Refik Zeka Handan - Unutulmuş Dahi by Türkçü Betik

Ord. Prof. Dr. Refik Zeka HANDAN

UNUTULMUŞ DAHİ Alibey Hüseyinzade'nin-Ali Hüseyin Tııran·ın

1 30. dogum yılı dolayısıyla

KORKUT YAYINEVİ BAK l,il9._4..

f'ı1 A:::ıP.nn:ı ı".ı

•

:ı · " �·

. .,

. _

,..1

KORKUT YAYINEVİNİN KURUCULARI VE SAHİPLERİ: Halil Rıza lJLUTÜRK

Refik Zeka 1 IA:\DAN \lıııwı ELI3010. .

KORKUT YAYINEVİNDEN

. Tü rkiye'nin milli şai ri . Fah ri Akademik. Se çkin Sanal Adamı. Alatü rk ve Devlel Öd ülü Sah ibi. Pro f. D r . Refi k Zeka Handan'ı n bu kilabı Tü rk d ü nyası nın dahi bil,gi nl, büyü k. şai r. mahir re ssam. i n ce musi klci . hessas tercü meci Alibey Hüseyi nza cle ' n i n Al i H ü seyi n Tu ran'ın 1 30. do.gumyılı dolayı sıyla ya yı nlanıyor. Sayın profesö rü n bu kitabı clah i d ü şü n ce· adamı üze rine basılan i l k kitaptır. Ki taba Azer baycan'ın halk şairi, Tü rkiye' n i n Mi lli Şairi. Seçkin Sanat Adamı, Prof. Dr. H alil Rıza Ul utürk ön söz yazmışlır.

ÜSTADA LAYİK KİTAP

Atatü rk ve Aze rbaycan Tü rk Cumhuriyeti Öd ü l ü Sahibi. Seçkin S anal Adamı. Tü rkiye'nin M illi Şa iri . Orcl . Prof. Dr. Re fik Zeka Handan'ın Unu lulnıuş D ahi kitabı Tü rk D ü nyası nın fahri. büyük Türkç ü bil.gin. ,güzel şair, velud te rcümec i, mah ir ressam. hessas musikici Tü rk Ocaklannın kurucu larından biri Al ibey Hüseyinzade (Ali H üseyin Tu ran) ü zerine yazılmış il k. mono.l:?;rafid ir. Yüzden fazla şiir kitabı nın yazan. Cavit Sanalı . M e hmet H ad i. M ü şfik İ nce likle ri. XX . y üzyıl Aze rbaycan Roma n t iz m in in Este t ik Nilelikle ri monoj:!;rafilerinin m üellifi, Türk D ü nyası nın ü n l ü şairi ve bil�ini Prof. D r. Refik Zeka Handan otuz yıllık yaradıcılıgı nda Namık Kemal. Re caizade Mahmut E k rem, Abdülhak H a m id Tar han. Tevfik Fikre t . Al i H üseyin Tu ran gibi Tü rk b ü yü kleri üze rine çeşilli tezler. makaleler yay ınlamış. Tü rkiye 'd e . Aze rbaycan'da ilm i konfe ranslar ve mıiş t ir. İ rtica devrin in şertl e rine ragmen Refik Ze_ka Handan yalniz vicdanının sesini d inlem iş, d fr:ı:ü d üz. egrin i egri ü mdesine dayan arak hiçbir şeyde n çekinmeden ,gerçegi kale ı:ne almıştır. Sovyel devrin de, Tü rk sözü n ü n yasak edil dig . i

zamanda ı 8 yaşlı Refik Ze ka h e r zaman her yerde lürklüğüyle kıvanç duymuş: Ey Zeka. şanlı ad ım. canl ı kıvancım bilirim Eve res'te n de yü ce zirveye çalm ış Türk 'ü d iye Türk dü şmanlanna meydan okumuştur. Onu n bu e rdemlil iği . bu kah ramanl ığı Tü rkiye ve Azerbay can basınında layikince de.ğerlend i rilmiş. üze rine mono.g rafi ler yazılm ışl ı r. Bir yıl önce Aydınl ı k ,gaze tesinde yayınladığım B u .e:Cın Türk'üm Demege Ne Var Ki , adl ı makalemdf' �·azmışt ım:

·Dahi Türk şairlerinden Narnılc Kemal'ın. Abdül hak Hamid'in. Tel!filc Filcret'in . Yalıya Kernal'ın. Rıza Tel!fik'in. Faruk Na_[ız'in. Orhan Sey.fi'nin ve başka üstadların şiirlerini bize ilk kez ezbere söyliyen. ille mi�jdecisi oları R<:;{ik Z.elca Handan'dır. "O. çok sahe de ille adımı alan gayreıli, cesaretl i üstadımızdır.·· Dahi bilginimiz Alibey Hüseyinzade h akla il k belgeleri bana Refik Zeka Handan ven11iştir. 1957. yıl dan bu .güne kadar her g _ örüşü m ü zd e A l i bey l'ıze .rine kon uşan Refik beyin ona hayranl ıgı he rke se iyi bell i d i r. San ı�ım Refik Ze ka kadar Alibey Hi"ıseyin zade'ni tanıyan. duyan. seven iki n c i b i r yurttaşımız yoktu r . 1991 f ıl ında beraber Tü rkiye'de o l arken de Al ibeyle i l,gi li yerlere beni göt.ü ren. onun şiirlerini bana okuyan yine de Refi k Zeka'dır. Refik beyin XX. yü zy ıl Azerbaycan Roman tizmin i n Estetik :'\ite likle ri adi doklara çalışmasın d a Alibey Hüsr:vinza2

cle)•e j!eniş yer aynlmışur. iyi halırhyorum. 1967 yı lında Azerbaycan Devlet Üniverı;ilesi'nin p;cnlş salo

nu nc la 27 ynşh Rerik Zeka doktora çalışması tezini nç-ıklıyorclu. Alibey i'ızerine

kadar

konuşlu. bu bü_.

yi'ık c'lfışünce adamımızın eşsiz hizmellerine

kndar

cle_ı!er Hr<li ki. prufesörh:riıı ilinv.:ma neden oldu. Zi ra o

de,·ircle Alibey Hüseyini".ade'ni nncak kölülüyor

lardı. Refik Zeka ise

övüyor.

onu

dnhi adlandı

rıyordu. Dokıor ünvam- a.lc:ın Refik bey uzerine zaman

A.l.erbayran Gt"nçlen ;E!azelesinde ayrıca bir

rmıkale ele yayınladım. Tabii. Alihey üzeıine nızdık la nıu y:ıyınlrınmannşlı. On yıl

hundan

önce ·Gobuslnn A:üzelsanallar

der!!isinde Refik Zekn'mn Unultılnrnş Dahi a.clh bü

Makalede

yl"ık hir ınnknlcsi çıkmışı ı.

ilk kex A1ibey

Hiıseyınzncle ınyikli kıymetini ah}'orclu. Yazım blr neft>se okudum.

O kadar

heyecanlandım. o

kadar

a:ıırur di.ıydıım ki. j!ô:derim yaşardı. Her kese söyle diııı ki. h11 makah:yi aıKnk

\·e

;ıncak_ Renk· Zeka

Handan yaza.bilirdi. Çünkü Refik bey kadar Alibey HC1seyi11zacleni içlen duyan ktmse hiıla bulunmu

yor. Mnknlenin o de\·irde yn�·ınl:lnması kolay iş de

.�llcJI. O .e,iine kadar t\lıhey üzt'rlnr Lek bir bll�ın �er çe.ei yn;ı;mmmş. o dahi bil�inin danılmar. lıizmt-llt>rini açıklamarm�tı. Gözfmıi'ı cliinyaya açan

cliın hlıtün ckr:.;;;likknle

köt fı şeyler okumuşı um. onıı X..X. yl'ııyıl Tiırk

Refik Zeka

sanat

Üslacl hakla yahur. Handan ise clfıny;ısının ı;!üneşi ad-

cşşiz

landmyor. Ziya Gökalp. Zeki Ve1idi Toe,;:ın. Ywmf Akçunı. Ahmcl �ao�lu. Hamdu11a.h Süphi Tmmô ver, Tevfik Fikrel. M eh met Hat11. M. A. Snbır. Hüst'.'· yln Cnvid. Mehmel Emin Resulzade �ıbi üstaclların i"ısladı

�ibi de,Aerlendiriyordu. Bu yar.ıd an sonrn

Rf'

fik Zeka Handan benim gözümde on k'nt yüceldi. Onun Oıerıne daha btr ma ka le

Şunu da

yazıp_

yayınl�dım.

sövliveyim ki. buı;!üne kadar bemm basın

da Renk Zeka Handan hakla iyirmiye yakın maka lem. bir kaç şiirim basılmıştır. Uııululmuş Dalı I ·kitabı

yalımı;

Azerbaycan türk

Jerinin cle�ıl. bütün dünycı Wrklerinin ıfulıarı olan bir Cst�d fızerlrie yazılmış en �üzel. en kıymetli kı t'aplır. Üslachn Türkçülük yolu ndak i çnlışına ve ba şanlanm bel.ı!elerıe a('ıklayan bu kilaptfl Alıbey Hü seyin;ı;tıde bir çok ünhi bilf!in. şair \'e edibimızin yelişn!esini sa.ıl,lnynn büyük iislad �ibi deR;erlendiri

yor. Türkçfılfı,ilCın bayraktan gibi �ösıerilcn büyük

Oslacl Alibey Hüseyinza.cle'nin lslnnburcıa Tii rk Ocak1armm kurulmasında Turan clünyas111a yaplıt!ı eşsiz hizmeller yolunda. ya pt ı:!, ı çabalar leku Leker açıklanan bu kilapla Tiirk edebiy<ıl ve �i.l mil tar ilıi nin açılmamış sarfalanm okuyonız. Kitabın ismi neden Unutulmus Dülıı'dir.

Cünk\"ı

Alibey Hü!-.eyinzı:ule IH\1ü bir çok Tfırk ülkt'lt>rmdr lanınmıyor. Öınri'ıııi'ı Turnn dfmyasıım ddaıııı!:'. Tn

ran ülküsiıyle yaşamış. Turan 4

soyadıııı .!'.!:ötl\rınfıs

bu t ü rk Tü rkç ü bilgi n Turan dünyası larafınd an u n utulmuş gi bidir. B u güne kadar Tü rkçülük tarih i ni araştıran bütü n b ilginle r Alibey Hüseyi n zade üzeri ne gö nül açan sözle r söylemişlerse de. onun hakta ay n ca b i r kitap yazmamışlar. B u nun içi n de Al ibey H üseyinzade hala u n u tu lm u ş dah i d i r. Garibe de olsa. Türk edebiyatı üze rine sürekli yazmış, kıymetl i i ncelemeler ve araştı rmalar yazan gi bi tanı nmış İsmail H abi p Sevük 1925 yı lında is t a nbu l'da çıkan Tü rk Teceddüd Edebiyatı Tarihi ad lı degerli kitabında Al ibey H ü seyi nzade ' n i kitap ba sıldıktan sonra hatırladığını ve unu ttuğu içi n üzü ldü .ğ ünü haman dersliğin örisqzü nde teessüfle yazıyor. B u n u n içi n de Alibey H üseyi n zade u n utu l m u ş dah idi r. Bu kitap aynı zam a n da ün ive rsitele ri miz içi n öze l b i r dersl ik olacaktır. Filoloj i fakültelerin talebe le ri b u kitaptan çok şeyler öğrenecek. Alibey H üse yinzade'nin h izmetl e riyle kıvanç duyacakla r. Bu ki tab b u gün Refik Ze ka H arıdarı'ı n sayesinde Al ibey Hü seyi nzade'n i n adı n ı taşıyan Azerbaycan Devle t G ü zelsa natl ar Ü n iversi tesi i ç i n de e n güzel - a rm a ga ndır . Haman ü n ive rs iten i n sevgili hocası. bu k i ta bın yazan Prof. Dr. Refi k Ze ka H andan bu kitabı öğ re ncile rine sunacaktır. U n utulmuş Dah i ki tabı Tü rkiye Tü rkçesinde ya zılmış ve Türk alfabesinde bası l m ıştır. Bu tab i i d i r. 5

Türk d ü nyasın ı n e n parlak bir sim ası n ı n k ilahı yal nız Tü rk alfabesinde basılmalıyd ı . Eski Sovyeller Birliğinde Tü rk alfabesi gerek t ü rkl er iç in konusun da ilk yazıyı yazan da Refik Zeka Handan olmuşt u r . Onu n b u al fabe konusu nda bugü n ed ek el liye yak laşık makalesi yayı nlan m ış. h er yerd e. h e r zaman yü zdeyüz Tü rk alfabesini kullan mal ıyız d emişt i r . Yazıklar olsun ki. Azerbaycan'ı mızda bunu anla yan lar çok çok azdır. Yeni layih eye e kl ene n üç ya p ma h arfa h iç b ir lüzum yok. Bu kitap Tü rkiye 'ye yollanacak, orada da oku nacaktı r. 199 1 yıl ı nda İstanbu l'da Tü rk Dünyası Araştımıalan Vakfı ' n ı n başkam sayı n Prof. D r . Tu ran Yazgan 'ı n Refik Zeka H andan'a söy l ed i klerini hatı rl ıyorum . Tu ran Yazgan b ey Refik b eye diyord u ki, Ali Hüseyin Turan ü zerin e monografi yaz hama n basayım . Şim d i tabii k i, Tu ran Yazg an bey efend imiz artık Tü rkiye Tü rkçes in d e yazılmış ve Türk alfabe sinde basıl mış bu kitabı n Alib ey H ü s eyinzade'n i n uzun yıllar yaşadığı ve uyu duğu ,gü zel im İstan bul'dan bütü n Türkiye'ye yayılması n ı sağlayacaktır. Bu güzelim kitab ı n Gü ney Azerbaycan'da da o k u n masın ı ist iyoru m . O radaki dostum u z Prof. D r . Ce vat H eyet b eye fen d i, Refik Zeka H anda n 'ı n b ü yü k ön d er M eh m et Emin Resulzade'ye hasrelli.gi d e st a nım yayınladığı gib i bu eseri d e t ü rk taşlarım ızc:ı. il e tec ektir. 6

Bu.�i'ın

Azerbaycan'cla

Alibey

Hi'ıseyinzacle'rıin

<Hlının ebedileşmesi için çok şeyler cli'ı�üni'ıyoruz .

Ama ben öyle sanı yonı m ki. o hüyük insaııın adına layik en büyük arma,gan büyük şair. büyük bil.gin Hdik Zeka Handan'ın önsözünü menmıın iyetle yaz clı.f!:ım bu ki"ı<,>i'ık kitabıdır. Öyle bir küçük kitap ki. manaca büyük kilaplarla yanaşı duracaktır.

ıı

Ocak 1994 yıl

Bakü

H. Rıza ULUTÜRK Türkiye'nin �;lilli Şairi. Seçkin Sanat Adamı. ProL Dr.. Halk Şairi.

'•:

UNUTULMUŞ

DAHi

Ziya G ökalp. Yu su f Akçu ra. Zeki Velidi To�an. M e hmet E m in Resulzade, Ahmet Ağaoglu . M iize Ce lil. Mehmet H adi. M. A. Sab ir, H ü seyin Cavit, Ü zey ir H acıbey l i. Ahmet Ceval, M ikayı! M ü şfik gib i büyük le rim izin manevi babası . büyü k filosof. üstad şair. eşsiz m u harrir. mahir ressam. ince musikic i. lok man hekim . kamil natik. alevli publisist. orij inal tercü man. tü rkçü l ü gün banisi Al ibey H ü seyinzade ( 1 8 64- 1940) d ü nyanın çeşitl i ü l kelerin in ansiklope d ilerine salı nmış. m ill�tim izin adını insanhga yay mış dahi b ir y u rttaşımızdır. Bin yıllık edebiyatımızda Al ibey H ü seyinzade zir vesinde olan söz üstad lanmız o kadar d a çok degil . Yazıklar ols u n ki. alçak sovyel devrinde manevi ya rasal ar o sanat ,gü neşine göz yumdu lar . İ nsanlı_ğı n y ü z karası olan sov'yet alimcikle ri he rzaman heryer de Al ibey H üsey inz�dey i gözde n salmaya çalıştılar. o n u n üzerin e olmazın haksızlık yaptılar. Anlam ad ı la r ki. d a hiy i-azam Abd ü l hak H amid demişken. "De n ir m i g . a yib olm uştu r gü neş, do.gmazsa bir m ü d d e t?�" 9

insanlık Larih inde dah ilerin i unu lmaya zo rlan mış. hak diye n ağzı ,gülleyle suslurulmuş bir ulus va rsa. o da Azerbaycan lü rkle ridir. Rus şövenleri. ermeni murda rlanyla beraber Aze rbaycan lürkleri nin büyük oğu l lannı luluklamakla. kurşuna diz mekle kalmadı lar. Tü rklüğüyle kı vanç duyan yu rt laşlanmızın h epsin i buzlu cehenneme sü rdüler. Bizim Tü rklüğümü zden köpek g ibi korka n bu Tü rk düşmanlan b ize soyumu zu . kök ü mü zü . adımızı. so yad ı mızı unu tlu nnak için en alçak e mellere el atlı lar. O alçaklar anlamadılar ki. tilkiler ku rtlara b ir şey yapamaz. Bu danı l maz b ir gerçeklir. Bu _gerçe ği yu rttaşlara duyu ran Al ibey H üseyinzade'd ir. Alibey H ü seyinzade 1864 yılının 24 Şubalı nda Salyan şeh rinde doğmuşlur. Babası Molla H üseyin H üseyinzade devrinin zengin ve e n gin d ü nyagörü ş lü ayd ınlanndandı . Anası H atice hanım Kafkasya şeyhülislamı ü nl ü Şeyh Ah mel beyefind in in kızıdır. Al ib ey' in babası Molla H üsey in o devird e bir Tü rk şeh iri olan Tiflis'e, kayı n pederi Şey h ü l islam Ah me l Beyin n ezarelinde bulunan oku la muallim tayi n edildiğinden. oraya göçmeli ol muş. Alibey ilk tah s i lin� haman okulda almışlır. Ö nce Tiflis g;imnazisi öğren cisi olan Alibey , TiOis müslü man meklebinin ögrelme n i olan babası ndan Tü rk. Arap ve Fars d il l e rini benimse miş, Ru s d il in i ögre n mişlir. Babası Molla H üseyin erken d ü nyadan göçl üklen sonra Alibey büyükbabası Şeyh Ahmel beyin h imayesine 10

.geçiyor. ı\libt>yirı hir clii�ı·ırıce adaıııı �ihi yeti�nıesin· de bu mıılıterern büyükbabaııın hi'ıyük lıizn�eli Öl· muştur. Aziz tonınunuıı özel ö.greııııeni oları .-\lııııtı beyefendinin evini Tiflis" miJhitiniıı büyiik bil.�iııleri sık sık ziyareL ediyordu. Küç i'ık Alibc·y o fazil irı�arı lann çevresinde olur. anlan dinlerdi.

Şeyh Atımel

beyin yakın arkadaşı büyük di'ışi'ırıçe adamı :\·1irze Fethali Ahıınt.zade. Alibey'i k e nd i evladı kaclar se\·i · yor. o nunla konuşmakLaiı ze\·k alıyordu. Alihey'in dünya �örüşüııün ·toparlaımıasıııda bu zatın

kisi

el··

cılınanu�rlı.

1885 yılında Tillis �iım1azisini bilirerı Alibt>�' Pe tersbur,!! Üni\·ersfıesi'nin riyaziyat Ye ı ıp bölme�in e . kabul olunur ve 1889 yılında ürıi\'ersilt'yi fa rklmı ma

diploması ile ha�a \' tı nıyo r .

Çocuk y a� la rı n d a rı

biiyCıkhahasırıclan v� Mirze Feı hali Ahıını.zade'derı Tü rkıye üzerine il.!:!inç anılar işiten özlerniy!e yaşıyordu. Büyükbaua�ı

A!ibey

Şeyh

Türkiye

Ahmet B.e-·

yefendi Tfırkiye ş ai rle rini İran şa i rle rind en- k;1t üstün tul uyo rd u .

kriı

Fuzu i. Galib. �edim. Nel"i di

vanlarına içten belecl idi. Genç Alilwy hüyülföabası· nın et k is iyle hu şairlerin şiirlerini benimsemişi i. Pe ters!JLtr�

İsi a rıb u l' a

Cıniversile5ini 'bitircHktt'rı

sonr�.

Aljhey

giı.me�e can· atıyor. Aliht'J-"in isıanhul'a

.!!illlıesinin esas nedeni çocukluk yıllnrıııclan liaya hncla

silimnez

izler

bırakmış.

:1.anı anlar

İsle:\rıı

dünyasının nmn�,·i haikenı i �ayılan, insanlıa;ııı �a hest'ri adlnnıın

.�üzelim isıanbul'u ,ı:!örmek heve-

1 1

!Jıı <1Şk

siycli

,genç Al.ihl'y i 1H�9 yılırıd.1 İ-;ıcınbı.ıl ;ı

Sırıcwlarcla n u.Q u rl a ,geçen Al ibt:y'

.göl i'ı rd ü.

İsı ;rnbı ı 1

Askt>rı Tıp C'nin•rsilesi'ne _giriyor. Bu korıııda Alıbe�·

H Cı-.e�··inzade'nin mane\'i t•dat laıırıclan sayı l;ın i'ı nl i'ı Ti'ırk bil.!.!ini.

l<nzan Türkü

profesör doktor Yıısııl

ı\k<;ura Tl'ırk Yurdu der.gişinde yayınladı.gı �ffı-.;eyirı

zatlf:

Alitw�· makalesinde yazıyor:

"'Jlılebesinirı çoOll A n u dol u ııc Rwncli'nirı ıızak ı·ı.: krırwılık t•ilrıucılerinclerı topla r ı m ı � hu mckıebıe Alı· #Jeli hir kııze!J g(ınrsi giFJi parladt . . Yıın<ın ı•e Laıiıı eriehıııcııırıa (t$irıa vlclııkwn basım Alrrıwı. .Rııs ı�P 111(liliz �.;diplerini hayli gözdrrı geçirmiş ııc

Do5)u

edebi

! ;<ııı111 m(ısteşriklcr riçısırıcfrın öyrerımis b�ılwwyor· Osıesine

dıı.

Arkadaşlarının

isim

ı•e

res.sw11(i1

kerncın

llernerı hepsi deı >r - i

çalı!Jordu.

kadim edihleri r ıin

res imlerin i ancalc Küçük Larousse'den hili

uorlrırrlı. Rll.s Jilcir tıe edebiyatına tamamen yabancı ·

·idiler .

Ço(lwuuı Batı.fikir ue e<leb_iuauna

ııııkı�fk!rı

wıca/c Frwısız gramer . ve lektürlerinde hecelenen pan,:aluru

dayanıyordıL

Alibey.

İs tan b u l

Tıbbi�W

Mektebine Hatı .filcirlerini. Batı edebi!laıınt Bacı irfan t'e

nwderıiyetini. kısacası. Batıyı tamlmakıa prQ/e

sörlerimle11 çok hizmeı e!Li. Alibey Tıbbiy e Mektebin c'e ik�n Türk r!ıilliyetçili{Ji. Türkçülük. ya h u t Turancı

ille

Jil-crirıi ( (ı ş ıy or

ceı•uµ

verebilmek

fxışka

elcle l�içbir

muydu ve yay d ı mı? Bu

_için

··pan-Taranisl"

so n ı�; a

rnanzıtmedcn

rriateryel yoktur. Alibe!J..,..O nwnzu

meyi claha Tıbbiye Mekıebinde iken

yazmış

ol<lıı[lıı-

nu söylüyor. Hüseyinzade'nin Tıbbiye Mektebinden labib yüzbaşı rlı.lbesiyle diploma alıp çıkması 1895 tarihinde olduguna göre. manzwnenin yayınından 10-11 yıl önce meydana getirilmiş oldugu anlaşılı yor.. " (Yusuf Akçu ra. Türkçülük, İstanbu l . 1978, s . .

1 84).

Prof. D r. Yu su f Akçu ra'nın Tu ra nist" şiiri şu d u r:

beli rttiği

"Pan-

Sizlersiniz. ey kavm-i Macar bizlere i hva n : Ecdad ımızın müştereken ·menşeyi TURAN. Bir dindeyiz biz. hepimiz hak-pereslan : Mümkün mü ay ırsı n bizi İ ncil ve Ku r'an? Cengizleri titretti şu afak-ı seraser. Timu rları hü kmetti şe hanşah lara yekser. Fatihlerine geçli b ü tü n kişver-i kayser. Tabii. böyle parlak \;':>tidadlı genç Alibey İ stanb u,1 Askeri Tıbbiyesi'ni başarıyla bitirmeliyd i . O . 1 895 y ılı nda tıp doktoru di ploması nı alıyor. Haman y ılda Osmanlı -Yu nan savaşı na ka tılan Alibey beş yıl son ra müsabıka sınavını ka zanarak Askeri Tıbbiye Mektebine Cilt ve Firengi hastal ıklan muallim m ü a vi ni seç iliyor. O yıllarda gizl i şekilde faaliyet göste ren Genç Tü rkle r hare kat ının liderle ri sırasında gö rü nen Al ibey H ü seyi nzade. il Sultan Abd ü l ha mit dev ri nde takib ol unmaya bilmezd i . B u n u n içi n d e Alibey yeniden Bakü 'ye dönmeli oluyor. Öğrenci yıl lanndan Tü rk ogl u Tü rkl üğüyle kıvanç duyan . alev13

li şiirler yazan Alibey İsta n b ul'cl a yayın lanan :vlalıı mat . aazetesinde dahi Alman şairi Volfrang Gött'rıin

ünlü

Fausl

eserinden

eltigi

Lerçüme

parçalarını

Salyani imzasıyla yayınlamıştı. Bu tercl'ıme Tü rki ye n in büyük şairleri tarafından yüksek degerlencli '

rilmişti. Türkiye basınında genç Alibey'in şiirleri \'t

makaleleri de yayınlanıy rdu

Fakat onu clüşünchi

ren ,e;nzelecilikti. Fitreten muharrir dogmuş Alibey makam arıyordu.

Onun Türk milletine söylemeye

yüregincle çok şeyler vardı. Genç üstadın Azerbay c an a dönüşü Rus-Japon savaşının başlamasına te '

sadüf ediyordu. İşgalcı Rus ordusunun Japon or dusuna maglup oluşu Türk memleketlerinde bir umut kıvılcımı uyandırdı.

Bu büyük olayla il.gili

Tiı' rk Azerbaycan'da da hak sesleri yükselrne.f!e baş ladı.

1905 yılı nda Alibey Hüseyinzade'nin önderli

giyle Hayat gazetesi yayınlandı. Bu yeni fikirli yeni gazele az zaman içinde çok büyük ün saldı . Birbiri

nin ard m c a başyazar ve kurucu Alib ey Hüseyinza cle'nin hanıan gaze lecle Türkler Kimdir \'e !\imler

den İ barettir. Bize Hangi İlimler Lazımdır. Yazımız. Dilimiz. Birinci Yılımız başlıklı orij inal makaleleri günışı,gına çıkmaya başladı. İlmi tefekkürle baclii ıe rekkü rün ı emasından d o gan bu makalelerde hüyi"ık .

üstad

Türkleşmek. İslamlaşmak. A\Tupalaşmak fik

rini öne sürüyordu. Sonralar bu ü lkü büvi'ık Ti"ırk çü Ziya Gökalp'ın v e Azerba�Tan Türk Cumlıuri\'t'ti

banisi büyük önder

Mehmet

Emin ResukHlt'rıiıı

hayat meramnamesine çevri l d i . Ziya Gökal p Türk ç ü lügü n Esasları kitabında yazıyor:

"'Rusiya'dan İstanbul'a gelen Hüseyinzade A libey Tıbbiye'de TürkçUJ.ügün esaslannı anlatıyordu. Tu ran adlı şiiri Turancılık ülküsünün ilk ortaya koyulu şu idi." M e h met E m i n Resulzade Azerbaycan Kültü r Ge l e nekleri Kitabında d iyord u :

·Beynelmilel demokrasi prensiplerine dayanarak kurulan bu cum huriyet -mavi, kırmızı, yeşil- üç renk li bayragıyla Azerbaycan kültür geleneklerinin bir hülasas ını remizlendiriyordıL Mavi renk Türklüğün, yeşil ren k 'İslamlığın. kırmızı renk de çagdaşlıgın ala metiydi. Vaktiyle Feyuzat mecmuasının fazıl m uhar riri "Türk kanlı. İslam iymanlı ve firenk kıyafetli ola lım .. demişti: sonra Türkçülüğün büyük filozofu Ziya Gökalp bu üçez ümdeyi daha ilmi bir üslupla kullan m ış ve aynı şiar sonra Açık Söz gazetesinin başlıgı altında bulunmuş tur." (M . E. Resu lzad e, Azerbaycan Kü ltür Ge lenekleri ve Çağdaş Azerbaycan Edebiyatı , Ankara. 19 84, s. 37) Alibey H üseyinzade'n i n bu ü lküsü büyük şai ri miz Tevfik Fikret tarafından da alkışlandı. 19 23 yıl ı nı n 29 Ekiminde ku ru l an Tü rkiye Cumh u riyeti'nin banis i. iyi rm inci yüzyılın e n büyü k . Türkü M u stafa Kemal Atatü rk bu ü l küyü hayata geçird i . Ziya Gö kalp bu ü l küyü 'Tü rkleşmek, İ sl amlaşmak, M uasır15

laşınak" şeklinde ilerle lli. Bu tezler Al aLCı rkçüler ta rafından yeni ü l kü n ü n temel un su rl arı ,gi bi kabul olundu . O devrin büyü k san al adamlarından Ab d ü l hak H am id , Rı za Tevfik. H üseyi n Cavid , M e hmet H ad i . M i rze Al iekber Sabir. Cenab Şehabeltin. Faik Al i, Süleyman Nazif ve başkaları bu ü l küyü i ncele yec_:ek, açı klayacak, uygulayacaklard ı r. H ayat gazetesi az zaman· içind e devri nin sanat okuluna çevrildi. XX. yüzyı lı n başl angıcında Azer baycan 'ın pol iti k, sosyal ve kü l tü rel hayatına büy ü k etki le r yapan Tü rkçü l ü k akı mı n ı n t arihi ,gelişimini inceleyen bu ,gaze te çar mamurla rı tarafı ndan tehli k� sa yı l arak. 1 906 yılı nı n eyl ü l ayı nda ka pan d ı . Ga _ zet en i n kapanması dolayısıyl a büyü k şair M. A. Sa bir Molla Nasrattı n d e rgisi n i n 1 906 yıl 6 E kim sayılı n umarasında Cevaplar Cevabı a dl ı taassüner. ıztı raplar dol u şiirin i yayınladı. Her bendin son u nda sesle nen "Efsus. Hayat ise memat old u . kapa nd ı·· n akarat b u olayın büyük vatansever . hü nerve r şai re ne kadar .elki yaptığını gösLe ıiyor. H aman şi ird e Sab i r . . Alibey H üseyinzade'yi �öze al arak y azıyord u : Üstadı n i şin. i şlediğin ham ne bilsin? İlmin. hü neri n kı yme tin İsl am ne bilsin? İki nci m ı sradaki acı eyham şai ri n kalb inirı acısı nı bel irtir. H a m an şiirde "Ru si o ku m uşlar be n içi n ellile ni l're t?" hi tabında neler yok! Ku şkusuz. Hayat ,gaze tesi nin ka panması Sab i r şi i ri n i . başy az arı old u 16

.Qıı dergisinin b<ış sayfasın da yayııılayan büyük ya z;ır \-1 irze Ct:lil'i clt' içlen sarsıtım�dı . !�alem arka daşlarının rııhl<lll di'ışmesine ·candan üzi' ı len Al ibey llüseyinzadt· bir ay sonra Füyuzat adlı hafta lık ede bi. ilmi bir cler.!!i yayınlamaya başlıyor. İlk sayısın dan bütün Tür k clünyasıncla bir yıldırım _gibi ,gi.'ırle ycn.

bir �imşek _gib i parl ayan bu ,güzelim cler.gi

millt>t irııizin .!!a y retli o,e:l u Hacı Zeynel abidin Tagısoy hazretlerinin mal i yard ımıyla çı kıyordu. Büyü k Ti'ırkc.;ü Yusuf Akçura bı.ı eşsiz cler,gi üzerine diyor clı ı ki. özel likle Füyuzat'la yayın lanan makalelerinin t:sas

şek linden

H i'ıseyinzacle

Alibey'in Türk.

Türkçi'ı. haı la O sma·nlıc ı oldu.�ıın a derhal karar ve

rilir. Büti'ın Tü r k l er a rası nda Osmanlı Türkçesi ol masını isler ve kendisi yazıları nı old ukça te miz Os manlı edebi Tü rkçesiyl e. o zamanlar İstanbu l'cla .geçer li yeni eclebiyal-ı cecl icle üsl ubiyle yazar. S iy a set olarak O sm an l ı devl e t i n i. O sman l ı Türklü _ğü n ü . ba.Qınısız Türklü_ğün nüvesi sayar . Bu y ö n de n Bü .

meselesi ne bakı şı, Üç Tar.l- ı S iyasetin Türkçü l ü k fikrine yakın demektir. l i'ırı Türklük

Yazık l ar o l�un ki, iy ir rn in c i yüzyıl Türk dünyası na Türkçi'ı ll'ık .C!L'ıneşi cloguran bu ,güzelim dergi üzerine Azerbaycan'ıımzda hı ıgi'ıne kadar yalnız küfür· ,

l er. bühtanlar yagcl_ı nlmış. menfur marksist -leninci

bil,ginle rinıiz saç mal ar. sefseteler yazıııakıan çe ki nmemişle r. Bura claca bu1111 ela söylemeden _ge çmiyece gim ki, o t uz metoclolojisiııi bayrak t u lan sovyet

St'llt'

hııııclan önce yazclıgım X..'\. �·iı· .1.yıl Azcrha�'C·;uı

Romanliz111ini11

Estetik Nilcliklt·ri korıııl11

cloktcır;ı

tezimde Füyuzal dergisi ü zerine yazdı�ıııı sayl'al;ır daki öv�üler o zaman çoklarını kızdırmı�lı. Hi'ıseyirı Cavil üzerine

yazıp yayınlaclıgım Cavit Sanalı ,.e

Melmıed Hadi üzerine yazdı_ğım Mehmel Hadi acllı mono.grafilerimcleki larillrr de Lenkiı alrşine tı ıı ı ıl mtı�l u. Oysa. Füyuzal cler_gisi yalnız Azerbayca11·cıa clegil. Yakın Dogııcla o zaman için e�i-heraberi nl maynn bir cler.ı,!i _gibi cleyerlerıclirilnıiş. Türk ırkırıın uyanniası.

binır;ı�·a .!!elmesi işinde büyi'ık llizııwı

yapırnşİır. Füyıııdı cler.!!isi birce yıl yayınlanmasına ragmen iyinııibe� yıl yayınlanmış olan

:'vlolla :\ns

rnı l ın cler.!!isinclen az iş .görmemiş, az yarar n·mıP miş. az sedlmemiş. az ü nlü olmamıştır. I3ıınu ela demek _gerekir ki. Molla Nasratlın der_gisiııin kıırıı cusu ve başyazan !\1irze Celil. ça_gclaşları sırasıııcla Alibey Hüseyinzade'ye büyük say_gı clııynıu�. .üstadı bilmiştir . ö_greniyonız ki.

cııııı

Anılar kitabının ilk baskısıııclan Alibey Hü seyiıızacle

1908

yılıııcla.

Türkiye'ye ,geçmek içirı Tillis'e _gelmiş. :vtolla \a'='r<ıı ıın cler_gisi reclaksiyasına u.0:rarııış. Mirze Ct'lil i>e�·lc .görüşmüş. Alihey. :Vlirze Celil heye "Sade yazı�·ıırsıı mız. sade yazmayı başarmak hi'ırıerclir"' söykmi:-:-. l\-lirze Celil yazıyor ki. Üstadın bıı sözü ne o kadar ' se\·inrniş ki. sabaha kadar u�'umamışt ır . Soııra cl;1 ekliyor ki. Alihcy Hi'ıseyiıızadc .!!ibi bi"ıyi'ık i'ısıatlııı

dilinden bu kıvmeti almak onun içiıı b üyük şerdıır.

fAsep6a� �-:;-.a � rı :-\

nAr-,,"r: .......

tı

- ... .

• , _0 , • _

�� ••

Füyuzat dergisinin ışı gı na o devrin büyü k edib leri to plan mıştı . Mehmet H ad i . S abir, Ah met Ağaoğ lu . Sanalüllah Refe loğlu. S abri Ayvazoğlu dergiye yazılar yazıyorlardı. Mehmet H adi'nin bir şai r gibi ye tiş mesind e bu derginin b ü yü k h izmeti olmuştu r. Al ibe y Hüsey inzade onlann ülkü önderi idi . Dergi nin h e r sa yısında imzası ,görülen Meh met H ad i gibi büyük Türkçü ş ai r Taze Hayal gazetesinin 4 Ağus tos 1908 y ıl tarihli s ayıs ı n d a yayınlad ı ğı isti kbali miz Par laktır ad lı şii rinde Alibey H üseyi n zade'ye şunlan söy l ü yor:

Senıavat -i Hay al 'ı n , ey Zeka-y! alam arası! Füyuzal'inle d i r Fi rdevs-i ith amal'ın e hy ası. . Açar se n n u r verdikçe o n un ö vrak-ı ran ası. Açıl. ey bab- i cennel. la güle ü m mid h ürası, S i"ırurabad -ı H ü rriyyet p;elir. d i lş ad olur alem: Bu islibdad e l i nden ku rtarır. azad olur alem. H ad i 'n i n Firdevs-i İ l h a m at adlı şi i rler kitabına da sal ınmıştır. B u n d an başka M . H ad i ' n i n Al ihcy Hüseyinzad e 'ye h as r ettiği ş i i rler çoktur. B u şii r le rden tek birisi şai rin sovyel devrinde b asılmış kitapl a r ın a sa l ın mamış. Bu radaca Al i ağa V ah il'-i n ha na söylecligi bir an ıyı h atırl adım ..: V ah i t bey. M e h met Had i 'n i n müftrs ,günleri�in t anıkı o lmuştu . V a h i t bey diyordu ki. b i r ,gü n H adi bir S alyanlı ö�re tB u şiir M.

menine demişti ki, "Sa lyan'ın taşı na da kurban ola yım. toprağına da. Çünkü o topraklan Alibey trnse yinzade ı:ı;ibi bir da h i çıkmışlı r . . . "

Füyuzat de r,gi si kapanan zaman M eh met Hadi Elvida, yahu t Acı Bir iı:ı;rar adl ı şiir yazm ış ve bu şii rini Füyuzat'ın 32 . , yani son u n cu sayısında yayın lamıştı . Bir zamanlar: ·

Dağa dersem, işi ti r. so n ra veri r eks-i se da, Taşa d önmüşl ere eks eyl emed i fe ryad i ın. diyen şair bu şiirinde de: Taşl ara te'sir edi rd i nal e-yi can gah i m iz, Olmad ı le'sir bahş-i eh l -i İ sl am ah imiz. Nefret e lmiş san ki bizden . Hacl i ya, Allahimiz. Ki!D.- ü mmid eyledik biz. dognı su . İslamden. diye üz q lüyo rdu . F üyuzat neden kap andı? Kim kapattı b u ,güze lim dergiyi? B u k onuda bugüne kada r b i rşey yaz ı l mad ı . Fakat ·dahi Fuzu l i d e m i ş k i : "He r h i kmete �erç i b i r ·seb e_ p var. Aya. sebebi kim e lli izhar. " Ta bii, he r olayı ç ıkaran b ir neden . b i r sebe p var. O za man Füyuzcıl n asıl oldu da birden ka pandı? Şimdi bunu n ned e n i n i açıkl ayacagım. B u n u i l k kez Ba kü 'de yayınlanan Kob uslan a d l ı _güze lsa nallar der gisinde yayrnl ad ı ğım Unu tulmuş Dahi ad lı Ali bey H üseyi nzade üze rine yazdıgım makalemde açıkla mıştım . Şimdi b i r daha sekse n yedi yı l bundan ön·

ceki olayı açıklayaca,E!:ım.

1 907

yılında istanbul'da Yıldız sarayında bugün

bile deni \'e şahsiyetinin çok münakaşalı olan il Sultan Abdülhamid'in tahta çıkışının otuzikincı yılı kutlanıyordu. Ünlü Yıldız sarayına İslam dünyası nın her yöresinden misafirler geliyordu .

Azerbay

can'clan da Mirze Yusuf Talıpzade'ntn teşrifi mesle het

,e:örülmüşdü.

Mirze Yusııf

Talıpzade .o devir

basınında İslam aleminin umumi tarihinden bahse den. mezhep ,.e tarikatlar üzerine silsile makalelerle çıkış eden. Füyuzat der_gisinde de aynı konuda yazı lar yayınlayan bir zat idi. Bu yüzden Hacı Zeynela bidin Ta.ğısoy onun istarıbul'a, il Sultan Hamid haz retlerinin

huzuruna

gitmesini

tavsiye

etmişdi.

Zeynelabiclin bey Sultan Hamid'e layık hediye gön dermek için çok düşünmüş. nihayet. asnn başında Mehmet Kerima_ğa Mircaferzade tarafından Türkçe ye çe\'rilmiş "Kur'an"ı altın kapak içinde Yıldız sara yına _göndemıişti. Hacı Zeynelabidin okumuş adam cle_e:ildi. Bunun için de Fıı.nızal dergisinde yazılan� lcırclan habersizdi. Sultan Hamid hcıZretle.[i ise Fü

yuzat 'ta yayınlanan makalelerden hoşlanmıyordu. Cı"ınki1 der.gideki yazıların büyük bir kısmı İttihad . , e Terakki Cemiyetinin _gizli bir t eşekkül olmaktan çıkıp faaliyete .e:eçligi de\'ri ışıklanctırıyorctu. Sultan Hamid olayların etkisiyle taht ve· tacının elden çık masından korkııyordu. Bunıın için de yalnız Türki ye'de de,ı?:il. clış ülkelerde de Osmanlı iclare-i mutla-

kası aleyhi ne neşriyat ve tahrikat ile u graşan Ti..rk l e ri tahrip ederd i . O. Al ibey Hü seyi nzacle'n i n istan bu l'da ve Bakü 'deki faal iyetlerini iyi b i l iyord u. Fiı' yuzat'ın sahib-i i mtiyazı Hacı Zeynel cıbi cli n hazretlerinin ona ,e:önderdiği a rmag anı alırken . Mir za Yu suf Tal ı pzade'ye hitabe n : "Birşey a n Tanııyo nım. Han Zeynel abid in hazre tleri bana böy le cl e ger li amrn,ğan gön d e rmesine rağmen de r,gisi n cle b eni ye riyor . .. " d iyor. M i rze Yusuf Tal ıpzacl e memlekete d ön ünce hü nkarın dedikleri n i Hacı Zeyn elabi d i n hazretlerine ileliyo r. Ha cı hiç beklemed i ,!�) bu hab e r den çok üzü l Ö yor ve h ü n kara sedakat ve mu h ab b e t i n i bildirmek i ç i n Füyıızal d e r.g is i n i kapa lıyor. Ha man yıl Bakü 'de yay ı n lanan Şelale cl er_gisinde b u konu i le ilgili ç o k e n teresan b i r re si m \'e ri l mi şti . Ressam İstanbu l 'cl aki ü n l ü Yıldız sarayın ın t e s\·irin i ve rm iş: Su l tan Hamid taht ın da ot ıırmuş. Mirze Yıı suf Talı pzacte e l i n d e allı n ka pakh Ku r'an o n u n ön ünde tazimle d u rmuş. Re smi n allında b u sözle r yazılmış: " İ şle mecmua b öyle kapandı. .:· Füyuzat d e rgisi nde Al ibey Hüseyinzade Tü rk ül küsü. Türk büyükl üğü ve Tü rk kudreti i n ancı üze rine makale ler yazm akl a be rabe r ruslaşma ve fars laşmaya karşı da ·ses i n i yüce l t iyord u . Der_ginin her sayısında yayı n lacfı ğ _ ı makalelerinde üstadın dünva görüşü n ü n zcn ,gi n l i g:i ve e n g_ i n l i _ği duyuluyordu. Fü yuzat yal n ız yayı n l and ı ğ . ı d e\'re cte.gi l . bi.ıt ün d e \·i rk re seslenebilecek bir ülkü der.gisi .g ibi de.gnlendiri22

lebilir. Yazıklar olsun ki, bu dergi fr1:erine bugüne kadar vicdan lı bir"Ç atışma yoktu r. Fü yuza l kapanı n ca Saadet okulu m üdürl ü �üne alınan büyü k edib Alibey Hüseyi nzade bir kaç ders l i k gü nışı .gı na çıkanyor. YaŞad ıgı devri n bütün ay d ınları ona b i r �üneş gibi bakıyor. Gerçek bu dur ki, Tü rk Ye İslam meden i yetinin gelişmesinde bu b ü yük d ü ş ü nce adamının hizmelleri danı lmazd ı r. 1910 y ı lında Alibey Hüsey inzade müdürlük yap

tı _gı Saad el oku lundan ayrıl ıp, istanbul'a göçüyo r. Bu dahi insanın Turan dü nyasının manevi başkenti ist anb ul ' a göçmesi tab i i idi. Zira onun büy üklügü nü nıühiti a n layamazdı . Alibey Hüseyinzade'ni n çok �evc!i:,•i bl"ı/ ;· : :;nir Tevfik Fikre t sanki şu mısraları o n u n şerefi ne .�öyle mişli: -.

Anlamazlar o tehev vü r. o ş ikayat n için, Dnhl edenler sana feryad m ubahatın için.

S ıgmrnnış sadr-i pelen.e;anene ka lb -i şiri n . �f:'.ımeıni·.� ku dreti n e şöhret-i alemgiıin, Öy�e b ir nehr-i m uazzem gib i cuş etmi şsin. Fakat. eyvah. ç qrak yerd e akıp gitmişsin. Sana hir başka zem in, başka zaman lazımdır. �12.na bir alen�-i 1ahu t nişan lazımdır. ..

rıı

u azza m i nsan Bakü ' n ü n dar mü hitine sıga23

ma.zdı. Azerbaycan Türkleriyle Tü rkiye Türkl eri ara sında h içbir fark ,görmeye n. derslikle re F11zuli ile N ed i mi. Ham idle Ke malı . Fi kre ll.e H ad i n i ay rıı sıra da t ak dim eden Ali bey'e yerli şaircikler ve ali ıncikler iti raz ediyorlard ı . Alibey de onlara cevap \·eriyordu ki. bi lmem şu Abd ul lah Şaikle Abbas Sıhhal cen ap la r ı bana neden k ı zıyorlar. Canım, İsLanbul 'd a öyl e şa irler va r ki , Aze rbaycan'daki şa irle rd e n cl alıa lürkçe. daha azerbaycancadır. 1 909 yılı n d a Te rakki _gaze t esi nde yayınlan ı n ca büyü k lartışmaya n e d en olan Yazımız. Di lim iz İk inc i Yılımız başlıklı makale si yukarı aşagı bu konu daclır. On u n fikrince Azer baycan'ı yel)'Üzl'ınde Türklerin yurclu yapan i n anç ve ku dre t. iman ve kanla Anadolu ve Ru meli'yi Tü r kiye yapan i n a n ç, kudre l. i man ve kan ayn ıd ı r. Ta b i i. çagdaş Aze rb ayca n 'da old u gu _gib i o devirde ele Tü rk sözünden ürken cah i lle r �z de g . ikli. r\ıııa Ali bey Hüseyin zad e d ü h asın a de.ge r ve re nler de varcl ı. X.X. yü zyı l Aze rba yca n fiki r dünya sı n ın eıı berra k yı ld ızlarından Alırne l A ga og lu Üze y ir H ac ı be y li iylehmel H ad i. Sahir. H üseyin. Cavit. M. E. Resulza de gibi düşünce adamları Al ibey H üseyinzade'nin adı i le kıva n ç duyuyorla rd ı . M. E. Re su lzacle Azer baycan C u m h uriyeli k ilabı nda b ir 'kaç kez Alibey'in 8 d ı n ı halırlı yor. Ki tabın ö n sözüncl e ıı ögreniyonız ki. l\klımel Emi n bey. ke n d i k i t a b ına Alibey Hüseyin zacle'nin b irşeyler yazmasın ı di le nı i:;; . Bir :Vli"ıtal<1a ad lı önsözcl e Alibey yazıy or: .

"Azizim. Erbin arkadaş! Azerbaycan Cwnlıuriyeıi

iirıt'l(Hlt!J/U viicııda geıirdiginiz

eser

lıı:ıkkırıcla.fikir ı.ıc

ırıiitolamnı soruuorsunuz ... " haycnn

(M . E. Resulzade. Cumhuriyeti. İstanbul . 1990. sayfa 1.)

naki'ı'de yapılası işle

l a ıı bu I

Türk

Onu

malıydı.

yapılmıştı. Şimdi onu

bekliyordu. Türkçülük

yen nıeş'elesi bütün

A7.er

}ürk

ü lküsü nün

sönme

dünyasına oradan yayıl

Ocagı

ha.i!rına

basmalıy d ı .

r\gao.ğlıı Ahmet. Yusuf Akçura. Hamdullah S u pl ı i .

Halim Sahil. Ziya Gökalp. Bursalı Tahir. Kilisli Hifat :\�c-ib Asim.

Velet

Yahya l\.emal.

Çelebi. Semih

Rifm.

Hali.de Edib.

Hıza Te,·rtk. Te\'fik Fikret.

Mehmet

�-:ınin Yurdakul �ibi fi k ir ve emel arkadaşları onıı !:ckiiyordu. Sonralar Türkiye Cumhuriyeli'nin es�ıs

i;ınnı

tt'�kil eden.

milliyetçilik. halkçılık. �arpçılik

· Onu bü:v�ük .Ti'ır kçü ( 185_ ı -tH 14) özlüyorclıı. Eski ar

i"ılki"ıl!·ri lmyala .�eçi Caspı alı İsmail hey kml<t5ı.

Tfırkc:ü

rl lmeliydi.

vazar Mfıfli'ıoglu Ahmec yıl önce ç�_ğınyordu.

( ı .'i70- l 027) nıı.İJ :ırıda TCırkı;ı"ılük ilkt•le_rine ·:-.·ii'k

Dt·rneQ/ni

birlikte

İki

Hikmet.

1908

yı

dayanan ilk kurulus olan

yaraı.nıış.larclı. ·oernc.ı!.fıı

f;w 1 l'ıvelerinden hiri de Ahmet H i k met idi. Haman

,•.-·.rrw�i::: lk y�v.ılaıı

üyeler

Z<ld�. (J;.1:--�)ralı isı.ııail

�ırasrnda Alihey Hüseyin

\'esiphey Yııs-11tbeyli de

nır

dı. Hu cl;ııııiıııaz hizmeti olan dernek sonra:lar verini

l� rak kurulan Türk Ytırclu' ; rn bı r.�kacakı ı. IH :\,!!ı.ıstos 1:�27 r:� 1 Aı,!ııstos 1n1 1) tari hınde kıınılan Tl"ırk Yı ırd rı ct>ıniyetinin kunıcııları �

Ti'rrkçi'ılı"ık or �:rnı o

iç i ne.l e Dokt o r

H i'ı �;ey i ı ı zcı d e Al i

öze l l i kl e ç e k i l iyo r

(Tıı raı ı )

bey i r ı

adı

A l i bey H ü seyi nzade

i �t nn b u l ' a .i! i l m e l iyd i . C i t ı i Bi r kaç se r ı f:' sorı r; ı

d e . B a k i'ı 'de k a l sa r ı e o l a ca k l ı? nam ı ı s s u z

t a ş n a k l a rn ı e l iy l e o ela ö l d i'ı r i'ı kc e k t i . L3 i"ı

Cııi

l ü n Tü rk d ü ny a s ı n e ler kaybed ec e k t i . i s ı a rı b ı ı l

versi tesi p rofesö rü A l i bey H üseyi nza d c y i n!' d e Tl'ı rk m i l l e t i n i n m ü messl l i olan n\'cl ı n l a r z ü m re s i i l e om u z om uza m il l iyet a � kı n ı n .�e nde ri n r ı ıhı ı rıda h ı r i ,, . _ man � i b i çaglay ı ş ı ncla m ü s tes rut l ı iz ı m: t i o ld u . sı n d a b i rb i ri n i n a nl ı rwa b irbi ri nde ı ı

Bıı

,gi'ızel makale

le r yay 1 1 1 lay a n Alihey b i r çok kı ı r ı fe ra n :-;l a r n· r!' re k Tü rkl e r i n dü ny a d a ı a n ın ı rnısı n a çal ı şn ı ı � ı ı . '"B i r nı i l

l e ı tei n h e rşevde r ı ö ne� .

a rzu

:- d i l ece k se\' k ı , ,.,. t" ı ı i r. .

B i r m illeti n kuv,··e ı kazanma sı. m \'ı kca n i � i"ırı..;,ü r lc r i a rasında. man e\'İ ba.i! ı n

le . karşılıklı sev.gl ı ı i n se le b i rb i rimizi l u n cl a

�\rt rnasına

an nıası rrn

ı an ımak.

b i rb i ri m izt�

İ ra n ' ı n G aa n i le ri ı ı e

hn .g l ı d ı r. Özr- 1 \ ı k

ç a l ı şı l ı ı ıa l ıd ı r . .

sevme k . mecle ı ı i le- ) ı ı ıt' yn

y a n l ı ın c ı

n lm a k

vanm"�ıya kad a r

nıc-�e l t:".,.id i r . . .

l l l!' k l e p

·.:'ı �rt-> 1 1 -

c i l e ri r1e şi i r l e ri n i e-zherlt:'!.mek. fa kat \l i ri'e A l i " ı r \ t· vai'd e n i k i sat ı r olsu n d ü z okuyamamak n ı lac a k

h a l l e r! . .

Dahi

ed i b i n

. . .

İ s l t""

ı ı t a

b1 1

söz l e ri ı ıd t> k i

m i l l i t a as�i'ı p k e -:; l i �ı .

m i l l i �t ı ru n ı . m i l l i �<1yre t i d ı ı �· ı ı ı e:u na k i m k a n s ı z d ı r. M e n fu r sovy e t d e \or i nd e bas ı l m ı 5 Aze rbay c a n e d t"" h i · ya t: ı na d a i r c i l i t c i l i t ki t a p l a r ı .l!/ı zd e n .C:t'ç i rt> n l e r ,\ r;ı p

ve Fars dillerinde yazmış olan soyu -sopu bilinme yenleri n siya hisini göm1üşler. Ancak canı canımız d an. kanı kanımızdan. iym an ı iymanımızdan, pey man ı peymanımızdan. vicdanı vicdanımızdan , lisanı lisanımızdan otan Yunus Emre, Pir Sultan Abdal . ' Karacaoğlan. Dadaloğlu , Gev heri gibi anadilimizde, güzelim Tü rkçemizde b ü lbül gibi şakır şakır öten ozanlanmıza yer veriJmemiş. Nefi, Nedim. Şey h Ga lib, Kemal. H amid, Reca izade M ahmu t Ekrem, Tev fik Fikret. Rıza Tevfik, Orhan Seyfi Orhu n . Faruk N afiz Çamlıbel gib i şairleri m izin aydan an , sudan d u ru şiirleri gözleri m izden uzaklaştırılmış. Alibey H üseyi nzade Füyuzat sayfalanndan sesi ni yüceltiyordu ki, neden Abdü l hak H am i d gibi dahi şairleri m izi n şiirleri n i gençlerimize okutturriı uyo ruz? Tü rkiye'nin büyük söz ü stad l annı okumuş ol sayd ık ne kadar genişlemiştik. Yazı klar olsun ki, memleke ti nd e o b üyük i nsanın sesine ses v e renler yok gibiydi . 1 909 yılında yazdığı ve Tarakki gazete sinin 3 1 ve 32 sayılannda yayınladığı makalele ı:t nde yine de haman mese l e ışıklandırılıyord u . 1 904 yıhn da istanbu l'da yayınlanan Tü rk adlı gazeten i n 56. sayısında Mektub-i M ahsus başlıkJ ı · yazısında böyle d iyord u:

"Müslimanlar ve bilhassa Türkler nerede olursa olsun. ister Osmanlı'da. ister Türkistan'da, ister Bay kal gölünün etrafında, ya Karakurum civarında ol27

sun, birbirlerini tanıyacak, sünn ilik, şielik ve da l w bilmem nemlik adlarıyla mezhep teessühünü azal dıb, Kur'an- i Kerimi anlatmaya gayret edecek. dinin esasının Kur'an olduğunu bilecek olurlarsa el verm ez mi?" H aman m akalenin başka yerinde büyük b i lg i n daha i leri giderek yazıyordu :

''Bütün türklü{)ün ifliha_r kaynağı olan Cengizler. Teymurlar gibi harp dahilerine dair hakaretamiz söz ler söylemek kaş yapayım derken göz çıkarmak gibi dir. . . " Şimdi de Alibey H üseyinzade'ye b üy ü k saygısı ve sevgisi belli olan b üy ü k şair ve d ramaturg H üse yin Cavid'in 1 9 1 3 yılında yazdığı M eral sah ne ese ri n i n kahramanı Cengiz beyi ri sözle�le Alibey ' i n d e diklerini n:ıukayise edel i m . Ce ngiz bey d iyor:

''Azıcık insaf etmeli, işte her milletin tarihi mey danda . . . Ecnebiler büyük İskender. büyük Napalyon diye öz kahramanlarına abideler yaptınyor. hey kel ler tiktiri.yorlar. Fakat bizler! . . Bizler ise Cengiz gibi cihangirlere, Teymur gib i kahramanlara hunhar. ca navar diye Lekelemek is tiyorıa . . . "

Anılardan öğreniyoruz ki, H ü seyi n Cavi t. h e r za man diyormuş ki, benim iki ü stadı m var. Bi ri si Ab dülhak H amid, öbirisi Alibey H ü seyi nzade . Cm; d ' i n Alibey'e ith af ettiği şiirler de vardır. F üy uzat d e rgisi28

n i n 1907 yıl 1 4 . sayısında Ca\rid'in H . R. Nahçıvan i imzasıyla Bir Ah - i M ezlumane ad lı büyü k şiiri ya yınlanmışlır. Alibey H üseyinzade üslad bir şaird i . Aruz vezni ni bütün i n celiklerine kadar bilen şairi n "' Faust" tercü mesi : Eyvah ki. d ü nyalan fikrim dolaşırken . Tagibe n e a l var. n e kanat var. n e d e yelken ! gibi be rrak beyitlerle doludur. Yazıklar olsun ki . bu orij inal eser gibi seslenen tercüme de yurttaşlarımı zın gözünden uzakta kalmaktad ır. Alibey'den s. on ra " Faust"'u çevire n ler onun yanından bile geçememiş le r. Ü stadın H al-i Vata n adlı aruzu n , kimse tarafın d an kullanılmamış bah ri nde yazdığı orijj nal şiiri de çağdaşlarımıza belli değildir. H albuki bu şiir Türki ye 'de d iller ezberidir: U cu n dadı r di limin H akikatin b üyüyü, Ne koyd ular d iyeyim. Ne kesd iler dilimi. Bilir m isin cüh ela Ne ettiler vatana. Ne koyd ular uyuya. Ne koyd u lar uyana. 29

D u ru r bila hereket . Reva mı bir di riye? Ne gitmede ileri. Ne dönmede �eriye. Ed u kırar kapıy ı . Biz evde bih abe riz. Ne başka başkalarız. Ne i ltihad ede riz. Ayıllmadı kalem i m Şu Tü rk ile acemi. Ne koydular yazayım. N e kırdılar kalemi. Alibey Hüseyi nzade 1 9 1 7 ve 1 926 yıllard a Ba kü'de olmuştur . O d evrin basını büyük ed i b üze ri ne yazıl a r vermiş. şiirleri . makal ele ri yayı nlanm ıştır . Maarif ve M edeniyet d e rgisinde basıl mış: Sanatın zirvesi bir d ag başında Ç ıkamazsın sen asla o yokuşu . beyti sonralar çok d artışlın lmış. sovyel şai rl e r i n i ye rd iği düşü n ülmüştür. Sovye t bil_gi nleri ay nı rüya n ı birl ikle göm1üşler gibi büyük üstad ı n ünva n ı n a b ü h tanlar yazmaktan çekin memişler. 1 966 yılı nda Ali bey H ü seyinzad e ' n i n aziz dost u büyü k bilgi n. büyük düşü nce adamı Ahmet Agao.?!.30

l u ' nu n oğl u Samet Ağaoğlu eşiyle birlikte Bakü 'ye gelmişti . Aziz dostum. M illi Orkestra Şefimiz. büyük beste ci ve dirij ör. maestro N iyazi Samet Ağaoğlu ile beni tanıştırdı. B ir kaç gün onunla birl i kte olduk. WBabamı n Arkadaştan" adlı Türkiye'de iki kez basıl mış kitabında Alibey H ü seyinzade üzeri ne güzel sözler yazan ve onu n h izmetleri n i layıkı n ca değer lendire n . "Arkadaşım M e nderes", Kuvayı M il liye Ru h u " ve başka kitapların yazan. babasına layık oğu l . büyük siyasi v e içtimai h ad im Samet Ağaoğlu i l e konuştu k . Alibey H üseyinzade'ni am cası sayan Sa met bey söyledi ki. Ali bey Azerbaycan'a dönmek is tiyorm uş. Bu ndan haber tutan H ü seyi n Cavit ü nlü türkolok Sarnoyloviç ile üstada bu m ısralan�ı ilet mişti: Se n ey yü ksek fezalerden inen seyyah-i ze rrinper. Uzak. ey n e cm - i gisudar. uzak git. �za yaklaşma. Uzaktan pek güzelsin , m anzeren pek tath._.pek dilber. M u h abbet yok yakınlı kta. şu mah re kten sak ı n .' şaşma1. . . •

Alibey. Ahmet Ağaoglu ile birl ikte Cavid'in mıs ralan üzeri nde d üşünmüş ve memlekete dönmemiş tir. Tab ii, dö"n müş olsayd ı, Cavid le beraber gider ge l mez buzlu ceh ennemde mahvolacaktı. 31

l 927 yılında İ slanbu l'da çıkan Tü rk Yu rdu der gisinin 3 l Temmuz sayısında l 937 yıl ı n ı n kurban larından olan Al i Nazım'ın "Yeni Aze ri Edebiya tı Ü zeri ne" ad lı makalesi yayınlanmıştı . Haman ma kalede Alibey Hüseyi nzade hakta geniş bilp;i ve ri l miş, onun 1 926 yıl ında Bakü'de nası l saygıyla kar şılandığı açı klan mıştır. Çok enteresan bir fakt da vardır. 1 939 yılında Moskova ve Len i ngrad neşri yatlannd � basılmış "Literatu maya E nsiklopedi"de artık k u rşuna dizilmiş Ali N azım'ın yine de Alibey Hüseyinzade üzerine yazısı yayınlanmıştır. Tabii . bu yazı büyü k Ü stadı küçümsiyen küçük b i r bel geydi . 1 934 yılında �ü rkiye'de iyi mı inci yüzyıl ı n en büyü k insanı M ustafa Kemal Paşa Atatü rk' ü n buy ruğuyla Soyadı N izamnamesi çıktıkdan sonra Al i bey H üseyinzade Ali H üseyi n TURAN oldu . Bütü n ansiklopedilerde de böyle yazıl m aktadır. Al i beyin Saide ( 1 9 1 2) . Feyzaver ( 1 9 1 3) adlı iki kızı \'e M e h m e t Selim ( 1 9 1 5) adl ı b i r oğlu var . Bugü n Paris'te yaşayan Mehmet Sel i m Tu ran berrak istidada ma lik bir ressamd ır. Mehmet Selim beyin iki eseri ba basın ı n iki eseri ile yanaşı Bakü 'de Azerbaycan G ü zelsanatlar M üzesi'nde saklanmadad ır. M e h m et Selim beyin b aşka sanat eserleri dü nyan ı n çeşitli ü l keleri m üzele ri ni beze mektedir. Eski dost u m Anar' ı n Kabustan dergisi nde yayınlanmış " 'f"ransa M ayısı" makalesi nde M e h met Selim Turan la�ı kince 32

d ep;erle nd irilmişt ir. Aze rbaycan D evlet G üzelsa n atlar Ü niversitesi Al ibey H ü seyi nzade'nin ad ı tıı taşıyor. Ne mutlu ba na k i. bu teklifi il k kez veren ben olmuşum. Ne mutlu bana ki. büyük üstadın adını taşıyan bir ü ni versiten in p rofesörüyüm. Alibey H üseyi nzade 1 940 yıl ı nda ü lkülerinin gü neşi i stanbul'da 76 yaşında dü nyaya gözü nü yum muştur. Karacaahmet mezarlığında manevi evladı büy ü k Tü rkçü H ü seyi n N ihal Alsız'la beraber uyu makt adır. Artık on sened ir ki. İstanbul'a h e r gidi ş imde o dah i insa n ı n m ezarını ziy are t ediyoru m . Uzu n yıllar öz memleketinde u n u tulmuş bir dahi nin mezan gu rbetle sayılmaz. Tü rküm d iyene Tür k iye gurbet olamaz. Ancak dahinin u n utulmasına ac ımak ge rek. 1 92 5 yılında i stanbul'da Tü rk Teceddüd Edebi yatı Tarih i adlı çok değe rli kitabını basdıran İsmail H abip Sevük, kitabının önsözü nde Alibey H üseyin zade ,g ibi t ; : i'ı .::. t ;ı rlı n u n utulmasına çok üzüldüğü n ü yazıyor. Bu sözle r de o n u ı ıd u ı .

"Bir milletin tek bir sanat dahisini unutuşu. •ıınut ıılana haksız bir ceza olmaktan ziyade. unutana affedilmez bir ar olur. . . "

Büyü k şairim iz Tevfik Fikre t demişken "Bu söz. bu işte hakikatlerin h akikatid ir . . . " Zira Al ibey H üse-

yi nzade bu_gün bile u nu tu l m u ş d a h i d i r. Ç ü n k ü öm rü nü d ü nya türkl e rinin yol u na fed a etmiş bu dah i dünya lü rkleri lanı fından ta n ı nm ıyor. Fakat h iç kuşku suz. gü n ge lecek ki. Alibey H ü seyi nzade' n i n adı h e r Tü rk beldes i nde ,göklere yüce ltilecektir . Onun eserleri yalnız Azerbaycanda de,E!;il. b ü t ü n Tü rk ü lkele rinde basılacaklır. Bu danı lmaz bir ,ger çektir. Alibey genç yn c:;ln n nda d ü nyanın e n büyü k söz üstad larının eserlı: ı ı • ıı Tü rkçeye çev i rmiş, Homer. Danle. Tasso. Şille r. Bayron. Gele ,gibi ü n l ü sanal karl a n n e n ,güzel ese rlerinin i l k terc ü mecisi o l m u ş t u r . Ke nd isi ta rnfınc l a r ı idare ed ilen Füyuzal Danı l Muallim i n'de l ı ı ı l'Ş�iz sanal incilerini ögre ncileri ne ilk kez sunan Alibı·\' olmuştur. i n_gi lizce. Yu nanca. Ara pça. Farsça. R 1 1 -...ı · ; ı mükemmel bilen ü stad ı n çe �tli sanat dallan mian _ge niş bi l�isi vard ı . O , d i n . felsefe . m i t ok· i ı . m atemati k, astronomi bilimleri n i de i ç le n biliyun.t u . Bu ndan 90 yı l önce ·Tü rk'fın kim v e kim lerd e n ibaret oldu .ğ unu b i lmeye ı ı n e kad a r m u h a rri rl erimiz vardır . . . " d iye üzülen Üstad Bakü 'de yayı nlanan H ayal _gazetesi n i n 10 H aziran 1 905 yıl ta ri h l i sav ı sında yazıyordu: "Türkler kimd ı :

i '• '

/\imlerden ibare ı ı ir. . . Ta rih im i·

ze ve geçm işim izdeki anas ır-ı nı il liyem iz ha kkı nda hakika t i meydana çıkarmak için evvel ern irclc

özü ·

m üz ü tanımalıyız. Yani. Türklerin kim olduklan.m ve kimlerden ibaret olduklan.m, nereden neşet ettikleri ni, neçe şubeye ayrıldıklan.nı. · bugün nerede sakin ol duklan.m ve ne namlar tahtında yaşadıklarım gös ter meliyiz.

İçimizde

ô_zbeklerin,

Kırgızların,

Başlcurt

lann Türk olduklarım bilmeyenler vardır. . . Türklükle �{Lihar e tlikleri halde Türkün kim ve kimlerden ibaret oldugunu bilmeyen ne kadar muharrirlerimiz L>ar dır. . . Lisanunızı.

kavmiyetimizi.

tarihimizi,

tarihim ize

z iynet veren büy üklerimizi. kahra�anlan.m ızı. · dini· m iz i lekedar etmek isteyen garazkar rakiplerimize çok kere özümüz ald,anıp inanıyoruz . . .

Ömrü b oy u n ca Tü rkçü lüğü bayrak eden. me_z h e p ayn lıkları fit nesin i n içyüzün ü açan Alibey H ü seyinzade arkadaşı Abdu l la h Cevdet'e h itaben d i yord u : ""Ben Türküm . müslümanun: Türkiye bir Türk ve Müslüman hükümetidir. Bu hissiyetle Türkiye her di ger vatandan ziyade vatanundtr. . .

yılında ü nl ü İ ttihat ve Terakki Partisinin M e rkezi Umumi Azası olarak seçilen Alibey Tü rkç ü lüğün büyük teo ri syeni gibi o devri n kah ramanla n ndan E nve r Paşa ' n ı n . Talat Paşa'nın ve Cemal Pa şa'nın büyü k saygılarını kazanmıştı . Hatta Talat Paşa' n ı n teklifi ile o. yenid e n M e rkez-i Umumi Azası olmuştu. İ ttihat ve Te rakki önde rle ri onu y ü ksek ı9 ı ı

görevlerle d ü nyanın çeşitl i ü l kelerine yol lam ıştı. D ü nya Türkler in in talih in i h e r zaman d ü ş ü n e n Al ibey' in başkanlığıyla Rusya müslü manları. Türk Tatar M illelleri M üdafaa-yı H u kuk Cemiyeti yaran m ıştı. Avru pa'nın bir kaç ülkesine giden islilaya maruz kalan Türk boyların ı n kan u ni eşitsizlikleri n in kaldınlmasını talep eden b i r demeçle A . B . D . Başkanı Vilso n'a m ü racaat e tm iştir . Memleketi Azerbaycan'ın tal i h i Al ibey H ü seyi n zade'nin h erzaman düşü ndü rmüştü. M esl e k arka daşı Ah med Agaoğlu ile birl ikte 1 9 1 8 yılında Ba tum'a gelm iş, N u ri Paşa komandanlıgında Tü rk ord u su nu n Azerbaycana yardıma gi tmesinde çok iş görmüştü r . H am an yıl Alibey H üseyinzade Gence'ye geliyor. H il al- i Ahmer Gazetesi nin 2 4 Tem muz 1 9 1 8 yıl tari h l i sayısı n d a yayınlanan Azerbaycan 'da D ü şündü klerim adlı m akalesinde okuyoruz:

..HiLal-i Ahmeriye'nin bayrağı bizimkinin ay ni olanfakat al renkli m illi bayrağında bey02 hilal kar şısında beş ş ualı yerine sekiz şualı bir y ıldız bulu nan bir memleketden. Kafkasya Azerbaycan'ından. Azerbaycan Cumhuriyeti'nden. daha doğrus u. Kaf kasya Türk Devleli'nden bir nebze bahsetmek iste rim . Daha iki hafta olmalı ki. bu genç devletin m u vakkat pay itahtı olan Gence şehrini terk etdim. Muvakkat pay itaht diyorum . . çünkü Azerbayca n ·ın tabii payitahtı petrol menba ı olan Bakü'dür. TU1 is 'siz 36

G ülcistan ne ise.

Bakii.'süz Azerbaycan odur. I3u

kii.'y ii. Azerbayca n'a

çok gören

kim

olursa

ols 1 Ln,

Azerbaycan hal � ının e n merifu.r dii.şmamdır. . . ! Gen

ce'ye gelince. bu şehir ancak merkezi bir mevkide ol makla ha iz- i ehemiyet olup,

ileride Azerbaycan'ın

maar�( merkezi olabilir. Gence'nin kırm ızı tugladan en güzel binası olan Şehremaneti dairesi dahi böyle dir: Muhitin yeşil zemi n i üzerinde sıvasız kırmızı bir cephe . . ! Aman. ne rikkat a ver manzaradır o: Binamn merkez kapıs ı üs t ündeki taraçada her akşam tem iz beyaz entariler giy inm iş y irm i-otuz yaralı Osmanlı ı.ıe Azerbaycanlı Türk n�feri ot urarak hava alıyor. Cad deden gelip geçen ahaliy i sey rediyor. karş ıdaki bah çede çalınan Osmanlı askeri mus ikisini dinliyor. . . Ve başlan üzerinde. bin a n ın en mürıe(i bir noktasında büy ük muhteşem b ir H ilal-i A hmer bayragı temevvüc ediyor. . . ! Rikka t l i bir manzara diyorum. çünkü Hilal- i A lımer Hastanes ine tahvil edilmiş bu şehremaneti bi nasında Osma nlı Türk neferi ile Azerbaycan lı Türk askeri yaralı olarak yanyana yat ıyorlar. birbirleriyle derl leşiyor. konuşuyor ve cüz'i şive ihtilafına rağmen bir- birini m ükem melen anlıyorlar. . ! Evet. anlayorlar. çünkü Azerbaycan a vam halkı ile A nadolu köy lüsü n ün lisam hemen hemen yekdigerinin aymdır! Birbi rin i anlamıyorlarsa.

R us mekteplerinden yetişip li

sa nlan

olan

Rus laş m ış

Azerbaycan

Urefası

ile

İs tanbul mahafıl- i al iyesine mahsus mus talah bir li san kullanan zeva t l ır.

Tarihin baz ı tabii cereyanları ol ur ki. on/an l ıic bir kuvvet durduramaz . . ferd ne ka dar a l im ol ursa o l sun şaş ırır. yanı lır. yanlış yollara sapa bil ir. Fa ka t tarih asla şaşırmaz ve olacak ı a b ia ı iyle olur! A nadolu Türk'ün Azerbayca n Tür/( il n e kc .wıısma sı da bu kabil hadisalda nclır. Ciha n Harbinin çı kardıgı bütün m üş kil a t a rağ men iki Türk kardaş birleş iyor. Ve bundan her iki t a

raf için

de azim is t ifadeler ııa rclı r. çünkü Azerbaycan

ve A nadolu

yekdi(Jerin in

m üt em nı im icl ir.

Türkü mevki-i cografis in in.

A n adolu.

t arih in in ica ba u ola ra k

dünya n ı n en degerli as keri oldu. Fa ka t a y n ı zama n da da naçar t icareti. sanayii. ikt isadı ihma l e L L L Di ger taraftan Azerbayca n l ı Türk haclcl - i za t ı nda aske ri ve cengaver bir kavim ilcen Rus isl ilas ı n ı m ıllea kip Rus h ükümeıin e asker vermekıe hamiyyeı ıen ısrar el l iginden m üzur-i zamanla hasaili a s keriyes i n i hay liden hay /iye kaybedip iy i l ücca r ı >e m u ktes id olcl ı L Omın senıet kazanmak husus unda lcesb ec ı ig i evsq f hayret�{zadır. Halbuki seriyye- i as keriyeye m a l ik ol mayan bir m illet istiklalini m ulıoJazacla n aciz ka la cagı gibi bundan böyle de ıicarel s iz . sanay isiz ı•e ik t isats ız

yaşayamaz.

sebepı endir

lci.

Azerbaycan 'a ka ı>uşmalcla her iki Türk birbirine ka rı şaca[Jı ndan Türk nı ille l i m uas ırla şrnış olaca kt ır. B u gün mezaya v e hasa il - i aske ri!Jes i <:: n yes inde A nana · lu.

Azerbaycan ' ı

rrıef!.fı ı r

bir

esa re u e n

halas

ediyor ve bu mukaddes beldede kanım akıtıyor, fa kat yarın da Azerbaycan menabi- i iktisadiye ve te ra.kkiyat-ı t icariyesi sayesinde Anadolu'yu s�{alel-i iktisadiyeden halas edebUir. Bugün bütün cihanı sarsmakta olan ve yekdiğe riyle tesadüm ederek ortalıgı hercümerc eyleyen üç m ühim cereyanın yani imperyalizm. nasyonalizm ve sosyalizm cereyanlarının en feci saha- ifaaliyeti Kaf kasya ve bUhassa Azerbaycan oldu, orası bir cehen neme döndiL Oradaki Türk kardaşlanmız bütün bu m uhtelif yakıcı. yıkıcı, ezici cereyanların altında ser semledi, ne yapacagım şaşırdı muhakemesini kay betti. Osmanlı Türkü imdadına yetişmese idi mahvo lup gideceki. Fakat onun mahv olması ile Anadolu da telıl.ikeye düşecekti. Azerbaycan'ı kurtaran Anadolu kendi kendini de kurtanyor. buna ş üphe etmeyiniz! Derler ki. da{) daga kavuşmaz ise insan insana ka vuş ur! Hayır, tarihin öyle anlan vardır ki. da{) da da ga kavuşur. bugün Erciyes Dagı Kaf Dağına kavuşu yor ve kavuş tukça yükseliyor. . ! " Yazı klar olsun ki . Alibey H üseyinzade'nin bu gü zel ve d eğerli yazısı bugü ne kadar d ünyaya gözün ü açtıgı Azerbayc an 'ında yayınlanmamış .. bir kimse nirı bu güzelim yazıdan h aberi olmamıştır. Aynı söz leri büy ü k Ü stad ın bugü nedek memleketinde gü nı şı_ğına çıkarılmayan Ömer Hayyam. İ nd i faat-ı E frenciye - i Sabbagiyeyi Andırır. Bir Hazaze-i M ü te39

velline Vak'ası nda Calib-i dikkal B i r Manzara-i Se ririye, İ llihal ve Te rakki Nasıl Ku ru ld u ve ba şka eserleri üzerine de söylemek ge rekir . Alibey Hüseyi nzade 'nin Sema'da M u kadd eme. Eski Tıbbıye. Arslan Ağzı . Kel ebe k . İ nzicab larını . Kefalel veya. Vefadar Dosllar. Truvanın Son G ecesi . Bahçemin Agaçlan , Tı p Dünyası na. Ondan Önce \'C Sonra. Onun Vefal Ta ri h i . Zelzele Dolayısıyla ve on larla başka Tü rkiye'de yazdıgı güzel ş i i rle rden y u n laşlanmızın haberi yok. Üslad ın Azerbaycan'da yaz dıgı ese rlerin de büyük kısm ından Tü rkiye ' d e ki soydaşla nmız bir şey bilmezler. Bu ndan başka Al i bey H üseyinzade'nin orij inal _tercümeleri n i n d e ço ğusu yüze çıkanlmamışlır. Oysa on u n : ·

Yadı nda m ı doğd ugun zaman lar Sen aglar i d i n . gülerdi alem. Bir öyl e ömü r geçir k i . olsu n M evlin sana hande. halka male m .

gibi lercüme old ugu h i ç h issedilmeyen .g üzel ç en i parçalan bold u r . ü slad ı n büyük önderi m iz !\ı1 u s l a fa Kemal Paşa Atat ü rk üzerine yazd ı.g ı ş i i rler d e Aze r baycan Tü rkle ri ne belli deği l . Ama b u ş i i r l er o ka d ar tallı . o kadar güzeldir k i . saz şai rle ri m i z i n ocak başı Tü rkçesi n i n aynı etkisi bırakıyor: Kemal ,gününden önce Eller bizim degildi. G ü nler olmuştu ,gece. 40

Yıllar bizim değildi. Saltanatlı o devir. Sul t an idi bir şeri r. İçi ri rdi he p zeh i r. Ba llar bizim değild i . Gazi önderden önce . O şanlı e rden önce. Aç ılmazdı bir ,gonce . G ü l l e r bizim değild i . Yı ldız karanlık saçar. Medrese n u rdan kaçar. Sönmüştü ışınaklar. Yallar bizim değildi. Tarih u n utulmuştu. Yazılar bozu lmu ştu. Okuyanlar baykuşt u . Diller bizim degildi. Bü t ü n ord u dağı lmış. Düşman y u rda yayı l m ış, Evl er. parklar yıkılm ış. Eller bizim deği ldi. Yoksa pet rol. köm i"ı r bol . Dağlarda taş. demir bol. Ne köprü yaptık. ne yol. 41

Yollar b iz i m cl e,ği lcl i . B i r gü n önderi bu ld u k . Oldu ulus e,e:e-men . Oldu clev lel cumh u rl u k. Bü l ü n ü l ke bir gülşe n . Allı o k o l d u uya k. Dört yöne bir ışına.k. Ü lküye aydı n yolak. Ye ni lmişti r Eh ri men. Bir gün O başb ug old u . Ord uya Başkomandan! . . Sakarya'da boguldu Bozgu n hali nde düşman . D u mlupınar zaferi Eşsiz deha ese ri . Haykı n nca: İ le ri ! Çignendi. Sevr'i Lozan! Ka lmadı e n u fak iz Sömü rgede n . mandada n . Öz,ge n yaşar Tü rkleriz: Ne kul kal d ı . ne sultan! Yarattı İ lyc:ıcla'lar. Şan lı Anararta lar. Önü nde armadalar 42

Oldu bülün perişan . Y ü ksel i r fikri ülkü, Coşl u ru r kalbi, i nan . Severiz Alatü rk'ü, Od u r bizi kurtaran. Gön ü l le r ü lkesidir, Ü l keler irrıgesidir, Saygılarla eğilir. Naşı ö n ü nd e cihan ! . . ·

( 1 938) 1 92 6 yılında Bakü'ye geld iği zaman. Edebi Par çalar d e rgisin d e "Alibey H üseyinzade'nin Azerbay can Edebiyal C em iyeti 'nin 5 Martla Oları Tan lanal ı İ clasında Söylediği Ve Sonra Lü tfen Yazıp Cemiyete Ve rdiği N u tku " başlığı altındaki yazısında şu sözler vard ı: ''Bir gün sokakta bir çocuk gördüm, topla oynu yordu. topu yukan attıkça top geri dönüp aşagı dü şüyordu: fakat topu evvela yere vurdukça top akibin de

kes iliyord u:

Esatirden

meşhur

bir

hikayeyi

hatırladım. Bir pehlivan. esatiri bir pehlivan. diger pehlivanlarla güreş tikçe bunlar onun arkas ını daima yere getiriyorlardı. fa kat yenem iyorlardı ve nihayet kendileri maglup olup telef oluyorlardı. O pe.hlivanlar güreşmege. bo(Juşmaya. hazırlanan yen i bir pehlivan b u hal hikmetini bir hekiJTlden sordLL Hekim. onu bil-

mek için ayaklannı yerden üzm eli. sonra havaıJ a kaldınp bogmalı. Ve hakikaten pehlivan ın ayagı yer den kesilince telef olup gi tti. Edebiyat da böyledir. Halka inmedikçe yüksele mez. . . "

Bu danılmaz gerçeği içlen duyd ugu içindir ki. Al ibey H üseyinzade'nin Tü rkiye'de yazdıgı şiirl e ri n de t e k b i r anlaşılmaz kelime bulmak imkansızd ır: ·

Yükselir fi kri ülkü, Coştu rur kalbi. inan , Severiz Atatürk'ü, Odur bizi ku rt.ara n . Gönüller ü l kesidir, Ü lkeler imgesidir, Saygı larla eğili r Kabri önü nde cih an! . . E rzincan zelzelesine hasrettiği şiiri d e ocakbaşı Türkçesid i r: Tü rküz, yıldırmaz bizi Ne boragan . ne tufan. S arsamaz azmimizi Ne zelzele. ne volkan. Alibey H üseyinzade'İı i n adı n ı çoc u kl u ktan cl u\' muşd u m . Babam Prof. D r. Cafe r H a n d a n o n u n hay ran lanndand ı . Evimizde Füyuzat ct er_g i s i n i n b ü 44

UNUTULMUŞ DAHİ

Ey ruh umun ü lküyle yanan ü lkeli Üstad . Ey Tü rkçü gönültaşlanmın önderi Ü stad . Tü rk birliği uğru nda güneş zeh nini yord u n . Türk ı rkı n ın aşkıyla yüceldikçe diyord u n : ..Eyvah ki . d ü ny aları fikrim dolaşırken, Takibe n e at var, n e kanat var, n e de yelken . . . Üstad Alibey'di n . H ü seyin bey soy adın d ı . TURAN emelindi. sana l ayik soyadınd ı . Aşkın d uyu lu r dalgalanan b ayrağımızda n . Alkış s an a Türk ü lkül ü Türk nevragımızdan. Üstadı s e n old u n o Ziya n u ru Göka l p ' ı n . Türk meş'eli üstünde alevlenmede kalbin . Sabir s e n i , H ad i seni Üstadı bilird i . C avid s e n i , M ü şfik seni imdadı bilird i . 46

Ça�daşlannın en büyü k üstadı sen oldun. Türkt aşla nnın yankılı feryadı sen oldun. Tevfik sen i, Sahir seni Üstad ı bilirdi, Fikret gibi şair seni Üstadı bilird i . Tazimle öperdi ,elini Mehmet Emin bey, Kaldırdı göge meş'elini Mehmet Emin bey._ Türk oğlu bilir tü rklüğe hayran seni . Üstad, Bir ·�ü n basacak bağnna Turan seni. Üstad . Türk m illetinin tany�ri olmuşdu hayatı n, Türk �ayreti olmuştu Hayat'ın, Füyuzat'ın. Türküm d iyene Türkiye gurbet ôlabilmez. TÜ rk talih ine bağlı emeller solabilmez. TQ rk�l u idin. varlıgı Türk. benligi Türk'tün , Aşkın la. inancı nla. kıvancınla büyü ktü n. H k ülkücüsü old un ömü rlük ulu Türkün, 47

-ilk müj decisi işte sen oldun Atatürk'ü n . Tü rklük ebed id i r, ebedi sen de yaşarsın. Tü rk ı rkının aşkıy la asırlard an aşarsı n. · H eyhat. unutmuşsa da devran sen i . Ü stacl . Bir �ün basacak bagnna Tu ran se ni. Üstacl . Ey Tü rk _güneşi. Tü rkçü l ügün si m_gesi dah i . Ey rüh u yüce. fi kri derin. aşkı ilah i . Kim der ki. se nin derdin ömü rlük av utulmaz? Dah i u nu tu lmaz. u nutulmaz unutu lmaz! . . Dah i u nu tulmaz. bunu dünya b i l i r . ancak.

Yü ksekte parıldar elinin tu ttugu sancak. Berrak emelin Tü rkler için sönmez ocak t ı r. Bir _gün �elecek ki. seni her Tü rk d uyacaktı r.

H eyhat. u nutm uşsa da devran se n i . Ü st acl . Bir _gü n basacak bagnna Tu ran . se n i . Üst acl ' . .

ALİBEY HÜSEYİNZADE ÜZERİNE YAZILANLAR

Abdulla h Cevdel: " İ hya -ı Layemul: Hekim Edib Ali Bey H üseyinzade" İ çtihat, c". ı r . Sayı 5. 1 908 , s. 294-296.

Agaoğlu,

Samel: Babamdan 1 940. s. 4 5-48.

Hatıralar,

Ankara

�aoglu. Samet: Babamın Arkadaştan, Nebioglu Yayı İıevi . İ slanbul 1 938. Ağaoğlu. Samet: Aşina Yüzler, Ağaoğl u Yayınevi , İ slanbul 1 965. s . 80. Akç u ra. Yusuf: " H ü seyinzade Al i Beğ" Türk Yurdu, Say ı 3-4-5. Akü nal. D ü ndar: " H ü seyinzade Ali Bey. Kafkasyada Tü rkç ü l ü k H areketine Bir B akış", Çınaraltı, Say ı 2 8 . 1 94 2 . Başka n , Şahi n : Ali H üseyinzade'nin Füyuzat Der gisindeki Makaleleri ve Görüşleri, Atatürk Ü nivers itesi Edebiyal Fakü ltesi Tü rk D i l i ve Edebiyatı Bölü m ü . Erzurum . 1 978. " D r. Al i Tu ra n", Yeni Adam, 1 936. E rtaylan İ smail H i kme t: "Azerbaycan 'da Dört Bu çuk Yıl" Dergi, 1 958. 49

(G encer) . Rıza Ta h si n : Mirat-ı Mekteb-i Tıbbiye , Ka de r M a lbaası. İ stanbu l . G özübüyük Faik: '" H ü seyinzade A l i

Tt 1 ra n

\'e

Türk

ç ü l ü g ü Orkun Dergisi, 1 9 5 1 . "

G ü n,gör H e d iy e : Ali Hüseyinzade (Turan): Garbin

İki Destanında Türk,

B o rn ov a / İ zmi r 1 9 9 1 .

H aniogl u . Ş ü kri'ı : Bir Siyasal örgüt Olarak Os

manlı İttihat ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türklük ( 1889- 1902), İ letiş i m Yay ın l a r ı . i s ı . 1 98 7 . " H ü sey i nzade Alr'.

Tıp Dünyası, S ay ı 4 . 1 94 0 .

Kö p rü l ü M . F u ad : ''Az e ri " . la nb u l 1 962 .

İslam Ansiklopedis i , İ s · Şair

K u rd o_ğ l u V . B e h ç e l : " H ü sey i n zacle Al i Tu ra n " .

Tabibler, İ s t an b u l 1 9 67 . O rku n

H ü seyin N a m ı k : Türkçülük Tarihi, B e r k ; ı l p

K i t abev i . İ st a n b u l 1 94 4 . M P rofe s ö r H ü seyinzade A li Tura n

Pratik Doktor.

1 94 0 .

" ProL Dr. H üseyirızade A l i Tu ra n 1 8G 4 - 1 9 4 0 . Pol i k .

linik, 1 9 4 0 . "Samed Agao. g l u nı ın Kal eminde n P ro L � ı t'ı sey ı ı 11. . ı l ! t · Ali Bey" Azerbaycan Dergisi, Say ı ı 7 I

··

ı Ti.

1 9fiô. Sar_gın

Cevad: "Tanı n m ı ş Türk D e r ı n a t o l og l ;ı rı . ı • r, ·. . 50

fesör Ali H üseyin Tu ran" Deri Hastalıkları ve Frengi Arşivi , İ stanbul 1 966. Sevük. l smail Habib: Tanzimattan Beri I. Edebi yat Tarihi, Remzi Kitabevi, l sta nbul 1 942 . Tem ir. Ah met: "Yusuf Akç ura ve Dış Tü rkler" , Ölü münün Ellinci Yılında Yusuf Akçura Sem pozyumu Tebliğleri , 1 98 5 . Temo. İ b rah i m : İttihat v e Terakki Cemiyetinin Kurucusu ve 1/.1 No'lu Üyesi İbrahim te mo'n un İttihad ve Terakki Anılan, Arba ya. . \ yı nlan. lstanbu l 1 98 7 . Tu naya. Tank Zafer: Türkiye'de Siyasi Partiler C . 1 , İkinci Meşrutiyet Dönemi, H ü rriyet Vakfı Yayınlan. İ stanbu l 1 984. Yücel. İ brah i m : Azerbaycan'da Fikir Hayatı ve Ba sın , Acar Yayı nlan. İstanbu l 1 988. Ülke n . H il m i Ziya : "Prof. Al i Tu ran'ın ( H ü seyi nzade) 1 92 6'da Bakü'de To planan Bir?nci Tü rkoloj i Kon,gresinde Ald ıgı Notlardan", X . Türk Dil Kunıltayında Okunan Bilimsel Bildiriler 1 9 6 3 , Tü rk Dil Kurumu, Ankara 1 964 . s . 1 43 - 1 47 . H andan. Refik Ze ka. Unutulmuş Dahi, Gob ustan . Bak ü . 4 . l 990 . An a Britanica Ansiklopedisi, C . XXI .

İstanb u l .

1 990. s. 224.

İslam Ansiklopedisi,

i l . İstan b u l . I 962 .

�J 1

l 1 8 . 1 1 9- 1 5 1 .

İstanbul Kültür ve Sanat Ansiklopedisi , C . 1 1 . 19 8 2 . s . 628-62 9.

Meşhur Adamlar, C . i l . İ sta n b u l

1 933- 1935.

. 7 5 5 - 756.

Meydan-Larousse, C. XI I . İ st an b u l . I 973.

3 1 7.

Türk Dili ve· Edebiyatı Ansiklopedisi, İ sl . I 9 7 7 .

262.

Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi,

C. 1 . isı .

19 83. s . 1 1 5- 1 7 1 .

Türk Meşhurları Ansiklopedisi, İ sl . ı 94 6 . 386.

385-

Yeni Türk Ansiklopedisi, C . X l . Öt ü ke n Y ay ı rı t\" l . ist. 1 985. s . 42 1 6.

Azerbaycan Ansiklopedisi , C . 1 8 . 282 - 2 8 3 .

Bakü.

ı 987 .

Ord. Prof. Dr. Refik Zeka HANDAN'ın BASILMIŞ KİTAPLARI Çağlayan . Bak ü . ı 962 . Ormanda. Bakü . 1 964 . Altı Gül. Bakü , 1 965 . Maniler. Bakü . 1 966. Şiirler. Bakü . 1 967 XX .

Yüzyıl Azerbaycan Romantizminin Estetik Nitelikleri, Bakü. 1 967.

Bulutlar. Bakü . 1 968. Ebedi Saniye , Bakü . 1 969. Nermin, Bakü . 1 970. Ufuklar, M oskova. 1 97 1 . Bir Parça Gülüş , Taşkent. 1 972 . Dağlar, Kiev. 1 973. Bizim Adam, Bakü , 1 973. Gönlümün Yadigarı, Bakü . 1 974. Tanışlık, Bakü. 1 975.

Seyahet,

1 975.

B akü .

Bahann Heykeli , Bakü, 1 976 Nur Şehiri .

1 977 .

B ak ü .

Müşfik İncelikleri, Kızkayıt,

Bakü ,

Güllü Nine,

1 978. 1 979 .

B akü .

Mehmet Hadi,

B akü .

Saadet ,

1 979.

Bakü .

Vatan Kimlerindir, Vesile ,

Bakü .

1 98 1 .

Havarda,

M oskova. Bakü .

Kiev.

1 982 . 1 98 2 .

1 982 .

Ömür Biter. Yol Bitme z, Azerbaycanım Benim , Önder,

1 98 1 .

Bakü .

Kelebek,

1 980.

Bakü .

B akü .

Söğütler,

Gül Balalar,

1 979.

1 980.

Kahraman Mehti, Cavit Sanatı,

1 978.

Bakü

M oskova.

Bakü .

B akü .

1 98 3 .

1 983.

Akıp Giden Günlerimiz, Hayvanat Bahçesi,

B a k i'ı . l 9 8 4 .

Üskü p .

1 984 .

Özlem, B akü . 1 98 5 . Yavrular, Bakü . 1 986. Çocuk Şiirleri, M os kova 1 986. .

Yurdum , Ulusum, Bakü . 1 98 7 . Selam Olsun , Bielefeld. 1 987. Bakü, İ stanbul.An kara. 1 987. Dostlar Sağolsun, Bakü. 1 988. Köprü, Bakü , 1 98 8 . Atatürkiye , Bakü . 1 988. Azerbaycan'ın Sesi, İ stanbu l. 1 988. Karacaoğlan , An kara. 1 988. Büyük Ozan, ·aakü . 1 988. Ben de Sizdenim, İ stanbul. 1 989. Seçme Şiirler, İ stanbu l 1 989. Şiirler, İ stanbul. 1 989. Ocaktaşlarım, Bakü . 1 989. Türküler, Bakü . 1 990. Seçilmiş Eserler, Ba k ü . l 992 . Haydar Baba, Bakü . 1 993. Unutulmuş Dahi, Bakü . 1 994 .

İÇİNDEKİLER

Halil Rıza Ulutürk-Üstada Layik Kitap Unutu l muş Dahi Bibliyo,e:rafya

. . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ı 8

"1 9

Red aktörü-Ahmet Elborz Bad i i redaktörü -Azer Korrektörü-Aydan Refik <;a pa i nl la l a n m ı�: hırma ı 1

2 2 . i l . 1 ')')4

70x 1 00 1 ;_,2

Fi ı i k i Çd p va rağı 3 . 5 l l a 1. 1 r y ı ğ ı m d a n ça p o l u n u r T i r a j 1 0000 s i f . .� 4 2 Fiy a t ı hağlaşma i l e K i t a p "Sa r k -Ga r p" m a t ha a s ı nda hası l m i � t i r

Qcy d ü çü n