-ı çaker-i kemineleridir ki, Revan sancağının yalnız merkez

ka'im-i makamlığına tabi' Ermeniler

tarafından ihrak bi'n-nar ve ahalisinin kısm-ı a ' zamı katli'am edilen İslam karyelerinin esamlsi mu 'ahharan Tiflis'e gelen şayan-ı i'timad bir zat tarafından beyan olunmağla ber veeh-i zir tahrlr olunur.

282

1 - H o res , 2- Ç e h ri , 3- Cennet l i , 4- Tos , 5- Bet l i c e , 6- Köyra l i , 7-

1 0- Gül lüce, l l - Tutiya , 1 2- Damagirmez, 1 4 - Kema l , 1 5- Kamerli, 16- Bozavant, 1 7- Toprakkala, 1 8- Masuml u , 1 9- İ pe k l i , 20- Uğru beğl i , 2 1 - Çidem l i , 22- Novibayezid (Yenibayezid), 23-

Sarımsen k , 8- Mangüs, 9- Gözecik, 1 3 -Goh ,

Dokuzlu , 24- Tutupl u ,

25- Hamamlı.

Revan sancağı d a h i l i ndeki Nahcıvan vesa'ir ka ' i m-i makami ıkiara tabi' ihrik edilen İslam karyeleri hakkında ma' lfımat ahzedildikce onların dahi a rzına müsara ' a t edileceği ma'ru zdur. Ol babda ve her ha lde emr ü fennan hazret-i men-lehü'l-emrindir. Fi 1 4 Zi'l-hicce sene

1 323 ve

Fi 26 Kanun-ı Sani sene 1 3 2 1

Tiflis Başşehbenderi bende

Mehmed Re'fet

Mektôbi-1 Hhiciyye Numara: 7451 f1 l l Şubat sene [1]321 Huzur-ı Sam f-i Sadaret-penahfye Tezkire-i Aliyye R u s ya ' n ı n Revan sa ncağının yalnız merkez k a ' i m-i m a k a m l ığına tabi' o l u p Ermeniler tarafından i hriik ve ahalisinin kısm-ı a'zamı katli'am edilen yirmi

beş

İslam

k a ryes i n i n esiimisini

ve mezkur sa ncağın s a ' i r k a ' i m - i

maka m i ı k i a rına t a b i ' olan v e ihra k ed ilen diğer İ s l a m karye l eri hakkında istilısal

edi lecek

m a ' l lı m a t ı n d a h i bild irileceğini ş a m i l Tiflis

derliği' nden a hzol u n a n

Başşehben

27 Kanlın-ı Sani sene [ 1 )3 2 1 tarihl i ve 16 numaralı

tahrir5.tın sureti leffen ta kdim kılınmağla emr ü ferman .

BOA. HR. MKT, nr . 2995/1

283

. .R1N ERMENILE

HALlSiNI yU YAKARA K A -EŞ Kö B 1 MI YiR DA VAN' ERİ KA TLE1T1 KL

�

�· �J�7 (-"1

""'"-""'

;;,;)!�

��·�;�f.�J -- �!�·�;;)�-- · ı;� ;v�J.� )��-�� --

. , ;J_,ı :� -;/ -!.1-: �� N J:: .. ,..,Jr .:.!i� , tp!!""" � _.w !1 r . �rı.- v - ı '1-J/ , . -!f. .ı/'; t .� � ..,.� � .,..� J'_,.e..-,1\ · ��} w . .:..: � �/. " · L) ' .Jtf '" .f./ �..(ı.� 'fP " �/ \ · . Nı ,.. �;; C.\ ı.;;J , � c��)��_.,; (C. "'-':':. �' �,).), �.. ,.ı\ �ı.-).Jı/lt),.A.I�)-':t .J IN��/ (rf �.(1...1_!, 1 �.; ��J;vı ,.ı)�� ıi-;), '�,!16 \1\�j,..�'"':<:� f"I,;::V,II)J;ıi.J"_,J, 1;;�.11 ,;, 1/' f-t�' ı,.;;,v/1:�

�,;A . ,."" ...

•

<·

•

�'\...

284

.._ ·_� J�U � r� ·�� .

�:.ı-

(

ıJ�_..-

·=F ··-

:;., ;�.!!--; � . -

...

�.J- � ,,

1 -� .. .

��r�:.A.I!P.�>�-·--:Nı:_� ;a..,.;�; ,;.;�.�:� ·,

��

.,Y

...·�·-

� !lı � "' y_,ı� .; :� ; � � ./...; , .:-:v •.i:-;(tV �./.1. "'�:- ' .

' """,� ıı · ·JV · �. ., :..Sı'"'!/' . . ' :'-:":.tl.� '4.v-"" .

•

��":' OW,��--;(J<v '.f:•

.V�..ı0�;;_j-'#l'.i}'j;7,_, 'V,i:�Wl.;.� (.j,-� ,

fKlA. fOl. MUKT, nr. 2995/1

285

ı ı f.�� J_r�

�

.. .

--�-

,.._ .l "'-• ....�..\

Arşiv Belgeleri EK

21 ERMENiLER/N ERIVAN MINTlKASlNDA

YENIDEN MEZALiM

BAŞLA IT/KLAR! Ermeniler tarafından Erivan mıntıkasırıdaki Müslümanlara yerıiden

mezalim

uyg u la n maya

başla n m ı ş

olup Zengibasar

mıntıkası ııdaki Şu//udemirci, Aşağıbahtı/ı, Hacı ı/yas, Tomuzyiyen, Şu//u mihmandar, Yukanbahtı/ı köylerinde ahaliden birçok kişinin öldürüldüğü, hemen bütün evlerin ve cam iierin tahrip edildiği, balkın nakit paralannın zorla alınıp, eşyalannın yağma/andığı, kadınlara tecavüz edildiği ve zulme

uğrayanların

Osma nlı

Hükümeti'nden yardım istediği.

New Atrocities A re Betng Perpetrated By A rmenians in Erivan

A nneniarıs started committinR new atrocities against Mus/ims in the Reigon of Erivan (Yerevarı); Lois of people had been kil/ed in the vi//ages of Şu//udemirci, Aşağıbahtı/ı, Hacıi/yas, Tomuzyiyerı, Şullumihmandar and Zeng ibasar,

Yukarıbablı/ı situated in the region of

alması the entire houses and mosques had been

destroyed, moneys extorted, goods /ooted and women assau/ted and raped; the population asked the Ottoman Govern ment for h elp .

3 Ca. 1339 03. I 1921)

Şark Cebhesl Kumandanlığı Erkin -ı Harblyye Sekizinci Şu'Msi'ne MahsOs Müsvedde Yarakasıdır

Şu'M Numarası: 1 1 3 Dosya Numarası:

Hüt.UG.. En·van mınlıltasmdaln

Tirih-1 Tesvidl: 1 3/ 1 /( 1 3)37

abdli-i /s/Jmivyeye yapılan Ermmi Hancil'eyeyazrlan tabrirtit.

mez4/iminin {Jrolesto edilmesi içii n

Hariciye Vekatetine

ı - Ermeniler Erivan ınıntıkasında k i ahali-i islamiyyeye ahiren yeniden bir

çok tedvüzatda bulunmuşlar ve mezalim icra etmişlerdir.

Arşiv Belgelerine Göre Kafkaslar'da ve Anadolu'da Ermeni Mezalimi IV ı 920- ı 922, kanlığı Yayın Nu. 35, Ankara ı 998.

T.C. Başbakanlık Arşivleri Genel Müdürlüğü Başbakanlık Osmanlı Arşivi Daire Baş

287

Bir seneden beri Erivan'da ticarelle iştigal eden dört İslamdan üçü karl

ve birisi ağır suretde cerhedilmişdir.

b- Zengibasar ınıntıkasındaki Şulludemirci karyesinden Rahim Meşhed

Kerim'in hanesine 1 /2/[ 1 3137 gecesi birisi asker diğerleri sivil olmak üzre altı Ermeni girmiş, familyasını ve kendisini fena halde darbeldikden sonra bütün eşya larını

talan

etmişler

1 20 . 000

Kafkas

3 . 000

Nikola

manat ı n ı

gasbetmişlerdir. c-

Aynı karyeden Gül Mehmed oğlu Kerbelai Haydar ve Abdullah oğlu

Habib'in haneleri ve karyenin mescidi tahrib edilmişdir. Tahribata uğramayan sa'ir hane sahibieri de yerlerinden çıkarılarak Karabağ Ermenileri iskan edilmişdir. Ot biçrneğe giden İslam köylülere de Ermeniler tarafından kurşun aıılmışdır.

d- Aşağıbahtılı karyesinden Hasan oğlu Nebi'nin hanesini kamilen yıkarak

ağaçlarını götürmüşlerdir. Amucazadesi Barut Ali oğlu Mehmed'in evine giren müsellah Ermeni askerleri merkumu tehdidle paresini almışlar ve köydeki bütün binaları e-

mescidi yıkmışlardır.

Şullumihmandar karyesinden Kerbelayi Ali Hasan oğlu Mehmed'in

haneleri yıkıl mış

Kerbelayi Mehmed oğlu

Mehmed'in

beş

hayvanı

gasbedilmiş, kardaşı Tayyar ve amcası oğlu Abdulbaki de on beş gündenberi ga'ib edilmişdir. Bunun öldürüldüğü za nnolunuyor.

f- Yukarıbahtılı karyesinde İbrahim oğlu Kerbelai Asker'in üç evi tahrib

edilmiş karyeye gidüp gelenler yollarda tutularak darbedilmiş ve soyulmuşdur. Kadınlara da ta'arruz edilmiş ve bütün köy halkı korkulanndan bir kaç haneye toplanarak dışarı çıkamamışlardır.

g- Hacıilyas köyünden Mehmed Hacı Oruc'un evi basılarak 16.000 Nikola

nanatı 31/1/( 1 3]37'de Hacı İbrahim oğlu Hasan'ın da 1 2.000 Nikola manatı ve ekınil eşyaları gasbolunmuşdur.

b- Bahtılı yanındaki Tomuzyiyen köyünde de bazı haneler tahnô olunmuş

şayed bu haller İslamlar tarafından şikayet edilirse müştekilerin kimilen

<atledileceği de malcim-ı tehdidde bildirilmişdir.

2- Himayesiz ahali-i İslamiyyeye karşı el-an ika'-ı zulmden geri durmayan

Ermenilerin yaygarasına ve Beyzadeyanın notasma karşı müskit bir cevab teşkil edecek olan bu mezalimin Ermeni hükumeti nezdinde p rotesto edilmesini muvafık görmekde olduğum ma'rGzdur.

288

Iğdır Kumandanfığ ı Hazretlerlne! Zengibasar ahatisi tarafından arzuhal Biz Zengibasar ahatisi Daşnak eşkıya destelerinin zulmünden kovularak binlerce kadınlarımız çocuklanmız Aras çayında ve çöllerde ısıtı sayukdan aç yalavac mahvolduk. Sonra Türk arkad.a.şlarımızın gelmesini istedik. Vatan deyüp geldik, fakat bizim bedbahtaneliğimizden dolayı Aras boyu hudüd oldu. Şimdi hemen Daşnaklar yine iş başında oldukları sebebine biz mahvoluyoruz, niceki Sarhanlar köyünde:

ı- KanCin-ı Saninin beşinde üç nefer Ekber Kerhelayi İbrahim oğlu ve Ali

Kahraman oğlu ve Hüseyin Mehmed oğlu'nu şurada evvelden Ermeniler Zengi kenarına aparup korkuşuma [kurşuna) yakmışlar ikisi ölmüş Hüseyin Mehmed oğlu yaralanmış halde kaçmış.

ı- 1 2'sinde Şullumihmandiir köyünde Muharrem Mehmed Bakır oğlu'nu

üç nefer yoldaşıyla beş mal ile giderken tutmuşlar. Onlardan şimdiye gibi bir haber de yokdur . . . . . . . . . . . . (?) öldürmüşler.

3- KanCin-ı Saninin ı 7'sinde Rahimabad köyünde gece Meşhedi Ali Ekber

Hacı Abdul oğlu'nun evine gidüp talan etmişler eşyalarını ve üç dane de ineğini aparmışlar.

4- Yine KanCin-ı Saninin 20'sinde Şulludemirci köyünde Rahim Meşhed

Kerim oğlu'nun evini talan etmişler 20 bin manat Nikolay pulunu, 30 bin manat Kafkaz pulunu ve ev eşyalannı aparmışlar.

5- KanCin-ı Saninin 25'inde Karakışlak köyünde Mehmed Hacı Selman

oğlu'nun evini talan etmişler üç yüz bin manat Ermeni pulunu, ellibin manat Azerbaycan pulunu aparmışlar.

Şubat ayının 4'ünde Sarhanlar köyünden Şurkend köyüne giderken

Şurkendlileri bir araba ile iki avrat yanlarında Nefi Kerbelayi Ali Ekberoğlu, Oruç Kerbelayi Ali oğlu, Veli Kali

(?) oğlu,

Hano Mehmed oğlu, İbrahim Haydar

oğlu, Mecid Samed oğlu , Kazım Haşim oğlu, Memuş Hıdır oğlu bir nefer de Kargabazarlı Ahmed Allahverdi oğlu işbu adamlan dutmuşlar aparup Karasuyun kenarında kurşuna yakmışlar. Bolardan birce nefer Kargabazarlı Ahmed Allahverdi oğlu özünü suya aunış kurtulmuş onun da ayaklarını soyuk almış, dirilmek mümkün değildir. Binlerce vak'alar olur kalem yazmakdan acizdir.

289

Bizim Zengibasar köyünde bir ev kalmamış. Hepsini söküp ağaçlarını Erivan'a daşıyorlar. Ve mescid ve cami' lerimizi harab edüp hetk-i hürmet etmişler. Bunların hepsini biz savt-ı hükumeti adiananlara müraca 'at ve ma'lum etdik, cevab da vermediler.

Ş i mdi binlerce hürmetli kad ınlarımız, çocuk larımız

Erivan'da yolculuk ediyorlar. H içbir tarafdan ınu 'aveneı yokdur. Ne hükumet ve ne gayrisi biz hemdeıniz. Kadınlı, çocuklu, erkekli elimizi uzadırık öz Türk kardaşlarımıza nereden olur ise bize bir çare arayınız. Bize bu yakın zamanda bir

çare olmazsa

hepimiz

mahvolacağı z .

Yemekden

g i y rn e kden

insanı

dalandıran eşya lardan hiç bir şeyimiz yokdur. 1\"c edeceğ imizi bilemeyonı k .

Yukarıda Allahu te'ala hazretlerinden, aşağıda Türk kardaşlarımızdan başka bir ümidgalıımız yokdur.

ı O Şubat 1 920

BOA. HR. SYS. 2878/77

Umum Zengibasar ahatisi tarafından yazıldı.

290

21 ERMENiLER/N ERiVAN MINTlKA SlNDA YENiDEN MEZALiM BAŞLA IT/KLAR/

29 1

_, __

..r;.

�_; _) ../ _

·-

·-'

"""" .-..,.,.,.�

� �"

...(.) L.,..

' �:L: 1 ' L

� r-

....

.,>� . - , · .., N" _,..ı

�

r L

._ı W\ -·lJ l

J�;: , l t·"· ·.. '.

�u./..

�

.. �. _,> ,J

-..>

/-..A. U \

._,

�

.._-

.._:_,�,·

' "' �ll-- •.·

- -U\

__-(... . . \Jl.v "_:, .

{J' /

u-1.; :_ u� (.. ' · " .•

......_..

\.....

�-1

\_p.

.. r

\...

"'-'

;�: � �\

-J

•

d_,_,.. ..::ı.

r • L.;1

""'

l.,..

-':: ı

) Jl� z::. ,

� ,J _,.J•

292

(

ı.l� ,J

ı,

ii /

J't..

- ı .:. �V _.ı..ı

. ;>

. ,·

• • ..

� --

.:..ı

•

ıi . \ d. \1

Jr ) .. .Ir / .....ı ..J .

..,.. � - ' �

't�

'\. , ..

.- ;.. ·c.. , .·

_, .,

. IV' ._A.,

c •••

u:.

._•

,.., . . \- , \

.,P;.. �

\ J -' "'V

-<-.·l l \{.:...·.. .

(,> \,oJ

�� ,e_.

-� _;

293

;...t ... D

ı .d 1

ı ı

, J ' "

�

c. "'

. 1 1 , , '

f..-- L L

ıl

, '

- J .

. ·_,).,

�

) � ;..u u .. _ , -

,.. �

•

\ c

u ı

." . ' ,.(..1 �;:'....-,r�.

�J"'\,.. .. ....._ ,.._ .....

294

�

...._ __

· '-nf�-- -� ·

, _ .

_...

' _:' '( \ • •

\ ..s-'� ��·

/' '( -çı. l�· � ,�;

,/- .-- \

"-�� )�-,� ------ -- -� --- ,· ··-;- � -:! ·ı� -��==�-�- -r !1• :· ı ....,. �. ---·---.-:-- . . . .... . . . 1-:--- - --: .;-. ı · -

· -

- - - --=.�� ::_ :

..� . ' ·_ - " ; � · , , - . ,_,. , ·---· -·- -·-- ·- -� - .: _ _ ____ _ ,,. ı.:. .ı •- '

.:t

-- __ ___ __:;!..; _

;-:·

��--- �------��-- ��!.:�----·

SY l""'

(J..r.

, ,

'J _, ..._ .ı. \ . �• .

..,. . .o � ı .

'-<-

. .. 5-

;).JJ�t.><'r" . ı , r · . ·. �; 1

�J

. ,, _.,

(. <\ ı

� u \

...

... . "' · .

.. .

-· ---· - -

c. .

\.J

.r J./ .• � .,- ,/ r � -

.. -----·ı' ---

*·:::... �:. ______ . "'"'\; -

·· ··•·>' , .

.:..ı _ı;_,ı;�l

�

ı.;.. ı ..: ı .:._.

- • Y.J ' � ..

<·

• l \ ' 1 ... , ..... ., ./ C/ ...

. .

--' � �;·-�,

�,(.ı\..Q ı/- 1 '

-·

j.,•

295

_Qj

� ı[;

i:-

'1 ı

\ . ' ' .J\..P

.J��

.�

-------ı

•

._.� !

- ,.. . ._,, ., . '-' > J ' , ; L

..__

1 �

'�

:1" ..

(..,

ı �

J.),>_11\� :L � � �� .

_n.çOJ' ""'- ))I J h ' ) u �

,. t 1 ,.. _... �, _,...-._s-f.

� ;��_tj

...

. ,.

. J..)J-7:"" ·� �...,.-· ı' '/_�� ./'*J I.I "' .

-·

�:.,v�.�JC. .rJ.)_),_,{;),. .,;�- Ls---...if�;� ı_,ı;Ao.-.; ;;:., .

... ..

...

-�� 4 Lf.....,:... . )\ ,ı � � ı.,l� }�_,fo� .(?: · �-)�/LL\ 4 ' �/-'! ) ılf;:_ �J..)..�.J)\ �.� � � -� ı .,;.,..::,.J � ı ,_< '�·) / 1 · ·V

'_1,� 1 _,

� L-

.ı

•

_j '- , c!

J ;U>

J""

ı . ı ...-- :_..ı

\ .

1 ��;,_;, �. -�� , l:(j;; )j-- .- I .

u '· ' / IJ •>

/ /. . .

/ /

...

•

...

.1 ,... ..;JI .·

.Oı\ !.,),jJ&',ı.J�-' .

ır/

-,�1.-, .J ı, _...,.t lJ I_, � � >l Jov:- ��.J.) J_I � �

,·J·, ı ı · .. , ,ı ı 1

·t/�J(j.�fi·� -�.;;, . �· ,,. .l; ,;:..t(·J�../ un ·JJ ;L p�,�� --� ·_ ,; • I .J�� <'!:....-;/ � c! �,_,JJ� I(-� · � ,w:,;..,O IJ - ��v�.-. � J . _;.;. , � 'tJfi. ) ;.. '1' ) J )� ·� ı�\\\:�-�� ! , J ı. � �� .J� >l:! ı � .. ...

.ı

d�� '

/ (: c.

� ��-...J_ b

....

�

�. .ı

•

./ ,.,

� -

ı,

/ · 'r/ �_:...t , · ·�·) �� ,__,JJ� .- ;;.._

ı .. . ' , . _ ,. _ _ _

_... _,;;' .

)� ı .

�·

296

'( •

. .

ıJ

•

� • ;/ . . . ... ; ID �o:J

� ':i ·'/

\ıoo

LJ../8i.8'l

L6'l

'SA.S 'lDl "VOII

��....:,-,_, ��{�"' -, �� " � ......, if .i".- � . r . ·' "' . .. �

-.-.-..

"ı ,.;...

.':"!7-p;,r};� ;;·� ;

rrİ?../ ;fi!ı[; İ'f,. . 1 rı ' r,...rn.. ;.,fi, ·

;

:'l '

y ;r

0· tıf' �

(

•

.. ,

:� �

:/' /' • ' '

---� �� . \ 0�·1 'i

� :ı U < (("/'

, _.; (• ,. ı)]"y;,/ ;r

r-J'��oi4"t7f':17:�o�l· !'fl •

•

cr ...

'./li .,:. //if\' ��0.... ,r--ı :.r. / ; .

'ır1'�ı�":""((�,��(�r:?_'l rt-ı -:(;-. ("· r r' ;.rP /� :,.jr�( ;· ,,_. '(, · ·"!"·o �"' -;1�...-'-:-' •

. r

/ •

"' ı� ( ,

� � .:.r ,... ;. ı--,.,,,.

•

/ /

.,-r , ·,.:y.,. .:r-� ..... ,;:,.,,�. ;� � � � ��- (, . ..;.:.1 �/. - �0 1 •

•

� ı

··J..-11 �1" "1 � ,.0;. ·,�-,:0 �, :.. « / .- ' · "'i..;;iı � ! � �d'....-:;-- 1 -.:;...;y- i<''If '(? _, .!.-... n ;/ 1 '" .--:-- - / ' . � · .

� : . .

..�- -

,.-

:. '

,_. ..

. .,.. .. .

... .

- .

--:} · :��

- .

. -

ır(':"� ı 1·r r - c -

' "'

.. -

. .'1,.,.,...� ... -1�'�..:.rrıı;.. ,,. q �--r o ,

ır.rr'· .:f-1 ,. -� '1 :t' ,.,.. ;;.:, (:i.:t' ·�.r r �'•· " - · • ' .

,..r;, J;,:... ·..r.- t"'ff',(l . ..

•

, •

...

. 0

ı ',

, , ---�

,...

..:-. ··ı - ,

�

e-4 ·

r·,

_.. ,.. ,O,, o - r>

;) '.r ,;.., ' f -�- · / 1 ir ,r , .

r >··i(-: ' . '

E�O:.:,·� ri'{?PteJ:'7 'ı .· 'J -irr•7:ı 7!" i f/r:· •o' ,. ,.. . . �;/ . .. . . '�.'

·, r ·,yr�j-;·; ;·?0 �;r , r..rro r, o.,-,r

,.=;,:P.rr.- · ı�f rı.� �, J �� r� 11.-l- ,, '""�1/.;.r�ır_('�o� "P."�.fltc .r r

rı

-�

o·

( ,-

'·

..r. ı --(01 / ı /

/� " ;J ' 'ı ı tı '/ . -ı

1• ?

1 /1 .!' t� ' '

'"1

."i':'tl?:�t�fff. ,:,; .,..,� , ·{'' fl t•n (ı ? ı } "ı r.ı .ı' .,.;.. o' · , rY • ;.-- o o/ / · c�·-r ,· � �o -; � -...,.. · rr(l , r ·;. · · -- - , r ;;., , ,ı r.'·i nr-�r,," ıat.:r\.Yı '· 1 /" / ; ��"'ıi-:�ı�rııır.-ı� ı ·'2 � � ,:r., -: ı ·r-. ;r,.r-• , ,(0· -�·.; . ::.' ... . -

•

·.

t ·, o

·. ,

,,, .... ..

.. .

0, .

�

ifr'kll•(l? tı>�· . '

_, 'i rt9 <"' ı' /

...,, ,

i',.

�ı;;:�7 ,'

-.... ' .,-�4-(rp·� .c·� . ...

-� • #�

Arşiv Belgeleri EK - E 1 - 82 -

ERİ VAN VE K/J RS'A ll-1GJJ i.IL-1M KÖ YLERİNDE ER,HENiLERCE l'AP/L·Jl\ SOi X.IRLM Ermeııiler tarafindan Erivan'm Kı'flkule k�)·ünde elli nüfustan ii�ellikle

.�m( ı•e

,riilerle

f1karıldıJı ı;e mederinin kazanlarda )'aktldtğı; .fabunm köyiinde Jiiz kırk iki (O•"'Iklann

balta/arkı

iildürüldüJii,

,gii�lerinin

kt�dm/nuf

kadmlaıın ır;jımna ,gefildij,i. _ymi doğumyapmt,r gelinierin ka�anlarda bebekleri kitinin a.if,t�ları ı•e burunlarmtil kesilip. ,gii�lerinin qyuldu._�u; .�enç ktz 11e

i/e beraber )'aktfd��l. _)'akı/an kadmm efine bu dtlntlll zorla sqre/liri/dikten

sonra kendisinin de ) 'aktlarak iildiiıiildiij,ü; Kara,J',Oia, Tir/ik, Pozbir, Ta,mik,

.fubatan, /Ini ve Datryaltk k�Ierinde Müslüman ha/km neredepe tamamt

(ffiili ifkmı'l?!erle katledilmi,r olup, ahalinin sahip oldt((ll biiiiin baytJa/1, k ıpmtlı

C[Ja ı•e paralannm ,gasbedi/d��i. Masskillings

Perpetrated

Armcnians

Muslim

Villages Attached to IUrs and Erivan. In the Kı:;]lku/e villa,ge al!adJed to lf.rivan1 /lnmnians .rlau._�htered wit/; axe.ı" espeı ial;· )'OitfhJ and dJildrm gouging out !heir �·eJ witb healed lm�ken bottleJ and then buming !heir corpses in cauldrons; in the ı;i/la,ge of Jabımm one hum/red and for_ty /wo penons bad !heir moutbs and noJ"es ml and /heir �yeJ

.�ot�ged out; _youn._� women and gir/s had bem raped, parlurimf women (new(ı· giı-itz� bir/b lo_)'OUJ'._P) thrown info ı"tJuldron with !heir new bom babie.r and bum/

.forıiııg

almoJ·t all �/the Altl.flim pnpulation of tbr ı;il/a,ges ol Kara,�ola. T ir/ik, Po zbir, Ta,rnik, Subatan, A tıi aud Dqj•nalık had been kil/ed af!er th�ı· haı;e undergone her htiJband /o look on

bad bcen .reized.

and !ben, he also was put lo dea/b and bum/;

d!fJi:ren/ kinds of tor/mr:s; all the ml/le, valuables and mon�ı.ı 1!( the population

1339 (1 1.

JI/.

1921)

On İkinci Fırka Kumandanhğı Erkin-ı Harbiyye Birinci Şu'be 134/46

Karirgih 11/Mart/ (13)37

Jark Ceblıe.ri Kumandanl{�llla

On Ikinıi l ·irka Kumandam

Miralay Osmun ,'\Juri B�y tarafindan vcsa 'ik ol babdaki emr-i s:iınileri rnlıcebince leffen arz u takdim kılındı.

Errnenilcrin rnczilirnine rna'rlız kalan kura ahali-i İ slaminesinden alınan On İkinci Fuka Kurnandanı Miralay

İmza 1

Ermeniler Tarafindan Yapılan Katliam Belgeleri ll, T.C. Başbakanlık Arşivleri Genel Müdürlüğü Başbakanlık Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın Nu. 50, Ankara 2001. 299

12/Te,rnn-i Sdni (1 1336 Tarihı"nde Erivan 'm Kı�lkule Kao•uilıde Ermmiler Tarafindan Mü.rlüman Halka ReıJci Giiriikn Me'-alim:

Mezkur karye evvelce on bir himeli olup Osmanlı ordusunun ileri harekatı

dolayısıyla ıne\'cud altmış nüfUsun on nüfUsu kurtulabilmişdir. Sığır olarak 1 O ı ınal, koyun 400, at 8, eşya ve erzaklarırnız tamamen Ermeniler tarafından yağma

edilmişdir. Bu yağma esnasında da bütün kızlarm ırzları suret-i vahşiyanede pay-mal edilerek gençler ve çocuklar baltalada öldürülmüş olduğu gibi gözleri kızdırılmış şişlerle çıkarılmış ve kazganlara konarak yakılrnışdır. Kızılkule karyesinden

Alo oğlu Sano Ağa

13/ Te�nir -i Sani/ [1 73 36 Tdrı"'IJinde Eriı•mı'm Sahuncu Kar;·uinde Ermeniler Tarajindan Yapılan Mezalim:

Mezkur karye evvelce 30 haneli olup 1 50 nüfUsu mevcud idi. 1 1 9 mal, .no

koyun, 1 S at, eşya ve erzaklarırnız tamamen yağma edilmişdir. 1 50 nüfUsdan 8 nüfusu

Ermeni

kesilerek

gözleri

kılıncından oyularak

kurtulabilmişdir.

imha

edilmişdir.

Diğerlerinin Pek

feci'

ağızları,

burunları

manzaralardan

binsini

söylüyorum. Yeni doğurmuş gelinler kazganlann içine konarak ateşlenmiş, yanmak esnasında

kundakdaki

çocuğunu

babasının

eliyle

yanarı

annesinin

kucağına

koydurmak ve sonra babalarını yakmak suretiyle mahvedilmişdir. Sabuncu karyesınden

Naho oğlu Süleyman 1 5/ Tefnit-i Sani/ il /336 Tdrı'hinde Erivan'm Kara._gola Kaıysinde Ermeniler Tarafindan Yaption Mezalim:

Mczktır karye evvelce

1 5 haneli olup 90 nüfUsu mevcud idi. 1 03 mal, SOO

koyun, 1 2 at, eşya ve erzaklarımız tamamen Ermeniler tarafından yağma edilmişdir. Bu on beş haneden bir hane kurtulabilmişdir. D iğerleri karn.ilen baltalada ve bir suretde Ermeniler tarafından itlaf edilmişdir.

feci'

Karagola karyesınden

Ahmed oğlu Ali

151 Te,rrin-i Sani/ f1 /3 36 Tarı'hinde EritJan'm Tirlik Karyesinde Ermeniler Tarafindan Yuptlan Mezalim:

Mezkur karye evvelce ı O himeli olup 7 5 nüfusu mevcud idi. 7 S mal, 382

koyun, 9 at, eşya ve erzaklarımız tamamen Ermeniler tarafından yağma edilmişdir.

300

haneden

bir

hane

kurnılabilmişdir.

Diğerleri

kimilen

vahşi bir

surerde

Ermenıler tarafından it laf cdilrnişdir. Tirlik karyesinden Hüseyin oğlu Hamza Ağa

f :'/ Tein'n-i JJni/ /1 j336 Tan'lıinde Erivan'm Pozbir Ka1J•e.ı"inde Ermeniler Tarajindım Yapıkın Mezcilim:

Mezkür karyc evvelce 6 hane olup SO nüfUsu mevclıd idi. 28 mal, 2 1 9 kovun, 3 at, eşya \'C crzaklarımız Ermeniler tarafından tamamen yağma cdilmisdir. Bu alıı

haneden bir hanesi Ermeni kılıncından \'e mczalirninden kurtulabilmişdir. Diğerleri suret-ı \'ahşivanede itliif edilmışdir. Pazbir karyesinden Haso oğlu Murad

22 Tı•,.-nn-i Jtini ·t i3J6 TJn'lJinde Kars'm 'J'a,rnik Kar)'<'.rinde Ermenilrr 'J'arafindan ) 'apıltm Alezalim:

Mezkur karye evvelce 60 hane olup 300 nüfusu ıncvcud idi. 295 mal, 600

koyun, 50 at Ermeniler tarafından yağma cdilnuşdir. Flu 60 haneden 3 hane

kurtulabilınişdir. Diğerleri tamamen itliif edilmişdir.

Taşnik karyesi ağalarından Mehmed Hasan oğlu Hasan Ağa

23 Tr[l7n-i Jcini .reııe if;'336 1drihinde Kar/ın J11ba/aıı KaryeJinde J:rmmiler Tarafindan Yapıkın Mezalim:

Mezkur karye evvelce 100 hiıncli olup S 1 6 nüfUsu m eve ud idi. HOO ınal, 1 . 500 koyun, 93 at, eşya ve crzaklarımız tamamen Ermeniler tarafından pğma edilrnişdir. Bu tatandan kurtulabilen 1 O hanedir. Diğerleri eYiere dotdurularak

yakılmış ve genç kızların ırzları pay-mal edilerek, memeleri ve ağız, burunları kesilmek siıretiylc itlaf edilmişlerdir.

Ali oğlu İsmail Ağa Subatan karyl'sinden

Tefnn -i Jcini mıe

_ 1 1336 Taribinde Kar/m /Ini w Dmıya/tk (Daynaltkj Karre/erinde Ermemlrr Turajimlan ):'apılan Mezalim:

yağma edilmişdir. Kezalik ı\ni karyesı ahalisiniıı de kısm-ı a'zaını itliif ve pek cüz'i Korhane, Daynalık ahatisi tamamen itliif, malları, erzakları, eşyaları kiımilen

kısmı

firitr

edcbilm.işlerdir.

Emv:i.l

eşyası

kiımilen

talan

edilmişdir.

karyesindeki ciı.rni'de el-iın İslam iskeleıleri pek çokdur. Daynalık karyesinden

, \ni karyesinden

Mehmed b. Zeynel Ağa

Burhan oğlu Taşdemir

BOA. H R. SYS.

2878/81

301

Ani

ERiVAN VE KARS'A BA GJJ ISlAM KÖ YLERINDE ERMENILERCE YAPILAN SOYKIRIM

'l..."'t...

302

...

� · ·::. t.A .

- ;_,_�

,.....

•

"'· "'�r> � �::__,�,.

. - .

:..

·• 1 ,

� ..

. • ' ..

' .

,.,_�

1 •

•

_.,

�-:' - - __ı- v:--�"�-

·�·

.,-

�

• • J _.... .,, ,_l..,t.ı

....)· ..J--� , .. '

••

i.. v

;

' ·' · ;.�: � ..;....,J.A--_: .-J.o. ;JJ :/I';,,. .J) �_,.)//J.'J � .. . ;_

�·

�:. ,;,ı; ,.. �· · . ..

,. ,; L

J�t-',ı ı.

(�

::,)�.:��:,"*

�-�-

. J '-" " ' ..,,,... ol J. . . . .. l 1 c ' . -� 1 1 .- • j..- - - -: ı.J .., . ;�_, .J. ) - . � J� -: J � � .l,.j,�w, [ . . • .......-: 1 • • .. , o • . .. • . � •

..;;_,! � - � L.. /....ı· - � � � ,

· � · \;

•

...

��-;.,:_;.�· '"' ...

.,"': .��_,

c,;y .:.��'<

(

. ·· ... ,.,�

;

•

'" l l . _ • 1 • ' . --� V. ...v� ' i.. u

•

___

_ !.,

•

., _

(�"�-� - ::.��-· ...:A· �- � � ·

"" t ,;., •

(.r,

•

, • .· • • . , , :. "" - , '.. ..:'")\ • ' "t.. u : . ... ı

•

- lA..

•

.. ..

_ _ ,..

,• .

•• u:'-: ,.., ,J.�� •

•

. :.. � ',1�_ .._;._,;)�" ·.);;; �-. � � .,,; � .:: •.. .-... ,.LJ / .. .

�; =,)� ..,

,.t;. . .. ..

•

,• .

�_. �,...1 _,1;..

:'...ı J, � � -

, ; J ,.. .. - --·.A:-/ - � .. .. : ; a � � ._..,.._ ı. , ...,· .- , ,;.. ... _...,. � � · - ·· ;,.. • � :. /: ;... �,. � ... . :,.,.. � (-�,... .

. ' .

�, ·.--

• ... • . ' L J . - "'

\..

...,,.•. ..,..

., ,_ 1.-

•.

· �; /,.��-

o • .. .:,;.)'1#.. ,• , ,... '

\"': ,.:

•

.. ......... .. .. . -·

,·

.. ' • •• 4!-v " --c. r ' ' . . t.. . .

( c }'' ..l' -" .,-!.. ,., ..

....

-u,

303

- �; , �,_;r_

"''�. ·� .. .� ,

, . .r - -·�

1 •

• • •

V: . :.>�":'-

•• • • •1 • .,,) Y." � .... � """

•

(

•·• · •

,J.JI�, 1 ,- • !"" f' ':-• .. ,\ �':":�

� r r.

..J,� �

•

J " .:,..

••• ��. - r

.,.,.. •.,..,.,,..

�

• •

Co'"'" f 4 ").-

· � , _._* CC •

•

.s;.., r: : · ı�,J./ ; � ·

. ·J.i r;;;:;

. . �J',:, ,,�

.it�_l

�.!,_,.

:(J:'':-.': ·:.:,��--� -.;�..... e-,.; �-� �.�

t. v ••·�,"'"" ·· 1· L·.. · t.J· i «

�.>.ı,,ı";, ,.;-� "'

... ..� . ,.J .�

:..._.!._:. ,. � �;.,-_�

. .,. ...... � ..... .. . �. ..,.,., . ........ t : J. t/!J j

. - . .. .:. �;...,�,· �

�·.r:; •./

,.,�:. � . ., .._ � . .,_•.,,� ,�

�

�.��.} .J; .;..

. J� ,.JJ� .. . _ ., ; ": � 'lı41. ,.:...; _;..., .;,� - '�-=- ·.; _.: , "'"_..�;. 4.-; _ -:�,�-•

•

____:.-, .,; !·., • •-

�-�... �� ./' ""' "

BOA. UR. SYS. 2878/81

304

•

... .!J..· � ..�;�

.._;,.� .J;... .

�

,. �....-:. J " •" f

Arşiv Belgeleri EK -

Fı

T İ FL İ S ,

REVAN VE NAB Ç I VAN ' DAN SONRA GENCE EYALE T İ TABRİ R İ N İ N DE TAMAMLANMAS I

Tiflis

E ya l e t i

Eya l e t i r i l me s i

tahriri

N a h ç ı va n ' a

i h ma l

edilen

t amaml a n d ı ğ ı ait

de f t e r l e r i n i n

i cma l

Eyalet i ' nin bulunan evvel

tahriri nin

müba ş i r

t amam l a n ma s ı

Defterhane

o l up

t a h r i rde

tayin

muha r r i r l e r h a k k ı nd a

kat ipl e r i ne

eksik

bırakılan

o l unan

Ge n c e böl gede

vas ı t a s ı yl a

Gence

hi taben

ya z ı. l a n

hüküm .

[ Ara l ı k

Seraskeri

Mustafa

Paşa'ya

bir

s e r a s ke r i

***

Gence

Revan gönde

h a z ı r l a nma s ı ,

de de

ha l de ,

İ stanbul ' a

an ile

1727 ]

Defterhane-i

Amirem

küttabından hala Tiflis 'de olan Sadık Mehmed ve Gence 'de olan Ali zide kadruhumaya hüküm ki, Bundan

akdem

Revan

Eyaleti

tahririyçün

Defterhane-i

Amirem

küttabından Katib Şit ve Durmuş Hasan memur ve irsal olmalarıyla mahal line varıp ol vakitde Revan m uhafızı müteveffa Vezir Receb Paşa marife tiyle Revan ve Nahçıvan'ın bi'l-cümle şehir ve kasabat ve kura ve mezarİ ' ini tahrir ve havass-ı hümayfın ve hass-ı ınirimiran ve sairi ve zeamet ve timar ları tahsis ve vezir-i müşarunileyh tarafından ale'l-ihtisar suretleri gelüp Defterhane ve Başmuhasebe'de hıfz olunup zeamet ve timarıyçün heratları dahi verilip lakin eyaJet-i merkfıme tahrir olunup tamam olundukdan sonra icmalleri dahi mahallinde bağlanmak lazım iken memur olan katibler gaf let ü cehalet edip yalnız defter-i mufassal ile avdet ve getürdikleri defterler Defterhane-i Arnirernde hıfz olunup ancak defter-i mufassal havass ve zea met ve tirnar ve sairi natık olmayup ala-eyyi hal cümleyi mübeyyin defter-i icmale muhtac olup bu tarafa getürdikleri Revan ve Nalıçıvan mufassalları nın ayni birer sureti Revan'da mevcud olduğun haber vermeleriyle sen ki mumaileyh

Sadık

Mehmed

zide

kadruhusun ,

Defterhane-i Amirem kitabetinden Mustafa Ruhi ı

bundan

akdem

yine

zide kadruhu ile muharrir

Osmanlı Belgelerinde Karabağ, T.C. Başbakanlık Arşivleri Genel Müdürlüğü Başba kanlık Osmanlı Arşivi Daire Başkalığı Yayın No. 100, İstanbul 2009. 305

tayin olduğunuz T i fl i s Eyaleti tahririni tekmi l ve defter-i mufassal ve icmali tebyiz edip o l tarafda lüzumunuz kalmamağla mumai leyh Mustafa Ruhi Tiflis'den Revan'a varıp Revan muhafızı marifetiyle Rcvan ve Nahçıvan'ın ol tarafda mevcud defter-i mufassallarında havass-ı hümayfm ve ınirimiran ve zcamet ve tirnar ve saireye tevzi' olunanları senedatların görerek sehve halelden hali o lacak vechile tevzi' ve taksim ve icmal bağlayıp ve haric ez-tahrir olanları dahi var ise i htiyat ve taharri ederek görüp başka zabt ve defter ve Receb Paşa vaktinde olan tevzi' ve taksime m u ha l i f ol mamak üzere icmal i tebyiz ve bu tarafa irsal ve kendüsü ba ' de't-tek m i l Gence'yc varıp

Gence

Eyaleti

tahririne

mübaşir

olan

Dergih-ı

Muallam

kapucubaşılarından Mehmed dôme mecduhu ınübaşereti ve Gence seraskeri

vezir-i ınüşarunileyhin marifetiyle iktiza eden tahrirlerin hıdmetine memur

kılınınasıyçün Revan muhafızına ve mumaileyh Ruhi Mustafa'ya hitaben bir kıt'a ve sen dahi fima-ba ' d Ti fl i s'de tevakkuf etmeyüp Gence'ye varıp ve Mustafa Ruhi'nin varmasına bakınayıp kapucubaşı-yı ınumaileyh mübaşere tiyle hala Gence'de olan mumaileyh Ali zide kadruhu ile ma'an tahrire

mübaşeret eylemeniz için dahi bir kıt'a evam ir-i şerifeın tahrir babında i ftiharü'l-emacid ve'l-ekarim bi'l- fi ' i l Defter Emini olan el-hac Mustafa dôme

mecduhıi ilam etmeğin mumai leyh i laını mucebince Revan muhafızına ve mumai leyh Mustafa Ruhi'ye başka emr-i şeritim ısdar u i rsal o lunmağla sen

ki mumaileyh Sadık Mehmed zide kadruhıisun, sen dahi bundan sonra Tif lis'de kat'a tehir ve tevakkuf etmeyüp Gence ['ye] varıp ve M ustafa Ruhi'nin

varmasına bakınayıp kapucubaşı-yı mumaileyh mübaşcretiyle hala Gence'de olan mumai leyh Ali

ilc ma'an tahrire mübaşeret ve

ihtimam ü dikkat

eylemeniz babında ferman-ı alişanım sadır olmuşdur. Fi evai l-i Ca. Sene 1 1 40 [Aralık 1 727] Bir sureti

Revan muhafızı vezire ve Defter-i Hakani kültabı ndan Ruhi Mus tafa'ya.

A. DVN. MHM.

306

d, 134/ 10 12· 1013

��-.ıl;}.;:� � 6JJJ19,}fJP6wlJI�Pr;}ı_rf.J,·IPJ&, ��lii.J}rf( �r·Jf'dJ.;JJ,J'f»� J!�j{;JMJJ.;h c/!J;.J;af),_r�j;�/_, Y.�i(f";�, �Jo;� �L.�, ��JIJ�Jıv.;:� .� ':!!cbJ.t_lc$?.iJJJJ)v;;JK;p.J"eJJ � ��1'-'.;� ..

1if{}?J/��J(0�JvfjJ.1.�9t�Jtf;,;u>jJ�fllf)-:vJ»tt {J} �} 0;))�

;).,MV�H!J �� ,J�/fqJJJ/J.I)f, ı/J(�iJ_M, _;Jj,6f,tjj W��JJ�

:.::�iJti:ViJJ� ��(sj:(h,.,JiJ,ı&?), ıi.i�ifv�;�;,j;;"�

�Y� iJi.�jjjjfri;rr_�J)4i)Jl �f�·�Y"'f/rii/ı� ;��,·;�j

"'0JNJto(/.PIJJ.f!Jc!i/4Y;;.f!rJ-'_ojJ1f.fw iJJf,� ��p;./�)� af_,;,J:yJJJ;J ..

�Jf.;kt�nYJJJJ);J_; �'e!f�"V>' �J/JJ�lvVd':-V .Jiv'�JI��};J ı); �j�\?)�A�·0iiJ6{.J��C:(rJol(tJ�fJ;(s}� �;j,._,J.\-J/�)-JÔ�JtJJ;'f�.J

ili?ll)11�iftJ?!J��J;,ı0tJJJ�J��/;1jqJ;�J�� f1

��/!; i�f/!��v;Y.<�/;� �Jt�� IV:JJlJ :/fP:�!!ı�{')�J.�

'ifJ,;t;; 1/J'iJJ'Wrt)UJv.VaJ.J:J4rV-v �fo;.ijv.J,sJ 0) v��,K.J10,o

A0�/J��·W-:� ��o��·cjftr��.() iJI � ��.;.t.'0jj)J��,,!JIJJ!/#!J

Jr'�� (JJ ihiJj ô;;;J�J.i&/.l-1 bıJ) �W>)�) 0-ihtJ«b-' �!�#J ı/w/'/;JvJvPrJ aı�tr'i!JJ o fJj��J?f'J3 ?:flJ��<f.ı.IJ >:V» �JWtJA?l qfr_;?J�!) �{C�ıJ�� t.hJJ&-��!IJ!J»i..;;JJj)�-��rıf6/�ı!Jff' . " tr. . · .ı."J '"'·, ' 0-o 'c!�/.. .. llt ı. v'JJttJJJ ,.;/?�;}1/q}·� .).I1)J ı.-\_/() wJ '

l \ �ı

...

•

---- -

•

. •ri)

.-!P'JU; b;, � i � ı(i.)

- ·- .

•

........:...,. .... ........ .;_ _ .._. ........ ...._ · _.._. .;.... .. ---

. ·.u ' .. UiT o..

t�;_, tJ.A./ .. J .1 ! --�/ (.!'V

---

A. DVNS. M H M . d, 1 34/1 0 1 2- 1 0 1 3

307

ŞUŞA ,

REVAN ,

T İ FL İ S VE

İ LE YARARL I KLARI

ŞAMAH I

HANLAR I N I N E L Ç İ LE R İ

GÖRÜLEN D İ GER GÖREVL İ LE RE VE R İ LEN

HED İ YE VE HARÇ L I KLAR Kars

De f t e r d a r ı

al ınarak

Şuşa ,

gönderd i k l e r i görü l e n Hacı

Paşa

ha r ç l ı k l a r a

ait

buyruldusu . öde nme k

ile

ü z e re

S i lahdar

Çıldır atlar

ya ra r l ı k l a r ı

Ocağı

ile

a ğa l a r ı n a , dağ ı t ı lan verilen

na kden

de v l e t

b ü t ç e s i nden

Sadaret

da i r

edildiğ ine

[ 4 Mart

•••

satın

hanlarının

valisine

ma s r a f l a r ı n ma h s u p

t a ra f ı ndan Ş a ma h ı

s a v a ş l a r da

k o ş um l u

kür k ,

E fendi

Tiflis

elçiler

Yen i ç e r i

Gi ray

hilat,

İ b r a h im

R e va n ,

177 1 ]

Hala Kars Defterdarı el-Hac İbrahim Efendi, Zirde tahrir ve beyan olundoğu üzere sarf olan hil'atler ve m üzeyyen atlar ve tecemmulatı babaları olan sekiz bin üç yüz elli yedi buçuk guruşu yedekde olan emval-i miriden verip hesabına mahııiib olmak üzere işbu buyruldumuz hıfz eyleyesüz deyu buyruldu. Fi 1 7 Za. sene [ l l [84.

Ba-ferman-ı ali Piyade Binbaşı Beşir-ziide A bdul

lah Bey 'e ve kezalik Gürei-ziide İbrahim Ağa 'ya; 1-l i l 'at kürk : 2 aded

fi[yatı] 50 kuruş, ıoo kuruş

Alemdarlarına; Biniş: 2 aded,

20 guruş

Revan Ham tarafından gelen Hacı Ahmed Han'a

Det' a Revan Ham tarafın ·

dan gelen Zaman Han Bey'e

ilbas olunan;

aded, 95 kuruş

Hil'at kakım kubur kürk: ı

5 aded, 50 guruş

B iniş: 3 aded, 30 guruş tavadlanna;

tavadlarına;

308

aded, 55 kuruş

Hil'at sincab kubur kürk: Yanında mallım

Yanında mallım

B iniş:

ilbas olunan;

' L.

Çuka kerrake: 2 aded,

24 guruş

i İbrahim Han'dan gelen Hacı

Tiflis Ham İrakli Han tara

HiJ · aı sincab kubur kürk: ı

H i l ' at sincab kabur kürk: ı

aded. 55 guruş

aded. 60 guruş

Harc lık: 200 guruş

Harclık: ı 5o guruş

Şuşa kal'ası'nda Penah-oğlu

Revan I-lanı Hüseyin Ali

fından gelen Penik Zt:ibili

Ağa'ya;

Bayabey nam mesfı1ra;

Han tarafına gönderilen: Müzeyyen esb:

i (Yeleğender) Esb:

ı aded, 600 guruş

Yanında mevcud

' Yanında beş ad ed

tavadlarına;

tavadlarına; İlbas biniş: 5

ı:J iniş: 7 aded, 70 guruş

aded. 50 guruş

2 aded. 200

guruş

Si lahdar Ocağı'nın

Kars ordusuna memur olan

Şorbaşısı Boyahadi

Defa Şorbaşı Bolulu Ali

Mehmed Ağa 'ya ilbas olu

ları: aded /0

yeniçeri serdengeçdi ağa

A ğa 'ya ilbas:

nan;

Hil " at: ı o aded.

Hil'at: ı aded. ı 5 guruş

( fı[yatı) ı 2 kuruş. ı 20 guruş

Çavuşuna; Kaftan: ı aded

guruş

Alemdarlarına; H i l ' at

8 guruş

Yüzbaşılarına; Kaftan: 5

ı O aded, 80 guruş

Yüzbaşılarına; Kaftan: 5

aded. 50 guruş

aded, 50 guruş

1-li l ' at : ı aded. ıs guruş Çavuşuna; Kaftan: ı aded. 8

. i . . ........

•

Kenan-zade Ahmed Ağa'ya; Hil'at: ı aded, 20 guruş

' Çavuşuna; Kaftan: ı aded. ı o guruş

Yüzbaşılarına; Kaftan:

Defa Bozcalı Murtazakulu

Dera Baş Şorbaşı Sivas/ Şamahı Ham Fethali Ilan

• i

tarafına gönderilen iki nefer ademlere;

! 1 '

Han İrak/i Han tarafından Kars'a firar ve bir müddet meks ve bi'l-iktiza Fethali Han-ı merklım tarafına gönderildikde verilen:

Harclık: 200 guruş

I-l are lık:

5 aded, 50 guruş

2 0 0 guruş

B i-mennihi Teala Faş Çıldır Beylerbeyisi Süley man Paşa maiyyetiyle Faş istihlasına memur Hacı Giray Paşa'ya ve şeci'an-ı Lezgiyana gönderilen; Nakden zer-i mahbub: 500 aded, 1375 kuruş

Kezalik karındaşı Mahmud Bey'e gönderilen; Nakden zer-i mahbub: 250 adcd, 687,5 guruş

kal' ası islihlasında Moskovlu'dan avn-ı Hak ile :

Bi-inayetillahi Teala Faş

ahz olunan binbaşı ve yüz

kal'ası islihlasında ve

başı ve sairleri Süleyman

Moskovlu ahz olundukda

Paşa tarafından mahbusları

rü'esa-yı asker Çıldır

gönderdiklerinde memur

Beylerbeyisi Süleyman

ağasına;

Paşa hazretlerine gönderi len erkana;

İlbas karsak kontoş kürk: ı aded, 65 guruş

Semmur kürk:

ı aded,

Etba' ına; Biniş: 5 aded. 50

J 5 0 guruş

kuruş

Esb-i müzeyyen: ı aded. 550

Yanında 4 nefer bayrakia

guruş

nna

Yeleğender; 2 aded. 200 guruş

ve ağa-yı merklıma; İ n ' am : 850 guruş

309

Ilii-ferman-ı ali Gürcistan'a : mülk tahsis olunan

V c l l acı Giray Paşa'ya irsal olunan erkiina;

Kakım kürk:

ı 00 guruş

Ahısha'da İkarnet eden

Şamahı Hanı Fethali Han taralindan gelen Kasım Ağa'ya;

Keyhüsrev Abiişiz'e islih kiim-ı sefer hususiyçün Kars'a geldikde verilen;

ı adcd.

Aded: 550 guruş

İ lbiis olunan kürk: gunış

Es b-i müzeyyen: guruş

ı aded. 60

ı aded. 450

Kakım kubur kürk; guruş

H are l ı k :

ı aded. 5 5

350 kuruş. -adcd-

Sekiz nefer ctbii'larına: Bini ş:

Yekün-ı masarifit-ı mczkiir: 8357,5 guruş aded

8 adcd. 80 guruş

M a ' ruz-ı bendeleridir ki, Biilada mastur olan h i l ' atlar ve atlar ve bisiitları emr u fermanları üzere ınübiiya ' a ve ber-vech-i muharrer ve inzııniim-ı re'y-i iilileriyle ma hallerine sarf olunmağla gerek h i l ' at-bahii ve gerek atların tecemmuliitı ve masarif-i saire ber-muceb-i defter sekiz bin üç yüz e l l i yedi buçuk guruş olduğu malum-ı

iilileri

buyuruldukda ol biibda emr u fennan devletlü,

inayetlü, e fendim sultanım, hazretlerinindir. El-Hac ihrahim

De fterdar-ı Kars ı 7 Za. sene [ ı ı ]84 [ 4 Mart ı n ı ]

C. DH, 1 1041

310

DH, 1 1 041

311

HAT,

162/6748_C

RE VAN İ LE ŞUŞA VE KARABAG RANLARININ AGA MEREMMED ' E KAR Ş I KEND İ LE R İ NE PAD İ ŞAR TARAFI NDAN BERAT VE R İ LME S İ N İ TALEP E T T İ KLERİ

Revan

Hanı

İbrahim

Me hemmed

Ha l i l

M e h emmed

Han ' a

kend i l e r i n e t a r a f ı nd a n

Han

H an ' ın karşı

be r a l u yg u n

Manzürum olmuşdur.

ile

Şuşa

İ r a n ' da de s t e k

v e r i l me s i

görüldüğüne

Ka r a b a ğ

h a k i m .i ye t

kuran

o l unma s ı

Aga

ka s t ı y l a

hatt-ı hümayun .

ta lepleri n i n da i r

Il a n ı

l' a d i ş a r.

r ı 7 9s ı

iktiza eden berat irsal olunsun.

Şevket/ii, kerdmetlü, mehabetlü kudretiii veli-ni 'metim efendim Padi şahtm, Bu esnada

Revan Hanı Mehemmed Han tarafından ma' ruzatıyla

teviirüd eden Eşikağası Hacı Zeynel Ağa'nın han-ı mfımiiileyh tarafından rikiib-ı şahanelerine olan ariza ve taraf-ı çiikeriye o larak Fiirisiyü'l-ibare arzuhali madde-be-madde tercüme etdirilip mukteziisı bfıl fılarına sürhle işaret ol unduğundan başka gerek mfımiiileyh eşikağası ve gerek Şuşa ve Karabağ Hanı İbrahim

Hal i l

Han'ın arizasıyla

gelen

Seyyid Abdullah

Çelebi'nin takrirleri kaleme alınmakla mealierinde haniin-ı mfımiii leyhimii Devlet-i Al iyyelerinin bendesi olup ınukaddemii kendülere beriit ve menşur ihsiin

buyrulduğundan

bahisle

mem leket-i

İran'da

tagallüb

eden

Aga

Mehemmed Han'dan şikayet ve kendülere i ' iinet buyurulması ricasından ibaret idiği ve Erzurum Val isi Vezir Yusuf Ziya Paşa kulları tarafından bu defa viirid olan Selam Ağası Memiş Ağa kul larından dahi mfımiii leyh Aga Mehemmed Han'ın hal ve keyfiyeti sual ve istintiik o lundukda vezir-i müşiirunileyh kulların ı n tash i hine göre eylediği takriri dahi d iğer bir kağıda zabt u tahrir ve cümlesi hiik-piiy-ı mülfıkiinelerine arz u takdim o lunduğu ve evrak-ı mezkfıre lede'l-mütiilaa tafsili karin- i ilm-i alem-iirii-yı c ihandarileri buyurulacağı malum-ı

hümiiyfınları

buyuruldukda

hüdiivendigiir-ı

siibık

vaktinde verilen beriltı n tecdidiyle han-ı mfımiiileyhin tatyib i muviifık-ı re'y-i

rezin-i

şahaneleri

buyurulur

ise

ferman

şevketlü,

keriimetlü,

mehiibetlü, kudretlü veliyyü'n-ni ' ınetiın efendim Padişahım hazretlerinindir. [ 1 7941 1 795]

HAT,

312

227/ 12634

-----

----- - 65-

---- -----

HAT, 227/1 2634

313

DiZiN ------- · ------

Abbas Mirza Kaçar ıS

7ı, 72, 7S, 96, 9S, ıoo, ıoı, ıo2,

Abbas Muhammetzade ıS4

ıo6, 110, 117, 11S, ı2o, ı2ı, ı22,

Ağadede Ziyaretgahı ve Mezarlığı 7,

ı23, ı24, ı2s, ı26, ı27, ı2S, ı29, ı30, ı3ı, ı33, ı34, ı3s . ı36, ı37,

ıS2

Ağa Muhammet Han Kacar 26

ı3S, ı39, ı40, ı4ı, ı42, ı43, ı44,

Ağrı Dağı sS

ı4s, ı46, ı47, ı4S, ı49, ıso, ısı,

Ağrı Dağına 47, S3

ıs3, ıs4, ıss. ıs6, ıs7, ı ss , ıs9,

Ahi Tevekkül Zaviyesi 6, ı79, 332

ı6o, ı6ı, ı62, ı63, ı66, ı67, ı6S,

Ahılkelek 7S, 7S, Ss, S6, 106, 10S,

ı69, ı7o, ı7ı, ı72, ı73, ıSı, ıS2, ıS4, ıss, ıS6, ıS7, ı9o, ı9s, ı96,

ı11, 114, 119

Ahıska

62, 63, 7S, 7S, S2, Ss, S6,

200, 202, 203, 204, 20S, 206,

ıo6, ıo7, ıo s , 11ı, 112, 1 14, ıss,

207, 2ıo, 211, 2ı2, 2ı3, 2ıs, 2ıS, 2ı9, 220, 249, 263

ı6o

Azerbaycan Türkleri 34, 37, 4S, 11S,

Ahıska Paşalığı 63, S2 Ahmed Recepli ıS7

ı2S, 210

Ali Malızun-Ali Hacı Zeynalabdin

Azeri Türk ı29, ı30, ı3ı, 210, 211,

oğlu Rahimov ıSs

2ı2, 2ı3

Andranik ı2s, ı26

Arpaçay 20, 106, ı2o, ı33, ı47, 22S Aru�nyan 20, ı7s, 2ı0, 220

Bağırov ı34, ı3s

Azerbaycan s, 6, 10, ı3, ıs, ı6, ıS, ı9,

Bakü 22, 24, 3ı, 3S, 62, 67, 7ı, Ss,

22, 23, 24, 2S, 3ı, 32, 34 . 3S. 36,

S6, S7, ss , 93, 9S, 11S, 116, ı2ı,

37, 3S, 4ı, 4S, sı, s2, 53, ss, 62,

ı22, ı23, ı24, ı2S, ı29, ı3ı, ı49,

315

ıs4, ıs6, ıs9, ı6o, ı6ı, ı69, ı7o,

Ermeniler 9 , 10, 20, 2S, 27, 28, 34,

ıSı, ı84, ı8s, ı86, ı89, ı9o, ı92,

3S . 38, 39, 40, 42, 43 . 44 . 4S . 46,

ı93, ı96, ı97, ı98, ı99, 20ı, 202,

47, 49, s2, s4, ss. s6, s7, 6ı, 6s,

203, 204, 20S, 206, 2ıo, 2ıs

66, 68, 69, 70, 73, 74, 7S, 78, 79 .

Beriya ı32, ı33, ı44

8o, 8ı, 8s, 86, 87, 88, 89, 91, 92,

Buğakar Piri 7, ı82

9S . 97. 98, 99, 101, 102, ıos, ıo6,

Bürhan-ı Hakikat dergisi 7, ı97

107, 110, 111, 112, 113, 11S, 116, 119,

Butkov 68

123, 126, 127, 131, 1S3, ıs4 . ıss . ıs6, ı7s, ı76, 177, 179, ı8o, 202,

203, 204, 20S, 206, 210, 2 1 1, 219,

Cabbar Askerzade ı84, ı97

220, 299, 332

Cafer Cabbarlı 200, 20ı

Ermolov 71, 72

Çavçavadze 4ı, 42, 48, 49, so, s ı, S2,

Erzurum 14, S2, S3, 78, 89, 97, 107, ıo8, 111, 112

S4 . SS . S7. S9 . 99, ı00, 2ıı

Evliya Çelebi 17, 22

Çukur Sa' d ı3, ı4, ıs, 20, 23, 24

Fahri

Dağlık Karabağ ı9, 34, 7ı, ı3ı, ı4s,

Mirza Abbas

(Hacı

Daniş Mirza Rızahan İrevani ı83

Ferhat 13, 14, 17, 23, 224

Derbent ı3, 24, 67, 7ı, 98

Fransa ı8, 28, 31, 148

Eçmiadzin

Mirza

Ağası) İrevani 183

ı48, ı49, ıs3, ıs4, ıss, ıs6

Gence 24, 31, 3S, 43, 44, SO, S l, S2,

ı7, 44, S6, 9S, 99, 104,

116, 118, ı22, ı2S, ı33 . ı34, ı44

62, 7ı, 93, 97. 98, 109, 1 14, 11S,

Edirne Antlaşmalan 7S

116, 121, ı22, 123, 124, 12S, ı30,

Edirne Antiaşması 7S, 2ı9

ıs6, 204, 206

Ekber Ağa Şeyhülislamov ı86

Gemibasar 28, 98, 130

Elizavetpol Bs, 86, 88, 93

Gökçe 28, 78, 113, 1 14, 123

Erebuni Kalesi 20

Golitsin 90 Gorbaçov ıs3

Erivan 7, ı3, ı7, ı9, 20, 2ı, 22, 28,

Göy (Gök) Mescit

33, 34 . 43 . 4S, S2, S3. s8, 6ı, 64,

6, 17S, 176, ı77,

ı83, 326

69, 7S . 78, 8ı, 82, 83, 84, 8S, 86, 87, 88, 92, 93, 9S, 98, 99, 100,

Griboedov 102, 10S

ıoı, ıo2, ıo3, ıo4, ıo6, 113, 114,

Griboyedov 32, 3S, 228, 24S

11S, 116, 117, 118, 119, ı2o, ı2ı,

Gulam Ali Han 2S, 26

122, 123, ı24, ı2S, 126, 131, 134,

Gülistan Banş Antiaşması ı8

144, 147, 1S4, 17S, 176, 178, 182,

Gümrü 33, 78, 79, 86, 97, ıoı, 106,

ı84, ı8s, ı86, ı87, 190, 191, 192,

109, 113, 118, ı20, 12ı, ı22, ı2S,

193, 194, ı96, 197, 198, 199, 200,

202, 234 . 329

Gürcistan ı3, ı6, 17, 23, 2S, 26, 28,

201, 20S, 206, 207, 210, 212, 216,

38, 41, 4s, 46, 49, so, sı, s3, 62,

2ı8, 226, 324, 330

316

66, 67, 69, 70, 96, 108, 109, 110,

g3, g s , g6, gB, 114, ııs, ıı6, 117,

ıı3, ı2ı, ı2s, ı2B, 131, 146, ıBs

ıı8, ııg, 120, 121, 122, 124, 126, ıs o, ı s ı, 183, ı86, ıBg, ıgo, ıg2, lg7, ıg8, 202, 203, 20S, 206, 20g,

H Haçatur Aboyvan 2 1

21g

Hacı İmamverdi Mescidi 17S

Karabağ 6, ıg, 24, 28, 31, 33, 34, 42,

Hacı Molla İrevanl 183

4S, so, sı, 62, 66, 67, 68, 71, 72, 77,

Heredot 39

Bı, gB, 103, ıo6, ııo, ııs, ıı6, 122,

Hoy ı6, 36, 77, 100, 102, 104, 10s,

123, 126, 130, 131, 14S, 148, 14g, ıs3, ıs4, ıss, ıs6, ı6o, 163, ı67,

106, 218

Hüsey Ali Han 17S

171, 20S, 206, 207, 210, 213, 30S

Hüseyin Ali Han 24, 2S, 26

Kars 2S, S2, S3, 78, 7g, 88, Bg, go,

Hüseynali Han Mescidi 17S

gı, g6, g7, gg, ıo6, 107, ıo8, ıog, 110, lll, 117, 118, ııg, 120, 122,

ı-i

124, 12S, 202, 20g, 213, 2 14

Keşkül ıgg

Iğdır 78, 130

Il.

Krasovskiy 73, gg, 100

13, 20, 2S, 32, S4, 69, 72, 74, 82,

Kuba 31, 62, 67, 71, gS, 122, 20S, 206

83, 84, 8S, 87, 89, g t , g7, t 2S, t 3S, 17g, lg4, ıgg, 20g, 2 14, 21S, 216,

217, 218, 220

Lazarev 34, 3S, 70, 77, g6, 101, 102,

II. Katarina 26 İngiltere 18, 28, 31, 167

103, ıo4, ıos, 106

I. Nikolay 76, g8, 100, 108, 112

Lek Lek (Leylek) dergisi 7, ıg7, 32S

I. Petro 27, 202

Leonid Brejnev 1S3

İran s, ıo, 14, ıs, ı6, 17, ı8, 26, 27,

28, 2g, 31, 32, 33, 34, 3S, 36, 37, 38, 40, 44 . 4S, S O , S2, S4, S7, 62,

Maksud Memmedov ı86

�. � , 6� �. �. �. �. �. �.

Mehmet Emin Resulzade 127

76, 77, 78, 7g, Bo, 82, g2, g3, 9s,

Mesrop S2, S3, S6, 21S

g7, gB, ıoo, ıoı, ıo2, ıo4, ıos,

Mikoyan 132, 133, 147, ıso, 236

ıo6, 107, 112, 113, 1 14, 117, 126,

Mirabbas Mirbağırov 184

128, 130, 167, 176, 183, 184, 201,

Miryusuf Mirbabayev Mirabbas oğlu

202, 203, 206

ı86

Mirza Muhammet İrevani 183

İsrail Ori 27

Molla Muhammet İrevanl 183 Musavat Partisi 127, 128

Mustafa Bey Topçubaşov ı86

Kaçar Hanedanlığına 62 Kafkasya s, ıo, ı8, 21, 26, 27, 28, 2g,

31, 3s, 38, 4 1, 42, 44, 4S, 47, s6, 6 t , 62, 63, 64, 6S, 66, 68, 6g, 70,

Nadir Şah ıs, 24

71, 72, 73 . 7S, 76, 77, 78, 7g, 8ı, 82,

Nalıçıvan 13, 14, ı8, 24, 28, 2g, 31,

83, 84, 8S, 87, 88, 8g, go, gı, g2,

32, 33, 34, 3S, 62, 6g, 71, 73, 74,

317

7S, 76, 77, 79, Bo, Bı, B2, B3, B4,

93, 96, 97. 9B, 99, 100, 107, ll2,

92, 9B, ıoo, ıoı, ıo2, ıo3, ıos,

l l4, ll7, 17S . 176, 177, 17B, 1B3,

ıo6, ll2, ll3, ll4, llS, ll6, ll7,

1B4, ıB6, 1B9, 190, 191, 193, 197 .

llB, 132, ıs6, ıB2, ıB6, 206, 207,

19B, 212, 223, 22S, 327, 329

Revan Hanlığı s, ıo, ıs, 17, 19, 20,

210

Neriman Bey Nerimanbeyov ıBs

22, 23, 24, 2S, 26, 27, 2B, 29, 92,

Nerses 73, 7S, 99, 100, 102, 104

93, 96, 97. 9B, 99, 100, 107, ll7,

Novruzali Bey Mescidi 17S

176, 1B9, 191

Nuveydiye ıss

Rusya s, 7, ıo, 14, ı6, 17, ıB, 19, 26, 27, 2B, 29, 31, 32, 33, 34 . 3S . 36,

37, 3B, 4 2, 4s, 49, so, sı, s7, 6ı,

Odlar Yurdu 147

62, 63, 64, 6S, 66, 67, 6B, 69, 70,

Ordubad 33, 3S, 73, 7S, 76, 79, Bo,

71, 72, 73 . 74, 7S, 76, 77, 7B, 79,

Bı, B2, B3, B4, Bs, B6, 92, 100,

Bı, B2, Bs, BB, B9, 90, 9ı, 92, 93,

101, ll6

96, 97, 9B, ıoo, ıoı, 102, 104, ıo6,

Osmanlı 6, 7, ıo, 13, 14, ıs, ı6, ıB, 19,

107, ıoB, 109, l l l, ll3, ll4, llS,

22, 23, 24, 2S, 26, 27, 2B, 33. 3S,

ll6, ll7, llB, ll9, 127, 130, 149,

36, 3B, 47, S2, 63, 70, 73, 74 . 7S .

ıso, ı6s, 176, ı7B, ıBs, ıB9, 190,

76, 77, 7B, 79, Bo, Bs, BB, 90, 92,

191, 196, 201, 202, 203, 20S, 210,

93, 9S, 97, 9B, 99, 101, 106, 107,

2ll, 226

ıoB, 109, llO, lll, ll2, ll3, ll4,

S-Ş

llS, ll6, ll7, ll9, ı2o, 122, 176, 17B, 1B9, 203, 204, 206, 209, 210,

Safevi 14, ıs, 22, 24

212, 216, 247, 249, 263, 267, 2B7,

Şah Abbas Mescidi 17S

299, 30S

Şah İsmail 13, 17, 23

Şamahı 24, 43, 122, ıs9, 20S, 206

9B, 99, 100, 101, 102, 103, 104,

Şeki 24, 31, 62, 71, 72, 9B Selim 7, 23, 179, ıBo

ıos, ıo6, ıoB, 109, llO, lll

Selim Kervansarayı 7, 179, ıBo

Şah Tahmasb 23, 24

Paskeviç ıB, 32, 3S, 7S, 76, 77, 79,

Paşkeviç ıB

Şemşedil 6B, 96, 9B

Pembek 67, 6B, 69, 7B, 96, 97, 9B,

Serdarabad 2B, B4, 9B, 24 0, 242 Sertip Han Mescidi 17S

llO, ll3

Pir Mahmut Han ıs, 24

Sinan Özdemiroğlu Osman 13 Şirvan 24, 31, 62, 71, 9B, ll6

Sisianov 2B, 36, 6B, 70, 72, 96, 97

Raşid Bey Esad oğlu İsmayılov ıB s

Şöreyel 97, 9B, 113, 11B

Revan s, 6, 7, 10, 13, 14, 1S, l6, ı7, ıB,

Şota Rustaveli 49

19, 20, 21, 22, 23, 24, 2S, 26, 27,

Sovyetler Birliği Komünist Partisi ıs3

2B, 29, sB, 61, 62, 64, 67, 6B, 69,

SSCB 7, 132, 134, 13S, 136, 137, 13B,

70, 71, 73, 74 . 7S, 76, 77, 7B, 79,

139 . 140, 141, 142, 143, 146, 1S3,

Bo, Bı, B2, B4, Bs, B6, B9, 91, 92,

ıB6, 227

318

Stalin ı32, ı33, ı34, ı3s, ı44, ı46,

U-Ü

ıso, 2ı3

Üç Kilise S7

Strabon 39, S3 Sultan

Urartu Devleti 40

ı3, ı4, 23, 26, 97, 98, 108,

Urud Abideleri 7, ıSo, 328

ı82, ı92, 223

Sultan Süleyman ı3, 23

Sumgait ıs4, ıs6

Yedibasar ıs, 28, 98, ı28, ı29, ı3o,

Şuşa ı6, 4ı, 66, 7ı, 72, Sı, B s, 86, 116, ıss, 204

ı3ı, ı33

Veliçko 4ı, 42, 43, 44, 45 , 46, 47, so,

ıo2, 11S, 220

Talış 3ı, 62, 7ı, 98, 243

Taşnak ı34, ı44, 206 Tebriz ı6, ı7, ıS, 23, 24, 32, 36, S2,

Yahudiler 43, 4S, 46

77. ıoo, ıo2, ıo6, ı83, ı84, ı92,

ı93, ı9s

Teymur Han ı84

Zal Han Mescidi 6, ı7s, ı77, 333

Tiflis 2ı, 24, 28, 4 ı, 43, 44, 4S, 48,

sı, 72, n 78, ss , 86, 87, ss , 93,

Zengezur 3S, 7ı, 9S, 106, 11S, 116,

96, 97, 99 . ıoo, ıo2, 114, 1 1S, 116,

206, 2 ıs

117, 118, ı2ı, ı2s, ı30, ı83, ı84,

Zengibasar

117, ı22, ı26, ı7s, ıSo, 182, 2os, 9, ıs, 28, sB, 98, ı28,

ı ss , ı9o, ı92, ı93, ı96, ı98, 2os,

ı29, ı30, ı3ı, ı33 . ı34 . ı44 . ı82,

211, 2ı4, 2ıs, 2ı6, 2ı7, 2ı8, 220,

ı8S, 244, 246

223

Türkmençay Antiaşması

s, 10, 29,

3ı, 32, 34 . 3S, 36, 37. 38, 7ı, 76, 203, 220

319

EK 6 ------- · -------

RESiM L E R

Türklerin Ermenistan'dan zorla göç ettirilmesi

rn lı rrblnl :l M t\eııt Milli tlW N&CLI B "-iliY AY MAT THH llı.:p CCJI t4U.& IIJHt6bi H HH ( ae.zı HIUI ('ı tıhiÖLIT iA P Kn't•• •ıı:.ı••wiiW llep«t,tıu·ıı 11w&u 1 •ı ••••ıot"T•" t"CP·!l,. Ap•UCII. Ct:P _...._ __ _ .... l!teAllU•

MCCP, aaaaln ,�c.;�. o. aen . , path,., ........ lıfo.'l

Türklerin Ermenistaniian zorla göçürülme belgesi

.,.

Türklerin Ermenistan'dan zorla göç ettirilmesi (1 988)

Türklerin Ermenistan'dan zorla göç ettirilmesi (1 948-1 953)

Erivan Müslüman Kız Okulu (1 902)

Erivan radyosunda Türkçe yayın

Pil

I...A I«N

r;:r�

�

a r

--ıwı- - 1.... ....... ... Jı• • lı... o-

·�

tlie

�

....

oo.ı ......

ı>-•

:1091 31!

$0&

��a

;ı�

l�!lS

�'" t

5lı1

utı9

�9 •o

l t006

ı pt liA

ı·c

hclllf'

ı:ıo

• .s

I.M

ıı

5<5

�

13T lll

�

lOM� cu • -

�

ı . ı.ı Uil!l

:!:1! ,, ı�

- ''""'

1 948'de Türklerin Ermenistan SSCB'den

Azerbaycan SSCB'ye göç ettirilmesini gösteren plan

•\.\JH"tı.: �lp• •l'tt ;.�.·u�l· •rp•ua • "tın _,. • • •· .... ,......

..ı"'•<Al'

...

� u

• • •

·ın

,.., �....... ... , .......;- _•..,.., .,..-.--.. > .-;,f'V� �o,/�.l,f. � ...ı.v...•IJ\; �,.f•Jo�· -·

ı ;,- ,-J,..1..J. ,.. ,. ,.,;'fJ,;--.,.J.�,..�

Lek Lek Dergisi

Göy (Gök) Mescit 1 766

Serdar Mescidi

Serdar Mescidi'nden geriye kalan

��ls.��i;;

��ıl� "*

Pir Hüseyin Türbesi

Pir Hüseyin Türbesi'nin kemer yazıları

Revan Hanlık Sancağı

Gölkent Mezarlığı

Urud Abideleri

Karakoyun/u Kasımoğlu Ahmed ' in mezar taşı. 1540- 1575 yy. Aşağı Karanlık (şimdi Martuni) şehri

Kırkbu/ak Mahallesi Tekiye Köyüde Türklere ait bir eser

Gümrü Türkleri

Revan - Penah Han'nın evi

Firudin bay Köçarli

Haş ı m bay Vazirov

Erivan Kız Okulu 1 945- 1 946 Mezunları

Karakoyunlu Deresi Köyü

Çaykent Köyü Orta Okulu

Ahi Tevekkül Zaviyesi

Hacı Nevruzali Bey Mescidi

Gabahlı köy mezarlığının Ermeniler tarafından dağıtılmış tarihi değeri olan mezar taşları

Zal Han Mescidi

Tepebaşı Mescidi

Emir Saaa Türbesi

Demirbu/ak Mescidi XVII-XVIII yüzyıl

Ermenistan Türklerinden Sona Kerimova

Ermenistan Türklerinden Mail Kerimov Abuzaroğlu, Sona Kerimova, Abuzar Kerimov

Ermenistan Türklerinden Manya

Ermenistan Türklerinden Mail

Kerimova Muhammed Kızı

Kerimzade Abuzer Oğlu

Ermenistan Türklerinden Mehman Kerimzade Mail Oğlu