Sabir Rüstemhanlı - Seçilmiş Eserleri (AZ)

ÑÀÁÈÐ ÐÖÑÒßÌÕÀÍËÛ

ÑÅ×ÈËÌÈØ ßÑßÐËßÐÈ

“ØßÐÃ-ÃßÐÁ” ÁÀÊÛ—2004

Áó êèòàá “Ñàáèð Ðöñòÿìõàíëû. Çàìàí ìÿíäÿí êå÷èð” (Áàêû, Àçÿðíÿøð, 1995) íÿøðè ÿñàñûíäà òÿêðàð íÿøðÿ ùàçûðëàíìûøäûð

Þí ñþçöí ìöÿëëèôè:

Õÿëèë Ðçà Óëóòöðê

894.3611 - dc 21 AZE

Ñàáèð Ðöñòÿìõàíëû. Ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè. “Øÿðã-Ãÿðá”, Áàêû, 2004,

344 ñÿù.

Ñàáèð Ðöñòÿìõàíëû ïîåçèéàñû ìèëëè øöóð ïîåçèéàñû, õàëãûí, ìèëëÿòèí þç ìÿíëèéèíè, ÿçÿìÿòëè êå÷ìèøèíè äÿðê åòìÿê óüðóíäà ìöáàðèçÿíèí ïîåçèéàñû, ãàðøûñûàëûíìàç ðóù ãöââÿñèíèí ïîçèéàñûäûð. Áó ïîåçèéàäà áþéöê èúòèìàè êîíôëèêòëÿð éàøàéûð. ßí èðè êîíôëèêò ëèðèê ãÿùðÿìàíûí ìÿíÿâè óúàëûüû èëÿ äöíéàíûí ìþâúóä âÿçèééÿòè àðàñûíäàêû óéüóíñóçëóãäàí ýÿëèð. Êèòàáäà äîüìà õàëãûíûí ìÿíÿâè ýþçÿëëèêëÿðèíÿ, ãÿùðÿìàíëûüûíà âÿ íÿúèáëèéèíÿ, þç ìÿìëÿêÿòèíèí òÿáèÿòèíÿ âÿ òàðèõèíèí ÿí èøûãëû éàðïàãëàðûíà âóðüóí øàèðèí çÿíýèí éàðàäûúûëûüûíäàí ñå÷èëìèø ïîåòèê íöìóíÿëÿð òîïëàíìûøäûð.

ISBN 9952-418-32-6

© “ØßÐÃ-ÃßÐÁ”, 2004

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè ÈËÙÀÌ ßËÈÉÅÂÈÍ “Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ëàòûí ãðàôèêàñû èëÿ êöòëÿâè íÿøðëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà” 12 éàíâàð 2004-úö èë òàðèõëè ñÿðÿíúàìû èëÿ íÿøð îëóíóð âÿ þëêÿ êèòàáõàíàëàðûíà ùÿäèééÿ åäèëèð

ÞÍ ÑÞÇ ßñë øàèð àääûìëàðûíäàí, áèðúÿ áàõûøûíäàí äà àéäûí òàíûíûð. ßäÿáèééàòà “Òàíûìàã èñòÿñÿí” (Ýÿíúëèê, 1970), “Ñåâýèì, ñåâèíúèì” (Ýÿíúëèê, 1974), Õÿáÿð ýþçëÿéèðÿì” (Ýÿíúëèê, 1979) êèòàá÷àëàðû èëÿ ýÿëìèø Ñàáèð Ðöñòÿìõàíëûíûí øàèðëèê, âÿòÿíäàøëûã êåéôèééÿòëÿðè äàùà ÷îõ “Ýÿíúÿ ãàïûñû” (Éàçû÷û, 1981), “Ñàü îë, àíà äèëèì” (Ýÿíúëèê, 1983), “Ãàí éàääàøû” (Éàçû÷û, 1986) øåèð òîïëóëàðûíäà, Àçÿðáàéúàí Éàçû÷ûëàð áèðëèéèíèí Íàòÿâàí êëóáóíäà 25 àïðåë 1986 òàðèõëè çÿíýèí ìÿðóçÿñèíäÿ, ùÿìÿí ÷àüëàðäà ìåéäàíà ÷ûõìûø “Þìöð êèòàáû” ÿñÿðèíäÿ àøêàðëàíìûø âÿ þç éàðàäûúûñûíû ðåñïóáëèêàíûí ÿäÿáè-åëìè èúòèìàèééÿòèíÿ éåíè ñþç äåìÿéè áàúàðàí ãöäðÿòëè ãÿëÿì ñàùèáè êèìè òàíûòìûøäûð. Éàäûìäàäûð, îíà ÿäÿáè òÿíãèäèìèçèí âÿ ïóáëèñèñòèêàìûçûí âÿçèééÿòèíè øÿðù åòìÿê òàïøûðûëìûøäû. Î èñÿ ìÿùäóä ìèãéàñëû øÿðù èëÿ éåòèíìèð, öìóìÿí ìöñòÿìëÿêÿ ÿäÿáèééàòûíûí, î ñûðàäà èìïåðèéà èäåîëîýèéàñûíà õèäìÿò åäÿí ÿäÿáè òÿíãèäèí, ïóáëèñèñòèêàíûí, øåðèí, íÿñðèí àíòèåñòåòèê áèð ùàäèñÿ îëäóüóíó, òÿðÿããèéÿ éîõ, èðòèúàéà õèäìÿò åäÿí âàñèòÿ îëäóüóíó à÷ûãëàéûðäû. Óíóòìàéàã êè, î âàõò ùÿëÿ äåìîêðàòèéà âÿ àøêàðëûã éîõ èäè, êîììóíèçì èäåîëîýèéàñû, êîììóíèñò ïàðòèéàñû ñàðñûëñà äà, ùÿëÿ èôøà îëóíìàìûøäû. Ñàáèð Ðöñòÿìõàíëûíûí ìÿðóçÿñè èñÿ ìÿùç áó èôøàéà äîüðó àïàðûð, ÿäÿáèééàòûíû êþëÿ äóðóìóíó ýþñòÿðìÿêëÿ òóôàíãàáàüû èëäûðûì êèìè ÷àõûðäû. Êöðñöäÿ áèð ýöë ãîìó, — éîõñà Âÿòÿí ýöëçàðû. Íóðà äþçìÿéèá ãà÷àí áÿëêÿ áèð éàðàñàéäû. Òàùèðçàäÿ Ñàáèðèí îä òóòàðäû ìÿçàðû, Éåíè, êèøè Ñàáèðëÿð ÿýÿð éàðàíìàñàéäû. Ùàããûíäà ñþùáÿò ýåäÿí øàèðèìèç, òÿíãèä÷èìèç ìÿùç ßëÿêáÿð Ñàáèð êèìè äàùè ñÿëÿôëÿðèíèí éàðàòäûüû ÿäÿáè, åëìè áöíþâðÿ, èúòèìàè çÿìèí öñòöíäÿ éåòèøÿ áèëÿðäè. Éåòèøìÿñÿéäè, äîüðóäàí äà, Òàùèðçàäÿ Ñàáèðëÿðèí ìÿçàðû îä òóòóá éàíàðäû. Ðöñòÿìõàíëû àëèìäèð, éàëíûç îíà ýþðÿ éîõ êè, óñòàä Ìèðçÿ Úÿëèë êèøè ùàããûíäà ÷îõ ãèéìÿòëè áèð åëìè àðàøäûðìà ÿñÿðè éàðàòìûø, áóíà ýþðÿ ôèëîëîýèéà åëìëÿðè íàìèçÿäè àëèìëèê äÿðÿúÿñè àëìûøäûð. Ùÿì äÿ âÿ ÿí áàøëûúàñû îíà ýþðÿ êè, î, þç õàëãûíûí êå÷ìèøèíè éàõøû áèëèð, èíäèêè ôÿëàêÿòëÿðèíÿ äþçìöð âÿ ïàðëàã ñàáàùûíà éîë à÷ìàã óüðóíäà âóðóøóð, äþéöøöð. Ìöäàôèÿ ýöíö òÿøêèë îëóíìóø çèéàôÿòäÿ áþéöê Àçÿðáàéúàí àëèìè Õóäó Ìÿììÿäëèíèí þçöíÿõàñ éóìøàã ñÿñëÿ äåäèêëÿðèíè éàäà ñàëûðàì: 4

— Àðõèâëÿðäÿ åøÿëÿíÿ-åøÿëÿíÿ, ôàêòëàðû, åëìè ùÿãèãÿòëÿðè äàìëà-äàìëà éûüà-éûüà àëèì îëìàã äà ùöíÿðäèð. Ëàêèí ÿí áþéöê àëèì îäóð êè, þçöíö õàëãû èëÿ áèðëèêäÿ äÿðê åòñèí. Äöíéàäà åëÿ áèð ìèëëÿò éîõäóð êè, Òöðê ìèëëÿòèíèí êå÷ìèøè ãÿäÿð ÿçÿìÿòëè êå÷ìèøÿ ìàëèê îëñóí. Ëàêèí ãîé äöøìÿíëÿðè éàääàí ÷ûõàðìàñûíëàð êè, Òöðêöí ýÿëÿúÿéè êå÷ìèøèíäÿí äàùà áþéöê, äàùà ãöäðÿòëè îëìàëûäûð, îëàúàãäûð. Áèç áèðúÿ àí áåëÿ óíóòìàìàëûéûã êè, áÿøÿðèééÿòÿ Àòèëëà, ×èíýèçõàí, Ìåùìÿä Ñóëòàí Ôàòåù, ßìèð Òåéìóð, Íÿñèìè, Íÿâàè, Ôöçóëè, Éóíóñ ßìðÿ, Ñàáèð, Øÿùðèéàð, Öçåéèðáÿé êèìè äàùèëÿð âåðìèø ìèëëÿòèí þâëàäëàðûéûã. Ðöñòÿìõàíëû éàëíûç î âàõò õîøáÿõò îëàúàãäûð êè, áó èðñÿ ñþéêÿíñèí, áó èðñèí äàâàì÷ûñû îëñóí! Ñàë ãàéàíû éàðûá ÷ûõàí øÿôôàô áóëàã Øàèðèìèç, Äóìàíëàðäà àçàíëàðà ÷ûðàã, ìàéàê Øàèðèìèç! Ðöñòÿìõàíëû ñîéàäûíûí ö÷ ìèí ÿñðèí àðõàñûíäàí Áó ýöíëÿðÿ ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ íóðëàíäûðàí Øàèðèìèç! Áó ìèñðàëàð “Þìöð êèòàáû”íû éàçàí øàèðÿ øåðèìäÿíäèð, åéíè àäëû êèòàáäàí àëäûüûì òÿÿññöðëÿð ÿñàñûíäà éàçûëìûøäûð. Äîüìà õàëãûíûí ìÿíÿâè ýþçÿëëèêëÿðèíÿ, ãÿùðÿìàíëûüûíà âÿ íÿúèáëèéèíÿ, þç ìÿìëÿêÿòèíèí òÿáèÿòèíÿ âÿ òàðèõèíèí ÿí èøûãëû éàðïàãëàðûíà âóðóëìàäàí, îíóí äîñòëàðûíû âÿ äöøìÿíëÿðèíè òàíûìàäàí “Þìöð êèòàáû” êèìè ÿñÿð éàðàòìàã ÷ÿòèíäèð. “Þìöð êèòàáû” áþéöê çÿùìÿò âÿ çÿêà àáèäÿñèäèð, íàüûëâàðû íÿñðèí ñûðàäàí ÷ûõäûüû, îõóíìàäûüû äþâðäÿ éåíè íÿñðèí, ñÿíÿäëè íÿñðèí, âÿòÿíäàø éàíüûëàðû èëÿ è÷ÿðèäÿí ãûçûíìûø ïîåòèê íÿñðèí ìåéäàíà ÷ûõäûüûíû õÿáÿð âåðÿí íöìóíÿäèð. “Þìöð êèòàáû”íû éàçà áèëìÿê ö÷öí Ñàáèð Ðöñòÿìõàíëû éàëíûç Éàðäûìëûäàí Íàõ÷ûâàíà, Äÿðáÿíääÿí, Ñÿìÿðãÿíääÿí, Áîð÷àëûéàäÿê ýÿçìÿê, ñÿéàùÿò åòìÿêëÿ éåòèíìÿìèø, åéíè çàìàíäà Âÿòÿí òàðèõèíèí äÿðèíëèêëÿðèíÿ íöôóç åòìÿê ö÷öí þç ãöââÿñèíè ñÿôÿðáÿðëèéÿ àëìûøäûð. ßëáÿòòÿ, áó ùöíÿðäèð — åëìè, ÿäÿáè ùöíÿð! “Þìöð êèòàáû” áàøãà áèð ñèððè äÿ àøêàðëàäû: Ñàáèð Ðöñòÿìõàíëû îëäóãúà ìþùòÿøÿì, ìÿí äåéÿðäèì êè, éûðòûúû èðàäÿéÿ ìàëèê ñÿíÿòêàðäûð. Áåëÿ áèð éàðàäûúûëûã èðàäÿñè îëìàäàí àç-÷îõ þìöðëö ÿñÿð éàðàòìàã ìöìêöí äåéèë. ßñëèíäÿ Ñ.Ðöñòÿìõàíëûíûí øàèð — ñÿíÿòêàð øþùðÿòè “Þìöð êèòàáû”íäàí îí èë þíúÿ 1976-äà éàçäûüû “Áöòþâëöê” äàñòàí÷àñû èëÿ áàøëàíìûøäû. Îõóúó ãàðäàø Âéåòíàì õàëãûíûí, Âéåòíàì òîðïàüûíûí áèðëÿøìÿñèíÿ, âàùèäëÿøìÿñèíÿ ùÿñð îëóíìóø áó ïîåìàäà Àçÿðáàéúàíûí áèðëÿøìÿñè óüðóíäà ìöáàðèçÿíèí èìïóëñëàðûíû ýþðöð, åøèäèð âÿ äóéóðäóëàð. Ïîåìà ñàíêè áèðëÿøìèø Àçÿðáàéúàíûí àçàäëûüû, áàüûìñûçëûüû óüðóíäà ýåäÿí, ýåäÿúÿê ÷àðïûøìàëàðà ùÿñð îëóíìóøäó. ßñÿðèí ëèðèê ãÿùðÿìàíû, äîüðóäàí äà, áåëÿ áèð ôóíêñèéàíû þç ÷èéíèíÿ ýþòöðìöøäö. Äàñòàí÷à àçàäëûüà, ñÿàäÿòÿ, áàüûìñûçëûüà òÿøíÿ âÿ òàìàðçû îëàí áèð õàëãûí, õàëã îüëóíóí ãÿëÿìèíäÿí ÷ûõìûø, öðÿéèíäÿí ôÿââàðÿëÿíìèøäè.

5

Ðöñòÿìõàíëû ìèñðàëàðû éàëíûç ãóðó êàüûçäà éîõ, èøäÿ, ùÿéàòäà ýåð÷ÿêëÿíÿñè ìöñòÿãèëëèéèí ñîðàüûíäàäûð: Ìöñòÿãèëëèê! Èëê èíàìûì, èëê ùÿñðÿòèì! Ìöñòÿãèëëèê! Õàëãûí ìÿñëÿê áàéðàüûäûð. Ìöñòÿãèëëèê — ùÿð þëêÿíèí, ìÿìëÿêÿòèí Çöëì, ÿñàðÿò îðáèòèíäÿí ÷ûõìàüûäûð! Èíñàíûí, õàëãûí âÿ ìèëëÿòèí ùÿéàòûíäà ìöñòÿãèëëèéèí íÿ ãÿäÿð çÿðóðè, éöêñÿê áèð ìÿðùÿëÿ îëäóüóíó áèëäèðìÿê ö÷öí øàèð ïîåòèê áîéàëàðûíû òàì ýöúö èëÿ èøÿ ñàëûð, ÿí äöðöñò, ÿí ýÿðÿêëè áÿíçÿòìÿëÿð âÿ èñòèàðÿëÿð ñå÷èð: “Éàòàüûíäà ðàùàò àõàí ÷àé. Ñÿìàëàðäàí àéäûí áàõàí Àé”, “Óëäóç êèìè ïàðëàìàã ýþéëÿðèí ãöááÿñèíäÿ”, “Ìöñòÿãèëëèê — éàðûøëàðäà ñûíàíìàãäûð. Þç ñöäöíëÿ, ÷þðÿéèíëÿ äîëàíìàãäûð! Ïàðäàõëàíûá à÷ûëìàãäûð òóìóðúóã òÿê”. Ìöñòÿãèëëèê ñÿàäÿòèíÿ ÷àòìàã èìêàíû ìèëëÿòèí ñàéûíäàí ÷îõ ñàíáàëëû èëÿ þë÷öëöð — áó ùÿãèãÿòè àéäûí áèëäèéèíäÿíäèð êè, ëèðèê ãÿùðÿìàíûí ùÿéÿúàíëàðû ñàðñûíòûëàð, ìÿíÿâè àüðûëàð äÿðÿúÿñèíÿ ÷àòûð: “ßí êè÷èúèê óëäóçëàð âàð, àäû áÿëëè. Íÿùÿíý-íÿùÿíý ïåéêëÿð âàð — èøûã óìóð. Þç èøûüû, þç àòÿøè îëìàéàíûí íÿùÿíýñÿ äÿ, àäû áèð ýöí óíóäóëóð”. “Áöòþâëöê” ïîåìàñû, ùÿð øåéäÿí þíúÿ, Àçÿðáàéúàí áöòþâëöéöíÿ òÿøíÿ, òàìàðçû îëàí áèð øàèðèí ãÿëÿìèíäÿí ÷ûõìûøäûð, áóðàäà âÿòÿí, ìèëëÿò, õàëã òÿÿññöáö ýöúëöäöð, øÿõñè éàíüû äÿðèí àòÿø ñÿâèééÿñèíäÿäèð. 1981-äÿ ìåéäàíà ÷ûõàí “Ýÿíúÿ ãàïûñû” øåèðëÿð òîïëóñó øàèðèí áó êåéôèééÿòëÿðèíè áèð àç äà çÿíýèíëÿøäèðäè, ãöââÿòëÿíäèðäè. “Ýÿíúÿ ãàïûñû” øåèðëÿð òîïëóñó Ñàáèð Ðöñòÿìõàíëû øàèðëèéèíèí éåíè êåéôèééÿòëÿðëÿ çÿíýèíëÿøäèéèíè, ñÿíÿòêàð — âÿòÿíäàø ìþâãåéèíèí äàùà ìþùêÿì ÿñàñëàðà ñþéêÿíäèéèíè, þòêÿìëèê, ìÿðäàíÿëèê ïàôîñóíóí äÿðèíëÿøäèéèíè àøêàðëàäû. Áóðàäà “Áàøûíû àøàüû ñàë, èøèíè ýþð”, “Ì.ß.Ñàáèðèí ìÿçàðû öñòöíäÿ”, “Íÿéÿ ýÿðÿê áåëÿ ãàðäàø?”, “ßëÿê”, “Áàõûøûã”, “Ýÿðÿê áèç áàúàðàã”, “Ñÿíÿ óúãàð ñþéëÿäèëÿð”, “Ñàëàì, Ýÿíúÿ ãàïûñû!”, “Ñÿòòàð Áÿùëóëçàäÿ êö÷ÿñè ùàããûíäà øÿùÿð Ñîâåòèíÿ à÷ûã ìÿêòóá” êèìè ÿñÿðëÿð éàëíûç þç éàðàäûúûñûíûí äåéèë, öìóìÿí ÷àüäàø Àçÿðáàéúàí ïîåçèéàñûíûí èíãèëàáè éöêñÿëèøèíäÿí õÿáÿð âåðÿí þðíÿêëÿðäèð. Âÿòÿí òàðèõèíäÿ ìèëëè øöóðóí àïàðûúû ãöââÿéÿ ÷åâðèëìÿìÿñè, þç ãûíûíà ÷ÿêèëìÿ, äàðýþçëöê, õÿáèñëèê, ãÿíèìÿò÷èëèê, áþéöê èäåàëëàðûí øÿõñè èääèàëàðà ãóðáàí âåðèëìÿñè áó ÿñÿðëÿðèí éàðàëû, ýþéíÿðòèëè íþãòÿëÿðèäèð. Åéáÿúÿðëèéèí áó êèìè íþâëÿðè èëÿ áàðûøìàéàí øàèð áó òöðêöëÿðèíäÿ þç îõóúóëàðûíû âÿòÿíäàø ìÿñóëèééÿòèíÿ, ìèëëè ðåíåññàíñ óüðóíäà ìöáàðèçÿéÿ ÷àüûðûð. Êîììóíèñò ðåæèìèíèí ùþêì åòäèéè 70 èëäÿ ñåíçóðàíûí, “Ãëàâëèò” äåéèëÿí Áàø èäàðÿíèí ÿäÿáè, åëìè èíêèøàôà íåúÿ áþéöê ÿíýÿë òþðÿòäèéè ùàìûéà áÿëëèäèð. Ëàêèí ÿäÿáèééàò âÿ åëì ö÷öí àüûð îëàí áó ÷àüëàðûí þçöíäÿ áåëÿ “çÿêà þçöíÿ 6

éîë à÷à áèëìèø, áÿçÿí òèëñèìëÿðè ãûðìàüà íàèë îëìóøäóð. “Úÿíóáëó øàèð ãàðäàøûì éàçûð...” (Áàðûøûã) ÿñÿðèíèí îáéåêòè ìÿýÿð éàëíûç úÿíóáìóäóð? Éîõ, áóðàäà à÷ûëàí òàðèõè ùÿãèãÿòëÿð úÿíóáëó, øèìàëëû (ýöíåéëè, ãöçåéëè) áöòöí Àçÿðáàéúàíà àèääèð. Õàëã òàðèõèíäÿ ÿí áþéöê ôÿëàêÿò úèëäèíè äÿéèøÿí èðòèúà èëÿ áàðûøìàãäûð: Áàðûøìûøûã — áèð ìèëëÿòèí ÿëèôáàñû èêè îëóá. Ìÿíçèë ìÿíèì, éîë äà ìÿíèì, ×ÿêäèéèìñÿ þçýÿëÿðèí éöêö îëóá. ...Áèð àç Øÿðãäÿí, áèð àç Ãÿðáäÿí, Éöç èìàíäàí, éöç ìÿçùÿáäÿí ýöíäÿ áèð øåé ãàïà-ãàïà, þçöìöçö èòèðèðèê, þçýÿëÿðè òàïà-òàïà. Áöòöí äþâðëÿðäÿ áþéöê ïîåçèéà úÿìèééÿòäÿêè åéáÿúÿð ÿëàãÿëÿðÿ, èñòèñìàð÷û òÿáÿãÿëÿðÿ, ñàõòàêàðëûüà, éåêíÿñÿãëèéÿ, áöðîêðàòèéàéà, àíòèùóìàíèçìèí áöòöí íþâëÿðèíÿ ãàðøû èíàäëà, ãÿòèééÿòëÿ ÷àðïûøìûø, öñéàí ãàëäûðìûøäûð. ßñðèìèçèí 70-80-úè èëëÿðèíäÿ àíòèèíñàíè úÿìèééÿòäÿ äÿðèíëÿøÿí êÿñàôÿòÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ, áàðûøìàçëûã îâãàòûíûí íåúÿ ýöúëÿíäèéèíè “Ýÿíúÿ ãàïûñû” ñÿùèôÿëÿðèíäÿí äÿ îõóìàã îëóð. Äóðíà ó÷à-ó÷à éàòûð äåéèðëÿð, Âàð ÿë âóðà-âóðà éàòàíëàðûìûç. Êèøèëèê àäûíû ùÿëÿ íÿ ãÿäÿð Íàìÿðäëèê ìþùðöéëÿ ñàòàíëàðûìûç. Ùÿð ùàíñû Òöðê øàèðèíèí ôèòðÿòèíäÿ êÿíäÿ, òÿáèÿòÿ, èëêèíëèéÿ, ïàêëûüà, òîðïàüà, þç éàðàäûúûñûíà ìÿùÿááÿò ýöúëöäöð. Õîøáÿõòëèêäÿí Ñàáèð Ðöñòÿìõàíëû êÿíääÿ, òÿáèÿò ãóúàüûíäà äöíéàéà ýþç à÷ìûø âÿ Òöðê øàèðè ö÷öí çÿðóðè îëàí êåéôèééÿòëÿðè ìÿíèìñÿìÿêäÿ òàëå þçö îíà éàð îëìóøäóð. Õûðìàí, áè÷ÿíÿê, êÿíä éîëëàðû, ÿêèí-áè÷èí, ôÿñèëëÿðëÿ áàüëû òÿñâèðëÿðèí úàíëûëûüû, ÿëâàíëûüû éàëíûç “Ýÿíúÿ ãàïûñû”íà äåéèë, Ðöñòÿìõàíëûíûí áöòöí éàðàäûúûëûüûíà õàñ ýþçÿëëèêëÿðäèð. Âàõòèëÿ ýåíèø, àçàä, ÿçÿìÿòëè Òóðàí äöíéàñûíûí àéðûëìàç áèð ïàð÷àñû îëàí Êðûìäà, Ãàðà äÿíèç ñàùèëëÿðèíäÿ éàä ìÿíýÿíÿñèíäÿ ñûõûëàí Ó÷àíñó, Ãûç ãàëàñû, Àéûäàü, Ãàðàäàü, Ñîéóãáóëàã, Ýþéòÿïÿ (Êþêòåáåë), Áàü÷àñàðàé êèìè òîïîíèìëÿðèí éåòèì ýþðêÿìè, ñàêèíëÿðèíèí äàðìàäàüûí åäèëèá äèäÿðýèí ñàëûíìàñû äÿðä ÷ÿêÿí Òöðê øàèðèíè íåúÿ éàõûá-éàíäûðûð (“Éåòèì àäëàð”). Âàõòèëÿ ïëàíåòäÿ ùÿéàòûí áàøëàíüûúûíû, äàùèéàíÿ ìÿäÿíèééÿòèíè éàðàòìûø ìèëëÿòèí âàðèñëÿðèíäÿí äöíéà úÿííÿòè Êðûìäà áó ýöí íèøàíÿ ãàëàí íÿäèð? Éàëíûç àäëàð, “Éåòèì àäëàð”.

7

Èíñàíû õîøáÿõò åäÿí, èíñàí ìÿðòÿáÿñèíÿ ãàëäûðàí éàëíûç õàëã âÿ áÿøÿð òÿðÿããèñèíÿ õèäìÿò åäÿí èúòèìàè ìöáàðèçÿ, íÿúèá ìöáàðèçÿ àìàëûäûð — áó ìîòèâ “Ýÿíúÿ ãàïûñû” ñÿùèôÿëÿðèíäÿí ïîåçèéàíûí øàù äàìàðû êèìè êå÷èá ýåäèð. Èíñàí ìöðÿêêÿá âàðëûãäûð, îíó ÿñë ÈÍÑÀÍ ñÿâèééÿñèíÿ ãàëäûðàí ãÿùðÿìàíëûã, ìÿðäëèê, ñÿõàâÿò, ôÿäàêàðëûã, íÿúèáëèê êèìè êåéôèééÿòëÿð áèðäÿí-áèðÿ ãàçàíûëìûð, áþéöê úàí éàíüûñû ñàéÿñèíäÿ áàøà ýÿëèð. Îíóí è÷ÿðèñèíäÿ áÿçÿí áó êåéôèééÿòëÿðèí òàì ÿêñè, àíòèïîäó îëàí õûðäàëûãëàðà ãàðøû àìàíñûç äþéöø ýåäèð. Ïîåçèéà õàòûðëàäûð êè, èíñàí þç è÷ÿðèñèíäÿêè õûðäàëûãëàðû, “äÿðä àüàúûíû” éàõûáéàíäûðìàã ö÷öí þç èëäûðûìëàðûíû èìäàäà ÷àüûðìàëûäûð. Þçöíöí íÿäÿ ýöúëö, íÿäÿ çÿèô îëäóüóíó òÿùëèëäÿí êå÷èðÿí øåèðëÿðÿ éàëíûç Ñàáèð Ðöñòÿìõàíëûíûí äåéèë, öìóìÿí ïîåçèéàìûçûí åùòèéàúû áþéöêäöð. Ùÿð éàçûëàí øåèð äåéèë. Èíñàíûí éàëíûç Ýþçÿëëèéÿ, Öëâèééÿòÿ âÿ Ãÿùðÿìàíëûüà ìÿùÿááÿòèíè àëîâëàíäûðàí, îíó è÷ÿðèäÿí úîøäóðàí, ãàíàäëàíäûðàí ÿñÿðëÿðè áèç ïîåçèéà ñàéûðûã. Áó áàõûìäàí “Ñàü îë, àíà äèëèì” êèòàáûíû (Ýÿíúëèê, 1983) øàèðèí éàðàäûúûëûüûíäà äàùà éöêñÿê ìÿðùÿëÿ êèìè äÿéÿðëÿíäèðìÿëèéèê. Êèòàá “Éóðäóìóí ÿí ýþçÿë íÿüìÿñè”éëÿ à÷ûëûð. Îëäóãúà íèêáèí, ôÿðÿù ñà÷àí øåèðäèð, àììà áó, éöíýöë, äàéàç àäàìûí ñåâèíúè äåéèë, Âÿòÿí òàðèõèíèí, òöðê äöíéàñûíûí ÿçÿìÿòèíè þç úàíûíäà, ãàíûíäà äóéàí ëèðèê ãÿùðÿìàíûí þçöíö, þç ìèëëè âàðëûüûíû êå÷ìèøè âÿ ñàáàùû èëÿ áèðëèêäÿ äÿðê åòìÿñèíäÿí äîüàí íèêáèíëèêäèð. “Ñÿäàñû Úÿíóáó Øèìàëà ãàòàí ßí áþéöê ñåâèíúèì ùÿëÿ þíäÿäèð”. “ßí ñÿððàñò ñþçöíöí ãèéìÿòè áàùà, Äàìàðäà ãàíûìëà áÿñëÿíèð ùÿëÿ”. Øàèð íèêáèíëèéè õàëã ö÷öí öìöä âÿ øÿôà ãàéíàüûäûð. “Ñàü îë, àíà äèëèì” êèòàáû Ñ. Ðöñòÿìõàíëûíûí øàèð êèìè éåòêèíëÿøäèéèíè õÿáÿð âåðèðäè. “Éàøûë îòëàð ñöáù éåëèíäÿ éåëëÿíÿúÿê õàíûì-õàíûì” (“Äîüìàëûã”). Áó, òÿáèÿòèí öëâèëÿøäèðèëìÿñèäèð. “Áàéðàüûìûí èøûüûíäàí ýåúÿ-ýöíäöç ñÿääè èòÿð”. Áó, ìèëëè þçöíöòÿñäèãèí éåíè âÿ ïàðëàã èôàäÿñèäèð. Àëíûíà àéðûëûã ñþçö éàçûëàí, Þçö áó äöíéàéà ýþç éóììàìûøäàí Ãÿëáèíäÿ öìèäÿ ìÿçàð ãàçûëàí, Úÿíóáëó, Øèìàëëû, — î òàé, áó òàéëû, Ùèúðàíû, ÿñðëÿ áàøàáàø îëàí, Äÿðáÿíäëè, Êÿðêöêëö, Ãàðàéàçûëû. Òöðê, òàòàð, èðàíëû, ÿúÿì, ìöñÿëìàí, Ýàù äà òÿðÿêÿìÿ, ãûçûëáàø îëàí, Ãîëëàðû Àðàçà êþðïö îëìàìûø, Ñûíûã êþðïöëÿðè ñó àëòäà ãàëàí, Ôèêèðëè ãàðäàøëàð, ãÿìëè áàúûëàð. Ñèçèí ñöêóòóíóç éàíäûðàð ìÿíè.

8

Áó, ôÿðéàääûð, ìèëëè øöóðóí ëÿíýèìÿñèíÿ ãàðøû ØÀÈÐ ÔßÐÉÀÄÛ! “Àìàí äóðíà, äèìäèéèíè þç áàøûíäà ñûíàìà. Ñÿí ýöúöíö éóðääàøûíà, ãàðäàøûíäà ñûíàìà!” Áó äà øàèð éàëâàðûøûäûð — úûëûç äèäèøìÿäÿí, ìÿíàñûç äàðòûøìàëàðäàí äîüàí ìèëëè ïÿðàêÿíäÿëèéÿ äþçìÿéÿí âÿòÿíäàø öðÿéèíè éàëâàðûøû! Àçÿðáàéúàí òöðê ïîåçèéàñû ìÿìëÿêÿòèí ìèëëè, ìÿíÿâè ñàüëàìëûüûíû, èñòèãëàëûíû, ÿðàçè áöòþâëöéöíö äöøìÿíëÿðäÿí ãîðóìàã óüðóíäà ìöáàðèçÿäÿ éåòèøìèø ìöúàäèëÿ÷è, ìöäðèê áèð ñÿíÿòäèð. ×àüäàø Àçÿðáàéúàí ïîåçèéàñûíû òÿìñèë åäÿ áèëäèéè ö÷öíäöð êè, Ñ.Ðöñòÿìõàíëû áó òèïëè äöøìÿíëÿðèí ùàìûñûíà âàõòûíäà, ñÿððàñò úàâàá âåðÿ áèëèð. Äîñò èëÿ ãîíóøìàã àñàíäûð, äöøìÿíëÿ äàíûøìàã ÷ÿòèí. Áóíóí ö÷öí òàðèõè éàääàøà, êÿñêèí ìÿíòèãÿ, éàëíûç þç ìèëëÿòèíè äåéèë, ùÿì÷èíèí áÿøÿðèééÿòè ñåâìÿêäÿí, ãîðóìàã ÿçìèíäÿí äîüàí ùóìàíèçì ïîòåíñèàëûíà ìàëèê îëìàëûñàí. Áó êåéôèééÿòëÿð Ñ.Ðöñòÿìõàíëûíûí ïîåìà éàðàäûúûëûüûíäà äàùà ãàáàðûã áè÷èìäÿ àøêàðëàíûð. Âóð-òóò áèðúÿ èë þìöð ñöðìöø Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí Äåìîêðàòèê ðåñïóáëèêàñûíûí (21 Àçÿð 1945 — 21 Àçÿð 1946) ìÿêð âÿ õÿéàíÿò éîëó èëÿ äåâðèëìÿñèíÿ âÿ áó äåâðèëèøèí ôàðñ øîâèíèçìè òÿðÿôèíäÿí áàéðàì åäèëìÿñèíÿ ùÿñð îëóíìóø “Èíãèëàáäàí äþíÿí äåéèë” àäëû ëèðèê ïîåìà þç ñþçöíö äöøìÿíèí ýþçöíöí è÷èíÿ äåéÿí ìöúàäèëÿ÷è ñÿíÿò þðíÿéèäèð. “Ùÿð êÿñ ýöíÿøè ñåâñÿ” ëèðèê ïîåìàñûíäà ìÿùç áó èíàìûí äîüðóëóüóíó, Èðàí ìèëëè ùöãóãñóçëóüà, èíñàí úÿìèééÿòèíäÿ áèîëîæè ãàíóíëàð èëÿ éàøàéàíëàðà ãàðøû ÷àðïûøàí øàíëû òöðê ãûçû Ìÿðçèéÿ ßùìÿäè Öñêóéèíèí ñóðÿòèíè ýþðöðöê. ßáÿäè ýÿíúëèê èìèø áþéöê Ïîåçèéà! Êÿñàôÿòäÿí, éåêíÿñÿãëèêäÿí õèëàñ åäÿí éåýàíÿ áþéöê ãöââÿò Ïîåçèéàäûð! Ñàáèð Ðöñòÿìõàíëû ïîåçèéàñû ìèëëè øöóð ïîåçèéàñûäûð, õàëãûí, ìèëëÿòèí þç ìÿíëèéèíè, ÿçÿìÿòëè êå÷ìèøèíè äÿðê åòìÿê óüðóíäà ìöáàðèçÿíèí, áöòöí ðÿñìè âÿ ãåéðè-ðÿñìè éàëàíëàðû, ñàõòàêàðëûãëàðû äàðìàäàüûí åòìÿê éîëóíäà ñÿôÿðáÿð îëóíìóø èðàäÿ ýöúöíöí, ìÿòàíÿò âÿ ìÿðäàíÿëèéèí, ãàðøûñûàëûíìàç ðóù ãöââÿñèíèí ïîåçèéàñûäûð. Êèòàáûíûí ëèðèê ãÿùðÿìàíû Ñ.Ðöñòÿìõàíëû þçöäöð âÿ î, éàëíûç ëèðèê ãÿùðÿìàí äåéèë, ñþçöí ùÿðôè ìÿíàñûíäà ãÿùðÿìàíäûð. “Õÿáÿð ýþçëÿéèðÿì” âÿ “Ýÿíúÿ ãàïûñû” èëÿ áàøëàíàí Ñ.Ðöñòÿìõàíëû èýèäëèéè “Ñàü îë, Àíà äèëèì” òîïëóñóíäà éöêñÿê ìÿðùÿëÿéÿ ãàëõìûø “Þìöð êèòàáû”íäà åëìè, ÿäÿáè áàùàäûðëûã èëÿ ãîâóøìóøäóð. Ñ.Ðöñòÿìõàíëû ùàðäàñà Ñÿìÿä Âóðüóí, Øÿùðèéàð, Ðÿñóë Ðçà êèìè éàõûí, ßëÿêáÿð Ñàáèð, Ôöçóëè, Íÿñèìè êèìè “óçàã” ñÿëÿôëÿðèíäÿí, Áÿõòèéàð Âàùàáçàäÿ òÿêè ÷àüäàøëàðûíäàí òÿñèðëÿíèá ãöââÿò àëìûø, þç éàøûäëàðûíûí ÷îõóíó òåçëèêëÿ àðõàäà ãîéóá ÿí éåíè Àçÿðáàéúàí òöðê ïîåçèéàñûíûí þí àòÿø õÿòòèíÿ ÷ûõà áèëìèøäèð. Íÿôÿñèíäÿêè ãÿùðÿìàíëûã éàíüûñûíûí òöñòöñöç àëîâóíà áàõìàéàðàã áó ïîåçèéà íÿ ãÿäÿð òÿâàçþêàðäûð, ìÿüðóð âÿ áàøûóúàäûð. Òÿâàçþêàðëûã âÿ èýèäëèê áó ïîåçèéàíûí áîéóíà áè÷èëèá! Ãÿðèáÿäèð: êèòàáäàêû áóíúà ýþçÿë âÿ ðÿíýàðÿíý øåèðëÿðäÿí ùå÷ áèðè äèýÿðèíè òÿêðàð åòìèð. Ùÿðÿñè áàëàúà áèð êàèíàòäûð, êþíöë õÿçèíÿñèäèð, íå÷ÿ ðÿíýÿ ÷àëàí éàç íÿôÿñëè ýöëøÿíäèð. Ìþâçó ðÿíýàðÿíýëèéè, áî9

éàëàð çÿíýèíëèéè áó ïîåçèéàäà ùåéðÿò äîüóðóð. Éîõ, áó úöð êèòàáëàðû áèðíÿôÿñÿ îõóìàã îëìàç. Øåèð óúñóç-áóúàãñûç öçöì áàüû äåéèë, öçöìäÿí ÷ÿêèëìèø øÿðàáûí äîïäîëó êöïöäöð. Áèðíÿôÿñÿ è÷ñÿí äÿëè-äèâàíÿ îëàðñàí. Íàñèðèí, áöòþâ ðîìàíäà, åïîïåéàäà äåäèéèíè øàèð ÷îõ äà áþéöê îëìàéàí áèðúÿ øåèðäÿ, íÿüìÿäÿ, äàñòàí÷àäà äåéèð áÿçÿí. Øåèð éàëíûç öðÿéèí éîõ, ùÿì äÿ þìðöí úþâùÿðèäèð. Ñ.Ðöñòÿìõàíëûíûí êèòàáûíäà éàëíûç áèðúÿ þìðöí äåéèë, íÿñèëëÿð âÿ ÿñðëÿð þìðöíöí úþâùÿðè âåðèëìèøäèð. Øåèð öðÿéèí, áåéíèí êàðäèîãðàìûäûð. Õîøáÿõò î øàèðäèð êè, õàëãûíû òÿìñèë åäÿ áèëèð, áó ùàëäà îíóí èëùàì âåðýèëÿðè éàëíûç þçöíöí äåéèë, áöòöí óëóñóí, éóðäóí ìÿíÿâè êàðäèîãðàìûíà ÷åâðèëèð. Øåèð âÿ äàñòàí÷àëàðûíûí ÷îõó ÿñðèìèçèí ñîí ðöáöíäÿ éàçûëñà äà, åùòèâà, ãàïñàìà äàèðÿñè ÷îõ áþéöê, ÷îõ ÿçÿìÿòëèäèð. Ñ.Ðöñòÿìõàíëûíûí äöíéàéà âÿ ìèëëè Òöðê òàðèõèìèçÿ áàõûø äàèðÿñè îëäóãúà ýåíèøäèð, íÿçÿðëÿðè èòè âÿ íöôóçåäèúèäèð. Î, õàëãûí ìÿíÿâè òàðèõèíäÿ ÿí ýÿðÿêëè ìÿãàìëàðû ýþðöð âÿ ïîåçèéà ïðîæåêòîðó àëòûíäà ýþñòÿðèð, õàëã ìÿíëèéèíèí ùàðàäà çÿäÿëè, ùàðàäà ñàüëàì îëäóüóíó ëîüìàíúàñûíà àéäûíëàøäûðûð. Ñ.Ðöñòÿìõàíëû ïîåçèéàñû þç îõóúóñóíó éàëíûç éåíè äóéüóëàð, éåíè àðçóëàð, éåíè ôèêèðëÿð èëÿ äåéèë, ùÿì äÿ ÿí áàøëûúàñû ãåéðÿòëÿ ñèëàùëàíäûðûð. Áó øåèðëÿðè îõóéàíäàí ñîíðà êëàññèê Àçÿðáàéúàí äöíéàñû èëÿ ôÿõð åäèðñÿí, áó öëâèééÿòÿ, áöòþâëöéÿ ãàðøû òóøëàíìûø íÿ âàðñà, ùàìûñûíû éûõìàã, äàüûòìàã óüðóíäà ÷àðïûøìàëàðà éåðèêëÿéèðñÿí. Ùàããà àðõàëàíàí ìöáàðèçÿäèð áó øåèðëÿðèí ìÿðàìû! Áÿëè, ùÿð úöð ìöáàðèçÿ éîõ, ìÿùç ùàããà, ìÿíòèãÿ, ìÿíÿâè ëÿéàãÿòÿ àðõàëàíàí áþéöê äþéöøëÿðÿ ÷àüûðûð áèçè áó öñéàíêàð, áó ãàíàäëû, áó ãåéðÿòëè ïîåçèéà âÿ áèçÿ äþíÿ-äþíÿ õàòûðëàäûð êè, þç äîüìà õàëãûíäàí, áþéöê âÿ ÿçÿìÿòëè òàðèõèíäÿí óçàã äöøÿíëÿð, ãàôèëëÿð, éóðäñåâÿðëèéè íÿôñèíÿ, áèð öñêöê øþùðÿòèíÿ, ñÿðâÿòèíÿ ãóðáàí âåðÿíëÿð íÿ ãÿäÿð ìèñêèí, íÿ ãÿäÿð çàâàëëûäûðëàð. Âÿ ÿêñèíÿ, ìèëëÿòÿ, áÿøÿðèééÿòÿ õèäìÿò éîëó ñå÷ÿíëÿð, áó óüóðäà áàøäàí êå÷ÿíëÿð, óëó àìàë éîë÷óëàðû íåúÿ áÿõòÿâÿðäèðëÿð! Ñîí ãÿíàÿòèì: Ðöñòÿìõàíëûíûí áþéöê ìèëëè øàðèìèç îëìàã èìêàíû âàð. ×îõ ýöìàí êè, î, áó èìêàíû ÿëäÿí âåðìÿéÿúÿê. Õÿëèë Ðçà Óëóòöðê Áàêû, 22 èéóí 1991

10

ÒÀÍÛÌÀà ÈÑÒßÑßÍ Îúàã, òîðïàã äóéüóñó ãÿðèáÿ äóéüóäó. Ùÿð êÿñ þç öçöíÿ þéðÿøäèéè, àòà-àíàñûíà áàüëàíäûüû êèìè áèð ïàð÷à òîðïàüà äà áàüëàíûð âÿ îðäà äöíéàíûí ùå÷ éåðèíäÿ òàïà áèëìÿäèéè ðàùàòëûã òàïûð. Éàøàìàã áóðäà íóø îëóð, þëìÿê áóðäà àñàíëàøûð. Äöíéàíûí áöòöí ÿçàáëàðû, ãîðõóëàðû ÿúäàäëàðûí ðóùëàðûíà ãîâóøìàã àäëàíàí âÿ ñþçëÿ èôàäÿ îëóíà áèëìÿéÿí ñèðëè ñåâèíúëÿ öç-öçÿ ýÿëÿíäÿ âàùèìÿñèíè èòèðèð; èíñàí þëöìÿ àéðûëûãäàí ÷îõ, ýþðöøÿ ýåäÿí êèìè ýåäèð, òàïäûüûíûí èòèðäèéèíäÿí áþéöêëöéöíÿ èíàíûð...

ÂßÒßÍ Áèð ÿë÷èì áóëóääó, Áèð þìöð óìóääó, Áèð è÷èì ñóäó. Éàíäûãúà îäëàíàí îúàãäû, Äàääûãúà äàäëàíàí àðçóäó. Áèð äÿðÿ áàùàð ëåéñàíûäû, 21 Àçÿðèí ãàíûäû, Úàâàä õàíûí ãÿòë éåðèäè, Ñàáèðèí “Ôÿõðèééÿ” øåðèäè, Äàüëàðû äóìàíäà èòÿí — Âÿòÿí... Âÿòÿí! Ùàäèíèí øåèð áàçàðûäû, Ôöçóëèíèí ìÿçàðûäû, Òàëåéèí ÿëÿíÿí ÿëÿéèäè. Äóðíà ëÿëÿéèäè. Àðàç ùþðöéöíäÿí êÿìÿíäÿ äöøìöø Ñåâèëäè. “ßíÿëùÿã” ùàðàéûäû. ßëÿñýÿðèí ñàçûäû. Ãÿäèì ÿëéàçìàñûäû — Äàùèëÿð áîéëàíûð ñÿòèðëÿðèíäÿí Âÿòÿí... Âÿòÿí! Øèìøÿêëÿð ÷èíàðòÿê ñàíúûëûá éåðÿ, Äöøìÿíèí ýþçöíÿ äèðñÿêäè ùÿð äàü.

11

Áàáàëàð àòûíû ñöðöá ýåäèáäè, Ãàëàëàð áîéëàíûá ãàëûáäûð àíúàã. Îüëó — Øàù Èñìàéûë Õÿòàéè àäëû, Àü àòëû îüëàí âàð, àòû ãàíàäëû; Áèð äÿ Ñóðàõàíû àòÿøýàùû âàð, Áèð äÿ Ìèñðè ãûëûíú, áèð äÿ ×ÿíëèáåë; Áèð äÿ “Ùåéäÿðáàáà” éàçûëìûø áèð äèë. Òîðïàüû îò äåéèë, êèøè ýþéÿðäÿí Âÿòÿí... Âÿòÿí!

ÊßÍÄÈÌÈÇÈÍ ÃÛÇËÀÐÛÍÀ ßáÿñ éåðÿ ìÿíäÿí óçàã ýÿçèðñèíèç, ßáÿñ éåðÿ óòàíûðñûíûç ìÿíäÿí áåëÿ! Áèð îáàäàí, áèð òîðïàãäàí îëñàã äà áèç Ìÿíè éàõøû òàíûìûðñûíûç, ãûçëàð, ùÿëÿ. Èíñàôñûçëàð, áó ãóðóëóã íÿéÿ ýÿðÿê, Áó éàäëûãäàí àç ãàëûð êè, àüëûì àçà. Ñèç áàõìàéûí ìÿíÿ åëÿ éàä îüëóòÿê, Ìÿí äÿ ñèçèí äîüìàíûçàì, ïàðàíûçàì. Áó éîëëàðäà ñèç ãàëñàíûç, ìÿí óúàëñàì, Ùå÷ áèð çàìàí øþùðÿò éöêö äàøûìàðàì. Àéðû äöøöá, èëëÿð áîéó óçàã îëñàì, Èíàíûí êè, éåíÿ ñèçñèç éàøàìàðàì. Íÿäèð áèçè àéðû ñàëàí, óçàã åäÿí, ×ÿìÿíëÿðè áèðúÿ éåðäÿ ýÿçìÿçäèêìè? Áàü-áàüàòäà ýöí ÷ûõàíäàí ýåúÿéÿúÿí Îéóíëàðäàí, ýöëöøëÿðäÿí áåçìÿçäèêìè? Êÿíäàðàñû éîëëàð èëÿ äÿñòÿ-äÿñòÿ, Àçìû îëóá ñÿñ-êöé èëÿ äîëàøìûøûã?! Äÿðñ çàìàíû êèòàá öñòÿ, ïàðòà öñòÿ Àçìû îëóá êöñöøìöøöê, äàëàøìûøûã.

12

Àçìû îëóá ñèç ñþç àòûá ýöëöøÿíäÿ, Ìÿí ùèðñèìäÿí ýèçëè-ýèçëè àüëàìûøàì. Àðàáèð äÿ ýèðÿâÿìÿ òÿê äöøÿíäÿ, Ñà÷ûíûçû áèëÿéèìÿ äîëàìûøàì. ßââÿëêèéÿì, âàëëàù, åëÿ î àäàìàì — Ñèçèí äÿúÿë, ñèçèí äîüìà Ñàáèðèíèç. Èëëÿð êå÷ñÿ éåíÿ ñèçè óíóòìàðàì, Èëëÿð êå÷ñÿ, êþíëöì éåíÿ ÿñèðèíèç!.. Òÿëÿáÿéÿì, éîëóì àç-àç äöøöð êÿíäÿ, Áó óçàãëûã éàä åëÿìÿç ìÿíè àíúàã. Êþíöë âåðèá, öðÿê âåðèá ñåâäèéèì äÿ, Èíàíûí êè, ñèçäÿí ýþçÿë îëìàéàúàã. Áàøûíûçà ýöë-÷è÷ÿêëÿð ñÿïèì ýÿëèí, Ýöë-÷è÷ÿêäÿí äàùà ýþçÿë, òÿìèç îëóí. Î ãàðàëìûø ÿëèíèçäÿí þïöì ýÿëèí, Òÿêè ìÿíÿ ÿââÿëêèòÿê ÿçèç îëóí!

1966

ÉÀÐÄÛÌËÛ ÉÎËËÀÐÛÍÄÀ Ìàøûí äàüäàí äÿðÿéÿ, äÿðÿäÿí äöçÿ äþíöð, Ó÷óðóìëàð öñòöíäÿ öðÿêëÿð áóçà äþíöð, Éàìàúäàêû ëàëÿëÿð àõàí óëäóçà äþíöð Éàðäûìëû éîëëàðûíäà. Ñóëàðûí ñèíÿñèíäÿ êþëýÿ îëóá àõûðûã, Ýþçÿëëèéèí þíöíäÿ äàéàíûá ëàë áàõûðûã, Çèðâÿëÿðèí áàøûíà äîëàíûðûã, ãàëõûðûã Éàðäûìëû éîëëàðûíäà. Éàðûá äóìàíû-÷ÿíè çèðâÿäÿí ãàðòàë ó÷óð, Ãàéàëàðûí ýþðêÿìè âàùèìÿäèð, ãîðõóäóð, Ìåøÿëÿðèí ñöêóòó àäàìëàðû ãîðõóäóð Éàðäûìëû éîëëàðûíäà.

13

Óëäóçàìû, àéàìû óúàëìàã âöñÿòè âàð, ×àé êèìè àõûøûíäà áèð àðçó ñóðÿòè âàð, Áèð êÿíä ìÿùÿááÿòèíèí òÿëÿñÿí ñöðÿòè âàð Éàðäûìëû éîëëàðûíäà. Ìèí èëëèê ïàëûäëàðäàí áèð þìöð áîðú àëàéäûì, Êå÷èëìÿç äÿðÿëÿðÿ þçöì êþðïö îëàéäûì, Áóç ñóëó, ñàô àéíàëû áóëàã îëóá ãàëàéäûì Éàðäûìëû éîëëàðûíäà.

1964

ÇÈÐÂßÍÈÍ ÄßÐÄÈ Ýåúÿëÿð äàüëàðû äóìàí àëàíäà Ýåúÿëÿð çöëìÿòäÿ éàëãûç ãàëàíäà Çèðâÿ äÿ äàíûøûð þçö-þçöéëÿ. Áó òÿíùà óúàëûã — öðÿê ãóáàðû... Äåéèð êè, áèðúÿ ýöí äÿðÿéÿ äþíöá, Ùàìûéëà éàíàøû îëàéäûì áàðû. Ùÿñÿä áàõûøëàðû ñöáùöí øåùèòÿê ×ûðïûá ÿòÿéèìäÿí òþêÿéäèì éåðÿ. Îëàéäûì êþëýÿëè, íÿìëè áèð äÿðÿ, ×àëàéäûì ëèëïàðû òöòÿê éåðèíÿ; Ñÿùÿðèí äóìàíû àü éóõó êèìè Äîëàéäû ýþçöìöí áÿáÿêëÿðèíÿ. Ìåøÿ éàðïàã-éàðïàã ÿëëÿðè èëÿ Ñÿðèíëèê ñÿïÿéäè éîëëàðûì öñòäÿ. ×ÿìÿíäÿ øåù ÿìÿí êþðïÿ úûüûðëàð Ãûâðûëûá éàòàéäû ãîëëàðûì öñòäÿ. Ýöíÿø ýþçëÿðèíè ìÿíäÿí ÷ÿêÿíäÿ Êöëÿêëÿð äþøëÿðÿ ùÿñðÿò éàéàéäû. Áóëàã íÿüìÿñèíèí àõàðëàðûéëà 14

Ñèíÿìäÿ òÿìèçëèê àääûìëàéàéäû. Ùÿð àääûì äþíñÿ äÿ èòè ãûëûíúà — Öðÿéèì àéàüà äöøñÿ, éàõøûäûð. Áèð ãûçûë èëäûðûì ìÿíè ÷àëûíúà, Êþêñöìö øÿëàëÿ äåøñÿ éàõøûäûð. Ìÿíèì éöêñÿêëèéèì ôÿðÿùìè ìÿýÿð? — Áþéöêäöð áþéöéöí äÿðäè-ñÿðè äÿ. ßí äÿðèí îêåàí ÷þêÿêëÿðèòÿê Úàíñûçäûð äàüëàðûí çèðâÿëÿðè äÿ!

1969

ÒÀÍÛÌÀà ÈÑÒßÑßÍ Ýÿë òóòóá ÿë-ÿëÿ ãà÷àã áó ýöíäÿí Ãàéûäàã þç óøàã êå÷ìèøèìèçÿ. Óòàíúàã, ìåùðèáàí, äÿëè, ãöññÿëè, Éîëëàðû äîëàøûã êå÷ìèøèìèçÿ. Äîëàøàã ýöíëÿðèí ñûõ ìåøÿñèíè, Äÿéñèí öçöìöçÿ ñþç-ñîâ áóäàãëàð. Ñûíäûðàã èëê åøãèí áóç øöøÿñèíè, Ýþðÿê ãóðóéóáìó ùÿñðÿò áóëàãëàð. Äþéÿê ãàïûñûíû äîñòóí, éàäûí äà — Ãàïûëàð àéðûëûã ïÿíúÿñèäèìè?! Óøàãëûã éîëëàðû ãàëûð éàäûìäà Éàëûí àéàãëàðûí íÿüìÿñè êèìè. Áóäàãäàí àñûëûá ãÿùãÿùÿëÿðëÿ Éåëëÿíèð èíäè äÿ óøàãëûüûìûç. Ãà÷àðûã éàíûíà ãÿìëÿ, ãÿùÿðëÿ, Àíúàã î, áèð äàùà áèçè òàíûìàç.

15

Åù þòÿí ýöíëÿðèí ùÿð âàðàüûíäà Íå÷ÿ àðçó îäó àëûøûð áÿëêÿ. Êÿíäèí ãûðàüûíäà ãöðóá ÷àüûíäà Øàèð óøàãëûüûì äîëàøûð áÿëêÿ. Ýÿë ýåäÿê, î ñÿíÿ éöç øåèð äåñèí, Èíäè ìÿíèì òÿáèì îíà ÷àòàììàç. Éîõ, äàéàí, Ýþçÿëñÿí, ñÿíè ýþðìÿñèí, Óçóí ýåúÿëÿðè éîõñà éàòàììàç. Éûüûøñûí ãÿìëÿðèì, òîé-äöéöíëÿðèì, Äöçöëñöí éàí-éàíà íå÷ÿ ãûø-áàùàð. Óòàíà-óòàíà, þòÿí ýöíëÿðèì ßë âåðèá ñÿíèíëÿ òàíûø îëñóíëàð. Îíäà òàíûéàðñàí ìÿíè, ÿçèçèì, Ñîíðà áó ýöíÿäÿê ãà÷ûá ýÿëÿðèê. Äàùà ñîðüó-ñóàë àéûðìàç áèçè, Îëóá-êå÷ÿíëÿðè éàõøû áèëÿðèê.

1968

16

ÑÅÂÝÈÌ, ÑÅÂÈÍÚÈÌ Àëëàùûí ýåúÿ-ýöíäöç èøäÿí, òîðïàãäàí, èëüûìëû ÷þëëÿðäÿí âÿ óúà äàüëàðäàí áàøãà ùå÷ éåðäÿ ñÿàäÿò òàïà áèëìÿéÿí áó ìÿçëóì ìèëëÿòèíèí ðóùó, èøûüû ìèí èëëÿðè àäëàéûá ýÿëÿí áèð ìþúöçÿäèð. Éåð öçöíäÿ èíñàí ÿëèíèí, èíñàí ÿçÿëÿñèíèí àáèäÿëÿðè ÷îõäóð: òèêèëèëÿð, òåõíèêà, ñÿíÿò èíúèëÿðè... Áÿñ èíñàí ðóùó? Áÿñ ìèëëÿòèí ðóùóíóí èøûüû? Øåèð áó èøûüûí øÿêëèäèð, ñþç-ñþç ùþðöëìöø ðóù àáèäÿñèäèð... Øåð ðóùó ÿáÿäèëÿøäèðèð. Áóíà ýþðÿ äÿ øàèðèí çàìàíäàí ãîðõóñó éîõäóð.

ÉÎËËÀÐÛÌÛÇ Àçÿðáàéúàí éîëëàðûíûí èëãàðû äþíìÿç, Ãàíàäëàíûá áèð îéìàãäàí ìèí åëÿ ÷àòûð. Àçÿðáàéúàí éîëëàðûíûí ñîíó ýþðöíìÿç, ßââÿëè èñÿ èëäûðûìòÿê áóëóäëàðäàäûð. Äàü ñÿäëÿðè, ñÿðùÿäëÿðè î àøûá êå÷èð, Ãèòÿëÿðè, äÿíèçëÿðè äîëàøûá êå÷èð. Âöñàë îëóð — ñàùèëëÿðèí éàäëûüû èòèð, Ãûëûíú îëóð — éàüûëàðûí øàäëûüû èòèð. Àçÿðáàéúàí éîëëàðûéëà óçàã åëëÿðÿ Ñåâýèìèçèí, êèíèìèçèí ñÿäàñû ýåäèð. Îä ïàéëàäûã, íóð ïàéëàäûã éàõûíà, éàäà, Àçÿðáàéúàí — þçö áîéäà ñþíìÿç áèð èøûã! Àääûìëàðûí àùÿíýèíè ïîçàí îëàíäà Éîëóìóçó áàõûøëàðëà, ýþçëÿ ñàëìûøûã. Àíàëàð äà “ýþéÿð÷èíòÿê ãîíóá éîëëàðà”, Éîëëàðûìûç ëàéëàëàðà ñèëêÿëÿíèáäèð. Éîëëàðûìûç äóðíà êèìè ó÷óá áàùàðà; Ãûðàòëàðûí äûðíàüûíäà êèëêÿëÿíèáäèð.

17

Ãàðëû ÷þëëÿð... ãàíàäëàðûí ñÿñè ãóëàãäà, Ãóìëó ñÿùðà... çûíãûðîâëàð... òàëàí éîëëàðû. Áèð éîë ýåäèá èòêèíëÿðëÿ èòèá óçàãäà, Áèð úöò éîë äà Áàáÿêèìèí êÿñèê ãîëëàðû!.. ßñðëÿðèí éîõóøóíäà éîðóëìàéàí éîë Áèð ÿòàëÿò äÿðÿñèíäÿ éîðóëà áèëÿð... Òóôàíëàðûí ãûëûíúûéëà ãûðûëìàéàí éîë Ôöçóëèíèí ìÿçàðûíäà ãûðûëà áèëÿð... Àçÿðáàéúàí! Ðóùó êèìè éîëëàðû óëó! Àçÿðáàéúàí! Ãÿëáè êèìè éîëëàðû ýåíèø! Áàáàëàðäàí ñþç ãàëûáäûð: — “Áèç äîñòóí ãóëó...” Éàäëàðàñà óëäóçëàð äà éîë ýþñòÿðìÿìèø! Àçÿðáàéúàí éîëëàðûíûí èëãàðû äþíìÿç, Áó éîë èëÿ äöçëöê ýåäèð, ùÿãèãÿò ýåäèð. Àçÿðáàéúàí éîëëàðûíûí ñîíó ýþðöíìÿç, ßââÿëèñÿ íÿüìÿ êèìè ãÿëáèìèçäÿäèð!..

1971

ÌÖÃßÄÄßÑ ÀÄßÒËßÐ Ìöãÿääÿñ àäÿòëÿð óúàëäûð ìÿíè, Ìÿí îíóí åøãèéëÿ éàøàéàì ýÿðÿê. Áàáàì ãàðøûëàéûá íå÷ÿ äöøìÿíè Áèð ÿëèíäÿ ãûëûíú, áèðèíäÿ ÷þðÿê. Äþéöøëÿð øÿíèìè äöíéàéà éàéûá, Áó àëÿì åøèäèá ìÿíèì ñÿñèìè.

18

Äàð ýöíäÿ ãûçëàð äà ãûëûíú ãóðøàéûá Âöãàðëû, éåíèëìÿç èýèäëÿð êèìè. Ñåëëÿðòÿê àõûøûá ùÿð ãûø, ùÿð áàùàð Äöøìÿí òàëàéàíäà åëèí âàðûíû. Ñÿðêÿðäÿ àíàëàð, èýèä àíàëàð Éÿùÿðäÿ äîüóáëàð þâëàäëàðûíû. Äîëàíñûí ãîé ñÿñèì ÷þëö, ÷ÿìÿíè, Ãàäûíû ùÿð øåéäÿí óúà ñàéûáëàð. Ãàïûäàí ùèéëÿéëÿ ýèðÿí äöøìÿíè Ãîíàã îëäóüóé÷óí áàüûøëàéûáëàð. Äþéöøäÿ þçöíö óíóäóð èíñàí, Äþíöá ìÿøÿë îëóð éàíàð öðÿéè. Äþéöøäÿ ãûëûíúëàð òîããóøàí çàìàí Ñöëù áàéðàüû îëóá ãàäûí þðïÿéè. Åëèí äàð ýöíöíäÿ, àüûð ýöíöíäÿ Áèð òèêÿ ÷þðÿéè áþëöáëÿð éàðû Áàø ÿéèá òîðïàüûí, ñóéóí þíöíäÿ Ýöíÿøè ñàéûáëàð þç àëëàùëàðû. Àðõàäàí ñÿéèðäèá ùàâàëû àòû, Èíòèãàì îõóíó þíäÿí àòûáëàð... Éîõñóë áèð ùÿéàòû, òÿìèç áèð àäû Ìÿíñÿáäÿí, øþùðÿòäÿí óúà òóòóáëàð. Ýÿçÿê Êöð áîéóíäà, Ìèëäÿ, Ìóüàíäà, Áèð ñöôðÿ áàøûíäà êÿñÿê äóç-÷þðÿê. Õàëã èëÿ ÿáÿäè áàüëû îëàíäà Êè÷èê êþêñöìöçäÿ äàü îëóð öðÿê!

1965 19

ÁÈÐ ÌÀÙÍÛ ÎÕÓÉÓÐ ÊßÍÄ ÝÞÇßËËßÐÈ Áèð ìàùíû îõóéóð êÿíä ýþçÿëëÿðè. àé ëîëî, áèð ìàùíû, Äóðìàã äà, àéðûëûá ýåòìÿê äÿ ÷ÿòèí. Ãÿëáè îâñóíëàìàã — áèçèì ãûçëàðûí Áèçèì ìàùíûëàðûí ãÿäèì àäÿòè... Ìàùíûéà ãàðûøûá ãûç çÿðèôëèéè; áÿñ áó ãûëûíú ñÿñè íÿ èäè áåëÿ?! Äèíëÿéèí: äåéèðëÿð òîçëó éîëëàðà íå÷ÿ ÿñðëÿðäè áèð ýþçÿë ÷ûõûð, èýèäëÿð ãöðáÿòäÿí éîë ýÿëèð ùÿëÿ... Äóðíà ãàòàðûòÿê ñûðàëàíûáëàð, àíúàã íÿüìÿëÿðè äàùà ùÿçèíäè. Èêè ÷è÷ÿê ñÿôè äóðóá öç-öçÿ, éà óëäóç áöðúëÿðè áåëÿ áÿçÿíäè?! “Áóðäàí áèð àòëû êå÷äè, éà ëÿëëè, ãóðáàíûí îëóì, Àòûí îéíàòäû êå÷äè, éà ëÿëëè, éà ëÿëëè...” Áó, ùàíñû õîøáÿõòèí ñåâýè ïàéûäû — íÿ éåðÿ áÿëëèäè, íÿ ýþéÿ áÿëëè. Áóðäà éàðàëàíìàã àðçóëàð êþíöë, ìàùíû ñóñàíäà äà éàðà òÿñÿëëè... Áèð ìàùíû îõóéóð êÿíä ýþçÿëëÿðè... Àõøàìëàð áó ìàùíû äèëÿ ýÿëÿíäÿ, íèéÿ è÷èí-è÷èí ÿðèìèð äàüëàð?! Íèéÿ àéàã òóòóá îðäóëàð êèìè éåðèìèð äàüëàð?! Áåëÿ êè àòÿø âàð áó ìàùíûëàðäà ñþíìöø àòÿøýàùëàð íÿ ö÷öí éàíìûð?

20

Íèéÿ êöëÿê êÿñìèð, ìåøÿëÿð ñóñìóð, áóëàãëàð ëàë îëìóð, ÷àéëàð äàéàíìûð?! Íåúÿ ãîâóøóáäóð îäëà ñó áóðäà, Ìàùíûëàð ïÿðèøàí, ìàùíûëàð ñèðëè. Ãûçëàðûí þçëÿðè Íèýàð ùÿéàëû, Ãûçëàðûí ìàùíûñû ãûëûíú êÿñÿðëè!.. Áèð ìàùíû îõóéóð êÿíä ýþçÿëëÿðè, ñÿäàëàð çàìàíû çàìàíà úàëàð. Ùàðäàñà éîë ýþçëÿð áàíóáèð÷ÿêëÿð, Ùàðäàñà àò ÷àïàð àìàçîíêàëàð. Ìàùíûëàð; àé ëîëî, òîðïàã òÿïÿðëè, Ãóëàüà ìèí èëèí ùàðàéû ÷àòûð. Òîðïàãäà ýèçëÿíìèø õÿçèíÿ êèìè, Áèçèì öðÿéèìèç ìàùíûëàðäàäû!..

1971

ÕÀÒÈÐß ÃÀÒÀÐÛ Ôèêðèìèí èøûãëû âàäèëÿðèéëÿ Áèð ìàøûí øöòöéÿð, áèð ãàòàð ýåäÿð. Îðäà èëëÿð áîéó ëàë êÿäÿðèéëÿ, Ýþçëÿð äóìàíëàíàð, ÿëëÿð éåëëÿíÿð. Ýþçëÿð íèçÿ êèìè äåøÿð øöøÿíè, Öñòöìÿ èíòèçàð ÿëÿð áèð áàõûø. Áèð áàõûø ùàðàñà þòöðÿð ìÿíè, Óçóí àéðûëûãäàí ýÿëÿð áèð áàõûø... Óçàëû ÿëëÿðëÿ ãà÷ûá äàëûìúà áèðè ãàòàðëàðû ñàõëàìàã èñòÿð. Õÿéàëè þïöøöí äÿëè îäóíäà áèðè ùèññëÿðèìè éîõëàìàã èñòÿð.

21

Êèìñÿ óíóäóëàð — áèð èøûã ñþíÿð, Áàõàð ñÿäàãÿòëè ùÿñðÿòëÿ áèðè. Ýåäÿð éàääàøûìûí ñîí ìÿíçèëèíÿ óçàã õàòèðÿíèí ñÿðíèøèíëÿðè... ×îõóíó áèðúÿ éîë ýþðìöøÿì áÿëêÿ, Éà äà âöñàëûìûç áèð ãûñà ýöíäö. Ýþðöøöí äàëûíúà âèäà òÿùëöêÿ, Áó ðàùàò ñåâèíúëÿð áÿñ íÿ ö÷öíäö?! Ýåäÿð âàãîíëàðäà óçàã òàíûøëàð, Îíëàðû áó ýöíÿ ãàéòàðìàã ÷ÿòèí. Ðàùàò áèð êóïåäÿ áèð èñòÿê éàíàð — Àüëàéàð òÿãñèðñèç èëê ìÿùÿááÿòèì. Ãàéòàðà áèëñÿéäèì áó õàòèðÿíè, Ãàòàðëàð ýåðèéÿ äþíñÿéäè ÿýÿð — Éÿãèí êè, îíëàðûí áÿçèëÿðèíè Ãîðóéóá ñàõëàðäûì èíäèéÿ ãÿäÿð. Éîë ýåäèð... ýþðöíìöð ñÿôÿðèí ñîíó, Éîë êå÷èð àüðûäàí, îääàí, öìèääÿí. Ñàõëàéûí õàòèðÿ ãàòàðëàðûíû, Êèìèñÿ äöøöðòìÿê èñòÿéèðÿì ìÿí...

1968

ÐßÃÃÀÑß Ñÿí îðòàäà àü øàì êèìè éàíûðäûí, Èøûüûíà àõûøûðäû àëãûøëàð. Ùåéðÿòèìäÿí äàøà äþíöá êÿíàðäà Òÿê ìÿí èäèì ÿë âóðìàéàí — áàüûøëà!..

22

Àëîâ êèìè áóðóëóðäó ÿëëÿðèí, Áÿõòÿâÿðñÿí, ùàâà ýÿëäè — îéíà, éàí. Åëÿ áàõìà, ñèððèì ìÿíè àüðûäûð, Èíñàô åëÿ, àé ãîë à÷ûá îéíàéàí!.. Èíñàô åëÿ, ãÿäÿì áàñìà áó éîëà, Ãîéìà ôèêðèì áóëóä êèìè òåëëÿíñèí. Íèéÿ ìÿíè ýÿòèðìèðñÿí áóðàéà, Íèéÿ ãîéäóí “Âàüçàëû”íû äèëëÿíñèí?! Áó ùàâàéëà àü ýåéèìäÿ, àü öçëÿ Áÿé åâèíÿ ÷åøìÿ êèìè äóðó ýÿë. Ìöãÿääÿñäè, ùÿð ìÿúëèñäÿ îéíàìà, “Âàüçàëû”íû òîé ýöíöíÿ ãîðó, ýÿë.

1973

ÑßÍÄßÍ ÊÖÑÌÖØßÌ Äàü ìàâè ãàðòàëäû, äóìàí ãàíàäû, Ëàëÿíè êþêñöìÿ ñûõäûì, ãàíàäû. Éîëëàð éîõóøëàðëà ìÿíè ñûíàäû, Éîëëàðû áàüëàéàí ÷ÿíäÿí êöñìöøÿì, Ñÿíäÿí êöñìöøÿì. Ãàéà ñþçåøèòìÿç, êöëÿê ãàì÷ûëû, Áóç êèìè áóëàãëàð øÿôÿã äàìúûëû, Ñÿíèí ãÿëáèí èïÿê, äèëèí ãàì÷ûäû — ×ûðïûëäû àðçóìà ýåíäÿí, êöñìöøÿì, Ñÿíäÿí êöñìöøÿì. Ãÿëáèí ñþçëÿ äîëó, ýþçöí éàüûøëà... Îäà ïÿðäÿ ÷ÿêäèí áóçäàí íàõûøëà, Îõøàäûí öðÿêëÿ, äþéäöí áàõûøëà; Ñÿíÿ ðàñò îëäóüóì ýöíäÿí êöñìöøÿì, Ñÿíäÿí êöñìöøÿì!..

1969 23

ÒßÇß ÏßÐÄß Óëó áàáàì Ðöñòÿìõàíûí Àëàïà÷à àòû âàðìûø. Àò ãèéìÿòëè áèð ïàïàüû, Òîç ýþòöðìÿç àäû âàðìûø. Áîéäàí ùöíäöð, ñÿñäÿí óúà... Þç éåðèíè áèëÿí îëóá. Ñþç àëòûíäà ãàëìàãäàíñà Ñþç öñòöíäÿ þëÿí îëóá! Óçàã åëäÿí ãûç ýÿòèðèá, Ñîíðà èøè äöç ýÿòèðèá. Áèð ýþâäÿäÿí Éåääè áóäàã ùà÷àëàíûá, Éåääè îüóë åë è÷èíäÿ àä ÷ûõàðûá. Éåääè êþùëÿí òÿðïÿíÿíäÿ Äàø éîëëàðäàí îä ÷ûõàðûá. Áèçèì íÿñèë áèð ñåâýèíèí Íöâÿñèíäÿí øàõÿëÿíèá. Ãàéàëàðäà ñûüíàã òàïàí ãî÷ èýèäèí Éóâàñûíäàí øàõÿëÿíèá. Íå÷ÿ àðõà, íå÷ÿ ãàíàä, Íå÷ÿ ÷àðïàç, íå÷ÿ äöéöí... Áóäàüûíäàí òóìóðúóãòÿê ×ûðòëàìûøàì ìÿí äÿ áèð ýöí. Î óëóñóí àäû ìÿíäÿ — Áàáàëàðûí øàõ ñÿñèéÿì. Áèçèì íÿñèë — ñàç ãîëóäó, Îíóí òÿçÿ ïÿðäÿñèéÿì...

1972

24

ÌßÍÈ ÑÅÂÈÐÑßÍÑß Äöøöíñÿê, äöç ýÿëìÿç ñþçöíöí ÷îõó, Îúàãñûç áèð åâäÿ íåúÿ êþç îëàð? Ìÿíèì áó ãîëëàðûì éàõøûñà àõû, Êÿíäèí î éîëëàðû íåúÿ ïèñ îëàð? Éöç éîë îõøàäûüûí ãàðà ñà÷ûì äà Çèðâÿäÿí éàäèýàð òîïà áóëóääó. Áàõûá áó áîéóìëà þéöíÿí çàìàí Áîéëó ÷èíàðëàðû íèéÿ óíóòäóí? Ìÿíè ñåâèðñÿíñÿ — äàüëàðû äà ñåâ, ×àéëàð äà ãÿëáèíÿ àõûá ãîøóëñóí. Éàìàúäà òÿê äóðàí áàëàúà áèð åâ Áöëëóð ñàðàé êèìè ñÿíÿ õîø îëñóí. Îò áàñìûø áèð éîëàì, ÷þëÿì, ÷è÷ÿéÿì, ×þëëÿðè ñåâìÿäèí, ÷è÷ÿéè ñåâäèí. Êþêöìäÿí àðàëû êèìÿì, íÿ÷èéÿì, Ýþâäÿñèç áóäàãäà áÿñ íÿéè ñåâäèí? Áó ñîéóã òÿìêèí äÿ ìÿíäÿ éåíèäè, Äîüóëóá þìðöìöí ùàðàñûíäàñà. Êÿíäÿ éîëóí äöøñÿ àõòàð ìÿíè äÿ Äÿúÿë óøàãëàðûí àðàñûíäà ñÿí. Ñÿíÿ áó àéðûëûã ýÿëìÿñèí àñàí, Áèçÿ ãàí äàüûäàí öðÿêäè îðà. Êÿíäÿ íÿ! — Éöç áåëÿ îüëó îëìàñûí, Ìÿíÿñÿ þìöðäö, ýÿðÿêäè îðà. Åù, êöñêöí, áèýàíÿ ãà÷àüà áÿíçÿð Ýþéëÿðÿ øÿùÿðäÿí éàõûí îáàëàð. Êÿíäëÿðäÿ éàøàìàã ïèñäèðñÿ ÿýÿð, Íåúÿ øþùðÿò òàïûá îðäà áàáàëàð?!

1968 25

ÉÎÕËÀÌÀ Ñÿíñèç èòèá éîëóì, ñþíöá óëäóçóì, Ñÿíñèç òàìû éîõäó ÷þðÿéèí, äóçóí, Áèð ýöí àéðûëûüûí èëëÿðäÿí óçóí, Äàéàí, éîõëóüóíëà éîõëàìà ìÿíè. Éåòèì óøàã êèìè ãÿùÿðëÿíìèøÿì, Ãÿì ÿêèá, ãöññÿäÿí áÿùÿðëÿíìèøÿì, Ñÿíñèç ùÿð áàõûøäàí çÿùÿðëÿíìèøÿì, Ñÿíè äÿ þëäöððÿì, ãîõëàìà ìÿíè! Àüðû ãûðûø îëóá áèòÿð öçöíäÿ, Äóàì, ãèáëÿýàùûì ýåäÿð öçöíäÿ, Ñÿíè èòèðÿðñÿì áó éåð öçöíäÿ, Áó éåðèí öñòöíäÿ ñàõëàìà ìÿíè!

26

ÕßÁßÐ ÝÞÇËßÉÈÐßÌ Éåòìèø èëäè äöíéàíûí àëòûäà áèðè ãûðìûçû àëîâà áöðöíöá éàíûð. Êÿíàðäà äàéàíàíëàð äà, àëîâóí è÷èíäÿêèëÿð äÿ áèëèð êè, áó ñþíäöðöëìÿëèäèð. Àììà þç-þçöíÿ éàíûá ãóðòàðìàéàíà ãÿäÿð éàõûí äöøìÿê îëìóð. Ìöáàðèçÿ àäûíà ãàëõûðñàí, ñÿíè äÿ éàíäûðûð. Àììà ñÿð÷ÿ êèìè ùÿðÿ áèð äàìëà ñó àòñà éàíüûí áþéöìÿç. Î òÿê-òÿê äàìëàëàð çàìàíû íÿ ãÿäÿð èðÿëè ÷ÿêèð, éàíüûíûí òåç ñþíìÿñèíÿ íÿ ãÿäÿð õèäìÿò åäèð? — áóíó ùåñàáëàìàã ÷ÿòèíäèð. Àììà âàõòûí äÿéèðìàíûíû èøëÿäÿí äÿ î äàìëàëàðäûð.

ÕßÁßÐ ÝÞÇËßÉÈÐßÌ Õÿáÿð ýþçëÿéèðÿì... Êèìäÿí; ùàéàíäàí? Ùàíñû ìÿìëÿêÿòäÿí, ùàíñû çàìàíäàí? Ùàíñû îúàãëàðäà àëûøàí êþçäÿí? Ýþçöìÿ éûüäûüûì ùàíñû äÿíèçäÿí? Úàâàá àëìàäûüûì íå÷ÿ ñóàëäàí, Óçàã õàòèðÿäÿí, ñèðëè õÿéàëäàí Õÿáÿð ýþçëÿéèðÿì, øèðèí, õîø õÿáÿð. Òàëåòÿê äàëûìúà äîëàøûá ýÿçÿí, Ìÿíè àõòàðìàãäàí éîðóëìóø õÿáÿð... Ýÿëÿ áèð ìÿêòóáóí ãàíàäû öñòäÿ, Èñòè òÿáÿññöìäÿ, äîüìà íÿôÿñäÿ. Äÿðÿëÿð äîëäóðàí ýóð ñåëäÿ ýÿëÿ, Áÿõòèìÿ à÷ûëàí êþíöëäÿ ýÿëÿ. Ùÿð äîñò ñåâýèñèíäÿí ýÿòèðÿ áèð ïàé, Áàüëû ãàïûëàðû à÷à òàéáàòàé. Úöúÿðÿ áàùàðûí îòëàðû êèìè, Øûüûéà áèð ñöðÿò ãàòàðû êèìè. Ëàï åëÿ öìèäèí ñîí íèäàñûíäà, Ëàï åëÿ þëöìöí àñòàíàñûíäà — Î àõòàðà ìÿíè, î òàïà ìÿíè. Ýÿëÿ, ýþçëÿäèéèì õÿáÿðèì ýÿëÿ, Ýÿëÿ, î ÿáÿäè çÿôÿðèì ýÿëÿ. Ýþðÿì êè, ñöôðÿìèí áàøûíäà áèð ýöí, 27

Áèð õÿáÿð îòóðóá ÿçèç ãîíàãòÿê. Ýþðÿì êè, åâèìèí ýóð èøûüûíäà Àëûøûð áèð ñåâèíú, éàíûð áèð öðÿê... Õÿáÿð ýþçëÿéèðÿì, êèìäÿí, ùàéàíäàí, Ùàíñû öìèäëÿðäÿí, ùàíñû ýöìàíäàí? Áàüëû ñÿðùÿäëÿðèí öñòöíäÿí àøàí, Éîëëàðû ñîðüóñóç ýÿçèá äîëàøàí, Àéðû ñàùèëëÿðÿ êþðïöëÿð ñàëàí, Àäñûç øÿùèäëÿðèí ùåéêÿëè îëàí, Ìÿíÿ àíà êèìè éàíàí áèð õÿáÿð. Ìÿíè Âÿòÿí êèìè äóéàí áèð õÿáÿð! Èòìèø ñåâýè êèìè ãàéûäûá ýÿëÿí, Þìðöí áàùàðûíû îéàäûá ýÿëÿí, Ìóøòóëóã áèð õÿáÿð, øèðèí áèð õÿáÿð, Øÿôÿãäÿí äîí ýåéÿí àéäûí áèð ñÿùÿð. Ìàé, 1977

ÝÅÐÈ ÄÞÍÌßËÈÉÈÊ Àñòàðà éîëëàðû óçàíûá ýåäèð Òÿáðèçÿ áèð áàø. Ýåðè äþíìÿëèéèê áèç èñÿ, ãàðäàø. Ãàáèë

Ñþçöíäÿ ùÿñðÿòèì éàíäû åëÿ áèë, Ñàáàùà íÿëÿðè òàíûòìàëûéûã? — Àñòàðà ÷àéûíäàí Áàêûéà äåéèë Áó ýöíäÿí êå÷ìèøÿ ãàéûòìàëûéûã! Ìóçåéëÿð êöíúöíäÿ, òàðèõèì ÷èí-÷èí, Êàðâàíëàð éóðäóìäàí íÿëÿð äàøûäû! Ýåðèéÿ ãàéûäûø øàèð ãÿëáèíèí Áÿëêÿ, èëêèíëèéÿ ÷àüûðûøûäû, Áÿëêÿ, ýÿëÿúÿéÿ ÷àüûðûøûäû.

28

Àíäûìäû, éàçûìäû — òîðïàãäà èçèì. Ãàðà òîðïàüûìà öçö àü äåéÿê. Çèðâÿìèç àðõàäà ãàëûáñà áèçèì — Ýåðèéÿ äþíìÿéÿ óúàëìàã äåéÿê! Ýåðè äþíìÿëèéèê! — Àñàíìû ìÿýÿð? Äöçëÿðÿ ýþð íåúÿ äóìàí åíèáäèð. Òÿáðèçÿ óçàíàí áó éîëëàð òÿêè, Òàðèõèí þçö äÿ ÷ÿïÿðëÿíèáäèð. Áèçè þçöìöçäÿí àéðû ñàëìàüà Ìÿêòÿáëÿð ãóðóëìóø, ôÿíëÿð éàðàíìûø, Ìèëëÿòè àòîìòÿê ïàð÷àëàìàüà Èíäè çÿíúèðâàðû ôÿíäëÿð éàðàíìûø... Íÿ ñàéûì, áèðäèðìè, áåøäèðìè îíëàð: Âàð ãóðó ñÿðùÿääè, âàð ñó ñÿðùÿääè. Ôèêðèìè, àüëûìû ÿëèìäÿí àëàð ßòàëÿò ñÿðùÿääè, ãîðõó ñÿðùÿääè. Êþêöìëÿ àðàìà ó÷óðóì ñàëàð, ßëèôáà ñÿðùÿääè, éàëàí ñÿðùÿääè. Òàðèõèí öçöíäÿ ÷àïûã òÿê ãàëàð Ìèëëÿòèí ðóùóíó òàëàí ñÿðùÿääè. Ñÿðùÿäëÿð ÷ÿêèëèá ãàø èëÿ ýþçÿ, Àéàãñûç ëÿïèðèê, ìÿíçèëñèç éîëóã. Ùÿð àäàì áàøûíà ñÿðùÿä áþëöíñÿ Äöíéàäà, áÿëêÿ äÿ áèðèíúè îëëóã... Éîëëàðûì ãûðûëìàç, áàùàðûì ñîëìàç, Àðàç ãûðàüûíäà áàòìàéàã éàñà. Ñÿðùÿä ÷ÿêèëìÿêëÿ ìèëëÿò àéðûëìàç — Ðóùóíäà àéðûëûã éàðàíìàéûáñà!..

29

ÁÈÐ ÃÀÐÛØ ÂßÒßÍ ÒÎÐÏÀÜÛ Äöøìÿí êÿñäè ãàïûíû àüûð øÿðòëÿðè èëÿ... Þëöì ÷ÿïÿðè ÷ÿêäè ñÿðùÿä áîéó áèð ñÿùÿð. Êå÷èá ãÿäèì ñàçèøèí, ÿùä-ïåéìàíûí öñòöíäÿí ýÿëäèëÿð òóôàí êèìè ãàðàõÿáÿð åë÷èëÿð. Íèçÿëÿðèí óúóíäà ÷ûðïäûëàð ãàïûëàðà äàâà åëÿìÿìÿê÷èí è÷èëìèø êþùíÿ àíäû. Ùþêìäàðûí ãàíûíäà ãÿçÿá îäó äîëàíäû. Àíúàã áîüäó ùèðñèíè — Ñÿáðèéëÿ áóõîâëàäû ãÿçÿáèíè, äÿðäèíè. Äèíëÿäè äöøìÿíèí èëê ùèéëÿýÿð øÿðòèíè... Ãûëûíú çÿðáÿñè êèìè ÿëè éàðäû ùàâàíû. Ýöëäö: “Äåéèí ãîíøóìà, äàéàíäûðñûí äàâàíû! Áÿõøèøäè, èñòÿéèáñÿ îä ãàíàäëû öðýÿíè. Ìÿíèì àòûìà ýþðÿ çÿìèëÿð òàïäàëàíñà, ãèñàñ îäó ãàëàíñà, õàëãûì ãûíàéàð ìÿíè!.. ... Åë÷èëÿð ÷àïûá ýåòäè ãûçûë öðýÿéëÿ áèðýÿ Î ãàëäû, áó ùþêìöíÿ äèêÿëèá ùåéðÿò èëÿ àðõàñûíäà äàéàíàí àáàä þëêÿéëÿ áèðýÿ!..

30

Ýþçëÿäè èíòèçàðëà, áèëäè àò áÿùàíÿäè. Áó èòêè öðÿéèíäÿ ýèçëèúÿ ãþâð åëÿäè. Ýåúÿ êå÷äè, òÿçÿäÿí äöøìÿí àõûá øÿùÿðè öçöêòÿê äþâðÿëÿäè... Éåíÿ ýÿëäè åë÷èëÿð éîëëàðû äþéÿ-äþéÿ. ßââÿëêèíäÿí äàùà ñÿðò. äàùà ãàíñûç, àìàíñûç òÿëÿáíàìÿ âåðäèëÿð ùþêìäàðà “ùÿäèééÿ”. Íÿ éàçûðäû éàüû, íÿ? “Âåðìÿñÿ ñàðàéäàêû ÿí ýþçÿë ùÿðÿìèíè, áó îëàúàã ãàíëû áèð äàâà ö÷öí áÿùàíÿ...” Þëêÿ ÿñäè áó øÿðòäÿí, îðäó ñèëàù ñàðûäû. Áèðúÿ áàõûø ùèìèíÿ äàéàíäûëàð ìöíòÿçèð. Î ýþðäö ãÿçÿáëÿíèá áó òÿëÿáäÿí, áó øÿðòäÿí èýèäëÿð äöøìÿí öñòÿ àòûëìàüà òÿëÿñèð. Ãàëõäû ãöäðÿòëè ÿëè ñöêóò èøàðÿñèòÿê. Äåäè: “Ñÿáðëè îëóí, ÿí ýþçÿë ùÿðÿìèìè èñòÿéèáëÿð, ýåäÿúÿê”. Áîøà ÷ûõäû éåíÿ äÿ äöøìÿíèí äàâà ö÷öí èòèëÿíìèø íèééÿòè. Ñóñóá äóðäóëàð áó àí, ÷àøäûëàð ùþêìäàðûí áó ãÿòè ãÿðàðûíäàí.

31

Äöøìÿí éåíÿ ýèçëèúÿ áÿùàíÿëÿð àðàäû... Éåíÿ îðäó øÿùÿðè çÿíúèð êèìè ñàðûäû. Éåíÿ äÿ áàø åíäèðèá äèëëÿíäèëÿð åë÷èëÿð: “ßë ÷ÿêäèê áèç äÿ äàùà ìöùàðèáÿ ôèêðèíäÿí. Ñîíóíúó øÿðòèìèç äÿ ÷îõ àñàíäû, ÷îõ àñàí: Þëêÿìç àðàñûíäà îí àääûìëûã î áîìáîø, î ýÿðÿêñèç òîðïàüû áèçÿ áàüûøëàìàëûñàí... Åë÷èëÿðèí ñîí ñþçö äîíäó àüûçëàðûíäà, Ùþêìäàð ãàëõäû áèðäÿí, Äåäè: “Åé äöøìÿíëÿðèì, äþéöøÿ ùàçûðàì ìÿí! Ìÿíèì þçöìöí èäè — ãóðáàí âåðäèì àòûìû, “ùÿäèééÿ” ýåòäè éàðûì... Àíúàã òîðïàã âåðìÿéÿ ìÿíèì íÿ èõòèéàðûì?! Íÿäèð ñèçèí ùÿääèíèç? Íÿ úöðÿòëÿ àëòûíäà óëó áàáàëàðûìûí ðóùó éàòàí òîðïàüà ýÿðÿêñèç ñþéëÿäèíèç?!” ...Ñûéûðäû ãûëûíúûíû, þçö ýåòäè ãàáàüà. Éóðäóí îò áèòèðìÿéÿí áèð ãàðûø òîðïàüûé÷ûí Âÿòÿí ãàëõäû àéàüà!..

1978 32

ÃÀÍ ÉÀÄÄÀØÛ Íöøàáÿ ãàëàñûíûí Éàðûó÷óã áöðúöíäÿ, Áîé àòûá ãàëûíëàøàí Çîüàëëûüûí è÷èíäÿ Áèð óøàã îõóéóðäó Áó äöíéàäàí àéðûëûá. Çèë ñÿñè ãûëûíú êèìè Áîüàçûíäàí ñûéðûëûá. Ãàëàíûí ñöêóòóíó Ãîâóðäó ñîëà-ñàüà. Ãîâóðäó êå÷ìèøëÿðÿ, ßñð-ÿñð óçàüà... Íÿ áóðäà ìèí èë ÿââÿë îõóíìóø ùàâàëàðäàí, Íÿ òîðïàüà ãàðûøìûø ãàíëàðäàí, äàâàëàðäàí Âàðäû îíóí õÿáÿðè. Ýþçöíäÿ áó äöíéàíûí ñåâèíú äîëó ñÿùÿðè; Ùÿëÿ òàðèõ äÿðñèíÿ Ãóëàã àñà áèëìÿéèð. Éÿãèí ùÿðôëÿðè äÿ Ùÿëÿ éàçà áèëìÿéèð. Áÿñ îíóí ñÿñèíäÿêè, Ìàùíûíûí ñþçöíäÿêè Áó ãÿäèì ùàðàé íÿäèð? — Öðÿéèìè ýþéíÿäèð. Áÿñ î êè÷èê éàé íÿäèð? ×èéíèíäÿí àøûðûáäûð. Çîüàë áóäàãëàðûíäàí íå÷ÿ îõ äà ãûðûáäûð. ßëèíäÿêè áû÷àãëà óúóíó èòèëÿéèð. Îíó ùàíñû ùÿâÿñäè î ãÿäèì äþéöøëÿðèí 33

éîëóíà èòÿëÿéèð?! Ùàíñû ùàâà äîëàíûð áó óøàüûí áàøûíäà? Éÿãèí òàðèõëÿðèí äÿ óíóòäóüó ùÿãèãÿò ÷ûõìûð ãàí éàääàøûíäàí! Îíóí êþðïÿ ãÿëáèíäÿ äþâð åëÿéÿí àë ãàíûí ùÿð çÿððÿñè òàíûøäûð. Éÿãèí þç “ãàí äèëèíäÿ” óøàüà ýåúÿ-ýöíäöç òàðèõ äÿðñè äàíûøûð! Ãÿëáèíèí ñàùèëèíÿ äÿéèá-äÿéèá ãàéûäûá áó äèâàðûí äèáèíäÿ àõìûø ãàí äÿíèçëÿðè. Àéàüûíû ìàãíèò òÿê ÷ÿêèá àïàðûð éÿãèí òîðïàüûí àëòûíäàêû óëó áàáà èçëÿðè! Ìÿíè ýþðúÿê éàðûì÷ûã ñàõëàäû î ìàùíûíû. Ýþðäöì ýþçëÿðèíäÿêè èøûã áóðóëüàíûíû. Ýþðäöì áàõûøû äîëó íàüûëäûð, ÿôñàíÿäèð. Ñîðóøäóì: “îõóäóüóí ìàùíûíûí àäû íÿäèð?” Ýöëäö, ýþçö ãûéûëäû, Ýöëöøö äÿ íÿüìÿéäè — éàéûëäûãúà, éàéûëäû. Äåäè: “áèëìèðÿì, ÿìè Òÿêÿì äÿ, îõóéóðàì. Ùå÷ ñþçöíö áèëìèðÿì þçöìäÿí òîõóéóðàì” Þçöíäÿí “òîõóéóðäó” ìàùíûñûíû î óøàã.

34

È÷ÿðèäÿí ýÿëÿí ñÿñ îíà “îõó!” äåéèðäè. Ãÿùðÿìàí áèð òîðïàãäàí ýÿëÿí ãÿùðÿìàí ùÿâÿñ Àë ÿëèíÿ áó éàéû, Âóð áó îõó äåéèðäè... Áÿðäÿ, 1976

ÉÀÐÄÛÌËÛÍÛÍ ÄÀÜËÀÐÛ Éàðäûìëûíûí àé äóìàíëû äàüëàðû, Ùÿì î éàíëû, ùÿì áó éàíëû äàüëàðû. Î ýÿäèéè áó ýÿäèéÿ ãàòìàüà ×îõ öìèäëè, ÷îõ ýöìàíëû äàüëàðû. Èëõû þòÿð, åë éîëóíó òîç åëÿð, Ãÿìëè äóðñà, éàäëàð áàõûá ñþç åëÿð. Ýöí ýÿëÿð êè, ÿéðè ãÿääè äöçÿëÿð. Áèç ãîéìàðûã àù-àìàíëû äàüëàðû!

ÀÍÀÉÀ ÌßÊÒÓÁ ßçèç àíà, íÿ çàìàí êè, Ìÿíèì èøèì òÿðñ ýÿëÿðäè — Ìÿíÿ éàìàí ùèðñëÿíÿðäèí. Äåéÿðäèí êè, áèð ãóëàã àñ, Ñÿíäÿí ìÿíÿ îüóë îëìàç. Äöøöíÿðäèì: âàõò þòöøÿð, Îõóéàðàì, éàøà äîëëàì. Àíàì ýþðÿð áþéöéÿíäÿ Îíà íåúÿ îüóë îëëàì... Èëëÿð êå÷èá, áîé àòìûøàì, Éåêÿëìèøÿì, ÿçèç àíà. Òàé-òóøóìóí àðàñûíäà Ñþçö þòÿí áèð úàâàíàì.

35

Äàùà ÷àòìûð ãóëàüûíà Êèìèíëÿñÿ äàëàøìûøàì. Ôèëàí ãûçû ýþðöì äåéÿ Åâëÿðèíèí ÿòðàôûíäà Ýåúÿéÿúÿí äîëàøìûøàì. Êèòàáëàðà áàø ãàðûøûá, Èòèðìèøÿì ãîéóíëàðû. Äàùà ÷àòìûð ãóëàüûíà Ýöíäÿ éöç úöð îéóíëàðûì. Ìåøÿëÿðäÿ àçûá ãàëäû Äÿúÿëëèéèí ãîøóíó äà. Éàìàí àòäûì “Êèòàáëàðûí äàøûíû äà”. Ìÿíäÿí éåíÿ ýèëåéëèñÿí, Àíà, áó ýöí åøèòìèøÿì. Èíäè áèëäèì ìÿí ÿââÿëëÿð Íåúÿ áþéöê ñÿùâ åòìèøÿì. Áèëìÿìèøÿì éàøà äîëìàã, Øàèð îëìàã, àëèì îëìàã Îüóë îëìàã äåéèë ùÿëÿ. Áþéöêëÿð âàð áèðúÿ ýöí äÿ Ùå÷ îüóëëóã åòìÿìèøäèð. Àëèìëÿð âàð àíàñûíûí Äàð ýöíöíÿ éåòìÿìèøäèð. Èíäè áèëäèì íÿ èñòåäàä, Íÿ âÿçèôÿ, íÿ äÿ êè àä Îüóëëóüà áÿñ äåéèëìèø. Èíäè áèëäèì äåäèêëÿðèí Åëÿ-áåëÿ ñþç äåéèëìèø. Õÿñòÿñÿíìè, éîðüóíñàíìû, Àéäàí-àéà áèëìÿìèøÿì. Äàð ýöíöíäÿ, òÿê ýöíöíäÿ. Êþìÿéèíÿ ýÿëìÿìèøÿì. Äöç äåìèñÿí ñÿí î ñþçö, Äöç äåìèñÿí, èêè ýþçöì! Åù, ýþðöíöð, ÿçÿë ýöíäÿí 36

Àíàëàðäà áÿõò îëìàéûð. Ãûçëàð ö÷öí âàõò òàïûðàì, Ñÿíèí ö÷öí âàõò îëìàéûð. Êèíîëàðà, ýþðöøëÿðÿ, Ìÿúëèñëÿðÿ, ÷àüðûøëàðà, Ãóðó-ãóðó ÷ûõûøëàðà. Éöç ãåéáÿòÿ, éöç ñþùáÿòÿ, Éàä åëëÿðÿ ñÿéàùÿòÿ Âàõò òàïûðàì. Ñÿíèí ö÷öí âàõò îëìàéûð. Òàëåéÿ áàõ þâëàä êèìè Õèäìÿò ö÷öí âàõò îëìàéûð. Åù, ýþðöíöð, ÿçÿë ýöíäÿí Àíàëàðäà áÿõò îëìàéûð... ÕÎØÁßÕÒ ÎËÌÀà Éîëó ÷ÿòèí èìèø õîøáÿõò îëìàüûí, Äîüðóëóã, äóðóëóã áÿñ åëÿìèðìèø. Ñÿí äÿ äöç éîëäàñàí, ìÿí äÿ äöç éîëäà, Àììà ýöíàùêàðûã, íÿ ãÿðèáÿ èø! Àììà ýöíàùêàðûã — Öðÿéèìèçèí Ýèëåé ïÿðäÿñèíè à÷à áèëìèðèê. Áó êþùíÿ éóâà äà èñòÿìèð áèçè, Êþùíÿ éóâàäàí äà ãà÷à áèëìèðèê. Áàõûøûí ãÿìëÿðè ÷ÿêèáäè çèëÿ, Êþíëöìäÿ úàâàáñûç ñóàëëàð éàòûð. Íÿ ýåäèá éåòèøìÿê îëóð ìÿíçèëÿ, Íÿ ýåðè äþíìÿéÿ ãöââÿìèç ÷àòûð. Íÿ áèð ñþç òàïûðûã òÿñÿëëè ö÷öí, Íÿ þìðöí áàùàðû èñèäèð ñÿíè. Ñåëëÿíÿí ýþç éàøûí äàüûäûð ùÿð ýöí. Êþùíÿëìèø ìÿùÿááÿò êþðïöëÿðèíè.

37

Éîëó ÷ÿòèí èìèø õîøáÿõò îëìàüûí, Ñåâýè äÿ, èëãàð äà áÿñ åëÿìèðìèø. Ýþçöìöç ýöíàùñûç-ýöíàùñûç áàõûð, Àììà ýöíàùêàðûã, íÿ ãÿðèáÿ èø... *** Éàíàð è÷èí-è÷èí áèð åøãèí ãÿìè, Öðÿéèì ùåéðÿòäÿí äîíóá ãàëûáäûð. Õÿôèô ýöëöøëÿðèí ãàðàíãóø êèìè Êèìèí éàääàøûíà ãîíóá ãàëûáäûð? Ñÿí êå÷ÿí éîëëàðû àðàéûì, ýÿçèì, Ýþðöì êè, ýÿíúëèéèí ùàðäà þòöøöá. Ïîçóì èçëÿðèìëÿ î èçëÿðè êè, Ñÿíèí èçëÿðèíëÿ éàíàøû äöøöá. Íå÷ÿ õàòèðÿí äÿ ãîé äþíñöí ñåëÿ, Ãàëìàñûí êå÷ìèøäÿí ñÿíäÿ áèð íèøàí. Ìÿí þç ñÿêñÿêÿëè þïöøëÿðèìëÿ Ñèëèì áàõûøëàðû éàíàãëàðûíäàí. Áèð áàøãà äöíéàéà àòûëäûã áó ýöí, Ýöë áó àðçóìà äà, äå êè, äÿëèñÿí. Ñÿí ìÿíèì þìðöìÿ äîüóëìàã ö÷öí Áöòöí êå÷ìèøèíè þëäöðìÿëèñÿí...

38

ÝßÍÚß ÃÀÏÛÑÛ Ùÿð êÿñ áèëèð êè, îíóí ÷èéíèíäÿ íÿ èñÿ ãåéðè àäè áèð éöê âàð, àììà úèääè-úÿùäëÿ áó éöêö óíóòìàüà ÷àëûøûð. ×öíêè éàäà ñàëàí êèìè åòèðàô åòìÿëèäèð êè, áåëÿ éàøàìàã îëìàç. Áÿñ íåúÿ éàøàéàñàí? Ùÿëÿ êè, àéðû úöð éàøàìàüûí äà éîëó òàïûëìàéûá. Áåëÿúÿ áèð íÿñèë áèð-áèðèíèí öçöíÿ áàõìàãäàí ÷ÿêèíÿ-÷ÿêèíÿ äöíéàäà ùÿð øåéäÿí äàíûøûð âÿ öðÿéèíè ÿðèäÿ-ÿðèäÿ ÷àëûøûð êè, ÿí áàøëûúà øåéäÿí äàíûøìàñûí. Àõû î ãåéäÿí äàíûøàí êèìè íÿ èñÿ áèð èø ýþðìÿê ëàçûì ýÿëÿúÿê. Áó àäàìëàð ö÷öí èñÿ áóëàãäàí, ãåéðÿòäÿí, ãÿëÿáÿäÿ, Òÿáðèçäÿí, êàèíàòäàí äàíûøìàã áàëàúà áèð èø ýþðìÿêäÿí äàùà àñàíäûð.

ØÀÈÐËÈÊ ÍßÉÈÌß ÝßÐßÊÄÈÐ ÌßÍÈÌ? Øàèðëèê íÿéèìÿ ýÿðÿêäèð ìÿíèì? — Øåðäÿ òÿñÿëëè àðàìàã ö÷öí! Òÿçÿ ñþç äåìÿéÿ ýöìàíûì àçäû, Éàçûðàì êþùíÿíè ãîðóìàã ö÷öí... Ñþç ãîøìàã øàí-øþùðÿò ýÿòèðèð ìÿýÿð? — Ñþç âàð öçöãàðà, ñþç âàð öçö àü... Äöíéàäà ÿí áþéöê ñÿíÿòäèð, äåìÿ, Þç àíà äèëèíÿ êåøèê÷è îëìàã! Þç àíà äèëèìÿ, àíà ñþçöìÿ Áèð òÿçÿ êÿëìÿòÿê ãîøóëà áèëñÿì; Ñèíÿìÿ ñÿïèëÿí îä éàüûøûíäàí — Éàä ñþçäÿí, éàä ðóùäàí éàøûíà áèëñÿì, Äåìÿê, ÷è÷ÿêëÿíÿí úàâàí áóäàüàì, Ìÿí ñþç ÿñýÿðèòÿê éàøàéàúàüàì! Øåðèì! Ìöäàôèÿ ìÿüëóáèééÿòñÿ, Ùÿð ùöúóì ãÿëÿáÿ äåéèëäèð, àíëà! Ñÿí ãàëèá ýÿëèðñÿí áÿçÿí áèð ñþçö Çèðåùÿ áöðöéöá ãîðóìàüûíëà!.. Áó äèë òöêÿíìÿéÿí õÿçèíÿì, âàðûì, Óëó ñîéëàðûìûí ìöãÿääÿñ èçè...

39

Éóðäóìäà óúàëàí ãàëàëàðûìûí “Àíà” êÿëìÿñèäèð ÿí áèðèíúèñè! “Àðàç” êÿëìÿñèäèð, “úàí” êÿëìÿñèäèð Ìÿíèì äàìàðûìäàí ãàí êèìè àõàí. Òàðèõÿ ÷îõ ãóðáàí âåðäèì, áÿñèäèð, Ãóðáàíëûã äöøìÿéèð ìÿüðóðëóüóìäàí... Øàèðëèê íÿéèìÿ ýÿðÿêäèð? Äåéèì! Øåðäÿ òÿñÿëëè àðàìàã ö÷öí. Òÿçÿ ñþç äåìÿéÿ ýöìàíûì àçäû, Éàçûðàì êþùíÿíè ãîðóìàã ö÷öí. Þçöìö ãîðóìàã îäëàð è÷èíäÿ, Àäûìû ãîðóìàã àäëàð è÷èíäÿ, Ìÿíèì áó íàðàùàò ãÿëáèì ñûíìàñûí Õîøáÿõòëÿð è÷èíäÿ, øàäëàð è÷èíäÿ! Ñîí äÿáëè ýåéèìäèð éàëàí÷û øàäëûã, Ñîí äÿá äîäàã ðÿíýè — éàëàí÷û ýöëöø. ßí áþéöê õîøáÿõòëèê áþéöê Äîüðóíó Õûðäà éàëàíëàðäàí ãîðóìàã èìèø! Õûðäà ñåâýèëÿðèí áàçàðû óúóç, Ãÿëï ïóëóí, ãÿëï ñþçöí ãûëûíúû èòè. Íåúÿ ãîðóéàñàí ùèéëÿ îäóíäàí Êÿïÿíÿê ãàíàäëû áèð ìÿùÿááÿòè. Öðÿê àëâåðèíäÿí, ñþç àëâåðèíäÿí Êå÷ÿí Èíàì àäëû ÿáÿäèééÿòè? Øàèðëèê íÿéèìÿ ýÿðÿêäèð ìÿíèì? Øÿùÿðäÿ áèð êÿíäèí áîðú äóéüóñóéàì. Äèëèìäÿ òÿçÿ ñþç áèòèðìÿñÿì äÿ, Øàäàì êè, êþùíÿíèí ãîðóã÷óñóéàì!..

5.III.1980 40

ßËßÊ Ìåòðîäà áèð ãàðû ÿëèíäÿ ÿëÿê àïàðûðäû...

Àé íÿíÿúàí, ùàðäàí àëäûí ÿëèíäÿêè áó ÿëÿéè? Î éàäûìà ñàëäû ìÿíèì òÿíäèð àäëû, îúàã àäëû áÿðÿêÿòëè ñàäÿëèéè. Õàòèðÿìäÿ áàùàð ýöëäö, õàòèðÿìÿ ýöë áÿëÿíäè. Áèð õûðìàíäà âÿë ãîøóëäó, ñàðû áóüäà òÿïÿëÿíäè. Åâíÿ ÷àüû ãàðàíÿôÿñ êöëÿê ýÿëäè. Ñîâðóã÷óëàð ÿëëÿðèíäÿ êöðÿê ýÿëäè. Äÿéèðìàíëàð ýóð èøëÿäè, äÿñòÿðõàíäà ÿëÿê ýÿëäè. Òÿíäèðëÿðèí êöëôÿñèíäÿ îä èøàðäû, òàáàã-òàáàã ÷þðÿê ýÿëäè. Àíàìûçûí ÿëè óíëó, öçö óíëó, Ùÿéÿòäÿêè èçëÿðè äÿ óíëó èäè. Òÿíäèðèìèç îä äèëèíäÿ äàíûøàðäû, Òÿíäèðëÿðèí ùÿíäÿâÿðè òöíëöê èäè. ßëÿêëÿðäÿ óíëà áèðýÿ ÿëÿíÿðäè äóéüóìóç äà. Êþêÿ-êþêÿ, òèêÿ-òèêÿ áþëöíÿðäè ñåâèíúèìèç, áþëöíÿðäè ãàéüûìûç äà. Þç äóçóìóç, ÷þðÿéèìèç... ùàëàëëûãäà øàõ áþéöäöê. Òÿíäèðëÿðèí äþâðÿñèíäÿ ýþçö-êþíëö òîõ áþéöäöê.

41

Ùÿð ùÿéÿòèí þç îúàüû, ùÿð îúàüûí þç ùÿíèðè... Õÿìèð éîüóð áó ýöí, àíàì, Êöíäÿíè ñàë èðè-èðè. Áàðìàüûíûí èçè ãàëñûí Çÿôÿðàíëû ÷þðÿêëÿðäÿ. Öðÿéèíèí êþçö éàíñûí ñÿíäÿí ãîïìóø öðÿêëÿðäÿ! ×àé äîíóáìó, äÿéèðìàíëàð òÿáäÿí äöøöá? Áÿëêÿ äàùà èñòè ÷þðÿê äÿáäÿí äöøöá?! Ñÿêêèçèíúè ìÿðòÿáÿäÿ ÿëÿéèìèç ÿëÿíìÿéèð, äèëÿéèìèç äèëÿíìÿéèð. Áÿëêÿ åëÿ áóíà ýþðÿ ðÿíýè ñîëóð êþðïÿëÿðèí — Çÿìè êèìè áîé àòûðûã, ñöíáöëöìöç òåëëÿíìÿéð. Áÿëêÿ åëÿ áóíà ýþðÿ ãàðûí øèøêèí, ýþçñÿ àúäû... Íèééÿòëÿðèí, àðçóëàðûí ÿëÿíìÿñè, ùÿð òèêÿíèí ùàëàëëûãëà áþëöíìÿñè âàõòû ÷àòìûø åùòèéàúäû! Áîë ñöôðÿëÿð ýþðìöøÿì êè, áÿðÿêÿòñèç, Ìàøûíëûëàð ýþðìöøÿì êè, — ùÿðÿêÿòñèç. Åùòèðàñëàð ñÿùðàñûíäà ñàô ÷åøìÿòÿê äèëÿê ÷àòìûð, Ôèêðèìèçè ÿëÿìÿéÿ áèð ìöãÿääÿñ ÿëÿê ÷àòìûð! Äèëÿê... ßëÿê... Êèìÿ èñÿ áó êÿëìÿëÿð äÿáäÿí äöøìöø ýþðöíÿúÿê.

42

Ìÿí îíëàðû þçöë ñàéäûì, çÿìèí ñàéäûì! Áàúàðñàéäûì, âÿçèôÿé÷öí ñèíî ýåäÿí, Âÿòÿíäÿí äÿ ðöøâÿò ýöäÿí, Ñàéÿëèëÿð ñàéÿñèíäÿ áàçàð à÷àí, àò ñÿéèðäÿí “úÿíàáëàðû” êå÷èðÿðäèì ìÿí ÿëÿêäÿí! Ãîé ùàðàìëûã äóéóëìàñûí éåäèéèìèç äóç-÷þðÿêäÿí! Àé íÿíÿúàí, ãóðáàí îëóì ÿëèíäÿêè ÿëÿéÿ äÿ. Î áàëàúà êþêñöíäÿêè äàüëàð áîéäà äèëÿéÿ äÿ!..

1978

ÑßÒÒÀÐ ÁßÙËÓËÇÀÄß ÊÖ×ßÑÈ ÙÀÃÃÛÍÄÀ ØßÙßÐ ÑÎÂÅÒÈÍß À×Ûà ÌßÊÒÓÁ Ýåíèø, ðàùàò, èøûãëû ôèëàíêÿñ êö÷ÿñèíäÿí Àéðûëûð úûüûð êèìè Áÿùëóëçàäÿ êö÷ÿñè. Ýöíäöçö òîç è÷èíäÿ, ãàðàíëûãäûð ýåúÿñè. Õóòîðóí éàðûó÷óã åâëÿðè àðàñûíäà. Ãÿëáèìèí éàðàñûíäà Éàøàéûð ÿéðè-öéðö ãóðóúà áèð áóäàãòÿê. Åíè áåøúÿ àääûìäûð, áîéó àäûíäàí ýþäÿê. Ïàñëû, ãàðà äÿìèðäÿí éàìàã-éàìàã ùàñàðëàð, 43

Ýåúÿãîíäó åâëÿðèí ÷èðêàá ñóëàðû, Äèâàðëàðûí äèáèíäÿ òöñòöëÿíÿí çèáèëëèê, Êþùíÿ àéàããàáûëàð, êîíñåðâ ãóòóëàðû... Ñÿòòàð Áÿùëóëçàäÿíèí àäûíàäûð áó êö÷ÿ! Éîëäàø øÿùÿð Ñîâåòè, ùàðäà áåëÿ äåéèëìèø? Öñòöíäÿ ýÿçäèðäèéè áèð äàùèíèí àäûíà Ýþðäöì êþùíÿ äèâàðëàð òàáëàìàéûá ÿéèëìèø... Âÿòÿíèí ùÿð äàüûíäà áèð ìþúöçÿ ýþðÿí êÿñ, Éóðäóí ìèëéîí ðÿíýèíè äöíéàéà ýþñòÿðÿí êÿñ, Ùÿð àüàúà, ùÿð ãóøà äàèìè öíâàí âåðÿí, Ôûð÷àñûíäà Áàêûíûí äàøûíà äà úàí âåðÿí Ðÿíýñèç, úàíñûç, ùàéàíñûç äèâàðëàðà ñèíÿðìèø! Þìðö çÿðâÿäÿ êå÷ÿí àõûð ýÿëèá áèð õÿëâÿò äþíýÿäÿ ýèçëÿíÿðìèø! ...Áàëàúà êö÷ÿëÿðÿ âåðäèê áþéöê àäëàðû. Ãàëà äèâàðëàðûíà, áèð äàëàíà ñûõûëûá Ñàáèðèí ãàíàäëàðû. Íèçàìèéëÿ Ôöçóëè áèð öíâàíà øÿðèêäè, Úàááàðëû êö÷ÿñèíèí áîéó áèðúÿ ÷ÿëèêäèð. Áèð øÿùÿðäÿ íÿ ãÿäÿð 44

“Çàâàüçàëíû” îëàðìûø? “Ïåðåâàëíû” îëàðìûø? “Îíóíúó Ïàðàëåëíû”, “Îòóçóíúó Áàçàðíû”... Íèéÿ óúóç ýþðìöøöê áó êö÷ÿ áàçàðûíû? Äöçö, ùåéðÿòÿ ýÿëäèì áó êö÷ÿíè ýþðÿíäÿ. Àììà ùåéðÿò íåéëÿñèí? Áóðäà ãåéðÿò ýÿðÿêäèð! Ãîïàðûá ãàðàíëûãäà äàðûõàí ëþâùÿëÿðè Äöçÿñÿí éàéëàãëàðûí, ÷ÿìÿíëÿðèí, ÷þëëÿðèí îíäàí þëìÿçëèê àëìûø ÷è÷ÿêëÿðèí è÷èíÿ. Àäûíà áèð äàëàí îëäó-îëìàäû, Áÿùëóëçàäÿíèí íÿ âåúèíÿ?!

2.V.1978

ØßÙßÐ ÊßÍÀÐÛÍÄÀ... Øÿùÿð êÿíàðûíäà àâàðà èòëÿð Ìÿãñÿäñèç, ìÿíàñûç äîëàøûð åëÿ, Áèð ñöìöê öñòöíäÿ. ñöìñöê öñòöíäÿ Êöñöøöð, áàðûøûð, äàëàøûð åëÿ... Øÿùÿð êÿíàðûíäà àâàðà èòëÿð Äÿñòÿ-äÿñòÿ, ñöðö-ñöðö... Áîøëóüà óëàøûð, êþëýÿéÿ ùöðöð. Øÿùÿð êÿíàðûíäà ùÿëÿ íÿ ãÿäÿð, Áèð éàçû÷û äåìèø: “ýöëëö äÿðÿëÿð”... “Ýöëëö äÿðÿëÿðäÿ äèëñèç-àüûçñûç, 45

Áèð àüàú àëòûíà, áèð äàø äèáèíÿ, Áèð öìèä ãîéíóíà “ïðîïèñêàñûç” Àâàðà èòëÿð... Çàâîä ùÿéÿòèíäÿ, ìÿäÿí è÷èíäÿ, Þçëÿðè ýþðìÿéÿí, ýþðöá äóéìàéàí, Áèòèá-òöêÿíìÿéÿí äÿðäèí è÷èíäÿ Ãÿçÿáè — õàòèðÿ, ùöúóìó — éàëàí, ßñëèíäÿí ñÿñëÿðè íèøàíÿ ãàëàí Ãàéüûñûç ìÿõëóãëàð, áîìáîç ñèôÿòëÿð Àâàðà èòëÿð... Ùÿðÿñè áèð åâÿ êåøèê ÷ÿêÿðäè, Ùèðñëÿðè ùÿéÿòäÿ çÿíúèðëÿíÿðäè... Ýÿìèðÿ-ýÿìèðÿ þç ùèðñëÿðèíè, Ùàñàð ÷ÿêÿðäèëÿð — ãîðõó àäûíäà Ãîðõóíóí þçöíÿ ÷åâðèëÿðäèëÿð! Þìðö áèð îòàüà, áèð åâÿ áàüëû, Äîñòëóüóí ðÿìçèíÿ ÷åâðèëÿðäèëÿð!.. Éà äà áèð ÷îáàíûí ñàü ÿëè êèìè, Ñÿäàãÿò, åòèáàð ùåéêÿëè êèìè, Îáà ãûðàüûíäà, ñöðö è÷èíäÿ Áèð ñûéûðìà ãûëûíú, áèð ïîëàä õÿíúÿð, Áèð èòè îõ êèìè þìð åäÿðäèëÿð... Øÿùÿð êÿíàðûíäà àâàðà èòëÿð... Ýþçëÿðèíèí îäó ãàëìàéûá äàùà, Þçëÿðèíèí àäû ãàëìàéûá äàùà... Ùàíñû íÿñèëäÿíäè, ùàíñû ãàíäàíäû, Úèíñè ùàíñûíäàíëû, éàøû íå÷ÿäè — Ìèí ÷åøìÿíèí ñóéó ãàðûøûá ýåäÿð... Òÿêúÿ èò êÿëìÿñè ãàëñà äà, àììà Íå÷ÿ èò íÿñëèíèí þç àäû èòÿð...

1.VIII.1979

46

ÁÓ ÚÀÂÀÍ ÉÀØÛÌÄÀ... Áó úàâàí éàøûíäà ñòîë äàëûíäà, Ãîéìàéûí, êèøèëÿð ãîúàëà áèëÿð. ßêèí òàíûìàéàí, áè÷èí ýþðìÿéÿí Ãîëëàð èøñèçëèêäÿí ãûú îëà áèëÿð. Öçäÿ àä-ñàíëàðû áîé àòàíëàðûí È÷ëÿðè ÷öðöéöá ïó÷ îëà áèëÿð... Ñÿðýè ìÿíçèëëÿðè ýåíèøëÿíñÿ äÿ, Îðäà öðÿêëÿðèí êè÷èëìÿñè âàð. Èíäè ñåâýèëÿðèí, ÿãèäÿëÿðèí Ñòîëëàð áîéóíà áè÷èëìÿñè âàð. Éîðüà ìàøûíëàðû ùàâàëàíñà äà, Àéàüû äöç éîëäà òèòðÿéÿí, ÿñÿí, Áöëëóð ÷ûðàãëàðû ïàð-ïàð éàíñà äà. Àüûë ÷ûðàãëàðû êå÷äè, ýþðÿðñÿí. Èúëàñ ñàëîíóíóí ñûðàëàðûíäàí Íÿ òóôàí ýþðöíÿð, íÿ éàüûø, íÿ ãàð. Åâëÿð-èäàðÿëÿð àðàëàðûíäà Áèð þìðöí ìÿíàñûç òÿêðàðû áàøëàð. Êàòèáÿ äÿìëÿéÿí ÷àéûí äàäû äà, Áèðúÿ êàáèíåòëèê èñòåäàäû äà, Òÿêðàðäû... ýöëöøö, ñàëàìëàðû äà, Éàä äèëèí ãÿðèáÿ ãàðûøûüûíäàí Áÿçÿíìèø ÿäàëû êÿëàìëàðû äà... Áó úàâàí éàøûíäà ñòîë äàëûíäà Éàõøûéëà éàìàíû àéûðìàã ÷ÿòèí. Éàõøûíû ïèñëÿðèí ìÿíýÿíÿñèíäÿí Õÿíúÿð òèéÿñèòÿê ñûéûðìàã ÷ÿòèí, Ãîðóéóá âÿçèôÿ ðÿñìèééÿòèíäÿí Þç àòà àäûíû ñàõëàìàã ÷ÿòèí... Ðöøâÿò ñûíàüûíäà, àëâåð îäóíäà Çÿðèô ãàíàäûíû éîõëàìàã ÷ÿòèí...

47

...Áó úàâàí éàøûìäà, ñòîë äàëûíäà Öñòöìäÿ ÿòàëÿò ïÿíúÿñè éàøàð, Ôèêðèìäÿ áèð ãÿäèì úÿíý ñÿñè éàøàð. Ýöíäîüàí, ýöíáàòàí àðàñûíäàêû Éîëëàðû îòëàíìûø, èëõûñû þòìöø, Àðõëàðû ãóðóìóø, çÿìèñè éàíìûø Áàáàìûí áèð íàüûë þëêÿñè éàøàð. Áó úàâàí éàøûìäà, ñòîë äàëûíäà Ýöúëö éóìðóãëàðûì áîøàëìàéà êàø. Áó úàâàí éàøûìäà, ñòîë äàëûíäà Îòóðà-îòóðà äàø îëìàéàì êàø!..

12.VIII.1979

ÑÀËÀÌ, ÝßÍÚß ÃÀÏÛÑÛ Êóòàèñè éàõûíëûüûíäàêû Ýåëàòè ìîíàñòûðûíäà ãÿäèì Ýÿíúÿ ãàïûñûíû ýþðäöì...

Ñàëàì, Ýÿíúÿ ãàïûñû, ãöðáÿòäÿêè ãàðäàøûì. Ñàëàì, äóçóì, ÷þðÿéèì, ïîëàäëàøàí ýþç éàøûì! ßëëÿðèìèí èçèíè èòèðìÿìèø ãàð, éàüûø. Ùÿñðÿòëè ýþçëÿðèìñÿí! — äöç ñÿêêèç ÿñðäè êè, ãàïàíäûüûí îëìàìûø... Ñÿêêèç éöç èëäè ïàñëû, äÿìèð äàìàðëàðûíäàí ãàí êèìè àõûð ùÿñðÿò. Éàðûì ìèëéîíëóã øÿùÿð, Øÿðãëÿ Ãÿðá àðàñûíäà èãòèøàøëû ìÿìëÿêÿò... Þíöíäÿ äèç ÷þêÿðäè, ñÿíÿ ñÿúäÿ ãûëàðäû úàùàíýèð äÿ, êþëÿ äÿ.

48

Î òÿíòÿíÿ, î øþùðÿò. î çÿëçÿëÿ, î ãûðüûí ðóùóíäàäûð ùÿëÿ äÿ! Ñàëàì, Ýÿíúÿ ãàïûñû, Íÿ Ãóðóúó Äàâèä âàð, íÿ ãàïû îüðóëàðû; Ïàéûç éàðïàãëàðûòÿê áèð êöëÿéÿ áÿíä èìèø òàëàí÷û îðäóëàðû... Àììà ñÿí éàøàéûðñàí! Âàõòû, çîðó, ùèéëÿíè éåíÿí áèð ñÿðêÿðäÿ òÿê. Ñÿùíÿëÿð äÿéèøñÿ äÿ, äÿéèøìÿéÿí ïÿðäÿòÿê! Ñàëàì, Ýÿíúÿ ãàïûñû! Çÿëçÿëÿíèí àëòûíäàí, âóðóøëàðûí îäóíäàí Ãàëõäû, äèêÿëäè éåíÿ ñÿíèí äîüìà øÿùÿðèí! Éàçûëäû òÿçÿ-òÿçÿ äÿìèð ñÿùèôÿëÿðè. Óúàëäû ãÿäèì Ýÿíúÿ — àíúàã äàùà äèâàðñûç, ãàïûñûç, äàðâàçàñûç. Íÿôÿñ äÿðìÿê èñòÿäè çÿëçÿëÿñèç, äàâàñûç. Ãàíàäû äàùà ýåíèø öôöãëÿðÿ ñÿðèëè, Ñèíÿñè ÿçÿëêèòÿê íàìÿðäëèéÿ ýÿðèëèá. Ìèí ãîíàüûí öçöíÿ à÷ûëà áèëÿð ùÿð ýöí ãàïûëàðû ìèí éåðäÿí. Éàíàøû ÷èíàðëàðû éàøûë äàðâàçàëàðäû — ãàëõûð éåðäÿí ýþéÿúÿí!

49

Ñàëàì Ýÿíúÿ ãàïûñû! Ñÿíèí äàø ãóëàüûíäà ìèëéîí çûíãûðîâ ñÿñè. Ãàïû äåñÿì àç îëàð, Ñÿí ìÿíèì öðÿéèìèí, ðóùóìóí ìþúöçÿñè! Áèëìèðÿì íÿ âàõò à÷äûì ñÿíè, êèìèí öçöíÿ? Ôÿëàêÿòèí öçöíÿ, äÿðäèí, ãÿìèí öçöíÿ... Áàüëàìàã ÷ÿòèí îëäó ñîíðà à÷ûã éîëëàðû. Íÿëÿð ýåòäè, íÿ çàìàí ùàíñû äàðâàçàëàðäàí — “Âÿòÿí áîéäà áàçàðäàí”? Ñàëàì, Ýÿíúÿ ãàïûñû! Öðÿéèìäÿ ùå÷ êèìèí ýþçöíÿ ýþðöíìÿéÿí ñåùèðëè áèð ãàïû âàð — ñÿíèí ÿêñèí, ñóðÿòèí! Öðÿéèìäÿ ùå÷ êèìèí ýþçöíÿ ýþðöíìÿéÿí ñåùèðëè áèð äèâàð âàð — áàøûíà äîëàíûáäûð áó óëó ìÿìëÿêÿòèí!.. Êóòàèñè, 5.VI.1980

ÍßÉß ÝßÐßÊ ÁÅËß ÃÀÐÄÀØ Áÿçè ðàéîíëàðäà ãÿäèì àáèäÿëÿðè ó÷óðóá äàøûíû, êÿðïèúèíè äàøûéûðëàð...

Ìèëéîí-ìèëéîí íÿñèë êå÷èá, áó òîðïàüûí þçö ãàëûð. Éåð àëòûíäà, éåð öñòöíäÿ êå÷ìèøèìèí èçè ãàëûð.

50

Îúàüûìûí, îéìàüûìûí ùÿð ãàòûíäà, Íÿüìÿëÿðèí, ëàéëàëàðûí ãàíàäûíäà Éàøàìûøûã ìþúöçÿëÿð öìèäèíÿ. Éîë à÷ìûøûã íÿñëèìèçèí òÿçÿ-òÿçÿ öìèäèíÿ. Êöëöíýöíö ñÿí âóðàíäà î äèâàðà Þç ÿëèíëÿ þç ñèíÿíäÿ à÷äûí éàðà. Òàðèõèí áèð âÿðÿãèòÿê îâóëàíäà ÿëèíäÿ äàø — Þçöíö êîð ãîéäóüóíó äöøöíìÿäèí íèéÿ, ãàðäàø? Ýþçÿ äÿéÿí íÿéèìèç âàð éàä àïàðìûø, Ñåë àïàðìûø, éåë àïàðìûø, îä àïàðìûø... Áèð éàíäàí äà áèç þçöìöç, áèçèì èòè èøòàùàìûç, “ìÿíèì îëñóí” åùòèðàñû — Ó÷àí äèâàð, äàøûíàí äàø, èòÿí éàçû. Óëóëàðûí áó ãàëàíû óúàëòìûøäû åëèí ö÷öí, éóðäóí ö÷öí, ñÿíèí ö÷öí, Ñÿíñÿ éûõûá äàøûéûðñàí òîéóüóíóí ùèíè ö÷öí!.. Ãÿäèì áèð éóðä ó÷äóüóíäàí äàø àïàðìàã — ãÿíèìÿòèí... Èíäèìèçÿ éöê îëäóüóí áÿñ äåéèëìèø, Êþêöíÿ äÿ îä âóðóðñàí áó ìèëëÿòèí! Ñÿí òÿê îëñàí — ãÿçÿáèìÿ éåð îëìàçäû, Êèøèëÿðèí óúàëòäûüû íàêèøèëÿð ÿëëÿðèíäÿ ó÷óëìàçäû. Ãÿëÿìèéëÿ, éàçûñûéëà õàëãà ëÿêÿ éàõàíëàð âàð. Òàðèõ÷è äèïëîìó ö÷öí òàðèõèìè éûõàíëàð âàð.

51

Êå÷ìèøè äÿ ãóðáàí âåðèð øþùðÿòèíÿ, Þç-þçöíÿ ëÿêÿ éàõàð áàøãàñûíûí ùþðìÿòèíÿ, Åëÿ áèë êè, éàä àíàíûí éàä áÿòíèíäÿí äîüóëóáäóð. Àëëàùû äà éàä îëóáäóð. Éàä ýÿëìÿñÿ, î éîõ èìèø, Éàä ãàðòàëäû, î — ùèíëÿðäÿ òîéóã èìèø. Àäûíû äà éàäëàð âåðèá, Îúàüûíà îäóíó äà éàäëàð âåðèá. Äîüóëäóüó áó åë áåëÿ, äàíûøäûüû áó äèë áåëÿ õÿéàëûíäà áèð áÿõøèøäèð, Íå÷ÿ þçýÿ ìóçåé ýþðöá, Íèçàìèíèí òöðáÿñèíè ýþðìÿìèøäèð!.. Ñîéóìóçó äàüà ÷ÿêÿí, äàøà ÷ÿêÿí, ×þðÿéèìëÿ àëèì îëóá, ìÿíÿ ýöëöá, íÿøÿ ÷ÿêÿí! Þçöìöçö è÷èìèçäÿí éåéÿí ãóðäëàð — àëèìúèéÿç, òàðèõáàçëàð, Þç êþêöíäÿí ÷îõäàí ãîïóá êþêäÿí éàçàí îéóíáàçëàð! Õîøãåéðÿòëè ôèëàíçàäÿ! íþêÿð ðóùëó ùàðàìçàäÿ ñÿíäÿí äÿ ïèñ! äàùà ãîðõóíú, äàùà õÿáèñ!.. Íÿéÿ ýÿðÿê áåëÿ ãàðäàø — éàõûíëûüû éîõñà ìÿíÿ? Áåëÿñèíäÿí ìèëéîí êÿðÿ äîüìà îëìóø Éåðäÿí ÷ûõàí ñàõñû ìÿíÿ!..

15.IX.1980

52

È×ÈÌÄßÊÈ ÄßÐÄ ÀÜÀÚÛ È÷èìäÿêè äÿðä àüàúû, Êþêö òàëåéèí ãàòûíäà, Áàøû àðçó ãàíàäûíäà Èëèéèìäÿí ñöìöéöìÿ, Äûðíàüûìäàí ñà÷ûìàúàí, Öðÿéèìäÿí îâúóìàúàí Çÿððÿ-çÿððÿ, ãÿòðÿ-ãÿòðÿ Ìÿíè òàìàì çÿáò åëÿéÿí. Ýöëöøöìÿ êþëýÿ ñàëàí, Ñåâèíúèìäÿí íÿô äèëÿéÿí. Éàðïàãëàðû éàä øèëëÿñè, Áóäàãëàðû îä ãûðìàíúû — È÷èìäÿêè äÿðä àüàúû. È÷èìäÿêè äÿðä àüàúû... Áàðìàüûìäà ãàáàð îëàí äöéöíöéëÿ, Ñèôÿòèìäÿ ãûðûø ñàëàí êþéíÿéèéëÿ Éàçûìäà äà, ãûøûìäà äà éàøûë ëèáàñ ýåéìÿéèëÿ ôÿñèëëÿðÿ àúûã âåðÿí ùÿð áóäàüû ïþùðÿëÿíÿí, ùÿð ðèøÿñè ñà÷àã âåðÿí, Íÿüìÿñè éàä, ñþçö àúû È÷èìäÿêè äÿðä àüàúû... Àüàú áèð éîë éàðïàã à÷àð, Àüàú áèð éîë áàð éåòèðÿð, Áóñà ùÿð ýöí ýöë è÷èíäÿ, Áóñà ùÿð ýöí áàð àëòûíäà. Áèð éàðïàüû ñàðàëìàìûø Ìèíè áèòèð ãàíàäûíäà. Àìàí Àëëàù, íÿ ãÿðèáÿ àüàúäû áó? ßçàáûìäàí øèðÿ ÿìÿí, 53

Ôÿðéàäûìäàí êöëÿêëÿíÿí. Ìÿí ãûñûëûá ÷ÿêèëäèêúÿ Öðÿéèìäÿ öðÿêëÿíÿí, Äþíöê ãàðäàø, ñîéóã áàúû — È÷èìäÿêè äÿðä àüàúû! È÷èìäÿêè äÿðä àüàúû, Àéàüûìû äåøèá êå÷ÿí êþêëÿðèéëÿ éàä òîðïàãäàí ãöäðÿò ÿìÿí, Éàä åëëÿðèí ùàâàñûíà Áóëóä-áóëóä ïþùðÿëÿíÿí. Ìÿíè ìÿíäÿí àëûá ýåäÿí, Ìÿíÿ ìÿíÿ éàä åëÿéÿê. Ãóúàüûíäà éóâà ãóðìóø Ïÿðâàç ãÿìÿ ùÿéàò âåðÿí. Ùÿñðÿòëÿðè, ùèúðàíëàðû Ìèí ãàéüûéëà éåëïèêëÿéÿí, Ñà÷ëàðûìà àü éàüûøû Ñÿïÿí áóëóä òóòàëüàúû — È÷èìäÿêè äÿðä àüàúû. È÷èìäÿêè äÿðä àüàúû!.. Ùàðà áåëÿ áîé àòûðñàí? Öðÿéèìè ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ, Ýþçöìäÿí éàø òþêÿ-òþêÿ Ìÿíè ùÿð ýöí ïàð÷àëàéàí, Ìÿíè ùÿð ýöí õûðäàëàéàí, Øöáùÿëÿðè ãûçûøäûðûá ïèñëèêëÿðè ãóðäàëàéàí, Þç ÿëèìëÿ äöøìÿíèìÿ áÿçÿäèéèì øþùðÿò òàúû. Ñåâèíúèìèí íÿ çàìàíñà Èëäûðûìòÿê âóðàúàüû È÷èìäÿêè äÿðä àüàúû...

9.XI.1980 54

ÑßÍß ÓÚÃÀÐ ÑÞÉËßÄÈËßÐ... Àé îúàüûì! Áó äöíéàäà ùàìûäàí ÷îõ ýöâÿíäèéèì, ùàìûäàí ÷îõ óìàúàüûì! Ñÿíÿ óúãàð ñþéëÿäèëÿð: Áèëèðñÿíìè íåéëÿäèëÿð? Éöç àðçóíóí ìöðýöñöíÿ ãîð ÷èëÿíäè. Áèð íàìÿðäèí õÿíúÿðèòÿê ñþç ñèíÿìÿ ïÿð÷èìëÿíäè. Ñÿíèí ýåíèø öðÿéèíäÿí õÿáÿðñèçëÿð, Î òàéûíà, áó òàéûíà ÷ÿïÿð ÷ÿêÿí Áèð éàðàíûí ýþéíÿéèíäÿí õÿáÿðñèçëÿð, Èýèäëÿðèí ÷èíàð êèìè áîéëàðûíäàí, Áèðëèéèíÿ ùÿñðÿò ãàëìûø èëëÿðèíäÿí, àéëàðûíäàí, Ñèíÿíäÿêè óëó äþéöø èçëÿðèíäÿí, Ìÿíäÿí, îíäàí, þçëÿðèíäÿí õÿáÿðñèçëÿð Ñÿíÿ óúãàð ñþéëÿäèëÿð... Éàäà äöøäö åë éîëëàðû, Õîúà äþíýÿ, Äåìàí éîëó — Òàðèõëÿðèí òóòãóí éîëó, äóìàí éîëó. Êàðâàíëàðûí áîë éîëëàðû, Ýåò-ýÿëèøèí ñåë éîëëàðû. Î éîëëàðûí áèð òèëñèìäÿ ãûðûëìàüû, Ýþçëÿðèìèí éàõûí-éàõûí óçàãëàðà áàõûá-áàõûá éîðóëìàüû. Êþ÷öðöëìöø êÿíä éåðèíäÿ ÷èíàðëàðûí áàøäàøûòÿê óúàëìàüû. Ãóçåéèíäÿ ýöíåéèíÿ éîë îëìàéàí ñèðÿì-ñèðÿì äàüëàðûìûí áàø àüàðäûá ãîúàëìàüû... Î äàüëàðà áèðúÿ äÿôÿ ãàëõñàéäûëàð, 55

Õÿçÿðÿäÿê ïèëëÿ-ïèëëÿ åíèá ýÿëÿí îéëàãëàðà áàõñàéäûëàð, Úÿíóá òàéäà ëàïàðëàíìûø éàéëàãëàðà áàõñàéäûëàð, Ýþçöìäÿêè öìèäëÿðè, ýöìàíëàðû. Òÿáðèç öñòÿ âàäèëÿðäÿ ïóë-ïóë îëìóø äóìàíëàðû ýþðñÿéäèëÿð Ñÿíÿ óúãàð äåìÿçäèëÿð! Ýþðÿðäèëÿð: çèðâÿäÿêè âöãàð êèìè âöãàð îëìàç, Áèð ÿòÿéè Õÿçÿð îëàí, äÿíèç îëàí, Áèð ÿòÿéè Òÿáðèç îëàí óúãàð îëìàç! Îíëàð äåéèð — ñÿí óúãàðñàí, Ìÿí äåéèðÿì — ñÿí óúàñàí! Ýöâÿíäèéèì áèð ìöãÿääÿñ óúà âàðñàí! Î òàéûíà, áó òàéûíà áàõà-áàõà óúàëûðñàí, óúàëûðñàí!.. Éàðäûìëû, 1976

ÝßÐßÊ ÁÈÇ ÁÀÚÀÐÀà Ýÿðÿê áèç áàúàðàã ãóðáàí âåðìÿéè, Áàúàðàã îä òóòóá àëûøìàüû äà. Ìÿñëÿêñèç äîñòëàðû àòûá úÿðýÿäÿí, Îíëàðûí éåðèíÿ ÷àëûøìàüû äà... Óúàëûã ñó äÿéìèø çÿìèëÿð êèìè, Ùÿð ýöí ãîé äóçëàíñûí ýþéíÿê éàðàëàð. Þìöð ãûçûë éöêëö ýÿìèëÿð êèìè Äîüìà ñàùèëëÿðÿ íÿ âàõò éàí àëàð; Áèðäÿí ñàùèëëÿð äÿ éàé òÿê ýÿðèëèá Áèçè áèð îõ êèìè äöíéàäàí àòñà, ßýÿð î ÿë äåéèë, ñûíûã ãàíàäñà, — Éåíÿ áèç ó÷ìàüû ýÿðÿê áàúàðàã. Éóõóíó êþùíÿëìèø áèð ÷àðøàá êèìè, 56

Èñòèðàùÿò ö÷öí äîëàøäûüûìûç Ñàùèë éîëëàðûíû ÷öðöê ñàï êèìè Àòàã þìðöìöçäÿí, öðÿéèìèçäÿí, Êå÷ÿê äóçóìóçäàí, ÷þðÿéèìèçäÿí, Êå÷ÿê ÿëèìèçèí èïÿêëèéèíäÿí, Êå÷ÿê ÷ÿêìÿìèçèí äöç äàáàíûíäàí, Ñàëàã íàìÿðäëÿðè òîðïàüûí öñòÿ, Îíëàð øàí-øàí îëñóí ãÿçÿáèìèçèí ×ÿêèú éóìðóüóíäàí, áèç äàáàíûíäàí, Ùÿð àí ùàçûð îëàã ãóðáàí âåðìÿéÿ — Ãàðà ñà÷ûìûçû — äöìàü ùÿñðÿòÿ Éàëòàã áàðûøûüû êèøè íèôðÿòÿ Ñîíðà íÿäÿí êå÷ÿê Ñîíðà úÿððàùòÿê Êÿñÿê ðóùóìóçó, äöøöíúÿìèçè Îðäà éàõøûéëà ïèñ ñà÷àã-ñà÷àãäûð. Êÿñèá òóëëàìàñàã ïèñëèéèìèçè, Êèì áèçè ðÿùì åäèá ñàüàëäàúàãäûð... Ýÿðÿê áèç áàúàðàã áèð ýöí à÷àðàã Þìðö áóëóäëàðûí éàõàñû êèìè Îðäàí ïàðàøöòëÿ òóëëàíìàüû äà, Þëöìöí éàíûíà, ñåâýèëèìèçòÿê, Òÿëÿñÿ-òÿëÿñÿ éîëëàíìàüû äà...

1968

ÁÀØÛÍÛ ÀØÀÜÛ ÑÀË, ÈØÈÍÈ ÝÞÐ Áèð éîëäàøûí òåç-òåç âåðäèéè “ìÿñëÿùÿò”

Ìÿí áåëÿ áèð àäàì ýþðäöì úàâàí éàøûìäà, Ìÿí áåëÿ áèð ãàéà ýþðäöì äóðóá ãàðøûìäà, Ìÿí áåëÿ áèð çöëìÿò ýþðäöì éîëëàðà åíÿí, Öðÿê éåéÿí áèð ÿòàëÿò ãóðäóíó ýþðäöì.

57

“Íÿ èøèí âàð” äåéÿ-äåéÿ áèçè éàòûðàí ßëñèç ãîéàð, äèëñèç ãîéàð éóðäóíó, ýþðäöì... Åé áàëàúà áèð îáàäàí ýÿëÿí éîëëàðûì, Ãÿäÿìèìÿ äöçëöê äÿðñè âåðìèñÿí, øöêöð! Öñòöíäÿêè ùÿð ÷è÷ÿéè öçö ýöíÿøÿ, Ýþçö ýöëÿð, áàøû óúà ýþðìöñÿí, øöêöð!.. Öôöðöëìöø áèð øàð êèìè áèð èéíÿéÿ áÿíä Áó èççÿòè, áó ùþðìÿòè àéàãëàéàðàì. Êèøèëÿðè ãàïûëàðäà ñöìñöê åëÿéÿí Ïàé âåðèëÿí î øþùðÿòè àéàãëàéàðàì. Õÿòò ÷ÿêÿðÿì áó êèôëÿíìèø ÿõëàã äÿðñèíÿ, “Àüûëëûäûð, óòàíúàãäûð — áàøû àøàüû!” Áþéöêëÿðèí äÿáäÿ îëàí áó òÿðèôèíäÿí Áàøûìûçà áèð ãîðõóíóí äàøëàðû éàüûð... Êþëÿ ãîðõó, àúèç ãîðõó ìÿíÿ äåéèð êè, Áàøûì ãàëõñà, ùÿãèãÿòÿ áàõà áèëÿðÿì. Ôèë áèëäèéèì ãàðûøãàíûí õûðäàëûüûíû ×àøûá áèðäÿí þç áàøûíà ãàõà áèëÿðÿì! Ýÿðÿê äåéèë ìÿíÿ áåëÿ äîñò ìÿñëÿùÿòè, ßçàáûíäàí äÿðñ àëìûøàì óòàíúàãëûüûí. Þç ñþçöíö âàùèìÿéëÿ ãûñûá ñàõëàéàí Öðÿêëÿðèí èíôàðêòûíà äèããÿòëÿ áàõûí!.. Òàðèõèìèí ùÿð âÿðÿãè ìÿíÿ áèð èáðÿò: Áàøàøàüû ýåðè äþíäöê Àðàç öñòöíäÿí. Áàøûàøàüû áèð ùåéêÿë éîí Úóëôà éîëóíäà, Öìèäèìè êÿôÿí êèìè, úûð, àñ öñòöíäÿí... Áàáàëàðûí áèð “áàðûøäà” ñóñìóøäó, ãàðäàø, Ñîíðà îíëàð áóíà ýþðÿ ñþéöëÿí îëäó. Ãûëûíú èëÿ âóðóëìàñà ÿéèëìÿéÿí áàø Òÿðèô ö÷öí ùÿð ùöçóðäà ÿéèëÿí îëäó...

58

Ìÿí éóðäóìäà ãîíàã êèìè ýÿçäèéèì çàìàí Íîáåëëÿðèí áàíêëàðûíà àõûá äîëìóøàì. Þç-þçöìö ýþçäÿí ñàëûá óíóòäóüóìäàí Þçýÿñèíèí éàíûíäà äà óíóäóëìóøàì. Áàøàøàüû — áèð àéðûëûã ñÿðùÿääè àðòàð, Áàøàøàüû — ãàíàäëàíûá ó÷à áèëìÿðèê! Þç ÿëèìëÿ þç ãàïûìà âóðäóüóì à÷àð Òèëñèìëÿíÿð, áàø ÷ûõàðûá à÷à áèëìÿðèê!..

22.VIII.1979

Ì.ß. ÑÀÁÈÐÈÍ ÌßÇÀÐÛ ÖÑÒÖÍÄß Èëê äÿôÿ ýÿëìèøÿì ìÿçàðûí öñòÿ, Äàüûòäûì íèýàðàí áèð ùÿñðÿòèìè. Äèëèì äèíú äóðìàäû, áàüûøëà, óñòàä, Ñÿíèíëÿ äàíûøìàã úÿñàðÿòèìè. Ñÿí ýåäÿíäÿí áÿðè ÷îõ ñóëàð àõûá, Þìðöìöç áèð êþêäÿ äàéàíìàéûáäûð. Î âàõò éàòàíëàðûí àéûëûá ÷îõó, Íå÷ÿñè ùÿëÿ äÿ îéàíìàéûáäûð. Áóðäà ñûíûð âöãàð, ãûðûëûð ãöðóð — Þéðÿíÿ áèëìÿäèê ñÿíäÿí éàíìàüû, Åù, îäñóç àäàìëàð ãÿëáÿ îä âóðóð, Ìöðýöëö ýþçëÿð äÿ áèçÿ ýþç äàüû... Äóðíà ó÷à-ó÷à éàòûð äåéèðëÿð, Âàð ÿë âóðà-âóðà éàòàíëàðûìûç. Êèøèëèê àäûíû ùÿëÿ íÿ ãÿäÿð Íàìÿðäëèê ìþùðöéëÿ ñàòàíëàðûìûç... Ñàëëàíûá âÿçèôÿ áóäàãëàðûíäàí Éàòûðëàð, êîð îëìóø éàðàñàäûðëàð.

59

Ãåéðÿòëè ñþç ÷ûõìàç äîäàãëàðûíäàí — Ñþç äöøñÿ àðâàääàí Àðàçà ãÿäÿð. Éàòûðëàð ýöíäöçöí áîø èøûüûíäà, Äîüðóéëà éàëàíûí, äöçëÿ ÿéðèíèí, Àðçóéëà òàëåéèí áàðûøûüûíäà... ×îõóíóí äÿéèøèá íèìäàø ëèáàñû, Êþùíÿ öðÿéèñÿ äÿéèøìÿéèáäèð. Áàõûðñàí, åëÿ áèë, èýèä áàáàñû Áóíóí òàëåéèé÷öí äþéöøìÿéèáäèð. Îíëàð íÿ äèë ãàíûð, íÿ ùþðìÿò ãàíûð, Èíàìëàðû âàðñà — äþâëÿòäèð, âàðäûð. Áàáàìûí ãûëûíúëà ãàçàíäûüûíû Îíëàð áèð áóñÿéÿ óäóçàíëàðäûð. Àòàëàð ñþçöíöí éàëàíû îëìóð; “Êîð îëàð åë ö÷öí àüëàéàí ýþçëÿð”. Äåéèðÿì, áÿñ íèéÿ îäà òóòóëìóð, Ýöíäÿ éöç öðÿéè äàüëàéàí ýþçëÿð... Éåéèá ãóäóðäóëàð “çöëìÿòñåâÿðëÿð”, Õàëã ìàëû áóíëàðûí àðïàñû êèìè. Âÿòÿíèí ÷èéíèíäÿí àñûëûá îíëàð, Êþùíÿëìèø äèëÿí÷è òîðáàñû êèìè...

ÁÀÐÛØÛà Ñåâèíú àòëû, áèç ïèéàäà — Éöçèëëÿðëÿ éöéöðìöøöê àðõàñûíúà. Ýàù éàëâàðûá “ýÿë” äåìèøèê, Äåéèíìèøèê ýàù äà îíóí ãàðàñûíúà. Ýöíöìöçöí ÷îõó çöëìÿò, àçû èøûã... Ïàéûìûçà íÿ äöøöáñÿ áàðûøìûøûã!

60

Áàðûøìûøûã Òöðêìÿí÷àéäà, ×àëäûðàíäà, Òàëå áèçè åíäèðÿíäÿ, ãàëäûðàíäà! Ìèí íåìÿòëè ñöôðÿìèçäÿí áèðúÿ ãèñìÿò ÷àòìàéàíäà þçöìöçÿ, Þç ãàíûìûç áàüëàíàíäà öçöìöçÿ. ßñÿáëÿðèì “Äèëãÿì”äè Àðàç áîéó, ßñÿáëÿðèì åë ãÿìèäè Àðàç áîéó... Äóìàíëàíìûø ýþçëÿðèéëÿ éåíÿ áàõûð Ãàðàéàçû. Áàðûøìûøûã — àëíûìûçà éàçûëàíäà ãàðà éàçû... Èðàí áîéäà âèðàíÿäÿ áèð ÿñðäÿ ö÷ èíãèëàá! — Ñîíó éåíÿ áàðûøûãäû. Áàáÿê þç Áÿçç ãàëàñûíäà, Äþíìÿç, þëìÿç ãàëàñûíäà Èéèðìè èë ýÿòèðäè òàá — Ñîíó éåíÿ áàðûøûãäû... Áàðûøûãëàð êèòàáûíû à÷ûá áàõûí âàðàã-âàðàã, Ãîë ãîéìóøàì áàðìàüûìû þç ãàíûìà áàòûðàðàã!.. Áàðûøìûøûã — áèð ìèëëÿòèí ÿëèôáàñû èêè îëóá! Ìÿíçèë ìÿíèì, éîë äÿ ìÿíèì, ×ÿêäèéèìñÿ þçýÿëÿðèí éöêö îëóá. Þç è÷èìäÿ ÷èëèê-÷èëèê äîüðàíìûøàì, áàðûøûáëàð þçýÿëÿðè. Âàð-äþâëÿòèì áàðûøûüà ãóðáàí ýåäèá, Ìÿíÿ ãàëûá þç êÿäÿðèì... Ýöëñöç ãàëûá áèð ýöëöñòàí. Áàðûøìûøûã — áþëöíìöøöê îñòàí-îñòàí,1 Çÿìè-çÿìè, áîñòàí-áîñòàí! Áèð àç Øÿðãäÿí, áèð àç Ãÿðáäÿí,

____________ 1

Îñòàí — ìàùàë.

61

Éöç èìàíäàí, éöç ìÿçùÿáäÿí Ýöíäÿ áèð øåé ãàïà-ãàïà, þçöìöçö èòèðèðèê þçýÿëÿðè òàïà-òàïà! Àëäàíìàðàì éåíÿ ùÿéàò âÿäëÿðèíÿ. Ñàéúà ìÿíäÿí àç îëàíûí Èðàíäàêû ìóõòàðèééÿò âÿäëÿðèíÿ. Ãîé éîë âåðñèí ìÿíÿ çàìàí, Þç äÿðäèìè þçöì äåéèì þç àäûìäàí! Ãîé äåéèì êè, ìÿí ìèëëÿòÿì, ðàùàòùóëãóì ñàíìà ìÿíè! Ôàðñäàíäþíìÿ äåéÿ-äåéÿ äàíìà ìÿíè! Äåìÿ: ìÿíèì ÁÌÒ-äÿ þç ñÿñèì éîõ! Äàùà ìÿíèì áó éîõëóãëà áàðûøìàüà ùÿâÿñèì éîõ! Ðöøâÿò èëÿ, ùèéëÿ èëÿ ýÿëèá ìÿíÿ àüà îëàí êþëÿ èëÿ Áàðûøìàüà ùÿâÿñèì éîõ! Ýþçëÿðèìäÿ 37 — ôÿëàêÿòè, 46-íûí ìöñèáÿòè. Î åéíÿêëè, î åéíÿêñèç, î âÿòÿíñèç, î ìÿñëÿêñèç “êèøèëÿðèí” úèíàéÿòè... Äàùà áèð äÿ áàðûøìàðàì ãîðõó èëÿ. Áó ãàðäàøû î ãàðäàøäàí, àéðû ñàëàí äóéüó èëÿ! Ìÿí ýþðöðÿì òà ñóñìàüà, òà éàòìàüà ùàããûì éîõäó! Þçöì òàðèõ ìåéäàíûíäà åíÿ-åíÿ Þçýÿëÿðè óúàëòìàüà ùàããûì éîõäó! Ùàããû éîõäóð!

62

1980

ÅÂß ÃÀÉÛÄÀÐÀÌ Åâÿ ãàéûäàðàì ãàø ãàðàëàíäà, Äàüëàðäàí àùÿñòÿ éåëÿ ÿñÿí çàìàí. Ýÿëÿí ãàðàíëûãäàí ãîðõóéà äöøÿí Éîëëàð îáàëàðà òÿëÿñÿí çàìàí. Äþíÿðÿì äöíéàíûí ùÿçèí ÷àüûíäà, Öðÿéè ñÿññèçúÿ áöðöéÿíäÿ ãÿì. Áåøèêëÿð áàøûíäà ÷ûðàãëàð êèìè Ëàéëàëàð àëûøûá éàíûð, ýþðÿðÿì. Ýÿëÿðÿì þâëàäëàð ýåòäèéè éîëëà — Õÿáÿðëÿð àõûøûá ýÿëÿíäÿ êÿíäÿ. Àíà èíòèçàðû, àòà ýèëåéè Òàíðûíûí þçöíö äàðà ÷ÿêÿíäÿ. Ãîúàëàð éåíÿ äÿ öçö ýþéëÿðÿ, Öðÿéè èøûãëû, äèëè äóàëû. Ñèíÿìäÿí äàø êèìè àñûëûá ýÿëÿð Áóðäàí àïàðäûüûì î èëê ñóàëûì. Àëëàù, î èòÿ áàõ, íåúÿ âÿôàëû! Èéèìè óçàãäàí ýþð íåúÿ áèëìèø. Î äà áó åâ êèìè ãîúàëûá éàìàí, Îíóí äà áàøûíäàí äîñòëàð ñåéðÿëìèø... Óçàíûð áàúûíûí åâèíäÿí ýÿëÿí Î éîë êè öñòöíäÿ áèð öðÿê ÿñèð. Îíà êè áèð õÿáÿð âåðÿí îëìàìûø Áÿñ ùàðäàí äóéóáäó, ùàðà òÿëÿñèð? Åëÿ áèð èëëÿðëÿ ùå÷ àçàëìàìûø Ùÿéÿòäÿí ãîâðóëìóø ñîüàíûí èéè, Îúàã äåäèéèìèç áèð ìþúöçÿíèí Áàùàð òÿðàâÿòè, ãÿëá èñòèëèéè.

63

Êÿùÿð øàùÿ ãàëõàð àðçóëàðûìòÿê, Ãóçóëàð ùÿéÿòèí éàðàøûüûäû. Ñÿðíèúÿ ñàüûëàí ñöä äåéèë ñàíêè, Àíà çöìçöìÿñè, — àé èøûüûäû! Ùèêìÿò ãàéíàüûäû àíà îúàüû — ×àüëàéûá ðóùóìó äèíäèðÿúÿêäèð. Ìÿíè ñóñóç ãîéóá äÿðèí äÿðéàëàð, Áó áóëàã éàíüûìû ñþíäöðÿúÿêäèð. Åâÿ ãàéûäàðàì ãàø ãàðàëàíäà, Äàüëàðäàí àùÿñòÿ éåë ÿñÿí çàìàí, Þìöð éîëëàðûíûí éîðüóíó îëàí Öðÿê äèíúÿëìÿéÿ òÿëÿñÿí çàìàí... Ìîñêâà-Áàêû 25.X.1979

ÁÎØ ÃÀËÌÛØ ÉÓÂÀËÀÐÀ ÄßÉÌßÉÈÍ Äÿéìÿéèí áó áîø ãàëìûø éóâàëàðà, äÿéìÿéèí... Áàëàëàðû ó÷óá ýåäèá, Êèì áèëèð ãàéûäà, éà ãàéûòìàéà. Áàëà õàòèðÿñèíÿ íåúÿ ãûéûðñûíûç, Áàëà õàòèðÿñèíè îéàòìàéûí... Äÿéìÿéèí áó áîø ãàëìûø éóâàëàðà, äÿéìÿéèí, Óçàã, ãöðáÿò åëëÿðäÿ Ñöìöêëÿðè ñûçëàð ãóøëàðûí. Ëÿêÿëÿðèí áèç-áèç äóðàð, áèð ÷þï äöøñÿ éóâàëàðûíäàí. Ýåäèá ÷àòàð îíëàðà äàüûëìûø éóðäëàðûí ôÿðéàäû.

64

Éóâàíûí íÿ ýöíàùû? Àñûëûá þç éåðèíäÿí Íÿ ýÿëÿíÿ ñþç äåéèð, íÿ ýåäÿíÿ äàø àòûð... Äÿéìÿéèí áó áîø ãàëìûø éóâàëàðà, äÿéìÿéèí... Íÿüìÿëÿðè ïÿðâàçëàíàðäû áèð âàõò ãàíàä-ãàíàä. Ñàðû äèìäèêëÿðè óçàíàðäû ýöíÿøÿ. Éåëëÿíÿðäè éàðïàã éåëïèêëÿðè òåë-òåë, èëìÿ-èëìÿ. Áåëÿ éóâàäàí áèðè óçàã êÿíääÿ ñûçëàéàí þç åâèìèç äåéèëìè? Äÿéìÿéèí, áó áîø ãàëìûø éóâàëàðà, äÿéìÿéèí, Éàðïàüû òþêöëöá éàí-éþðÿñèíäÿí, Ôèêðè êþ÷ÿí ãóøëàðëà ó÷óá ýåäèá óçàüà. Êèìñÿñèçèí öñòöíÿ øèìøÿê ýöëÿð, ãàð éàüàð... Äÿéìÿéèí, áó êèìñÿñèç éóâàëàðà, äÿéìÿéèí... Õÿçàí éàòûð áàëàëàðûí éåðèíäÿ, øàõòà äà éàòàúàã, êöëÿê äÿ... Àðñûç, ãàðà ãàðüàëàð äóðíàíûí áîø åâèíÿ ñåâèíèá ýöëÿúÿê äÿ... ×ûëïàãëàøìûø àüàúëàð óòàíàúàã à÷ûëàíäà ýèçëÿíúè. Éóâàíû éåëÿ âåðìÿê èñòÿéÿúÿê ýåúÿ-ýöíäöç, ýèçëèúÿ. Àíúàã îëìàç äàüûòìàã îíó äàø àòûëìàñà, 65

Àüàúëàðûí êþêöíäÿ îúàãëàð ÷àòûëìàñà... Äÿéìÿéèí áó êèìñÿñèç éóâàëàðà, äÿéìÿéèí! Ïàéûç ÿáÿäè äåéèë, ýÿëèá êå÷ÿúÿê ãûø äà. Áèð ýöí êþ÷ÿðè ãóøëàð ýÿëÿúÿêëÿð äàëûíúà î êþùíÿ éóâàëàðûí Õûðäà ãûø öðÿéèíè òÿðê åòìÿéÿí èëãàðûí. Ó÷àúàãëàð ÷îõ òàõòà åâúèêëÿðèí éàíûíäàí, Ýÿçÿúÿêëÿð êþùíÿëìèø ÷þð-÷þï éóâàëàðûíû, Þç ãóø áàáàëàðûíûí áàøëàäûüû ìàùíûíû äàâàì åòäèðìÿê ö÷öí áàøà éåòèðìÿê ö÷öí... Ñûíäûðûëàñû éóìóðòàñû, áîüàçëàíàñû áàëàñû éîõ, ßëèíèçäÿí íåéëÿñèí ñÿñè éîõ, íàëÿñè éîõ. Þéìÿéèí þçöíöçö, ýöúöíöçö þéìÿéèí. Äÿéìÿéèí, áó ñàùèáñèç éóâàëàðà äÿéìÿéèí!.. Ïåðåäåëêèíî, 20.X.1979

ÌßÊÒßÁ ÇßÍÝÈ ×àòûð ãóëàüûìà èëëÿðäÿí áÿðè Î êÿíä ìÿêòÿáèíèí äîüìà çÿíý ñÿñè. ×àòûð óøàãëûüûí õàòèðÿëÿðè, Ýþðöø ÷àüûðûøû, âèäà íÿüìÿñè.

66

Î íÿéäè? Ñûüàëû òîðïàãäàí àëàí Ñûíûã áèð êîòàíûí ïîëàä òèéÿñè. Óøàã äóéüóìóçó òÿøâèøÿ ñàëàí Àðçóäàí ýþéÿðÿí ñÿñ ôÿââàðÿñè! Ãîíøó îáàëàðûí óøàãëàðûíû Äÿðñÿ ýåúèêÿíäÿ éîëäà ùàãëàðäû. Èëê çÿíýÿ ÷àòìàñà ãàðàëàð ãàíû, ×ÿïÿðëÿð äèáèíäÿ êèìñÿ àüëàðäû. ×àòûð ãóëàüûìà ùàéàíà ýåòñÿì, Êîòàí ïàð÷àñûíäàí óúàëàí î ñÿñ. Õîø ýöíäÿ ñåâèíúäè, àüûð ýöíäÿ ãÿì, Ãÿëáèìäÿí ùå÷ çàìàí ÷ÿêèëèá ýåòìÿç. Þòÿð ñöðÿòèíè òÿééàðÿëÿðèí. Áàòûðàð ñÿñèíè ãàòàðëàðûí äà. Êÿíäèí äèëÿéèäè — àøàð èëëÿðè, Ùàéàíà ýåòñÿì äÿ ùàðàéà ÷àòàð. Þçýÿ òîðïàãëàðûí úàçèáÿñèíäÿ Ýþçöì àëäàíàíäà, àüëûì ÷àøàíäà, Äåìèðÿì áèð ùÿôòÿ, áèð ñààò, áèð äÿì Ôèêðèì î îúàãäàí óçàãëàøàíäà, Ýÿíúëèê åùòèðàñû, øþùðÿò òÿëÿñè, Éàëàí÷û òàìàùûí øèðèí âÿäÿñè... Áèðúÿ òÿìèçëèêäèð ìàéàäàí ýÿëÿí Îíóí äà ùèéëÿéÿ êþëýÿëÿíìÿñè... Àüëûì êöòëÿøÿíäÿ, ýþçöì éàòàíäà — Î ñÿñ — öðÿéèìèí ñèëêÿëÿíìÿñè!.. Àù êþðïÿ äîñòëàðûì, ãþí÷ÿ äîñòëàðûì! Áèçèì àëíûìûç äà ãûðûøûá èíäè. Î ìÿêòÿá çÿíýèíÿ ùèúðàí ãóáàðû, Ñèçèí ñÿñèíèç äÿ ãàðûøûá èíäè.

67

Î íÿéäè? Úèëàñû òîðïàãäàí ýÿëÿí Êþùíÿ áèð êîòàíûí ïîëàä òèéÿñè. Þìðö ýÿëÿúÿéÿ ãàíàäëàíäûðàí, Êå÷ìèøÿ òþêöëÿí ñÿñ ôÿââàðÿñè...

25.III.1980

ÌßÊÒßÁ ÉÎËËÀÐÛ Ýöëëÿðÿ, êîëëàðà äîëàøàí èçèì ×ÿêÿðäè äàëûíúà äöøöíúÿëÿðè. Ìÿêòÿáÿ ýåäÿðäèì áàçàð åðòÿñè, Ãàéûäûá ýÿëÿðäèì øÿíáÿ ýöíëÿðè... Òÿê-òÿíùà... Éîëëàðûã ñèððè òöêÿíìÿç, Þçöì äÿ áàëàúà áèð ñèðð êèìèéäèì. Ìÿí àðçó àäëàíàí, ýåðèéÿ äþíìÿç, Áèð ñåëèí ÿëèíäÿ ÿñèð êèìèéäèì. ×þëëÿðÿ ãÿëáèìèí ñÿñèíè éàçäûì, Äþðä èë éîëëàð îëäó ýþçöìÿ ãÿíèì, Ìÿí òîðïàã öñòöíäÿ àääûìëàìàçäûì, Òîðïàã öðÿéèìäÿ ýåäÿðäè ìÿíèì. Àäëàäûì ìåøÿëÿð âàùèìÿñèíäÿí, Ãîðõó äà ìÿíèìëÿ éîëäàø êèìèéäè. Î äàü ÷àéëàðûíûí ñåë ùÿäÿñèíäÿí Áèð óøàã öìèäè êå÷èðìÿëèéäèì. Åâëÿðäÿí áîéëàíàí èøûãëàð — ùàðûí, Éîëóìäà ãàðàíëûã ùÿäÿñè âàðäû. Ýåúÿéÿ äöøÿíäÿ ãÿáðèñòàíëàðûí Äàøëàðû äàëûìúà àääûìëàéàðäû. Äóìàí ìÿúùóëëóüó, ÷ÿí ñîíñóçëóüó, Éîõóø òÿíëèêëÿðè, ãàð êÿñèðëÿðè.

68

Áóëóääàí, ýöíÿøäÿí, óëäóçäàí éàüûá Éîëëàðà éàçûëàí èëê ÿñÿðëÿðèì... Ùÿôòÿëÿð öñòöíäÿí, èëëÿð è÷èíäÿí, Ôèêèðëè, ãàéüûëû þòÿí áàùàðûì. Êþðïÿ öðÿéèìè ñûíàüà ÷ÿêÿí Ñîíó ýþðöíìÿéÿí ìÿêòÿá éîëëàðû... Ñåâèíúÿ úàí àòûá, ãÿìäÿí àäëàéûá Ýÿëñÿ äÿ, éà éàõøû, éà ïèñ ñîðàüûì. Þëêÿëÿð äîëàøñàì, ãèòÿëÿð êå÷ñÿì Àðçóëàð óçóíó, öìèäëÿð áîéó Î ìÿêòÿá éîëóäóð àääûìëàäûüûì!..

27.X.1982

ÀÒ ÙÀÃÃÛÍÄÀ ÈÊÈ ßÔÑÀÍß 1. ÊßÙßÐ ÀÒ Âß ÑßÀÄßÒ

Àëà-òîðàí þðöøëÿðÿ ÷ûõûá áèðèíúè Êÿùÿð àòûí éàëìàíûíà ñàðûëàí çàìàí. Äàí éåðèíèí øÿôÿãèòÿê éàíàí ñåâèíúèì Áîéëàíàðäû àðçóëàðûí óçàãëûüûíäàí. Òîðàüàéëàð àñûëàðäû áàøûìûí öñòÿ, Ãûé âóðàðäûì ñÿñëÿðèíè áàòûðìàã ö÷öí. Ãîðóãëàðûí õàì éåðèíè àðàéûá òåçäÿí Òÿëÿñÿðäèì àòûìûçû îòàðìàã ö÷öí. Ìÿðç öñòöíäÿ äþøöíÿäÿê èñëàíûá øåùäÿí Õûðïûëòûéëà òÿð îòëàðû áè÷ÿí êÿùÿðèí. Îéóð-îéóð îéóëäàéàí ýþçëÿðèíäÿ ìÿí Øÿôÿãèí ñåéð åäèðäèì äîüàí ñÿùÿðèí. Ñöáùöí ìåùè, õûøûëäàøàí ãàðààüàúëàð, Áöëáöëëÿðèí ùàðàéûíäà ñóñàí áè÷ÿíÿê.

69

Óçàã-óçàã õÿéàëëàðäàí ìèí ñþùáÿò à÷àð, Îõøàéàðäû öðÿéèìè ýöíäîüàíàäÿê. Ñîíðà óøàã ñÿñëÿðèíäÿí îéàíàí ÷þëëÿð Äàìëàëàðûí ýöçýöñöíëÿ áÿðã âóðàí çàìàí. Øåùëè îòäàí äîäàüûíû ÷ÿêÿðäè êÿùÿð, Ãûëûíú êèìè ñûéðûëàðäû þç èøòàùûíäàí. Î äóéàðäû, àðçóëàðûí ìèíèá òÿðêèíÿ Áó ñÿùÿðäÿí, áó ÷þëëÿðäÿí ãîïìóøàì ùà÷àí. Ýþòöðöëöá öç òóòàðäû éîëóí áÿðêèíÿ, Éàø úèëîâó ÿëëÿðèìäÿí ãîïàðàíàúàí. Ãîðóãëàðû, çÿìèëÿðè î ÿëÿê-âÿëÿê Åëÿéÿðäè, Êèøíÿðòèñè äöøÿðäè êÿíäÿ. Éàëâàðàðäûì, äàéàíàðäû éóìøàëàíàäÿê, Àíúàã éåíÿ øûüûéàðäû ìÿí éåòèøÿíäÿ. Ýþçëÿðèíäÿ äÿëèñîéëóã øèìøÿéè ÷àõàð. Ãÿçÿáèìäÿí ãûøãûðàðäûì, àüëûì ÷àøàðäû. Éîðóëàðäûì — ëàï éàõûíäà äàéàíûá áàõàð, ßë àòàðäûì — øàùÿ ãàëõûá óçàãëàøàðäû. Äöøöíÿðäèì: äàùà îíà éåòèøìÿç ÿëèì, Ìöðýö êèìè ýþçëÿðèìÿ äîëàðäû êÿäÿð, Îéàíàíäà ýþðÿðäèì êè, ãàéûäûá ýÿëèá Ñÿñ-ñÿìèðñèç áàøûì öñòÿ äàéàíûá êÿùÿð. Áó ýöíàùêàð áàõûøëàðà éóìóøàëìàçäûì, Àúûüûìû éîëëàð áîéó ÷ûõàéäûì ýÿðÿê. Úèëîâóíó þçö ìÿíÿ âåðäèéè àçäû, Ìÿí äÿ îíó äàüà-äàøà ñûõàéäûì ýÿðÿê. Áåëÿ èäè óøàãëûüûí áàùàð îéóíó, Ñÿùÿðëÿðÿ àò áåëèíäÿ òÿëÿñÿðäèì ìÿí. Íÿ áåçèêèá, áîø àõóðäà ñàõëàðäûì îíó, Íÿ äÿ êÿùÿð ÿë ÷ÿêÿðäè õàñèééÿòèíäÿí.

70

...Åé ñÿàäÿò! Áÿëêÿ åëÿ î êÿùÿð àòñàí! ×îõ ãà÷ìûøàì, éàëâàðìûøàì äöøöá äàëûíúà. Äåìèøÿì êè, úèëîâóíà ÿëëÿðèì ÷àòñà Äèíúÿëìÿðÿì ãèñàñûìû ñÿíäÿí àëûíúà! Ìÿíè ýÿíúëèê èëëÿðèíäÿ öðÿéè ñûíûã Ìÿëÿòìèñÿí ãÿì öñòöíäÿ ëàï çèëèíÿúÿí. Àëàúàüàì î èëëÿðèí èíòèãàìûíû, ×àïàúàüàì ñÿíè àðçó ìÿíçèëèíÿúÿí!..

13.X.1980

2. ÒÀËÅ ÃÈÑÌßÒÈ

Àòàì ñàòäû î êÿùÿðè óçàã áèð åëÿ, Àïàðäûëàð íèéÿ îíó ñàõëàéàììàäûì? Ýþçëÿðèìäÿí éóìàëàíäû éàø ýèëÿ-ýèëÿ Êÿùÿð áàõäû, ìÿüðóð èäè, àüëàéàììàäû... Ùèññ åäÿíäÿ éÿùÿðèíäÿ áèð þçýÿñèíè, Î äóðóõäó, õÿáÿðñèçäè ñþâäÿëäÿøìÿäÿí. Éåíÿ äÿúÿë ýþçëÿðèéëÿ ñöçöðäö ìÿíè, Úèëîâóíó áóðàõìûðàì, àíëàìûð, íÿäÿí... ×àïûá ýåòäè. Òÿçÿ àéòÿê éàíàí íàëëàðû Àõøàìàúàí óçàã éîëëàð îéàäàúàãäû. ×àïûá ýåòäè, ýåðèéÿ äÿ áàõìàäû áàðû. Åëÿ áèëäè, ñÿôÿðäÿäèð... ãàéûäàúàãäûð. Ýöíëÿð þòäö, ãàðàëìûøäû àòàìûí ãàíû, Êÿùÿð áèçèì ÿëèìèçäÿí ó÷àí ãóø èäè. Ìÿùÿááÿòè ãÿðèáÿéìèø äèëñèç ùåéâàíûí, Ãóëàüûìäà áèð êèøíÿðòè éåðè áîø èäè.

71

Ýöíëÿð þòäö, ýöíåéëÿðè áöðöäö áàùàð, Êÿùÿð ìÿíèì éóðä éåðèìäÿ ãàðàëàí îúàã. Éÿãèí îíà òÿçÿ éåðäÿ õîø áàõàúàãëàð, Ùàðàíëûüû ñàùèáèíè óíóòäóðàúàã. Áèð ýöí ëåéñàí íÿ áàøëàäû... Äîüðàéûá, êÿñèá Øèìøÿê ýþéö øûðûìëàéûð, äöøìöð ùÿâÿñäÿí. Ñöáùÿ éàõûí åëÿ áèë êè, ñëêÿëÿíäè åâ Èëäûðûìûí ñÿñèíäÿí äÿ ýóð îëàí ñÿñäÿí. Áèðúÿ àíäà óøàãëàðëà äîëäó éàø åéâàí, Ãîé èñëàíàã, áó äöíéàíûí õîøáÿõòè áèçèê. ...Èëäûðûìûí èøûüûíäà àëûøûá-éàíàí Áó ñåëëÿðè è÷èá ýÿëÿí êÿùÿðèìèçäè! Î äþéöðäö àéàüûíû ùÿéÿòäÿ éåðÿ, Øèìøÿê àëòäà øÿôÿã ñà÷ûð, ãàëõûð, ãàáàðûð... Éàø öçöíö òîõóíäóðóð ìÿíÿ éöç êÿðÿ, Éÿãèí ìÿíäÿí ýþçëÿìèðìèø áó åòèáàðû! Êèøíÿðòèñè àõûá ýåäèð îä ñèíÿñèíäÿí, Ãûçûë êÿùÿð ïàð-ïàð éàíàí ãûçûë öðÿêäè. Î ëåéñàíëû, ñåëëè-ñóëó éàç ýåúÿñèíäÿ Ö÷ ìÿíçèëè êå÷ÿí àòûì âÿôàäà òÿêäè! Ö÷ ýöí ñîíðà ñàùèáèéëÿ ÷ûõûá ýåäèðäè, Î ãèñìÿòè òàïà áèëìÿê áèð äÿ ÷ÿòèíäèð. Êÿùÿð äèíñÿ äåéÿðäè êè, “íàùàã èòèðäèí, Òàðèõëÿðè àøûá ýÿëìèø ñÿàäÿòèíäèì!” Àò úèëäèíäÿ, ãóø úèëäèíäÿ, àüàú úèëäèíäÿ Èíàíûðàì, ùÿðÿìèçèí áèð ñåùðèìèç âàð. ßýÿð òàëå ãèñìÿòèìñÿ, ãîéìàéûí èòÿ, Äåìÿê îëìàç, ìèí èë ñîíðà ýÿðÿéèì îëàð!..

72

ÃÎÚÀËÀÐ ÏÀÉÛÇÄÀ ÒÀÕÛË ßÊßÐÄÈ Ãîúàëàð øóì ö÷öí ãàéüû ÷ÿêÿðäè — Ùÿëÿ ÿëëÿðèíäÿí äöøìÿìèø îðàã. Ãîúàëàð ïàéûçäà òàõûë ÿêÿðäè — Éîðüóí þêöçëÿðè ùàðàéëàéàðàã. ßëëÿðè ýöíÿøÿ äþíäöéö àíäàí Ñàðû øÿôÿãëÿðè ñÿïÿðäè éåðÿ, Ñÿïÿðäè ñÿùÿðäÿí ýöíáàòàíàúàí Êþðïÿ öìèäëÿðè ñÿññèç ÷þëëÿðÿ. Áèð ãàðû ýÿëÿðäè åâèíÿ ÷àüûíäà ßéèëÿ-ÿéèëÿ, ÿëèíäÿ ñÿáÿò Óòàíúàã êÿëìÿëÿð — Ýöë äîäàüûíäàí Öðÿéÿ ñöçöëÿí õåéèð-áÿðÿêÿò... Ñÿáÿòëÿð äîëóñó ïàéûç àðìóäó... Åëÿ ãîúàëàð äà ïàéûçäû, äöçö. Õÿëâÿò èøàðäàðäû êöëëÿíÿí îäó Äÿðèí ãûðûøëàðäàí þòÿí òÿáÿññöì. Êèìèí åøãíäÿéäè î àðìóä ïàéû, Ùàíñû áèð èëãàðûí ñîí íèäàñûéäû? Ùàíñû õÿçàíëûãäà ëÿïèð àðàéûá, Ùàíñû ÷àðÿñèçè îâóäàñûéäû? Èíäè î ñöôðÿíèí ëÿççÿòè ùàðäà? Î êè ùàëàëëûüûí øèðèí áàðûéìûø... Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð î ãîúàëàð äà Àéðû ïëàíåòèí àäàìëàðûéìûø!.. Íóðëó áàõûøëàðûí ùèêìÿòè äÿðèí Ùÿð êÿëìÿ êþðïöéäö óçàã åëëÿðÿ. Ñöôðÿéÿ óçàíàí èðè ÿëëÿðèí Ñàíêè àüûðëûüû äöøöðäö éåðÿ...

73

Îíëàð âåðÿðäèëÿð ÷þëäÿ áàø-áàøà, Òîðïàã äà ãîúàéäû, ÿëëÿð äÿ ãîúà. Ñàç èëÿ, ñþç èëÿ õåéðÿ óüðàøàí Öðÿéè òÿïÿðëè åëëÿð äÿ ãîúà. Ìÿíèì î ÿêèí÷è àëëàùëàðûìëà Äàéàíà áèëñÿéäèì áèð äÿ öç-öçÿ, Äåéÿðäèì: î ñàðû öììàíäàí äàìëà, — Òîðïàãäàí ýþéÿðÿí õàòèðÿíèçÿì...

14.IX.1980

ÁÈ×ÈÍ ÍßÜÌßÑÈ Áè÷èí áàøëàíìàìûø ÿëëÿðèíäÿ ÷èí, Çÿìèíèí àüçûíäà âÿðÿ äöçöëÿí. Þìðöíö ÿðèäèá íå÷ÿ íÿñèë÷èí, Àíúàã èíäè-èíäè øåðÿ äöçöëÿí Êèøèëÿð þíöíäÿ áîðúóì âàð ìÿíèì. Ñþçëÿ ãàéòàðûëìàç, àëãûøëàð éåòìÿç. Ñÿñèì ñÿñëÿðèíÿ áÿíçÿñÿ áåëÿ, Ãûøãûðñàì ñÿñèìè îíëàð åøèòìÿç. Î ýöíöí àëòûíäà áàøëàðû öñòÿ Àëûøàí ÷èíëÿðè — Ìèñðè ãûëûíúëàð. ßí õîøáÿõò ùàëÿéÿ ÷åâðèëèð öçäÿ Îíëàðûí áàøûíäà ÿí áàùà òàúëàð, Êþðïÿ þìðöìöçÿ èøûã ÷èëÿéÿí Î ÷èíëÿð — ÿí òÿìèç áèð àéíà èäè. Çÿìè ÿòÿéèíäÿ áè÷èí íÿüìÿñè Äöíéàíûí ÿí ãÿäèì àéèíè èäè. Çèðâÿëÿð áó ñÿñÿ ãàëõàðäû îíäà Áóüäàëàð ñöíáöëäÿí ïûðòëàøàðäûëàð. Êèøè ñÿñèíäÿêè áó çÿùìè ýþðöá, Áó áîëëóüó ýþðöá, áó ðÿùìè ýþðöá, Éîëëàð äÿíÿ-äÿíÿ àäàì áàüëàéàð, 74

Éîëëàð èëõû-èëõû àò ïàðäàõëàéàð, Äàüëàð îáà-îáà éóðäëàøàðäûëàð. Îðäà äÿðç äèáèíäÿ, òàéà äèáèíäÿ, Àüàú êþëýÿñèíäÿ, ãàéà äèáèíäÿ. Èïÿê íÿíÿëÿðèí àü òåëëÿðèíäÿ, Øÿêÿð äèëëÿðèíäÿ, áàë äèëëÿðèíäÿ Éöç èëèí, ìèí èëèí ùàâàñû âàðäû, Àüðû èðèëÿíìèø áàòûã ýþçëÿðäÿí Áóüäà ñàðûñûòÿê, óí èøûüûòÿê Áèçèì öñòöìöçÿ õåéèð éàüàðäû. Î ÿéðè îðàãëàð — áöêöê ãàðûëàð, Äàüëàð éàìàúûíäà ãóëàüûìûçà ßí ãÿäèì íÿüìÿëÿð îõóéàðäûëàð. Î ÿéðè ãàðûëàð, î äöç íÿíÿëÿð Äàðàã òàíûìàéàí áàøûìûç öñòÿ Ñöíáöë äàðàãëàðû òîõóéàðäûëàð. Çÿìèäÿí ãûæûëòû ñÿñè ýÿëÿðäè, Çÿìè éîõ, î äàùà áèð ãîøóí éîëó... Ñàíêè áèð ýöíåéè ãàìàðëàéàðäû Áèçèì êèøèëÿðèí ÿêèí-áè÷èíäÿ Óçàíàí ö÷ àðøûí, áåø àðøûí ãîëó. Ãîë÷àëàð ñöðöøêÿí, èëàíáîüàçû, Äÿðè äþøëöêëÿðèí ñûüàëû ùàãäàí, ßéèëìÿç êèøèëÿð! Íÿ õîøáÿõòñèíèç Äèçèíèç ãàáàðäû äÿðç áàüëàìàãäàí. Ñàõëàéûí äöíéàíûí ùàé-ùàðàéûíû Ýÿðÿê ìóçåéëÿðäÿ áèð ÷èí òàïûëñà... Î ìàøûí ýèðìÿéÿí äàü çÿìèñèíè Ìÿíèìëÿ áèð éåðäÿ áè÷ÿí òàïûëñà... Î ãàðà ãûë÷ûüûí, ñàðû áóüäàíûí Èøûã øûðíàüûíäàí äîüàúàã äàíûì. ...Òÿëÿñèí, òÿëÿñèí þéðÿäèì ñèçÿ, — Ñîíðà òàïìàçñûíûç éåð öçÿðèíäÿ Áè÷èí ìàùíûñûíû õàòûðëàéàíû.

75

ÀÒÀÌÛÍ ßËËßÐÈ Àòàìûí ÿëèíè úàíëû ùåéêÿëòÿê Þìöð êþðïöñöíäÿí êå÷èðìÿê îëà. Àòàìûí ÿëèíè þçöíÿ áÿíçÿð Áèð äàøà, ãàéàéà êþ÷öðìÿê îëà. Ãûðûøëàð öñò-öñòÿ ãàëàãëàíàí èë, Ãàéüûäûð, àüðûäûð, äÿðäèí èçèäèð. ßëëÿð áèð íÿôÿðèí, áèð íÿñëèí äåéèë, Áèð äþâðöí òÿçàäëàð õÿðèòÿñèäèð. Áèðèíäÿ ãÿëïÿëÿð ãûðûìëàð à÷ûá, Ìÿðìèíè ÿëèéëÿ ùàãëàéûá àòàì. Áèðè øóì éåðèäè, áÿðÿêÿò ñà÷ûð, Áèçè áÿðÿêÿòëè ñàõëàéûá àòàì. Áèðèñè éàðàäàí ñûçëàéûð ùÿëÿ, Áèðèíäÿ òîðïàüûí àüðûñû, äÿðäè. Ãÿëïÿ äÿéìÿñÿéäè èêè ÿë èëÿ Àòàì áèð êÿíäè äÿ éåäèçäèðÿðäè... Öðÿéè ãîðóéóá áó ÿë ãàëõàíû, Ñûíûã ãàíàäëà äà ó÷à áèëèáäèð. Ãÿëïÿ êèëèäëÿéÿí áàðìàãëàðûíû Çÿùìÿò à÷àðûéëà à÷à áèëèáäèð. Èêè ÿë — áàø öñòÿ éàíàøû áàéðàã, Áèðèíäÿ ãàí èçè, áèðèñèíäÿ òÿð... Äàâà ýþðìÿñÿí äÿ áó ÿëëÿðÿ áàõ, Äàâà èñòÿéÿíÿ îíëàðû ýþñòÿð... ßëëÿðäÿ ýöë ÿêñÿí, áèðè àë áèòÿð, Áèðèíèí ýþçöíÿ ñöáù øåùè äîëìóø. Àòàìûí áèð ÿëè úÿáùÿäÿ ÿñýÿð, Áèðè Éàðäûìëûäà ÿêèí÷è îëìóø!..

76

ÁÈÐÈÍÚÈ — ÑÎÍÓÍÚÓ Àòàì óúàáîéëó áèð úàâàí èäè, Áó ñà÷ûãûðîâëó éàøûìäàí úàâàí. Ýöëöøö äóìàíû ýþéäÿ ÿðèäèð, Éîëëàð òöê òþêöðäö àääûìëàðûíäàí. Áèð êèìñÿ ãîëóíó áöêÿ áèëìÿìèø, Ìÿðäëèêëÿ òàïìûøäû äöíéà âàðûíû. Áè÷èíäÿ þíöíÿ êå÷ÿí òàïûëñà, Äÿðéàçëà ãûðàðäû äàáàíëàðûíû. Åùòèéàú êþëýÿäè íå÷ÿ áàùàð, ãûø Òîðïàãäàí ýöú àëûá öðÿêëÿíèðäè. Äîñòëàðûí õûðìàíû ùÿøÿì îëìàìûø Îíóí áóüäà òûüû êöðÿêëÿíèðäè. Òîéëàð ÷îõàëûðäû ïàéûçà ñàðû, ×àëüûäàí ãà÷àðäû îáàíûí äÿðäè. Úûäûðäà áàüðûíû äÿëèá éîëëàðûí Êÿùÿðèí áåëèíäÿ þíäÿ ýÿëÿðäè. Éåðè þíäÿ èäè ùÿð èøäÿ, ùÿð àí, Éåðè þíäÿ èäè õåéèðäÿ, øÿðäÿ. Àíúàã çÿùìÿòèíÿ ïàé äöøÿí çàìàí Îíó ñÿñëÿðäèëÿð äàë úÿðýÿëÿðäÿí... Î óçàã èëëÿðèí öçö äàèì àü, Î óçàã èëëÿðèí ñÿäàñû òÿìèç. Éåìÿéÿ òîõ áàõûá, èøÿ àú áàõìàã Îëìóøäó áèðèíúè ÿõëàã äÿðñèíèç. Áàëòà ãàíäàëëàðû âóðäó ÿëèìÿ, Öçöìÿ ÷þëëÿðäÿ à÷äû äàíûìû. Ìÿí âåðäèì þç òîðïàã ìöÿëëèìÿìÿ Çÿùìÿòäÿí áèðèíúè èìòàùàíûìû.

77

Ñåâèí êè, àòàëàð ùåéêÿëè òÿêè, Åé öðÿê, íèøàíà ãàëàíëàðäàíàì. Ìÿí åëèí ÿëèíäÿí ãûëûíúû èëêèí, ×ÿëÿíýè ñîíóíúó àëàíëàðäàíàì...

1.II.1982

ÀÍÀËÀÐ ÀÜËÀÌÀÑÛÍ Òÿêúÿ àíàëàð àüëàìàñûí, Àíàëàð àüëàéàíäà äþçÿ áèëìèðÿì. Ñàùèëñèç öììàíäû àíà êÿäÿðè, Îíó ñîíðà êèìè öçÿ áèëìèðÿì. Òÿêúÿ àíàëàð àüëàìàñûí, Äöíéà éåòèìëÿøÿð, àíà àüëàñà. Àíàíûí ýþçöíÿ ãÿì ÷èëÿéÿíëÿð Àíàíû ýþçöíöí öñòÿ ñàõëàñûí. ×ÿêÿðÿì àíàíûí êÿäÿð ïàéûíû, È÷ÿðÿì àíàíûí çÿùÿð ïàéûíû. Òÿêúÿ àíàëàð àüëàìàñûí. Ãîé àü ÷è÷ÿêëÿðè äöçöì ñà÷ûíà, Ãàðûøñûí ñà÷ûíûí àüû ýöëëÿðÿ. Àíà ýþçëÿðèíäÿ áóëóä ýþðìÿéèì, Ãÿìè éàçà äþíñöí, àùû ýöëëÿðÿ. Òÿêúÿ àíàëàð àüëàìàñûí, Çèðâÿìäè, ãîéìàéûí îíó ÷ÿí àëñûí. Àë-ãóìàø ýåéñÿ äÿ îíà éàðàøìàç, Àíàíûí ïàëòàðû ñåâèíúäÿí îëñóí. Òÿêúÿ àíàëàð àüëàìàñûí, Àíà êÿäÿðèíÿ äþçÿ áèëìèðÿì...

1978 78

Ö× ÀÄÄÛÌ ÉÅÐ ÀÉÛÐ... Ö÷ àääûì àéûð, êÿíä ãÿáðèñòàíû, Ýöíëÿðèí áèðèíäÿ ãàéûäàúàüàì. Ùàðàéûì éåòìÿéÿí íå÷ÿ èíñàíû Úàíñûç ñöêóòóìëà îéàäàúàüàì... Áó ðóù ñþùáÿòè äÿ õÿôèô áèð ýöìàí, Ñÿùðà áîøëóüóíäà èëüûìëàíàí éàç. ×èéíèìèçÿ äöøÿí áó ùàããû-ñàéäàí ×ûõìàüà òÿñÿëëè îëìàñà îëìàç! Ö÷ àääûì òîðïàüûí — ñîíóíúó ãèñìÿò, Ñîíóíúó äöøÿðýÿ, ñîíóíúó äóéüó... Áó êÿíä þç éåðèíäÿ ãàëàúàã, ÿëáÿò, Áó êÿíä ãàëàúàãñà, äàùà íÿ ãîðõóì?! Ãöðóáà òþêöëÿí êÿäÿðëè éåëëÿð Äöíéàéà ãàéûäàí ñÿñèìäè êè âàð. Öñòöìäÿ áó éóðäóí äàøûñà ÿýÿð, Ìÿíèì þëöìÿ äÿ ýöëìÿéèì òóòàð! Àëà éàéëàãëàðûì àëà÷ûãëûñà, Èëõûëàð þòöðñÿ åë éîëëàðûíäàí, Áó äàüëàð äóðäóãúà àéðûëûã ñóñàð, Äîüàðàì éàç øåùè, çèðâÿ ãàðûíäàí... ×ÿìÿí î ÷ÿìÿíñÿ, ÷àéëàð î ÷àéñà, Ìåøÿëÿð íàüûëëà äîëóñà ùÿëÿ — Þç àíà äèëèìäÿ ùàðàéëàíàðñàì, Èíàí, ìÿçàðäàí äà ãàëõûá ýÿëÿðÿì! Ãîé êÿíä óøàãëàðû âåðñèí ñÿñ-ñÿñÿ, Áó äîüìà ùàðàéäà ùÿìèøÿ ñàüàì. Àíàëàð àäûìà áèð ëàéëà äåñÿ, Ñîéóã òîðïàãäà äà óéóéàúàüàì!

79

Äèíÿð “Ãàðàýèëÿ”! Àüëàìà, áÿñäè, Çàìàí áó ìàùíûíûí ÷ÿïÿðè îëìàç. Ìÿí íÿ âàõò áàøëàäûì, ìÿí ùà÷àí ñóñäóì — Ãàðäàøûì äöíéàíûí õÿáÿðè îëìàç... Éåíÿ òîé-áàéðàìëàð ãûðàúàã áÿíäè, Áèð ãÿäèì ñåâýèäÿí àëûøàúàã ñÿñ. Îáàëàð éàääàøû òàðèõäÿí ãÿäèì, Îáà éàääàøûíà éîë òàïàí þëìÿç! Ùèêìÿò îúàüûäûð óëó äàü-äÿðÿ, Ýÿëÿðÿì, ãîé áèð äÿ îíó äèíëÿéèì. Áó ãÿäÿð àüñàããàë óéóéàí éåðÿ Äöíéàíûí ÿí ìöäðèê òîðïàüû äåéèì. Ìåøÿíäÿ áèð àüàú ãûðûëûá äöøäö, Ïþùðÿëÿð áîé àòûð, áîé àòûð àðçóí. Ìàéàì î òîðïàãäàí ýþòöðöëìöøäö, Ýÿëÿðÿì, òîðïàüà áîðúóì ãàëìàñûí!..

ÁÈÐ ØÀÌ ÉÀÍÄÛÐÀÐÑÀÍ Åé áàéðàì àõøàìû éàëãûç ãàëàí êÿñ, Áèð øàì éàíäûðàðñàí àäûìà ìÿíèì. Áèçèì áó ùÿñðÿòèí éàíüûñû ñþíìÿç, Òîíãàëëàð àëûøàð îäóìà ìÿíèì... Áàéðàì õîí÷àñûíäà øàìëàð éàí-éàíà, Îíëàðûí è÷èíäÿ ìÿí äÿ éàíàðàì. Ýöíäöç áèð äîñò êèìè éàäà ñàëàíà Àõøàì àëîâ êèìè õàòûðëàíàðàì. Áàéðàì íèééÿòèíäÿ ñåâýèíè ñûíà — Ýåúÿ ýÿëÿðÿìñÿ éóõóíà — ñàüàì. Íÿôÿñèì äÿéìÿìèø éàíàãëàðûíà Øàìûí øþëÿñèòÿê òîõóíàúàüàì.

80

Áó óçàã åëëÿðäÿ ñÿíÿäèð öçöì, Ãàëñàì äà äþðä äèâàð àðàñûíäà òÿê... Áàéðàì ñöôðÿñèòÿê à÷ûãäû êþêñöì, Áèðúÿ øàì àëûøûð öñòöíäÿ — öðÿê!.. Ìîñêâà, 20.III.1979

ÄÀËÛÌÚÀ ÀÜËÀÌÀ Éîëóìó êÿñÿíäÿ áóëóäëàð Äàëûìúà àüëàìà — Áóëóäëàð àüëàéûð îíñóç äà. Òþêöëÿíäÿ éàüûø, ÿëÿíÿíäÿ ãàð, Äàëûìúà àüëàìà — Éàüûø, ãàð àüëàéûð îíñóç äà... Áîéëàíûá ïÿíúÿðÿ øöøÿëÿðèíäÿí Äàëûìúà àüëàìà — Øöøÿëÿð àüëàéûð îíñóç äà. Êå÷ÿíäÿ ïàéûç ìåøÿëÿðèíäÿí Äàëûìúà àüëàìà — Ìåøÿëÿð àüëàéûð îíñóç äà! Äàëûìúà àüëàìà — Áåëÿ ýåú ýþðöøöá òåç àéðûëàíäà. Äàëûìúà àüëàìà — Öðÿê àéðûëìûðñà áèç àéðûëàíäà!.. Ëåíèíãðàä, 8.X.1979

ÝßËÑßÉÄÈ Ìÿíè ñåâÿí êÿñè ñåâÿ áèëìÿäèì, Ñèðëè àðçóëàðûí ó÷äóì ÿëèíäÿ. Î ãûç äîíóá ãàëäû òÿê ãàéà êèìè Ýÿíúëèê èëëÿðèíèí ñàùèëëÿðèíäÿ...

81

Áó ìÿíèì ñÿùâèììè, éàíûëìàüûììû? Ñîðóøìà, òÿðÿääöä áÿñ íÿäÿí îëäó? Øÿùÿðÿ àòäûüûì áèðèíúè àääûì Ñåâýèäÿí ãà÷äûüûì èëê ãÿäÿì îëäó. Öðÿéèì ýåðèéÿ äþíìÿêìè èñòÿð? ×àøûá “ùÿ” äåñÿì äÿ äöç äåéèë àõû! Àíúàø ãàéûäàíäà ýþðöø éåðëÿðè Äîñò êèìè éöéöðöá ãàðûøìà ÷ûõûð. Ùàðäàíñà ãóëàüà ÷àòûð áèð ñÿäà: Óòàíà-óòàíà “ãàéûò” äåéèð ùåé. Àääûì êè, àòûðàì àéàüûì àëòäà Ýèëåéëè áàõûøëàð èíèëäÿéèð ùåé. Ìÿí îíóí ãÿäðèíè áèëìÿäèì, ÿôñóñ, Èíäè ñåâäèéèìñÿ áèð ïàð÷à ãàðäû. Èëëÿðè àäëàéûá ýÿëñÿéäè î ãûç, Áó ãûçûí áàøûíà àüûë ãîéàðäû!..

ÊÐÛÌ ÌÀÙÍÛËÀÐÛÍÄÀÍ I. ÉÅÒÈÌ ÀÄËÀÐ

Ýþéëÿðÿ ñàíúûëàí ìèíàðÿëÿðäÿí Ýåúÿëÿð ãàïãàðà áàéðàãëàð êèìè àñûëûð ðóùëàðûí ñÿññèç ôÿðéàäû. Áó ëàë ùàðàéëàðûí èíòèãàìûíäàí õÿáÿðñèç øÿùÿðëÿð, ãîðõóñóç êÿíäëÿð Áó éàäëûã è÷èíäÿ ãûâðûëûá éàòûð... Ãûâðûëûá ãîâðóëóð þç àõàðûíäà äàüëàðûí ãÿçÿáëè Ó÷àíñóëàðû. Ãàéàëàð êþêñöíö âåðèá ãàéòàðûð Äÿíèç òàëåéèíäÿí ãà÷àí ñóëàðû.

82

Ó÷óã Ãûçãàëàñû õÿëâÿòÿ ñàëûá Ñóäàü ãàëàñûíäàí àòûëìàã èñòÿð. Éàø òþêÿð äàøëàðû áîø ãàëàëàðûí — ßðèéèá áó äÿðääÿí ãóðòóëìàã èñòÿð... Àäûíà ãûñûëûá äèíúÿëÿð áèð àç Áóðäà Ãàðàäàüëàð, Ñîéóãáóëàãëàð, Áóðäà Ýþéòÿïÿëÿð, Áàü÷àñàðàéëàð,1... Êèìñÿñèç ìÿçàðëàð öçö ýþéëÿðÿ ×þëëÿðäÿí áèð äÿñòÿ ÷è÷ÿê ùàðàéëàð... Ìÿíÿ òàíûø êèìè áàõäû áó áóëàã, Ùÿëÿ ýþç éàøëàðû ñåëëÿíÿúÿêäèð. Àüàúëàð áîéíóìó ãóúàãëàéàúàã — Ãÿëáè éàðïàã-éàðïàã òåëëÿíÿúÿêäèð. Ñàðàëìûø îòëàðûí ÿòðèíäÿí ùóøñóç Ìÿíÿì, óëäóçëàðûí àëòûíäà éàòàí. Òîðïàã äà öçöíö ñöðòöð öçöìÿ, Ìÿñò îëóá óéóéóð áó äîüìàëûãäàí! Áàøûìûí öñòöíäÿ àüëàð áóëóäëàð, Áàøûìûí öñòöíäÿ ñÿññèç ôÿðéàäëàð... Ýåúÿëÿð éóõóìà ýèðèá äÿñòÿéëÿ Êþìÿéÿ ÷àüûðûð áó éåòèì àäëàð. Ìÿí ùàíñû ãàéàéà ñûõûì êþêñöìö, Ìÿí ùàíñû èøûüû éàíäûðàúàüàì?! Äàðàüäàø1 àëòûíäà áèð úûð àðìóäóí Òèòðÿê áàðìàüûíäà ñàðû éàðïàüàì... Éà ãàðà áàéðàüàì åëÿ þçöì äÿ, Î áîø ìèíàðÿäÿí àñûëûá ãàëàí, Ðóùëàðòÿê, ãÿìèíè äóéàí îëìàéàí, Íÿ ñîðóøà áèëÿí, íÿ úàâàá àëàí... Êðûì, Ýþéòÿïÿ, 10.X.1980

____________ 1

Êðûìäà éåð àäëàðû

83

II. ÌßÍß ÒÎÕÓÍÌÀ

Áó ãöðóá ÷àüûíäà ìÿíÿ òîõóíìà, Ãàéûò ýåò, Ýåòäèéèí éîëëàð òàíûøäû. Ãàéûò ýåò, ãîé ýþðöì ñàðàëìûø îòëàð, Ãóðóìóø ÷è÷ÿêëÿð íÿäÿí äàíûøûð. Áèð äÿ áó öìèäÿ óìñóíìà òàìàì, Ýåò, àéðû ÿëëÿðäÿí íÿâàçèø àðà. Áó òîðïàã öñòöíäÿ ñÿíÿ ñàðûëñàì, Òîðïàã äà îä òóòóá ìÿíè éàíäûðàð... Áàø âóðñàì êþêñöíöí úöò äàëüàñûíà, Äàëüàëû äÿíèçÿ ìÿí éàä îëàðàì. Èñòè íÿôÿñèíÿ óéóéàðàìñà, Èñòè îúàüûìäà óíóäóëàðàì! Öñòöìäÿí áó àõøàì êöëÿéè ÿñÿ, Éàëàí ïû÷ûëòûëàð îëìàñà, íÿ ãÿì. Öçöìö öçöíÿ ñþéêÿìÿêäÿíñÿ, Áó ãàðà äàøëàðà ñöðòìÿê èñòÿðÿì. Äîüìàäû ìåøÿäÿí äàëüàëàíàí ñÿñ, Ãóøëàð äà áèð òàíûø ùàâàéëà äèíèð. Ñÿíèíòÿê éöç ýþçÿë äàíûøà áèëìÿç Áèð òÿíùà úûüûðûí ãÿì òàðèõèíè... Êþêñöìÿ ñûõûëûá áèð ìàìûðëû äàø, Öçöìÿ ñà÷ûíòÿê òîõóíóð äóìàí. Äàü ÷àéû äèíèðñÿ, ñÿí äèíìÿ, éàâàø, Éöç ñèððÿ éîë à÷ûð äàíûøûüûíäàí. Ýöíöí áàòàí ÷àüû áèð àüëàð íåéÿì, Þçöìö þçöìÿ ýþñòÿðèáäè ýöí. Òîðïàãäàí áîçàðìàã þéðÿíìÿëèéÿì, Ñèíÿìäÿ éàä ýöëëÿð áèòèðìÿìÿê÷öí... Ýþéòÿïÿ, 18.X.1980 84

ÑÀÜ ÎË, ÀÍÀ ÄÈËÈÌ Àíà äèëèì! Ñÿíè àëëàùëàðûí, ýþéëÿðäÿí ýÿëÿí êèøèëÿðèí, èøûãäàí äîüóëàí àäàìëàðûí ìöãÿääÿñ äèëè, àëïëàðûí-ÿðÿíëÿðèí ãÿùðÿìàí äèëè, áàéðàüûíûí èøûüûíà äöíéàíû òîïëàéàíëàðûí ôàòåù äèëè, íÿùàéÿò þëêÿëÿð äîëàøàí ìöùàúèðëÿðèí äèäÿðýèí äèëè àäëàíäûðûðáëàð! ßìð åòìÿê, ùþêì âåðìÿê ö÷öí éàðàäûëìûø ùàêèìèééÿò; îðäó, éöðöø äèëè äåéèáëÿð ñÿíÿ! Øàìàí äóàëàðûíäà òÿáèÿòèí, éåðèí-ýþéöí ñÿñèñÿí! Ãàéàëàðûí öñòöíäÿ ãàéà êèìè ñÿðò áèð ìèëëÿòèí àíäûñàí. Äÿäÿ Ãîðãóä áîéëàðûíäà äàüëàðûìûçûí ýöë-÷è÷ÿê äÿíèçè êèìè ìèí ðÿíýëèñÿí! Íÿñèìèíèí ùàðàéûíäà öñéàíñàí, èëäûðûìñàí! Ôöçóëèíèí ïû÷ûëòûñûíäà äöíéàíûí ÿí áþéöê ãÿì éöêöñÿí!.. Ìÿíèì ùÿñðÿòèìäÿ ýÿëÿúÿéÿ öìèäñÿí...

ÑÀÜ ÎË, ÀÍÀ ÄÈËÈÌ! Éîëëàðûì ñûíàíäû éàä þëêÿëÿðäÿ, Íå÷ÿ éàä äîäàãäà ñÿñëÿíäè àäûì. Ñàü îë, àíà äèëèì, ìÿíè ùå÷ éåðäÿ Êþìÿêñèç ãîéìàäûí, éàëãûç ãîéìàäûí. Áàðìàüûí àëòûíäà äöéìÿ ôûðëàíûð, Ëîíäîíëà, Ïàðèñëÿ éàíàøû Áàêû... Äîüìà ñþçëÿð ö÷öí äàðûõàí ùàíû? Äåéèí ãîé äèíëÿñèí: “Äàíûøûð Áàêû”! Äàíûøûð, à÷ûëûð þìðöí áàùàðû, Äöíéàéà ìÿí îíóí ãîéíóíäàí ó÷äóì. Ìÿíèì öðÿéèìèí àíòåíàëàðû Òöðêöí áó ìöãÿääÿñ äèëèíÿ òóøäó. Äþéöøäÿ ãûëûíúòÿê ñûéðûëäû ãûíäàí, Áàøûìûí öñòöíäÿ áàéðàüûì îëäó. Òîðïàüûì èêèéÿ áþëöíÿí çàìàí Áó äèë áþëöíìÿéÿí òîðïàüûì îëäó. Óòàíñûí òàðèõÿ äÿëëàëëûã åäÿí, Òàðèõ ãàïûñûíà à÷àð ñþçëÿð âàð. Ïÿðäÿíè ãàëäûðñàí áåø-îí êÿëìÿäÿí Ãîíäàðìà úèëäëÿð òàðìàð îëàð.

85

Áó äèëäÿ ñåâèíúèì, ãÿìèì, êÿäÿðèì, Òÿçÿ öìèäëÿðÿ à÷ûëàí ñÿùÿð. Áó äèëèí ðåàêòèâ òÿééàðÿëÿðè Àðàç ñÿðùÿääèíè ãûðàí êÿëìÿëÿð. Èïÿê íÿüìÿëÿðèí ýöëëÿáàòìàçäû, Ãîëóíó ãàíäàëëà áàüëàìàã îëìàç. Áó òàéäàí î òàéà àðõàéûí êå÷ÿí Î òàéäàí áó òàéà àðõàéûí êå÷ÿí. Äèëèí ñÿíÿäèíè éîõëàìàã îëìàç, Ñåâýèíèí éîëóíó ñàõëàìàã îëìàç! Ñàü îë, àíà äèëèì, àíà þéöäöì, Ôöçóëè åøãèíäÿí äèâàíÿ äèëèì! Öðÿéèì áàøûíà íÿôÿñ äÿðìÿäÿí Ôûðëàíûá êöë îëàí ïÿðâàíÿ äèëèì! Ùàíû Õàíûì ÷àéëàð, ùàíû áÿé ýþëëÿð?Äèëëÿðäÿ úöúÿðÿí éóðäóí èçèäèð. Éöç éîë éàðàëàíìûø äîüìà êÿëìÿëÿð Õàëãûìûí äþéöøëÿð õÿðèòÿñèäèð. Ãàðàáàü, Ãàðàäàü... äè ñå÷, äè àéûð, Äàüëàðû áàñûëìàç îðäóì ñàíìûøàì. Ùàðäà áèðúÿ êÿëìÿ ñþçöì éàøàéûð Îðàíû ùàëàëúà éóðäóì ñàíìûøàì. Öñòöíÿ éöéöðäö Ãóðàí äèëëÿðè, Ïåéüÿìáÿð äèëëÿðè, ãàíóí äèëëÿðè... Ãàïûëàð äàëûíäà ãîéäóëàð ñÿíè, Ùàãã äåäèí, äàáàíäàí ñîéäóëàð ñÿíè, Àíúàã ìÿùâ îëìàäûí, àíàì, úàí äèëèì, Îðäóëàð ñàðñûäàí Ãÿùðÿìàí äèëèì! Þìðöì ãûðûëìàçäû, éîë ãûðûëñà äà, Ñÿíèíëÿ ùÿìèøÿ ìÿí öçöàüàì. Áÿäÿíèì òîðïàüà òàïøûðûëñà äà, Ðóùóìó ìÿí ñÿíÿ òàïøûðàúàüàì. Äóáóëòû, 17.01.1982 86

ÐÓÙÓÌÓÇ ÑßÐÙßÄÑÈÇ ÎËÄÓÜÓ Ö×ÖÍ Áó âÿòÿí äåéèëÿí äöíéàì ñèðëèäè, Áèð ïàéòàõòû ñåâèíú, áèð ïàéòàõòû ãÿì. Áó Âÿòÿí òîðïàüû ÷îõ ãÿðèáÿäè, Ùÿëÿ ñÿðùÿääèíè òàïà áèëìèðÿì! Àðçó äà áåëÿúÿ ñÿðùÿäñèç îëóð, Öììàí äà áåëÿúÿ, ýþé äÿ áåëÿúÿ. Ðóùóìóç ñÿðùÿäñèç îëäóüó ö÷öí Ïàéûìûç ýÿëèáäè ýþéäÿí áåëÿúÿ!.. Áåëÿ ñîíñóçëóüóí ñîíñóç ãàéüûñû... Áÿëêÿ äÿ òàëåéèì äöç åëÿìÿéèð. Ìÿíÿ, éóðäóìóçóí ñîí ñàùèëèíÿ Éåòìÿéÿ áèð þìöð áÿñ åëÿìÿéèð. Äöíéàíûí êþêñöíäÿí áèð öììàí àõûð, Éàéûëûð ãîëëàðû, äÿéèøèð àäû. Éîëëàðû Øÿðóðäà äàéàíàí õàëãûí Ãÿëáèíèí ïàéòàõòû Êÿðáÿëàäàäû.1 Äÿðáÿíä ãÿáðèñòàíû þçöíäÿí áþéöê, Ìöäðèê áàáàìûçà äàéàíàúàãäûð... Áèð ýöí Äÿäÿì Ãîðãóä ìÿíÿ èøèìúÿ Òÿçÿ àä âåðìÿéÿ îéàíàúàãäûð! “Èðÿâàí ÷óõóðó” àëûøûð ñàçäà, Ñèíÿìÿ ñûõìàüà “Ýþé÷ÿ ýþëöì” âàð. Äàüëàðûí áàøûíäà ßëÿñýÿð êèìè Áèçäÿí óçàã äöøÿí áèð êöñöëöì âàð.

____________ 1

Ýÿçÿì îáà-îáà Ãàðàéàçûíû, Ñöëåéìàí ñàç ÷àëà, àüëàéàì çàð-çàð.

Ôöçóëèíèí ÿáÿäè áåøèéè ìÿíàñûíäà.

87

Ùÿðÿñè éóðäóìóí áèð ïàéòàõòûäû Áîð÷àëû åëèíäÿ òóòãóí àíàëàð! Ùàðäàí òàïàúàãñàí ñÿðùÿäëÿðèíè ßìðàùûí ñàçûíäàí êå÷èðñÿ ÿýÿð! Äÿðáÿíääÿ Ïÿðâàíÿ àäëàíàí ãûçûí ×àüëàéàí ýþçöíäÿí êå÷èðñÿ ÿýÿð! Ãèòÿëÿð äîëàíàí äèäÿðýèíëÿðèí Éîëóíäàí, èçèíäÿí êå÷èðñÿ ÿýÿð! Î øÿêÿð äèëëÿðèí áåëèíè ãûðàí Øÿùðèéàð ñþçöíäÿí êå÷èðñÿ ÿýÿð! Øóìåðäÿí àäëàéàí îí ìèí èë éàøëû Þëöìñöç áèð äèëèí ñþç ãàòëàðûíäà “Íÿíÿ” êÿëìÿñèíäÿí êå÷èðñÿ ÿýÿð!.. Àðçó äà áåëÿúÿ ñÿðùÿäñèç îëóð, Öììàí äà áåëÿúÿ, ýþé äÿ áåëÿúÿ. Ðóùóìóç ñÿðùÿäñèç îëäóüó ö÷öí Ïàéûìûç ýÿëèáäè ýþéäÿí áåëÿúÿ!.. Ïåðåäåëêèíî, 18.01.1983

ÉÓÐÄÓÌÓÍ ßÍ ÝÞÇßË ÍßÜÌßÑÈ Éóðäóìóí ÿí ýþçÿë íÿüìÿñè — þíäÿ, Ùÿëÿ éàçûëìàìûø, îõóíìàìûøäûð. Ñàçûìà úàí âåðÿí ìèí-ìèí ñàçÿíäÿ Ùÿëÿ ñàðû ñèìÿ òîõóíìàìûøäûð. Äàüëàðà êþêëÿíìèø åë éîëëàðûíäà Äþéöø ìàùíûëàðû ÷àëûíìàëûäûð. Àðàç ñèìè öñòäÿ àääûìëàðûìäàí, Ýþðöø ìàùíûëàðû ÷àëûíìàëûäûð. Öìèäëÿð êþíëöìëÿ ãîøà áîé àòàí, ßçàáëû ýöíöì äÿ áàë äàäûð, íÿäèð?!

88

Ñÿäàñû Úÿíóáó Øèìàëà ãàòàí ßí áþéöê ñåâèíúèì ùÿëÿ þíäÿäèð. Èýèäëÿð éîë ýÿëèð öçö ñàáàùà, Ýþçÿëëÿð ýþðöøÿ áÿçÿíèð ùÿëÿ. ßí ñÿððàñò ñþçöìöí ãèéìÿòè áàùà, Äàìàðäà ãàíûìëà áÿñëÿíèð ùÿëÿ. Éîëëàð ãûðàüûíäà áèð äÿñòÿ óøàã, Ïàïàüû ýþçöíäÿ, äèçëÿðè à÷ûã... Î éàëûí àéàãäàí ýöú ÿìÿí òîðïàã À÷ûëàí ýöëöéëÿ êþíöë à÷àúàã... ×ûðòëàéûð ÷è÷ÿéè, ÷àüëàéûð ñóéó, Áó Âÿòÿí äåéèëÿí îêåàíà áàõ! ×ÿêèëÿð, ÷ÿêèëÿð éöç èëëÿð áîéó, Êèì äåéèð î áèð äÿ ãàáàðìàéàúàã. Íàüûëëàð àüàúà äþíäÿðèá áèçè, Äåìÿéèí íàüûëäû, äàøäû, éàçûäû. Äàøëàðûí íÿáçèíè äóéóðàì, äöçö, Àüàú ãàðäàøûì äà úàíëàíàñûäûð. Áàüûøëàñûí ìÿíè Ôöçóëè áàáàì, Äåìÿñèí ñþç áöðúöì ó÷óëàúàãäûð. Äèëèìèí ñþç ãàòû à÷ûëûá, àììà, Ìþúöçÿ ãàíàäû à÷ûëàúàãäûð. ßí ýþçÿë øÿùÿðëÿð òèêèëèð ùÿëÿ, ßí ðàùàò éîëóìóç ÷ÿêèëèð ùÿëÿ, ßí èòè ñþçöìöç éåòèøÿúÿêäèð. ßí äÿðèí éàðàëàð áèòèøÿúÿêäèð. Ãûëûíúàì — îâõàðûì ñþçëÿ, èíàìëà, Ìèí èëèí áàøûíäà éóðäóí ñÿñèéÿì, Þçöì áó ýöíëÿðÿ êöë îëà-îëà Ýÿëÿúÿê ýöíëÿðèí ïÿðâàíÿñèéÿì!..

89

À×ÛËÀÍ ÉÎËËÀÐÛÍ ÌÀÙÍÛÌÛ Éîëëàð à÷ûëàúàã áèð ýöí, áèëèðÿì! Éîëëàð ýþéÿðÿúÿê úàâàí ìåéíÿòÿê Ìÿíèì öðÿéèìäÿí, àðçóëàðûìäàí. Àðàçû ìèí éåðäÿí êÿñèá êå÷ÿúÿê, Õÿçÿðè àðõàéûí öçöá êå÷ÿúÿê. Êþíëöìäÿí áîé àòàí äèëÿêëÿð êèìè Áó éóðäó áöñáöòöí áöðöéÿúÿêäèð. À÷ûëàí éîëëàðëà áèçèì ñåâýèìèç Òóìóðúóã-òóìóðúóã éåðèéÿúÿêäèð. Îëóá ãàðà øàíû, îëóá àü øàíû, Îëóá ãûçûë øàíû, ÷èë÷ûðàã øàíû Åâëÿðäÿ, éîëëàðäà àëûøàúàüàì. Ìèëéîí úûüûð îëóá, ìèëéîí èç îëóá, Éóðäóí òîðïàüûíà ãàðûøàúàüàì... Éîëëàð à÷ûëàúàã áèð ýöí, áèëèðÿì! Áÿëêÿ Éàðäûìëûíûí äàüëàðû öñòäÿí, Áÿëêÿ Úÿáðàéûëûí, áÿëêÿ Úóëôàíûí, Áÿëêÿ Àñòàðàíûí áàüëàðû öñòäÿí. Áèðëèê ùÿñðÿòèíäÿí éàíàí åëëÿðèí Ãöññÿëÿðè öñòäÿí, àùëàðû öñòäÿí! Þçöì éåòèøñÿì äÿ, éåòèøìÿñÿì äÿ, Þâëàäûì ýåäÿúÿê þí úÿðýÿëÿðäÿ. Ýþðÿ áèëìÿäèéèì äîüìà åëëÿðÿ Ìÿíèì ýþçöìëÿ äÿ áàõàúàã ùÿðäÿí. Þçöì éåòèøñÿì äÿ, éåòèøìÿñÿì äÿ, Î áþéöê ñåâèíúäè ãàéíàäàí ãàíû. Èíäèäÿí, èíäèäÿí îõóéóðàì ìÿí À÷ûëàí éîëëàðûí ìàùíûëàðûíû!..

19.III.1983

90

ÄÎÜÌÀËÛà Äàéàíäûüûì áó çèðâÿäÿí “Éóðäóì...” äåéÿ ïû÷ûëäàñàì, Áó ïû÷ûëòûì éåòèøÿúÿê éåð öçöíöí î áàøûíà. Òîðïàãäàêû ãàðûøãà äà ñåâèíÿúÿê! Áàøûì öñòäÿí þòÿí ãàðòàë ãûé âóðàúàã: “Ìÿí äÿ ñÿíèí ãàðäàøûíàì”! “Ìÿ...íèì éóð..äóì!” À÷ûëàúàã àüàúëàðûí éàðïàã äèëè, Éàøûë îòëàð ñöáù éåëèíäÿ éåëëÿíÿúÿê õàíûì-õàíûì! Ýöíäîüàíäàí Ýöíáàòàíà øûüûéàúàã îä éåëêÿíëè èëõûëàðûí áóðóëüàíû! Äàìàð àòûá àüàðàúàã ãÿäèì éîëëàð... Ãîïóçëàðûí, ÷óõóðëàðûí ùàðàéûíäà àüðû-àúû. Éåð öçöíäÿ ãàáàüûìû êÿñÿí ñÿää éîõ, Éåð öçöíöí ãàïûëàðû ìÿíÿ à÷ûã! “Åùåé, ìÿíèì Îüóç åëèì, Ñîíñóç äöíéàì, ñîíñóç åëèì!” ...Àõàðûíäàí ãàëàð ÷àéëàð, ×è÷ÿêëÿðèí ýþçëÿðèíäÿ ãóðóéàð éàø. Ãàëàëàðûí áöðúö ãàëõàð, Èýèäëÿðèí êöðçö ãàëõàð, Àäàìëàð äà ãàéàëàøàð, Ãàéàëàð äà àäàìëàøàð éàâàø-éàâàø. Áàéðàüûìûí èøûüûíäàí ýåúÿ-ýöíäöç ñÿääè èòÿð! Ìÿí éîëäàéàì! “Éóðäóì”! äåéèá ïû÷ûëäàñàì, 91

Áó éîëëàðäà ìÿíÿ àðõà äàüëàð ýåäÿð! Áèð çèðâÿéÿ ãàëõìàã àñàí, Áó çèðâÿäÿ äèíìÿê ÷ÿòèí! “Ùàðàé” ñÿñèì øèìøÿê îëàð áàøû öñòäÿ ñöáù éóõóëó ìÿìëÿêÿòèí!..

21.III.1983

ÒÀÐÈÕÈ ÉÀÐÀÄÀÍËÀÐ Ñàü îëñóí óëóëàðûì, Èøûüû ÿðçÿ äöøÿí Ñþíìÿç îúàã ÷àòûáëàð. “Âÿòÿí, âÿòÿí” äåìÿéèá Âÿòÿíè óúàëäûáëàð! Éöðöøöìäÿí òèòðÿéèá, Ùÿñÿä ÷ÿêÿí, äÿðä ÷ÿêÿí, Êèëñÿëÿðèí êöíúöíäÿ Êàüûçäà äþâëÿò ãóðóá, Ñÿðùÿä ÷ÿêÿí, ñÿää ÷ÿêÿí — Ñöôðÿìäÿí òèêÿ óìàí Ýþðöá þçö äàìëàäûð, Ìÿí èñÿ ñîíñóç öììàí! Îíäà Éóðäó ãîðóéóá, Àäëàéûá äàâàëàðû, Òàðèõè éåð öçöíÿ Ãûëûíú èëÿ, äàø èëÿ, Éàçûáäû áàáàëàðûì! Øÿðãè Ãÿðáÿ éåòèðèá, Ãÿðáè Øÿðãÿ ÷àòûáëàð. Òàðèõ éàçìàñàëàð äà, Òàðèõè éàðàäûáëàð!..

92

ÃÎÏÓÇ ÑßÑÈ, ØÀÌÀÍ ÄÓÀÑÛ Äàüëûã Àëòàé øàèðè Äèìàí Áèëÿêîâà

Îõóäóüóí áó ìàùíû Òàíðû íÿôÿñèòÿê éàõûíäûð ìÿíÿ, Àíàìûí ñÿñèòÿê éàõûíäûð ìÿíÿ. Éàõûíäûð, äîüìàäûð þç àäûí êèìè. Áó Ãûçûë äàüëàðû, Ñàâàëàíëàðû, Áó Õàíòåíãðèëÿðè, áó Øàùäàüëàðû áèðëèê êàðâàíûíà ãîøóá àïàðàí ãÿäèì áèð ñåâýèíèí ôÿðéàäû êèìè. Éàõûíäû ðóùóìà þëìÿçëèê âåðÿí áèð äèëèí ìèíèëëÿð àëòûíäàí ýÿëÿí Äóéüó áöíþâðÿñè, ñþç ãàòû êèìè. Áó Àíà éåðëÿðÿ, Àòà ýþéëÿðÿ òîõóì áÿðÿêÿòè, ýþç èøûüûéëà, øàìàí äóàñûéëà, ãîïóç ñÿñèéëÿ ãàðûøàí öðÿéèì, ùÿéàòûì êèìè!.. Îõóäóüóí áó ìàùíû þìöð äåäèéèìèç éàëãûç ëèìàíûí ñàêèò ñàùèëèíäÿí ãîïàðûð ìÿíè. Êå÷ìèøäÿí áîéëàíàí ñîëüóí àé êèìè ÷ÿêèá øöà-øöà àïàðûð ìÿíè. Ãàíûìäà ùàéãûðàí âóðóø åøãèíèí, Ýöíäîüàí åøãèíèí, éöðöø åøãèíèí ñÿäàñû áó ãÿäèì ìàùíûíäàí ýÿëèð. Óëó áèð óëóñóí áåøèéè îëìóø î àíà ãîõóëó, î ñöä ãîõóëó äàüëàðûí ðóùóíäàí, àùûíäàí ýÿëèð!

93

Ìÿíÿ ãàðäàø äåéèá îõóäóí ñîíðà, Ìàùíûí ãàðäàøëûüûí ùèìíèíÿ áÿíçÿð, Áàëàúà éóðäóíóí áþéöê äöíéàéà ñÿïèëÿí ñåâèíúè, ãÿìèíÿ áÿíçÿð... Óçàãäàí èêè éóðä ÷ÿêèðäè áèçè, äèëèìèç àéðûëà áèëìèðäè àíúàã... Ìèí èëëÿð äàëûíäà áàø-áàøà éàòàí þëöìöç àéðûëà áèëìèðäè àíúàã. Åùåé! Äóìàí ãàðäàø, çèðâÿíäÿí åíìÿ! Éóðäóíóí ýöúöäöð — ìàùíûíäàêû ãÿì. Ýöíäîüàí áåøèêäÿí èøûãëà àõàí Øóìàí äóàñûòÿê, ãîïóç ñÿñèòÿê Ñÿùðàëàð öñòöíäÿí, äàüëàð öñòöíäÿí, Ìÿí ñÿíè ùÿìèøÿ åøèäÿúÿéÿì!.. Îêòéàáð, 1982

ÒßÐÚÖÌß×ÈÌß Ìÿíè áèð îúàüà, êÿíäÿ, ðàéîíà, Áèð äàü àðàñûíà, äÿðÿ äèáèíÿ Áàëàúà âàäèéÿ, áàëàúà éîëà, Áàëàúà äöíéàéà áàüëàìà ÿñëà. Íåúÿ àðçóëàñàì, íåúÿ ñåâñÿì äÿ, Êþêöì, óøàãëûüûì, õàòèðÿëÿðèì, Þìöðëöê éàçìàüà áÿñ åëÿñÿ äÿ, Þçöìÿ ãûñûëûá ãàëà áèëìÿäèì. Áóäàãäàí àñûëàí ýåúÿãóøóòÿê Áèð åâäÿí àñûëûá ãàëà áèëìÿäèì. Ñÿí ìÿíèì äöíéàìûí öôöãëÿðèíè Àõòàðìà ñèéàñè õÿðèòÿëÿðäÿ. Ìÿí îðäà áþëöíìöø, ÿéàëÿò, àçëûã...

94

Êàüûçûí öñòöíäÿ ïàð÷à-òèêÿéÿì, Ñèéàñè õÿðèòÿ — ñèéàñÿòáàçëûã!.. Ìÿíèì òàëåéèìÿ êàüûç áèýàíÿ, Ìÿí áó áþëýöëÿðÿ öñéàí ñÿñèéÿì. Ìÿí þç èñòÿéèìäÿ, ñþçöì, ðóùóìëà Éóðäóìóí áþëöíìÿç õÿðèòÿñèéÿì! Ïåðåäåëêèíî, 22.XI.1983

ÉÀÍÄÛÐÀÐ ÌßÍÈ Ýåúèêèá ïàéûçäà à÷ûëàí ÷è÷ÿê, Ñåâèíúè ãöðóáäà îéàíàí öðÿê, Ãàòàðäàí àéðûëûá éîë ýåäÿí äóðíà, Ñîíñóç äöçÿíëÿðäÿí ÷îâóéàí êöëÿê, Ñèçèí êÿäÿðèíèç éàíäûðàð ìÿíè. Þâëàä éîëëàðûíà ýþç äèêÿ-äèêÿ Þìðö éîëà âåðÿí, àé àòà-àíà! Þâëàä ãàéüûñûíà éåòÿ áèëìÿìèø Éåòäèíèç îíëàðûí àéðûëûüûíà! Öðÿê èíòèçàðäà, ãóëàãëàð ñÿñäÿ. Ýöíëÿð õÿáÿðëÿðäÿí àñûëû ãàëäû. Äöíéàíû äîëàíäû öðÿêïàðàíûç Þìöð áèð îúàüà ãûñûëû ãàëäû. Äàüëàð àðõàñûíäà, àé áàëàúà êÿíä, Øåùäè úûüûðëàðû òèòðÿéÿí ÷þëëÿð, Èøûüû ñîçàëìûø àé äîüìà îúàã, Íàüûëû áèòìÿìèø ìåùðèáàí åëëÿð, Ñèçèí äþçöìöíöç éàíäûðàð ìÿíè! Ýþçö ÷åøìÿ îëìóø ãàðäàøûìà áàõ, Ñÿðùÿäëÿð öñòöíäÿí éåíÿ ÿë åäèð. Î Àðàç ÷àéûäûð — àü øèìøÿê êèìè, Éà ùèúðàí äàüëàðû ÿðèéèá ýåäèð?

95

Ñèç åé éåð öçöíäÿ äîüóëìàìûøäàí Àëíûíà àéðûëûã ñþçö éàçûëàí! Þçö áó äöíéàéà ýþç éóììàìûøäàí Ãÿëáèíäÿ öìèäÿ ìÿçàð ãàçûëàí Úÿíóáëó, Øèìàëëû — î òàé, áó òàéëû Ùèúðàíû ÿñðëÿ áàøàáàø îëàí, Äÿðáÿíäëè, êÿðêöêëö, ãàðàéàçûëû, “Òöðê”, “òàòàð”, “èðàíëû”, “ÿúÿì”, “ìöñÿëìàí”, Ýàù äà “òÿðÿêÿìÿ”, “ãûçûëáàø” îëàí, Ãîëëàðû Àðàçà êþðïö îëìàìûø Ñûíûã êþðïöëÿðè ñó àëòäà ãàëàí Ôèêèðëè ãàðäàøëàð, ãÿìëè áàúûëàð! Ñèçèí ñöêóòóíóç éàíäûðàð ìÿíè! Ãóðáàíû îëäóüóì, àé àòà-àíà, Áàøûíà äþíäöéöì Âÿòÿí òîðïàüû, Êþðïöñö ãûðûëàí ãÿìëè Àðàçûì, Öìèäèì, ýþç éàøûì, ùÿéàòûì, àðçóì, Ñèçèí ñöêóòóíóç éàíäûðàð ìÿíè, Ñèçèí êÿäÿðèíèç éàíäûðàð ìÿíè, Ñèçèí äþçöìöíöç éàíäûðàð ìÿíè!.. Äóáóëòû, 13.I.1982

ÃÀÐÀ ÄÓÐÍÀ Éóìóðòàäàí ÷ûõàí êèìè áèð-áèðèíèí öñòöíÿ úóìàí ãàðà äóðíàíûí íÿñëè êÿñèëìÿê öçðÿäèð

Àìàí äóðíà, äèìäèéèíè þç áàøûíäà ñûíàìà, Ñÿí ýöúöíö éóðääàøûíäà, ãàðäàøûíäà ñûíàìà! Âàõò îëóá êè, þç ýöëëÿìèç ýþçöìöçÿ òóøëàíûá, Þç çÿìèìèç ÿëèìèçëÿ áè÷èëìÿìèø õûøëàíûá, Ïèñëèéèìèç äöøìÿíÿ õîø! Äàèìà àëãûøëàíûá; Ìÿí äÿ åëÿ ñÿíèí êèìè þç-þçöìÿ ãÿíèìÿì, Þç íÿôñèìëÿ òàëàí îëóá þç éàòàðûì, õÿçèíÿì...

96

Áèç äÿ åëÿ ñÿíèí êèìè êîð ãÿçÿáèí ÿñèðè, Áþëýö âàõòû ïàéûìûçà ïèñ ÷îõ äöøöá, íÿùñ-èðè. Ñîíðà ýÿëèð åòäèéèìèç ÿìÿëëÿðèí òÿñèðè, Ñîíðà àõàí ýþç éàøëàðû ýåäÿíëÿðè ãàéòàðìàç. Òöêëÿðèíè ãàðäàø ÿëè äèäÿíëÿðè ãàéòàðìàç. Ùàíñû ãÿçÿá øèìøÿéèäè ýþçëÿðèíäÿ îéíàéàí? Ùàíñû íèôðÿò äóéüóñóäó äàìàðûíäà ãàéíàéàí? Íÿ ùÿâÿñäè áàðûøûüà öìèä éåðè ãîéìàéàí? Ùàíñû òàëå ùþêìö èëÿ áèð íÿñèëäÿ èç àçûð? Íÿéÿ ýþðÿ ñÿí àëûðñàí þç-þçöíäÿí ãèñàñû? Ãàðäàøûíà ãÿíèì îëóá òöêÿíèáñÿí, òöêÿíèá, Ñÿìà áþéöê, ñÿí êþìÿêñèç — òÿêëÿíèáñÿí, òÿêëÿíèá, Ñÿíèí ãÿìèí þç ãÿìèìòÿê öðÿéèìÿ éöêëÿíèá, Àìàí äóðíà, äèìäèéèíè þç áàøûíäà ñûíàìà, Ñÿí ýöúöíö éóðääàøûíäà, ãàðäàøûíäà ñûíàìà!.. Äóáóëòû, 13.I.1982

ÖÐßÉÈÍ ÌÞÚÖÇßÑÈ Èíàíûðàì ìþúöçÿíèí îëàúàüûíà Éåðäÿí ýÿëÿí, ýþéäÿí ýÿëÿí ñèððèí ñÿñèíÿ, Êè÷èêëÿðëÿ áþéöêëÿðèí àðà âåðìÿéÿí Äàâàñûíäà ÿäàëÿòèí ãÿëÿáÿñèíÿ. Èíàíûðàì ìèí èë ÿââÿë, ìèëéîí èë ÿââÿë, Áèð îò êèìè, àüàú êèìè éàøàäûüûìà. ßáÿäèééÿò éîëëàðûíäà ìèí éîë äîüóëóá Þç áîðúóìó ìöõòÿëèô úöð äàøûäûüûìà.

97

Àðàáàìû âàõò àòëàðû äàðòûá àïàðûð, Ãàéüû éöêö, ôèêèð éöêö ÷ÿêìÿêäè ïåøÿì. ßñðëÿðèí äóìàíûíäàí áèð øöà êèìè, Êÿëìÿ êèìè, äóéüó êèìè êå÷èá ýÿëìèøÿì. Äÿéèøäèðèð þç éåðèíè ìàòåðèêëÿð äÿ, Ìèí èë ñöðñÿ, çöëìÿòëÿðèí ñîíó ñÿùÿðäè. Çèðâÿëÿðèí þç óúàëûã òàõòûíäàí ñàëàí Þç ñÿáðèíäÿ ìöðýöëÿéÿí çÿëçÿëÿëÿðäèð. Êîðëàøàúàã úÿëëàäëàðûí èòè ãûëûíúû, Äàðà ÷ÿêÿí ÷ÿêèëÿúÿê àõûð êè, äàðà! Èíàíûðàì àðûëàðûíà ôèë éûõäûüûíà Þç äàëûíúà äàüëàð ÷ÿêÿí ãàðûøãàëàðà! Ýþð ùÿéàòû íåúÿ äóéóá óëóëàðûìûç, Äöíéà êè âàð — éàõøûéëà ïèñ äþéöøÿúÿêäèð. Ñè÷àí-ïèøèê îéóíóíäà àíúàã áèëèðÿì, Ýåúè-òåçè ðîëëàðûìûç äÿéèøÿúÿêäèð. ×àéëàðûí äà ýåðè àõìàã åùòèìàëû âàð, Áàø ÷ÿêÿíè áèð äÿ ýþðäöí éóìðóã äà ÷ÿêäè. Ñÿääÿ äþíÿí “Àðàç” ñþçö, “àðàìûç” ñþçö Òàðèõ ö÷öí áèðúÿ àíëûã êþêñ þòöðìÿêäè. Èíàíûðàì ìþúöçÿíèí îëàúàüûíà, Ìèëéîí èëè ÿçáÿð áèëÿí éàääàøà áåëÿ. Éàä äöíéàäàí öíâàíûìû ñîðàãëàéàðàã Ãîíàã ýÿëÿí ìÿí ýþðêÿìäÿ àäàøà áåëÿ. Áèð äÿ ýþðäöí áóçëàãëàðûí äîíó à÷ûëäû. Áèð äÿ ýþðäöí ñÿùðàëàðû åêâàòîð êÿñèð. Èíàíûðàì ìþúöçÿíèí îëàúàüûíà, Áó èíàì äà öðÿêëÿðèí ìþúöçÿñèäèð!..

1982 98

ØÀÈÐ ÙÅÉÊßËËßÐÈ Áàêû ìåéäàíëàðûíäà Ùåéêÿë-øàèðëÿðèí áîéíó áöêöëö. Öçëÿðèíÿ òàðèõèìèí ãÿìè ÷ÿêèëèá. Íèçàìè ÿäàëÿòëè äöíéà àõòàðûøûíäà, ãàéüûñû àøûð áàøûíäàí... Íÿñèìè äÿðèñèíäÿí ñîéóëñà äà, ùèðñèíäÿí ñîéóëìàéûá. Þç ùåéêÿëè ãîéóëñà äà, ùàããûí ùåéêÿëè ãîéóëìàéûá! Çàìàí àäëû öììàíäà Ôöçóëè — ãÿì àäàñû. Ñåëëÿíÿí ýþç éàøëàðû ôÿëÿéèí áöíþâðÿñèíè éåðèíäÿí îéíàäàñû... Ñÿáóùèíèí áàøûíäà áèð ÿñðäè ãàð ãàëûá. Íàòÿâàí ÿëäÿ ãÿëÿì, äèëäÿ êþç àüëàð ãàëûá. Ñàáèð îòóðóá éåíÿ äÿðä òóôàíû è÷èíäÿ. Êå÷èð ñîíó ýþðöíìÿç ãÿùãÿùÿíèí, ùàðàéûí îä êàðâàíû è÷èíäÿí. Éîë öñòäÿ ôèêðÿ äàëûá íèýàðàíäû Íÿðèìàí, ñèððèíè áèçÿ äåìÿç. Öðÿéè àüðûìûøäû, åë àüðûñûí èñòÿìÿç! Âóðüóíóí àü ñà÷ëàðû 99

êöëÿêëÿðèí ÿëèíäÿ. “Ñÿí ìÿíèìñÿí” ñþçëÿðè îõà äþíöá äèëèíäÿ, Úàááàðëûíûí éàõàñû ñöáù éåëèíÿ à÷ûëûá. Ìöøôèãèí äþâðÿñèíäÿ ýöëëÿðÿ ãàí ñà÷ûëûá. ...Éàíûðëàð èëëÿð áîéó éàäà äà, ãàðäàøà äà. Äöøöíìÿéè, äóéìàüû þéðÿäèáëÿð äàøà äà. Ùåéêÿëòÿðàø îëñàéäûì áèð ôÿðéàä ùåéêÿëè éàðàäàðäûì. Øàèð áàáàëàðûí ãÿìèíè ãÿçÿáèí àéàüû àëòûíà àòàðäûì. Äåéÿðäèì: áÿñäè, àòàì, äàø äà ÿðèäè äÿðääÿí. Áó ãÿäÿð àüëàð âÿòÿíäàøû íåúÿ îâóòñóí âÿòÿí? Ùåéêÿëòÿðàø îëñàéäûì, òàðèõè ÷ÿêÿðäèì ìÿùêÿìÿéÿ. Ñÿíÿò òàõòûíà ãîíàðäûì. Ùÿð øàèðèí éàíûíäà äÿðäèíÿ îðòàã îëàí áèð ãàðäàø ùåéêÿëè äÿ éîíàðäûì!

ÁÈÐ ÑßÑÈÍ ÝÖÚÖ Áèð ðÿñìè ìÿúëèñäÿ àíà äèëèìèçäÿ êÿëìÿ êÿñÿí îëìàäû. Òÿêúÿ òÿáðèêÿ ýÿëÿí óøàãëàðäàí áèðè èêè áÿíä øåèð äåäè...

Áîéíó ãàëñòóêëó êþðïÿ ÷è÷ÿéèì, Áó áîéäà ìÿúëèñäÿ ñÿíäÿí ñàâàéû þç àíà äèëèíäÿ êÿëìÿ êÿñÿðÿê 100

áèð íÿôÿð äàíûøàí îëìàñà áåëÿ, ÿäàëû õàíûìëàð, ùàðûí êèøèëÿð îõóéóá êå÷ñÿ äÿ éàä áèð ùàâàíû ñûõûëìà, ÿçèçèì, äàðûõìà úàíûì! ñÿíè áó äàø äóéàð, áó äèâàð äóéàð. Ñÿíè áó ýþé äóéàð, áó ùàâà äóéàð... Øåð ñþéëÿäèéèí úèíýèëòèëè ñÿñ íÿ ñÿíèí ñÿñèíäè, íÿ ìÿíèì ñÿñèì. ×è÷ÿê ïû÷ûëòûñû, øèìøÿê ÷àõûøû, êþíöë ùàéãûðûøû — Âÿòÿíèí ñÿñè! Ñàëîíó òèòðÿäÿí áöëëóð ùàðàéëà Òàíðûíûí þçöäö äàíûøàí áó ýöí. Òîðïàüûí òÿïÿðè ýÿëèá ñÿñèíäÿ éàòìûø âèúäàíëàðû îéàòìàã ö÷öí. Éîõñà áó ýöú ùàðäàí, áó ñåùð ùàðäàí, Éîõñà áó ìþúöçÿ, áó èøûã ùàðäàí. Éîõñà êè, áó áöëáöë çÿíýóëÿñèíäÿí ×îõëàðû ÷àøìàçäû äàë ñûðàëàðäà. Áîéíó ãàëñòóêëó êþðïÿ ÷è÷ÿéèì, ñèíÿíäÿí ôûøãûðàí ñÿñèí áó àõøàì ýöúëöäöð Êîðîüëó íÿðÿñèíäÿí äÿ, ýöúëöäöð ðàêåòëÿð ùÿäÿñèíäÿí äÿ! Êþêñöíÿ ñûõûëûá áèð åëèí ðóùó, Óëäóç òÿáÿññöìö, ÷åøìÿ íÿüìÿñè. Áèð êþðïÿ ÷èéíèíÿ éöêëÿíèá ýÿëÿí Òàðèõèí ñÿñèäèð, òàðèõèí ñÿñè! Áåëÿúÿ áèð ñÿñÿ ñþéêÿíèð âÿòÿí, Àðõàéûí-àðõàéûí þëìÿçëèéèíÿ. Áåëÿúÿ áèð ñÿñäÿí àñûëûð Âÿòÿí Éàíûð áàøûì öñòÿ ýöíÿøòÿê éåíÿ!..

1974 101

ÉÛÜÛÁËÀÐ ÖÇÖÌÖÇÖ ×èíýèç ßëèîüëó âÿ Íöñðÿò Êÿñÿìÿíëèéÿ

Ãàéìàã áàüëàéàí êèìè Éûüûáëàð öçöìöçö. Àëûáëàð àüëûìûçû, Ñûõûáëàð ýöúöìöçö... Áîéíó áöêöê äóðìóøóã Áèç òàðèõ ãàðøûñûíäû. Äåéèá: ýöëìÿ òîéóíäà, Éàø àõûòìà éàñûíäà!.. Äöøìÿíÿ ùåéêÿë ãîéóá Áàøûíà àíä è÷äèðèá. Ìÿíè ãûë êþðïöñöíäÿí Áó äöíéàäà êå÷äèðèá. Ãîëóìäà ãàíëû ãàíäàë, Áàøûìäà òÿðñ äÿéèðìàí. Âåðìèøÿì à÷ûã ÿëäÿí, Àéûã áàøäàí èìòàùàí. Òàðèõèí ùàãñûçëûüû, Ñàéûììû, ñàéà ýÿëìÿç! Õîø ýöíöìäÿí ìåé äàäàí Äàð ýöíäÿ ùàéà ýÿëìÿç. ×ÿìÿíäÿ áîé ýþñòÿðèá Òÿçÿäÿí äèð÷ÿëèðèê. À÷ ãàïûíû, åé çàìàí, Èìòàùàíà ýÿëèðèê!.. Àù äîñòëàðûì, àëíûíäàí Ýöíÿø äîüàí, àé äîüàí. Àù äîñòëàðûì, ñÿùâëÿðè Äöçÿëòìÿéÿ äàðûõàí. Áàøûíûí öçÿðèíäÿ Âèúäàíû áàéðàã îëàí. Åëäÿí êþìÿê óììàéàí, Åëèíÿ äàéàã îëàí.

102

Ýöë öçëö, ýöëøÿí öçëö Øÿùèäëÿðè äèðèëäÿí. Áèçèì äÿ òàëåéèìèç Éàçûëûá èðÿëèäÿí. Áèëìèðÿì íÿ âàõò ýÿëÿð Ñîí èìòàùàí, ñîí ñûíàã — Òàëåéèí øèðèí ïàéû: “Éà þëöìÿ áîéóí ÿé, Éà þçöí îë!” ùàðàéû. Òÿðÿääöäñöç, ãîðõóñóç Ùþêìöìöçö âåðÿí àí Äåéÿðèê, ùàéäû, äîñòëàð, Ãóðáàí ýåäÿí ãàéìàãäû, Ñàòûëûá ãàëàí àéðàí!..

1.II.1983

ÞÇÖÍÖ ÞÉÌÖÐ Áóëàã íÿüìÿ äåéèð, ñþçöíö þéìöð. ×è÷ÿê ýþç îõøàéûð, ýþçöíö þéìöð. ×èíàð ýþéÿ ÷àòûð, þçöíö þéìöð. Âÿòÿí òîðïàüûíû, äöçöíö þéìöð... Êþùíÿ êèøèëÿð äÿ åëÿ áåëÿéäè. Ãûëûíúûíû þéìÿç, ñþçöíö þéìÿç. Âÿòÿí òîðïàüûòÿê þçöíö þéìÿç.

103

Þéöíúäÿí, òÿðèôäÿí óçàã èäèëÿð. Áèëÿêëÿ ôèë ýöúö ýÿçäèðñÿëÿð äÿ, Öðÿêäÿ ùÿìèøÿ óøàã èäèëÿð... Äóáóëòû, 1.XI.1982

ÉÓÐÄÓÌÓÍ ÃÈÑÌßÒÈ Áöòöí ñåâèíúëÿðèí áèð öçö êÿäÿð, Áöòöí àü ýöíëÿðèí áèð öçö ãàðà. Þìðö ýþðöøëÿðÿ ÷ÿêÿí éåëêÿíëÿð Ñîíðà äà à÷ûëûð àéðûëûãëàðà. Éöç-éöç àäàìûí äà è÷èíäÿ òÿêÿì, Àíúàã òÿê äåéèëÿì äöøöíúÿëÿðäÿ. Çîðëà ãàçàíäûüûì ÿí øèðèí òèêÿì Ñöôðÿìäÿ çÿùÿðÿ ÷åâðèëèð áÿçÿí. Éîë áîéó äîüìàëàð äþíñÿ äÿ éàäà, Äþçöðöê ùÿëÿ êè, ýÿíúëèê ÿùäèéëÿ. Õîøáÿõòëÿð è÷èíäÿ õîøáÿõò îëñàì äà, Áÿäáÿõòÿì äöíéàíûí ÿí áÿäáÿõòëèéÿ. Àú ýþðñÿì þçöì äÿ áèð àú êèìèéÿì, Ãàéüûëàð, ãöññÿëÿð áàøûìäàí àøûð. Ìÿí èëäûðûì âóðìóø àüàú êèìèéÿì — Áèð áóäàüûì ãóðó, áèðèñè éàøûë... Èñòÿê äÿ óúàëûá, åíÿíäèð, äåéèì, Ýþðöøäöê, áÿñ éåíÿ áó ýèëåé íÿäèð?! Äöíéàäà èêèëè þìöð ñöðìÿéèì Áÿëêÿ éóðäóìóí òàëåéèíäÿíäèð... Äóáóëòû, 5.XI.1982 104

ÁÈÐ ÁßÑÒßÊÀÐÀ Àñàí ñþç öñòöíäÿ — òÿçÿ ÿñÿðèí, Àñàí ñþç öñòöíäÿ — ìàùíûëàð àñàí! Öðÿêñèç øåðèíÿ öðÿêñèçëÿðèí Áèð ìàùíû þìðö äÿ áàüûøëàìûñàí! Äåìÿäèí îä ðóùëó øàèðëÿð ùàíû, Éóðäóí ÿçÿìÿòè ÷àüëàð ñÿñèíäÿ. Íèéÿ ñÿí ìàùíûíûí ãÿùðÿìàíûíû Ýÿçäèí øåðèìèçèí äàë úÿðýÿñèíäÿ? Áåëÿ âÿñô åòìÿêëÿ ñàõòà “éàðûíû” Þç ñàõòà äóéüóíó ÿëÿ ñàëìûñàí. Ýöëöçëö ãûçëàðûí ýöë àäëàðûíû Áîéàò ìàùíûëàðëà äèëÿ ñàëìûñàí. Ñÿíÿòèí éîëóéëà óúàëûð çàìàí, Ìàùíû äà ôÿùëÿòÿê òÿð òþêìÿëèäèð. Òÿçÿ íÿüìÿëÿðèí óúàëûüûíäàí Éóðäóí óúàëûüû ýþðöêìÿëèäèð. ...Ñÿíäÿí ýèëåéëèéÿì, áÿñòÿêàð îüëàí! Äóéìàäûí éóðäóìóí ýóð ìàùíûñûíû. Éöç ñÿääèí, ñÿðùÿääèí öñòöíäÿí àøàí Àðàç ìàùíûñûíû, Êöð ìàùíûñûíû. Âÿòÿíèì îä éóðäó, ìàùíûíñà ñîéóã... Ìèí èëëÿð ýóðëàøìûø ÷àòäûüûì îúàã. Ìàùíûäà éóðäóìóí óúàëûüû éîõ, Ñÿíèí õûðäàëûüûí äóéóëóð àíúàã. Ùèúðàí... ýþçöí éîëäà... ñÿíè àòàí ãûç... Þìðöí áåëÿ-áåëÿ îéóíó ÷îõäó. Ýþçöíäÿí éàø àõàí ìàùíûëàð ñàéñûç, Ýþçöíäÿí îä ÷ûõàí ìàùíûíñà éîõäó.

105

Ìÿí åëèí ðóùóíäàí ãàíàäëàíìûøàì, Ìàùíûëàð áó ðóùó òàíûäà ýÿðÿê. Ýþðöøÿ ñÿñëÿéÿí ìàùíûéëà ãîøà, Äþéöøÿ ñÿñëÿéÿí ìàùíû äà ýÿðÿê! Ãîé ÷àéëàð ìàùíûíà òþêöëñöí ñÿíèí, Ìàùíûíû äàüëàðäàí àøûðìàëûñàí. Ñÿíÿìëÿð äèëèíäÿí àëûá íÿüìÿíè Éóðäóí éåëëÿðèíÿ òàïøûðìàëûñàí!.. Äóáóëòû, 25.I.1983

×ÅØÍÈËßÐ 1

Ìÿíèì öðÿéèìè ãîïàðäûí, åé äîñò, Òóëëàìà óçàíûá ýåäÿí éîëëàðà. Áèð óúó ùèúðàíà, áèð óúó ãÿìÿ, Áèð óúó þëöìÿ éåòÿí éîëëàðà.

2.

Ãàáàðëû ÿëèíÿ áàõàí äåéÿð êè, Åëÿ öðÿéè äÿ áåëÿ äàø îëàð. Îíóíñà êþêñöíäÿ ïàéûç ÷è÷ÿéè, Îíóíñà êþêñöíäÿ óøàã ãÿëáè âàð.

3.

Þìðöìÿ áèð èñòè äîüìàëûã êèìè, Êþíëöìÿ áèð ùÿçèí íÿâàçèø êèìè Ýÿëäèí — Áó ýÿëèøèí ìÿíè àüðûäûð. Ñÿôÿð áàøëàíìàìûø åëÿ áèëèðÿì Þíäÿ ýöìàí éîõäóð, éîë áàøà ÷àòûð!..

106

4.

Ãîâóøóá, áèðëÿøèá áàõûøëàðûìûç, Ýþðöíìÿç òöë êèìè þðòöá Âÿòÿíè... Äàð ýöíäÿ áó ñèðëè áàõûø òîðóíà, Éàíàð áàõûøëàðûí íàõûø òîðóíà Ñàëûá ìÿùâ åäèðèê éàüû äöøìÿíè!

5.

Öìèäè ïàëòàðòÿê ýåéìÿê îëñàéäû, Àðçóíó ÷þðÿêòÿê éåìÿê îëñàéäû Äöøöíúÿäÿí åâ òèêèá ãàëà áèëñÿéäè àäàì — Õîøáÿõò îëàðäûì!..

6. ÌßÍ ÊßÍÄ×È ÎÜËÓÉÀÌ

Ìÿí êÿíä÷è îüëóéàì, îí èëëÿð þòÿ Ýþçöìäÿí ñèëèíìÿç î ÿçÿëêè ãÿì. Êþíëöì ñÿééàùëàðà à÷ûëìàç ãèòÿ — Äöíéà äÿéèøñÿ äÿ, ìÿí äÿéèøìÿðÿì!

7. ÀÜÀÚ ÊÈÌÈ

Ìÿíè äÿ áó àüàúòÿê ÷ÿòèíäè éîõ åëÿìÿê, Êÿñèëÿí áóäàãëàðûì ïþùðÿ îëóá ÿêèëäè. Áîéóì òîðïàã öñòöíäÿ íÿ ãÿäÿð ãûñàëäûñà, Áèð î ãÿäÿð òîðïàüûí öðÿéèíÿ ÷ÿêèëäèì...

8. ßÁßÄÈÉÉßÒ

Ìÿí — êàèíàò áîøëóüóíäàí ó÷óá ýÿëÿí ãóì äÿíÿñè! Áèð àç èøûã, áèð àç çöëìÿò, áèð àç ðóùàì, áèð àç äà úàí.

107

Êå÷ìèøäÿ äÿ èçèì ãàëûá, Îëàúàüàì áó äöíéàíûí ñîíóíàúàí!..

9.

Áèð ñÿñ ìÿíè ÷àüûðûð Àììà éåð ñÿñè äåéèë. Áÿëêÿ ýþé àäàìûäû, Áÿëêÿ ãÿôëÿòè þëöì... Êèìñÿ, þçýÿñè äåéèë!..

10.

Àé èò, öñòöìÿ úóììà, Àçìû éîëóìó êÿñÿí. Ìÿí áó éîëó êå÷ÿíÿì, Ñÿí áó éîëà ùöðÿíñÿí!

11. ÖÐßÉÈÌ

Ýöíÿøÿ à÷ûëàí ÷è÷ÿêëÿð êèìè Öðÿéèì à÷ûãäû éàõøûëûãëàðà.

12. ÑÎÉÓÃËÓÃ

Ñîéóã åâ, ñîéóã öðÿê Êèìèí íÿéèíÿ ýÿðÿê.

13. ÉÅÍÈ ÈË ÝÅÚßÑÈÍÈÍ ÒßÊËÈÉÈ

Éàíñà äà ýþçëÿðäÿ ÷ûë÷ûðàã êèìè Ìÿí èíäè áèëäèì êè, êàñûáìûø äöíéà. Þìðöí áóäàüûíäàí îéóíúàã êèìè Áèçè áèð ýöíëöéÿ àñûáìûø äöíéà.

14. ÙÀÃÃ ÃÀÏÛÑÛ

Ãÿìèíÿ øÿðèê åéëÿ, Öðÿéèì ãÿìÿ à÷ûã. Áèç ùàããûí ãàïûñûéûã — Áöòöí àëÿìÿ à÷ûã.

108

15. ÁÈÇÄßÍ ÑÎÍÐÀ

Þìöð éàõøû-éàìàí éåòèøèð áàøà, Áåøè ðÿùìÿò äåéÿð, áåøè ïèñ äåñÿ. Àíúàã àëîâ äöøÿð òîðïàüà, äàøà Êèìñÿ àðõàìûçúà “öðÿêñèç” äåñÿ!

16. ßÊÈÍ×È ÀÉÀÃËÀÐ

Áó áàëàúà äöíéàäà Àéàãëàðûì éîë ÿêèð... Éîëëàð äà ýåúÿ-ýöíäöç Ñÿíèí éàíûíà ÷ÿêèð.

17. ÑÈÐÐÈÍ ÀÑÒÀÍÀÑÛ

Çèðâÿäÿ ãóø îëìàã êå÷èð êþíëöìäÿí... Áèð ýöí áó ãàéàäàí ó÷àúàüàì ìÿí. Ùÿð äÿôÿ äàüëàðà åëÿ ãàëõûðàì, Ñàíêè áèð äàü ñèððè à÷àúàüàì ìÿí...

18. ÉÎÐÜÓÍËÓÃ

Äàùà ñÿéàùÿòëÿð ñåâèíú ýÿòèðìèð, Äàùà óçàã éîëäàí ÷ÿêèíèðÿì ìÿí. Ñàùèëèíè àøàí äÿíèç êèìèéÿì, Èíäè äÿ þçöìÿ ÷ÿêèëèðÿì ìÿí!

19. ÉÀØÛË ÝÞÇËßÐ

Áèð úöò éàøûë éàðïàãäàí Öñòöìÿ ñåâýè äàìúûëàéûð. Áèð úöò éàøûë ýþçäÿí Ùÿñðÿòäè ñöçöëöá ýåäÿí, Ùÿñðÿò öðÿéèìè ãàì÷ûëàéûð...

20. ÒÀÍÛÉÀÐÌÛ

Ýþçÿë ãûç, î áåøèêäÿ Éàòàíû ìÿíÿ ýþñòÿð, Ýþðöì êè, ýþçëÿðèíäÿ 109

Áèð ñèððÿ ãàïû âàðìû? Ýþðöì êè, “îüóë” äåéèá ×àüûðñàì òàíûéàðìû?

21. ÑßÍÄßÍ ÓÇÀÃËÀÐÄÀ

Ñÿíäÿí óçàãëàðäà ýöíëÿð óçàíûð, Éîëëàð ñîíñóçëàøûð, çàìàí äàøëàøûð. Ñÿíäÿí óçàãëàðäà áèð äàìúû êÿäÿð Áèð öììàíà äþíöá áàøûìäàí àøûð...

22.

Ìÿí áèëìèðÿì áó éîëñóçëóã ùàðäàí ýÿëèð, Ñèëàù òóòìàã ýÿðÿêÿíäÿ áó ÿëñèçëèê, áó ãîëñóçëóã ùàðäàí ýÿëèð? Äóç ýþëöíäÿ áàòà-áàòà áó äóçñóçëóã ùàðäàí ýÿëèð? Äàùèëÿðè äîüàí õàëãûí ôèêðèíäÿêè áó óúóçëóã ùàðäàí ýÿëèð?

ÀÍÀÌÛÍ ÄÓÀÑÛ Îðäà, çèðâÿëÿðèí ãîíøóëóüóíäà, Äóìàí èøûüûíäà, àé èøûüûíäà, Èíàìäàí éóõàðû, äèíäÿí éóõàðû, Àðçóìäàí éóõàðû, ìÿíäÿí éóõàðû Àíàì îä öñòöíäÿ äóà îõóéóð, Àíàì ñó öñòöíäÿ äóà îõóéóð. Ìÿíè òèëñèìëÿéèð áó óçàãëûãäàí, Îíóí ïû÷ûëòûñû ùàðàéäû, àùäû. Õÿñòÿëÿíìÿê îëìóð, äÿðä ÷ÿêìÿê îëìóð, Öðÿéèíÿ äàìàð, âàëëàù, ýöíàùäû...

110

Äàùà ñÿôÿðëÿðÿ ÷ûõàí äåéèëÿì, Éîëëàðûì àíàìûí þìöð éóìàüû. Þìðöíö äöíéàéà ñÿïÿëÿìèøÿì. Ñîéóã öðÿêëÿðèí íàçûíà äþçöá Àíà öðÿéèíÿ êþç ÿëÿìèøÿì. Äöíéà éîëëàðûíà ñó ÷èëÿìÿêäÿí Ìÿíèì àü áóëóäóì éàüûøà äþíöð. Àíàì Òàíðûéà äà äóà îõóéóð, Àíàì þçö áîéäà àëãûøà äþíöð. ×þëöí ÷è÷ÿéè äÿ àíà ïàéûäûð, Çèðâÿäÿ àüàðàí ãàð — ãûøûíäàíäûð. Ãöðáÿò éîëëàðûíäà ðàùàòëûã ýþðñÿí Èíàí êè àíàíûí àëãûøûíäàíäûð! Òàíðû òÿêëèéèëÿ þéöíÿ áèëìÿç, Î þçö Òàíðûìû ãîøà éàðàòìûø. Ýþçÿ ýþðöíìÿêäÿí ìÿùðóì îëàí êÿñ Äöíéàéà àíàëàð ðóùóíäà ÷àòìûø! Ìÿíèì àéàãëàðûì éîëëàðäà ãàáàð, Ãàáàðëû ÿëèéëÿ úîðàá òîõóéóð. Õÿéàíÿò îäóíäàí, áþùòàí ñåëèíäÿí, Ùàâà éîëëàðûíäàí, ñó éîëëàðûíäàí Áèçè ãîðóìàüà, ùèôç åëÿìÿéÿ Àíàì éåð öçöíÿ äóà îõóéóð, Àíàì ýþé öçöíÿ äóà îõóéóð, Äöíéàéà áèð äÿñòÿ îüóë-ãûç âåðÿí Òÿêúÿ, þç-þçöíÿ, äóà îõóéóð...

1983

ÃÀÐÀÝÈËß Ãÿìëè “Ãàðàýèëÿ” ìàùíûñû âàðäû, Ñþçö èëìÿ-èëìÿ, âóðüóñó äÿí-äÿí. Áöðöíöá àíàìûí úàâàí ñÿñèíÿ, Ýþéÿðèá àíàìûí úàâàí ãÿëáèíäÿí, 111

Îíäàí ÷îõ-÷îõ ÿââÿë äîüìà Òÿáðèçèí Ãàíû ñåëÿ äþíìöø ñÿíýÿðëÿðèíäÿí. Íèñýèëè ñîíñóç äÿíèç, Ýèëåéè äàëüà-äàëüà, Ìàùíû èëÿ þëìÿéè Òàðèõ þéðÿäèá õàëãà. Äþéöø ìàùíûìûç äà ýþçëÿðè éàøëû... Éÿãèí ãàáàãúàäàí ýþðöá ñîí ýöíö. À÷ ãàïûíû, Ãàðàýèëÿ, Ãîé ýþðöì ãàðäàøûí ÷è÷ÿê öçöíö! Àíàìûí êÿäÿðëè úàâàí ãÿëáèíäÿí, Òÿáðèçèí ãàí äîëó ñÿíýÿðëÿðèíäÿí Àéûðìà ìÿíè, Ãàðàýèëÿ, àéûðìà! Ìÿíèì áåøèéèìÿ ñöä ãàíëà àõûá, Àéðûëûã ìàùíûñû äöøöá ïàéûìà... Àüëàüàí êèøèëÿð, ñûñãà êèøèëÿð Äþéöø ìàùíûëàðû îõóìàëûéêÿí Ãÿìëè ôèêèðëÿðëÿ óéóìàã îëìàç! Áåëÿ ãÿìëè-ãÿìëè îõóìà, úàíûì! Êÿäÿðëè ìàùíûëàð ãÿëáèìÿ éàüûá Ýþéÿðäÿð áèð òÿçÿ ãîðõóíó, úàíûì! Äîüìà Òÿáðèçèìèí ñÿíýÿðëÿðèíäÿí Ýþçöìÿ áèð äàìëà ãàí ÷èëÿíìèøäè. Àíàì îõóäóüó “Ãàðàýèëÿ”äÿí Ðóùóìäà ýþçÿëëèê èðèëÿíìèøäè. Ñèë ýþçöí éàøûíû, Ãàðàýèëÿ!.. Èòÿð ýþç éàøûíëà ùÿéàòûí òàìû. Ãîé ãàíëû ýþçöìëÿ áàõûì äöøìÿíÿ, Ýþçÿë öðÿéèìëÿ ãóúóì àíàìû!..

112

ÀÍÀÌÛÍ ÌßÊÒÓÁÓ Àíàìûí ñàâàäû êþùíÿ ÿëèôáà, Àíàìûí ÿñÿðè — ìÿíÿ ìÿêòóáëàð!.. Àéðû íÿ îõóìàã êå÷èð êþíëöíäÿí, Íÿ äÿ úûçìà-ãàðà ùþâñÿëÿñè âàð. Êèì ñþçÿ áó ãÿäÿð úàí âåðÿ áèëÿð, ×îõ äà õÿòòè ïèñäè, êàüûçû ñàðû. Àíà ìÿêòóáëàðû ìÿíèì ýþçöìäÿ Äöíéàíûí ÿí íàäèð ÿëéàçìàëàðû! Ñàâàä ñàùèáëÿðè ÷îõ þéöíìÿñèí, Àä âàð êþëýÿñèíäÿ ìèí þìöð àçûð. Àíàì àäëû-ñàíëû äåéèëäèð àíúàã, Ñþçö êè, þç àíà äèëèíäÿ éàçûð... Áèçèì ÷àéëàðûìûç çèðâÿäÿí ýÿëèð, Þç äàø éàòàüûíäàí ÷ûõàí îëìàéûá, Àíàì ãàáàüûìäà éàä ãàïû à÷ìûð, Î ùÿëÿ Àíàäûð, “Ìàõàí” îëìàéûá. Àëèì âàð... îüëóíà ÷îõ øåéëÿð âåðèá, Åë ðóùóíäàí áàøãà! Äàøëàíìàëûäûð!.. Àíàëûã ùöãóãó äöíéàäà ìÿíúÿ “Àíà” êÿëìÿñèíäÿí áàøëàíìàëûäûð!..

ÂßÑÈÉÉßÒ Ìÿçàðûìû åë éîëóíäà ãàçäûðàðñûíûç, Äîüìàëàðûí òÿìàñûíäàí òàïàðàì àðàì. Áàø óúóìäà ÷îïóð öçëö Ùîëàâàð äàøû1 Äàéàíàðñà àéðû ùå÷ íÿ àðçóëàìàðàì...

____________ 1

Éàðäûìëûäà, êþùíÿ éóðä éåðèìèçÿ ýåäÿí åë éîëóíóí öñòöíäÿêè ãàéàíûí àäû.

113

Åë éîëóíäà... Ýÿäèêëÿðèí àøûðûìûíäà, Î éîëäà êè, èíäè îíó ìÿôòèëëÿð êÿñèð. Éàç ýÿëÿíäÿ î éîëëàðëà àðàíäàí äàüà Êþ÷ ÷àòûëûð, ñöðö ãàëõûð, èëõû òÿëÿñèð. Î éåðäÿ êè, áèð éàõàñû Õÿçÿðÿ à÷ûã, Áèð òÿðÿôè Ñàâàëàíäû — èëüûì è÷èíäÿ. Î éåðäÿ êè, Ùîëàâàðëàð îõóéàðäûëàð, Éàøû ñèðäè åë ö÷öí äÿ, çàìàí ö÷öí äÿ... Èëàí êèìè ãàáàüûíäàí ÷ûõàíäà éîëëàð, Âèðàí ãàëìûø îáàëàðäàí äàüûëàíäà ãÿì, Ñèíÿì öñòÿí êå÷èá ýåäÿí åëëÿðèìèçèí Àðçóìäàêû ìàùíûñûíû äèíëÿéÿúÿéÿì..

23.III.1984

ÉÎËÓÍ ÉÀÐÛÑÛÍÄÀÍ Éîëóí éàðûñûíäàí ãàéûòäûã ýåðè, Ãàéûòäûã ýöíàùûí àñòàíàñûíäàí. Áó éîëëà àäëàéûá óçóí èëëÿðè Ýåòìÿê ÷ÿòèí èìèø, ãàéûòìàã àñàí. Öìèäñèç ýþçöíäÿ òÿíÿ îõóíàð, Àéðû íÿ éàëâàðûø, íÿ áèð óìàúàã. Áèçè áó ýþðöøöí ìÿúùóëëóüóíà Àðçó àõûíûéäû àïàðàí àíúàã. Åùòèðàñ òóôàíû éåíÿ òÿëÿñÿí, Áÿñ îíó ãÿôèëäÿí ñîéóäàí êèìäè? Ýþðäöì ó÷óðóìòÿê àðàíû êÿñÿí Ìÿíÿ éîë âåðìÿéÿí þç öðÿéèìäè. Äåäèí: “Éàðû éîëäàí äþíìÿðÿì ãÿòè, Îíñóç äà áÿä óüóð ýþçëÿéèð ìÿíè” 114

Éîõ, þíäÿ éàä åøãèí øèðèí øÿðáÿòè, Äàëäàñà þç åâèí ýþçëÿéèð ñÿíè... Ñàüëûãëà, ÿçèçèì, îëñàì äà ùàðäà, Äàùà ñÿíèí ö÷öí øàõòàéàì, ãàðàì. Áèð ýöíëöê íÿøÿéÿ ýåäÿí éîëëàðäà Êèìèíñÿ àäûíû àéàãëàìàðàì!..

ÓÍÓÒ ÌßÍÈ Ñàðàëàí éàðïàãëàðû ñàõëàìûðñà áóäàãëàð, òóôàíûí íÿ ýöíàùû? Óíóò ìÿíè, àò ìÿíè, ñÿíèí áàùàð þìðöíÿ âàõòñûç ýÿëÿí ïàéûçàì, ãàäàüàéàì, ýöíàùàì...

ÃÀÉÛÒÌÀ Ñÿíè õàòûðëàðàì þìðöí áàøûíäà, Áàðìàüûí ñîí äÿôÿ äÿéÿíäÿ ñèìÿ. Éàíàðàì ñÿàäÿò àõòàðûøûíäà ßñèë ñÿàäÿòè èòèðäèéèìÿ. Äèêÿëÿð ãîúàëìûø èëëÿð äàëûíäàí Çàìàíà äàü ÷ÿêÿí ÿùäèí, ñóðÿòèí. Èêèíúè, ö÷öíúö ñåâýèëÿð, àìàí, Ñîëüóí êþëýÿñèéìèø èëê ìÿùÿááÿòèí! Äöíéàäà áèðúÿ éîë ñåâèëäèì àíúàã, Áèðúÿ éîë äóéìóøàì õîøáÿõòëèê íÿäèð, Ãàëàíû ùàìûñû îéóí, îéóíúàã, Áèðèíúè äóéüóíóí õàòèðÿñèäèð.

115

Þòÿí ýöíëÿðèìèç äóðàð öçöìÿ, Âÿäÿëÿð éàëàí÷û ñþç ãûðûüûéìûø. Ñåâýèäÿí éàçûëàí øåèðëÿð äåìÿ, Ñåâýèñèç ãÿëáèìèí ùû÷ãûðûüûéìûø... Ñÿíè õàòûðëàäûì... àçäû áó, àçäû!.. Þìðöí éàçû ö÷öí ùà àëûø, ùà éàí. Èëê ñåâýèì áÿëêÿ äÿ äÿðäëè Àðàçäû, Êàìà éåòèøìÿìèø êå÷èð äöíéàäàí. Ìÿí ÿçàá ÷ÿêäèêúÿ òàëå êåô ÷ÿêÿð, Ýöìàí äà òÿçÿäÿí ýÿëÿð áàùàð, ãûø... Éîë ýåòäèê ñåâèíúäÿí êÿäÿðÿ ãÿäÿð, Áó éîë ìÿùÿááÿòèí ãóðáàíëûüûéìûø... Ãàðøûäà ùÿñðÿòëÿð, äàüëàð, äÿíèçëÿð, Éîëóí ñîí íèøàíû þëöìäöð — éàøûë. Ãàéûòìà, áèð ìÿüëóá îðäóéóã áèç äÿ, Ýåðè ãàéûòìàüà éîë ãîéìàìûøûã...

ÝßÐßÊ ÄÅÉÈËÑßÍ Î õîø ïû÷ûëòûëàð éîõìóø äöíéàäà, ßëèí éîõ, êöëÿêìèø ñà÷ûìäà ýÿçÿí. Àéðûëûã àäëàíàí ó÷óðóìäà äà Ìÿíäÿí êþìÿéèíè ÿñèðýÿìèñÿí. Íÿ ñåâèíú ãàëûáäûð, íÿ éàíàð öðÿê, Íÿ äÿ áèð òÿñÿëëè éåðè ýþðöíöð. Çöëìÿòÿ ñöçöëÿí øàì èøûüûòÿê Ýþçöíäÿ ñîíóíúó öìèäèì ñþíöð. Ýþçöíäÿí áèýàíÿ áèð ùÿâÿñ áàõûð, Áó ìÿíÿì ñàáàùäàí ÿëèíè öçÿí.

116

“Ñåâèðÿì” ñþçöíö äèøèìäÿ ñûõûá, Äåéèðÿì: ñÿí ìÿíÿ ýÿðÿê äåéèëñÿí! Àäûí öðÿéèìè èñèòìÿç äàùà, Ãîøà äàéàíìàüà öçöìöç éîõäó. Ñîíóíúó ýþðöøö áàøà âóðìàüà Áèð êÿëìÿ ìåùðèáàí ñþçöìöç éîõäó! Ñàíêè éàä òîðïàüà ñûõûëûð ñèíÿì, Éîõ, äàùà î çÿðèô ÷è÷ÿê äåéèëñÿí. Ìÿí èñòèäÿí éàíàí éîë÷ó êèìèéÿì, Êþëýÿíÿ äåéèðÿì: ýÿðÿê äåéèëñÿí! Àéðûëàã! Àù ÷ÿêèá áàòìàðàì éàñà, Äÿðäèí äÿ äöç ýÿëñÿ, îíäàí ðàçûéàì. Êþêñöìäÿ öðÿê äÿ áèýàíÿ îëñà, Ìÿí îíó ãîïàðûá òóëëàéàñûéàì!

ÁÀÜÛØËÀ Áèëèðÿì ùå÷ íÿéè ãàéòàðìàã îëìàç Íÿ ýþç éàøëàðûéëà, íÿ éàëâàðûøëà. Ýÿëìèøÿì éàíûíà ýöíàùêàð êèìè, Áàüûøëà, ÿçèçèì, ìÿíè áàüûøëà! Éåíÿ ïÿíúÿðÿíäÿ àü ýöëëÿð à÷ûá, Éåíÿ ïÿíúÿðÿëÿð ýöíÿøÿ à÷ûã. Ýþçöìÿ ýöí äöøöð, éà áàõàí ñÿíñÿí? Òÿíÿëè áèð åâäÿ äàðûõàí ñÿíñÿí! Éåíÿ àíàëûüûí ñîéóã áàõûøû, Éåíÿ ãàðàíëûüà éàüàí ýþç éàøû... Ñîëóõàí äóéüóíó ýþéÿðòìÿê îëìàç Íÿ ýÿëÿí áàùàðëà, íÿ þòÿí ãûøëà. Ôÿñèëëÿð ñà÷ûíà ÷ÿêèá ÿëèíè, Àüàðìûø ñà÷ûíû ìÿíÿ áàüûøëà!..

117

Áàüûøëà, öçöíöí ãûðûøëàðûíû, Þòÿí ýÿíúëèéè êè éóõóéà äþíìöø. Ñÿíèí äîäàüûíäàí ãîïàí àùëàðäû Êÿäÿð áóëóäóòÿê ìÿíè áöðöìöø! Ýþçöíöí àúûñû åíìèø þìðöìÿ, Ñåâèíú áÿùðÿñèíè äàäà áèëìèðÿì. Éóõóñóç ãàëìûñàí ìÿíäÿí þòÿðè, Èíäè äÿ ñöáùÿäÿê éàòà áèëìèðÿì! Àðàìà, ýöíàùêàð òàïûëàí äåéèë, Îíóí êè, àëíûíà éàçûëìàìûø ãÿì, Éàø þòöð, ÿí ðàùàò ýöíëÿðèìäÿ äÿ Ôèêðèìäÿ, äÿðäèìòÿê ñÿíè ýþðöðÿì... ×ÿòèíäè áèð þìöð ãóðáàí åëÿìÿê, Ñÿí áó åòèáàðëà ôÿðéàäñàí, àùñàí. Þç éàòìûø áÿõòèíè îéàäàììàäûí, Ìÿíè ìÿçàðäàí äà îéàäàúàãñàí!.. Áèçèì êè àðçóìóç ÷è÷ÿê íÿôÿñëè... Íèéÿ ñåâèíúèìèç ãûðûëäû äàøëà. Ñÿíè áó ýöíöìÿ éåòèðÿììÿäèì, Áàüûøëà, ÿçèçèì, ìÿíè áàüûøëà, Êå÷ìèøèì, ýöíàùûì, ìÿíè áàüûøëà!..

7.IX.1980

ÁÓ ÉÓÐÄ ÌßÍß ÒÀÍÛØ ÝßËÈÐ Äèðÿêäÿêè éÿùÿðëèéÿ, àõøàìûéëà, ñÿùÿðèéëÿ, ãûéûã ýþçëö óøàãëàðûí úèíýèëòèëè ñÿñëÿðèéëÿ áó éóðä ìÿíÿ òàíûø ýÿëèð. Àëà÷ûãëàð — éóìðó öðÿê, Àëà÷ûãëàð àü ýþáÿëÿê.

118

Ãîïóç äèíèð, äàìàðûìäàí Åë éîëëàðû ýþéÿðÿúÿê. Áàøûì öñòäÿ áÿéàç ýöíáÿç, Àëà÷ûüûí àü ÷ûüëàðû. Àíàìû éàäûìà ñàäàí Àñìàëûüûí ñà÷àãëàðû — Áó éóðä ìÿíÿ òàíûø ýÿëèð. Ìöòÿêêÿäÿ äèðñÿê éåðèì, Ãÿëèá öñòäÿ àéàã èçèì. Õàë÷àëàðäà ìèí èëëÿðè Àøûá ýÿëÿí ñèðð äÿíèçè. Êå÷ìèøëÿðÿ ÷ÿêèð ìÿíè Ùàãäàí ýÿëÿí áèð ïû÷ûëòû. Ìÿíèì þìöð àüàúûìà áàüëàéûáëàð ìèí èë ÿââÿë ñÿéèðòäèéèì êÿùÿð àòû — Áó éóðä ìÿíÿ òàíûø ýÿëèð. Ãîïóç äèíèð äöøöá ðàùàò þëìÿê îëìóð. Áóðäà íÿ âàõò éàøàìûøàì? Áèëìÿê îëìóð; Áó éóðä ìÿíÿ òàíûø ýÿëèð!.. Ôðóíçå, 1982

ÔÐÀÍÑÀ ÉÎËËÀÐÛÍÀ ÄÅÉÈËÌÈØ ØÅÈÐËßÐÄßÍ ÑÅÍ-ÄÅÍÈ ÊÖ×ßÑÈÍÄß ÝÅÚß ÝßÇÈÍÒÈÑÈ

Íàç-ãÿìçÿ ñà÷ñà äà éàëàí÷û ÿäàí, Éîðüóí áàõûøëàðûí äîëóäóð äÿðäëÿ. Êå÷èð ìöøòÿðèëÿð ñÿíèí éàíûíäàí Áèðè èñòåùçàéëà, áèðè ùÿñðÿòëÿ.

119

Áèð ñÿðõîø êö÷ÿäÿ ýþçÿëëÿð êþëýÿ, Ãàäûíà ñèòàéèø Øÿðãèí ñÿñèäèð. Ñÿíè àéðû éåðäÿ ýþðñÿéäèì áÿëêÿ, Äåéÿðäèì ýþçÿëëèê èëàùÿñèäèð. Õÿéàëëàð ôèêðèìè ùàéàíà ÷ÿêèð, Øàì êèìè éàíàðäûì ìÿí äèëèì-äèëèì. Éöç éîë ýþðöøöíÿ ýÿëÿðäèì, òÿêè Áèð éîë áó ÿëëÿðÿ òîõóíà áèëèì. Èíäèñÿ þíöìäÿ àíàäàíýÿëìÿ Äóðìóñàí Áèð ëåíòäè àáðûíû þðòÿí. ßëëÿðèí ãàéíàãäû ñàíêè ÿëèìÿ, Áÿñ íèéÿ îäóíà àëûøìûðàì ìÿí? Ãîëóìà ýèðèðñÿí õîø òÿáÿññöìëÿ, À÷ûã åùòèðàñûí — òÿðúöìÿ÷èìèç. Éàðûì÷ûã áèëäèéèì, áèð-èêè úöìëÿ Äåäèì, éà äåìÿäèì äàíûøûðûã áèç! “Ìöñéþ, äàéàíìàüûí éåðèäèðìè ùå÷, Îí éåääè éàøûì âàð, éàõøû áàõ áèð àç. Ìöñéþ, áó êö÷ÿíè ñîíà êèìè êå÷, Ìÿíäÿí ýþçÿëèíÿ ðàñò ýÿëìÿê îëìàç”. Ãîëóìó äåøÿúÿê ÷ûëïàã äþøëÿðè... “Éöç ÿëëè ôðàíêà ùå÷ áàùà äåéèë!” “Íÿ ôèêðÿ ýåòìèñÿí ãÿðèá “ìöøòÿðè”, Áó ýþçÿë ãîëóíó áóðàõàí äåéèë...”

— Ìàäàì äèë áèëìèðÿì!

— Äèë íÿéÿ ýÿðÿê?

— Ìàäàì, âàõòûì àçäû...

— Ùÿð ùàëäà éåòÿð! Ìàäàì ãàïûñûíû ýþñòÿðÿíÿäÿê Ñöðöøöá éàíûíäàí þòäöì áèðòÿùÿð.

120

...Áó äà “àçàäëûãäàí” äîüàí ùÿãèãÿò, Ýþçöìö ãàëäûðûá áàõà áèëìèðÿì. Íàüûë äöíéàñûíà äöøìöøÿì ÿëáÿò, Úàäóýÿð ñåùðèíäÿí ÷ûõà áèëìèðÿì. Ùÿð àääûì áàøûíäà òÿçÿ òàìàøà, Ùÿð àääûì áàøûíäà êöêðÿéÿí ùÿâÿñ. Áèëèðÿì áó êö÷ÿ éåòÿúÿê áàøà, Áó ñþâäà àõûðà éåòèøÿðìè áÿñ? Áàõûðàì, ñóàëëàð äèäèð ãÿëáèìè, Áó Ãÿðáäè — àñòàðû öçöíäÿí áåòÿð. Éàë öñòÿ äàëàøàí êö÷öêëÿð êèìè Ãûçëàð ìöøòÿðèé÷öí èòÿëÿøèðëÿð... Ïàëòàð ýåðèëèêäè áó êö÷ÿ ö÷öí, Ýåéèìëè ãàäûíëàð ôèêðè ÷àøäûðûð. Ýþçÿ äöðòöëìÿéèí ùÿâÿñè ùÿð ýöí Îíëàðû äàùà äà ÷ûëïàãëàøäûðûð. Áèðèíèí ýåéèìè òöëäÿí êÿìÿð÷ÿ, Áèðèíèí ãóðøàüû éàíûíû þðòìöð. Òÿçÿëÿð ÷àëûøûð äàëäà éåð ñå÷ÿ, Ýþçöíö ýèçëÿéèð, úàíûíû þðòìöð. Çÿíúè ãûçëàðûíûí ãàðà ÿíäàìû Êþìöðäö, éàíûíäàí êå÷ìÿê îëìàéûð, Ýþçëÿðè éàíìàñà ãóðä ýþçö êèìè, Îíëàðû ýåúÿäÿí ñå÷ìÿê îëìàéûð! Áó íåúÿ àëâåðäè, áó íåúÿ áàçàð? Áó éîëà ãîøóëóá þëÿí ìèí èçäè. Áèçèì àðàìûçäà ñÿðùÿä îëìàñà, Äåéÿðäèì áó êö÷ÿ ñÿðùÿäèìèçäè. Åùòèðàñ ýèðäàáû... áàúàðàí öçÿð! Øÿðãëèéÿì, ðóùóìó öñéàí éåðèäèð.

121

Áó êö÷ÿ êþùíÿëìèø ÷ÿïÿðÿ áÿíçÿð, Áó ãûçëàð àüàðàí äèðÿêëÿðèäèð. ...Ìöøòÿðèí òàïûëàð, ìàäàì, ÷ÿêìÿ ãÿì, Ìÿí äÿ ìÿùÿááÿòèí äÿëèñèéÿì, áèë. Îíà áàø âóðìàüû ìÿí äÿ ñåâèðÿì, Àíúàã î äÿíèçäè, áàòàãëûã äåéèë!.. Ïàðèñ, 4.VI.1982

ÝÞÇßËËÈÊ ÈËÀÙßÑÈ ÈËß ÝÞÐÖØ

Ñÿíèí áó èëàùè ýþçÿëëèéèíÿ, Äöíéà ìèí èëëÿðäè áàõûð ùåéðÿòëÿ. Ãîúàëàð, úàâàíëàð áàø ÿéèð ñÿíÿ, Áàø ÿéèð úàâàáñûç áèð ìÿùÿááÿòëÿ. Åëÿ áèë ùàìûéà ñÿíäÿí ïàé äöøöð, Ñÿíñÿ áèýàíÿñÿí, ñîéóãñàí ãÿñäÿí. Ýþçëÿðèí çèëëÿíèá óçàã êå÷ìèøÿ Ñÿíÿ áàõàíëàðûí áàøûíûí öñòäÿí. Òàìàùêàð áàõûøëàð þïöð ñèíÿíäÿí, Êèìèí ãèñìÿòèäè-ìèëéîíëàð éåòèð? Àü ìÿðìÿð äþíÿí èëàùè áÿäÿí Ùÿð ýÿëÿí êèøèíèí ãîéíóíäà ýåäèð. Èøòàùëàð úÿëëàäû-óëó âöãàðûí Êèìÿ éóìøàëûáäû? Äóéàí îëìàéûá. Ñèíÿíäÿí äèêÿëÿí àü áóòàëàðûí Ùÿëÿ êè ÿòðèíäÿí äîéàí îëìàéûá. Äöíéà áÿõòÿâÿðäè áó ñþçñöç íàçäàí, Äàøäà äà ãàäûíñàí. ßñèð ìèí öðÿê. Åëÿ ñîéóíìóñàí èëê åùòèðàñäàí Ö÷ ìèí èë éàäûíà äöøìöð ýåéèíìÿê...

122

Ýþçÿëëÿð ýÿëèðëÿð þç ÿðëÿðèéëÿ, Äàðûõìà, þíöíäÿ òåç ñûíàúàãëàð. Þç úàíëû, âóëêàíëû áÿäÿíëÿðèéëÿ Ñîéóã ìÿðìÿðÿ äÿ ãûñãàíàúàãëàð. Èíúèìÿ, ãîé ìÿí äÿ ñþçöìö äåéèì, Ùÿð øåé òóòãóíëàøûá ýþçöìäÿ íÿäÿí? Ìÿíèì ÿçÿë ýöíäÿí ãûçìûð öðÿéèì Ùàìûéà ïàéëàíàí ýþçÿëëèêëÿðäÿí... Ùàíû ÷èò ïàëòàðëû Âåíåðàëàðûì, Ýþçöìäÿ ùåéêÿëòÿê ãàëàí îíëàðäû. Ïàìáûã òàðëàñûíäàí, öçöì áàüûíäàí, Ãàäûí èñìÿòèíäÿí, åë ãûíàüûíäàí ×ûõà áèëñÿéäèëÿð, èñòÿñÿéäèëÿð, Ñÿíèí ýþçÿëëèéèí éàëàí îëàðäû... Êþùíÿ òàíûø êèìè áàõûðàì ñÿíÿ Ýþéÿìè áàüëûñàí, éåðÿ áèëìèðñÿí... Åëÿ âóðóëìóñàí ýþçÿëëèéèíÿ. Ñÿíäÿí ýþçÿëëÿðè ýþðÿ áèëìèðñÿí.

5.VI.1982

123

ÃÀÍ ÉÀÄÄÀØÛ Ìÿíèì ö÷öí Ýöíäîüàí ñåâýèñè Àíà ñåâýèñè êèìè þë÷öñöç, ìöãàéèñÿñèç, ÿââÿëè-ñîíó îëìàéàí áèð ìþúöçÿäèð. Þìðöí áàøëàíüûúû Àíàñà, äöíéàíûí áàøëàíüûúû Ýöíäîüàíäûð — ñàíìûøàì; áöòöí éîëëàð, áöòöí àðçóëàð îðàäàí áàøëàíûð, äåìÿëè, áöòöí ñèðëÿðèí à÷àðû äà îðäàäû — äöøöíìöøÿì. Áó ÷þçÿëÿíÿí éóìàüûí óúó ùàðäàäû, áó òàðèõ ÷àéû ùàíñû ìÿíáÿäÿí áàøëàíûð? Èñòÿð-èñòÿìÿç öçöì Ýöíäîüàíà ÷åâðèëèá. Èíñàí èøûüà áîé àòûáñà, èøûãäàí äîüóëóáñà, Ýöíÿøèí äàëûíúà äöøöá ýÿëèìáñÿ Áÿøÿð êèòàáûíûí èëê ñÿùèôÿñè äÿ îðäàäûð. Ùÿìèøÿ äÿ î èëê ñÿùèôÿéÿ úàí àòìûøàì. Ýöíÿø äèëèéëÿ, Ýöíÿø ÿëèôáàñûéëà éàçûëàí áó êèòàáûí ìÿíèìëÿ äàíûøàúàüûíà, ìÿíÿ ñèðð âåðÿúÿéèíÿ èíàíìûøàì.

ÞËÖÌÑÖÇ ÇßÙÌßÒ Äöíéàíûí ÿí êàñûá áèð åâèíäÿíÿì, Éîõñóëëóã, âàðëûëûã ñûíäûðìàç ìÿíè. Ìÿí åëÿ îäëàðà àëûøìûøàì êè, Êÿäÿð òîíãàë îëà éàíäûðìàç ìÿíè. Þìðöí ÿââÿëèíäÿ åùòèéàú, ÿçàá, Ýþçöíÿ öìèäëÿ áàõìûøàì äÿðäèí. ßçàáëà äþéöëÿí ÿéèëìÿê áèëìÿç, Öìèä ìàéàñûíû ÷öðöòìÿê ÷ÿòèí!.. Éîëëàðûì áèð éóðäà áàø àëûá ýåäèð, Äàùà àéðûëûãëàð öñòöìÿ ýÿëìÿç. Éàäëàðûí ñûíàüû òóôàíà äþíÿ Áèð ÷è÷ÿê ìåùðèíÿ òàáëàéà áèëìÿç. Åëÿ ñûíàüûíäàí êå÷äèì äàüëàðûí, Íàðàùàò éîëëàð äà ìÿíÿ äöç ýÿëèð. Ùÿð øåéè çÿùìÿòëÿ ãàçàíäûüûìäàí Çÿùìÿòèì þçöìÿ þëöìñöç ýÿëèð!

8.VIII.85 124

ÝÖÍßØÈÍ ÊÞÌßÊ×ÈÑÈ Áàêû Äöíéàëàðûí ñèððèíè äîëäóðóá öðÿéèíÿ À÷ûëûá éåëêÿí êèìè òàðèõèí êöëÿéèíÿ. À÷ûëûá ñåâýèìèçÿ ñþçÿ, èøÿ, öìèäÿ, Ùàðäà “Áàêû” äåñÿëÿð öðÿéèìäÿí ãÿì èòÿð. Îíóí ãîéíóíà äîëàð áóìáóç Øèìàë éåëè äÿ. Ãöðáÿòäÿí òóôàí êèìè ãàéûäàí Ôöçóëè äÿ Áàêû ãàëõàð, ãàáàðàð Õÿçÿðèí öçÿðèíäÿ. Áîéó áèð àç äà àðòàð äîñòëàðûí íÿçÿðèíäÿ. Çàìàí Ýèëàâàð îëàð, çàìàí Õÿçðèéÿ äþíÿð. Òàðèõ äÿ Áàêû èëÿ éàøûäëûüà þéöíÿð. Éóðäó ÷ÿêèá àïàðàð èëëÿðèí ñóëàðûíäàí. Äöøìÿíëÿðèí ñóàëòû ùèéëÿ ãóðüóëàðûíäàí. Ùà áàøûíûí öñòöíäÿí èøòàù éåëëÿðè ÿññèí, îíó ãÿðã åëÿìÿéÿ àú äàëüàëàð òÿëÿññèí — Áàêû éåíÿ òÿìêèíëè, íåôò ÷ûõàðàí, òÿð òþêÿí.

125

Èøûüûéëà äöíéàíûí ùÿð éåðèíäÿí ýþðöêÿí... Ýöíÿøÿ êþìÿê÷èäè íóðó ùÿð ýþçÿ äöøöð. Ýöí äÿ äÿíèçäÿí äîüóá Áèðèíúè áèçÿ äöøöð... Ìîñêâà, 15.X.1985

ÁÈÐ ÀÁÈÄß ÖÑÒÖÍÄß Ùöñåéí Úàâèä áàéðàìûíà

Áèð àáèäÿ öñòöíäÿ òîé-áàéðàì èäè äöíÿí, Áèð ùåéêÿëèí áàøûíà ýöë éàüûøû éàüûðäû. Î èñÿ ùåéðÿòëÿíèá òÿðèôèí ãÿäÿðèíäÿí Äàéàíäûüû çèðâÿäÿí ãÿìëè-ãÿìëè áàõûðäû. Òàðèõèí éîëëàðûíäàí äàüûëûá áþùòàí ÷ÿíè, Äöíÿí ôèòâà âåðÿíëÿð áàòûáëàð éàëàí ãÿìÿ. Õàëãûí äöøìÿíè êèìè êèìñÿñèç êå÷èíÿíèí Õàëãûíà ñÿäàãÿòäÿ ÿâÿçè éîõìóø äåìÿ. Î ãàðàëìûø ÿëÿ áàõ, îä ýþòöðöá åëÿ áèë, Ðÿíýèíÿ èìçàñûíûí ãàðàëûüû ùîïóáäóð. Ìÿðìÿð öñòÿ ãîéäóüó î áèð äÿñòÿ ãÿðÿíôèë Áèð âàõòëàð þç òþêäöéö ãûçûë ãàíäàí ãîïóáäóð. ...Áóðäà êèìëÿð éîõ èäè?! Îíñóç àðõàéûíëàøûá, Ìåéäàíû áîø ñàéàðàã ñèíÿñèíÿ äþéÿíëÿð. Áàðàìà ãóðäó êèìè àðõèâèíÿ äàðàøûá, Àòà ìèðàñû êèìè éàçäûüûíû éåéÿíëÿð. Îíóí ãîëëàðû èëÿ ãîë ýþòöðöá àðàäà, Îíóí òþêöíòöñöéëÿ åëìè àäëàð àëàíëàð. Ãóéðóüó ãûðõ èë ÿââÿë îíó ãàìàðëàñà äà Ùåéêÿëèíèí þíöíäÿ äèë ÷ûõàðàí èëàíëàð.

126

Ñþéÿíäÿ äÿ áèðèíúè, Þéÿíäÿ äÿ áèðèíúè... Èëàùè, áó áèðèíúèëèê éàðûøû ÷ÿòèí ïåøÿ. Øàí-øþùðÿò ùÿðèñëÿðè áèð ïàéà éåòèøèíúÿ Õàëãû äà íÿðäèâàíà ÷åâèðèáëÿð, ýþðìöøÿì. ...Ýþðäöì ìÿðìÿð ùåéêÿëèí äîäàãëàðû ñÿéðèéèð, Ýþçöíäÿí öðÿéèíÿ ýèçëè ñöçöëöð éàøëàð. Êèìñÿ åøèòìÿéÿúÿê áèð ñÿñ èëÿ ñþéëÿéèð: “Àáèäÿìèí öñòöíÿ ýÿëÿí ÿçèç ãàðäàøëàð. Éåíÿ äÿ èøëÿìÿäÿ òàëåéèí äÿéèðìàíû, Áèçè öéöòìöøäöëÿð, áàøãàñû öéöäöëöð. ×àéõàíàëàð êöíúöíäÿ ãåéáÿò ãûðàí îüëàíûí Êþêñöíäÿ äÿ úÿëëàäëûã èøòàùàñû äþéöíöð. Êþùíÿ ãÿñääè éàøàéàí, øÿêëè äÿéèøèá àíúàã, Øèðèí ñþçëÿð áèòèáäè ýþð êèìëÿðèí äèëèíäÿ! Éöç èëëÿð ìèí òóôàíû àäëàéàí ïàëûäà áàõ, Ñûíûð þç éåìÿäèéè ãóðä-ãóøëàðûí ÿëèíäÿ... Ùÿäÿôè ñöðöøêÿíäè òÿðèôëÿðèí, ñþçëÿðèí, Çàìàíà “ñàü îë!” äåéèí, à÷ûð êþùíÿ ñèððèíè. Àðõàäà áîéóí áóðàí î îüëàíà éîë âåðèí, Ãîé îõóñóí áó ýöíöí ÿí ìÿðäàíÿ øåðèíè!..” Áóðäà ìÿðìÿð ùåéêÿëèí ïû÷ûëòûñû ãûðûëäû, Àíúàã îíóí ñÿñèíÿ úàâàá âåðèðäè çàìàí: Íÿ áèðè-áèðèìèçè þëäöðìÿêäÿí éîðóëäóã, Íÿ áåçèêäèê þëÿíèí äàëûíúà àüëàìàãäàí!..

ÂÀÕÒÛ ÉÅÒÈØßÐ Ãûðûá èíàìûíû äîüìàíûí, éàäûí Éûõûëàíà ýöëìÿê ýþð íåúÿ àñàí! Ùþêì åòäèí, àéûðäûí, ÷àïäûí, òàëàäûí, Èíäè äÿ ðóùóìà ÿë àïàðûðñàí...

127

Ìÿí âèðàí îúàãäà òèòðÿéÿí áèð øàì, Ãóäóç ôûðòûíàäûð öñòöìäÿí ÿñÿí. Åëÿ áèë áàçàðäà ùÿððàú ìàëûéàì Ãèéìÿòè ãîéàñàí íåúÿ èñòÿñÿí! Ñÿí úÿëëàä îëñàéäûí áåëÿ éàíìàçäûí, Áîéíóìäà áàëòàíûí èçè áèð äåéèë. Ìÿíÿ ãàðäàø äåéèá ãÿáðèìè ãàçäûí, Úÿëëàä ñþçö áèðäè! Ñþçöí áèð äåéèë!.. Ìÿí ñÿíèí ýþçöíäÿ áèð ñàüìàë èíÿê, Äàùà ñöä éåðèíÿ ýÿëÿí ãàíûìäû. Àëëàù äà áó çöëìö ýþòöðìÿéÿúÿê, Î äà þç ñÿáðèíäÿí óñàíìàëûäûð. Åëÿ áèëèðñÿí êè äîíàúàã çàìàí, Ãûø äàèì ìÿíÿäè, éàç ñÿíÿ ÷àòûð? Äöíéàíû áöðöéÿí èìïåðèéàëàðäàí Ãàëàí âèðàíÿëÿð ýþð íÿ ùàëäàäûð. ßñðÿ áèð äàìüàäûð äèëèìäÿêè äàü, Äàüûí äà äöçëÿíÿí âÿäÿñè ÷àòûð. Áöëáöëö ãÿôÿñÿ ñàëäûëàð àíúàã Êþêñöíäÿ àçàäëûã íÿüìÿñè éàòûð. Ùÿëÿ êè òàðèõ äÿ êÿíàðäàí áàõàí, Ùÿëÿ êè, çàìàí äà éàìàí àõñàéûð. Ýöíäÿ áèð ìèëëÿòèí îâóíà ÷ûõàí Úàíàâàð îâóíó úèíàéÿò ñàéûð. Òÿëÿñìÿ! Éåòèøÿð èíòèãàì âàõòû, Ñèëèíÿð êþíëöìäÿí èëëÿðèí ãÿìè. Ãàéûäàð ìöñòÿãèë éàøàìàã ùàããûì Àüàúà éàðïàãëàð ãàéûäàí êèìè.

1986 128

ÊÈØÈ ÞÌÐÖ Äÿðä-þëöìöí åë÷èñè Öðÿéèìè éåñÿ äÿ áèð öçäÿí, Ãåéðÿòè ñûõûá ñèíÿìÿ éàøàðàì öðÿêñèç äÿ! Áóëóä êèìè ÿðèäè èëõû-èëõû êþùëÿíèì, Ìàçüàëëàðûí êîð ýþçö áîø éîëëàðà äèêèëè. Äöíéà ñàùèëëÿðèíè äþéÿúëÿéÿí äÿíèçèì Ùå÷ éàíäà éåð òàïìàñà öðÿéèìÿ ÷ÿêèëèð. Îéàíàð âàõòû ýÿëúÿê î ãåéðÿò äÿ, î àä äà! Òÿêè þç éàääàøûìû þçöì êÿñèá àòìàéûì. ßí ãÿääàð äöøìÿíè äÿ ñöïöðÿðÿì éîëóìäàí, Òÿêè þç äöøìÿíèìäÿí þçöì áöò éàðàòìàéûì. Óúàëûüû ñåâèðÿì: Àíúàã ìÿçàð öñòÿ éîõ, Îíäàíñà áóëàã îëàì, îò îëàì, éàðïàã îëàì. Ùÿð êöëÿéÿ ÿë ÷àëàí áóäàã îëà áèëìÿðÿì. Ñÿññèç ÷þëëÿðèìèçäÿ áèð îâóú òîðïàã îëàì! Éàøàìàã èìòàùàíäû äîüóëàíäàí þëÿíÿ, Öðÿéè øöøÿ êèìè äàøëàðà ÷àëûð çàìàí. Ãîé Íÿñèìè ñèíôèíÿ éàçñûí ìÿíèì àäûìû ßéèëìÿçëèê äÿðñèíäÿí âåðÿúÿéèì èìòàùàí!..

1986

ÈËÙÀÌËÛ ×ÀÜÛÌÄÀ Èëùàìëû ÷àüûìäà ìÿíÿ òîõóíìà, Èíúè ÷è÷ÿéè äÿ èíúèäÿð ìÿíè Ýöëöí ëÿ÷ÿéè äÿ èíúèäÿð ìÿíè.

129

Ñþçöì äöç äÿ îëñà, éàëàí äà îëñà Éåðèíÿ äöøìÿñÿ àüðûéàúàüàì. Ýþçöìö çèëëÿéèá ãóëàã äà àññàì Ãÿëáèìäÿ ñÿññèçúÿ àüëàéàúàüàì. Î, ÷ÿëÿíý òîõóéàí, ñÿí ãÿáèðãàçàí, Ýåòñÿ, àéðûñûíäàí áîðú àëìàã îëìóð. ßí óúà çèðâÿéÿ éîë òàïìàã àñàí, Èëùàì çèðâÿñèíÿ óúàëìàã îëìóð. Äåéèììè ôÿðãèíèç íÿäÿäèð, íÿäÿ? Ñÿí ìÿíè ïèñëÿéÿí, î ìÿíè þéÿí, Âÿôàñûç ýþçÿëëÿð àòûá ýåäÿíäÿ Èëùàìäû àñòàúà ãàïûìû äþéÿí... Êþìÿêñèç áþéöäöì, áèëìÿäè êèìñÿ, Öðÿêäÿí ñó è÷ÿí àüàú áàðëûäûð. ßìèéÿ, äàéûéà ýöâÿíìÿêäÿíñÿ Èëùàìà ýöâÿíìÿê åòèáàðëûäûð! Èëùàì ùÿñðÿòèíäÿí ÷îõëàðû õÿñòÿ, Îñà ÷åøìÿ êèìè õÿáÿðñèç àõìûø. Ùþêìäàð òàõòûíà îòóðàí êÿñ äÿ Èëùàìûí òàõòûíà ùÿñÿäëÿ áàõìûø... Îä âóðóá ãàíûíû ãàéíàäàð ñþçöí, Õîøáÿõòÿ ñåâèíúäè, óüóðñóçà ãÿì. Êèìñÿ èëùàìëàíûð ãûøãûðìàã ö÷öí, Ìÿíÿ èëùàì ýÿëèð, äöøöíìÿëèéÿì. Éóðäóìóí èëùàìû — Êöðöì, Àðàçûì, Õÿçÿð þç òÿáèéëÿ äöíéàäà òÿêäèð. Èëùàì êè÷èêëÿðèí áàøûíäàí áàñûá, Áþéöéö äàùà äà áþéöäÿúÿêäèð. Áàðìàüûì óúóíäàí ñþçëÿð ýþéÿðèá, Äàøûí äà äèëèíè áèëÿí ÷àüûìäûð. Ðóùóìäà ñåùð âàð, ñþçÿ úàí âåðèá Þçöì ñþç öñòöíäÿ þëÿí ÷àüûìäûð!

130

×ûíãû ìþúöçÿäÿí àëûøûá öðÿê, Áó éàíüû êþíëöìö áöðöéÿúÿêäèð. Öðêöòñÿí Èëùàìûì äÿëè êþùëÿíòÿê Ìÿíè äÿ äàëûíúà ñöðöéÿúÿêäèð!..

ÉÀØÀÌÀà ÈÍÀÄÛ Áó ýåúÿ þç ãÿáðèì ýèðèá éóõóìà — Ñîíóíúó ëèìàíà éàí àëìûø ýÿìè. Þçöìäÿí ñîíðàéà òàìàøà÷ûéäûì, Ãöññÿñèç, êÿäÿðñèç, éàä àäàì êèìè... Ýþðäöì êÿíäèìèçäÿ êþùíÿ åâèìèç, Åâèí ñîë éàíûíäà éàìàú éàì-éàøûë. Áèð âàõò óøàãëûüûì êå÷ÿí éåðëÿðäÿ Òîðïàãäàí äèêÿëèð ãàðà áàøäàøûì. Áóðà íÿ ãÿáðèñòàí, íÿ éîë ãûðàüû, Ãóçó ãûðïûìûíà ýÿëÿí áèð ÷ÿìÿí. Áàõûðàì ãÿðèáÿ ìÿçàð äàøûíà Êþùíÿ åâèìèçèí ïÿíúÿðÿñèíäÿí. Áèð àç êþòöéÿ äÿ îõøàéûð áó äàø, Íå÷ÿ èëäûðûìûí èçè öñòöíäÿ. Áèð àç éàðïàüà äà îõøàéûð áó äàø, Áàùàðûí ñîíóíúó ñþçö öñòöíäÿ. Ó÷óøà à÷ûëàí, ó÷à áèëìÿéÿí Ñûüàëñûç áèð ãàðòàë ãàíàäû êèìè. Ñîíóíúó íÿôÿñèí ìÿðìÿð úèëäèíäÿ Ñîíóíúó éàøàìàã èíàäû êèìè. Ñàùèëäÿ äîíóõìóø ãàðà áèð éåëêÿí, Çàìàíûí éåëëÿðè äîëäóðà áèëìÿç. Þìðöí ñîí ñèððèíÿ ãîéóëàí ùåéêÿë, — Êèìñÿ ïÿðäÿñèíè ãàëäûðà áèëìÿç.

131

Éà äà êè, éîíãàðñûç ãàéà ïàð÷àñû, Áóëóääàí òîðïàüà ñàíúûëàí êþëýÿ. Áó ãàéà äàëûíäà ñÿíýÿðÿ éàòûá Þëöìö íèøàíà àëìûøàì áÿëêÿ?! Ùå÷ íÿ äÿéèøìÿéèá áó äàøäàí þçýÿ, Éàøûë ýþçëÿðèéëÿ ýöëöðäö ÷ÿìÿí. Þëöìÿ áàõìàãäàí àñàí íÿ âàðìûø Êþùíÿ åâèìèçèí ïÿíúÿðÿñèíäÿí... Äóáóëòû, 21.1.1982

ÉÀÐÏÀà ÉÀÜÛØÛ Éàðïàã éàüûøûíà òóòäóì êþíëöìö, ßëÿíäè áàøûìà ãûçûë àíëàðûì. Áàùàðäàí ïàéûçà öçö ýöíÿøÿ Áèð êþêöí öñòöíäÿ ãûçûíàíëàðûì. Éàøûë ñåâèíúè äÿ, ñàðû ãÿìè äÿ Òîðïàã öíâàíûíà éàçûëàíëàðûì. Çàìàí äà ýåðèéÿ äþíìöøäö ñàíêè, Ýöíëÿðèì êå÷ìèøÿ ãàíàäëàíìûøäû. Ùÿð ñàðû éàðïàãäà óçàã õàòèðÿ Úàâàí áèð öìèääÿí ãîïóá éàíìûøäû. Ùåéèì ãàëìàìûøäû àääûì àòìàüà, Éàðïàãëàð ÿçèçèì, ãîùóìóì, äîñòóì. Áèðè ýåäÿíäÿ äÿ ýöëÿðöçëöéäö, Áèðèñè òÿçÿòÿð, áèðèñè éàñëû. Áèðè þç þìðöíö éåòèðèá áàøà Áèðèíè ãîïàðàí íàìÿðä êöëÿêäè. Áèðè ãîðóäóüó ñîíóíúó ñþçö Öç ñöðòöá òîðïàüà ñþéëÿéÿúÿêäè. Áó éàüûø ãÿðèáÿ éàüûøäû, Àëëàù, Èøëÿéèð àäàìûí öðÿéèíÿúÿí.

132

Éóéóð äóéüóëàðû, ðóùó äà éóéóð, ßòàëÿòäÿí éóéóð, ãîðõóäàí éóéóð. Åëÿ áèë òþêöëöð ñþçöíöí ïàñû, Ñèëèð àüðûëàðû áàõûøëàðûíäàí. Éöç áåëÿ ÿëÿíÿ áóíúà ýöú îëìàç Áàùàðûí ñåëëÿìÿ éàüûøëàðûíäà. Òÿáèÿò àüëàéûð àäàìäàí áåòÿð, Ùå÷ áåëÿ ãûðìûçû ýþç éàøû îëìàç. Áèð ÷ûëïàã àüàúäû îðòàäà ãàëàí Úàíëûäû, — Úàíëûäàí áàø äàøû îëìàç. ×èéíèìÿ áèð éàðïàã ãîíóð àñòàúà Áÿëêÿ äÿ þìðöìöí õÿðèòÿñèéäè. Áÿëêÿ äÿ þçöìäöì áóäàãäàí äöøÿí, Áèð äîüìà öðÿéèí èëê àðçóñóéëà Èñèäÿí îëñàéäû äèðèëÿñèéäèì. Áó ìåøÿ éîëóíäà þç ðóùóí êèìè ×èéíèìÿ ãîíìóøäó-êþâðÿê, êþìÿêñèç. Ýþðöíöð òàáóòà ýèðìÿçäÿí ÿââÿë Éàðïàãòÿê ýåäèðèê ÷èéèíëÿðäÿ áèç... Ìîñêâà, 11.X.1985

*** Áèð ýöí äîäàüûìäà ãûðûëäû ñþçöì, Ãàëäûì áèð êÿëìÿíèí ÿëèíäÿ ÿñèð. Öðÿéÿ öç òóòäóì, äåäè: éàëâàðìà Ñþçö ñàõëàìàüà éåðèì íÿ ýÿçèð? Ñàðñûëäûì öðÿéèí åòèðàôûíäàí, Ýþðäöì êè, î äèëÿ ýÿëìÿç òÿçÿäÿí. Ãÿëáèìÿ î ãÿäÿð ãÿì éûüûëûá êè, Îðäà éåð ãàëìàéûá áèðúÿ ñþçÿ äÿ...

133

ÊßÍÄß ÃÀÉÛÄÀÐÀÌ 1 Äàùà áóðäàí î éàíà áó ÿñðèí ñÿñè éåòìÿç, Äàüëàðûí öçö áÿðêäè, øÿùÿðëÿðè åøèòìÿç. Ìèëéîí èëëèê ñÿññèçëèê, äÿéèøìÿçëèê, ñîíñóçëóã, Äàùà áóíäàí áåëÿñè ìÿíèì éîëóì-éîëñóçëóã. Ùàíû äþøÿ öç ãîéñàì-áèð úûüûð îéàíäûðàð, Àüàúëàð êå÷èäëÿðäÿ éàøûë èøûã éàíäûðàð. Êþðïöñöç äàü ÷àéûíäà õàòèðÿ àäëàìàúû, Êå÷èëìÿç ìåøÿëÿðèí éàõàñû ìÿíÿ à÷ûã. Ýÿëäèêäÿ ñà÷ëàðûìà éàø ÿëèíè ÷ÿêÿð ñèñ. Ìÿí áèð ÷ÿêè äàøûéàì ýþðÿí ùàíñû ýþç ÿéèð. Òÿðÿçèíèí áèð ýþçö — Áàêû, Ìîñêâà, Ïàðèñ, Áèð ýþçöíäÿ êÿíäèìèç þç ãÿìèíäÿ ýþéíÿéèð...

2 Áó àò ùàðäà êèøíÿéèð òèòðÿéèðÿì áó ñÿñÿ, Ýþéäÿí äöøöð åëÿ áèë, äóðóð íÿôÿñ-íÿôÿñÿ. Êå÷ìèøèíÿì, ýÿëìèøÿì, ìÿíäÿí éàí êå÷ÿììÿçñÿí. Áÿñ àòûí öñòöíäÿêè? Éÿùÿðäÿí ñå÷ÿììÿçñÿí. Àéàãéàëûí, áàøà÷ûã. Ðóùóíóí ãàíàäûíäà, Ïèéàäà ãàéûäàúàã, úÿôàêåøëèê àòûíäà. Áÿëêÿ áó óøàã ìÿíÿì, çèë ñà÷ëàðû äàüûíûã, Éåíÿ àò ýÿòèðìèøÿì þçöì þç ãàáàüûìà. Éîëëàðà äà äöíéàäà àðçóëàð ùàêèìäèñÿ, Áó éîëëàðûí áèð óúó þç äîüìà Áàêûìäûñà, Íèéÿ äîüìà äàüëàðäà áèòÿ áèëìÿñèí éîëëàð? Íèéÿ ìÿíèì êÿíäèìÿ éåòÿ áèëìÿñèí éîëëàð? Éà äàüëàðäû ýöíàùêàð, Ùÿð ýÿëÿíÿ éîë âåðìÿç. Àñàí éîë èëÿ ýÿëñÿì éÿãèí ìÿíè äèíäèðìÿç. Äåéèð ïèéàäà ýÿë êè, äèç ÷þê áóç áóëàãëàðà, Àääûìûìäàí äèêñèíìÿê õîø ýÿëèð áó äàüëàðà. Ñþéëÿ, ãîúàëìûøàììû, êîáóä, úîä äåéèëÿì êè, Ãóðáàí îëóì, êÿùÿð àò, ñÿíÿ éàä äåéèëÿì êè?

134

Áÿëêÿ äÿéèøèëìèøÿì, þìðöí ãîâùàãîâóíäà, Ãîëëàðûì áîøàëûáñà äóéàðñàí úèëîâóíäàí! Ñÿí åëÿ ãèñìÿòñÿí êè, ñóñìàüà ãîéìóð ãàíû, Àíàì ìÿíè äöíéàéà ýÿòèðèá ãàíàä öñòÿ. Òÿééàðÿëÿð îâúóíäà äîëàíñàì äà äöíéàíû, Þç àòà îúàüûìà äþíìÿëèéÿì àò öñòÿ!

3 Éåíÿ ýþðöø ãàáàüû ãÿëáèì éàìàí êþâðÿëèá, Àëëàù, íèéÿ áó êÿíäèí èøûãëàðû ñåéðÿëèá. Îðäà êÿíä ãûðàüûíäà áèð òÿíùà ãàðû âàðäû, Þëöì äÿ òÿêÿ ãÿíèì. Ýÿëèá îíó àïàðäû... Áèð èýèä êöñöá ýåòäè, èíäè ìÿçàðû áóìáóç. Àíàñû äà áó åëäÿ ãàëà áèëìÿäè îíñóç. Áó åâèí ñàùèáèíèí ýþçö ÷îõäàí òóòóëìóø Èøûã íÿéèíÿ ýÿðÿê, áó ãàéüûäàí ãóðòóëìóø... Ýþéäÿ ãàðà äåøèêëÿð, éåðäÿ ãàðà àäàëàð, Êÿíäèí óëäóçëó ýþéÿ áåëÿ îõøàðëûüû âàð... Áèðè þâëàä äàëûíúà, áèðè ÷þðÿê äàëûíúà, Áèðè ïàë÷ûãäàí ÷ûõûá áèð ýöí ýþðìÿê äàëûíúà, Êþ÷öá ýåäÿí ãàéûòìàç... áó éîëñóç îáàëàðà, Ãûçëàðû ÿð ýþçëÿéÿí, îüóëñóç îáàëàðà...

4 Íèéÿ êÿíäÿ ýÿëÿíäÿ ÿçÿëêè ñåâèíú ýÿëìèð, Íèéÿ áó ñÿññèçëèêäÿ ÿñÿáëÿðèì äèíúÿëìèð. Åëÿ áèë àçàëûáäû î ÷àë-÷àüûð, î øàäëûã, Åâëÿðèí äóðóøóíäà áèð àç ñîéóãëóã, éàäëûã. Åë áèë òÿáèÿò äÿ äóéüóëàðû îéàòìûð, Óìó-êöñö ÷îõàëûá, àüñàããàë ñþçö ÷àòìûð. Êèìñÿ ãîøìàã èñòÿéèð ìÿíè äÿ ãåéáÿòëÿðÿ, Áó êÿíäÿ éàðàøìàéàí ÷îõöçëö ñþùáÿòëÿðÿ... Áó ãÿäÿð óçàã îëàí, óúãàð îëàí, òÿê îëàí Êÿíääÿ äÿ äèïëîìàòèéà èëàíëàðû äîëàíàí, Áóðäà äà äèçÿ ÷ûõûá éàëàí òþð-òþêöíòöñö, Ãîíøó ãîíøóäàí äåéèð, ãàðäàø ãàðäàøäàí êöñöð... Áàáàëàð êàñûá èäè, àíúàã êþëÿ äåéèëäè Âàëëàù áèç áþéöéÿíäÿ áó êÿíä áåëÿ äåéèëäè.

135

5 Àíàì, íèéÿ ãÿìëèñÿí, ãÿì åëÿìÿ, ÿçèçèì, ×îõ äà ùÿðäÿí öðÿéèí äóìàíëàðà áöðöíöð, Àäûíà áàüûøëàäûì ùÿð âàõò éàõøûíû, ïèñè. Ñÿí âàðñàíñà äöíéàäà ùÿð øåé ýþçÿë ýþðöíöð. Ùÿð áåëÿ àúû éåëäÿí ñûíàí äåéèë öðÿéèì, Äàüëàðûí ðóùó äþíìÿç áó èíàäëàð ÿáÿñäè... Éöç áåëÿ çöëìÿò ýÿëèá éîëóìóçó áöðöéÿ, Áó îáàäà ýóð éàíàí èøûüûí ìÿíÿ áÿñäè. Ñÿíèí þìðöí íóð éîëó — àäè þìöð ñöðìöðñÿí, Ýöë ñÿïñÿí áàü÷à îëàð, ñþç ñÿïñÿí éåðÿ äöøìÿç... Éàõøû êè, ñÿí äöíéàíûí î öçöíö ýþðìöðñÿí Éàõøû êè, øÿðèí ñÿñè ýÿëèá ñÿíÿ éåòèøìÿç...

31.X.1985

ÉÀÉ ÙßÑÐßÒÈ Éàé ýöíöíÿ ÿñÿí éåëëÿð ýþðöí íÿ äåéèð, Éîë öñòöíäÿ éàääàí ÷ûõäû ùàíñû âàðûìûç. Ùàðäà ãàëäû áó äöíéàíûí èëê ýþçÿëëèéè, Òàéàëàðû çèðâÿëÿíÿí õûðìàíëàðûìûç. Ãàøûíàíäà éàç îòóíóí äàøãûíëàðûíäàí Áèð íàõûðûí äûðíàüûíäà ýöìöøëÿíÿðäè. Áèð åë ýÿëèá õûðìàíëûüà éûüûøàí çàìàí Õûðìàí þçö äöíéà áîéäà ýåíèøëÿíÿðäè. À÷ûëàðäû ãîúàëàðûí ùèêìÿò áîü÷àñû, Þòÿí ãûøûí ñîí ãèñìÿòè áþëöíÿðäè òÿí. Âÿë äèøëÿðè ÿí ãÿäèìè áèð éàçû éàçûð Òàõòà öñòÿ ÷óãóí ñàúûí ãÿòðÿëÿðèíäÿí. Àüáèð÷ÿêëÿð áèð òÿðÿôäÿ âåðèá áàø-áàøà, Íÿüìÿëÿðè ýþç éàøûíà ãàðûøûá ýåäèð. Õàòèðÿëÿð öëýöú êèìè òóòóëóð äàøà Áèð ýöëöøäÿ éöç àüðûíûí ãûðûøû ýåäèð...

136

Òóòóí, òóòóí îä éåëêÿíëè î öðýÿëÿðè, Èëê õûðìàíûí ùÿøÿìèíè àò àéàãëàñûí. Úèëîâóíó ôèëàíêÿñèí îüëóíà âåðèí Õàìûíû äà éóìøàëäàúàã, Àëëàù ñàõëàñûí! Ãàéûã êèìè áàòûá-÷ûõûð ãîøàëàøàí âÿë, Áó áÿðÿêÿò äÿðéàñûíà ãÿðã îëìàã àñàí, Áó àäÿòäè ãèñìÿòèíÿ éåòìÿçäÿí ÿââÿë Ïÿðâàíÿòÿê áàøûíà äà äîëàíìàëûñàí. Éàíäàí êå÷ÿí éîë÷óëàðû åíäèðèí àòäàí, Ðóçóìóçóí íöáàðûíäàí äàäìàã âàõòûäû. Õûðìàí-ãûçûë ñàúûìûçäû ýöíÿøèí àëòäà Òîíãàëûìûç åë ñåâèíúè! ×àòìàã âàõòûäû! Êöëÿêëÿíèð, êöðÿêëÿíèð éàé áÿðÿêÿòè, Äîëó êèìè ñîâðóã÷óíóí áàøûíà éàüûð. Õûðìàí öñòÿ ãàíàä à÷àí áó ãûçûë ÷ÿòèð Èøûã îëóá àú ýþçëÿðèí ãûøûíà éàüûð. Òàéàëàðûí ïÿðãóñóíäà êèì éàòûð éåíÿ, Áó áÿðÿêÿò òàõòû öñòÿ ìÿí-áàëàúà øàù! Ìèëéîí èëëèê éîëëàð êå÷èá éåòèøèð ìÿíÿ Óçàã-óçàã óëäóçëàðûí íÿüìÿñè, Àëëàù! Ìÿí îëìóøàì, éà áàøãàñû áó éîëó êå÷ÿí, Ùÿñðÿò èëÿ áîéëàíûðàì þìðöí éàçûíà. Éàé ýÿëèáäè, äàø ãÿôÿñäÿ éåíÿ ùÿð ýåúÿ Îéàíûðàì çÿìèëÿðèí õûøûëòûñûíà!..

1986

ÈÑÒÈÑÓÉÓÍ ÑßÙßÐÈ Ñöáùöí äóìàíûíû áèð øöà êÿñèð. Ãàðà ñÿðèíèíäÿ àëàòîðàíûí Ñÿùÿðÿ à÷ûëàí öðÿê òÿëÿñèð. Àüàðàí äàü éîëó ÷ûëïàã áóäàãòÿê 137

Éåíÿ òÿêÿì-ñåéðÿê ìåéâÿ áèòèðèð — Ãûðìûçû øàëëàðû ÷ÿêèá áàøûíà Ãûçëàð îáàëàðäàí ãàéìàã ýÿòèðèð... Úûüûð öìèäèíè àëûá ÿëèíÿ, Ýÿäèêäÿí ýÿäèéÿ ãóø êèìè ãîíàí. Áóëàã íÿüìÿñèíäÿ ýþçö éóéóëóá Äÿðÿ ùàâàñûíäà ñèððè îõóíàí. Òÿìèç íÿôÿñèíäÿ áèð àíà ÿòðè Ýöëëÿðÿ áÿëÿíèá áàë àðûñûòÿê Ãûçëàð îáàëàðäàí ãàéìàã ýÿòèðèð. Äöíéàéà ãÿôëÿòè úàí ýÿëèð áåëÿ, Áèð àëîâ áóðóëóð äàü éîõóøóíäà. Áèð áóëóä ïàð÷àñû þòöð ÷þë èëÿ, Áèð ãóø ùàâàëàíûð ãàéà ãàøûíäàí. Éûüûá áîü÷àñûíà éàüû, ôÿòèðè, Áàë ñöçöá ãàáëàðà áàë àðçóñóíäàí Ãûçëàð îáàëàðäàí ãàéìàã ýÿòèðèð. Ãûçëàð äà áó èñòè áóëàãëàð êèìè Åëÿ áèë éåð àëòäàí ñöçöëöá ýÿëèð. Ãûçëàð äà äàüëàðûí ýÿíúëèéè êèìè Îáà éàääàøûíäàí öçöëöá ýÿëèð. Ìèí ãîíàã òîïëàéàí åë ñöôðÿñèíÿ Íÿíÿ-áîü÷àëàðäàí áèð ïàé éåòèðèð. Ýöëëÿðÿ äîëàøàí êÿïÿíÿê êèìè Ãûçëàð îáàëàðäàí ãàéìàã ýÿòèðèð. Ãàéàäà àõòàðìà äàü ÷è÷ÿéèíè Éåíÿ éàíàãëàðäà ÷è÷ÿê éàíàúàã. Ñÿùÿð àéàçûíäà ýöë äîäàãëàðû Åëÿ ãàéìàã êèìè ãàéñàãëàíàúàã. Ãûçàðìûø ÿëëÿðè ñöä ÿòèðëèäèð, Ýþçëÿðäÿ à÷ûëûð ýöíÿøèí ÷ÿòðè. Êîðøàëàí éàääàøà òÿçÿ ñþç ñÿïèá, Êþùíÿ éàðàëàðà ùÿð ýöí äóç ñÿïèá Ãûçëàð îáàëàðäàí ãàéìàã ýÿòèðèð... Èñòèñó, 15.IX.1984 138

ÄÀÜËÀÐÄÀÍ ÄÀÜËÀÐÀ ÄÀÍÛØÛÍ... Äàüëàðäàí äàüëàðà äàíûøûí àíúàã, Äöçÿíëèê íÿ áèëèð äàü äåéèëÿí íÿ... Çèðâÿ âöãàðûíû äóéìàã óìóëìàç Ñåëàá ãÿçÿáèíÿ ùÿð ÿéèëÿíäÿí. ×è÷ÿêäÿí ÷è÷ÿéÿ äàíûøûí àíúàã Ýþéëÿðèí äèëèäèð ýöëëÿðèí äèëè. Àéàã äàëàéàíëàð, ÿë ãàíàäàíëàð Ýöíÿøäÿí ïàé ýÿëÿí äèëè íÿ áèëèð... Öðÿêäÿí öðÿéÿ äàíûøûí àíúàã, Àíúàã äóéóëìàãëà ýöúëöäöð öðÿê. Î äàøà ñûüûíûá éàøàéà áèëÿð Àíúàã äàø ÿëëÿðäÿ ÷èëèêëÿíÿúÿê. Ñåâýèäÿí ñåâÿíÿ äàíûøûí àíúàã Éàíûá öðÿéèíèí áàøû ýþéíÿñèí Þçö áèð ùÿñðÿòäÿí éàíìàéàíëàðà Þçýÿ îúàüûíûí êþçö íåéëÿñèí. Áÿñ Âÿòÿí... Óøàüà òàíûò Âÿòÿíè, Ãîé ùîïñóí êþíëöíÿ ëàéëàëàðëà òÿí Ùÿð éåíè óøàãëà èëê ãÿäÿì àòûá Þìðöíö òÿçÿäÿí éàøàéûð Âÿòÿí! Èñòèñó, 16.VIII.1984

ÍÀÇÈÌ ÙÈÊÌßÒ ÉÎËÓ ßýÿð èíñàí þëÿíäÿ þìöð áàøà ÷àòûðñà, äàéàíûðñà ùÿðÿêÿò Áÿñ áó ãÿáðèñòàíëûãäà ùàðà áåëÿ éîë ýåäèð, òÿëÿñèð Íàçèì Ùèêìÿò? Ñàíêè äîíóá ãàëìàéûá ãàðà ìÿðìÿð úèëäèíäÿ, ñîéóã áèð àí è÷èíäÿ, Éàéûíäàí ÷ûõàí îõäóð, äàùà ýåðèéÿ äþíìÿç, 139

êå÷ÿð, êå÷ÿð áÿõòèíÿ äöøÿí òóôàí è÷èíäÿí... ...Øàèðëÿð éåð öçöíÿ øåèð éàçìàüà ýÿëìèð! Ýÿëèðëÿð áó äöíéàíûí òàðàçëûüû èòÿíäÿ. Ýÿëèðëÿð öðÿêëÿðÿ äÿìèð ïÿðäÿ ÷ÿêèëèá, äàìàðëàðäàí ãàí éåðèíÿ ïàñëû ñóëàð ýåäÿíäÿ! Òÿêúÿ øàèðëÿð äþçÿð äöíéàíû ÿéÿí äÿðäÿ, éåðè øàð êèìè ñûõàí ÿðèìÿç ãÿì éöêöíÿ. Ìèëéîí ãÿëáÿ ñûüìàéàí èçòèðàáëàð, ÿçàáëàð, äÿðäëÿð, ãÿìëÿð ñûüàúàã áèð øàèð öðÿéèíÿ! Øàèðëÿð éåð öçöíÿ ýÿëìèðëÿð õóìàð ýþçëÿ áàõûá ýöëÿ-÷è÷ÿéÿ, ãàäûíëàðûí íàçûíà øåèð äåéèá ýåòñèíëÿð... Ýÿëèðëÿð èíñàíëàðûí êþíëöíÿ èøûã ñÿïèá ÿäàëÿò ýþéÿðòñèíëÿð! Ñÿí îíó ãÿôÿñÿ ñàë, þìöðëöê äóñòàã åëÿ, äîüðà, éàíäûð, ñûíäûð, àò... ùÿð øàèðèí ãÿëáèíäÿ ÿí øèðèí áèð ñåâýèäèð, áÿëêÿ àúûëûüûéëà ÿçèçäèð, õîøäóð ùÿéàò... Äþðä äèâàð àðàñûíäà, äóñòàãõàíà êöíúöíäÿ áèð þìöð ãóðáàí âåðÿí, Úàí-úàí äåäèéè éóðääàí óçàãëàðäà úàí âåðÿí Áèð øàèðÿ éóðäóíäà éàñàã, éàä äåñÿëÿð äÿ, Öçäÿ ÷àðìûõà ÷ÿêèá, è÷äÿ èñòÿñÿëÿð äÿ Âÿòÿíèí êþêñöíäÿ äàøûéûá ýåúÿ-ýöíäöç, âÿòÿíèí ðóùóíó òàíûòäûðàí î èäè. Þëöì ñÿëòÿíÿòèíäÿí ãàëõûá-äèêÿëèá éåíÿ, éåíÿ öçö òóôàíà, Òöðêèéÿéÿ éîë ýåäèð! Éàõàëûã ãàëäûðûëûá, êöðÿí ñà÷û àëíûíäà, ïàëòîñóíóí úèáèíäÿ ùÿð ÿëè áèð ãóìáàðà, Àëíû çèðåùãûðàíòÿê äèðÿíá ñîíñóçëóüà, ìÿðìÿðèí ñîí ãàòûíà, ßáÿäèëèê ñÿää ÷ÿêèá îíóí éîëóíó êÿñÿí þëöì àäëû äèâàðà!.. Àíúàã î ýåðè äþíìöð, éîðóëìóð, öç ÷åâèðìèð, éîëëàðûíû ñàõëàìûð òóôàí, òÿêëèê, ãàðàíëûã, Áó ìÿðìÿð ãÿôÿñëÿðè ãîïàðûá þç éåðèíäÿí îíóí àääûìëàðûéëà éöéöðöð ãÿáðèñòàíëûã!.. Ìîñêâà, Íîâîäåâè÷éå, 11.XI.1985 140

ÝÖÍÄÖÇÖÌ ÝÞÇËßÉÈÐ Î êþðïÿ ÿëëÿðè ìÿíèì ýþð íÿéèì, — Èñòèäÿ éåëïèéèì, ãûøäà êþéíÿéèì... Áèð “àòà” êÿëìÿñè îëàð êþìÿéèì Àüðûëàð è÷èìäÿí äèäÿíäÿ ìÿíè... Áàøûìäà èëäûðûì ÷àõñà — áàõìàðàì, Èëëÿðèì ñåë îëóá àõñà áàõìàðàì, Çàìàíà áàõìàðàì, âàõòà áàõìàðàì Ãîðóéàð áó ðóùäà, áÿäÿíäÿ ìÿíè. Íÿüìÿñè — ìèí ñÿñëÿ ÷àüðûøàí íåéëÿð, Õÿéàëû óëäóçëàð àëûøàí ýþéëÿð, Ìÿíÿ áó ãöðáÿòèí ýåúÿñè íåéëÿð? Ýöíäöçöì ýþçëÿéèð Âÿòÿíäÿ ìÿíè!..

17.X.1979

ÝÖÍßÁÀÕÀÍ ÇßÌÈÑÈÍÄß Ñÿùÿð ýöíÿáàõàí çÿìèñè øåùëè, Êþðïÿ ýöíÿøëÿðäè îäñóç éàíàíëàð. Áèð áîéà äöçöëÿí ÿñýÿðëÿð êèìè Öçö öôöãÿäè ýöíÿáàõàíëàð. Áöòþâ áèð çÿìèíèí öçö ýöíÿøÿ, Îâúóíäà ìèíëÿðëÿ áàëàúà ÷ûðàã Éàøûë áèð äöíéàíûí öçö ýöíÿøÿ! Áèð ÷þëöí, áèð äöçöí, áèð ñîíñóçëóüóí Ùÿéàòûí, çàìàíûí öçö ýöíÿøÿ! Ñóñäóì òîðàüàéûí ñÿùÿð ùèìíèíÿ, ×þëëÿðÿ èøûãëà íÿüìÿ éàüûðäû. Êè÷èêëè, áþéöêëö áèð þëêÿ êèìè Çÿìèëÿð áîé ÷ÿêèá ýöíÿ áàõûðäû.

141

Ùàìûíûí îâúóíà ñÿàäÿò ïàéû Åéíè áþëýö èëÿ éàüñà íÿ îëàð?! Ìèëëÿò äÿ áèð ùàéà ãàëõûá éóõóäàí Åéíè áèð ìÿñëÿêÿ áàõñà íÿ îëàð. Äè ýÿë òÿáèÿòè àíëàìà áóðäà, Îíóí äÿðñëÿðèíèí ñîí ìÿãñÿäè áèð! Àäè ýöíÿáàõàí çÿìèñè áèçÿ Ãîâóøìàã þéðÿäèð, áèðëèê þéðÿäèð! Ãàðäàø äóéüóñóéëà ÷èéèí-÷èéèíÿ Çöëìÿòäÿ è÷èíÿ ÷ÿêèëÿí õàëãûí Ýöíÿøÿ à÷ûëûá ýöíÿáàõàíòÿê Áèð àíäà, áèð ùàéà äèêÿëÿí õàëãûí. Øàèðè îëìàãäû ÿí ýþçÿë ïåøÿ... Áÿëêÿ áóíà ýþðÿ ùÿð ñÿùÿð åðêÿí Ýöíäîüàíà áàõûá éîë ýþçëÿìèøÿì!.. Àëáåíà, 1985

ßËÀÚ ÍßÄÈÐ Àéòÿí õàíûì, Áèð þëêÿäÿ àäëàðûíûç äÿéèøèëèá òöðêëöéöíöç äàíûëûðñà, Áóðà Ñèçÿ Âÿòÿí äåéèë, Âÿòÿí äåéèá éàíûëûðñàí... Àäûí äþíöá Ìèëêà îëóá, Ìèëéîí éàðûì òöðê èäèíèç Ìèëéîí éàðûì êþëýÿ îëóá. Áèð ìèëëÿòÿ äèðè-äèðè þëöì ìàðøû ÷àëûíûðñà, Òöðê äèëèíäÿ ñþç äåìÿéÿ, 142

èõòèéàðûí àëûíûðñà, èøëÿäèéèí áó äöêàíûí, ýåéèíäèéèí áó ïàëòàðûí, ãàçàíäûüûí áó ÷þðÿéèí íÿ ãèéìÿòè? Ñÿí áóíëàðû ýåðè ãàéòàð Âàðëûüûíû òàïûá ýÿòèð... Ìÿíèì äèëèì éàñàã äåéèë, áèë, ÿçèçèì. Ýþç éàøûíû éàíàüûíäàí ñèë, ÿçèçèì. Ìÿí äÿ àäàì áàëàñûéàì, ùàíñû ïàñïîðò äàøûñàì äà ñÿíèí äîüìà ãàðäàøûíàì. Àíúàã ãÿëáèì ãàïàíûáäû ýþç éàøûíà Áó ãàòàðäà éåðèì éîõñà âàõòûíäà éåð òàïìàëûéàì ìÿãàìûíäà äöøìÿëèéÿì. Ìÿí ÿçÿëäÿí àù-íàëÿíèí, ñûçûëòûíûí äöøìÿíèéÿì! Áèðè áàõûð, áèðè éåéèð, áèðè ñóñóð, áèðè äþéöð, êàðâàíûíûç ùàðäàí ýÿëäè, ùàðà ýåòäè. Áó ÿñðäÿ ýþç éàøûíà áåë áàüëàìàã úèíàéÿòäè... Ìÿíèì ñèððèì þçöìÿ éöê, Ìÿíèì äÿðäèì þçöìÿ áÿñ... Ìÿíäÿí íèúàò óìóðñàíñà óììà ÿáÿñ! Äöíÿí ÿðèí Ìóñòàôàéäû, áó ýöí êèìäè? ×àüûð, ýÿòèð. Ìÿí ÿðèíÿ ñþéëÿéÿðÿì, áó äÿðäëÿðÿ ÿëàú íÿäèð. — Áîëãàðûñòàí, 3.XI.1985 143

ÏÎËØÀÄÀÍ ÁÈÐ ÉÀÐÏÀà Æóðíàëèñò Áåàòà Êàð÷åâñêà ÿçÿìÿòëè Ìàçîâåñê ãàëàñûíûí öñòöíäÿí þç åâëÿðèíè ýþñòÿðäè. Àëìà áàüëàðûíûí àü ÷è÷ÿéèíÿ áöðöíìöø åâèí ýþðêÿìèíäÿ öðÿéè ÷ÿêÿí áèð äîüìàëûã âàð èäè.

Àëìà áàüëàðûíûí àü éóõóñóíäà Óéóéóá ÷þëëÿðäÿ éîë ýþçëÿéÿí åâ Ñÿíè áó äöíéàéà ýÿòèðèá àíúàã Áèçèì åâèìèçäÿí óçàãäà, ùåéèô... Ìÿíè áàõûøëàðûì ÷ÿêèð î åâÿ, ×þëëÿð öðÿéèíäÿí àëûá øÿêëèíè. Ùåéèô öðÿéèíäÿí, þç òîðïàüûíäàí Ãîïàðûá àïàðìàã ÷ÿòèíäèð ñÿíè. Þìðöí áó éàøûíäà áèð çÿðèô êöëÿê Êþíëöìö ùÿñðÿòëÿ ñûíàéàúàãäûð. Àììà äàüëàðûìûç ýþçëÿðè éîëäà Ãàéûäûá ýåòìÿñÿì ãûíàéàúàãäûð. Éà ìÿí áó ãàëàíûí äàøû îëàðàì, Éà ðóùóì ãàéûäàð áó éåðÿ ùÿð ýöí Àëìà ÷è÷ÿéèíÿ áÿíçÿéÿí ãûçûí Çÿðèô öðÿéèíè ñåéð åòìÿê ö÷öí...

11.V.1986

ÀÌÅÐÈÊÀ ÌÖÜßÍÍÈÑÈ ÉÅËÅÍÀ ÕÅÉÌÓÐÀ Òåëëÿðèíäÿ éåòèøìèø çÿìèëÿðèí ãûçûëû, Öçöíÿ áó äöíéàíûí õîøáÿõòëèéè éàçûëûá. Óëó íÿíÿëÿðèíèí àâðîïàëû ãàíûíäàí, Íÿüìÿéëÿ äàëüàëàíàí Óêðàéíà öììàíûíäàí 144

Öçöí ýöíÿáàõàíòÿê ýöíÿ, ýöíäöçÿ à÷ûã. Ýþçöíäÿêè îä áÿñäè ëàï çöëìÿòäÿ éîëà ÷ûõ! Óçàã, äîüìà êÿëìÿëÿð äèëèíäÿí òÿê-òÿê ãîïóð, “Ìèí èëèí òàíûøûéûã!” — Ñþçöíäÿí öðÿê ãîïóð... Éà ïå÷åíåã, éà ãûï÷àã, éà äà ùóí áóëóäóíäàí Áÿëêÿ èêè äàìëàòÿê àéðûëìûøûã áèð çàìàí. Îõóäóüóí íÿüìÿëÿð öðÿéèìäÿí áîé àòûá, Áÿëêÿ îíó íÿíÿìèç ýöí äàüëàðû àøàíäà, Ãîíøó àëà÷ûãëàðäàí ñÿñëÿøÿíäÿ éàðàäûá Ñà÷ëàðûí áàéðàã êèìè éåëëÿíèð êö÷ÿ áîéó, Öñòöíäÿ íèøàíû éîõ, óëäóçó éîõ... àéðû éîõ... Ìÿùÿááÿò áàéðàüûäû ãèòÿëÿð àðàñûíäà Ñÿðùÿäñèç áèð äöíéàäà áó áàéðàüûí òàéû éîõ!.. ßí ãÿäèì àéðûëûãäàí ãÿäèìäè áó ìÿùÿááÿò, ßëëÿðèìÿ ñûüûíàð, êå÷èá ìèí èëëèê éîëó. Äöíéà áèð òÿðÿçèäèð — áèð ýþçöíÿ öðÿéèí, Áèðèíÿ äÿ ñèéàñÿò îéóíëàðû ãîéóëóð. Êþíëöìäÿêè áóç äàüû ÿðèéèð ñÿñ-ñÿìèðñèç, Áèðúÿ äàìëà ýþç éàøû éöç éàëàíà õÿòò ÷ÿêÿð. Ãÿì åëÿìÿ, ýþçÿë ãûç, ñÿí ýöíàùêàð äåéèëñÿí, Èíñàíëàðû àéûðàí çàìàí õÿúàëÿò ÷ÿêÿð! Êþíëöìöçäÿ ýþéëÿðèí ÿáÿäè áèð àòÿøè, — Ðàêåòëÿðè êöë åëÿð, ñÿðùÿäëÿðè îäëàéàð! Õîøáÿõòëÿðèí õîøáÿõòè èêèìèçèê áÿëêÿ äÿ. Ñåâýèìèç éöç éàñàãû áèð íÿôÿñÿ àäëàéûð! Ãóëàüûíà íÿ ãÿäÿð áþùòàíëàð ÿêèëñÿ äÿ Ýþðöðñÿí êè, à÷ûãäû öðÿéèì ýöë öçöíÿ. ×ÿêèøìÿëÿð, ùÿäÿëÿð áàòà áèëìÿç, ãÿì éåìÿ, Ìàùíûëàðëà òèêèëÿí ìÿùÿááÿò êþðïöñöíÿ.

1986 145

ÀÉÐÛËÛÜÛÍ ÄÈËÈÍÈ ÞÉÐßÍÈÐßÌ ×è÷ÿêëÿð áàùàðûí äèëèíè þéðÿíèð, àðûëàð ÷è÷ÿêëÿðèí. Éîëëàð éîõóøëàðûí äèëèíè þéðÿíèð, äàëüàëàð êöëÿêëÿðèí. Äèë þéðÿäèð — ýöí àéà, éàüûø éåðÿ áèëèðÿì. Êÿíäÿ òîðïàã äèëèíäÿí èìòàùàíà ýÿëèðÿì. Õÿçàí äèëè, ãàð äèëè — Ïàéûçûí, ãûøûí áàðû Áó äèëëÿðè áèëìÿñÿê Áèç äÿ ëàë-êàð îëàðûã. Èëäûðûì áóëóäóí äèëèíè þéðÿíèð, Ýÿìèëÿð äÿíèçèí. Àéðûëûüûí äèëèíè Þéðÿíèðÿì, ÿçèçèì. Àðàìûçäà äÿíèçëÿð, ÷àéëàð, ìåøÿëÿð, äàüëàð. Äöíéàíûí ö÷äÿ áèðè — àüëà ýÿòèðìÿê ÷ÿòèí. Ýÿëìèøÿì óçàã åëäÿí þç äèëèíäÿ ñîðóøàì. Ýþðöì êè, íÿ èñòÿéèð Ìÿíäÿí ñÿíèí ùÿñðÿòèí...

ÃÎÂÓØÀ ÁÈËÌÈÐ Éàüûð þìðöìöçÿ òàëåéèí ãàðû, Áèð îëñàã — àéðûéûã, àéðûëñàã — áèðèê. Áèç êè áó äöíéàíûí áÿõòèéàðëàðû, Áèç êè áó äöíéàíûí áÿäáÿõòëÿðèéèê!.. Êþêñöìäÿí áèð ñåâýè öììàíû êå÷èð, Ñÿí áàõñàí ýþðìÿçñÿí — ñàùèëëÿð äîíóá.

146

Öðÿéèí ÿí èñòè ñþçëÿðè ñå÷èð, Äèëèì ïû÷ûëäàéûð ÿí ñîéóüóíó. Áàõûøûì äþøÿíèð ýåòäèéèì éîëà, Öç-öçÿ ýÿëèðèê, äàéàíûð çàìàí. Öðÿéèì ñÿíèí÷èí êöë îëà-îëà Ñþùáÿò áàøëàéûðûã áèð àéðûñûíäàí. Åëÿ áèë ãîð äîëóð öðÿê éåðèíÿ... Ìÿíè ãàíàäûíäà ó÷óðóð áó éîë “Ñÿíñèç íÿ éàõøûëûã”? äåìÿê éåðèíÿ Äåéèðÿì: Éàõøûéàì, éàõøûéàì, ñàü îë!” Àù, ñÿíÿ ñåâèëìÿê íåúÿ éàðàøûð, ßëëÿð éàäûðüàéûá éîâóøà áèëìèð. Ýþéäÿ èêè óëäóç ÷îõäàí áàðûøûá Éåðäÿ èêè èíñàí ãîâóøà áèëìèð.

ÁÈÐÈÌÈÇ ÑÀÜ ÝÞÇÖÊ, ÁÈÐÈÌÈÇ ÑÎË ÝÞÇ Áèçèì àðàìûçäà áåø àääûìëûã éîë, Ýþçäÿ ãàø àðàñû! Îíäàí äà àçäû... Äè ýÿë êè, ùÿðÿìèç áèð ïëàíåòäÿ Éàøàñàã áó ãÿäÿð àéðû îëìàçäûã. Äöíÿíêè ýöíöìñÿí — àíúàã íÿ ôÿðãè, Ìèëéîí èëëÿð êèìè ýåðè äþíìÿçñÿí Øÿêèëòÿê áàõûðñàí äèíìÿç-ñþéëÿìÿç Àéðû áèð òàëåéèí ÷ÿð÷èâÿñèíäÿí. Áÿëêÿ ñàáàùûìñàí — ÿë àòñàì ÷àòàð Áó ýöí äÿ äîëàíûá þòöøÿð, íÿ ãÿì. Ùåéèô êè âÿäÿñè ýÿëèá éåòèøÿí Õÿñòÿòÿê ñàáàùà éåòÿ áèëìÿðÿì.

147

Ýþçöìöí þíöíäÿ ñÿùðà èëüûìû, Ýþçöìöí þíöíäÿ øèðèí áèð éóõó — Îâúóìäàí ãàéíàéûá ÷ûõàí áóëàãñàí Ñóëàðûí ñÿðùÿääÿí î òàéà àõûð. Öðÿéèí þíöìäÿ øþëÿëÿð ÷ÿêèð, Ìÿíèì áÿõòèìÿäèð áåëÿ ýóð îúàã. Ó÷óðàì áó îäà ãûçûíìàã ö÷öí ßëèì áóç øöøÿéÿ òîõóíóð àíúàã. Äÿíèçäÿ äàëüàíûí þìðö äÿ áåëÿ — Áèðè ãîâàúàãñà, áèðè ãà÷àúàã. Áèðèìèç ñàü ýþçöê, áèðèìèç ñîë ýþç Ýöçýöäÿ ýþðöøÿ áèëèðèê àíúàã!

ÝÈÇËÈ ÑßÑ Éàìàí þéðÿíìèøÿì ñÿíèí ñÿñèíÿ, Ñåâèíú íÿôÿñèäèð öñòöìäÿí ÿñÿí. Áèð öìèä ãûðûëàð, áèð èøûã ñþíÿð, Áèð ÷åøìÿ ãóðóéàð-çÿíý åëÿìÿñÿí. Íÿ áèð ýþðöø âÿäè, íÿ áèð óìàúàã. Òàëåéèí ùþêìöíö ãûðà áèëìèðèê. Äîäàãäà éöç ñóàë éàøàéûð àíúàã Áàðû áèðúÿñèíè ñîðà áèëìèðèê. Åëÿúÿ áèëèðÿì, þòöøìÿéèá éàç, Âàðñàí! Õàòûðëàéûð áèð íàìÿëóì êÿñ. Èñòè ãóúàã à÷àí íå÷ÿ âÿäÿáàç Áó âÿôàëû ñÿñè ÿâÿç åëÿìÿç. Ìÿíèì äèâàðëàðûì øöøÿäè áÿëêÿ, Áÿëêÿ áó òåëåôîí ìÿíè ýþñòÿðèð. Àéàüûì àëòûíäà íå÷ÿ éàä þëêÿ, Áàøûìûí öñòöíäÿ ñÿíèí ýþçëÿðèí!..

148

Òàíðû ñÿáðè âàðñà áó ýèçëè ñÿñäÿ Îíóí þðòöéöíö à÷ìàã äà ýöíàù, Ýöíàùäû èñèíìÿê þçýÿ íÿôÿñäÿ, Àíúàã ìÿùâ åëÿéèá ãà÷ìàã äà ýöíàù! Ðóùóí êþìÿê÷èäèð ìÿíÿ ùà÷àíäû, Èøûüûí ñÿïèëèá éîëóìà ìÿíèì. Íàìÿðä ó÷óðóìëàð àüûç à÷àíäà Ýþðöíìÿç ÿë ýèðèð ãîëóìà ìÿíèì. Éàìàí þéðÿíìèøÿì ñÿíèí ñÿñèíÿ, Èñòÿéèí äöíéàíû ìÿíèìëÿ ýÿçÿí. Áÿëêÿ éîë ãûðûëàð, ÷èéèíäàø èòÿð, Áÿëêÿ öðÿê ñóñàð-çÿíý åëÿìÿñÿí! *** Áó ÷ÿìÿíäÿ áèð ÷è÷ÿê âàð, Ùàðà áàõñàì ýþðÿñèéÿì. Áó ÷ÿìÿíäÿ áèð ÷è÷ÿê âàð, ßë óçàòñàì äÿðÿñèéÿì. Áàõûøûíäàí êþíëöìÿ éîë, Äîäàüûíäàí áèð ñþç éàíûð. Áó áàùàð äà áÿùàíÿëè Íÿôÿñèìäÿí ïàðäàãëàíûð. Ùÿð èíñàíûí áèð áàùàðû, Ùÿð áàùàðûí áèð ÷è÷ÿéè. Î þìöðëöê áàùàðûìäû — Î þìöðëöê ñèðð ÷è÷ÿéè. Ìÿíèìêèäèð ùÿð ñà÷àüû, Ôèêðè, ñþçö, äöøöíúÿñè. Îëìóøëàðû, îëàúàüû, Êþêñöíäÿêè ùÿð íÿôÿñè.

149

Áó ÷ÿìÿíäÿ áèð ÷è÷ÿê âàð... Áó ÷ÿìÿíÿ ýèðìÿê îëìàç... Éàðàíàíäàí ìÿíèìêèäèð — Àíúàã îíó äÿðìÿê îëìàç!.. *** Éóéóðñàí ñà÷ûíäàí þïöøëÿðèìè, Þïöøëÿðèìÿ ýþç éàøûì ãàðûøìûøäû — Éóéóðñàí ýþç éàøëàðûìû. Ýþç éàøëàðûìà èëëÿðèí ùÿñðÿòè ãàðûøìûøäû. Éóéóðñàí èëëÿðèí ùÿñðÿòèíè. Èëëÿðèí ùÿñðÿòèíÿ ñÿíèí øÿêëèí ùîïìóøäó — þç øÿêëèíè éóéóðñàí. Þçöíäÿí àéðû äöøìÿê áåëÿ éàõøû èøäèìè, ñà÷ûíû éóéà-éóéà ìàùíû äà îõóéóðñàí?!

1984

ÁÀÐÛØÀ ÁÈËÌÈÐßÌ Áàõûðàì ñåéðÿëèð úÿðýÿëÿðèìèç. Áàðûøà áèëìèðÿì áó éîõëóã èëÿ. Þìðöí ïàéûçûíäàí öçöìÿ âóðàí Öðÿéè äîíäóðàí ñîéóãëóã èëÿ. Éîõóøëàð öçöìÿ äàéàíûð ùÿðäÿí, Öðÿéèì ñèíÿìäÿ ñþçöìÿ áàõìûð. Äöíÿí éîëëàðûìà ãóðáàíëàð äåéÿí Ìÿðùÿìÿò ýþñòÿðèá öçöìÿ áàõìûð. Ýóéà íÿ õîø ñþçÿ ùàããûìûç ãàëûá, Íÿ äÿ áèð èñòÿéÿ úàâàá âåðìÿéÿ.

150

Þçöìöç áó éîëó áàøà âóðìàìûø Áîðúëóéóã ùàìûéà éîë ýþñòÿðìÿéÿ. Ùàðà áîéëàíûðñàí, íÿéÿ áàõûðñàí Öñòöíäÿ êèìèíñÿ äàèì ýþçö âàð. Áèðúÿ êþíëöìöçäö þç ÿëèìèçäÿ Îíóí äà éöç ãàíóí ìöøòÿðèñè âàð. Àëíûìûí ãûðûøû, ñà÷ûìûí àüû, Èëëÿðëÿ ýþçöìÿ ñÿññèç éàüàí ãÿì Ìÿíÿ ñþéëÿéèð êè, éåòèøèá ÷àüûí, Áàéðàüû çèðâÿäÿí åíäèðìÿëèéÿì. Åùåé, öðÿéèìÿ àé êèìè äîüàí, Ìÿí ñÿíÿ éàä ýþçëÿ áàõàí äåéèëÿì, Èøûüûí ñèððèìè âóðñóí öçöìÿ, Äàùà þç ñèððèìäÿí ãîðõàí äåéèëÿì. Ðóùóìà åëÿ áèð ñåâèíú ýÿòèðäèí, Ïàéûç éåëëÿðèíÿ ãàðûøìàðàì ìÿí. Íÿ ãÿäÿð äöíéàäà ñÿíèí åøãèí âàð Þëöì éàëâàðñà äà áàðûøìàðàì ìÿí!

ÕßÁßÐÑÈÇ ÝÅÒÌß Õÿáÿðñèç òþêöëöð éàç éàüûøëàðû, ×ÿìÿíëÿð õÿáÿðñèç áÿçÿð äöíéàíû. Ñà÷ûìà ÿëÿíÿð äàüëàðûí ãàðû Ôèêðèì áóëóä êèìè ýÿçÿð äöíéàíû. Þìöð áó éöéÿíñèç àòà áÿíçÿòìÿ, Ñÿíÿ éàëâàðûðàì, õÿáÿðñèç ýåòìÿ. Èëëÿð äÿ þìöðäÿí õÿáÿðñèç ýåäÿð, Áèëìÿçñÿí ùàéàíäà áèòÿð ùÿñðÿòèí. Ìÿíèì àéðûëûüà äþçöìöì éåòÿð, Äè ýÿë êè õÿáÿðñèç àéðûëûã ÷ÿòèí.

151

Êèðïèêäÿí àéðûëàí éàø êèìè èòìÿ, Ñÿíÿ éàëâàðûðàì, õÿáÿðñèç ýåòìÿ! ×è÷ÿêëÿð îõóéóð ÷è÷ÿê äèëèíäÿ, Öðÿê íÿüìÿñèíè öðÿê åøèäèð. Ðóùóìäà õÿëâÿòè àüðûëàð áèòÿð, Õÿáÿðñèç ùöúóìëàð äöøìÿí èøèäèð — Þçöíö áó ÷ÿòèí éîëà þéðÿòìÿ, Ñÿíÿ éàëâàðûðàì, õÿáÿðñèç ýåòìÿ! Äöíéàéà ìèí ñèððèí ñîðüóñó éàüûð, Ùàíñû öíâàíàäûð, áèëÿí òàïûëìàç. Ñÿí ìÿíèì äÿðäèìÿ øÿðèêñÿí àõû, Ñÿíñèç äÿðäëÿðèìè áþëÿí òàïûëìàç. Áåëÿ çàðàôàòëà ìÿíÿ ÿðê åòìÿ, Ñÿíÿ éàëâàðûðàì, õÿáÿðñèç ýåòìÿ! Ãàéàäàí êèìèíñÿ ýþç éàøû àõûð, Ñîíóíúó ìÿêòóáëó éàìàúäàêû èç. Ãÿáðèñòàí éîëëàðû áèçñèç äàðûõûð, Þëöì ãàïûìûçû ýöäöð õÿáÿðñèç... Þìðöìöç äèäèëèð, öðÿéè äèäìÿ, Áó éîëëàð ýåðèéÿ äþíìÿéÿúÿêñÿ Áó íÿüìÿ éåíèäÿí äèíìÿéÿúÿêñÿ Ñÿíÿ éàëâàðûðàì, õÿáÿðñèç ýåòìÿ!

ÌÈÍ ÈËËßÐÈÍ ÙßÑÐßÒÈ ßëèí òîõóíàí êèìè Ðóùóìäàí áàø ãàëäûðûð ìèí èëëÿðèí ùÿñðÿòè. Äöíéà éàðàíàí ýöíäÿí ìÿí äÿ ñÿíÿ ùÿñðÿòÿì... Êþíëöìÿ äèíúëèê âåðÿí ÷åøìÿñèäèð äàüëàðûí. Ìèëéîí ýöëäÿí-÷è÷ÿêäÿí 152

îä àëûá äîäàãëàðûí. Ãîéíóíó à÷àí êèìè ÿñèð áàùàð éåëëÿðè. Ñÿí ñåâýè ùàâàñûñàí ÿñðëÿðèí, èëëÿðèí. Èêèìèç ýþðöøìöðöê, — ýþðöøöðÿì ùÿéàòëà, êå÷ìèøëÿ, ýÿëÿúÿêëÿ, Îäóíó áèçÿ âåðÿí íå÷ÿ-íå÷ÿ öðÿêëÿ, Éÿãèí áó éåð öçöíÿ áèð ýþçÿë ýÿëìÿëèéìèø íÿ âàõòñà ñÿí íèøàíäà, Ãÿùðÿìàíëûã ðóùóíó îéàòìàã ö÷öí ãàíäà. Éÿãèí áó éåð öçöíÿ áèð ýþçÿë ýÿëìÿëèéìèø î êþêäÿí, î íÿñèëäÿí Ìÿíÿ îä íÿüìÿñèíè îõóìàã ö÷öí çèëäÿí... Íÿ “ñåâýèëèì” éàðàøûð, íÿ “éàðûì” ñþçö ñÿíÿ. Áèðúÿ Àëëàù ãûéìàñûí Äöøìÿñèí ýþçö ñÿíÿ!..

ÖÇÖ ÑßÍß ÉÀØÀÉÛÐÀÌ ×àéëàð öçö äÿíèçÿ áîé àòûð, ×è÷ÿêëÿð öçö ýöíÿøÿ. Öçö ñÿíÿ éàøàéûðàì ùÿìèøÿ. Ýåúÿëÿð éóõóìà äîëóðñàí, Ýöíäöçëÿð ãîðõóìà, Ìÿí ñÿíè àõòàðìûðàì Òàëå ÷ûõàðûð ãàáàüûìà. Ùÿð øåé ñÿíÿ áàüëûäûð — Ùÿòòà äÿðä-ñÿð, èíòèçàð, 153

Ãÿì íÿäèð êè, îíäà äà Úàíëû áèð ùåéêÿëèí âàð. ßí óçàã ãöðáÿòëÿðèí áóç êèìè äàøû áåëÿ, Äÿíèçëÿðèí äàëüàñû, ýþéëÿðèí ãóøó áåëÿ — Ñèðëè, ýþçÿýþðöíìÿç áèð ñèìëÿ ñÿíÿ áàüëû. Éàøàéûðàì äöíéàäà öðÿéèìèí àüðûñû, ýþçöìöí èøûüûéëà, öìèäèìëÿ, äÿðäèìëÿ, ùèññèìëÿ ñÿíÿ áàüëû. ... Òîðïàã öçö ýþéëÿðÿ éàøàéûð, öçö ýþéÿ, Àëëàùà... Ìÿí äÿ àäè òîðïàüàì! Öçö ñÿíÿéÿì ùÿð àí, öçö ñÿíÿ-ùÿñðÿòÿ, öçö ãÿìÿ, ìþùíÿòÿ. Öçö úàâàáñûç ñþçÿ, áîøëóüà, èòêèëÿðÿ! Ñÿíè ÿëèìäÿí àëàí èøûãñûç áèð ñÿùÿðÿ!.. ÑßÍÈ ÝÞÇËßÉÈÐßÌ Ñÿíè ýþçëÿéèðÿì ýöíëÿð óçóíó, Ñààòëàð óçóíó, àíëàð óçóíó! Çàìàí äà äàø êèìè äîíóá éåðèíäÿ, Áóëóäëàð þòöøìöð, êöëÿêëÿð ÿñìèð. Àéðûëûã ùþêì åäèð éåð öçÿðèíäÿ Ìÿí ýöíö ãîâñàì äà ýöíëÿð òÿëÿñìèð. Êÿäÿð êàðâàíûäû þìöðäÿí ýåäÿí, Äöíéàíûí äàüûíäà, äöçöíäÿ ùÿñðÿò.

154

Òÿê ìÿíè àéðûëûã öçöðñÿ íÿäÿí Áöòöí àäàìëàðûí ýþçöíäÿ ùÿñðÿò. Éîëëàð øàùèäèìòÿê äóðóð öçöìÿ, Äåéèð êè, àõòàðìà, àðàìà, àíìà! Îíó ìÿí àïàðäûì, ìÿí ãàéòàðàðàì, Ñÿíÿ éàíìàéàíà ñÿí áåëÿ éàíìà! Ñÿíè ýþçëÿéèðÿì, ñÿíè, òÿê ñÿíè, Àüàúëàð ÷è÷ÿéè ýþçëÿéÿí êèìè. Ìÿùáóñ àçàäëûüûí èëê ñÿùÿðèíè, Äöíéà ýÿëÿúÿéè ýþçëÿéÿí êèìè... Áàõûøûì äþøÿíèá óçàã éîëëàðà, Ìèí ýåäÿíÿ äþçöð áèð ýÿëÿí ö÷öí. ßí óçàã àéðûëûã àüðûëàðûíäàí Öìèä çèðâÿñèòÿê éöêñÿëÿí ö÷öí. Áÿëêÿ ýÿëÿúÿêñÿí ýöíöí áèðèíäÿ, Áÿëêÿ äÿ ùå÷ çàìàí ýÿëìÿéÿúÿêñÿí. Ñÿíèí ùÿñðÿòèí äÿ õîøáÿõòëèê èìèø, Ñÿí áó õîøáÿõòëèéè áèëìÿéÿúÿêñÿí... *** Éåíÿ äÿ òÿê ãîéóá ýåäèðÿì ñÿíè, Ñîéóã äèâàðëàðûí àðõàñûíäà òÿê... Ýåäèðÿì áèð ãûñà, õîøáÿõò ýåúÿíè Ýèçëè äöíéàìûçäà äÿôí åëÿéÿðÿê! Áèëèðÿì áó åâèí õîøáÿõò àíëàðû Áàøëàéûð ìÿíèìëÿ, áèòèð ìÿíèìëÿ. Ýåäèð ãóëàüûìäà ïû÷ûëòûëàðûí, Èíúèê áàõûøûí äà ýåäèð ìÿíèìëÿ. Öðÿéèì àñòàúà ñûéðûëûð îääàí, Äöíÿí äöç ýÿëäèéèì éîë äîëàøûáäû.

155

Åëÿ áèëèðÿì êè èêèíúè ãàòäà Éàëãûç ïÿíúÿðÿí äÿ ñîëüóíëàøûáäû. Ýåäèð ýþçëÿðèìäÿ ýþçöíäÿêè ãÿì, Þìðöí ñîíóíàäÿê ñèëèíÿ áèëìÿç. Ýþðöíöð ìÿí àäè àäàì äåéèëÿì, Àäàìëàð èêèéÿ áþëöíÿ áèëìÿç! Éåíÿ äÿ éîëëàðà åíÿð áèð àõøàì, Ìÿí äÿ áó éîëëàðëà ãàéûòìàëûéàì. Ýöíäöç éàä öçëÿðÿ éàòàí äÿðäèìè Àõøàì þç öçöìÿ îéàòìàëûéàì. Äàø îëóá êþêñöìäÿí àñûëûá ãÿùÿð, Ðóùóì ñÿíèíëÿñÿ ìÿí íåúÿ ñàüàì? Éÿãèí êè ýöçýöéÿ áàõñàì áó ñÿùÿð Þçýÿ áèð àäàìëà ðàñòëàøàúàüàì. Éåíÿ äÿ òÿê ãîéóá ýåäèðÿì ñÿíè, Áèð àçäàí øÿêëèí äÿ ýþçöìäÿí èòÿð. Ýþðöøöí éåíèäÿí äîüóëìàüûìäû Àéðûëûá ýåòìÿéèì þëöìäÿí áåòÿð!..

“ÕÎØÁßÕÒ ÎË” ÑÞÉËßÄÈÍ “Õîøáÿõò îë!” ñþéëÿäèí, “àéðûëàã äàùà” Áó ñþçëÿð ãàðüûøìû, ùÿñðÿòìè, ãÿììè? Ñÿíñèç þìöð ñöðöá õîøáÿõò îëìàüà Äöíéàéà òÿçÿäÿí ýÿëÿúÿéÿììè? “Õîøáÿõò îë!”

Ñÿñèíäèð ãóëàãëàðûìäà... Àääûì ñÿñëÿðèí äÿ áåëÿ äåéèðäè. Ñÿí ÷ûõûá ýåäèðäèí, àéàüûí àëòäà Öðÿéèì ñÿññèçúÿ èíèëäÿéèðäè.

156

Ñîí äÿôÿ öçöíÿ ãîé áàõûì êè ìÿí, Ýþéëÿðäÿí áèð óëäóç àõàúàã èíäè. “Õîøáÿõò îë!” ñþéëÿäèí, äåäèí öðÿêäÿí, Õîøáÿõòëèê ÿëèìäÿí ÷ûõàúàã èíäè! Ñîéóã àéðûëûãäûð öñòöìäÿí ÿñÿí, Áàùàðìû, ïàéûçìû-ùàìûñû áèðäè. “Õîøáÿõò îë!” ñþéëÿäèí, ìÿýÿð áèëìèðñÿí Áó ñþçäÿ áÿõòèìè äÿôí åëÿéèðäèí...

29.I.1984

ÁÅËß ÉÀØÀÉÛÐÀÌ Íÿ èñÿ ÷àòûøìûð õîøáÿõòëèê ö÷öí Ýþð íÿëÿð óììóøàì “íÿ èñÿëÿðäÿí”. Íÿ èñÿ ôèêðèìÿ ãÿì ãàòûð ùÿð ýöí, Íÿ èñÿ öðÿéè àüðûäûð ùÿðäÿí. Åëÿ ñÿùÿðëÿð äÿ áèð úöð à÷ûëûð, Åëÿ àõøàìëàð äà ýÿëèð áèð ñàéàã. Íÿ èñÿ ãèñìÿòè ÿëèìäÿí àëûð Ìÿíè áèðúÿ àääûì ãàáàãëàéàðàã. Åùòèéàú äûðíàüû éàõàìû äèäèð, Ìÿí ùàðà ãàéûäûì ñà÷ëàðûìäà äÿí? Ýöâÿíúèì áèð êàñûá êÿíä åâèíÿéäè, Î äà êè åëÿ áèë ñîéóéóá ìÿíäÿí. Äèëèì àëûøûðäû Âÿòÿí äåéÿíäÿ, Ãàéàéà äèðÿíèð áó åøãèí èçè. Äöíÿíëÿ áó ýöíöì ýþðöøìÿç ìÿíäÿ, Áèðèñè ýÿëÿíäÿ ýåäèð áèðèñè. Áèð êþðïÿ áàõûøû éîëà äèêèëè, — Áó ýöí äÿ éóìðóüóì à÷ûëìàéàúàã...

157

Éåíÿ áîñòàíûìà òèêàí ÿêèëèð, Àíàìûí áàõûøû äþç äåéèð, àíúàã... Íÿ èñÿ ÷àòûøìûð õîøáÿõòëèê ö÷öí, Áèð óçàã öíâàíäà òåëåôîí äèíìèð. Úàâàáû ãàéûòìûð äåäèéèì ñþçöí, Ìÿíè ñåâèíäèðÿí ìÿíÿ ñåâèíìèð. Íÿ îëñóí àäûìà èñèíÿíëÿð ÷îõ, Àðàáèð òÿðèô äÿ áàøûìäàí àøûð, Ìÿíèì òàëåéèìÿ áàéðàì êåôè éîõ, Áèð ãÿëáèí íèñýèëëè åøãè éàðàøûð. Äÿðäèìèí ìÿíçèëè âàðìû áó àõøàì, Öðÿêëÿ ýþçëÿéÿí êèìäè, êèì ìÿíè? Éà ìÿí òàëåéèìè ãàáàãëàìûøàì, Éà äà ãàáàãëàéûá òàëåéèì ìÿíè... Þìöðëÿð ãàðûøûá áèð éîëà àõûð, — Ìÿíèìñÿ þìðöìö éîëñóçëóã ÷ÿêèð. Áåëÿ éàøàéûðàì, éàøàìàã ùàããû Òÿêúÿ õîøáÿõòëÿðÿ âåðèëìÿéèá êè,?

18.II. 1979

ÊßÏßÍßÊ Ýþé äåéèð êè, áèçèìäè, ×ÿìÿí äåéèð, éîõ, áèçèì, Íÿ ÷è÷ÿêñÿí, íÿ ãóøñàí, ßëèìÿ ãîí, ÿçèçèì! Ìÿí äÿ åëÿ ñÿíèíòÿê Íÿ éåðäÿíÿì, íÿ ýþéäÿí Ìèëéîí àðçó ðÿíýèíäÿ Ãîïìóøäóì áèð öðÿêäÿí. Áàø ýþòöðöá ó÷óðäóì Áàøñûç ÿñÿí éåëëÿðäÿí 158

ßçèçëÿéèá þëäöðÿí Ñåâÿí-úÿëëàä ÿëëÿðäÿí. Ãóø îëñàí éóâàí îëàð, ×è÷ÿê îëñàí äèá÷ÿéèí Ýöçýö òóò òàëåéèìÿ, Ýþðöì áÿñ ìÿí íÿ÷èéÿì! Ãîí ÿëèìÿ, ãàíàäûì, Ãîí ÿëèìÿ, ÷è÷ÿéèì. Ñÿíÿ êîáóä ÿë äÿéñÿ Áèð éåðäÿ þëÿúÿéèê...

ÄÖÍÉÀ ÝÞÇÖÌÄßÍ ÄÖØÖÁ Âàõòñûç ýÿëèá ïàéûçûì, Êþêñöìäÿ ñîëóá öðÿê. Äöíéà ýþçöìäÿí äöøöá Áèð äàìëà ýþç éàøûòÿê... Ùàíñû ÷ÿìÿíÿ âàðäûì ×è÷ÿéè, ýöëö ñîëüóí. Ñÿíè êèìäÿí ñîðóøóì? Ùàìûíûí äèëè ñîëüóí... Éîëëàð ÿëèì êèìè áîø, Áóëóäëàð äàøäàí àüûð, Éàüûð éàç éàüûøëàðû — Ñÿíèí ùÿñðÿòèí éàüûð. Íÿ éåòÿñè àðçóì âàð, Íÿ ýåäÿñè áèð éåðèì, Éîõëóüóíà à÷ûëûð Ýþçöéàøëû ñÿùÿðèì. Ñÿíè ÿëèìäÿí àëûá Ýöíÿøè ýöíäöçöìäÿí. Äöíéà ýþçöìäÿí äöøöá, Äöøìöøÿì þç ýþçöìäÿí!..

159

ÚÀÂÀÄ ÕÀÍ ïîåìà Çàìàí öçýö÷ö êèìè ÷ÿêèáìèø íÿôÿñèíè Éöç èëè éöçëöê êèìè õûðäàëàìàã èñòÿìèð. ßôñàíÿéÿ áÿíçÿéÿí ùÿãèãÿòäèð êå÷ìèøèì. Ìöòèëÿð áó êå÷ìèøè ãóðäàëàìàã èñòÿìèð...

Òàðèõ àäëû áèð ýöçýöäÿ ìÿí þçöìö àõòàðûðàì ñÿùÿð-àõøàì. Ýþðöì ùàðäàí êå÷èá éîëóì, ÿáÿäèééÿò ñÿôÿðèíÿ ùàíñû àíäàí áàøëàìûøàì. Ùàíñû ãàéà éàääàøûíäà èçèì ãàëûá? Áåøèéèìè éûðüàëàéûá ùàíñû éîëëàð? Ìÿí ýöíÿøè ùàíñû îäà ÷àüûðìûøàì, Èëê íÿüìÿäÿ ùàíñû åøãèí ùÿñðÿòè âàð? Áàéðàüûìûí èëê ðÿíýè íÿ, íèøàíû íÿ? Äàëüàëàíûð ùàíñû ÿñðèí î öçöíäÿí? Êþíëöìäÿêè èøûã ñåëè Ãàíàäëàíûá ùàíñû ðóùóí ýöíäöçöíäÿí? Îúàüûìûí èñòèñèíÿ ýÿëÿí êèìëÿð, ýåäÿí êèìëÿð... ùàíñû çÿððÿì äàüà äþíöá, ùàíñû äàüûì çÿððÿëÿíèá? ùàíñû ýöíöì áàøà ãàõûíú, ùàíñû ýöíëÿ ãöððÿëÿíèì? Ýþéäÿíÿìñÿ, íÿ âàõò ýÿëäèì, éåðäÿíÿìñÿ, íÿ âàõò ÷ûõäûì? ùàíñû øþùðÿò ëèìàíûíà éîë à÷ûãäûð?

160

Ñàçûìûçû áàëòà èëÿ êþêëÿéÿíëÿð, Ìÿíè ïàð÷à-òèêÿ åäèá õûðäà-õûðäà òÿêëÿéÿíëÿð Ìÿíäÿí íåúÿ éàí êå÷èðèá éöç èëëÿðèí ñöðÿòèíè? ùàðäàí àëûá éóðäóìóçó ÿñð-ÿñð òàëàí åòìÿê úöðÿòèíè? ùàðäà ÿëèì ýöúäÿí äöøöá, ùàðäà ãûëûíú êîðëàøûáäûð? Ãÿìëè íÿüìÿ ÷îõ áèëèðÿì, ñåâèíúèìäÿí íÿ ãàëûáäûð? Áàõûì ùàíñû ñÿùèôÿéÿ, à÷ûì ùàíñû òàðèõè ìÿí... Îüëóìà áèð íàüûë äåéèì éóðäóí ìÿðäëèê òàðèõèíäÿí! Îíäà ìÿíèì ýöíÿøèì ãöðóáà ÿéèëèðäè, Îí ìèí èëäè ýÿëèðäèì òàðèõ àäëû áèð éîëó. Ùÿð êèòàáäà àäûìà éöç áþùòàí äåéèëèðäè, Ùÿð ìÿúëèñäÿ äöøìÿíèí òÿëÿëÿðè ãóðóëó... Áàáàëàðûí ãàí òþêöá áó øþùðÿòÿ ìèíäèðèá, Ãóçüóíëàðûí úÿíýèíäÿí ñàëäûðäûüûí ìÿìëÿêÿò. Áèð ãàðäàøûí ÿéëÿíúÿ äóìàíûíäà åíäèðèá, Áèð ãàðäàøûí òÿçÿäÿí ãàëäûðäûüû ìÿìëÿêÿò Éåíÿ ïàð÷àëàíìûøäû êèì áèëèð íå÷èí, íèéÿ? Äöøìÿíèí êöíäÿñèíè þç ÿëèìèç éàéûðäû, Õàíëàð õîðóçëàíûðäû éåíÿ äèìäèê-äèìäèéÿ, Ùÿð äÿðÿäÿ áèð òöëêö þçöíö áÿé ñàéûðäû. Îíäà éóðäóí öñòöíö àëäû òÿçÿ áèð òóôàí, Ýÿíúÿíèí ýþéëÿðèíäÿ èëäûðûìëàð öç-öçÿ. Þëêÿëÿð éåíÿ-éåíÿ ùàããûìûçû óíóäàí Ýþðäö äèëáèð äåéèëèê éåðèäè öñòöìöçÿ. Ýÿëäè áèð èìïåðèéà áèð õàíëûüûí öñòöíÿ, Îíóí ñèëàùû ùÿäñèç, áóíóí ÿëëÿðèñÿ áîø.

161

Î äöíéà ñÿðâÿòèíè ìÿíèìñÿéèá þçöíÿ, Áó èñÿ þç-þçöéëÿ âóðóøìàãäàí éîðóëìóø. Ãûøûí áèðèíúè àéû — ãàð ñÿïèðäè áèð ÿëè, Äóìàí èëàí äèëèòÿê äöçëÿðè éàëàéûðäû. Àüûð êå÷ÿí î èëèí ñîíó þëöì ùÿäÿëè, Åùòèéàú ýèúèòêÿíòÿê ýþçëÿðè äàëàéûðäû. Àõäû äöøìÿí îðäóñó, ýöí òóòóëäó áèð ñÿùÿð, Úàâàä õàí åë÷è ñàëäû-êÿññèí ãàíûí éîëóíó. Àë÷àëäûúû úàâàáëà ýåðè äþíäö åë÷èëÿð: “Áèð øÿùÿðëè êÿñÿúÿê èìïåðèéàíûí éîëóíó?” ßçäè äöøìÿí áóðíóíó íå÷ÿ äÿôÿ ãÿôèëäÿí Àíúàã äàëû ýóð èäè àõûá ýÿëÿí îðäóíóí. Þçö òàëàí îëàí äà éöç ìàùàëäàí, éöç åëäÿí Ýÿëèðäè òàëàìàüà áàøãàñûíûí éóðäóíó. Ãûðûëäû ìÿìëÿêÿòèí ñÿðùÿäëÿðè äàìàðòÿê, Èéíÿ áàòìûø øàð êèìè ñûõûëûá ãàëäû Âÿòÿí. Çöëìÿòäÿ þç è÷èíÿ éûüûøûðäû áèð ÷è÷ÿê — Áèð øÿùÿð äèâàðûíà, áèð åâÿ äîëäó Âÿòÿí. Úàâàä õàí åëÿ áèë êè, åâèíäÿ ÿñèð äöøöá, Ùþêìäàðäû, èëê äÿôÿ þç ùþêìöíÿ øàä äåéèë. Éöç ìèíëÿðëÿ òàëåéè áèð ñþçöíÿ áàüëàéàí Áèðäÿí àíëàéûáäûð êè, þçö äÿ àçàä äåéèë. ×àòìà ãàøëàð àëòûíäà áàõûøëàðûí ýóð òóôàí, Çèë ãàðà ñàããàëûíà áèð ýåúÿäÿ õàë äöøöá. Ïÿíúÿñèíèí àëòûíäà úåéðàíëàð áåëè ãûðàí, Èëê äÿôÿ þçö êèìè áèð ïÿëÿíýëÿ ýþðöøöá. Äîëàøûð àò áåëèíäÿ øÿùÿðè áàøäàí-áàøà, Ùÿñðÿòëè áàõûøûéëà ùÿð áèíàéà ýþç ãîéóð. Ñîéóíìóø ÷èíàðëàðûí àü ãàòàðû òàìàøà, Êÿùðèçëÿðèí íÿüìÿñè öðÿéèíÿ ýþç ãîéóð.

162

Åë äÿ ÷ÿòèí àéàãäà öç òóòóá îíà ñàðû, Ýÿíúÿ ö÷öí áó ñûíàã íÿ ÿââÿëäè, íÿ àõûð. Áèð ýåúÿäÿ áîé àòûá äöíÿíèí óøàãëàðû, Ýþçëÿðèíäÿí êå÷ìèøèí ãÿùðÿìàí ðóùó áàõûð. Ùàìû áèëèð áó äþéöø àñàí ãóðòàðàí äåéèë, ×àéëàðäàí ñó éåðèíÿ éåíÿ äÿ ãàí ýåäÿúÿê. Ýÿíúÿ áó ìÿìëÿêÿòèí òàüáÿíäèäèð åëÿ áèë, Ýÿíúÿ ýåòäè äàëûíúà Àçÿðáàéúàí ýåäÿúÿê. Àíáàðëàðûí þíöíäÿ òöíëöêäö ýåúÿéÿúÿí, Ãàëà äèâàðëàðûíäà äàø âåðÿí êèì, ùþðÿí êèì. Áó ýÿëÿí ôÿëàêÿòè ýþçö ýþðìÿñèí äåéÿ Åâèíè Ãàðàáàüà, Øèðâàíà êþ÷öðÿí êèì. Øÿùÿð ìåéäàíëàðûíäà àäàìëàð ÿñÿí êöëÿê, Ôÿëàêÿò ãîðõàüû äà àéûëäûð áèëìÿìèøèê. Õàíà áàø åíäèðÿíëÿð òÿñÿëëèòÿê, öìèäòÿê Éà äà ãÿëáÿí äåéèðëÿð: “Áèç ùÿëÿ þëìÿìèøèê”. Áèð éàíäà ãàðà çóðíà àëûøûá éàíûð éåíÿ, Èýèäëÿð àò îéíàäûð, òîé-áàéðàìäûð åëÿ áèë. Âÿòÿíèí íàìóñóíó þç íàìóñó áèëÿíÿ Áó âóðóø äà áàéðàìäûð, àäèúÿ þëöì äåéèë! Àò äà äóéóá íÿ èñÿ, äàø-äèâàðà òîõóíóð, Úèëîâó ÿëäÿí àëìûð, è÷èíÿ áàòûá ñÿñè. Þç äÿëèñîéëóüóéëà õàíà ìåéäàí îõóìóð, Øèðèíúÿ éûðüàëàéûð — ñàùèáè èíúèìÿñèí. ßéíèíäÿ ãàðà êöðêö, áàøûíäà ãàðà ïàïàã, Ãàðà àòûí öñòöíäÿ äàð ýöíäÿí ñîðàã êèìè. Áàøëûüûíûí óúóíó ÷èéíèíäÿí àøûðàðàã Êöðÿéèíäÿ éåëëÿäèð áèð úöò àü áàéðàã êèìè. Ùÿð äàøû, ùÿð äèâàðû ãàíûìûçà áîéàíäû Áó äàøëàðûí öñòöíäÿ éöç äþéöøöí èçè âàð. “Áèç Ýÿíúÿíè âåðìÿðèê”. — õàòûðëàäû áó àíäû, — Áóðäà Øåéõ Íèçàìèíèí ìöãÿääÿñ òöðáÿñè âàð.

163

Êå÷èð äàð äàëàíëàðäàí, ïàë÷ûãëû éîëëàðäàí äà, Éîõñóë ìÿùÿëëÿëÿðè: ýþðêÿìè íÿ êþâðÿêäè. Ñàíêè èíäè àíëàéûð, àéðûëûð áèðúÿ àíäà: “Ãîé áèð áàøûì à÷ûëñûí, õàëãà êþìÿê ýÿðÿêäèð”. Àòàìà ìÿçàð îëàí, áàáàìà ìÿçàð îëàí, Ùÿìèøÿ ýöëçàð îëàí ìÿíèì áÿëàëû éóðäóì. Ñÿíè íå÷ÿ äàâàíûí àëîâó åòäè òàëàí, Ñÿíè íå÷ÿ çÿëçÿëÿ áöíþâðÿäÿí ó÷óðäó. Áó ýåíúÿ äöçëÿðèìäÿ ãàíàäûí ýåíúÿ à÷ûã Ãàðòàëñàí àéàüûíà ïóäëóã äàøëàð àñûëìûø, Íèéÿ öçöí ýöëìÿäè, íèéÿ íÿüìÿí éàðûì÷ûã, Íèéÿ ñÿíèí áÿõòèíÿ âóðóø, ãûðüûí éàçûëìûø?.. Áèð äöøìÿí ÷ÿêèëìÿìèø, éöéöðäö éöçö áèðäÿí Öñòöíäÿ ýåúÿ-ýöíäöç ôÿëàêÿòëÿð äîëàøûð. Î ãÿäÿð ãàí òþêìöøÿì ñÿíèí óüðóíäà êè ìÿí Àéàüûìûí àëòûíäà òîðïàã ãûðìûçûëàøûð. Ñÿí éóðäóí óúãàðûíäà, þíäÿ éàçûëûá àäûí, ßëè éåòìÿéÿíëÿð äÿ óçàãäàí áèð äàø àòûð. Áó ãÿäÿð êè, äàüûëäûí, ÷îõäàí èòèá áàòìûøäûí, Íèçàìèíèí ðóùóäóð ñÿíè áåëÿ éàøàäûð. Éÿãèí ãÿäÿð áåëÿéìèø, éåòäè ìÿíèì äÿ íþâáÿì, Õàí ãàðäàøëàð ÿùëèêåô, äöøìÿí çÿëè, ñûðòûãäûð. Ñàáàù éÿùÿðäÿí àøñàì, áèð äÿôÿ “óô” äåìÿðÿì Øÿùèä áàáàëàðûìäàí ìÿíèì íÿéèì àðòûãäûð? ×àüûðòäûðäû Ìèðçÿíè... Éóõóëàìûøäû íÿ èñÿ, Öðÿéèíäÿí áó àõøàì ãàðà ãàíëàð àõûðäû. Òÿê îëóá òÿê âóðóøìàã àéûá äåéèë ùå÷ êÿñÿ, Þç éóðäóíäà òÿêëÿíìÿê îíóí ö÷öí àüûðäû. Ãóáà þç ùàðàéûíäà, Èðÿâàí þç èøèíäÿ, Äÿðáÿíä, Òÿáðèç, ßðäÿáèë áèð-áèðèéëÿ äöç äåìèð.

164

Ëÿíêÿðàí õàíëûüûíûí øèðÿ ãàëûá äèøèíäÿ Ìÿðêÿçäÿäè áó áÿëà ñàíêè îíó ýþçëÿìèð. Éóõóäàí àéûëòìûøäû áó ñûíàã Úàâàä õàíû, Àéûëûá ÷ûðïûíûðäû ýöíàùûíûí ÿëèíäÿ. Õûðäà óìó-êöñöëÿð áþëöá Àçÿðáàéúàíû, Íå÷ÿ äöøìÿí ýÿëèáäè áèð àòàíûí áåëèíäÿí. Áèðè Èðàí øàùûíûí ãóëëóüóíäà äàéàíäû, Áèðè Îñìàíëûëàðäàí êþìÿê óìóð, ýþçëÿéèð. Áèð èäèê, ýöúëö èäèê, àéðûëäûã õûðäàëàíäûã, Äöøìÿí áèçè òÿêëÿéèá éîëóíó òÿìèçëÿéèð. Ùÿðÿìèç áèð äÿðÿäÿ, åéø-èøðÿò, êåô, ÿéëÿíúÿ, Áèð áàáàíûí ìöëêöíö ÿëëè éåðÿ áþëìöøöê. Áèðèìèç äþéöëÿíäÿ àðõàéûí éàòäûã ýåúÿ, Áèëìÿäèê áèð áÿäÿíäÿ ùàìûìûç äþéöëìöøöê. Ìÿçàðûíà îä äöøöá éÿãèí Øàù Èñìàéûëûí Éÿãèí Óçóí Ùÿñÿíèí ðàùàòëûüû ïîçóëìóø. — Áèð áàéðàüû àëòûíäà áèðëÿøÿí éöç ìàùàëûí Ùÿðÿñèíèí öñòöíäÿí þç ÿñêèñè àñûëìûø... Òîðïàãäà ñöðöíÿí ÷îõ, çèðâÿëÿðäÿí ó÷àí òÿê... Áîé ýþñòÿðèá óúàëàí íå÷ÿ íèôàãà äöøäö... Áèç áèð-áèðèìèçèí àðõàñûíäàí ãà÷àí òÿê Òÿáðèç Èðàíûí îëäó, Êÿðêöê Èðàãà äöøäö... “Øöêöð ùÿëÿ ãàïûìäàí ãàðà áàéðàã àñìûðàì, Äöøìÿíèí ùÿðáÿ-çîðáó ñûíäûðà áèëìÿç ìÿíè. Ñèçÿ ìÿêòóáóìó êþìÿê ö÷öí éàçìûðàì, Éàçûðàì àéûã îëóá ãîðóéàñûç Âÿòÿíè. Áó äà áèð âÿñèééÿòäèð, äåäèì, ðóùóì äèíúÿëèð, Ãîéìàéàã éàä åëëÿðÿ éóðäóí âàðû äàøûíà, Ãàëõàí åòäèì äöøìÿíèí ãûëûíúûíà Ýÿíúÿíè, Þëöì çÿðáÿñèíèñÿ Ñèç åíäèðèí áàøûíà?”

165

*** ×àïàðëàð ÷àïûá ýåòäè, éîëëàð òîçà áÿëÿíäè, Éîëëàð. Âÿòÿí éîëëàðû éàðàíûøäàí ìþúöçÿ. Éîëëàðäà áèð àðçóñó îí éåðÿ øàõÿëÿíäè Þçö ãàëäû ñÿðò ãûøûí øàõòàñûéëà öç-öçÿ. Àõøàì ÷îâüóí áàøëàäû, ýþéäÿí ïèëòÿëÿíäè ãàð, Êöëÿéèí íÿôÿñèíäÿ àúëûã þëöì çÿùÿðè. Ýåúÿíèí éàðûñûíäà ýÿëäè ãàðîâóë÷óëàð Äöøìÿí àõûá õÿëâÿòè äþâðÿëÿìèø øÿùÿðè. Äöøìÿí ÷îâüóíëà ýÿëèá, öðÿéè áóç áàüëàìûø, Êöð áîéó ìåøÿëÿðèí âöãàðûäû ãûðûëûð. Äöøìÿí þç éàðàñûíà áèð àéäû äóç áàüëàìûø, Éóõó ýåòìèð ýþçöíÿ, ñöáùÿ êèìè ãûâðûëûð... Ýöíäÿ áèð òÿçÿ ùÿìëÿ, äàø äèâàðà äÿéÿí áàø, Ýÿíúÿ äèâàðëàðûíäà áóðíó îâóëóð ùÿð ýöí... Äöøìÿí áèð àé ÷àðïûøûá àíëàäû éàâàø-éàâàø Àúèçäè, êþìÿêñèçäè Ýÿíúÿíè àëìàã ö÷öí... Øÿùÿðñÿ þç èøèíäÿ, éóâàñûíäà àðõàéûí, Îí áåëÿ îðäó ýÿëÿ äèâàðëàðû ñþêÿììÿç. Èìòàùàíû íÿäèð êè, áèð àéûí, èêè àéûí, Áèð èë ÿñèð ãàëñà äà àçóãÿñè òöêÿíìÿç. ×ûðïûëûð éàä îðäóñó ãàëà äèâàðëàðûíà, Ãóäóç áèð äàëüà êèìè çÿððÿëÿíèð äàøëàðäà. Éàä ãàíû ëÿêÿ ñàëûð Øûõ äöçöíöí ãàðûíà Ãÿëÿáÿ öìèäëÿðè ãóðóéóð áàõûøëàðäà... Èíäè äöøìÿí åë÷èñè ýÿëèð ÿëèíäÿ éàçû, Ýåíåðàë èëòèìàñëà ýþíäÿðèá Úàâàä õàíà: “Ìÿí äÿ ñöëùÿ ðàçûéàì, ãîé íàùàã ãàí àõìàñûí, Áèç êè, äîñò íèééÿòèéëÿ ýÿëäèê Àçÿðáàéúàíà.

166

Áèçèì ýÿëèøèìèçäÿ íÿ ùèéëÿ, íÿ ÿäàâÿò, Øÿõñÿí èìïåðàòîð äà äîñòëóã âÿä åäèð Ñèçÿ. Ìÿíè âàëåù åäèáäèð Ýÿíúÿäÿêè äÿéàíÿò. Øàä îëàðûã êå÷ñÿíèç áèçèì ùèìàéÿìèçÿ. Áèëèðñèíèç ãöââÿìèç ñèëàùûìûç òöêÿíìÿç, Ýåú-òåç äàüûäàúàüûã áó ìþùòÿøÿì äèâàðû. Àíúàã éàõøû äöøöíöí, ãîé ãàí àõìàñûí ÿáÿñ, Þçöí þç ÿëëÿðèíëÿ òÿãäèì åëÿ à÷àðû!” ...Úàâàä õàí ñàããàëûíû òóìàðëàéûá ÿñÿáè: “ßáëÿù îüëó, ÿáëÿùèí áàøû àéûëûá äåéÿí”. Éàüëû áèð ñþéöø èëÿ òàìàìëàíûð ãÿçÿáè, Úàâàáûíû éàçäûðûð ìèðçÿéÿ, ýåúèêìÿäÿí: “ßñëèíè ýèçëÿäÿììÿç ÷èéíèíäÿêè ïàãîíëàð, Áèëèðÿì äàìàðûíäàí àõûð åðìÿíè ãàíû. Ñÿí êè, éàõøû áèëèðñÿí Øÿðãèí ãàíóíëàðû âàð: Þç õîøóéëà êèì âåðÿð åâèíèí à÷àðûíû. Íàùàã îðäó ÷ÿêäèíèç áèçèì éîõñóë åëëÿðÿ Õàëãûìûç äèíúëèê ñåâÿí, þç àëÿìè, þç èøè. Èìïåðàòîð ñàü îëñóí áåëÿ ëöòôöíÿ ýþðÿ, Àíúàã áèç ùÿëÿ îíäàí êþìÿê èñòÿìÿìèøèê”. ...Éåíÿ êö÷ÿëÿð áîéó ÷àïûð ãàðà öðýÿäÿ, Ìÿêòóáóí ñþçëÿðèíè éàäûíà ñàëûð áèð-áèð. Áèëìèð õåéèð ýÿëÿðìè éóðäóíà áó þëêÿäÿí, Àíúàã îíó áèëèð êè, ùèìàéÿ áèð ùèéëÿäèð... Áèëèð êè, áó äîñòëóüóí ÿñèë ìÿíàñû íÿäèð, Äèëäÿ ãàðäàø îëàúàã, ÿìÿëäÿñÿ éàä, éàüû. Áèð äÿ àéûëàúàãñàí íàìóñóí ÿëäÿí ýåäèð, Éàä òàïäàüû îëóáäó àòà-áàáà òîðïàüûí. Áåëÿ éàüëû äèë îëàð? Ýöëöð, ùåéðÿòÿ ýÿëèð. Ýåíåðàë îëñà áåëÿ-ãóëäóð úàíäàí, èëèêäÿí: 167

Éàçûã ãóçó, úàíàâàð ñÿíÿ ìèííÿòÿ ýÿëèð, Äåéèð êè, ýÿë äîñò îëàã, ÿë ÷ÿêÿê âÿùøèëèêäÿí. Ðóñóí “øàíëû” äþâëÿòè ýöíäÿ áèð õàëãû óäóð, Áàðìàãäàí ýþñòÿðÿíòÿê áèëÿéèíäÿí òóòàúàã. Òÿêè ñó éåðè òàïñûí, áèðúÿ àääûì ýåðè äóð, Éöç êàüûçà ãîë ÷ÿêÿ àíäûíû óíóäàúàã. Ýþçöìöí ãàáàüûíäà ãîíøóëàðûí ãÿäÿðè, Öðÿéèìÿ îä ñàëûá íå÷ÿ äèíäàøûí ãàíû. Îíñóç äà áèç ùàìûìûç ýåäÿðèéèê, ýåäÿðè Íÿéèìè ãîðõóäàúàã áó âóðóø èìòàùàíû? ...Åë÷è òÿçÿ íàìÿéëÿ ýÿëèð åðòÿñè ýöíö: Îðäóëàð èíòèçàðäà, ãûëûíúëàð ãûíà ýèðìèø. Áèð òÿáÿññöì áöðöéöð Úàâàä õàíûí öçöíö Ýþðöð äöøìÿí áó ýöí äÿ àéðû áèð äîíà ýèðìèø. Äþíöá äöíÿíêè ïÿëÿíý, äÿéèøèá òöëêö îëóá: “ßñëèì ñÿíÿ áÿëëèñÿ, íèéÿ âóðóøàã äàùà. Áèð âàõòëàð Ýÿíúÿäÿ äÿ áàáàìûí ìöëêö îëóá, Ìÿí ýÿëìèøÿì áàáàìûí ìöëêöíö éîõëàìàüà”. Úàâàä õàí ïû÷ûëäàéûð, õûøûëäàéûð úûüûðà: “Ýåíåðàë, ÿéðè ýþçëÿð äöç ãÿëáèìÿ éîë òàïìàç. Éöç áåëÿ òöëêö ýÿëÿ, éöç áåëÿ äèë ÷ûõàðà Ìÿíèì áèð åøøÿéèìèí ïàëàíûíû àëäàòìàç. Ýÿíúÿ ùàðà, ñÿí ùàðà? Î íÿ ãÿëÿòäè éåäèí, Ñèçèí äàüëàðûíûçäà îéíàéûá äàèì àòûì. Ñÿíèí äîüìà êÿíäèí äÿ ìÿíèì éàéëàüûì èäè, Êèðâÿëèê õàòèðèíÿ áàáàíà áàüûøëàäûì. Ùå÷ þçöí áèëèðñÿíìè àäûí íÿ, ìèëëÿòèí íÿ, Ýåíåðàë îëàíàúàí êèìëÿðäÿí ñöä ÿììèñÿí. ×îõäàí õàèí ÷ûõìûñàí àòà ÿìàíÿòèíÿ, Éóðäóíó ñàòà-ñàòà ðöòáÿëÿð äèëÿíìèñÿí. — 168

Åëÿ þç éóðäóíà äà áèð ýöí ãûëûíú ÷ÿêìèñÿí, Þç éóðäóíó ãûëûíúëà éåíÿíäÿ íÿ êèøèëèê? Ñÿí àòà îúàüûíà éàä òèêàíû ÿêìèñÿí, Îíëàðûí ðóùó ñÿíè ãàðüàéûá ùÿìèøÿëèê. Òîðïàã èøòàùàñûéëà þç-þçöíÿ ýöëìöñÿí Áÿëêÿ éàä òèêÿñèíÿ ñþâã åëÿéèð Ñèçèí äèí? Èìïåðèéà îðäóñóéëà ìÿíÿ ãîíàã ýÿëìèñÿí, Éà îâ÷ó òóëàñûñàí þçýÿ áèð ùþêóìÿòèí?.. Àëëàùûí áóéðóüóñà áó áÿëàäàí ãà÷ûëìàç, ×îõ äà ãöððÿëÿíìÿ êè, îðäóí, òîïóí öñòöíäö. Ìÿí ñàüàìñà Ýÿíúÿíèí ãàïûëàðû à÷ûëìàç, Ýÿíúÿíèí áèð éîëó âàð — ìåéèòèìèí öñòöíäÿí”. Ýåíåðàëûí è÷èíè ñþêöð ãÿçÿá òóôàíû, Èëàí êèìè ãûâðûëûð, ùèéëÿ ÿêèð, áèòìÿéèð. Äèðè-äèðè ñîéàðäû èíäè áó äèêáàø õàíû, Àíúàã ãàëà àëûíìûð: Îíà ÿëè éåòìÿéèð. Ìÿêòóáóí ùÿð êÿëìÿñè èëèøèá áîüàçûíà, Ñþçëÿð áàøûíäàí áàñûð, ñþçëÿð éåòèá ùÿäÿôÿ. Íå÷ÿ àéäû ÿë àòûð Ýÿíúÿíèí éàõàñûíà, Àíúàã ÿëèíèí öñòÿ äàü áàñûëûð ùÿð äÿôÿ. Î íåúÿ úàâàá òàïñûí ÷ÿòèí ñóàëà, áèëìèð, Øÿùÿð äÿìèð ïÿíúÿäÿ, áÿñ éåéèá è÷äèéè íÿ: Áàëàúà áèð øÿùÿðè ö÷ àéäû àëà áèëìèð, Íÿ äÿ àäëàéà áèëèð Ýÿíúÿíèí öçÿðèíäÿí. “Ãàôãàç áöòþâ êå÷ÿúÿê èìïåðèéàíûí ÿëèíÿ, Áàõñûí Èðàí, Òöðêèéÿ — ùàíñû áèçÿ ýöú ýÿëèð. Àçÿðáàéúàí õàíëàðû ðàì îëàúàã îí ýöíÿ”. Èíäè áó âåðäèéè ñþç þçöíÿ ýöëöíú ýÿëèð. Ùàíû ãÿäèì çÿëçÿëÿ áó øÿùÿðè ãÿùð åòñèí. Éîõà ÷ûõñûí ÷þðÿéè, êÿñèëñèí è÷äèéè ñó. Áèëìèð ýåðè ãàéûòñûí, áèëìèð èðÿëè ýåòñèí, 169

Éîõñà áó áîø ÷þëëÿðäÿ ìÿùâ åëÿñèí îðäóíó. Öðÿéèíÿ äàìûá êè, áó òîðïàã îíà ãÿíèì, Ýåðèéÿ éîëó áàüëû... Äèëè, äîëàüû ÿñèð. Ýåíåðàë ãûçûë ñÿïèð, äèíäèðèð ùÿð þòÿíè Äöøäöéö áó òÿëÿäÿí éîë òàïìàüà òÿëÿñèð... *** Àõøàì íþâáÿò÷è ýÿëäè, éàíûíäà èêè ãîíàã, Äþøëÿðèíäÿ äÿìèð õà÷, ðàùèá ýåéèìè ãàðà. Ýÿëäèëÿð ìöòè-ìöòè, äþðä éàíà áîéëàíàðàã, ×óë êèìè äþøÿíäèëÿð îíóí àéàãëàðûíà. Óøàãêÿí åøèòäèéè óçàã, êîáóä äèë èëÿ, Äÿáäÿáÿëè òÿçèìëÿ, éàëòàãëû î êè âàð ßòÿéèíÿ óçàíàí èêè úûëûç ÿë èëÿ Îíó öìèäñèçëèêäÿí ÷ûõàðûðäû ãîíàãëàð: “Óçàãäà éàøàñàí äà, äèíèìèç, ãàíûìûç áèð, Àäûíëà óúàëòìûñàí åðìÿíè âöãàðûíû. Áó “êàôèð” øÿùÿðèíè àëìàã àñàí äåéèëäèð, ×þðÿêñèç, ñóñóç ãîéóá, êÿñìÿñÿí äàìàðûíû”. ...Ýåíåðàë äèð÷ÿëèáäèð, áàéðàì åäèð öðÿéè, Ðàùèáëÿð ïëàí òþêöá, äàüûòäûëàð éàñûíû, “Ýÿëäèê ÿëàùÿçðÿòÿ åëÿ áèð éîë äåéÿê êè, Øÿùÿð þç ÿëëÿðèéëÿ à÷ñûí þç ãàïûñûíû”: *** Ýÿíúÿ ñàðñûëûá áèðäÿí... Ýþçëÿðäÿ ãîðõó, ùåéðÿò, Áÿõò íèéÿ öç äþíäÿðäè, áó áÿëà ùàðäàí ýÿëèð? Åëÿ áèë êè, äöøìÿíÿ ìöòòÿôèãëÿð òÿáèÿò Ö÷ ýöíäöð êÿùðèçëÿðäÿí ñó éåðèíÿ ãàí ýÿëèð.

170

×èíàðëû êö÷ÿëÿðäÿí ãûðìûçû àõûð àðõëàð, Àäàìëàð äÿñòÿ-äÿñòÿ áàõûð áàüðû éàðûëìûø. Ãàéíàð ãàí ãàðûøìàãäàí ãàéíàð ýÿëèð áóëàãëàð, Ñàíêè éåð êöðÿñèíèí øàù äàìàðû ãûðûëìûø. Äöøìÿíÿ Àëëàù þçö òÿðÿôäàðäû åëÿ áèë, Î ãàí úèëäèíÿ ýèðèá, ãàéíàéûá éåðäÿí ýÿëèð. Äöíéàíûí àõûðûäû, áó òÿêúÿ äàâà äåéèë, Òàëå öç äþíäÿðÿíäÿ éöç úÿçà áèðäÿí ýÿëèð. Ñèëàù äà éàääàí ÷ûõûá, þëöì, ãûðüûí äà éàëàí, Ãûëûíú êÿñìÿéÿí áàøû ñÿñ-ñÿìèðñèç ñó êÿñèð. “×þðÿéèìèç òöêÿíìÿç”, — äåéèá àðõàéûí îëàí Èíäè áèð êèñÿ óíà áèðúÿ ãóðòóì ñó ýÿçèð. Øÿùÿð “ñó” äåéèá éàíûð, éàíüû ñþíäöðöðìö ãàí? Áèð ãóðòóì ñó ýöúö éîõ íÿ ãûçûëäà, íÿ çÿðäÿ. Óøàãëàð ýþç éàøûíû éàëàéûð äîäàüûíäàí, Ýþç éàíûð ýþðäöéöíÿ, ãûëûíú äöøöð êÿñÿðäÿí. Íå÷ÿñè äÿ áÿëàéëà áàðûøûáäû äåéÿñÿí, Ãûçûë ãàí ñÿðùÿä îëóá àäàìëàðû àéûðìûø. Òàëåéèìèç áóäóðñà, òàëåéÿ íåéëÿéÿñÿí, Éÿãèí Òàíðûíûí þçö ãàí ö÷öí ñóñàéûðìûø... Äöøìÿí äóéóá áó ùàëû ñåâèíèð, áàéðàì åäèð, Ýþðöð äàùà øÿùÿðèí éàðàëàðû äÿðèíäè. Äàìàðûíäàí ñó àõàí øÿùÿð ãÿùðÿìàí èäè, Äàìàðûíäàí ãàí àõûð éåòèìÿ äþíöá èíäè! Äöíÿí ìèííÿòÿ ýÿëÿí, éàëâàðàí, áîéóí ÿéÿí, Áó ýöí éåíÿ îä îëóá, îä èëÿ ñó äèäèøèð. Òàëå ýöúöí, âöãàðûí ñÿñèíè åøèòìÿéÿí, Ùàìûéà áèëäèðèð êè, òÿñëèì âàõòû éåòèøèð. Ýÿíúÿíèí äàìàðûíäà ãàí àõûð, ãûðìûçû ãàí, Éÿíè äàü ýöíàùêàðäû, áóëàãëàðìû ñàòûëìûø?..

171

Äÿðäèíè äåìÿñÿ äÿ éàõøû áèëèð Úàâàä õàí Ýÿíúÿíèí áóç ñóéóíà àë ãàí íåúÿ ãàòûëìûø... Ãàí êÿñèëìèð, ùå÷ îëóð òÿñÿëëèëÿð, ýöìàíëàð, Ýÿíúÿ-öçö ìàòÿìÿ, äöøìÿí — öçö òîéàäû. Øÿùÿð êÿùðèçëÿðèéëÿ àõàí ãûðìûçû ãàíëàð Ãÿáðèñòàí éîëëàðûíû ìàòÿì èëÿ áîéàëû... Ýþéöí öçö äþíöá, áèðäÿí äàéàíûáäû ãàð, Äîüìà òÿáèÿòèí äÿ ìÿðùÿìÿòè äóéóëìàç. Äàùà þëöñöíÿ äÿ áèýàíÿäè àäàìëàð, Þëö éóéóëìàäûñà ãÿáðèñòàíà ãîéóëìàç! Ñóñóçëóã àäàìëàðû ñó êèìè è÷èá êå÷èð, Ãàí è÷ìÿêäÿí óíóäóá ÷îõó ñóéóí äàäûíû. Äöøìÿí êå÷ÿ áèëìÿéÿí ãàïûäàí þëöì êå÷èð, Ùàìûíûí ãàáàüûíäà îéíàäûð þç àòûíû. Úàâàä õàíûí òÿê îüëó... àüàðûá ýöë áÿíèçè, Ýÿëèð ÿëè äþøöíäÿ: “Àé àòà, äöøöí áàðû, Äàâàñûç äà õÿñòÿëèê ãûðûá òþêöðñÿ áèçè, Éàëâàðûðàì ÿìð åëÿ ãîé à÷àã ãàïûëàðû!” Î, þìðöíöí îí éåääè áàùàðûíà éîë ýåäÿí, Èíàì, ãÿòèééÿò éàüûð úèíýèëòèëè ñÿñèíäÿí. Åëÿ áèë Úàâàä õàíû ñèëêÿëÿéèð ìöðýöäÿí, Ýþðöð åë äÿ áåçèêèá áó þëöì ãÿôÿñèíäÿí. Äàéàíûðëàð öç-öçÿ, ñþçëÿðè éîõ åëÿ áèë, Äèëëÿðèíäÿ ãÿì äîíóá, áàõûøëàðû êåéèìèø. Îüóë èëê äÿôÿ ýþðöð àòà î àòà äåéèë, Àòà èëê äÿôÿ ýþðöð îüëó íåúÿ áþéöìöø! Ýþðöð îíà äàéàãäû äöíÿí óøàã ñàéäûüû, Îüëóíóí òÿê îëìàüû öðÿéèíè éàíäûðûð, Î ÿñèë øèð áàëàñû, ýþçöíäÿ øèìøÿê ÷àõûð Àòàíûí âóðàí ÿëè èëê çÿðáÿéÿ úàí àòûð.

172

Äîéóíúà îéíàòäûìû îíó óøàã éàøûíäà, Áîéíó õûíàëû ãàëûá òîé ö÷öí äàìàçëûüû. Àòà èíäè ýþðöð êè îüëóíóí áàõûøûíäàí, Áîéëàíûð óëóëàðûí þëöìö ñàéìàçëûüû. “Îüóë, ýöâÿíúèì îüóë, ðóùóì, ñåâèíúèì îüóë, Äþéöø àüûð îëàúàã äóéóðàì àãèáÿòè. Ìÿí äàâàäàí äþíìÿñÿì éóðäóìóçäà ñÿí âàð îë. Ãîéìà àéàüà äöøñöí íÿñëèìèçèí øþùðÿòè”. “Áó ñþçöí öðÿéèìè ïàð÷àëàéûð, àòàúàí. Âóðóøäàí ãîðõóðàìñà àíàìûí ñöäö ãÿíèì. Ñÿí äþéöø ìåéäàíûíäà ãûëûíú ÷àëäûüûí çàìàí Ìÿí ýåäèá ýÿëèí êèìè ýÿðäÿêäÿìè ýèçëÿíèì? Ýþçöìäÿ óúà äàüñàí, êèì ÿéÿ áèëÿð äàüû, Ìÿíè êè úÿñàðÿòÿ ñÿñëÿéèáäè ùÿð ñþçöí. Ñÿí þçöí þéðÿòìèñÿí ìÿíÿ ãûëûíú ÷àëìàüû, Èíòèãàì àëìàüû äà þéðÿòìèñÿí ñÿí þçöí! Ãîé òîðïàüà ñÿðèëèì òÿê ãàíàä ÷àëìàãäàíñà, Ñÿíÿ àòûëàí ýöëëÿ ìÿíèì ñèíÿìÿ òóøäó. Ñÿíñèç ñþíìöø îúàãäà ñàëàìàò ãàëìàãäàíñà, Ñÿíÿ ÷èéèíäàø îëóá äîüðàíìàã ìÿíÿ õîøäóð!” ...Úîøóá öììàíà äþíäö àòà ãÿëáè áó ñþçäÿí, Ãîëëàðû áèð àðøûíäû, áåø àðøûí äà óçàíäû, Áóíäàí ñîíðà íÿ äÿðäèì? Àò ñöðöá äöøìÿí öñòÿ Ñèíÿñèíäÿí âóðóëìàã... Ñàü ãàëìàãäàí àñàíäû. Ñîðóð òÿøíÿ ãÿëáèíÿ îüëóíóí ùÿð ñþçöíö, Ýþðöð îúàüû øÿíäè, áàü-áàü÷àñû ñîëìàìûø. Èíäè äàùà ðàùàòúà éóìà áèëÿð ýþçöíö, Äöíéàäàí àëìàäûüû àðçó-êàìû ãàëìàìûø... “Àòà õîøáÿõòëèéèíè ñÿí ãàíäûðäûí àòàíà, Ñÿí ìÿíè úàíûìäàêû éóõóäàí ñèëêÿëÿäèí.

173

Ñÿí ñþíìÿéÿ ãîéìàçñàí áàáàëàðûí îäóíó, Öçöí àü îëñóí, îüóë, öçöìö àü åëÿäèí. Íå÷ÿ äþéöø ýþðìöøÿì, êå÷ìèøÿì íå÷ÿ îääàí, Àíúàã áóýöíêö êèìè ìÿíè ñàðñûäàíû éîõ. Áàêû, Äÿðáÿíä, Ãàðàáàü áèçè ÷ûõàðòäû éàääàí, Îíëàð êè, äîüìàäûëàð, îíëàðûí äà ãàíû éîõ. Áèçÿ “úàí” äåéÿíëÿðèí úàíû ðàùàòäûð äåéÿí Êèí-êöäðÿò — øåéòàí èøè... òöêÿíèá áèòìÿéÿúÿê. Îíëàð åëÿ áèëèð êè, ìÿíèì ãàïûìû äþéÿí, Áó áÿëà ñàáàù ýåäèá îíëàðà éåòìÿéÿúÿê. Ìÿíèì äÿ ñÿùâèì îëóá, éàäûíäà ñàõëà áóíó, Áÿçÿí àúû ñþçöìÿ áàë ãàòà áèëìÿìèøÿì. Àðàëûüà ñÿïèëÿí ÿäàâÿò òîõóìóíó, Äÿíëÿéèá, “ìÿíÿìëèéè” óíóäà áèëìÿìèøÿì! Äÿí-äÿí îëóá öéöíäöê, çÿìàíÿíèí ÷àðõûíäà, Ùÿðÿ þç êèñÿñèíè, úèáèíè ýöäÿí îëäó. Áèç áèð-áèðèìèçÿ ÿéèëìÿêäÿí ãîðõàíäà Ùàìûìûçûí éåðèíÿ ÿéèëÿí Âÿòÿí îëäó... Øåéòàí ýèðäè àðàéà, àíëàìàäûã áó äÿðäè, Ãîíøó äàðäà ãàëäûãúà ùàìûìûç äàëäà ãàëäûã. Ìÿìëÿêÿò áèðëÿøñÿéäè áèðèìèç áþéöéÿðäè, Ìÿìëÿêÿòè àéûðûá ùàìûìûç õûðäàëàíäûã. Þçöìöç áàëòà ÷àëäûã êþêöìöçÿ î êè âàð, Ãîëóìóçó áóäàéûá îúàã ãàëàäûã éàäà. Ãàðäàøû îëìàéàíëàð þçýÿíè ãàðäàø òóòàð, Ãàðäàøû îëà-îëà éåòèì ãàëäûã äöíéàäà. Õàëãà éàõûíëûã åëÿ, äîñò-äöøìÿíè éàõøû ñå÷, Þéöääöð, âÿñèééÿòäèð — õàòûðëàðñàí ñîíðàäàí. Åòäèéèì ñÿùâè åòìÿ, êå÷ìÿäèéèì éîëó êå÷, ×àëûø àéðû-ñå÷êèëèê ýþòöðöëñöí àðàäàí.

174

Áåëèìèí éàðàüûñàí — êîðøàëìàñûí éàðàüûí, Äèëèìèí íÿüìÿñèñÿí — éàä äèëäÿ îõóíìàñûí. Ñÿíÿ ùàëàëëûã âåðäèì, îüóë, äþéöø ãàáàüû, Ùÿð áÿëà ìÿíÿ ýÿëñèí, òöêöíÿ òîõóíìàñûí. *** Àòëàíäû àòà-îüóë, áàõûøäûëàð áèð àíëûã, Ùàíñû ñþç ÷àòäûðàúàã áó ñÿññèç ôÿðéàäëàðû. Ýþçëÿðäÿ ñîí òàïøûðûã, öìèä, âèäà, àéðûëûã Ùÿðÿñèíè áèð éàíà àïàðûðäû àòëàðû... Äþéöø, àìàíñûç äþéöø, äàâàì åäèð ö÷ ýöíäö, Ýöëëÿëÿð àüëàð êå÷èð, ãàí äîíóð ãûé ñÿñèíäÿí Ýÿíúÿ ñóñóð, êþìÿêñèç... Äöøìÿí ñàéúà öñòöíäö, Àíúàã èðÿëè úóìúàã âóðóëóð ñèíÿñèíäÿí. Ìåéèò ãàëàãëàíäûãúà, ñàíêè äèâàð àë÷àëûð, Ãàí ñåëëÿðè ñÿää ÷ÿêèð ãàïûëàðûí àüçûíäà. Ãàïûëàðûí áèðèíäÿ Úàâàä õàí ãûëûíú ÷àëûð, Áèðèíäÿ îüëó ýöëöð éàüûëàð àðàñûíäà. Áöðúëÿðäÿ, êö÷ÿëÿðäÿ ãàðûøûáäû ãàí-ãàíà, Þëöì-äèðèìäè áó ýöí, êèìñÿíèí íèúàòû éîõ. Áèð ãàïûíûí àüçûíäà àòà úóìóð ìåéäàíà, Ùÿð ÿëèíäÿ áèð ãûëûíú àíúàã äàùà àòû éîõ... Ýÿíúÿ ö÷öí âàõò èòèá, ýöí ÷ûõûð, øÿð ãàðûøûð, Áó äþéöø ñîí äþéöøñÿ ýåúÿñè, ýöíäöçö áèð. Áèð ãàïûíûí àüçûíäà îüóë îí éàäà ãàðøû, Àíúàã ðÿíýè àüàðûá, éàðàñûíäàí ãàí ýåäèð... Ùÿð áèðè ãàáàüûíäà áèð äÿñòÿíè êöðöéÿí, Äîñòëàð, ìåùðèáàí äîñòëàð... ñûðàëàðû ñåéðÿëèð... Îüóë äöøìÿíÿ áàõûð, îäà äþíöð éåíèäÿí, Îüóë àòàéà áàõûð, úàâàí ãÿëáè êþâðÿëèð!

175

Àéàãëàðû àëòûíà íå÷ÿ äöøìÿíè ñÿðÿí, Ùÿð ãûëûíúû ÷àëäûãúà “àë ñÿíèí ïàéûí” äåéèð. Éàõûíäàêû áèð åâäÿ áîéëàíûá ïÿíúÿðÿäÿí Áèð ýþçÿë ÿñÿ-ÿñÿ áó ùàðàéû äèíëÿéèð. Äöøìÿí áèð öììàíäûñà, Ýÿíúÿ þíöíäÿ äàìëà, Áè÷àðÿ àíàëàðûí ýþçöíäÿ éàø ãóðóéóð. Âóðóøóð ãîúà, úàâàí; âóðóøóð ñîí èíàìëà, Ùÿðÿ þç úÿñÿäèéëÿ áèð ãàðûø éåð ãîðóéóð... Îüëóíóí ñÿñè ýÿëìèð, Úàâàä õàíû éàø áîüóð, Åíäèðèð ñîí çÿðáÿíè, çÿðáÿ àëûð àðõàäàí... Àòàíûí ñîí êÿëìÿñè “þçöíö ãîðó, îüóë!” Îüëóíóí ñîí êÿëìÿñè “ñÿí ùàðäàñàí, àòà úàí?” À÷ûëûð èêè ãàïû, åíèð øÿùÿðÿ ýåúÿ, Äàùèëÿðèí èøûãëû òöðáÿñèíè àëûð ÷ÿí... Éàä ñîõóëóð øÿùÿðÿ, ñîõóëóð àíúàã íåúÿ... Àòà èëÿ îüóëóí ìåéèòëÿðè öñòöíäÿí. ×îõ ñåâèíìÿ ýåíåðàë! Òàðèõèí ñÿáðè äÿðèí, Ñÿíèí äÿ íþâáÿí ýÿëÿð, áàøûíû óúà òóòìà! Ãàíëàðûíà áÿëÿíìèø áó ìÿüðóð èýèäëÿðèí, Ùå÷ êèìÿ áîðúëàðû éîõ! Ùÿãèãÿòè óíóòìà!.. Ìèëëÿòèì áàüûøëàìàç àõûòäûüûí áó ãàíû — Ãàðäàøûí ãàðäàø ö÷öí àüëàäûüû âàõò îëàð. Âÿòÿíèìèí êþêñöíäÿ à÷äûüûí áó éàðàíû, Èíòèãàì ìÿëùÿìèíèí áàüëàäûüû âàõò îëàð. Áèð ýöí ñþç áîüàçûíà òþêöëÿúÿê áó çÿùÿð, Èíäèñÿ áàéðàìûíäû — òÿçÿ îðäåí, òÿçÿ ÷èí. Þíäÿ àéðû äþéöøëÿð, þíäÿ Áàêûéà ñÿôÿð... Ãàëàíûí à÷àðëàðû “ùàçûðëàíûá” ñÿíèí÷èí. Ýÿíúÿäÿêè ãàíëàðûí ãèñàñû óçóí ÷ÿêìÿç, Åëÿ äöøöíìÿ Áàêû öçöíÿ õîø áàõàúàã.

176

Áèð ÿëèéëÿ øÿùÿðèí à÷àðûíû âåðÿí êÿñ Áèð ÿëèéëÿ õÿíúÿðè öðÿéèíÿ ñîõàúàã. Ñÿí Âÿòÿíñèç éàøàäûí, òÿðÿôèíè êèì ÷ÿêèð, Áó òîðïàüà éåì îë êè, ýþçëÿðèíè äàüëàñûí... Áó ãàëàíûí äèáèíäÿ ñÿíè áàñäûðàðëàð êè, Íÿñèëëÿðèì ëÿíÿòëÿ ýîðóíó àéàãëàñûí. *** Ýþéäÿí ö÷ àëìà äöøäö... Ýþéäÿí ö÷ àëìà äöøìÿç. Ùÿ íàüûë äå, íÿüìÿ ãîø, øÿðèí öçö äÿéèøìÿç. Íÿ ãÿäÿð êè, òàðèõ âàð, òàðèõÿ éàìàãëàð âàð, Þçýÿ òîðïàãëàðûíà ýþç äèêÿí àõìàãëàð âàð... Åâëÿðÿ ñèéàñÿòäÿí ãàíëû àðõëàð ÷ÿêèëèð, Þç éóðäóíäà ìÿçëóìóí áàøûíà òóðï ÿêèëèð. Éåíÿ äîüìà Âÿòÿíèí Úÿíóáó ÿëè áàüëû, Äöøöíñÿ ôèêðè áàüëû, äàíûøñà äèëè áàüëû. Íÿ ãÿäÿð äàâàì åòñÿ ñèçëÿð, áèçëÿð ñþùáÿòè, Àðàçäàí äàùà ãÿääàð àéûðûð ìÿìëÿêÿòè. Ùÿðÿ áèð åòèãàäà, ùÿðÿ áèð ñþçÿ áàüëû, Ùÿð þòÿðè àðçóéà ãóë îëäóã ýþçö áàüëû! Íÿñëèìèí äàìàðûíäà àõàí ãàíëàð äèðèëñÿ Áó òàðèõ óíóäóëìàç, áó ùÿãèãÿò ãûñûëìàç. Àüà-îüóë äàø êèìè áèð äèâàðà ùþðöëñÿ. Ýþéäÿí àòîì äà éàüà éóðä êèìñÿéÿ áàñûëìàç! Ìîñêâà, 29 îêòéàáð, 1985

177

ÞËßÍÄß ÁÀÉÐÀÜÀ ÁÖÊÖËßÚßÉßÌ ßäÿáèééàò áöòöí äþâðëÿð ö÷öí âàúèá îëàí þë÷öëÿðèí — ùÿãèãÿòèí, õåéèðõàùëûã âÿ ýþçÿëëèéèí êåøèéèíäÿ äàéàíìàüû èëÿ, èñòÿð-èñòÿìÿç, þçöíö ñèéàñÿòÿ éàõûíëàøäûðûð. ßäÿáèééàò úÿìèééÿòèí îâãàòûíû ÿêñ åòäèðÿí, òàðèõ êöëÿêëÿðèíèí ùàðäàí-ùàðà ÿñäèéèíè äóéàí, çàìàíûí ýÿðèëìèø ÿñÿáëÿðèíäÿ ùàíñû ùàâàëàðûí ÷àëûíàúàüûíû ãàáàãúàäàí ùèññ åäÿí áèð ãöââÿ êèìè ìÿíÿâè ùÿéàòûìûçäà ùÿìèøÿ ìöñòÿñíà ðîë îéíàìûøäûð. Ìåéäàíëàðà ýåäÿí ìèëéîíëàðûí áþéöê ÿêñÿðèééÿòèíèí éîëó áèð âàõò ÿäÿáèééàòûìûçûí åùòèéàòëà ýþñòÿðäèéè èúòèìàè àüðûëàðäàí âÿ ìèëëè ôÿëàêÿòëÿðèìèçèí äÿðêèíäÿí áàøëàíûá.

ÁÓ ÃÛËÛÍÚ ÄÀ ÑßÍÈÍ, ÁÓ ÄÀØ ÄÀ ÑßÍÈÍ Áàõ, ãàðäàøûì, áàõ ìÿí äÿ áèð ýöçýö òóòóðàì öçöíÿ. Þç òàëåéèíè ýþñòÿðèðÿì þçöíÿ, Ìèí èëëÿð ìèí äöøìÿí àéíàñûíäà ÿéðè ýþñòÿðèëäèí, Åëÿ äåéèëñÿí! Ñÿí áèð ãÿùðÿìàíñàí, êþëÿ äåéèëñÿí! Äöíéà ñÿíèí éàøûäûí, ñöíýöëÿðèíèí óúóíäà ùöððèééÿò äàøûäûí! Íÿôÿñèíäÿ úÿííÿòÿ ÷åâèðäèí áîçãûðëàðû. Äöíéàíûí ñÿùÿðèíÿ éöéöðäö áîç ãóðäëàðûí. Ýþéäÿ Òàíðû èøûüûñàí, Éåðäÿ òîðïàüûí ùÿâÿñè. Ãèòÿäÿí ãèòÿéÿ êþðïö ñàëûá “Òöðêÿì!” äåéÿí ñÿñèí. Áàõ, ãàðäàøûì, áàõ! Þòöêåí éàéëàëàðû áåøèê êèìè éåëëÿíèð, 178

Îðõîíäà, Éåíèñåéäÿ ëàéëàëàðûí äèëëÿíèð, Î òàðèõ êàðâàíûäû, àøûð Òàíðû äàüûíäàí, Àëòàéäàí, Àü äÿíèçÿ éîë ñàëûð ñîðàüûíäàí... Èðãèíèí ãàíàäëàðû äþðä ãèòÿéÿ ýÿðèëèá. Þçöíö êè÷èê ñàíìà, äöíéà ñÿíÿ âåðèëèá. Áàõ, ãàðäàøûì, áàõ! Ùàðàéà öç òóòäóíñà àïàðäûüûí óëó íèééÿò, Àòëàðûíûí äûðíàüûíäàí ýþéÿðèá ìÿäÿíèééÿò. Îõ àòäûí ðàêåò îëäó — óëäóçëàðà éöéöðäöí. Ùàããà ãîâóøìàã ö÷öí çöëìÿòëÿðÿ éåðèäèí. Ìèí-ìèí éóâà ãóðìóñàí ÿëëÿðèíäÿ ñöñëÿíèá, Ìèëëÿòëÿð êþðïÿ óøàã — ãóúàüûíäà áÿñëÿíèá. Ýöíäîüàíäàí ýöíáàòàíà áàéðàüûíûí èøûüû Ñÿí ùàããûí àøèãèñÿí, õàëãûì, ñÿí ùàããà øûüû! Áàõ, ãàðäàøûì, áàõ! Àéíàäàí íÿ áîéëàíûð! Ãûëûíú ýÿðÿêÿí éåðäÿ ÷è÷ÿéÿ äþíìÿéèìèç. Éóðäó òÿíùà áóðàõûá éàäà ñþéêÿíìÿéèìèç. Íàìÿðä òÿëÿ ãóðàíäà ñþçÿ ýöâÿíìÿéèìèç. Ìåéäàí à÷ûá, ãàí òþêöá ãàðäàøû éåíìÿéèìèç!

179

Áàõ, ãàðäàøûì, áàõ! Ñöçöëÿí ýþç éàøûìà, Ìÿí àä òàïà áèëìèðÿì þçöìëÿ ñàâàøûìà, Ìÿíÿì ãàíàäëû àòà äöøìÿíè ìèíäèðÿí äÿ, ×àòäûüûì îúàãëàðà ñó òþêöá ñþíäöðÿí äÿ. Äöíéà éàíûð øàì êèìè Ïÿðâàíÿñè ìÿíÿì, ìÿí Éîë âåðèá éîëñóç ãàëàí äèâàíÿñè ìÿíÿì, ìÿí Ãÿì äîëó öðÿêëÿðèí ìåéõàíÿñè ìÿíÿì, ìÿí! Áàõ, ãàðäàøûì, áàõ! Áó òàðèõ äÿ ñÿíèí, áó ùàãã äà ñÿíèí Ýþéö éåëÿíèíÿ òàõûá ýÿòèðÿí Ãàíûìû äèðèëäÿí áàéðàã äà ñÿíèí, Áó ãûëûíú ñÿíèíäè, áó áàø äà ñÿíèí, Ãûëûíú èøëÿìÿéÿí, ãóðøóí éåòìÿéÿí, Ðóùóìäà áèð áèòìÿç ñàâàø äà ñÿíèí! Áàõ, ãàðäàøûì, áàõ! Áèð ùàãã íÿüìÿñè âàð äöíéàíû ýÿçÿí Ãåéá îëóá ýåäÿúÿê Îíó áèëìÿñÿí!..

1986

ÍßÜÌßÌ Ìÿíèì íÿüìÿëÿðèì ùàìûíûí äåéèë, Ùàìûéà éåòÿñè åâ òèêìÿê ÷ÿòèí. Ìÿíèì äàíûøäûüûì áó ÿñÿáè äèë Éà äÿðäèí øÿêëèäèð, éà äà ùÿñðÿòèí.

180

Ùà äåéèì áèð äàéàí, ýþç éàøûíû ñèë, Íÿüìÿéÿ ôÿðãè éîõ ïàéûçäû, éàçäû. Ìÿíèì íÿüìÿëÿðèì ùàìûíûí äåéèë, Ùàìûíûí îëñàéäû íÿüìÿ îëìàçäû. Ñåâýèìäè, ãîïóáäó öðÿê ãàíûíäàí, Øÿðò äåéèë ìèí ÷ÿëÿíý òîõóéà áèëñèí. Òÿêè áèð êèìñÿñèç éàëãûç ãàëàíäà Îíó þç-þçöíÿ îõóéà áèëñèí. Ìÿíèì ôÿñèëëÿðèì ÿêèíëÿ áè÷èí, Ñþçöì äÿ òîðïàãäà õûøäû, éåäÿêäè. Áåø-îí òîõóì îëñà ÿêèí÷è ö÷öí Áàùàðäà áèð çÿìè áèòèðÿúÿêäèð. Áèð àç êåøèê÷èäè, áèð àçúà ÷îáàí, Ùàããû ãóðä àüçûíäàí ñàëäûðàúàãäûð. Áó éîëñóç äöíéàäà áÿëêÿ, áèð çàìàí Êèìèñÿ ãîëóíäàí ãàëäûðàúàãäûð. Çÿð-çèáà è÷èíäÿ öðÿêëÿð ñîéóã, Îíà áèð ÷ûíãû îä ñàëñà áÿñèìäè. Ìàñàëàð ñûíäûðàí èñðàô÷ûëûã éîõ, Ùàëàë ïåíäèð-÷þðÿê îëñà áÿñèìäè Àíà äîäàüûíäà ëàéëà äà èøäè, Àòà äîäàüûíäà êå÷ìèøèí ñÿñè. Ìÿí þìðö äàüëàðäàí áîðú èñòÿìèøäèì Ãàéûòñûí î áîðúóí íÿüìÿ çÿððÿñè. Ñþçöí äÿ ùèêìÿòè Àëëàùäàí ãàëàí, Öðÿêäÿí äåäèéèì öðÿêäÿ áèòÿ. Áèð âàõò çöìçöìÿéëÿ êå÷äèéèì éîëà Êèìñÿ íÿüìÿì èëÿ éîëäàøëûã åäÿ. Ñûíûã öðÿêëÿðè öìèäëÿ áÿçÿð, Áèðèíÿ ñó îëàð, áèðèíÿ îúàã. Íÿüìÿì äÿ ãóø êèìè äöíéàíû ýÿçÿð, Áèð ãóðó áóäàãäà äèíúÿëÿð àíúàã.

1992 181

ÞËßÍÄß ÁÀÉÐÀÜÀ ÁÖÊÖËÌÖÐßÌÑß... “Àüçûíäàí ãàí èéè ýÿëèð” Õàëã äåéèìè

Ìàùíûìäàí “ãàí èéè” ýÿëìèðñÿ ÿýÿð, Áó ñþç éàðûøûíäà ãÿëÿáÿ ÷àëûá, Áó ñþç äþéöøöíäÿ þëìöðñÿ ÿýÿð; Ùÿð øåðèì ÿñýÿð òÿê ãóðáàí ýåòìÿéÿ, Äàøãàëàã åäèëèá øÿùèä îëìàüà Ùàçûð äåéèëñÿ; Êÿñèí áó íÿüìÿíè, êÿñèí éàðûäà, Äåìÿëè ùàããûì éîõ êÿëìÿ êÿñìÿéÿ! Áó òîðïàã öñòöíäÿ öçö àüëûãëà ßëè öðÿéèíäÿ ðàùàò ýÿçìÿéÿ! Ñûüàëëû ñþçëÿðäÿí ÿòèì öðïÿøèð, Áàüûøëà, êåô-äàìàã çàìàíû äåéèë, Öçöíÿ éöç öçöí ìþùðöíö âóðàí “Áàë äîäàã”, “ýöë éàíàã” çàìàíû äåéèë. Õÿíúÿðèì äÿñòÿêñèç, ãûëûíúûì ãàíñûç, Ñèíÿì ãàëõàí êèìè, ÷àïûã-÷àïûãäû. Òèêàíëû ìÿôòèëëÿð äèäèá êþíëöìö, ßí óçóí ìàùíûì âàð, î Àéðûëûãäû! Êèøèéÿ áó ãÿäÿð äèíúëèê éàðàøìàç, Áó äÿðäëÿð ìÿíèìñÿ, êåô ìÿíèì äåéèë. Þëÿíäÿ áàéðàüà áöêöëìöðÿìñÿ, Áåø àðøûí òÿìèç àü êÿôÿíèì äåéèë. Þíöìäÿ áó ãÿäÿð ó÷óðóì âàðêÿí Êèìäÿíñÿ ìÿðùÿìÿò óìà áèëìÿðÿì. Áó ýþçäÿí î ýþçÿ èøûã äöøìöðñÿ, Ýþçöìö àðõàéûí éóìà áèëìÿðÿì.

182

Ãîëóíó ÷èðìÿéèá ìåéäàí à÷ìàéàí Ñþçëÿðèì õàíûìòÿê ÿòèðëÿíèáñÿ, Ñÿíýÿðäÿí éàéûíûá, ýöëëÿäÿí ãîðõóá Òÿðèô êþëýÿñèíäÿ ÷ÿòèðëÿíèáñÿ, Þëÿí ýöíëÿðèìÿ éàñ òóòìàëûéàì! Äþéöø ùèìíè êèìè äîüóëìàäûìñà, Ýþðöø ìàùíûìû äà óíóòìàëûéàì! Ìÿëÿê úèëäèíäÿñÿ úÿëëàä ùÿâÿñè, Ñÿíèí ýèçëè äàâàí ýþðöêÿí äåéèë. Ñþçöìäÿí “ãàí èéè” ýÿëñÿ äÿ ãîðõìà, Î ãàí áàüëàéàíäû, ãàí òþêÿí äåéèë!

1986

ØÀÈÐËßÐß ÁÎÐÚÓÌÓÇ Áÿõòèéàð Âàùàáçàäÿéÿ

Àðàçûí òèêàíëû ìÿôòèëëÿðäÿí ñûéðûëûá ÷ûõäûüû éåðäÿ Öçö úÿíóáà “Ãàðäàø!” ùàðàéû àüçûíäà äîíìóø áèð øàèð ùåéêÿëè ãîéìàñà èíñàôû éîõäóð áó ìèëëÿòèí! Èíñàôû éîõäóð áó ìèëëÿòèí éàääàí ÷ûõàðñà ÿýÿð áó ýöí ìåéäàíëàðû ñèëêÿëÿéÿí “ìèëëÿò”, “àçàäëûã” ñþçëÿðèíè íÿ âàõòñà øàèðëÿðèí åùòèéàòëû ïû÷ûëòûñûíäàí þéðÿíäèéèíè. Èíñàôû éîõäó áó ìèëëÿòèí Áèðäÿí ÷àøûá óíóòñà “õÿëãè îéàäàí ÿôãàíëàðû”, ßñð-ÿñð ñþçëÿ êþðöêëÿíÿí ñîéóã ãàíëàðû, 183

“Äàíà” áàøëàðäà “äàíÿ” áàøû ýþðÿíëÿðè Äöøìÿíè ãûëûíúäàí ÿââÿë ñþçëÿ þëäöðÿíëÿðè? “Àüûëëû äÿëèëÿðè” Öðÿéèíäÿí ãàí ýåäÿí ýöëìÿëèëÿðè! ...Âÿòÿíäÿí ñöðöëÿí Öìèäè ãÿáèð äèâàðëàðûíà ùþðöëÿí, Äÿðäè äöíéàíûí áåëèíè ÿéÿí, Þçö ÿéèëìÿéÿí ÿðëÿð Áó ýöí óíóäóëñà ÿýÿð! Áèð ìàùíûäà äåéèëÿí êèìè “éàøàìàã íÿéÿ äÿéÿð!..” Áèð øàèð ùåéêÿëè!.. Àðàç ãûðàüûíäà... öçö ýöíåéÿ äèëèíäÿ “ãàðäàø” ùàðàéû, “Âÿòÿí”, “Áèðëèê” íèäàñû! Äöíéàíûí ÿí óçóí þìöðëö ùåéêÿëëÿðè øàèð ùåéêÿëëÿðèäè Ãîðõóíóç îëìàñûí! Áàøû áóëóäëàðà äèðÿíÿí, Éóðäóí ùÿð éåðèíäÿí ýþðöíÿí, Ãîëëàðû Àðàçëà Êöð êèìè... Úàíëû îëñóí, öðÿéè äþéöíöð êèìè! Áöòþâ áèð ãàéàäà éîíóí ùåéêÿëè, Àäñûç-öíâàíñûç, Áèð àøèã ùåéêÿëè, ÷öíóí ùåéêÿëè. ×ÿêñèí êþíëöìöçäÿí áó äÿðäè-ñÿðè, òîïëàñûí, ãîé îëñóí ãÿìèí ùåéêÿëè. Áó ãàéàéà äþíÿí êèìäè, — ñîðñàëàð Áèð àüûçäàí äåéÿê: “Ìÿíèì ùåéêÿëèì!..”

184

ÉÓÐÄÓÍ ÁÀÉÐÀÜÛ ßùìÿä Úàâàäà

Éîë âåð éóðäóí áàéðàüûíà, Âàõòûí, ýöúöí, þëöìöí éåíäèðÿ áèëìÿäèéè, ßéðèëÿðèí äöç éîëäàí äþíäÿðÿ áèëìÿäèéè, Áèð ùàãã áàéðàüû âàð ÿëèìäÿ. Êèìñÿíèí äàüûíà ãîíìàç, Êèìñÿíèí éàõàñûíà ñàíúûëìàç, Éàä êöëÿêëÿð ÿñèá êå÷ÿ öðÿéèìèç êèìè à÷ûëìàç. Éîë âåð éóðäóí áàéðàüûíà! Ãàíûìû ùîïäóðàðàã òóòìóøàì áàøûì öñòÿ Ýöë êèìè ïàðäàõëàíûá. Äöøìÿíèì áàõà-áàõà ýþçëÿðèíäÿí äàüëàíûá. Ìÿí ðàêåò ÿêìèðÿì êè, ãûçûë ýöëäö ÿêäèéèì, Ãûçûë ýöë èøûüûäû öðÿêëÿðÿ ÷ÿêäèéèì. Éîë âåð éóðäóí áàéðàüûíà! Ùàðäàí ãîïóáñà îðà äþíñöí! Þçýÿ éåðèíäÿ ýþçö éîõ, Þç åëèíäÿ ýþðöíñöí! Éåëïèêëÿñèí ìÿçàðûíû øÿùèäëÿðèí. Òîðïàã äà áàéðàã èøûüûíû äóéóð. Êèøèëÿð éàëíûç éóðäóí áàéðàã íÿüìÿñèíäÿ óéóéóð...

1987 185

ÉÀÇÛËÌÀÌÛØ ØÅÈÐËßÐÈÌ Íå÷ÿ éàçûëìàìûø øåèðëÿðèìè Àòäûì ìåéäàíëàðûí èçäèùàìûíà. Ãàòäûì ìèëëÿòèìèí ýóð èëùàìûíà. Áèðúÿ ñþç ñàõëàäûì “àçàäëûã” ñþçö Äþíöá éóìðóã îëìàã þéðÿòäèì îíà. Ãóë ñþçöí èñòÿéè ãàëìàäû ãàíäà, Ìÿí áó ýöí èëùàìëà ãûëûíú èòèäÿí. Ãàäûíëàð ìåéäàíà îä äàøûéàíäà Âàð èäè øåèðëÿ åâäàðëûã åäÿí! Ìèëëÿòèí áèð ñþçö, áèð éîëó âàðêÿí ßãèäÿ àëâåðè ãåéðÿòäÿí äåéèë. Áèçèìäè êÿôÿíè áîéíóíà ýåéÿí, Êÿôÿí ãûñãàíúëàðû ìèëëÿòäÿí äåéèë! ×àéõàíà áàéãóøó, ðåñòîðàí øèðè, Åâèíèí äàìûíäà õîðóçëàíàíëàð. Áó ýöí ãÿùðÿìàíà äþíöá ùÿð áèðè Äöíÿí ìèëëÿòèíè íàäàí ñàíàíëàð. Éöç-éöç õàòèðÿ âàð öðÿê ýþéíÿäÿí, Éàøàéûð ãàïûëàð ýÿçÿéÿíëÿð äÿ. Ùÿð ýöí þëöìöíöí öñòöíÿ ýåäÿí, Éà îíà øàéèÿ áÿçÿéÿíëÿð äÿ. Áó ÷èðê úàíûìûçà éîë òàïûá ùà÷àí, Íèéÿ þç ïàñûíà ãóðáàíäû äÿìèð? Äöíÿí ãîðõà-ãîðõà úÿáùÿäÿí ãà÷àí Áó ýöí êöðñöëÿðäÿí äöøìÿê èñòÿìèð. Ãÿëÿì óíóäóëäó, ñþç ÷ûõäû éàääàí, Þìðö ãóðáàí âåðèá ïàé óììàìûøàì. ×îõäó êöðÿéèìÿ áû÷àã ñàïëàéàí ßë âåðñÿ êþíëöíÿ òîõóíìàìûøàì.

186

Äåìèøÿì, à ãåéáÿò, þçöíö öçìÿ, Àëëàù øàùèäèìèç, äöçö ýþðÿíäè. À íàäàí, éîëóìà òèêàíëàð äöçìÿ, Áÿõòèì òèêàíäàí äà ÷ÿëÿíý ùþðÿíäè. Äåìèøÿì, àé ùÿñÿä, éåíÿ íÿ èøäè, Ñà÷ûìûç àüàðäû, éîðóëìàäûí áÿñ. — Ýåíèø öðÿêëèéÿ äöíéà ýåíèøäè Ìÿíèì âàðëûüûìëà éåðèí êè÷èëìÿç. Äåìèøÿì, êþùíÿ äîñò, ÷îõ äà ÷ÿêìÿ ãÿì, Ùà áóçëàò öðÿéè, áàùàð ñîëàðìû? Ìÿí äÿ áó òîðïàüû þéÿíëÿðäÿíÿì Âÿòÿí ñåâýèñè äÿ ãûñãàíûëàðìû? Èø äÿ óíóäóëäó, øåèð äÿ áèòäè Äàùà ùåñàáûì éîõ èëëÿðèìèçäÿí. Áèçèì òàëåéèìèç øèðèí ôöðñÿòäè Ùåñàáû ýÿëÿúÿê ñîðàúàã áèçäÿí...

ÁßÕÒÈÉÀÐ, ßËÈ Àüäàìäà ùÿëàê îëìóø óøàãëàðëà — Ãàðàáàü ôàúèÿñèíèí èëê øÿùèäëÿðèíÿ

Áèð úöò øåù äàìëàñû, áèð úöò ýþç éàøû, Áèð úöò ãàðà áàéðàã, áèð úöò áàø áàøû, Àëëàùûí ãÿçÿáäÿí ÷àòûëàí ãàøû, Ãåéðÿò áöíþâðÿñè, úöðÿò òÿìÿëè Äèðèëÿí ýöìàíûì — Áÿõòèéàð, ßëè! Éóðäóìà áèð òÿçÿ áàùàðòÿê ýÿëÿí, Ýþçöíäÿ äöíéàíûí öìèäè ýöëÿí, Ìèëéîíëàð ãÿëáèíÿ áèðäÿí òþêöëÿí Ìÿùÿááÿò äàøãûíû, èíòèãàì ñåëè Ðóùóìäà òóôàíûì — Áÿõòèéàð, ßëè!

187

Êèì äåéèð éîëëàðû ãûðûëäû, ãûñà, Îíëàð ÿáÿäèäè, áàòìàéûí éàñà, Áó ñàéàã þëìÿéè áàúàðûðûãñà, Ùÿëÿ éàøàéûðûã, âàðûã äåìÿëè, Ùÿéàò âÿñèãÿìèç Áÿõòèéàð, ßëè!

ÞËßÍ ÃÎÐÕÓÌÓÇ Ñóìãàéûò éåíèéåòìÿëÿðèíÿ

Øöêöð! Óíóäóëìàéûá Éöç èëèí î öçöíäÿ èòèðäèéèì áèð íÿüìÿ! Ìÿí þéðÿòäèì, þéðÿòìÿäèì Ñÿñëÿíèð îüëóìóí äèëèíäÿ! Øöêöð! Îüóðëàíìûø ñàéäûüûìûç Áèð ãåéðÿò áàéðàüû Äàëüàëàíûð ãàðäàøûìûí ÿëèíäÿ! Ãóðóìóø áèð áàü÷à, Âåðèìñèç ýþðöíÿí áàü Úàíëàíûá áóäàã-áóäàã, éàðïàã-éàðïàã! Ãóðó ÷àé éàòàãëàðû, äàð ýÿëèð ñåëëÿðÿ. Áóëàãëàð ÷àüëàéûð äàøëàð àëòûíäàí, Ýöëöøö ãåéá îëìóø ýþçëÿð äèðèëèá, Ñåâèíúè òþêöëöð éàøëàð àëòûíäàí. Ìÿí àäè ìèëëÿòèí îüëó äåéèëÿì, ßí äÿðèí éàðàìûí áèòèøè áèð àí Ñèëàù àüàúûäû éàëûí ÿëëÿðèì ×è÷ÿêäÿí ìåéâÿéÿ, 188

Éàçäàí ïàéûçà, Þìöðäÿí þëöìñöç ÿáÿäèééÿòÿ éåòèøèì áèð àí! Öìèä ïþùðÿëÿðè ýþéÿðäèð áó éàç, Äèð÷ÿëèá ùèðñèíäÿí áîüóëàí òîðïàã! ùå÷ ãóðäëà ãóçó äà áó ýöí éàä äåéèë, Ãÿôÿñÿ ñàëûíìàç, ýöëëÿéÿ ýÿëìÿç, Áó èíñàí ðóùóäóð, çàðàôàò äåéèë, Áó èíñàí ðóùóäóð òîðïàã äåéèë êè, Ìåéâÿòÿê ñûõàñàí ñóéó ãàëìàéà Äàü êèìè îéàñàí áîéó ãàëìàéà! Öðÿéèíèí îäó, ýþçöíöí íóðó. Ýåäÿíäÿ “äóð”! äåìÿê ùåéè ãàëìàéà! Áó èíñàí ðóùóäóð, éÿùÿð ýþòöðìÿç! Éöç-éöç Ñóìãàéûò òèê çÿùÿð ýþòöðìÿç, Ãÿáèðäÿí ýþéÿðÿð, þëöìäÿí äþíÿð, Çèíäàí éîëëàðûíû éîðóá ãàéûäàð Ìèëëÿòè áàçàðà ñöðöêëÿéÿíÿ Èáëèñ äàìüàñûíû âóðóá ãàéûäàð. Äöíéà éîëëàðûíäà àäè ãàòàð òÿê Áèç óëó ðóùëàðû äàøûéàíëàðûã, Ùÿëÿ îòóç éåääè éàøà ÷àòìàìûø, Íå÷ÿ îòóç éåääè éàøàéàíëàðûã! ×îõäàí àäëàìûøûã Ñèáèð õîôóíó, Ñèíÿäÿ àëûøàí ýöëëÿ îäóíó. Øöêöð êè, áîçàðìûø öçëÿðäÿ ýþðäöê Óøàã ÿëëÿðèíèí øèëëÿ îäóíó! Îí áåø éàø! Õÿòàè éàøûäû áó éàø, Áàøñûçûí áàøûíûí äàøûäû áó éàø! Áèçèì ðóùóìóçóí éàøûäû áó éàø Þëÿí ãîðõóìóçóí éàøûäû áó éàø!

189

1988

ÒÎÍÃÀË ÈÉÈ “Òîíãàë èéè âåðèðñÿí!” — Áèð ýþçÿëèí ñþçöäö. Òöñòöëö ñà÷ëàðûìû ãàðûøäûðûá ýöëöðäö. Áèëìèðäè òîíãàë èéè ìÿíèì ñà÷ûìäàí äåéèë, Êþêñöìäÿ òöñòöëÿíÿí öðÿéèìäÿí ýÿëèðäè! Ýþçëÿðèìèí þíöíäÿ òöñòöëÿíÿí êèòàáëàð, Íÿñèìèíèí, Ñàáèðèí ðóùóíäà òîíãàë èéè! ùàããûìû èñòÿéÿíäÿ äèëèìÿ äàìüà áàñàí Àäûìû éàñàã åäÿí ãîðõóìäà òîíãàë èéè! Òîíãàë-òîíãàë èøûãäû àäëàéàí ÿñðëÿðè Ñèáèðäÿí öçöìöçÿ ñþíìöø îúàãëàð áàõûð. Ìöøôèãèí ýóð ñà÷ëàðû áèð òîíãàëûí òöñòöñö Õûçûäà áèð äàõìàéà äþíìÿê ö÷öí äàðûõûð. Êèìäè áóäàãëàðûìû àìàíñûç ñèëêÿëÿéÿí, Ãèòÿëÿðÿ ñÿïèëèð áó éåòèøÿí áàðûìûç. Ìöùàúèð äÿñòÿëÿðè þëêÿëÿð àðàñûíäà Àñòàúà òöñòöëÿíÿí, ñþíÿí òîíãàëëàðûìûç! Ýþçöì èøûãäàí äîéìàç, äèëèì ñþçÿ òàìàðçû, Î Ùàäèíèí ðóùóäó ìÿçàðûíû ñîðàãëàð. Áèç îúàã ÷àòìûðûã êè, ãàëõûð çèðçÿìèëÿðäÿí Ýþçöìöçöí éàøûéëà ñþíäöðöëÿí îúàãëàð. Ñà÷ûìäà, ïàëòàðûìäà òîíãàë èéè, îä èéè. Àçàäëûã ùàâàñûíäà ÷è÷ÿêëÿéèð äàø ìåéäàí Âàðûìû òàëàí åäÿí éàëàíëàðûí è÷èíäÿí Óíóäóëìóø ñÿñèìè ìÿíÿ ãàéòàðûð çàìàí. Éåðëÿ ýþé àðàñûíäà ãàëõàíäû ìèëéîí éóìðóã Ãàéûäûð áèð ìèëëÿòèí úàâàíëûüû öçöíÿ Éàðàüà éàäûðüàìûø ÿëëÿðèí ýèçëè ýöúö Äàìëà-äàìëà éûüûøûð úàð ÷ÿêäèéè ñþçöíÿ! Ãåéðÿò êàðâàíëàðûäû êå÷ÿí óçàã éîëëàðû, Îáàëàðäàí ÿëèìÿ ìèëéîí ÿëäè óçàíàí 190

Òîíãàëëàðûí áàøûíäà, ìöòèëèê øàõòàñûíäàí Ñîéóéàí ãàíûìûçäû ýåúÿ-ýöíäöç ãûçûíàí! Ìèëéîí äèëäÿ áèð ùàâà, ìèëéîí ÿëäÿ áèð ãûëûíú, ×öðöìöø ýþâäÿëÿðÿ éàðûìúà çÿðáÿìèç áÿñ. Áó ìåéäàíûí èøûüû ìÿìëÿêÿòè áöðöñÿ, Ãàðàíëûã àéàã à÷ûá öñòöìöçÿ éåðèìÿç! ...Òöñòöëö ñà÷ëàðûìäà òèòðÿéèð çÿðèô ÿëëÿð. Ýþç éàøû ãîðõó äàäûð: îúàüûì ãàðàëàúàã. Ìÿí äÿ àäè áèð êþñþé — àíúàã áèð òàëåñèçèí Áóðíóíäà ùÿìèøÿëèê òîíãàë èéè ãàëàúàã!

5.XII.1988

ÀÚÛ ÕÀÒÈÐß Ìèëëÿòÿ íÿ ãÿäÿð äÿðñ âåðìÿê îëàð? Äÿëè äÿ äàðòûíûð: ìÿíèì ñþçöì âàð! Íàäàí úèëîâóíäà êö÷ÿ õàìëàðû — Àäàì îëìàéàíûí “þç àäàìëàðû”... Êöðñöäÿ ïÿëÿíýäè, äàëäàäà ãóçó, Ìîñêâà úàñóñó, Òåùðàí úàñóñó! Ýÿëÿúÿê áþëýöäÿ íèñéÿ èø àëûð, Òåëåôîí çÿíýèéëÿ ýþñòÿðèø àëûð: “Çèéàëû àéûãäû, ãîéìà éàõûíà Éàçû÷û ñåâèëèð, ãàðà éàõ îíà! Áèçèìëÿ áèð êþêäÿí, ðèøÿäÿí äåéèë, Ìþùêÿìäè, ùå÷ êÿñè åøèäÿí äåéèë. Ñÿíèí êèìëèéèíè áèëèð ôèëàíêÿñ, Ýöúöí ÷àòìàéàíäà èøûüûíû êÿñ! Ãàôàñû îëàíûí ÿç ãàôàñûíû, Íöôóçó îëàíûí ãûð íöôóçóíó, “Àçàäëûã” äåéÿíäÿ þç íÿôèíè áèë, “Ìèëëÿò” ñþéëÿéÿíäÿ òÿðÿôèíè áèë! Òîðïàã àëûíäûãúà ìèëëÿò ÷àøàúàã, Áèçèì ìÿãñÿäèìèç éàõûíëàøàúàã. Àëëàùäàí ñþùáÿò à÷, Ãóðàíäàí äàíûø 191

Äöíéàäà Èñëàìû ãóðàíäàí äàíûø. Ìèëëÿòÿ ôÿðãè éîõ, ëàï ìåéìóí îëñóí Þíöíäÿ çàùèðè áèð ìþìèí îëñóí. Êèìèí ñþçö êå÷èð, ìþâãåéè ãÿòè, Õàëãûí àðàñûíäà âàðñà ùþðìÿòè — ×àëûø êè îíó äà áèçëÿðÿ áàüëà Áàüëàéà áèëìÿñÿí, ëÿêÿ éàõ, äàüëà!” Áåëÿúÿ ìèëëÿòèí ñÿôÿð áàøûíäà Ùÿð êÿñ ïàé óìóðäó ÿð ñàâàøûíäàí. Òàïøûðûã ãóëëàðû þíÿ àòûëäû, Ùàëàë èøèìèçÿ ùàðàì ãàòûëäû. Áèð ÿë ãóçóñóäó êöðñöäÿêè øèð, Ùÿð ýöí éóõàðûäàí äÿðñ àëûá ýÿëèð. Ìèëëÿò õÿáÿðñèçäè — äÿðäèíÿ éàíûð, Òöëêö ùÿúúÿ ýåäèð — ìèëëÿò èíàíûð!..

“ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ” ÃßÇÅÒÈÍß ÝÞÇÀÉÄÛÍËÛÜÛ Ýþçöí àéäûí, àé äöç ñþçöì, òÿìèç ñþçöì, — Éîëóí à÷ûã... Ãîðõóëàðäàí, ùÿäÿëÿðäÿí ãîï àçàúûã! Ýåé ÿéíèíÿ ãàíäàëëàðäàí ãàí÷ûð îëìóø ãàíàäûíû. Éûü ýþçöíÿ øèðâÿëÿðè àøà áèëìÿê èíàäûíû! Éöç ÿñðëèê ÷åøìÿëÿðèí ýþçöíö à÷! Öôöð êöëö! Áó îúàüûí ýþçöíö à÷! Ñÿí Õÿòàè ùàðàéûíäà äþéöø èäèí, Ñÿí Íÿñèìè äîäàüûíäà èëàùèéÿ ýþðöø èäèí. Ñÿí Ôöçóëè çèðâÿñèíäÿ ìþúöçÿéäèí, Ñÿí Ñàáèðèí ñÿíýÿðèíäÿ úÿìè øÿðëÿ öç-öçÿéäèí! Äÿäÿ Ãîðãóä ùèêìÿòèíÿ ÷àòà áèëñÿí ßòàëÿòäÿí ñèëêÿëÿíèá, éîðüóíëóüó àòà áèëñÿí, Éåíÿ åëÿ àøûá-äàøàí îêåàíñàí! Êþëÿëèéèí áàøû öñòÿ áèð òóôàíñàí! Èëäûðûìñàí, éàõàúàãñàí, 192

Ñÿí áó çöëìöí ñàðàéûíû éûõàúàãñàí! Ãîé õÿúàëÿò ÷ÿêñèí áèð àç ìÿäùèééÿ÷è õÿáÿð÷èëÿð! Ñÿí ãàðäàøëàð öðÿéèíÿ ðÿùì ÷èëÿ! Ãûëûíúà äþí, ãóðøóíà äþí, Áó ïàäøàù îðäó ñåâìèð, Ñÿí ñèëàùëàí, ãîøóíà äþí! Áîüàçûíà êÿôÿí äîëà, ÿçàáëàðû àë ýþçöíÿ. Öðÿéèíè ãàëõàí åëÿ Ùÿð ýöí áþùòàí ñöíýöñöíÿ. Øÿð ìèíöçëö, øÿð àéðûëìàç. Àë ãàíûíû öçöíÿ òóò, öìèäèíè éàðàíà áàñ! Áèð âàõò äöøìÿí ñÿíè áîüäó, Áó ýöí òàðèõ ñÿíè äîüäó. Áó ýÿëèøèí ÿáÿäèëê, áó ýÿëèøèí áèðéîëëóãäó! Ñÿí ãûðõ áåø èë öðÿéèìè äåøÿí ñþçöì, Èêè éöç èë ìÿãàì ýÿçÿí àú ùÿãèãÿò — ñûñãà áèð øàì, Ìÿí áèð þìðö éîë ýþçëÿéèá þç ùàããûìûí çÿððÿñèíè ãàçàíìûøàì!.. Èëê ñàéûíäà áîìáà ýöúö, çÿëçÿëÿëÿð òÿðïÿíèøè. Ñàíêè òèëñèì ãûðûëûáäû ÿæäàùàíûí ñûíûá äèøè. Êàáèíåòëÿð ñèëêÿëÿíèð, òåëåôîíëàð çèíýèëäÿéèð. Éåð òèòðÿñÿ òÿðïÿíìÿéÿí áèð ñþçöìäÿí äèíýèëäÿéèð. Ñÿùèôÿëÿð ãàí-ãûðìûçû, ùÿð áàõàíûí éöç ÿììàñû, Ãàí è÷ÿíäÿ ãîðõìàéàíûí ñþçäÿí ãîðõìàã ìöÿììàñû. Ùÿäÿëÿðäÿ úÿëëàä ùþêìö; Ìîñêâàíûí ÿìðè ãÿòè: Þç þìðöíö ãàïàäûðñàí ãàïàòìàñàí áó ãÿçåòè. Äåäèì: Ñèçèí áó äöíéàäàí õÿáÿðèíèç éîõäóð äåéÿí. Ìèëëÿòèíÿ ùàãã èñòÿéèð Ìèëëÿòèìè ãóë åëÿéÿí. “ßçèëèðÿì”! äåéèð ìÿíÿ ìÿíè ÿçÿí. Êèì áèëÿúÿê ñÿí ùàãëûñàí þç ùàããûíû ñþéëÿìÿñÿí”. Àòûëäûì ÷þëÿ áàëûãòÿê ñîí ÿëàúûì áèð äàìëà ñó... Ýþðäöì ñèíÿìè áþéöäöð áþéöéöí ùÿäÿ-ãîðõóñó! Èíäè äàùà éàëâàðûøäû óçàãëàðäà ãàëàí ñÿñè! Áèð äÿôÿëèê äàüûëìûøäû áó àü åâèí âàùèìÿñè. Ýþðäöì àäûí äèëëÿðäÿäèð, ìÿëùÿì ýÿçèð ãàíëû éàðà.

193

Áàéðàã êèìè òàõûëìûñàí ùÿð òèí áàøû äèâàðëàðà! Äåäèì, ñþçöì, ýþçöí àéäûí, ìèëëÿòèìèí ýöâÿíúèñÿí! ×îõ îëàúàã çèðâÿ àøàí Áó çèðâÿäÿ áèðèíúèñÿí!.. Ýþçöí àéäûí, “Àçÿðáàéúàí”, Äþéöø ùèìíèì, àëûí éàçûì Ùÿð ýöí ìÿíÿ “äÿðñ âåðñèíëÿð”. Òÿêè ñÿñèì àëûíìàñûí!

1989

ÞËÖÌÖÍ ÝÞÐÖØÖÍß ÝÅÄßÍ ÃÛÇ Åëÿ äöíÿí þìðöíöí áàùàð ÷àüûéäû. Åëÿ äöíÿí áó ýþçëÿð äöíéàíûí ÿí ãàéíàð áóëàüûéäû, Ãîëóìà ýèðäèí, áèð àääûì ýåðè äóðäóì, óòàíûá àäàìëàðäàí, Èíäè äàùà ñÿí éîõñàí, Éîõóì, éîõ îëàíûì, úàí! Äöíÿí ñà÷ëàðûí áóëóä, ãàðûøûðäû êöëÿêäÿ. “Éàëâàðûðàì, àé ãàðäàø, áèð àç þçöíö ãîðó!” — äàíûøûðäûí öðÿêäÿí. Íÿ ñåâýèíè ýèçëÿéèðäèí, íÿ ýþçöíöí éàøûíû. ßí øèðèí ýþðöø éåðèíäÿí öñòöí òóòóðäóí òîíãàëëàðûí áàøûíû. Ìÿí þçöìö ãîðóäóì, 194

éà äà Àëëàù, òÿñàäöô, éà äà êè õåéèð-äóàí... Ìÿíè ãîðóéàíûì, úàí! Åëÿ äöíÿí ñÿñèíäÿ ÿáÿäèééÿò êàðâàíûíûí çûíãûðîâ úèíýèëòèñè, Åëÿ äöíÿí êþêñöíäÿ äöíéàíûí ÿí áþéöê ñåâýèñè, Ýþçöí êå÷èëìÿç äÿíèç, Àëíûí àé êèìè òÿìèç, Éàä íÿôÿñè äóéìàìûø, Íÿâàçèøÿ óéìàìûø çÿðèô äàü ÷è÷ÿéèäèí, Áèð þìðöí éàðàøûüû, ÿùäè, ýÿëÿúÿéèéäèí... Ñÿíè àéðû ñåâýèéäè õîøáÿõò åäÿí, ó÷óðàí. Þç åøãèíÿ áàø âóðóá îðäà áîüóëàíûì, úàí! Ùå÷ êèìèí à÷ìàäûüû éàõàíû ýöëëÿëÿð à÷ûá, Ãþí÷ÿ äþøëÿðèíèí àðàñûíäà à÷ûëûá ãûçûë ýöëëÿð. Àíúàã öçöí õîøáÿõòäè... Éàðûéóìóëó ýþçöí þç ÿùäèíÿ éåòÿíòÿê éåíÿ äóéüóëó, ýöëÿð... À÷ìûñàí þç ñèíÿíè éóðäóí àçàäëûüûíà, Ñöíýöíöí þïöøöíÿ, ýöëëÿíèí äîäàüûíà! Áó ýöíäÿí áó éàðàéà áöòöí äöíéà áàõàñû, Áó ýöíäÿí ãàíëû éàõàí ìÿëÿêëÿðèí éàõàñû... Àíà îëìàìûø àíàñàí — þâëàäëàðûí 195

éàðàëàðûíäàí äîüóëàúàã, Ñöä ÿâÿçèíÿ ãèñàñ è÷èðÿúÿêñÿí îíëàðà, ñöäöíäÿ äöøìÿí áîüóëàúàã!.. Åëÿ äöíÿí þìðöíöí áàùàð ÷àüûéäû, Åëÿ äöíÿí ãàéüûìû ÷ÿêèðäèí — êþðïÿ àüëûíëà àüûë þéðÿäèðäèí ìÿíÿ... Åëÿ äöíÿí èëê ñåâýèíÿ äîüðó éîë ýåäèðäèí, Þìðöíäÿ áèðúÿ äÿôÿ âÿôàñûç ÷ûõäûí — Ýåòäèí... ñåâýèëèíèí éîõ, Þëöìöí ýþðöøöíÿ...

26 éàíâàð 1990

20 ÉÀÍÂÀÐ ÕÀÒÈÐßÑÈ Áóðà øóì éåðè äåéèë, Ñàõëà, êîòàíû, ñàõëà! ×ÿê äÿìèð úèëîâóíó, Ãûçìûø àòûíû ñàõëà! Ùÿðÿñè áèð áóüäàäû áèð ñöíáöëöí è÷èíäÿ, ùÿðÿñè áèð ëÿ÷ÿêäè — ãûçûë ýöëöí è÷èíäÿ! Òÿê-òÿê ýÿëìÿéèáëÿð êè, òÿêëÿéèá éàòûðàñàí, Éöç ìèí öðÿê ÿðèéèá áèð öðÿéÿ äþíöáäö. Òÿê-òÿê äàíûøìûðëàð êè, ñÿñèíè áàòûðàñàí Áèðèñèíèí ñþçöíäÿ éöç ìèí ùàðàé äèíèáäè!

196

Áàøû êèì, àéàüû êèì — äàùà ñå÷ÿ áèëìÿçñÿí. Äÿìèð áû÷àã îëñàí äà êÿñèá êå÷ÿ áèëìÿçñÿí!.. Éöç ìèí úàâàí öç éàíûð, äîüðàñàí ãàíû ÷ûõìàç. Âàõò äà îíëàðûí ãóëó, äàðòìà çàìàíû, ÷ûõìàç! Øÿùÿð ýþç äÿíèçèäè, ãàðà òóôàíäû øÿùÿð. Áàëàúà äàëüàñûíäà äöíéàëàð ñèëêÿëÿéÿð! Ãàëäûðûí áó ÷è÷ÿéè òÿïèêëÿðèí àëòûíäàí. ×ûõàðûí öðÿéèìè òÿòèêëÿðèí àëòûíäàí!..

ÃÎÐÕÓÌ ÃÀËÌÀÄÛ Áó òîðïàüà ÷îõäàí áÿðè øÿùèä ìÿçàðëàðû ÿêèëìÿéèá áÿðÿêÿòè ãà÷ûá çÿìèëÿðèí. Ùàâàñûíäà èëùàì àçàëûá, ÷àéëàðûíäà ñó... Àäàì áó òîðïàüûí ãûñûðëûüûíäàí ãîðõóð!.. Áó òîðïàüà ÷îõäàí áÿðè øÿùèä ãàíû òþêöëìÿéèá ÿòðè ãà÷ûá ýöë-÷è÷ÿéèí, Ðÿíýè àâàçûéûá áàéðàãëàðûí. Íÿ ãûøûíûí àéðûëûüû ãàëûá, Íÿ äîüóøóíà ñåâèíèðèê áàùàðûí...

197

Ãàéûòäû, ãàéûòäû òîðïàüûí áÿðÿêÿòè, Éîëëàð áîéó ãàéíàéà-ãàéíàéà àõàí ãàíûìûçëà, ýöëëÿëÿðèí äÿëèê-äåøèê åëÿäèéè êþêöìöçäÿí ãàáàðàí òóôàíûìûçëà... ýöëëÿëÿðè ìàãíèò êèìè ñîðàí ýþçöìöçëÿ. Òàíêëàðûí éóõàéà äþíäÿðäèéè Öçöìöçëÿ... Ãàéûòäû, ãàéûòäû áàéðàüûìûí ÿñë ðÿíýè, èëùàìûí ãàíàäû, ýöíÿøèí îäó... Òîðïàüûì àçàäëûã äîüàúàã ñàáàù!.. Ãîðõóì ãàëìàäû!..

ÇÈÐÅÙ Áó áàüäà ÷è÷ÿêëÿð à÷àðäû, Éåðèíÿ øÿùèä ìÿçàðëàðû ÿêèëèá. Âÿ ìÿçàðëàðäàí öçëÿð ýþéÿðèá, — Úàâàí öçëÿð ÷è÷ÿê-÷è÷ÿê... Àíà ôÿðéàäûíà äèêÿëÿí äàøëàð Ðèøÿ-ðèøÿ áó òîðïàüû áöðöéÿúÿê. Äàøäàí çèðåù ýåéÿúÿê Âÿòÿí, Áó ìöãÿääÿñ çèðåùäÿ ñûõûëìàç úàíûì. Áó ìöãÿääÿñ çèðåùäÿ Äöøìÿí ãîðõóñóíó óíóäàúàã Åëèì, îáàì, Àçÿðáàéúàíûì.

13.II.1993 198

ÌßÍ ÄÅÌßÄÈÌ Õàëãûí öðÿê éàíüûëàðû äàø ÿðèäèð, Äàü îéíàäûð êþíëöíäÿêè àüðû-àúû. Ùÿð ýöíöìöç áèð ôàúèÿ ÿñÿðèäèð, Áåø-îíóìóç îéóí÷óäóð, ãàëàíûìûç-òàìàøà÷û! Ùÿð àäàìûí ýþéäÿí ýÿëÿí ãèñìÿòè âàð, Áèðèñèíÿ ýöë äÿñòÿñè, áèðèñèíÿ ýöëëÿ ÷àòûð. Áó äöíéàäà áèð àç áàçàð õèñëÿòè âàð, Àç ùèññÿìèç ñþç ñàòàíäû, ÷îõ ùèññÿìèç àëãûø ñàòûð! Ìèëëÿòèìèí òàëåéèíäÿ áó áèð éàçû — Öç öçÿäèð ñåâýè êèíëÿ, ãûëûíú ãàíëà. Ùÿð äàíûøàí áèð ñèéàñÿò áàëûã÷ûñû Ìèí öðÿéÿ ãàðìàã àòûð áèð éàëàíëà. Áó éöðöøÿ òàëåéèíè ãîøàíëà áèð Ãîøóëóáäó àüûç áóñóá, ñþç ýöäÿí äÿ. Ãîúà êàðâàí áó éîëëàðäà äèâàíÿäèð, Ñþç ñîðñà äà ìÿíçèë ñîðìàç ùÿð þòÿíäÿí. Ìÿí äÿðâèøÿì, öðÿéèìè äÿðä îõóäóð, Êèìëÿðèñÿ èñèäÿúÿê äÿðä îúàüûì Áó äöíéàíûí ùå÷ íÿéèíäÿ ýþçöì éîõäóð, Áÿëêÿ áèð àç Òàíðûäàí âàð óìàúàüûì. Òàëåäÿí âàð åùòèéàúûì — ñþçÿ ÿâÿç... Ùàëàë ñþçö ùàðàì ïàéëà éîõëàìàñûí. Äàùà ìÿíè þç éîëóìäàí äþíäÿðÿììÿç, Îâñàðûìû ãóéðóãëàðà áàüëàìàñûí! Ãîúà êàðâàí, ãîúà ìèëëÿò! Öììàí äàøûá Àé ñþíäöðöð, Ýöí êå÷èðèð, Çàìàí ãîâóð. Àíúàã äåéÿí ñàðâàíûìûç ùàðûíëàøûá, Àíúàã äåéÿí ïàñëàíûáäû çûíãðîâó.

199

Áó ÷àíëàðû úèíýèëäÿòäèì þç ñÿñèìëÿ, Çÿùÿð ãàòäûì Ñàðâàí áÿéèí éóõóñóíà. Áÿëêÿ êþéëö, áÿëêÿ ýþéëö íÿôÿñèìëÿ Áó êàðâàíûí ýþçöíäÿêè éóõó ñûíà! Öìèäëÿðäÿí èøûã ÿìèð éåðèì, ýþéöì Ùÿãèãÿòè äîüìàëûäûð Òàðèõ — àíà. Íåúÿ äåéèì, áó ìèëëÿòÿ íåúÿ äåéèì, Èíàíìàñûí äèðèæîðëàð ÷óáóüóíà. Áèðëèê äåéèá éöç èëäÿ áèð éûüûëäûãñà Ùÿð ãîðõóíó, ùÿð ùèéëÿíè äóéàúàã êèì? Þç äÿðäèíÿ ùåéðÿò èëÿ ãóëàã àñàí Ìèëëÿòèìÿ “áó èáëèñäè!” íåúÿ äåéèì? Íåúÿ äåéèì êèìëÿð áóðäà íÿëÿð ýÿçèð, Íÿ óìóðëàð ùàã-íàùàããà àõàí ãàíäàí. Áó ìåéäàíäà þç ùèìíèíÿ éàíàíëà áèð Âàð þçýÿíèí ùàâàñûíû ÷àëäûðàí äà! Äÿðÿëÿðè ýþðÿììÿçäèì éàë àøàíäà, Úàâàá âåðìÿê àüûð ýÿëèð ýîðåøÿíÿ. Áó ÷þð-÷þïëÿð àéàüûìà äîëàøàíäà Ìÿí ãà÷ûðäûì ùÿñðÿòèìèí ýþðöøöíÿ. Âÿòÿí åøãè! Áèð ÿñèì éåë, þòÿí äóìàí, Îíóìóçóí öðÿéèíäÿ, ìèíèìèçèí äèëèíäÿäèð. Ìÿí àçàäëûã ãàïûñûíû äþéÿí çàìàí Ýþðäöì î äà èáëèñëÿðèí ÿëèíäÿäèð. Éóðä éåíèëèá? Öðÿê éàðà, äèëèì ãàáàð, Ùàðà áàõñàí ñþç ýöëëÿñè... êèìëÿð êèìèí ãàðàñûíà! Äöíÿí õàëãà þç åøãèíäÿí äÿì âóðàíëàð Ìÿëùÿì äåéèë, êþç áàñûðëàð ìÿìëÿêÿòèí éàðàñûíà!

200

Òàðèõèìèí ýþç äàüëàðû — àëäàíàíëàð, éàíûëàíëàð. Àíúàã éåíÿ äèâàð-ãàëûí, ïÿðäÿ-äÿìèð! Çàìàí-çàìàí ëÿíÿò èëÿ àíûëàíëàð ×öðöê êþêäÿí òÿçÿäÿííÿí ïþùðÿëÿíèð! Ëÿíÿò îëñóí áó âÿçèôÿ ìèííÿòèíÿ! Ãûðìàã îëìóð — ùÿìèí êèëèä, ùÿìèí à÷àð. Î ñèðëÿð êè äÿðä àðòûðàð ìèëëÿòèìÿ Ìÿí äåìÿäèì, ìÿí à÷ìàäûì... Çàìàí à÷àð!

1992

ÑÈÇ Íß ÓÌÓÐÑÓÍÓÇ ÁÓ ÝÅÄÈØÀÒÄÀÍ Áèçè ãàíàíëàðäàí áèçè äàíàí ÷îõ, Õûðäà îéóíëàðäà õûðäàëàíàí ÷îõ, Èø ýþðÿí òÿê-òÿêäè, ãóðäàëàíàí ÷îõ, Ñèç íÿ óìóðñóíóç áó ýåäèøàòäàí?!

70 èë ãóðóëàí õàðàáàëàð áó, 70 èë éàçûëàí ñàëíàìÿëÿð ñó, Ìèëëÿò ãÿùðÿìàíû, éà ðóñ úàñóñó? — Ñèç íÿ óìóðñóíóç áó ýåäèøàòäàí!.. Àõ íàìóññóç éàëàí, àõ ãÿääàð éàëàí, Ìèëëÿòÿ éàëìàíûá ìèëëè îëìóñàí. Åëèí ãåéðÿòèäè îðòàäà òàëàí, Ñèç íÿ óìóðñóíóç áó ýåäèøàòäàí? Èñòÿð ôèòíÿ ýþéÿðò, èñòÿð òîõóì ÿê, Èñòÿð äÿðä áàüûøëà, èñòÿðñÿ öðÿê, Àüûç-àüûçàéûã àú úàíàâàðòÿê Ñèç íÿ óìóðñóíóç áó ýåäèøàòäàí?

201

Ìÿí ñþçöí àüàñû, ñþç ìÿíèì ãóëóì, Ìÿí ùàããûí éîë÷óñó, ùàãã ìÿíèì éîëóì, Äèâàð äàøû îëóì, áàø äàøû îëóì Ñèç íÿ óìóðñóíóç áó ýåäèøàòäàí? Ýöíäöç êþëýÿëÿíèá, éà ýöíÿ äèíìèø, Ñåâýè ãûñûðëàøûð êèí-êèíÿ ìèíìèø Àëëàù äà øåéòàíûí òÿðêèíÿ ìèíìèø Ñèç íÿ óìóðñóíóç áó ýåäèøàòäàí?

1992

ÒßÁÐÈÇËß ÝÞÐÖØ Áó ýþðöøö äÿðäÿ äÿðìàí áèëìèøäèì, Ùÿñðÿòèíëÿ ÷îõ àüëàéûá ýöëìöøäöì, Àéàüûíà áèð ãûø ýöíö ýÿëìèøäèì, Åé ãàð àëòäà öðÿéè éàç, Òÿáðèçèì, ×þðÿéè áîë, ãèñìÿòè àç Òÿáðèçèì! ×è÷ÿêëÿäèì, áàùàð áèëäèì ãûøûíû, Êþêñöì ñûõäûì, úàíëû ñàíäûì äàøûíû, Ãàðëà éóäóì, ýèçëÿäèì ýþç éàøûìû, Èø óñòàñû, ñþç äÿúÿëè, Òÿáðèçèì, Ýþç éàøûíà þéðÿíúÿëè Òÿáðèçèì! Äàëüà èäèì óììàíûíà ãîâóøäóì, Çÿââàð èäèì, êàðâàíûíà ãîâóøäóì, Àçàäëûüà ýöìàíûíà ãîâóøäóì Àçàäëûüûí èëê ñÿíýÿðè, Òÿáðèçèì, Òàðèõëÿðèí øàù ÿñÿðè, Òÿáðèçèì! Íÿ ýþçëÿäèì, íÿ àõòàðäûì, íÿ áóëäóì, Íÿ áóëäóìñà öðÿéèìÿ ãÿáóëäó. Áó ñîéóãëóã íÿ çàìàíäàí äÿá îëäó. Þâëàäûíû ãîíàã áèëÿí, Òÿáðèçèì, Äÿðäèíÿ äÿ äåéèá-ýöëÿí, Òÿáðèçèì!

202

Ãöäðÿòèíÿ øÿêê åëÿéÿ áèëìÿäèì, Ãîúà ßðêÿ ÿðê åëÿéÿ áèëìÿäèì Íÿ éàòûðñàí, äÿðê åëÿéÿ áèëìÿäèì. Åé äöíéàíû éîëà ñàëàí, Òÿáðèçèì, Åé êàðâàíäàí äàëà ãàëàí, Òÿáðèçèì! Úÿííÿòèíè ñÿíäÿ òàïàí ÷îõ èäè, Ñþçöí âàðñà, äàøäàí êå÷ÿí îõ èäè. Íéó-Éîðêëàð, Ëîíäðàëàð éîõ èäè. Þç éåðèíäÿ ñàéûá äóðàí, Òÿáðèçèì, Íþêÿðëÿðÿ áîéóí áóðàí, Òÿáðèçèì! Ãûëûíúà éîõ, éàüëû ñþçÿ ÿéèëäèí, Äöøìÿíÿ éîõ, äîñò-ãàðäàøà äþéöëäöí, Òàðèõ áîéó áåëÿ ìÿçëóì äåéèëäèí. Öìèä áöðúöì, çÿôÿð òàüûì, Òÿáðèçèì, Ýöëëÿ äÿéìèø ñþç áàéðàüûì, Òÿáðèçèì! Áàêû Ñÿíäÿí, Ñÿí Áàêûäàí óììàäà, Äîíóã ãàíëàð þçýÿäÿí ãàí óììàäà! Öìèä éîõäó áó äöíéàäàí óììàäà, Éûõûã êþíëöì ñÿí þçöí ãóð, Òÿáðèçèì, Çàìàí ýåäèð, àéàüà äóð, Òÿáðèçèì!

ØÅÈÐÄßÍ ÊÖÑÌÖØßÌ Ìÿí øåèðäÿí êöñìöøÿì, Ñþçöìäÿí êöñÿí êèìè. Ãàðäàøûìäàí, áàúûìäàí Þçöìäÿí êöñÿí êèìè. Îíóí íÿ âåúèíÿäè, Êèì ýåäèð, êèì èíúèéÿð. Ñþç-Àëëàù âåðýèñèäè Àëëàùäàí äà èíúèéÿì.

203

Ñèíÿñèíäÿ Âÿòÿíè éåðëÿøäèðÿ áèëìèðñÿ, ãîíøóíó ãîíøó èëÿ áèðëÿøäèðÿ áèëìèðñÿ, îäóíäàí, àòÿøèíäÿí à÷ûëìûðñà äîíóìóç, Îíóíëà îíñóç êèìè äÿéèøìÿçñÿ ñîíóìóç, Øåðèì áèðúÿ íàìÿðäè Êöðñöñöíäÿí àòìûðñà, Éöç-éöç ãàíà áàòàíûí Áóðíóíó ãàíàòìûðñà, Äàø åëÿéÿ áèëìèðñÿ Éóðäà óçàíàí ÿëè, Øåð çàìàíû äåéèë. Àëäàíìûøàì äåìÿëè! Éàëãûçëûãäàí áåçìèøÿì, Äèë áèëÿí ùÿìäÿì äåéèë. Ìÿí øåèðäÿí êöñìöøÿì, Éàðàìà ìÿëùÿì äåéèë!.. ÁÈÐ ÝÖÍ ÌßÍ Äß ÝÅÄßÚßÉßÌ ßáÿäèëèê ãàëàí éîõäó, Áèð ýöí ìÿí äÿ ýåäÿúÿéÿì. Ìàìûðëû áèð äàøà äþíöá Ýþé ÷ÿìÿíäÿ èòÿúÿéÿì. Êèìñÿ áèð àç ñûñãàéàúàã, Áèð àç éàíüû, áèð àçúà éàø. Ñîíðà éàðà ãàéñàãëàíûá Ñàüàëàúàã éàâàø-éàâàø. Ñþçöì Âÿòÿí ýþéëÿðèíäÿ Ùÿðäÿí òîïà, ùÿðäÿí ñåéðÿê.

204

Õàòèðÿëÿð äàìëà-äàìëà Éàääàøëàðäà ÿðèéÿúÿê. Âÿðÿãëÿðäÿ ñàðàëàí àä... Ãàëàí áàøãà íÿ îëàúàã. Áåëè áöêöê àòà éóðäó Öðÿê êèìè ñþíÿí îúàã. Ìèí-ìèí áåëÿ éóðä ýþðìöøÿì, Ìèí-ìèí áåëÿ ãÿáèð äàøû. Îêåàí îë, ãàñûðüà îë — Ñóñàí ýöíöí éàõûíëàøûð. Îíäàí ñîíðà êèìÿ ýÿðÿê Ñèðð ñàéäûüûì áèëìÿúÿëÿð, Âóðóø àäëû ýöëìÿúÿëÿð Ñàùèëèíÿ ÿë éåòìÿéÿí Öììàí àäëû ýþëìÿ÷ÿëÿð? Áó ãàéüûëàð, áó ÿçàáëàð, Ýèçëè ýþðöø, èñòè ãóúàã Êàüûçëàðäà ùÿñðÿò éàøû, Éîëëàðûíà ýþç äèêÿíëÿð, Òåëåôîíëàð éàëâàðûøû, Áó êþëýÿíè ãûëûíúëàéàí Áó àäûíäàí òèòðÿéÿíëÿð... Íÿ îëóáäó àçàðëàðû? Áèëÿúÿêìè äöíéà ìÿýÿð?! Áèëÿúÿêìè äöíéà ýþðÿí Íåúÿ ýþðäöì îíó, íåúÿ, ×îõ êàðâàíëàð äàøûíûáäû Íÿ àïàðäû èíäè êå÷ÿí? Íÿ àïàðäûì áó öðÿêäÿ, Áó áàõûøäà, áó éàääàøäà? — Áèð äàø ãÿäÿð ãÿäèðñèçäèì, Èíäè úàâàá àëñûí äàøäàí!..

205

ÀËËÀÙ ÁÓ ÌÈËËßÒÄßÍ Íß ßÑÈÐÝßÉÈÁ Àëëàù áó ìèëëÿòäÿí íÿ ÿñèðýÿéèá? Éåðèí íÿôÿñèéëÿ éàíàí îäó âàð. Öçöíäÿ ýþéëÿðèí ñèðëè èøûüû, Èñòåäàä èñòÿñÿí èñòåäàäû âàð. Äöíéàíûí ÿí ìöíáèò òîðïàüû êèìè Íÿ äåñÿí áèòèðÿð ðóùó äà åëÿ! Îíóí áó áÿðÿêÿò ìþúöçÿñèäè Ìèí èëëÿð äöøìÿíè ãîðõóäàí åëÿ! Ýþçö ýþéëÿðäÿéêÿí àéðûëûð èøäÿí, ùàããûí éîëëàðûíà âåðèá âàðûíû. Î ùÿëÿ òîðïàüû áåúÿðìÿìèøäÿí Ðóùóíà ñÿïèáäè àðçóëàðûíû. Àüûëäà àüñàããàë, öðÿêäÿ óøàã, Êþíëö ýþçÿëëèéèí áèðèíúèñèäè. Áó éóðäóí þâëàäû ùÿð øåéäÿí ãàáàã ßí õîø äóéüóëàðûí ÿêèí÷èñèäè! Çöëìÿòäÿí àäëàéûð ÿëè ÷ûðàãëû, Òàíðûäàí äèëÿéè ùàëàë ÷þðÿêäèð. Áöòöí öìèäëÿðè ýþéëÿðÿ áàüëû Áàøûíà äàø éàüñà ýþòöðÿúÿêäèð. Óô äåìÿç ìÿðäëèêëÿ êþêñöíö éàðñàí, Ìèí éîë ãàïû à÷ûá øåéòàíà, áèëìèð. Èíñàíûí è÷èíäÿ Èáëèñ äÿ âàðñà, Áåëÿ ãîíøóëóüà èíàíà áèëìèð. Áÿñ íèéÿ áó äöíéà éàüûäûð îíà, Ìèí äÿôÿ úÿùÿííÿì îäóíäàí ÷ûõûá — Éÿãèí ñÿõàâÿòëÿ éàðàòäûüûíà Áÿõò âåðìÿê Àëëàùûí éàäûíäàí ÷ûõûá. Éàíâàð, 1995 206

ÁÓ, ÀÄÈ ÌÈËËßÒ ÄÅÉÈË Øÿùèäëèê þìðöí òàúû, øÿùèääè áàø òàúûìûç, Øÿùèääè íå÷ÿ-íå÷ÿ ãàðäàøûìûç, áàúûìûç. Àëëàù öç äþíäÿðÿíäÿ øÿùèäëèê — ÿëàúûìûç. Áèð úàíäû, ãàéòàðûðûã — åëÿ äÿ ìèííÿò äåéèë. Ãîé òàðèõ éåíÿ ýþðñöí, áó àäè ìèëëÿò äåéèë! Äöíéà áîéäà åâè âàð, åâèíäÿí ãîâóëàíäû, ßçðàéûë éîðóëàíäà è÷èíäÿí áîüóëàíäû, Î Ñÿìÿíäÿð ãóøóòÿê êöëöíäÿí äîüóëàíäû — Áàøãàñûíà ñîí îëàí îíà ôÿëàêÿò äåéèë, Ãîé òàðèõ áèð äÿ ýþðñöí áó àäè ìèëëÿò äåéèë! Ãÿì ìÿíÿ òÿñÿëëèéäè, äàùà ãÿì ýöëëÿëÿíèá, Áåø èëäè ùÿð ýöíäöçöì, ùÿð ýåúÿì ýöëëÿëÿíèá, Ãóðó íÿôÿñèì ãàëûð, äöøöíúÿì ýöëëÿëÿíèá, Ñèíÿì áèð ãÿáðèñòàíäû — þëöìÿ ñÿðùÿä äåéèë, Ãîé òàðèõ øàùèä îëñóí, áó àäè ìèëëÿò äåéèë! Àäàì ñàéìàäûüûìûç àäàìëûãäàí äàíûøûð, Äöíéàéà ùàðàé ÷ÿêèá, ãóëäóð, íàäàí äàíûøûð Åðìÿíèíèí úèëäèíäÿ Úîçåô, Èâàí äàíûøûð, Éåíÿ êåôèìèçäÿéèê, äöøìÿí áèçÿ äÿðä äåéèë Ãîé òàðèõ øàùèä îëñóí, áó àäè ìèëëÿò äåéèë! Î ãÿäÿð êè òàëàíäûì, è÷èì áîø ãàëìàëûéäû, Î ãÿäÿð àõäû ãàíûì, äöíéà éàø ãàëìàëûéäû, Áó òîðïàüûí öñòöíäÿ òÿêúÿ äàø ãàëìàëûéäû, Éåíÿ öìèä, òÿñÿëëè, áÿëêÿ ãèéàìÿò äåéèë?! Áèç íåúÿ ñöáóò åäÿê, áó àäè ìèëëÿò äåéèë! Áó ýöí áÿé ñàéäûüûíà, ñàáàù ýÿäà äåéÿúÿê Áó ýöí áöò áèëäèéèíÿ, ñàáàù ùÿäÿ äåéÿúÿê, Áèúëèê ôÿëñÿôÿñèíè î ÷îõ ñàäÿ äåéÿúÿê, Òàúëàðûí ïàðûëòûñû ýþçöíäÿ ãèéìÿò äåéèë, Ùÿð àääûìû ùåéðÿòäè, áó àäè ìèëëÿò äåéèë!

207

Íå÷ÿ óëàã ýþðöáäö, ùàìûñûíà ïàëàíäû, Íå÷ÿñèíÿ ÿéèëèá äàëäàí òÿïèê àëàíäû, Ìèí éàëàí íèòã åøèäèá, éåíÿ ÷ÿïèê ÷àëàíäû, Àëäàíûøëàð, ùèéëÿëÿð äþçöìöíÿ ùÿää äåéèë Ùÿð îâ÷óíóí îâóäó, áó àäè ìèëëÿò äåéèë! Åâèíäÿ äöøìÿí ýÿçÿí-áàçàðëàðûí êîâõàñû, Áàúûñû ÿñèð îëàí — Àéíàëàðûí ñîâõàñû... Âàëëàù èíäè ëàçûìäû Ñàáèðëÿðèí ãîâüàñû, Øåðèìèç äÿ úûðëàøûá èòè äåéèë, ñÿðò äåéèë, Äîüðàéûá ýþñòÿðÿ êè, áó àäè ìèëëÿò äåéèë! Äöøìÿíëÿ áàúàðìàéûá, ãàðäàøû éåíÿí áèçèê, ×þëäÿ ãóçóéà äþíöá åâäÿ äåéèíÿí áèçèê, Ùÿì òöëêöíöí úöúÿñè, ùÿì úöúÿéÿ äÿí áèçèê! Áó ìÿíèì ùàðàéûìäû, þçöìÿ íèôðÿò äåéèë, Áÿëêÿ áèð ýöí àéðûëäûã — áó àäè ìèëëÿò äåéèë! Áèð ýöí êèôëÿíìèø áàøëàð úàíà ýÿëèá ÷àëûøàð, Áèð ýöí éóðä òóòàíëàðûí ìÿçàðëàðû àëûøàð! Áèð ýöí Ñàâàëàí éàíàð, Õÿçÿð Ìóüàíà äàøàð! Ýþðÿðèê Àáøåðîíà ãîíìàã êèôàéÿò äåéèë Äöíéàéà ýþñòÿðèðèê áó àäè ìèëëÿò äåéèë!..

1993

ÕÎÚÀËÛÄÀÍ ÑÎÍÐÀ Õîúàëûäàí ñîíðà þçöìäÿí çÿùëÿì ýåäèð, Ãîùóìóìäàí, ãîíøóìäàí, “Ìöñòÿãèëëèê éîëóíäàí”, “Àçàäëûã âóðóøóíäàí”, Ýþðöøöìäÿí, øåðèìäÿí, ñþçöìäÿí çÿùëÿì ýåäèð! Íÿ èø áàøëàéûðàì, ùàðà ýåäèðÿì Öçö áàùàð îëóð, öçö ãûø îëóð Äöíéàíûí ÿí áþéöê ìþúöçÿëÿðè 208

Ìÿíè òîðïàüûìäàí ãîïàðìûø îëóð, Áèð àíëûã ÿéëÿíúÿ — øèìøÿê èøûüû, Ñîíðà ãàðà çöëìÿò áàøëàíûð éåíÿ. Äöøìÿí ñöíýöñöíäÿí èìäàä äèëÿéÿí Áèð àíà áàõûøû, ýÿëèí áàõûøû Áèð ãèñàñ áàõûøû, þëöì áàõûøû Ìÿíèì äàø öçöìÿ òóøëàíûð éåíÿ. Àñûëûá ãàëìûøàì âàõò áîøëóüóíäà, Äàùà áó ñàáàùûì, î êå÷ìèøèì éîõ! Ìÿíèì Õîúàëûäàí áàøãà òàðèõèì, Ìÿíèì Õîúàëûäàí áàøãà èøèì éîõ! Éàçûð Ìàëûáÿéëè ìÿêòÿáëèëÿðè Ãûðõ óøàã ÿëèíèí èçè êàüûçäà: “×ûíãûëäà áÿíþâøÿ à÷ûëûá ýÿëèí, Àõû äåìèøäèíèç ýÿëÿðÿì éàçäà”. ×ûíãûëäà áÿíþâøÿ à÷ûëûð éåíÿ, Øóøà äàüëàðûíäà ÿðèéÿúÿê ãàð Ùàðäàäû ìÿíè äÿ áèð àäàì ñàéàí Éîëóìó ýþçëÿéÿí äîããóçóíúóëàð. Ìÿíÿ áó õÿúàëÿò þëöìäÿí áåòÿð, Áèç î ìàðò ýöíöíäÿí ùàéàíà ãà÷àã Ìèëëÿò äþâëÿòñèç äÿ éàøàéà áèëÿð, Êèøèñè úûðëàøñà þëÿúÿê àíúàã. Äàùà Àëëàùà äà èíàìûì ãàëìàç, Ìÿíÿ áó ãèñìÿòè ôÿëÿê ãûéûáñà. Áó äÿðäè ùå÷ íÿéëÿ îâóòìàã îëìàç Èíòèãàì ìÿëùÿìè òàïûëìàéûáñà. Éàçûã úàíû éîõêÿí ùÿëÿ ñàü îëàí, Áåø èëäè âóðóøó àüëàìàã îëàí, ßëè ãûëûíúûíà éåòÿ áèëìÿéÿí, 209

Áó þëÿ áèëìÿéÿí, èòÿ áèëìÿéÿí, Êöðñö ãÿùðÿìàíû áèçëÿðÿ éàçûã, Éàçûã “íàìóñ” äåéÿí î ýÿëèíëÿðÿ, Éàçûã íèôðÿò ñà÷àí ýþçëÿðÿ éàçûã! Õîúàëûäàí ñîíðà ãûñûëûá ñÿñèì... Ñÿñèì î äàüëàðà èëèøèá ãàëûð. Õîúàëû ëÿêÿñè äàøûéàí ìèëëÿò, Âóðóøäàí ñàâàéû íÿ èøèí ãàëûð?!

1992

ÄÖØÌßÍ ßËÈÍÄß Èñà áóëàüûíûí ñóéó øûðùàøûð, Êèðñèí ÷è÷ÿêëÿðè áàøûìäàí àøûð, Äÿðääÿí äþéÿíÿêäè äàüëàðûí áàøû Àüñàããàë äàüëàðûì äöøìÿí ÿëèíäÿ. Ñÿñëÿíèð, ãàáàðûð, òþêöëöð Òóðøñó, Àù êèìè ñèíÿìÿ ÷ÿêèëèð Òóðøñó, Áó éàé ãîíàãñûçäû, òÿê þëöð Òóðøñó, Éàëãûç áóëàãëàðûì äöøìÿí ÿëèíäÿ. Ýÿëèá ýöë ÷àüëàðû, ëàëà ÷àüëàðû, Êÿêëèéèí, ÿëèéèí áàëà ÷àüëàðû, Ùàíû éóðä éåðèíèí àëà÷ûãëàðû? Êöñêöí éàéëàãëàðûì äöøìÿí ÿëèíäÿ. Î Úûäûð äöçöíöí øóõëóüó, äàäû Î Øóøà àäëàíàí àðçó-ìóðàäûì Áèð ãàéà öñòöíäÿ ö÷ äîñòóí àäû — ßí äÿëè ÷àüëàðûì äöøìÿí ÿëèíäÿ. Äàüëàðûí äþøöíäÿ ìÿúëèñ ãóðóëìàç, Ñàçûí ñèìëÿðèíÿ ìèçðàá âóðóëìàç, 210

Àüëàð ýþçöì êèìè ýþéëÿð äóðóëìàç, Ñàðàëàí áàüëàðûì äöøìÿí ÿëèíäÿ. Ìóðîâñóç ãàëìûøàì — áîéóì êÿñèëèá, Àüýþëëÿð áóëàíûá, ñóéóì êÿñèëèá, Èøûãëû äàüûíäà òîéóì êÿñèëèá Ýÿëèí îòàãëàðûì äöøìÿí åëèíäÿ. Áèð ýöí Ïÿíàù õàíûí ãàíû äèíÿúÿê, Áèð ýöí Õÿòàèíèí ðóùó äþíÿúÿê, Áóäàíìûø ýþâäÿìèç ïþùðÿëÿíÿúÿê, Ñûíñà áóäàãëàðûì äöøìÿí ÿëèíäÿ.

ÙÅÉÈÔ Áó óëó ìèëëÿòèí ãàíû ìöãÿääÿñ, Ãûëûíúû ìöãÿääÿñ, ãàíû ìöãÿääÿñ Áÿñ íèéÿ äÿéèøäè, ùàíñû ìöãÿääÿñ?! Ùåéèô, Ìÿììÿä Àðàç, ÷àüëàðûìûçà! Àëàýþëëÿð áîéó øûüûéàí êèìäè, ×ÿìÿí ùàíàñûíû òîõóéàí êèìäè, Éàçûëû äàøëàðû îõóéàí êèìäè, Äàøäàí ãàéíàð-ãàéíàð ÷àüëàéàí êèìäè, Ïÿðè ×ûíãûëûíäà àüëàéàí êèìäè, Áèð ñèìäÿ ìèí ñèððè ñàõëàéàí êèìäè? — Ùåéèô, Ìÿììÿä Àñëàí, äàüëàðûìûçà! Ãîøà êþðïöëÿðèí äàøûíäû, äàøû, Çèéàðÿò äàüûíûí ÿéèëäè áàøû, Ñèëàù òóòà áèëìèð ùåéêÿë ãàðäàøûí, Ùåéèô, Ñàáèð ßùìÿä, ñàüëàðûìûçà! Øóøàíû èòèðèá ñóñóç ãàëûáñàí, Äÿñòýàùûí ãûðûëûá, ðóùñóç ãàëûáñàí, Êèøè äþâðàíûíäàí ãàëìà ãàëûáñàí, Ùåéèô, Ôèðóäèí áÿé, àùëàðûìûçà!

211

Êèìñÿ áèëìÿéÿíè øèêÿñòÿ áèëèð, Àëëàùà éîë ÷ÿêèð Ãÿäèðèí çèëè, Éàíäû Õóäó éóðäó, ñóñäó Ìÿðçèëè, Ùåéèô Ùÿñÿíîüëó Øàùëàðûìûçà! Ùàíû Êöðäîüëóíóí Èøûãëû äàüû, Àüà Ëà÷ûíëûíûí àòà îúàüû, Ñóëòàí áÿé éóðäóíäà Àêîï óëàüû Ùåéèô Åëäàð Áàõûø, “Ãàëõ!”ëàðûìûçà! Ãîøà ìèíàðÿëÿð — äàø øàìëàðûìûç Ñÿñëÿðêÿí, éàòäûìû àäàìëàðûìûç, Ãàðà ýöíÿ ãàëäû Àü äàìëàðûìûç Ùåéèô, Àãèë Àááàñ, áàüëàðûìûçà! Áàéðàì ìöÿëëèìèí Úûäûð äöçö éîõ, Ôàìèëèí, Øàùìàðûí ñàêèò ñþçö éîõ, Çåéíàë ìöÿëëèìèí äîñò ìÿúëèñè éîõ, Ùåéèô ãûçûë ýöëëö òàüëàðûìûçà! Õàëãûì! — äåéÿ-äåéÿ äèâàíÿ ýÿçäèí, Õàëãûí ãóëàüûíà ùàãã äåéÿí ñÿñäèí, Ñÿí ùàããû áó ãÿäÿð äþíöê áèëìÿçäèí, Ùåéèô, Ðöñòÿìõàíëû, ùàãëàðûìûçà! ÁÈÐ ×ÈÁÈÍ ÂÛÇÛËÒÛÑÛ Ýþð êèìäè äûíãûëäàäàí áàüëàäûüûì áó òàðû, Ýþð êèìäè éàüìàëàéàí ìÿíèì éûüäûüûì âàðû. Àäëàðû áó øåðèìÿ ëàéèã îëìàéàíëàðûí. Áàøëàðû ïèé áàüëàìûø, ôèêðè-ìàéàñû ãûñûð. Áó ùÿäéàí ÷îúóãëàðû — áèð úèáèí âûçûëòûñû!..

212

Ìèëëÿòèí äàð ýöíöíäÿ ìåéõàíàäà éàòàíëàð, Áèð êöðñö âÿäÿñèíÿ äÿäÿñèíè ñàòàíëàð, ßëÿ ãÿëÿì òóòìàéàí áó ìÿääàù øàðëàòàíëàð Ìèëëÿòÿ öç ãàðàñû, âàõòûí òþêöëÿí ïàñû, Ñþçöìöçöí ÷èðêàáû — áèð úèáèí âûçûëòûñû! Åë äåéèá “âåð” äöøöíöð, íÿôÿñè äÿ éàëàíäû, ùÿððàúõàíà áàéãóøó ñàíûð Âÿòÿí òàëàíäû, Ýþâøÿéèá óääóãëàðû ñöôðÿìèçäÿí ãàëàíäû, Ýöíÿø âàðëûüûìûçäàí öðÿéèíÿ íÿì ñûçûð, Áþéöéÿ òóòäóüó çöé — áèð ÷èáèí âûçûëòûñû! Øàù àäûíà ñûüûíàí ýÿäÿëÿð ìåéäàí à÷ûð. Ñûðûíàí ñûüûðëûëàð, ôèòÿëÿð ìåéäàí à÷ûð, Áàø ÷îõäàí ÷öðöéöáäö, ìÿäÿëÿð ìåéäàí à÷ûð, Íàìÿðä ýþçö äåøèêäÿ, àüçûìäà ñþçö áóñóð — Êàðâàíûìûí äàëûíúà — áèð ÷èáèí âûçûëòûñû! Äöçëöê ýþçëÿðèíÿ ìèë, áó äà áèð êàð àøûãäû, Ìÿí ùÿéàò àüàúûéàì ýþâäÿìÿ ñàðìàøûãäû, 213

Ìèëëÿòèê, àíúàã, ùåéèô ãàíûìûç ãàðûøûãäû, Òöëêöëÿðèí éàíûíäà ãóéðóã ãûñàí áó òàçû Ãóðäàì äåéèá óëàñà — áèð ÷èáèí âûçûëòûñû. Éóðäóí ãÿì äÿôòÿðèíÿ áèð âÿðÿã äÿ éàçûëäû, Ãàðäàø äåäèêëÿðèìÿ áèð ìÿçàð äà ãàçûëäû, Áèðè ìèêðîôîíóíäàí, áèðè ñþçäÿí àñûëäû, Áó øåéòàí òàéôàñûíà èíäè êèì ãóëàã àñûð? Îíëàðäàí àðòûã îëàð áèð ÷èáèí âûçûëòûñû!.. Èéóí, 1994

ÃÀÉÛÒ Ãóë îëìàüà éàðàíäûíñà Ãóë îë... ñÿíÿ ñþçöì éîõäóð. Äàùà ìÿíèì “Ãÿùðÿìàíûã!” Ùàðàéûíà öçöì éîõäóð. Àáøåðîíóí äóç ýþëöñÿí, Çàìàí ñÿíè ãóðóòìàäà. Ñÿí þçöíÿ äöøìÿí îëóá Äöøìÿíèíè éàðûòìàäà. Òèêàí îëóá þç äöçöíÿ, Þç ñþçöíÿ ÿêèëèðñÿí. Éîõ ýåðèéÿ éîëóí äàùà, Äàùà ùàðà ÷ÿêèëèðñÿí?

214

Îêåàíäûí, äÿíèç îëäóí, Äÿíèç äþíäö ýþëìÿ÷ÿéÿ. Äþíäöí äîíñóç äîíó þéÿí Äÿðäÿ áÿëÿê ýöëìÿúÿéÿ. Ñàüûí êÿñèê, ñîëóí êÿñèê, Ãû÷ûí êÿñèê, ãîëóí êÿñèê, Þç-þçöíÿ òàíûìûðñàí, Òàíûíìàüà éàääàøûí éîõ. Éà “Áàðàò”ñàí, éà “áÿðàäÿð” Ãàðäàø! Íèéÿ þç áàøûí éîõ?! Ãóø éóâàñû, àðû êàíû, Ìÿçàðûí äà ñÿðùÿääè âàð. Ùàðà ãÿäÿð åíÿúÿéèê, Ïèñëèéèí äÿ áèð ùÿääè âàð! Ùàëàë èäèê — ýöúëö èäèê, Ùàðàì íÿôñèí õÿñòÿëÿíìèø. Çàëûì ãàðäàø, çàëûì áàúû Ãàðûí áèçè öñòÿëÿìèø. Ãàéûò, ìÿíèì äÿëè ðóùóì, Éåð òèòðÿäÿí íÿðÿì, ãàéûò! ßñëè åøãèí áèçè éûõäû, Êÿñ áó åøãè Êÿðÿì, ãàéûò! Éàüìàëàäû ìÿðÿ êàôèð, Äöøìÿí ÿëè ãûðàí, ãàéûò! Áàêûäà ×àëäûðàí ãóðìà! Øóøàíû ãàëäûðàí, ãàéûò! Áèç íàìóñëà óúà èäèê, Íàìóñ öñòÿ þëÿí, ãàéûò! Àé Àüäàìûí áàçàðûíäà Åðìÿíèéÿ ýöëÿí, ãàéûò!

215

Ãàéûò, ãàéûò áàçàðëàðäàí, Ìÿçàðëàðäàí, éàíûá, ãàéûò Ãÿáèðñòàíûí øóìëàíûáäû, Þç àíàíû àíûá ãàéûò! Àõ÷èëÿðèí òóìàíûíäàí, Áó ñÿðñÿìëèê äóìàíûíäàí, Áó “äöçÿëÿð” ýöìàíûíäàí ×ûõìàëûñàí, ÷ûõûá, ãàéûò! Éîðüóíëóüó, äóðüóíëóüó, Ãîðõàãëûüû éûõûá, ãàéûò! Ãàéûò, ìÿíèì ýóð íÿôÿñèì, Êöð íÿôÿñèì, ñåë íÿôÿñèì. Ãàéûò, éóðäó õèëàñ åëÿ, Öñòöíÿ äöøìÿí ýÿëìÿñèí! ×ÿêÿììÿçñÿí áó ëÿêÿíè, Þëöì, îëóì ñàâàøûäû, Ãàéûò äöøìÿí ãàáàüûíäà Òÿêëÿíÿí þç ãàðäàøûíäû! Ãàéûò, àíà ñöäö è÷ÿí, Äöíéà áèçÿ ýöëÿð, ãàéûò! Ðóùóìóçó äèðèëòìÿñÿê, Àçÿðáàéúàí þëÿð, ãàéûò!

ÍßÁÈ ÕßÇÐÈÉß Ùÿéÿòäÿ ñûçëàéûð Åëäàð øàìëàðû, Äèíëÿéÿíè êèìäè, àíëàéàíû êèì... Î àíà, î áàúû, þìðöí áàùàðû ßë÷àòìàç îëóáäóð, Íÿáè ìöÿëëèì! Ãóðóéóð ùÿéÿòäÿ àüàúëàð òÿê-òÿê, Ãÿëáèìè ýþéíÿäÿí âèäà ñÿñèäèð. Àòà éóðäëàðûíû êèìñÿñèç ýþðìÿê Äöíéàíûí ÿí ãÿìëè ìÿíçÿðÿñèäèð.

216

ßëèíäÿ ÿñèðèê õàòèðÿëÿðèí, Ãàð éàüûð, àüàðäûð þìðöìöçö ãûø. Êå÷ìèøëÿ àðàäà ó÷óðóì äÿðèí, Ýåðèéÿ äþíìÿéÿ êþðïö ãàëìàìûø. Áó àüàú äèðèëäè, áó îò äèðèëäè, Àíúàã ùàìûñûíûí öçöíäÿ êÿäÿð. Åâëÿð ñàùèáèíèí êþëýÿëÿðèäèð, Ñàùèáè ýåòäèñÿ éåòèìäè åâëÿð! ×è÷ÿêëÿð áàúûòÿê öðÿéè ÷ÿêèð, Öðÿéè ýöíÿøëÿð éåð ÿñèðèäèð. Áó åâëÿð àäèúÿ îúàã äåéèë êè, Àíà íÿôÿñèíèí ùåéêÿëëÿðèäèð. Éàø àðòûð — ùåé äîëóð áîøàëûð ýþçëÿð ×ûüûðëàð éîë îëóá ãàéûäûð éóðäà Äþéöð ïÿíúÿðÿíè Èëëÿð-Ñàùèëëÿð Âÿòÿí äÿ áóðäàäû, Ãöðáÿò äÿ áóðäà Áèð àç óíóòãàíäû ìèëëÿò íåéíÿéÿê, Áó ýöí àëäûüûíû ñàáàù óíóäóð Øåèð äÿ áàü÷àäà ÿêèëÿí ÷è÷ÿê Ãîõëàéûá àòìàã äà éåð ãàíóíóäóð. Øàèðÿëÿð — äöíéàíûí èëê ñÿééàùëàðû, Áó éåð íåìÿòëÿðè îíà îéóíúàã Øàèðÿëÿð, äöíéàíûí ñþç àëëàùëàðû Àíà ùÿâÿñèíèí ãóëóäóð àíúàã! Õûðäàëàí, 30.I.1992

ÀÉÄÛÍ ÌßÌÌßÄÎÂÓÍ ÄßÔÍ ÝÖÍÖÍÄß Éàðûëäû éåðèí êþêñö — ÿáÿäèééÿò ãàïûñû, Ãÿáèðñòàíëûã éîëëàðû äîëóá-äàøäû àäàìëà. Àü êÿôÿíÿ ÷èëÿíäè àü áóëóäóí ýþç éàøû Áàùàðûí èëê éàüûøû... úÿìè áåø-àëòû äàìëà!

217

Ñþíäö Àëëàù îúàüû — áèð öðÿê éàðû éîëäà, Äàùà îíà íÿ ôÿðãè — éà àëîâëàí, éà éàíìà? Ýþç éàøëàðû ñåë îëñóí áó çàìàí öììàíûíäà — Óäóëóá ýåäÿúÿêäèð... úÿìè áåø-àëòû äàìëà! Áóäàãäàí ÷ûðòûã-÷ûðòûã ãàëõûð êþâðÿê éàðïàãëàð, Àüûð áóëóäëàðà áàõ — öçöá ýåäèð íèçàìëà, Êþùíÿ ãÿáèðñòàíëûãäà ìàìûðëàíìûø áàø äàøû Ìèí èëèí éàäèýàðû, — úÿìè áåø-àëòû äàìëà. Äåéèëìÿìèø ñþçöìöç, éàçûëìàìûø éàçûìûç, Àëëàùûí ñèð-áîü÷àñû — äàøà äþíÿí èëùàìëà. Çàìàíà ãàðûøàúàã! Ãàçàíúûìûç íÿ èìèø? — Âàõò òàïûá äåäèéèìèç... Úÿìè áåø-àëòû äàìëà. Ìåéäàíëàð, ÷àéõàíàëàð — ñþçöí áöëþâ äàøëàðû, Äîñòëàðûí èøûüûíà ó÷äóüóìóç àõøàìëàð... Ùÿðÿ âÿùøè äÿðäèíè ñàëûá öðÿê ãÿôÿñÿ, Ñåâèíúè äèë óúóíäà — úÿìè áåø-àëòû äàìëà. Éàøûëà ÷àëàí ýþçëÿð, ýèçëè ãÿì áóðóëüàíû, Þëöìöí î öçöíäÿí éåíÿ áèçè ñàëàìëàð! Äåéÿð êè, ìèëëÿòèìèç ýþéÿðÿúÿê è÷èíäÿí Ñóéóíó Òàíðû âåðñÿ — úÿìè áåø-àëòû äàìëà!.. ÕßËÈË ÐÇÀÉÀ ÌßÐÑÈÉß Ãûðõ èë þç êÿôÿíèíè áîüàçûíäà äàøûäûí, Ñèíÿíè ñÿíýÿð åòäèí, ñÿíýÿðëÿðäÿ éàøàäûí. Ñÿí ìÿíÿ äîñò äåéèëäèí, ãàíûáèð ãàðäàø èäèí! Ìàñàñû îúàã äàøû, éîë äàøû, Õÿëèë Ðçà, Íÿñèìèíèí, Úàâèäèí éîëäàøû Õÿëèë Ðçà!

218

Äöøìÿí ýþçöìö îéóð Êÿëáÿúÿðäÿ, Ëà÷ûíäà, Âÿòÿí àëîâ è÷èíäÿ, Âÿòÿí éîë àéðûúûíäà, Ìèëëÿòèí êèøè ñþçö ãÿëÿìèíèí óúóíäà Ñþçö äÿ åëè êèìè êþêñö ãàí, Õÿëèë Ðçà, Ñàü èêÿí øÿùèä îëàí, ãÿùðÿìàí, Õÿëèë Ðçà! Öðÿêäÿ ÷àðïàç äàüëàð — éóðäó áþëÿí øûðûìëàð, Ýþçöíäÿ ãÿì áóëàüû, ýþçöíäÿ èëäûðûìëàð Òàáóòäà äà öðÿéèí Òÿáðèç äåéèá ùàéãûðàð Ãÿëÿìèéëÿ áóç ãûðàí, äàü éàðàí, Õÿëèë Ðçà, Òÿáðèçäÿí, Ãàðàáàüäàí íèýàðàí, Õÿëèë Ðçà! Óøàã êèìè ñàäÿäèë, äàùè êèìè äóéóëìàç, Äîñò ÿëèéëÿ äþéöëÿð, êöëöíý èëÿ îéóëìàç, Äÿðèñèíäÿí ñîéóëàð, èíàìûíäàí ñîéóëìàç, Êàðâàí ÷ÿêìÿéÿí äÿðäè òÿê ÷ÿêÿí, Õÿëèë Ðçà, Áó äþçöìäÿ, áó ðóùäà òÿêúÿñÿí, Õÿëèë Ðçà! Äàùà ñÿíÿ ôÿðãè éîõ î éàõøûëûã, éàìàíëûã, Ñþçöí éîëó ÿáÿäè, þìðöí éîëó áèð àíëûã. Ñÿíÿ öíâàí âåðäèñÿ áþéöäö ãÿáðèñòàíëûã, Ýöëöíúëÿðè þçöíÿ ýöëäöðÿí, Õÿëèë Ðçà Þëöìöéëÿ þëöìö þëäöðÿí, Õÿëèë Ðçà! Öðÿéèíè ñûõàðäû áó õûðäàëàð äöíéàñû, “Øÿíýöëöìöí, ùÿïÿíäèí” ãàôàñû äàð äöíéàñû, Äöøìÿíÿ ôöðñÿò âåðÿí âàõòûí ìóðäàð äöíéàñû, Äöíéàíû ãÿëÿìèíäÿ ôûðëàéàí, Õÿëèë Ðçà. Îêåàí òÿê ãàáàðàí, ýóðëàéàí Õÿëèë Ðçà! Òóðàí ÷ÿëÿíýè ùþðäöí Òöðêöñòàíûí ñÿñèíäÿí, Àëòàéäàí Àü äÿíèçÿ éöðöøëÿð ùÿâÿñèíäÿí, Àçàäëû ðóùóí ó÷äó þìðöí äàð ãÿôÿñèíäÿí, Îäóì, îäãîðóéàíûì, Óëóòöðê Õÿëèë Ðçà, Þëöìöíäÿí äîüóëàí, åé áþéöê Õÿëèë Ðçà!..

219

ÉÀÄËÛà Íÿ çàìàí áàøëàíäû þýåéëèê àõû, Þçýÿíèí àðõûíà àõàíëàð èëÿ. Ìÿíÿ þç àñäûüûì ÷ûðàã ñàéàüû Öñòÿí àøàüûéà áàõàíëàð èëÿ. Áó äóéüó äèëèìäÿ ñþçöìö òÿêëÿð, Ðóùóìó òàõòûíäàí äåâèðìÿê èñòÿð. Äöíéàíûí öøöäÿí ñîéóã êöëÿêëÿð Àëòûìû öñòöìÿ ÷åâèðìÿê èñòÿð. Åëÿ áèð øàõòàëàð è÷èìäÿí êå÷ÿí, Äàìàðû ãóðóìóø áóäàãëàðûì éàä. Ãîðõóñà ðóùóìà ãåéáäÿí êþ÷ÿí Éàä àéàã àëòûíäà òîðïàãëàðûì éàä. Êèìÿñÿ òàõòûíäàí äöø äåìÿìèøêÿí, Ùÿòòà òîéóüà äà êèø äåìÿìèøêÿí, Ãûëûíúû áîéíóìäà èòèëÿéÿí éàä, ßââÿë ãàðäàø êèìè èðÿëè âåðèá Ñîíðà äà ãóéóéà èòÿëÿéÿí éàä! Àõûð è÷ öçöíö ýþðìöøÿì äåéÿí, Þëöìÿ ÷àüûðûð î “ìóíèñ” ñÿñëÿð. Ýþçöìöí éàøûíû ñèëìÿê èñòÿéÿí Áàñûá ýþçëÿðèìè ÷ûõàðìàã èñòÿð. ßñêèì òöñòöëöäöð ìÿíèì äåéÿñÿí, Éà äà ÷þðÿéèìèí äóçó éîõ èìèø. Ìÿíÿ ÿë à÷àíäà òèòðÿéèá ÿñÿí Øèðÿ ÷åâðèëÿíäÿ íÿ ñîéóã èìèø! Ñóàëëàð, úàâàáëàð ùàìûñû ìÿíèì Ìèí áàùàð ýþéÿðèð áèð áóäàüûìäàí. Äþçÿðÿì äöíéà äà îëñà äöøìÿíèì, Ãîðõóðàì þçöìÿ éàä îëìàüûìäàí!

220

ÁÈÐ ÞÌÐÖ ßÐÈÒÄÈÊ Áèð þìðö ÿðèòäèê ãöðáÿò éîëëàðûíà áÿíçÿð êèðàéÿíèøèíëèê éîëëàðûíäà. Áèð þìðö äÿ îëà ñöðýöí éîëëàðû ö÷öí! Áèð þìðö Øèìàëûí ÿéëÿíúÿñè àëäû, Áèð þìöð äÿ ýÿðÿê Úÿíóáóí à÷ûã ãîëëàðû ö÷öí! Áèð þìðö èòèðäèê ìÿëÿê ãûçëàðûí ýþðöøëÿðèíäÿ. Äöíéàíû óíóäóá ßéëÿíèá-ýöëìÿê àñàí... Áèð þìöð äÿ îëà êèìñÿ ýþðöøöíÿ ýÿëìÿéÿ, ùÿñðÿòäÿí éàçàñàí! Êö÷ÿéÿ, áàçàðà, äÿíèç ñàùèëèíÿ, àðõ ãûðàüûíà, áèð åâèí òÿñÿëëè êèìè ñöáùÿäÿê ñþíìÿéÿí ÷èë÷ûðàüûíà, éàä åëÿ, éàä åâÿ, þçýÿ ñÿñëÿðÿ, êÿøôèééàò àïàðàí ýóð ùÿâÿñëÿðÿ ãàðûøàí àíëàðûì, èòÿí àíëàðûì Ìÿíÿ éàíàíëàðûì, àëäàíàíëàðûì... Ñåâýè éàëâàðûøû... àéðûëûã éàøû. Äàøû áèð þìöðäÿ áó éöêö, äàøû!.. Áèð þìðö õÿðúëÿäèê ñÿõàâÿò èëÿ — Úÿíóá ãóðóìóç “ãàëûã” èñòÿìÿç. Áóéóð, ùÿéàòûìûí áèð àéû ñÿíèí, 221

Àé õàíûì, èñòÿñÿí öðÿéèìè êÿñ... Ùÿð êöëöí éàíûíäà äöøÿðýÿ ñàëäûã, Ìÿùêóìäóã âàõò ÷ÿêÿí ùÿð àùû ñåâÿê. Àëëàùûí äöíéàñûí ñåâäèê äîéóíúà, Áèð þìöð äÿ ýÿðÿê Àëëàùû ñåâÿê!..

1994

ÒßÍÙÀÉÀÌ, ÒßÊßÌ Íåúÿ êè äàüëàðûí ëàë ÷ûüûðûéëà Éîë àëäûì, ãàðøûäà ñèðëè ýÿëÿúÿê, Ùàëûíû ïîçìàäû ñÿáðëè êÿíäëÿð Ùàëûíû ïîçìàäû î äàø, î ÷è÷ÿê... Áèð êàñûá àòàíûí, êàñûá àíàíûí Òÿíáåùÿ áÿíçÿéÿí íàçûíû ýþðìöø Ùÿð ïàéûç ãîøóëóá äóðíà ñÿôèíÿ, Ñîíðà äà ãàðàíãóø éàçûíû ýþðìöø, Åëÿúÿ ãàëìûøàì... Ãûðõ éàøûíäà äà, Éîëëàðûí ÷ÿêèëìÿç éöêöíö ÷ÿêÿí, Ñîðàüû äèëëÿðëÿ... òÿíùàéàì, òÿêÿì! Òàíûíìàç éàøàéàí äàäëû áóëàãëàð Âåðÿð íÿüìÿñèíè ÷àéà áåëÿúÿ, Ìèí-ìèí ÷è÷ÿê à÷àð, ýþç òàìàðçûñû, ßòðèíè äöíéàéà éàéàð áåëÿúÿ, Áèð éàðïàã à÷ûëàð, áèð éàðïàã ñîëàð. Ùÿòòà àüàú äóéìàç, áóäàã òèòðÿìÿç, Ãàéà îâõàëàíàð äàüëàð äþøöíäÿ Éàëâàðûá çàìàíà àñòà îë! — äåìÿç... Áèð éàðïàã þìðöäö, áèð äàø þìðöäö, Áèð áóäàã þìðöäö þìðöìöç áÿëêÿ. Çàìàíûí îâúóíäà ãóì äÿíÿñè òÿê Íÿ ãÿäÿð ñûõûëñàì... òÿíùàéàì, òÿêÿì.

222

Ñèç äÿ áåëÿñèíèç, åëÿ áàõìàéûí, ×èéíèíäÿ ñåâýèëè ÷èéíèíè äóéàí. Êþðïÿ ÿëëÿðèíè ÿëàú éåðèíÿ Ùÿð ñÿùÿð öìèäëÿ àëíûíà ãîéàí, Áÿçÿí áèð àâàçà, áÿçÿí áèð ñþçÿ Ìèíèìèç êþêëÿíèá áèðäÿí ãàëõñàã äà, Áèð úàíàì, áèð ðóùàì, ìèëëÿòÿì äåéèá Áèð ùàéà ñû÷ðàéûá éåðäÿí ãàëõñàã äà, Ùÿðÿìèç áèð àéðû íàð äÿíÿñèéèê ùÿðÿìèç äÿðäèíè àéðûúà ÷ÿêÿí... Ñèçäÿí áèðúÿ àíëûã àéðûëìàñàì äà, Ñèçèí àðàíûçäà — òÿíùàéàì, òÿêÿì!

ÄÖÍÉÀ ÄÈËÈ Àäàìëàð äèëèìè áèëìÿéÿí éåðäÿ Òîðïàüà áàõûðàì, äàøà áàõûðàì. Àüàúà áàõûðàì, ãóøà áàõûðàì, Óëäóçëàð — ýþçöìö ýþéëÿðäÿí àñàí, Ñóëàðà äåéèðÿì ñþçöìö àñàí. Îíñóç äà ýþé äèëè ùÿð éåðäÿ áèðäè! Ìàòåîð éàüûøû, èëäûðûì ñÿñè... Îíñóç äà íÿ âàõòñà òÿáèÿò îëóá Èíñàíûí èíñàíëà òÿðúöìÿ÷èñè. Ìèëéîíëàð ÿë à÷ûð áèð îäà äîüðó, Áÿëêÿ éåðèí äèëè ÷þðÿê äèëèäè? Ñÿññèç ïû÷ûëòûñû ùàìûéà äîüìà Äöíéà òÿðúöìàíû — ÷è÷ÿê äèëèäèð! Çèðâÿëÿð àðçóíó éûüûð áèð éåðÿ, Ìÿçàð äàøëàðû âàð þìðöí íèäàñû, ßí óçóí áåéòèìè ýþé êèòàáûíäà Þëêÿäÿí þëêÿéÿ äóðíàëàð éàçûð! Êþùíÿ âóðüóíóéàì äàí èøûüûíûí, Ñöáùöí áèð òåëè äÿ ìÿíè éàíäûðûð.

223

Ýöíÿø-êàèíàòûí äèë þéðÿäÿíè, Ùÿð éåðè åéíè úöð èøûãëàíäûðûð. Äÿéèøìÿç ñåâýèìäè éàç éàüûøëàðû, Ýàù èñòè, ýàù ñîéóã ÿñÿí êöëÿêëÿð. Ùÿð éåðäÿ ãÿôèëäÿí êÿñèá éîëóìó Äîñò êèìè öñòöìÿ òþêöëÿúÿêëÿð. Ãàéàíûí ìàìûðû, ñóéóí ãûð÷ûíû, Äóðíàíûí ëÿëÿéè, éîëóí äàøûéàì. Ìÿí äöíéà äèëèíè áèëäèéèì ö÷öí Éåðèí øàèð àäëû âÿòÿíäàøûéàì. ÞËÖÌÖÍÖ ÓÍÓÄÀÍ ÊÈØÈ 1937-úè èëè âèúäàí ëÿêÿñè èëÿ êå÷ÿíëÿðäÿí éàøàéàíëàð âàð.

×àøûá þëöìöíö óíóäàí êèøè, Ñÿíè áó äöíéàäà éàëãûç ýþðöðÿì. Þìðöíöí äÿéèøêÿí ùàâàäàðûíäàí Öçöëìöø ýþðöðÿì, ùàëñûç ýþðöðÿì. ×îõäàí óíóäóëóá èëùàì êþùëÿíè, Î ñåâäàëû èëëÿð, î úîøãóí ùÿâÿñ. Áèð ÷è÷ÿê ìåùðèíÿ ñèëêÿëÿíÿíè Èíäè ôûðòûíà äà òÿðïÿäÿ áèëìÿç. Ýþçöíäÿ êå÷ìèøè ýÿçèðÿì ñÿíèí, Öçöìÿ ìèí ñèððèí ïÿðäÿñè áàõûð. Ñÿí êèìñÿí? Ðóùóíó èòèðÿí áÿäÿí, Éà èíúèê âèúäàíûí óçàã ñîðàüû... Éà éîëëàð öñòöíäÿ ãîðóéàí áóëàã, Ñó êèìè àõìûñàí, èçèí ãàëìàìûø. ßí äîüðó ñþçëÿðè äåìÿê ÷àüûíäà Áèð êÿëìÿ ãåéðÿòëè ñþçöí ãàëìàìûø! Ôèêðèíäÿ ãàðûøûá êå÷ìèø, ýÿëÿúÿê, Ýöíÿø äÿ ýþçöíäÿ êþëýÿëè êèìè.

224

Éàääàøñûç ãÿôÿñäÿ áèð áöëáöë öðÿê Þëö íÿüìÿëÿðèí ùåéêÿëè êèìè! ×àøûá þëöìöíö óíóäàí êèøè, Õàòèðÿí áîéíóíäà êÿôÿí ýþðìöøÿì. Íèéÿ áó ñÿôÿðäÿí ãàëìûñàí áåëÿ, Þëöìö øàèðè ñåâÿí ýþðìöøÿì! Þëöì ýÿíúëèéèíè ñåâèð øàèðèí, Íÿ äöíéàéà ñûüàí, íÿ ñþçÿ éàòàí. Îòóçà ÷àòìàìûø, ãûðõà ÷àòìàìûø Äöíéàíû ãàçàíûá êþ÷öð äöíéàäàí. Úàâàíëàð þëöìÿ òÿð ÷è÷ÿê êèìè, Àúûäû ÿëèíÿ òîõóíàí òèêàí. Ùÿòòà þëöìö äÿ äóç-÷þðÿê êèìè Öçö à÷ûãëûãëà ãàçàíìàëûñàí! Ñàíûðäûí áó øþùðÿò éîëëàðû èòìÿç, Ãÿáðèí äÿ ãðàíèò áèòèðìÿëèäèð. Øàèð þëöìöíöí äàëûíúà ýåòìÿç, Þëöìö äàëûíúà ýÿòèðìÿëèäèð. Áó ãÿôèë ÷àüûðûø ÿáÿäè àðçó, Ìèí äÿôÿ ñûíàíûá, ñûíàíûð éåíÿ. Þëöì äÿ ñåâèíèð áèð ìÿðä, áèð úÿñóð Êèøèéëÿ ýþðöøöí ýþçÿëëèéèíÿ. Íÿ âàõò ãûðûëàúàã áó êþëýÿ þìðö, Ìÿêàíûí ùàðàäû áèëìèðÿì, àòàì, Ñÿí äÿ áó òàëåéè þçöí ãàçàíäûí Íÿ òîðïàãäà áèòÿí, íÿ ýþéÿ ÷àòàí... Øöêöð êè, åíìÿê äÿ äåéèëäèð àñàí, Äèíëÿ, ýþð âèúäàíûí íÿ äåéèð ñÿíÿ. Áÿëêÿ áó áÿäÿíäÿ äàùà ñÿí éîõñàí, Þëöìäö éàøàéàí ñÿíèí éåðèíÿ...

1987 225

ÁÈÐ ÌÖßËËÈÌß Î êàñûá îüëàíû ãàéòàðäûí ýåðè, Êöêðÿéÿí áèð ÷àéûí éîëóíó êÿñäèí. Êàüûçûí öñòöíäÿ ÿéðè ãîëóíëà Ìèëëÿòèí óçàíàí ãîëóíó êÿñäèí. Úèíàéÿò åëÿäèí? Úèíàéÿò äåéèë, — Éàüëû áèð äþðä éàçäûí áåøèí éåðèíÿ. Ìèí èëëèê áèíàíû ÿéäèí åëÿ áèë Áèð êÿñÿê éàìàäûí äàøûí éåðèíÿ. Áèð ìàøûí äà ãàçàí, áèð ìÿíçèë äÿ àë, Íÿôñèíëÿ ãàðàëñûí ùàãã ÷àòàí îúàã! Ñàáàù òîðïàüûíà ÿë óçàíàíäà Ñþçöíö äåéÿíèí òàïûëìàéàúàã!

ÞÇ ÑÞÇÖÍ ÈËß Áèç íÿ àðçóäàéûã, ùÿéàò íÿ èøäÿ... ×àé ýÿëäè, öç-öçÿ îòóðìóøäóã áèç. Éîõ, ýÿðÿê ùàðäàñà áèð ñîí äþéöøäÿ Ãîøà âóðóëàéäû çÿðáÿëÿðèìèç. Âÿòÿí òÿÿññöáöí ùàéàíäà èòèá, Éàä ùèññè þìðöíÿ éàä ÿëìè éàçäû? Áó òîðïàã ÷îõóíó ÷þðÿêëè åäèá, Ùåéèô êè, ãÿäðèíè áèëÿíëÿð àçäû. Áàõûðàì, ãàí ÷ÿêèð, òàáëàìûð öðÿê, Ýÿðÿê áöòþâëÿøèá áèð úàí îëàéäûã! Áèð ìÿãñÿä óüðóíäà èêè ãàðäàøòÿê Äàð ýöíäÿ, õîø ýöíäÿ ùàéàí îëàéäûã. Öðÿéèí áèð àçúà ãûçûíàí êèìè Áèð ýöíëöê ñåâèíúäÿí, áèð ÷ûíãû îääàí; 226

1987

Õûðäàúà ðàùàòëûã ãàçàíàí êèìè ×ûõàðìàã èñòÿäèí äöíéàíû éàääàí. Êÿëìÿ äÿ êÿñìÿðèê áèç ýþðöøÿíäÿ, Ýþçöíäÿ þçýÿíèí îäó éàíûðìûø. Òîðïàãäà èçèìèç ãîøà äöøÿíäÿ Öðÿêäÿ éîëóìóç ùà÷àëàíûðìûø!.. Éàõøû êè áó éîëëàð óçàíûð ùÿëÿ, Éàõøû êè äàíûøäûì, öðÿê áîøàëäû. Éûõûëäûí ñÿí þçöí þç ñþçöí èëÿ, Ñûðàäà áèð ÿñýÿð éåðè áîø ãàëäû!

ÑÞÇ Ñþç êè óúóçëàøûá äÿéÿðäÿí äöøöð Åëÿ áèë áèð èýèä éÿùÿðäÿí äöøöð. Áåëèíäÿ êÿìÿð éîõ, áàøûíäà ïàïàã, Ãûëûíúû øÿêèëäè, òàõäàäû àíúàã. Èëüûì ñÿàäÿòè, éóõó áÿçÿéè, Áîìáîø ñÿùðàñûíà “úÿííÿòèì” äåéèð, Ñöðòöëöð ÿëëÿðäÿ äÿìèð ïóë êèìè. Áàø ÿéèð ùàìûéà ñþç äÿ ãóë êèìè, ßëèíÿ ñó òþêöð ùÿð ÿäàáàçûí, Íèôðÿò ÿâÿçèíÿ ìÿäùèééÿ éàçûð. Ôöçóëè ãîâðóëóð þç ìÿçàðûíäà Ñàáèð äÿ ùàëëàðûí ñþç áàçàðûíäà Ãàëäûðûá àéàãäàí èéðÿíúè ñþçö Ãàïûëàð äîëàøàí äèëÿí÷è ñþçö Ñöðòöê äîäàãëàðû äàüëàìàëûéàì, Ùÿð ñþç ìÿçàðûíà àüëàìàëûéàì!.. Òàðèõèí ýöíàùû, âàõòûí ñó÷óäó, Ñþçöí õÿñòÿëèéè éîëóõóúóäó. Éóðäóí àçàäëûüû ñþçäÿí áàøëàíûð, Öðÿêäÿí áàøëàíûð, ýþçäÿí áàøëàíûð.

30.V.1986 227

ÝÈËÅÉ Ýèëåé õÿñòÿëèéè áöðöéöá áèçè, Áó áîéäà ìÿìëÿêÿò ýèëåé è÷èíäÿ. Óìó-êöñöëÿðäÿí, äåäè-ãîäóäàí Àñóäÿ éåð éîõäó, þëÿê è÷èíäÿ. Ùàìû áèð-áèðèíäÿí ýèëåéëè ýÿçèð, Êèøè àðâàäûíäàí, àðâàä ÿðèíäÿí, Ùÿðÿ þç êÿíäèíäÿí, þç øÿùÿðèíäÿí, Óøàã àòàñûíäàí, àòà óøàãäàí, Òîðïàã ÿêÿíèíäÿí, ÿêÿí òîðïàãäàí, Ãåéáÿò èòèëÿéèð, ãåéáÿò öéöäöð Äöíéà ñþç áþéöòìöð, ãåéáÿò áþéöäöð! Áöòöí ãåéáÿòëÿðÿ — “ãàðäàøëûã” ãÿáðè! Ãåéáÿò ìÿçàðëûüû ÷è÷ÿê-÷è÷ÿêäèð. Áó øåéòàí òîõóìó äöøìÿéÿí éåðäÿí Ðóùóìóç òÿçÿäÿí ýþéÿðÿúÿêäèð!

1995

ÄÞÐÄ ÄÈÂÀÐ Ãà÷ûðàì äþðä äèâàðäàí, Èøÿ ýåòäèí — äþðä äèâàð, Åâÿ ýÿëäèí — äþðä äèâàð. Äþðä äèâàð àðàñûíäà Áèð äöíéàíûí äÿðäè âàð. Þìöð ãóòó è÷èíäÿ, Öñòöí áåòîí, àëòûí äàø. Áåéíèì äÿ ÷ÿð÷èâÿäÿ Äþðäêöíú îëóáäóð, ãàðäàø! Äóéüóëàðûì ãóòóäà, 228

Àðçóëàðûì ãóòóäà... Ãàðà ãóòóéà äîüðó Ýåäèðÿì éàâàø-éàâàø! Ùÿñðÿòÿì áó äöíéàíûí Ïàéûçûíà, éàçûíà. Áóçäàí éîíóëóá áó åâ. Êþíëöì ÷ÿòèí ãûçûíà. Ìÿíè ñÿñëÿìÿ, àìàí, Äþðä äèâàð àðàñûíà, Ýþçëÿðèìèí éàñûíà! Òîðïàãäà äþðä äèâàðëû Ìÿíçèëèìèç âàð èêÿí Áó ìÿçàð åâÿ íåúÿ Ãàïûëûì áåëÿ åðêÿí?!

ÞÌÐÖÍ ÑÎÍ ËÈÌÀÍÛ Ãîúàëìûø áèð åâäÿ àòàìëà, àíàì Áèð óçàã õÿéàëëàð, áèð äÿ þçëÿðè... Ñûõûëûá áèð þìðöí ñîí ëèìàíûíà Äöíéàíûí ñîíóíúó ìöãÿääÿñëÿðè! Ñàíêè ñó ñàüûëûá ëàë äÿðÿëÿðÿ, Äàüëàð ãàð àëòûíäà, ýåúÿ ãàðäàí àü. Áó èëàùè íóðó åíìèøêÿí éåðÿ Äöíéà ãàéüûñûíà êèì äàðûõàúàã?! Éåíÿ ùàëàë ñöôðÿ, áàëàúà ìàñà, Òÿìèçëèê, ÿáÿäè þìöð éåëêÿíè. Ùÿòòà ôèêðèíäÿ äÿ ÿéèíòè âàðñà Áó åâèí ùàâàñû áîüàúàã ñÿíè. Îúàüûí äàøû äà òàíûøòÿê áàõûð, Íÿ âàðñà — ñåâýèíèí ñþíìÿç èçèäè.

229

1991

Óúàëûð ùÿéÿòäÿ áÿéàç ãîâàãëàð, Ùÿð àüàú áèð îüóë õàòèðÿñèäè! Áó áàëàúà åâäÿ ñîíñóç óúàëûã, Þìðöí ÷è÷ÿéè äÿ, þìðöí ãàðû äà. Áóðäàäû äöíéàíûí ìèí áèð ñóàëû Áóðäàäû îíëàðûí úàâàáëàðû äà!.. Áèð èøûã ãàðäàøäû, áèð èøûã áàúû, Ùÿðÿ áèð íÿüìÿíè ÷àëäûðàúàãäûð, Óëäóçëàð ÷àüûðûð — ãîëëàðû à÷ûã, Èñòÿñÿí éàíûíà ãàëäûðàúàãäûð. Äàüëàð öñòöìöçäÿ óúàëûáäû êè, ßë ÷ÿêñÿ éàðàìûç áèòèøÿ áèëÿð. Ñàêèòëèê åëÿ áèð éîë ñàëûáäû êè, “Àù” äåñÿí Àëëàùà éåòèøÿ áèëÿð, Àòà — ùèêìÿòèíè ôèêðèìÿ ÿêÿí, Àíà — ðóùóìóçäà à÷àí ÷è÷ÿêìèø. Äöíéàäà áó éóðäóí þç ñþçö âàðêÿí Àéðû ñþç àðàìàã — úàí ÷öðöòìÿêìèø! Áó åâ ãöðáÿòëÿðÿ ïÿðâàç ó÷óðàí, Êÿñÿí ãûëûíúëàðûí — ñóñàí ãûíûäû. Ñîíóíúó ëèìàíìû ñþéëÿäèì áóðà? Áÿëêÿ ýþçÿëëèéèí èëê ëèìàíûäû?!

1993

ÀÍÀÌ Äàüëàðûí áàøûíäà, ãÿì äóìàíûíäà Ñèððèíÿ ñûüûíàí ãàëà÷à — àíàì. Ðóùóì éàøàäûãúà, ñþçöì äóðäóãúà Ñþçöìöí úàíûòÿê ãàëàúàã àíàì!

230

Éöç íÿâÿ äèëèíäÿ àäû ùàëëàíàí, Éöç åâÿ ïàéëàíàí áàëàúà àíàì! Êþçö öðÿéèìäÿ ìÿíèìëÿ ýÿçÿí Ýöíÿøèí ïàð÷àñû — ýóð îúàã àíàì! Çÿíýèí ñàðàéëàðûí áþéöê äÿðäèíäÿí Ýÿëÿðÿì êîìàíà ÿëàúà, àíàì! Äöíéàäà íÿ ãÿäÿð éöêñÿêëèê ýþðäöì Áöòöí çèðâÿëÿðäÿí ÿí óúà àíàì! Éóðäóí íÿüìÿëÿðè àüûéà äþíöá... Ñåâèíú ëàéëàìûçû ÷àëàúàã àíàì! Þâëàä ãàéüûñûéëà ïàéûçà äþíÿí Íÿâÿ ýÿëèøèíÿ ýöë à÷àí àíàì! Äöíéàíûí ìÿùâÿðè íÿäèð ñîðñàëàð Ìèí äÿôÿ äåéÿðÿì àíàì, úàí àíàì!.. Èéóí, 1994

ÀÍÀÌÀ ØÅÈÐ ÉÀÇÀÐÄÛÌ Ñþç èëÿ ùåéêÿëèíè éàðàòìàã îëñà ãÿìèí, Øÿêëèíè ÷ÿêìÿê îëñà ÿí çÿðèô äöøöíúÿìèí, Ñåâýè ñîíñóçëóüóíó äèëèì ñþéëÿéÿ áèëñÿ, Îíóí êèìè àüëàéûá, îíóí òÿê ýöëÿ áèëñÿì. Îòóðóá àíàìà øåèð éàçàðäûì!.. Áèð éóðäóí, áèð ìèëëÿòèí ÿáÿäè àüðûñûíû Áàëàúà ñåâèíúèíè, äàüëàð áîéäà éàñûíû — Ìèëéîí äÿðäè öðÿéÿ ñûüûøäûðàí ñþç îëñà, 231

Äöíéàíû áèð áàõûøëà ýþðöá äóéàí ýþç îëñà — Îòóðóá àíàìà øåèð éàçàðäûì!.. Þâëàäûíûí ðóùóíäà ýöë ëÿ÷ÿéè îëàíûì, Ýÿëèí èêÿí áèð åëèí àüáèð÷ÿéè îëàíûì. Öðÿéèì ùû÷ãûðàíäà ñÿñèìÿ ùàé âåðñÿéäè, Þç óëó äöíéàñûíäàí ìÿíÿ äÿ ïàé âåðñÿéäè, — Îòóðóá àíàìà øåèð éàçàðäûì!.. Õÿéàëûì äöíéàäàí éûüûøìûð, íåéíèì, Ðóùóì áÿäÿíèìÿ ñûüûøìûð, íåéíèì, Áèç äöíéà ñèððèíèí ñöäÿìÿðèéêÿí Îëìàñà àòûìû ìåéäàíà ÷ÿêÿí Îòóðóá àíàìà øåèð éàçàðäûì!.. Ìèí èë äå, ÿáÿäè ùþðýö ñþêöëìÿç, Ìèí èë éàç, Òàíðûíûí ùöñíö ÷ÿêèëìÿç, Áåëÿúÿ ñèððèíÿ à÷àð áóëìàäàí, Þìðöí ñîíóíàäÿê ùå÷ éîðóëìàäàí Îòóðóá àíàìà øåèð éàçàðäûì!..

ÞËÖÌ — ÝÞÐÖØ Äöíéàíûí öñòöíäÿí êå÷äèì ñåë òÿêè, Áèëìèðÿì èðÿëè, áèëìèðÿì ýåðè. Ìÿí êèìÿì? — Çàìàíûí ÷ÿêäèéè øÿêèë, Ìÿí êèìÿì? — Äöíéàíûí äöøöíúÿëÿðè. Òàíðûéà àïàðàí þëöìÿ ñåâèí, Áèð áèíà ãóðóëóð — ùàããûí ñÿñèäèð. Áàüëàíàí ýþçëÿðèì áÿëêÿ áó åâèí Áàøãà áèð äöíéà ïÿíúÿðÿñèäèð!..

1991 232

*** Éîëóìà äöçöëöá, ãàðøûìà ýÿëÿí Éöç-éöç ãàéüûäàí ãàáàã, Öðÿéÿ õîøáÿõòëèê ãàíàäû òàõàí Àðçóäàí ãàáàã, ×þðÿêäÿí, ñóäàí ãàáàã, Âåðÿúÿéèì ñàëàìäàí ãàáàã Öçöíäÿêè èøûüû ýþðöðÿì. ßéèëèðÿì, ãàðûøûðàì öçöíäÿêè èøûüà Ýöíöí èëê øÿôÿãèíÿ áàõàí êèìè áàõûðàì òÿáÿññöìöíÿ. Áèð öìèä êþðïöñö ñàëûðàì ùÿð ýÿëÿí ýöíÿ. Ýþçëÿìÿì, ùÿñðÿòèì, Ãàéàäà áèòÿí ÷è÷ÿê êèìè ýþç ìÿùÿááÿòèì.

1.V.1986

ÕÎØÁßÕÒËÈÊ ÀÄÀÑÛ Ðöçýàðëû áèð ýöíäÿ ãàëäûã áàø-áàøà Áèç äÿ áèð ùÿñðÿòèí óçàã ñÿñèéäèê. Áèð þìöð éîë ýÿëèá áó ýöíÿ äîüðó Áèð ãÿì äàñòàíûíû áèòèðÿñèéäèê. Äöíéà îêåàíòÿê ÷àëõàëàíìàäà, Áó áàøñûç òóôàíäà åâèí áèð àäà. Íÿ éàõøû çöëìÿòäÿ áèð èøûã éàíûð, Éàíûð — õèëàñêàðûì îëàí áèð àäàì. Äàùà àéðûëûãëàð ýöëìÿñèí ÿáÿñ, Õîøáÿõòÿì þç äöíéàì ýåíèøñÿ, äàðñà! Éöç-éöç òóôàí îëñóí âåúèìÿ ýÿëìÿç, Öðÿêäÿí òèêèëìèø àäàìñûç âàðñà.

233

ÃÀÉÒÀÐÀ ÁÈËÑßÉÄÈ Áó ìóñèãè àëòûíäà Àðàñûíäà ãîëëàðûíûí ßí áþéöê àðçóìà éåòÿðÿê Þëÿ áèëÿðäèì — ãîéíóíó ÿâÿç åäÿí, ìÿíè áó ãîëëàð êèìè ãóúà áèëÿí ö÷ àðøûí éåð îëñàéäû. Äöíéàíûí ÿí ýþçÿë äîäàãëàðûíäàí Åøèäÿðÿê äöíéàíûí ÿí äàäëû ñþçëÿðèíè áèð õîøáÿõòëèê è÷èíäÿ éóìà áèëÿðäèì ýþçëÿðèìè — ýþçëÿðèíÿ áÿíçÿð áèð óëäóç íÿ âàõòñà áàõà áèëñÿéäè ãÿáðèìÿ ýþéëÿðäÿí... Áó áàë íÿôÿñèíÿ ãàòàðäûì ñîí íÿôÿñèìè — ìèí èë ñîíðà äà êå÷ÿ áèëñÿéäè öñòöìäÿí îíà áÿíçÿð áàùàð íÿñèìè... ...Ýÿëñÿéäè àüûëàðëà Áó ìóñèãèíèí áèð õàëû, Ìÿëÿêëÿðèí ñèôÿòèíäÿ úàíëàíñàéäû úàìàëûí, Àëëàùûí úÿííÿòè ãàéòàðà áèëñÿéäè êè÷èúèê áèð çÿððÿñèíè áó ìÿùÿááÿòèí — Éàâðóì, èøûüûì, ðóùóì, áèð òåëèíèí ùÿíèðèíúÿ 234

õàòèðÿíè àïàðà áèëñÿéäèì — þìðöí ìÿíàñû êèìè ñåâèíúëÿ ãàðøûëàðäûì Áó ãà÷ûëìàç ãÿäÿðè. Áèð íÿôÿñÿ è÷ÿðäèì þëöì àäëû çÿùÿðè.

28.II.1993

ÌßÜËÓÁÈÉÉßÒ çàðàôàòëà Òóôàíû ñÿíýèéèá äàâà-äàëàøûí, Ýöí ÷ûõûá, ÿðèéèá äåäè-ãîäóëàð. Àíúàã àéûëìàéûá ùÿëÿ äÿ áàøûì, Åâäÿ äÿ áèð ýÿìè ëÿíýÿðèøè âàð. ×îõ øåéè éåðèíäÿí îéíàäûá òóôàí, Òàïäàíàí äóéüóëàð — ÿçèê ýöë-÷è÷ÿê. Ýþðöíöð ýöçÿøòÿ ãàëìàéûá èìêàí, Àòûøìà óçàíûá ñîí ýöëëÿéÿäÿê... Äèëèìäÿ ñîí ñþçöì — äîíìóø áèð äàìëà, Öðÿêäÿ íÿ ñåâèíú, íÿ äÿ òÿíòÿíÿ. Âóðóøóá, äàëàøûá ÿçèç àäàìëà Ãÿëÿáÿ ÷àëñàí äà ìÿüëóáñàí éåíÿ!.. Ôèêðè îéíàäàðêÿí åâèí ýþðêÿìè Àüðûëàð è÷èìäÿí äèäÿðêÿí ìÿíè Ýþðöðÿì áàðûøûã áàéðàüû êèìè Òóëëàéûá ýåòìèñÿí àü êþéíÿéèíè. Ìÿí îíó ãàëäûðûá òóòäóì ýþçöìÿ, Ñûçëàéàí êþêñöìÿ ñûõäûì î êè âàð, — Áÿëêÿ ýöëöìñÿéÿð ìÿíèì öçöìÿ, Áÿëêÿ ìþúöçÿéëÿ ìÿíè îâóäàð.

235

Ìèí éîë ãóúàãëàéàí çÿðèô áÿäÿíè Ìèí éîë íÿôÿñèíèí ÿòðèíè óäàí Ñÿíèí ÿâÿçèíÿ îõøàéûð ìÿíè Ñûõûëûð äàâàêàð ìÿüðóðëóüóíäàí. Ýþðÿí õîøáÿõòëèéè êèì íÿéëÿ þë÷öð? Åùåé, áó ñàâàøäàí àéûðìà ìÿíè. Òÿêè àü áàéðàãòÿê àðàéà áó úöð Òóëëàéûá ýåäÿñÿí þç êþéíÿéèíè! Òåç ãàéûò, ìÿí ñÿíÿ “äþíìÿ!” äåñÿì äÿ, Êþíëöì ýöëëÿáàòìàç çèðåùäè ñÿíÿ, Ãÿçÿáèí þíöíäÿ éåíèëìÿñÿì äÿ Ñåâýèíèí þíöíäÿ ìÿüëóáàì éåíÿ!..

7.VI.1994

ÄÖÍÉÀÄÀÍ ÓÌÄÓÃËÀÐÛÌ Áèð ÷è÷ÿêëèê ýþçöì âàðäû ÷ÿìÿíäÿ, Î áèð ÷è÷ÿéè äîëìóø ýþçöìÿ òóòà áèëÿðäèì. Î áèð ÷è÷ÿéèí ÿòðèíäÿ èëëÿðèí àüûðëûüûíû óíóäà áèëÿðäèì. Áèð íÿüìÿëèê ýþçöì âàðäû ÷àéëàðäà Ìÿíÿ éîë âåðìÿäèéè ýöíëÿðèí àüðûñûíû éóìàã ö÷öí. Áèð äàøûí öñòöíäÿ ìàìûð êèìè, îò êèìè áèòèá óéóìàã ö÷öí. Áèð óëäóçëóã ýþçöì âàðäû ýþéëÿðäÿ Áÿõòèìèçèí ÿáÿäè ýöçýöñö êèìè. Ãîâóøà áèëìÿäèéèì àðçóëàðûìûí ñîíóíúó òÿñÿëëè ñþçö êèìè. Áèð ïÿíúÿðÿëèê ýþçöì âàðäû äöíéàäà 236

Áèð öðÿéèí èøûüûéäû áèð äöíéà ãàðàíëûãëà âóðóøàí. Ìÿíè àéðûëûüà éîëà ñàëàíäàí ùÿð àõøàì éîëëàðäàí ìÿíè ñîðóøàí. Áèð ùÿéÿòëèê ýþçöì âàðäû òîðïàãäà Óøàãëàðûìûí àéàüû àëòûíà ñÿðìÿéÿ ×è÷ÿéèíè, íÿüìÿñèíè, óëäóçóíó, èøûüûíû ãàéòàðûá áîðúóíó âåðìÿéÿ!.. Áèð ëàéëàëûã ýþçöì âàðäû äöíéàäà Ìÿíè èñèòìÿéÿí, ìÿíÿ éåòìÿéÿí, ñîéóã áèð îúàã Ñîíðà êÿíä ãûðàüûíäà ýåúèêìèø ëàéëàñûéëà áèð òîðïàã òÿïÿñèíè éàíäûðàúàã!.. ÞËÖÌ Äß ÁÈÐ ÈØÄÈ Þëÿúÿéÿì áó ÿëàúñûç ñåâýèäÿí — Íÿ îëñóí, Þëöì äÿ áèð èøäè. Àíúàã ìÿíè àüðûäàí, Þìðöíöí áó ÷àüûíäà Ðóùóíó ãûðìàüûìäû, Áèð òåëèíÿ äÿéìÿéÿí, Áèð ñþçöíö äóéìàéàí Ãàíñûçëàð àðàñûíäà Ñÿíè òÿê ãîéìàüûìäû... Éîõñà þëöìÿ íÿ âàð?! Þëöì ùàããà äþíöøäö, Åâäÿí åâÿ ýèðèøäè... Õûðäà êÿñëÿðäÿí ãîïóá Èëàùèéëÿ ýþðöøäö!..

237

1992

ÑÅÂÝÈËÈÌÈÍ ßËËßÐÈ Ùàíû îí àëòû éàøëû ñåâýèëèìèí ÿëëÿðè. Éàñÿìÿí áóäàüûòÿê öçöìö ãàïàòìàüà. Êÿïÿíÿê ãàíàäûíà òîõóíà áèëìÿñÿì äÿ Òèòðÿéèøè áÿñ åäèð áèð öðÿê ãàíàòìàüà. Ýþéäÿí ýÿëÿí èøûãòÿê ñà÷ûìäà ñÿññèç ýÿçÿí ßëëÿð, ùÿñðÿòèì ÿëëÿð, íÿ éàìàí äÿéèøìèñÿí? Äèêñèíèá, ãà÷àð äåéÿ þïìÿéÿ ãûéìàäûüûì, Áèðúÿ äÿôÿ ÿëàúòÿê Ñèíÿìÿ ãîéìàäûüûì áó ÿëëÿð ïàëòàð éóéàí, ÿò äîüðàéàí, éåð ÿêÿí. Îâúóíäà ýöçýö êèìè ùÿð ÿçàáû ýþðöêÿí! Áû÷àã êÿñèá, äàø ÿçèá... Ýöíäÿ ö÷ éîë áèð àúû äîéóðìàüà òÿëÿñèá... Äàìàðëàðû ãàáàðûã, äûðíàãëàðû ñîçàëìûø, Áó ÿëëÿðäÿ áèð åâèí ãÿì òàðèõè éàçûëìûø. Ýþéëÿðäÿí ýèçëÿäèëÿí ÿëëÿðäÿí ýèçëÿíìÿìèø. Äàø-äèâàð ÿçèçëÿéÿí ÿëëÿð ÿçèçëÿíìÿìèø... Áåøèê éåëëÿéÿí áó ÿë, óéóäàììàç àùûíû. Éóéàð ÿð ïàëòàðûíû, éóéàììàç ýöíàùûíû!..

238

*** Ãàðàíëûã öñòöìÿ åíèð äàø òÿêè, Óëäóçäàí óëäóçà ýþçöìÿ éîë ÷ÿêèð, Ýåúÿíè öìèäëÿ éàøàéûðàì êè Öçöìÿ èøûãëû ýÿëÿí äàíûì âàð. Åëëÿðè àðõàéûí äîëàíûá ýÿçäèì, Íå÷ÿ áóäàã ÿéäèì, íå÷ÿ ýöë öçäöì, Øöêöð êè äöíéàäà éàõøûäû, ïèñäè Àçÿðáàéúàí àäëû áèð öíâàíûì âàð...

ÒÖÐÊÈÉß ÄÓÉÜÓËÀÐÛ 1. ÈÁÐÀÙÈÌ ÁÎÇÉÅË Âß ÇÅÉÍßËÀÁÈÄÈÍ ÌÀÊÀÑÀ

Åé, ãàðäàøëàð! Ñûíäûðûá ñûíûðëàðû Ýþéäÿí äöøÿ áèëÿéäèê. Äîï-äîëó öðÿéèìèçëÿ Éåíÿ ýþðöøÿ áèëÿéäèê. Êå÷ÿéäèê çÿìèëÿðèí ñîíñóç ñàðûëûüûíäàí Õèëàñ îëàí êèìè èëàí àüçûíäàí Éöç èëëèê àéðûëûüûí ñûçëàéàí éàðàñûíäàí! Êå÷ÿéäèê êå÷èëìÿç ñàéûëàí èçäÿí, Àçàéäûã éîëëàðäà ñåâèíúèìèçäÿí Áàø àëûá ýåäÿéäèê áèð ÷àé áîéóíúà ×àé ãàíëû ãàíäàëäû ãîëóìäàí àõûð Öìèäñèç ýþçëÿðèí áèòìÿç éàüûøû ×àéëàðà ñûüìàéûá éîëóìäàí àõûð. Òèëñèì êè ãûðûëûá äàùà ôÿðãè éîõ, Éîë ùàíñû îáàéà ÷àòûðñà ÷àòñûí.

239

Òÿêè äîñò ÿëëÿðè éöç èë ñèíÿìÿ Äîëàíìûø ìÿôòèëè ÷ÿêèá ãîïàðòñûí. Áàõàéäûì áó éåðèí òîðïàüû òàíûø Áóëàãëàðûí ñóéó, êÿíäëÿðèí àäû, Ãóøëàðûí íÿüìÿñè, ÷þëëÿðèí îòó, Òÿíùà àüàúëàðûí éàðïàüû òàíûø. Áóðäà äèëèìèçèí ñûõûíòûñû éîõ, Öðÿêëè éàøàéûð äèëèìèç áóðäà. Þëö äóàìûç äà éàñàãëàíìûøäû, Àðõàéûí óéóéóð þëöìöç áóðäà!.. Ãàðñûí éàéëàãëàðû ÿðèø-àðüàúäû Òàðèõèí ùàíàñû òîõóíìàäàéìûø. Îðäà ãàíäàëëàíàí òöðêëöê ùàâàñû Áóðäà ùÿð äîäàãäà îõóíìàäàéìûø. Ãóðàí äå, áàéðàã äå, àé óëäóç ñþéëÿ, Èíàì éàñàüû éîõ, äèí éàñàüû éîõ. Ìÿí áåëÿ ãöðáÿòäÿí ãîðõóðàì áèð àç, Âÿòÿíäÿ ýþðäöéöì ìèí éàñàüû éîõ! ×èéíèìäÿí ãàíàäëàð úöúÿðèð äåéÿí, Àçàäëûã — óúàëìàã, äÿðýàùà ÷àòìàã! Ãàðäàøëàð, åëÿ áèð éåðÿ ýåäÿê êè ×ûõñûí éàäûìûçäàí ýåðè ãàéûòìàã!

1987 2. ÈÊÈ ÖÐßÊËß

Äàüëàðäàí äöíéàéà áîéëàíàí ìèíàðÿëè êþéëÿðèíëÿ Äþðä äÿíèçÿ øÿêèë ÷ÿêÿí ìàâè-à÷ûã ýþéëÿðèíëÿ ìÿíÿ òàíûøñàí, Òöðêèéÿ!

240

Áó óúóíäàí î óúóíà åâèìäÿ ýÿçèð êèìè ýÿçäèì. Íÿ éàðïàüûíû ãîïàðäûì, íÿ ýöëöíö ÿçäèì. Äîüìà öçëÿð ýþðäöì ìèí èëèí òàíûøû. Ìàâè ýþçëÿð ýþðäöì èøûüûíäàí ýþçöì ãàìàøûð. “Àííÿ”, “áàáà” äåäèì éàøëûëàðà, “éàâðóì” äåäèì áÿáÿêëÿðÿ. Ñåâýè íÿüìÿñè îõóäóì. Àíàäîëóäàí ÿñÿí êöëÿêëÿðÿ. ×îúóãëàðûí ÿëèìè þïöá ãîéäó àëíûíà — Áèçäÿ éàëíûç ñþçäÿ ãàëûá! Áó áàøûíäàí î áàøûíà ñþçöìöí øþùðÿòè óúàëûá. Ñûõûëìàäûì þç äèëèìäÿ äàíûøäûüûìà, Ãûñûëìàäûì þçýÿ ãàïûñû à÷äûüûìà. Öðÿéèì ÿëëè èë þíúÿ âóðóëìóø “ïàí” äàìüàëàðûíà ãàïàíäû, Ãàíûìà âÿ äèëèìÿ òàïûíäûì. Èíàíäûì ýþðäöéöìÿ, Ðóùóí, ñþçöí ýöúöíÿ. Ìèí èëëÿðèí î öçöíäÿ ãîúà äÿäÿëÿðèí êþ÷öíÿ. Ãàðäàø ñþçöíÿ ñûüìàéàí äèâàíÿ ùÿñðÿòÿ, Àüðûéà, àúûéà, ìþùíÿòÿ. Ìàùíûíäàí òþêöëÿí ýþç éàøûíà, Èíñàíûí þìðö áîéó ãàðäàøûí åâèíäÿ äÿ ãöðáÿòëÿ ñàâàøûíà. Èíàíäûì, ßêèí÷èíÿ, áè÷èí÷èíÿ, 241

Ñàäÿ êèøèëÿðèí öðÿéèíÿ, Äîñòëàðûìûí ùàëàë ÷þðÿéèíÿ. Ñöôðÿéÿ äþíìöø áàéðàãëàðûíà, Ãûëûíúäàí äöçÿëìèø îðàãëàðûíà, Ñàâàøäàí, âóðóøäàí öçýöíëöéöíÿ, Ñþçöíöí, àíäûíûí äöçýöíëöéöíÿ! Áèð ìÿìëÿêÿò äîëóñó ßçàí ñÿñëÿðè ÷þêäö ðóùóìà, õûðìàíëàðûí ñàðû èøûüûíäàí êå÷äèì. Èêè ãèòÿíè ãóúàãëàéàí éîëëàðûíû îéàòäûì. Èêèíúè áèð âÿòÿí êÿøô åòäèì ñÿíäÿ, Ìÿí èêè öðÿêëÿ éóðäà ãàéûòäûì!..

1987

3. ÈÑÒÀÍÁÓËÓÍ ÃÛÇËÀÐÛ

Èñòàíáóëóí ãûçëàðû Ñà÷ëàðû ãûâðûì-ãûâðûì. Ýþçëÿðèíäÿ áîüóëäóì Öçöìÿ áàõìà, éàâðóì. Äÿðìÿì, ÷è÷ÿê äåéèëñÿí, Ñûíìàì, êöëÿê äåéèëñÿí, Ñÿí êè øèìøÿê äåéèëñÿí Áàøûìäà ÷àõìà, éàâðóì. Áó àìàí ñàçäàí àõûð, Áó äóìàí éàçäàí àõûð. Çàìàí áîüàçäàí àõûð, Ñó îëóá àõìà, éàâðóì! Ñîéóã íÿôÿñ äåéèëÿì, Þçýÿ áèð êÿñ äåéèëÿì, 242

Ìÿí äèëáèëìÿç äåéèëÿì Ñÿñèìäÿí ãîðõìà, éàâðóì. Ñÿíñèç ýöëÿ áèëìÿðÿì, Äöøöá þëÿ áèëìÿðÿì, Áèð äÿ ýÿëÿ áèëìÿðÿì, Ìÿíè áóðàõìà, éàâðóì! Àòàêþé, 29.X.1990

ÊÛÏÐÛÑÄÀ ÈËÊ ÑßÙßÐ Ñàðàëàí çÿìèëÿð ñàùèë áîéóíúà — Àíà ëàéëàñûòÿê äîüìà áèð íÿôÿñ. Ýöíÿøÿ ñÿðèëÿí òÿíáÿë ëÿïÿëÿð Áèð ñöíáöë ìåùðèíè ÿâÿç åëÿìÿç. Áó Ãàðüàãûëûíúû, áó Ñàðû÷è÷ÿê, Êþùíÿ õàòèðÿòÿê óçàíàí úûüûð, Ìóüàíäàí Õÿçÿðÿ áàø âóðóá ñàíêè Èíäè Àü äÿíèçäÿí ãàðøûìà ÷ûõûð. Áóðäà äà òîðàüàé áàøûìûí öñòÿ Ñÿñèíäÿí àñûëûá — ñÿñè òàíûøäû. Î éàëãûç åâëÿðèí ðóù äàñòàíûíû Êþâøÿíëÿð äàíûøäû, éîëëàð äàíûøäû. Äàüëàð ñûðàëàíûá Çÿôÿð áóðíóíà Âàäèëÿð, éàìàúëàð ëàïàð-ëàïàðäû. ×îõäàí óíóòäóüóì óøàãëûüûìû Àðàéà áèëñÿéäèì áóðäà òàïàðäûì. Ùàðäà çÿìè âàðñà — àòà ÿëèäè, Ùàðäà ðóçó âàðñà îðäà àíà âàð! Òöðêöí ÿñýÿðèäè ùÿð ñöíáöë áóðäà Âÿòÿí áàéðàüûíû äàëüàëàíäûðàð! Àïðåë, 1992 243

ÝÅÐÈÉß ÁÈËÅÒÈÍ ÉÎÕ Ýåðèéÿ áèëåòèí éîõ, ýåðè äþíÿ áèëìÿçñÿí. Áó ãàòàðëà éåíèäÿí Ìÿíÿ ãîíàã ýÿëìÿçñÿí. Ýåäèðèê, ãàðëû ÷þëëÿð Àü éàéëûãòÿê éåëëÿíèð. Ùÿð ñþçöí áèð äàìëà ãÿì Öðÿéèìäÿ ýþëëÿíèð. Äàùà áèð äÿ î ñåâèíú Ãàïûìû äþéìÿç ìÿíèì. Éàüàúàã ýåúÿ-ýöíäöç Öñòöìÿ àü êÿôÿíèì. Ñåâýè äîëó ýöíëÿðèí Éåíÿ äÿ ñîí óúó éîë, Ñÿíè ÿëèìäÿí àëûá Àïàðûð ñîéüóí÷ó éîë! Ñà÷ûíà ñàíúàã åëÿ Áîéíóíà áîéóíáàüû Àïàð, ìÿíè äÿ àïàð, Ãàëà áèëìèðÿì àõû! Ùàìû öçö ùèúðàíà Ãàòàð òÿëÿñèð, àìàí, ýåðèéÿ áèëåò àëìàã ×ûõûáäûð éàäûìûçäàí... Ïåðåäåëêèíà, 4.I.1989

244

ÝÞÉÄßÍ ÝßËßÍ ÃÎÍÀà Òåë-òåë àü áóëóäóí äàëûíäàí áàõàí Àé êèìè áó ïÿðäÿ àðõàñûíäà ñÿí Èíäè ýþéäÿí ýÿëÿí, óçàã, ÿë÷àòìàç Äèëè áèëèíìÿéÿí ãîíàã êèìèñÿí. Þçýÿ ïëàíåòèí þçýÿ àäàìû, Ùÿéàòñàí, àðçóñàí, éóõóñàí, íÿñÿí? Ýåúÿ ñöáùÿ êèìè éåð êöðÿñèíäÿ Ìÿíÿ ýþé äèëèíè þéðÿòìÿäÿñÿí! Íÿ áèçÿ áèð àçúà éàõûíëûüûí âàð, Íÿ ðóùóí ýþçÿëëÿð ðóùóíà áÿíçÿð. Ñèðëè íÿôÿñèíäÿí ìÿíèì þìðöìÿ Óçàã äöíéàëàðûí êöëÿéè ÿñÿð. Äèâàðëàð ÷ÿêèëèá, òàâàí éîõ îëóá, Èíäè áóëóäëàðûí áèð ãàòûíäàéàì Ãîëëàðûí ýöíÿøäÿí óçàíàí èøûã — Áó ñèðëè èøûüûí ãàíàäûíäàéàì. Áÿëêÿ ìÿëÿêëÿðèí áþéöê ðóùóñàí Ãîïìóñàí äöíéàíûí èëêèí ÷àüûíäàí. Ìÿíèì ýþçëÿðèìè ãàïàéàí ýåúÿ Éàüûð ýþçëÿðèíèí ãàðàëûüûíäàí. Ìÿíÿ ìèí äóéüóíóí ÿëè òîõóíóð, Ìÿíÿ ìèëéîí èëèí ñóàëû áàõûð. Ýåúÿ ïû÷ûëòûíäàí éóõóëàðûìà Áÿíþâøÿ ÿòèðëè ëàéëàëàð éàüûð. Ýþéöí äÿ ñåâýèñè áèòÿ áèëÿðìèø, Áó ýöí áèð àéðûëûã äóéäóì ñÿñèíäÿ. Ýþðöíöð éàøàìàã àñàí äåéèëìèø Àäè àäàìëàðûí ÿùàòÿñèíäÿ.

245

Þçýÿ ïëàíåòèí þçýÿ àäàìû, Áóðäà ãàíàä ãûðûã, äóéüóëàð äàðäû. Êèìè èíàíäûðà áèëÿúÿéÿì êè Áèð âàõò ýþéäÿí ýÿëÿí ãîíàüûì âàðäû. Ïåðåäåëêèíî, 4.I.1989

ÅÙÐÀÌ Ìÿí áó ýöí èíñàíûí èëê ùÿãèãÿòÿ ÿí éàõûí îëäóüó áèð éåðäÿ äàéàíìûøàì Éåðäÿí àëäûüû ýöú êèìè áó ãöëëÿëÿð éûüûð ôèêðèìè ñûõûá-ñûõûá áèð íþãòÿéÿ äþíäÿðèð. Ñîíðà äà äöíéàíûí áèçÿ ýþðöíìÿéÿí ÿáÿäè áèð éîëóéëà Òàíðûìûçà ýþíäÿðèð. Åùðàì äåéèë Àëëàù äÿðýàùûíà éöêñÿëÿí ìöãÿääÿñ ïèëëÿêÿíäè. Áàúàðàíëàð ÷ûõàúàã î çèðâÿäÿí Òàíðû ýþðöíìÿñÿ äÿ òàïàúàã ùÿãèãÿòè Áó åùðàìû óúàëäàíà Àëëàù êèìè áàõàúàã... Ãàùèðÿ, 19.I.1992

ÄÖÍÉÀÍÛÍ À×ÀÐËÀÐÛ Äöíéàíûí êå÷ìèøè, ýÿëÿúÿéè áèð, Ùàðäàñà áàøëàíûð, ùàðäàñà áèòèð. ×îõ éîëëàð ýÿëìèøèê, ýåäÿúÿéèê äÿ, Áèðäÿí òàïûëìûøûã èòÿúÿéèê äÿ, Ùà äöøöí-äöøöíìÿ äÿéèøÿí äåéèë, 246

Ñèððèíäÿí áèçëÿðÿ ïàé äöøÿí äåéèë. Òîðïàüà áàõûðàì öçöìÿ ýöëöð, Íÿéè áèëìèðÿìñÿ áó òîðïàã áèëèð. Ýþéëÿðÿ áàõûðàì ýþç âóðóð ìÿíÿ, “Èñòÿñÿì éöç äöéöí à÷àðàì ñÿíÿ”... Íÿ ñèðð âåðÿíäèëÿð, íÿ äöéöí à÷àí Áåëÿúÿ äöíéàíûí àõûðûíàúàí. Ùÿð ýöí àüûë àðòûð, ñîðüó ÷îõàëûð, Éîõóìñà áèð éåðäÿ èëèøèá ãàëûð. Îðäà éîë ãûðûëûð, ïÿðäÿ ãàïàíûð Òàíðûíûí ãûðìûçû èøûüû éàíûð. Îðäàí î òÿðÿôäÿ ãàëûí áèð äèâàð — Íÿ õÿéàë èøëÿéÿð, íÿ àðçó ÷àòàð. Àíúàã êè êþêëÿðèì úàíëûäû îðäà, Éåðëÿðèì, ýþéëÿðèì úàíëûäû îðäà. Êèì ýÿëèá, êèì ýåäèá íÿëÿðè äóðóð, Öçöìÿ þëìÿçëèê ùÿíèðè âóðóð. Îðäà öíâàí áÿëëè, à÷ûëûð éàçû, Íÿ âàõòñà áàüëàäûã þç ãàïûìûçû. Àäëà î ãàïûíû, êþêöíö òàíû, Äè ýÿë èòèðìèøèê à÷àðëàðûíû. Ìèëéîí óéäóðìà äå, ìèëéîí êèòàá éàç, À÷àðû îëìàñà ãàïû à÷ûëìàç. Ùàããûí äÿðýàùûíäàí áàø àëûá ýÿëÿí Èçèìèç ãàïûíûí î öçöíäÿäè, Èíäè ùÿð äîäàãäàí éàëàí ýþéÿðèá Äöçöìöç ãàïûíûí î öçöíäÿäè. ×îõ îëóá Àëëàùäàí ñÿäà åøèäÿí, Ñÿñ ýÿëèá, åé èíñàí, þçöíö òàíû! Êèìñÿ êèìëèéèíè àíëàéà áèëìÿç Òàíûìàñàã äöíéàíûí à÷àðëàðûíû! Èñêÿíäÿðèééÿ, 23.I.1992 247

ÂßÒßÍÈ Ö×ÖÍ ÄÓÀ ÅÄßÍ ÃÛÇ Äåùëèäÿ òÿðúöìÿ÷è èøëÿéÿí ýÿíú, ýþçÿë áèð àçÿðè ãûçû îòåëäÿ áèçäÿí ýèçëè íàìàç ãûëûðäû, ùÿð äÿôÿ äÿ Âÿòÿíè ö÷öí äóà åäèðäè...

Éåðäÿí ÷è÷ÿê êèìè äîüóëìàëûéêÿí Àíàäàí îëìóñàí. Áóëàã êèìè îõóìàëû, Ãóø êèìè ó÷ìàëûéêÿí Èíñàí îëìóñàí. Àéàüûí òîðïàãäà — òîðïàüà äÿéìÿç, Éàðïàãòÿê àñòàúà ìåùäÿí òèòðÿéÿí. Áó äàø öðÿêëÿðäÿí ãà÷àí ýþçÿëëèê Ñÿíèí öðÿéèíäÿ éóðä ñàëûá äåéÿí. Èøûüû ÷è÷ÿêäÿí àëûáäû öçöí, Äóéüó ùåéêÿëèñÿí äöíéàíû ýÿçÿí. Áèð àç ãàðà êèøìèø, áèð àç àü öçöì, Áèð àç áàë øàíûíûí íèøàíÿñèñÿí. Áàëàúà úèñìèíäÿ Ìÿëÿêëÿð ðóùó Ùàìûíûí éîëóíà ñûüà áèëìÿçñÿí. Êþêñöíäÿ èëàùè ñåâýèñè âàðêÿí Õûðäà èñòÿêëÿðÿ áàõà áèëìÿçñÿí. Áåëÿúÿ áèð ïàðëàã ñÿùÿðèí íóðó, Áöëáöë çÿðèôëèéèí øÿëàëÿ ñÿñè. Áåëÿúÿ éóðäóìóí óúà ãöðóðó, Âÿòÿíäÿí êÿíàðäà Âÿòÿí íÿôÿñè. Ùÿðäÿí ýåúÿ éàðû, ùÿðäÿí äàí öçö, Áàúû ãàéüûñûéëà éîõëàðñàí áèçè. Áÿëêÿ ýþçìóíúóüó, Ãóðàí àéÿñè... Éàä åëäÿ òîõóíìàç ñàõëàðñàí áèçè!.. Äåùëè 1994 248

ÁÀÊÛ ÃßÁÓË ÅËßÌÈÐ Þìðöìöí ñîíó ýÿëÿ ãÿçàäà, — èñòÿìèðÿì, Áó þëöì éîõ, çöëöìäö, úÿçàäû, èñòÿìèðÿì! Ýÿðÿê ãàïûíû äþéÿ åë÷èëÿðè ñîí àíûí, Îëà þç þëìöíö ãàðøûëàìàã èìêàíûí. Õîôóéëà, ãîðõóñóéëà áèëÿñÿí êèìäè, íÿäè, ßçðàéûë áèçèì ö÷öí íÿ áåëÿ äèâàíÿäè?.. Îòóðóá éîë öñòöíäÿ ñþç äåéèá, êÿëìÿ êÿñÿê Ñîíðà äà àðõàñûíúà ùàãã åâèíÿ òÿëÿñÿê... Íÿ äÿíèçäÿ, íÿ ýþéäÿ, ýÿëñèí òîðïàüûí öñòÿ, Éàðïàãëàðûí ñÿñèíè åøèäèì ñîí íÿôÿñäÿ. Ýþðöì êè, áàøûì öñòÿ éåíÿ óúàäû äàüëàð, Áèð êÿíä éîëó õÿáÿðñèç, õàòèðÿìè ñîðàãëàð Î ãûçûë ãàéàäàíäû öñòöìÿ äèêèëÿí äàø, Ýèçëè ýþç éàøû àõûð öðÿéÿ éàâàø-éàâàø... Ýÿëÿ, ôöðñÿò ýÿçìÿäÿí, âàõòûíäà, êèøè êèìè, Þëöìÿ ÿë óçàäàì, íþâáÿòè èøèì êèìè!.. Éàíâàð, 1992

ÇÀÌÀÍ ÌßÍÄßÍ ÊÅ×ÈÐ Çàìàí ìÿíäÿí êå÷èð, êå÷èð äóðóëóð, Öðÿéèì ÿáÿäè ñåâýè ñöçýÿúè, Ñåâýè öðÿéèìäÿí êå÷èð äóðóëóð. Ýöíÿøèí èøûüû, àéûí èøûüû Ãàéüûëû ýþçöìäÿí êå÷èá äóðóëóð. Ôèêèð áóðóëüàíû äàü ÷àéëàðûòÿê Ñûõûëìûø ñþçöìäÿí êå÷èá äóðóëóð. Íÿéè ñàõëàìàäûì, íÿéè ñàõëàäûì? — Äÿéèð ñûíàãëàðûí çÿðáÿñè ìÿíÿ. Êå÷èðòäèì òàðèõè ÿñÿáëÿðèìäÿí, Äöíÿíëÿ ñàáàùûí êþðïöñö ìÿíÿì!

249

Áèòìèøÿì éåð èëÿ ýþé àðàñûíäà — Áó ñöçýÿú èëàùè èðàäÿñèäèð. Êèìñÿ åøèòìÿéÿí íÿüìÿëÿð êå÷èð. Óëäóç ïû÷ûëòûñû, äóìàí ñÿñèäèð. Êå÷èð öðÿéèìäÿí ìèëëÿòèí ðóùó. Áèð öçö óúàëûã, áèð öçö ãîðõó. Ìèí èëèí ãàíûäûð — è÷èìäÿ äèðè, Äöíéàäà êèì þëöð? Éàääàøû èòÿí! Öðÿéèì áèð ãà÷ãûí äöøÿðýÿñèäè, Êå÷èð êþðïÿëÿðèí ýþç éàøû ìÿíäÿí. Êå÷èð éöç èëëÿðèí ìÿüëóáèééÿòè, Ö÷ ãèòÿ éîëóíäà àéàüûì éîðüóí. Âÿòÿí ýöúëöäöðñÿ, óúàäû áàéðàã, Âÿòÿí ÷ÿêèëÿíäÿ áàéðàüûì éîðüóí... Èëê íÿäè, ñîí íÿäè — öðÿéèì äóéóð. Êå÷ìèøÿ éîë àëàí êþ÷öðìöø ìÿíäÿí. Çàìàíà ãîøóëóá áèð þìöð áîéó Òàíðûíûí þçö äÿ êå÷èðìèø ìÿíäÿí.

1995

250

È×ÈÌÄßÊÈ ÄßÐÄ ÀÜÀÚÛ Ìÿíúÿ, î øåé êè, òÿáèè øÿêèëäÿ àðàäàí ÷ûõûð îíó çîðëà ãîðóéóá ñàõëàìàã îëìàç. Êå÷ìèø ôîðìàëàð íÿ âàõòñà þç èøèíè ýþðöá ãóðòàðûð; éåíè ñèëàù òàïûëàíäà êþùíÿëÿð ãèéìÿòèíè èòèðèð. Ôîðìà äà ïàëòàð êèìèäèð, êþùíÿëÿíäÿ àòûëûð. Îëà áèëñèí êè, áó êþùíÿ ïàëòàð ñÿíÿ ÷îõ éàðàøûðäû âÿ ùå÷ áåëÿñèíè òàïìàã îëìàéàúàã äà! Àììà íÿ åòìÿëè? Øåð þç çàìàíûíà áÿíçÿéèð. Êå÷ìèøèí øåðè êå÷ìèøÿ, èíäèíèí øåðè èíäèéÿ. ßñàñ èôàäÿ ôîðìàñû äåéèë, èôàäÿ îëóíàíäûð. Êå÷ìèøäÿ ýþðöøÿ àò öñòöíäÿ, àðàáàäà ýåäèðäèëÿð, èíäè ìàøûíëà ýåäèðëÿð, ýþðöøÿ àïàðàí äóéüóíóí ìàùèééÿòè èñÿ äÿéèøèëìÿéèá...

ÒÎÐÏÀÃÄÀÄÛÐ Áèð ïÿðäÿéÿì òàðäàí ýèçëè, Áèð èñòÿéÿì éàðäàí ýèçëè... Ýþéäÿí ýèçëè, éåðäÿí ýèçëè Ñèððèì áó àü âàðàãäàäûð. Ùöúóì ÷ÿêèð öñòöìÿ ãÿì, Äöøöíöðÿì êèìÿì, íÿéÿì? Öðÿê äåéèð: éàõøû íÿüìÿì Ãîðõìà, ùÿëÿ ãàáàãäàäûð. Àéðûëûãäàí îëìàç äîéàí, Òàëå äåéÿð äè éàí, äè éàí... Àðàç àõûð ñèððè áÿéàí, Íàëÿëÿðè äîäàãäàäûð. Ùàãã éîëóíäà ñûí, àðìû ùå÷, Äîñò äà äîñòó ñûíàðìû ùå÷?! Éàä þíöíäÿ ñûíàðìû ùå÷ Êèìèí ÿëè éàðàãäàäûð... Äöç ñþçöìäÿí ñûõûëìàðàì, Äÿðä îäóíà éóõàëìàðàì, Ùÿð òóôàíà éûõûëìàðàì, Êþêöì àíà òîðïàãäàäûð!

1973 251

ÌßÍ ÙÀÐÀ ÃÀ×ÛÌ Ìåøÿ àü äóìàíû òåë-òåë äèäÿíäÿ, Éàðïàã ëåéñàíûíäà ÷àéëàð èòÿíäÿ, Äóðíàëàð áàùàðà ó÷óá ýåäÿíäÿ Ïàéûçûí ÿëèíäÿí ìÿí ùàðà ãà÷ûì? Áóëóä ïàðäàõëàíäû, ãàð äÿíèç îëäó, Íÿ áèð éîë òàïûëäû, íÿ áèð èç îëäó, Äàüëàð äà ãîðõóäàí àüáÿíèç îëäó, Äàüëàðûí ÿëèíäÿí ìÿí ùàðà ãà÷ûì? Îüóë úàâàíëàøûð, àòà ãîúàëûð, Öðÿéè íåé êèìè òÿíùàëûã ÷àëûð. Áèç áèðëèê äåéèðèê, ñÿäëÿð óúàëûð, Ùèúðàíûí ÿëèíäÿí ìÿí ùàðà ãà÷ûì?!

1970

ÁÓËÀà Áó ÷åøìÿíèí ýþçö áóðäà, ñþçö î òàéäà, î òàéäà. ×ÿìÿí-÷ÿìÿí ëÿïèðëÿðè, èçè î òàéäà, î òàéäà. Îõóäóüó íÿüìÿ êþâðÿê, Àõàðûéëà àõûð öðÿê, Ãóúóð áó äàüûí ãîëóòÿê Äöçö î òàéäà, î òàéäà. Àéíàñûíäà ñóðÿòèì âàð, Áèëèð íÿäèð áó èíòèçàð, Ýþðöøöðäö àõàð ñóëàð Áèçè î òàéäà, î òàéäà!.. Éàðäûìëû, 1972 252

ÝÞÇÖÌÄß ÃÀËÄÛÍ Ñÿùÿðäèí — þìðöìÿ ýöíÿø äîüóëäó, Âöñàëäûí — ãóðóäó ãÿìèì, ñîâóëäó. Íÿüìÿéäèí — ñöêóòóí ùþêìö éîõ îëäó, Äàü äèí — óúàëäûí äöçöìäÿ ãàëäûí! Ýþðöøäöê áèð ÷àéûí ãîëëàðû êèìè, Òîðïàüûí ùÿñðÿòè — áîë áàðû êèìè. Î óçàã óøàãëûã éîëëàðû êèìè Äàèì õÿéàëûìäà, ýþçöìäÿ ãàëäûí. Áóëàãñàí, öñòöíÿ åíÿí úûüûðäûì, Ñÿùðàñàí, éàüûøòÿê ñÿíÿ éàüûðäûì. Óçàãñàí, àðõàíúà ìÿí ùà ÷àüûðäûì Áàòäûí öìèä êèìè, ñÿñèìäÿ ãàëäûí. Áþëäö öðÿéèìè ùèúðàí, ãàíàòäû, Áóëóäòÿê äîëìàüûí âÿäÿñè ÷àòäû. Ñÿàäÿò ãóðóäó, êÿäÿð áîé àòäû. Êÿäÿðÿ ãîâóøàí èçèìäÿ ãàëäûí. Éåë ÿñäè, àðàíû äóìàí áöðöäö, Òÿê ãàëäûì àüðûéà ñàðû éåðèäèì, Ìÿí ñÿíèí îäóíäà éàíûá ÿðèäèì, Ñÿí ìÿíèì êöëëÿíìèø êþçöìäÿ ãàëäûí.

1973

ÁÓ ÉÀÇ ÉÀÜÛØÛ Øèìøÿê èøûüûéëà àëûøäû àíëàð, Öðÿéÿ éöç öìèä éàçäû ýöìàíëàð. Äàüëàðûí áàøûíû äþéäö äóìàíëàð, Éåíÿ äÿ éàí êå÷äè áó éàç éàüûøû...

253

Êèìèíñÿ ÷ÿìÿíè õàëûëàð ñÿðìÿç, Êèìèíñÿ àüàúû äàùà áàð âåðìÿç. Áèð øàèð ãÿëáèíäÿ ñþçëÿð ýþéÿðìÿç... Éåíÿ äÿ éàí êå÷äè áó éàç éàüûøû. Éàðûì÷ûã íÿüìÿòÿê ñîüóëäó áóëàã, Òîðïàüû ñîðìàãäàí éîðóëäó áóëàã, Ýþéëÿðÿ áàõìàãäàí êîð îëäó áóëàã, Éåíÿ äÿ éàí êå÷äè áó éàç éàüûøû. Þìöð ãþâñè-ãóçåù àðçóéà áàüëû, Çèðâÿ ñóéà áàüëû, ãàð ñóéà áàüëû, Î ÷èéíè ñÿùÿíýëè éàð ñóéà áàüëû, Éåíÿ äÿ éàí êå÷äè áó éàç éàüûøû. Áóðóëüàí éîëëàðû åøÿëÿð — ýþéíÿð, Òîðïàãäà ñûõûëàí ðèøÿëÿð ýþéíÿð. Òóìóðúóã-òóìóðúóã ìåøÿëÿð ýþéíÿð, Éåíÿ äÿ éàí êå÷äè áó éàç éàüûøû. Êþêöìöç òàðèõèí îä ÷åøìÿñèíäÿ, Áîéóìóç òóôàíëàð ÷ÿêèøìÿñèíäÿ, Áèçÿ äÿ ïàé äöøäö ýþéöí ñÿñèíäÿí Éåíÿ äÿ éàí êå÷äè áó éàç éàüûøû. Îíñóç äà òàðëàìûí ñóéó ýÿëÿúÿê, Ýþçöìäÿí îä àëûá éàéûì ýÿëÿúÿê. Áèð ïàéûç äîëóñó òîéóì ýÿëÿúÿê Áÿñ íèéÿ éàí êå÷äè áó éàç éàüûøû?!

ÍÈÉß... Ñÿí êè, î éîëëàðû ñîí äÿôÿ êå÷äèí Íèéÿ äàø îëìàäûí, àéàüûì, íèéÿ? Î íóð ÷åøìÿñèíäÿí äîéìàäûí, è÷äèí Íèéÿ îäëàíìàäûí, äîäàüûì, íèéÿ?

254

Áèð ñåâèíú ñÿñëÿäèì, ìèí ãÿì îéàòäûì, Äàüäþçìÿç äÿðäèìè ñÿíÿ áîøàëòäûì, Öñòöíäÿ ýóðùàýóð îúàãëàð ÷àòäûì. Íèéÿ êöë îëìàäûí, âàðàüûì, íèéÿ? Ùàíû áîë ìÿùñóëóì, ùàíû áîé àéûì? — Ñèëèíñèí éîëóìäàí áÿõòèí ãîëàéû; Íàìÿðä îðòàëûãäà ìåéäàí ñóëàéûð, Íèéÿ êîðøàëìûñàí, éàðàüûì, íèéÿ? Ùÿëÿ ýþçöìöçäÿ ìèí ñþç, ìèí äèëÿê, Öìèääÿí öìèäÿ éîë ñàëûð öðÿê, Ãàéàéà ÷ûðïûëàí ÿêñ-ñÿäà òÿê Öñòöìÿ äþíöðñÿí, ñîðàüûì, íèéÿ? Ýöëÿðÿì, ùàéàíäà ãûëûíú äèíèðñÿ, Þëÿðÿì, ùàéàíäà Âÿòÿí åíèðñÿ. Áàùàðûì òÿçÿúÿ ïþùðÿëÿíèðñÿ Õÿçàí ùÿíèðëèñÿí, éàðïàüûì, íèéÿ? Ìèí àðçó óéóéóð ùÿð íàõûøûíäà, Ãàíûìäàí îä àëäûí ùèúðàí ãûøûíäà, Ìÿíèì öðÿéèìòÿê Òÿáðèç áàøûíäà Íèéÿ éåëëÿíìèðñÿí, áàéðàüûì, íèéÿ?

1970

ÃÀÐ ÉÀÜÀÐÄÛ Ãàð éàüûðäû, ñöáùöí çÿèô èøûüûòÿê, Òÿáèÿòèí óéüóñóíà ãàð éàüûðäû. Áóäàãëàðäà òÿçÿ-òÿçÿ ãûìûëäàíàí ×è÷ÿêëÿðèí ãîðõóñóíà ãàð éàüûðäû... ßñðëÿðèí áóç íÿôÿñèíè ãûðàíëàðûí, Ãàéàëàðäà áèçÿ éóâà ãóðàíëàðûí, 255

Ãÿáðèñòàíäà äàøà äþíöá äóðàíëàðûí ßáÿäèééÿò éóõóñóíà ãàð éàüûðäû. Î àíàéäû — ýþéäÿí ýÿëÿí ãàð äÿíÿñè! Î àòàéäû — þìðöìöçöí ïÿðâàíÿñè! Òÿëÿñèðäèì, öðÿê éîëëàð äèâàíÿñè, Öðÿéèìèí àüðûñûíà ãàð éàüûðäû... Áàü è÷èíäÿí áóäàãëàðû ÿéÿí êÿñèí, Ìÿíèì áàùàð ùÿñðÿòèìè äóéàí êÿñèí, ßëëÿðèéëÿ “Ýåò, éàõøû éîë!” äåéÿí êÿñèí Ýþçöíäÿêè ñîðüóñóíà ãàð éàüûðäû...

1978

ÄÖÍÉÀ ÃßÄÈÌ ÄÖÍÉÀÄÛ Ùåéäÿðáàáà, äöíéà éàëàí äöíéàäû... Øÿùðèéàð

Äöíéà ãÿäèì äöíéàäû, Êàðâàíû éîëëàð öñòÿ. Äàø öñòÿ ýöë áèòèðÿð Áàð éåòèðÿð ãàð öñòÿ. Ùÿì ìèçðàáäû, ùÿì òàðäû, Ùÿì ùå÷ëèêäè, ùÿì âàðäû, Ëöò-öðéàí ùþêìöäàðäû — Áàðäàø ãóðóá âàð öñòÿ. Ñåâèíú àøûð, äÿðä åíèð, À÷ìûð áàüëû ïÿðäÿíè, Äåéèð òÿçÿ äÿðäèíè Êþùíÿ ùàâàëàð öñòÿ...

18.XI.1979 256

ÉÎÕÓØÀ ÄÎÜÐÓ Áèð ýöíöí àëòûíäà ýöíöìöç àéðû, Áèð ãÿì ùàðàéûíäà öíöìöç àéðû, Ãîøà àääûìëàðûã, éþíöìöç àéðû: Ñÿí áàùàðà äîüðó, ìÿí ãûøà äîüðó. Öðÿê àõòàðûøäà, þìöð-ýöí éàðû, Áèòìÿäè òàëåéèí äîëàíáàúëàðû, Áàøûíà äþéñÿ äÿ ñó ãûðìàúëàðû, ×è÷ÿêëÿð ÿë à÷àð éàüûøà äîüðó. Äàùà ìÿí àòàéàì, ñÿí àíà, áèëÿê, Àüðûëàð ãàëûáìûø ñîíà, íÿ áèëÿê?! Áó ñîí èìòàùàíäà ñûíàíà áèëÿê Àüçûìûç äèðÿíèá éîõóøà äîüðó...

27.VII.1979

ÝÅÄÈÐ — ÝÅÒÑÈÍ, ÃÀËÛÐ — ÃÀËÑÛÍ Ó÷óá ýåäÿê, áó éóâàäà Êèìëÿð ìÿñêÿí ñàëûð — ñàëñûí. Ùèúðàí ñþíìöø äóéüóëàðäà Ãÿì ùàâàñû ÷àëûð — ÷àëñûí. Öðÿêäÿí êè øàõòà êå÷äè, ×è÷ÿêëÿíìÿê ÷ÿòèí èøäè, Òàëå ìÿíÿ íÿ âåðìèøäè, — Âåðäèéèíè àëûð — àëñûí. Ñîëäó ÷ÿìÿí, þòöøäö éàç, Ñóñäó íÿüìÿ, ãûðûëäû ñàç, Ýåäÿíÿ “ãàë” äåìÿê îëìàç, Ýåäèð — ýåòñèí, ãàëûð — ãàëñûí!..

1979 257

ÏÀÉÛÇËÀ ÁÈÐÝß Äóðíàëàð êþíëöìäÿí ó÷àí ùÿâÿñäè, Éåíÿ áó ýåòùàýåò ñÿáðèìè êÿñäè, Ñÿí Àëëàù, áó àõøàì àüëàìà, áÿñäè, Öç ãîéóá óéóéóì î öçëÿ áèðýÿ... Ãîéìàäûì ùàñàðû éàä àøà, ãàëäûì, ×åâðèëäèì éàðïàüà, éà äàøà, ãàëäûì, Äàùà öìèäèìèç éàääàøà ãàëäû, Îòëàíûá èòÿðÿì î èçëÿ áèðýÿ... Ýþç éàøûí — áèð éàøûë òóìóðúóã, éàíäû, ×àëûø ïþùðÿëÿíñèí òóìóðúóã àíäûí, Áàùàðäà áàùàðëà òóìóðúóãëàíäûì, Éàíûá òþêöëöðÿì ïàéûçëà áèðýÿ...

14.X.1979

ÖÇÖÍß ÂÓÐÌÀÇ Ýöíÿø èøûüûíû ÿíäÿðÿð éåðÿ, Úöúÿðÿí îòëàðûí öçöíÿ âóðìàç. Ýþëëÿð ýöçýöñöíö òóòàð ýþéëÿðÿ Ãûçûë áóëóäëàðûí öçöíÿ âóðìàç. Àüðûëàð éûüûëàð ñèíÿñÿ ñÿññèç, Çÿùÿð äàìúûëàéàð áàäÿìÿ ñÿññèç, Äàüëàð ãóúàã à÷àð áó ãÿìÿ ñÿññèç, Áàøûíäàêû ãàðûí öçöíÿ âóðìàç. Þìðöì ÷îõ óäñà äà ýþç àúûñûíû, Ìèííÿòñèç ÷ÿêèáäè òàëå íàçûíû. Òîðïàã — àüðûñûíû, ýöëëÿð — éàñûíû Ýåúèêÿí áàùàðûí öçöíÿ âóðìàç.

258

Ùèúðàí — éîõëóã àíûì, ýþðöø — ñàü àíûì, Ãîé éåíÿ ãîéíóíà ãà÷ûá ñûüûíûì, Áèçèì àðàìûçäàí ÷ûõìàäûüûíû ßëèì, ãîøà íàðûí öçöíÿ âóðìàç. ×îõ èòè éàíûðìûø ñåâýè îúàüû, Ýÿë áóíäàí èíúèìÿ, íÿ îëàð àõû? Ñÿíèíòÿê ýþçÿëëÿð áåëÿ ýöíàùû Ìÿí òÿê ýöíàùêàðûí öçöíÿ âóðìàç!

10.III.1980

ÞÇÖÍ ÁÈËÈÐÑßÍ Þçöí áèëèðñÿí êè, ìÿíèì êèìèìñÿí, Óçàã ìÿíçèëëÿðÿ öçÿí ýÿìèìñÿí. Ýÿëèá-ýåäÿíèìñÿí, éîë þòÿíèìñÿí Ùÿð éîëäàí þòÿíÿ éóâà íÿ ýÿðÿê? Äåéèðñÿí: áÿõòèìñÿí, ÿëèìäÿí ó÷àí, Äåéèðñÿí: îâóìñàí, áÿðÿìäÿí ãà÷àí. Áåëÿ êè, ãîðõóðñàí àéðûëûüûìäàí, Ýöíÿø äÿ äîüìàüà éóáàíà ýÿðÿê. Þìöð ñÿôÿð öñòÿ — éîë äÿñòÿëÿíìèø, Äåéèëìèø ñîí êÿëìÿ — ýþç ùÿëãÿëÿíìèø, Áóíúà êè ñèíÿìÿ éàøëàð ÿëÿíìèø, Ãóðó êþòöéöì äÿ ïþùðÿëÿíÿúÿê!..

18.IX.1980

ÑßÍß ÉÎÂÓØÌÀÐÀÌ Ýþðöøÿ áèëèðìèø ÿââÿë àõûðëà, Ó÷ìóñàí ýöìàíëû ñîðàüûí öñòÿ. Ãàéûäûá ýÿëìèñÿí êþùíÿ úûüûðëà Áèð êöëö ñîâðóëìóø îúàüûí öñòÿ.

259

“Òàíûäûí?”, “Òàíûäûì!” — òàíûìàðàììû?! “Ñÿí ìÿíè ãûíàìà!” — ãûíàìàðàììû?! Ãà÷àí ïåøèìàíäû, ñîíà âàðàíìû, Ãàíàäû éàíàíìû ÷ûðàüûí öñòÿ?! Áèëèðÿì: ùÿéÿòäÿ ýþçëÿéèð ìàøûí, Áèëèðÿì: äþâëÿòèí áàøûíäàí àøûð, Àðûëàð ÷þëëÿðäÿ ýöëÿ äàðàøûð, Ñÿí èñÿ ãîíìóñàí éàðïàüûí öñòÿ!.. Ýöíöí õîø, ãÿëáèí áîø! — íåúÿ ñûíàíäûí? Ýÿëäèí êè, è÷ÿñÿí, è÷ÿ ñîí àíäû, Ãûçûë áîéóíáàüûí — ãûçûë ãàíûíäû, Ñîéóã ýþç éàøûíäû ãîëáàüûí öñòÿ. Ýöëöøöí òóðøóìóø, ñþçëÿðèí ÿçèê! Áó ùàëäà ñÿí êèìñÿí, àé áÿõòè êÿñèê? Áèëñÿì êè, äöíéàäà ãàëàí òÿê áèçèê, Ñÿíÿ éîâóøìàðàì òîðïàüûí öñòÿ!..

16.X.1980

ÒÀËÅÉÈÌËß ÁÀÐÛØÌÀÜÛÌ Ùà ýåäèðÿì éîë ÷ÿòèíäèð, Ìÿí èíàäúûë, éîë ìÿòèíäèð, Áÿëêÿ òàëå ãèñìÿòèìäèð Òóôàíëàðëà éàðûøìàüûì. Áó àüðûäàí ãà÷àí âàðìû, Àüðû ìÿãñÿä, àüðû áàðìû, Áèð êèìñÿíè àüðûäàðìû Òîðïàãëàðà ãàðûøìàüûì? Ýåúè-òåçè ñîëàí úàíñà Äåäèéèì ñþç ãûëûíú îëñóí. Áèð íÿñèëÿ ãàõûíú îëñóí Éàëàíëàðëà áàðûøìàüûì...

260

ÝÖËËßÐÈ Äß ÝÞÇËßÐÈÌËß ÞÏÖÐßÌ Î öìèäëÿ ñîéóéóáäó ùà÷àíäû, Çèðâÿìèçè àñòà-àñòà ãàð àëàð. Êå÷èá ýåòäè øèðèíèí äÿ, àúûí äà, Ìÿíÿ ãàëäû êþíëöìäÿêè éàðàëàð. ×îõ ýþçëÿäèì áó ñöáùöìöç, áó äà äàí, Ãûìûëäàíûá ÷ûõàììàäûì áóòàäàí. Âàõòûíäà êè ãóðòàðìàäûí õàòàäàí Íåéëÿéÿúÿê ýåúäÿí ýÿëÿí ÷àðàëàð. Î ìÿí èäèì — àääûìûíà ýöë ÿêÿí, Î ìÿí èäèì — ùÿð àðçóíà ïèëëÿêÿí, Íÿ ãàëûáäû ýöâÿíäèéèí öðÿêäÿí Éóðä éåðèíèí îúàüûäûð, ãàðàëàð! Àéðûëûãäà èëëÿðÿ òàé áèë ýöíö Ñûíàéàúàã áîéóìóçäà öëýöíö, Áó òàëå äÿ þéðÿíìÿäè áþëýöíö! Ùàðà õÿçàí, ùàðà ÷è÷ÿê, ùàðà áàð? Ñîéóì áÿëëè! Ñÿáèðëè éîõ, Ñàáèðÿì! Äÿðä áè÷ÿíäÿ éåíÿ ñåâèíú ñÿïèðÿì, Ýöëëÿðè äÿ ýþçëÿðèìëÿ þïöðÿì, Ãîðõóðàì êè, ÿëèì äÿéúÿê ñàðàëàð...

1982

ÉÀÏÛØÌÀÇ Êöëöíý ÷àëäûí, êþíëöì ãàëäû âèðàíà, Ñûíàí ñûíäû î áèð äàùà éàïûøìàç, Ñà÷ àüàðäàì, ýþçëÿðèìÿ òîð åíÿ Î êå÷ìèøèì áó ñàáàùà éàïûøìàç.

261

Èìäàä ÷ÿêÿ àðàìûçäà ñþç áåëÿ, Ùà ãîë àòûá þç ñÿùâèíäÿí öç áåëÿ, Ñåëëÿð àõûá åë÷è äöøÿ éöç áåëÿ Äàü àðàíà, àðàí äàüà éàïûøìàç. Ìÿíèì êþíëöì áó èøûüà ïÿðâàíÿ, Ýöíäöçöìöí äþâðÿñèíäÿ ôûðëàíàð Êÿíàð äöøñÿì ýþçöì ñþíöá ãîðëàíàð, Êÿíàð ýÿëñÿ áó îúàüà éàïûøìàç. Þìöð êå÷èä äÿðä ãîëóíó áöêìÿêëÿ, Êþíëöì ñûíäû öìèäÿ éîë ÷ÿêìÿêëÿ, Àðàìûçà Àðàç éàøû òþêìÿêëÿ Ñàüûì ñîëà, ñîëóì ñàüà éàïûøìàç. Øèìøÿê îëóá áóëóäóíó äèäìÿñÿì, Àüàú îëóá éàääàøûíäà áèòìÿñÿì, Öðÿéèíèí ùàðàéûíà éåòìÿñÿì Îäëó ðóùóì áóç òîðïàüà éàïûøìàç!..

ÂßÒßÍ ÌßÍß ßË ÅËßÄÈ Äöíéà ýÿçäèì, éöç-éöç øÿùÿð äîëàíäûì, Áèð òöñòöëö ðõàüûíäàí äîéìàäûì. Ãöðáÿò éîëó àéàüûìäà ýöë à÷äû Áîç ÷þëöìöí îúàüûíäàí äîéìàäûì. Ñþçáàç ãàéà úàâàáûìû âåðÿíäè, Ýöçýö áóëàã ùÿð ñèððèìè ýþðÿíäè, Éàõûí åøãèì óçàã áÿõòÿ äèðÿíäè, Éàõûíûíäàí, óçàüûíäàí äîéìàäûì. Ñÿùÿðèíè àðçóëàðëà îéàòäûì, ×àéûðûéëà, òèêàíûéëà áîé àòäûì, Âÿòÿí ìÿíÿ ÿë åëÿäè ãàéûòäûì, Íÿ âàõò ýÿëäèì ãóúàüûíäàí äîéìàäûì.

262

Ñþç ãàëàäûì éàíüûñûíäàí êþç äöøäö, ßë óçàòäûì, êþìÿéèìäÿí èç äöøäö, Ùàíñû åëäÿ ñîéóìóçäàí ñþç äöøäö — Äîñò äèëèíäÿ ñîðàüûíäàí äîéìàäûì. Òàðèõ ìÿíè éîëëàð áîéó ñåéð åòäè, Ýàù àðòûðûá ñûðàìû, ýàù ñåéðÿëòäè, Äèëèìèçè-íÿüìÿëÿðÿ þéðÿòäè ßëèìèçèí éàðàüûíäàí äîéìàäûì.

4.X.1985

ÄÀÜËÀÐ Çèðâÿäÿí éîë ñàëûá îðäàí àøìàäûì, Ãîðõäóì ÿùäèìèçè ïîçàðñàí, äàüëàð. Ìÿí ñèçÿ éàðàøàí øåèð ãîøìàäûì, Î øåðè Ñÿí þçöí éàçàðñàí, äàüëàð. Íÿüìÿ îõóìàüà òà ñÿñèì ýÿëìÿç, Éîëëàðû éîðìàüà íÿôÿñèì ýÿëìÿç, Äàøà ãàéûòìàüà ùÿâÿñèì ýÿëìÿç, Ãÿáðèìè çèðâÿäÿ ãàçàðñàí, äàüëàð! Àü äóìàí — áàðûøûã áàéðàüûì êèìè, Øÿëàëÿ — ÷àüëàéàí ñîðàüûì êèìè, Àéû ñîëóõìàéàí ÷ûðàüûì êèìè Ýåúÿëÿð öñòöìäÿí àñàðñàí, äàüëàð!..

ÉÀÉËÀÃ ÉÎËÓÍÀ Ýþçëÿðèìëÿ éîõóøëàðû áè÷ÿðäèì, Äèø òþêñÿ äÿ ÷óð÷óðóíäàí è÷ÿðäèì. Éàéëàã éîëó, áèð äÿ ñÿíè êå÷ÿðäèì, Î çèðâÿäÿí áèð öìèäèì äîüñàéäû...

263

Éàøàñàéäû î ùÿñðÿòèì, ýþçëÿìÿì, Ýàù à÷ûëàí, ýàù áóëóääà ýèçëÿíÿí, Óçàã èëëÿð àðõàñûíäàí ñÿñëÿíÿí Áèð äÿ äþíöá î ñåâèíúëÿ áàõñàéäû. Î àõøàìëàð ýþçöìöçäÿ ÿðèéèá, Î èñòÿêëÿð êþíëöìöçäÿ éåðèéèá, Î éàüûøëàð áèð þðòöéÿ áöðöéöá, Ýåúÿ-ýöíäöç áàøûìûçäàí éàüñàéäû. Ýöë ñÿïñÿéäèì î ñûçëàéàí èçÿúÿí, Äèíëÿñÿéäèì àõûðûíúû ñþçÿúÿí, Äàü ÷àéûíäà ÷èðìÿëÿíèá äèçÿúÿí Éàéëûã êèìè ìÿíè éóéóá ñûõñàéäû. Íèäà, 22.IV.1984

*** Þç è÷èìäÿí ýåúÿ-ýöíäöç òàëàíäûì, Êþñþé îëóá îúàãëàðà ãàëàíäûì, Çÿððÿ-çÿððÿ þìöðëÿðÿ úàëàíäûì Áèð éàääàøäà èçèì âàðñà, áÿñèìäèð! Äöíéà áþéöê, éîëëàðûìûç ýåí èäè, Çèðâÿëÿðÿ ëàéëà äåéÿí ýöí èäè. Î äàüëàðà äàüëàð áîéäà öìèäèì — Öðÿéèìäÿ óúàëûðñà, áÿñèìäèð! Àü äóìàíëàð — öñòöìäÿ àü áàéðàüûì, Ñàë ãàéàëàð — ñîí ëèìàíûì, äàéàüûì. Éàä òîðïàãäà ôÿðéàä ÷ÿêÿí àéàüûì Äàü éîëóíäà éîõóø éîðñà — áÿñèìäèð!..

1984 264

ÉÎËËÀÐÛÌ Áèð óúó äÿíèçäÿ, áèð óúó ýþéäÿ Òîðïàãäàí Àëëàùà ÷àòàí éîëëàðûì. Éàìàú ÿéðèñèíäÿ èëàíà äþíöá Äöçöí äöçëöéöíäÿ éàòàí éîëëàðûì. Äÿðÿäÿ ãàðàíëûã, çèðâÿëÿðäÿ äàí, Êå÷ÿð èãëèìëÿðèí ùÿð ùàâàñûíäàí. Ãóçåé ïàéûçûíäàí, ýöíåé éàçûíäàí Éöêöíö äîéóíúà òóòàí éîëëàðûì. Öíâàíû øÿðèêäèð ÷è÷ÿêëÿ äàøûí, Êå÷èð àðàñûíäàí ýþç èëÿ ãàøûí, Äþíöá êþðïöñöíÿ éàé èëÿ ãûøûí Ïàéûçû áàùàðà ãàòàí éîëëàðûì. Ìèí îúàã ñÿñëÿéèð, ìèí åâ ÷àüûðûð, ßí óçàã ìÿíçèëÿ éåòèð àõûðû, Úûüàë ÿäàñûíû ìèëéîí úûüûðûí Àüñàããàë ñÿáðèíäÿ óäàí éîëëàðûì. Àñûëûá äóìàíûí áÿéàç ñà÷ûíäàí, Êþç àëûá øèìøÿéèí îä àüàúûíäàí, Ìÿíè áèýàíÿëèê äîëàíáàúûíäàí Àíà ãóúàüûíà àòàí éîëëàðûì.

14.VIII.1984

ßËßÑÝßÐ ÎÚÀÜÛÍÄÀ Àøûá ýåòäèê Êÿëáÿúÿðäÿí Ýþé÷ÿéÿ, Àòûìûçû äàüà-äàøà ñöðìÿäèê. Áó óëóñäàí î óëóñà àäëàäûã Þçýÿñèíèí ãàïûñûíû äþéìÿäèê.

265

Åéíè äàüëàð, åéíè ÷ÿìÿí, åéíè ýöë, Åéíè òîðïàã, åéíè îáà, åéíè äèë, Ñóëàðûíûí íÿüìÿñè äÿ åéíèäèð, ×àéëàð äàüûí ýþçëÿðèíÿ ñöðìÿäèð. Ùàãâåðäèíè ñàç öñòöíäÿ ùàãëàäûã, Èñìèõàíû ñþç öñòöíäÿ éîõëàäûã, ßëÿñýÿðÿ äèç öñòöíäÿ àüëàäûã, Àíúàã îíäàí äèðèñèíè ýþðìÿäèê... Ýþé÷ÿ, 20.IX.1984

ÁÈÐ ÈÚËÀÑÛÍ ÎÂÃÀÒÛ Ìóñà Éàãóáà

Òàëå ñÿíèí äþíÿðýÿíè äþíäÿðèð, Èêè ýöíëöê áèç òÿðÿôÿ ýþíäÿðèð. Ñÿíèí äàüñûç, äàüûí ñÿíñèç ýöíëÿðè Ñÿí éàçûãñàí, äàü éàçûãäû, áèëìÿäèì. Ãûìûëäàíàí òóìóðúóãëàð ùà÷àëû, ßëèí éåòñÿ ÷ÿìÿí òåëäÿí à÷, àëû. Àü äþøëÿðäÿí ãàðà øûðûì à÷ûëûð — Ãàðà éàçûã, àç éàçûãäû, áèëìÿäèì. Áàùàð ýÿëèá, ãàíñûçëàð äà ãàíëàíûð, Ñÿíñÿ áóðäà... öçöí ùå÷äÿí äàíëàíûð. Àüàúëàðûí õÿñòÿñè äÿ úàíëàíûð, Þëö éàçûã, ñàü éàçûãäû, áèëìÿäèì. Ãàðàíãóøëàð åéâàíëàðäà õàìûð÷û, Áîñòàíëàðûí àðçóñóíà òóì ó÷óð, Ìóñà äåéèá, ñûçûëäàéûð òóìóðúóã — Ìóñà éàçûã, áàü éàçûãäû, áèëìÿäèì.

266

Îúàüûìûç êöëëÿíèáäè äàùà, áàõ, Èìêàí éîõäóð ñîëà áîéëàí, ñàüà áàõ. Ïèéàäàéà òÿñëèì îëàí øàùà áàõ, Ýÿäÿ éàçûã, øàù éàçûãäû, áèëìÿäÿì...

1984

ÃÀÉÛÄÀÍ ÄÅÉÈËßÌ Áàõìàäûí öðÿéèìèí Ãàíàäëû àðçóñóíà. Ñûíäûðäûí, àéàãëàäûí, Ýåòäèì, ýþçëÿðèìäÿ ãÿì. Áöòöí ýåäÿíëÿð ýÿëÿð, Ãàéûäàð éóâàñûíà. Òÿêúÿ ìÿíè ýþçëÿìÿ Ìÿí ãàéûäàí äåéèëÿì. Äöíéàäàí íÿ åëÿ áèð Ìþúöçÿ óììàüûì âàð. Íÿ ñåâèíúÿ ÿë à÷ûá Ñþçÿ óìñóíìàüûì âàð. Ìÿýÿð ìÿí ÷þë îòóéàì Ùÿð êöëÿéÿ ÿéèëÿì... Ýåòäèìñÿ, ñîí ýåäèøäè Ìÿí ãàéûäàí äåéèëÿì. Ñåâÿí þëöì èñòÿéÿð Áèýàíÿëèê èñòÿìÿç. Ãóðóòäóüó áèð êîëäàí Éàøûë éàðïàã ýþçëÿìÿç. Öðÿéÿ éàòìûðàìñà Äèëÿ éàòàí äåéèëÿì... Ýåðèéÿ éîë áàüëûäû Ìÿí ãàéûäàí äåéèëÿì.

267

Öðÿêäÿí ãóðáàí îëìàç Öðÿê ñåâýèäÿí áàùà... Ùàíñû òÿçÿ ñþç ãîíàð, Áó ãàðàëìûø âàðàüà, Þìðöìö ýèðîâ ãîéóá Äóéüó ñàòàí äåéèëÿì, Äàðûõàí þçö ýåäÿð, Ìÿí ãàéûäàí äåéèëÿì.

10.XI.1985

ÀÄÛÍÀ ÁßÍÇßÉß ÁÈËßÐÑßÍÑß Àäûí öðÿéèìè áÿçÿéÿí àðçó, Àäûíà áÿíçÿéÿ áèëÿðñÿíñÿ, ýÿë. Áàùàðû âÿäÿñèç þòÿí þìðöìÿ Òÿçÿ áàùàð êèìè ýÿëÿðñÿíñÿ, ýÿë! Öðÿê ùàðàé ÷ÿêèð — çàìàíäàí éîðüóí, Ýÿðÿêñèç ýèëåéäÿí, ýöìàíäàí éîðüóí, Þìðöí äÿ ïàéûçû äóìàíäàí éîðüóí — Ýþçöìäÿí äóìàíû ñèëÿðñÿíñÿ, ýÿë! Áèëèðÿì, áó éîëäà ÿñÿúÿê äèçèí, Áèëèðÿì àüðûäàí êå÷ÿúÿê èçèí... Øÿðèêè ÷îõ îëóá ñåâèíúèìèçèí Äÿðäèìè äÿðäèíòÿê áþëÿðñÿíñÿ, ýÿë! Ùèúðàí éîëäàø îëóá þìðÿ óçàíäû, Ìÿí áÿõòäÿí êöñìÿäèì, áÿõòèì óñàíäû. Òàëå ýöëäöðÿíäÿ ýöëìÿê àñàíäû, Î àüëà äåéÿíäÿ ýöëÿðñÿíñÿ, ýÿë! Þëöì ùÿñðÿò-ùÿñðÿò ÿëèìäÿí òóòà, Ìèíäèðÿ ôÿëÿêëÿð öðêöäÿí àòà, Öñòöìäÿ ðóùóìòÿê ýþéÿðÿí îòà Èñòè ýþç éàøëàðû ÷èëÿðñÿíñÿ, ýÿë!

7.X.1985 268

ÁÀÊÛÉÀ ÇßÍÝ ÂÓÐÄÓÌ Êöñêöí äàíûøûðñàí ìÿíèìëÿ éåíÿ, Ñåâýèì õûðäàëàíûá êöñöéÿ ýÿëìÿç. ßéðè ýþðöíìöøÿì ñÿíèí ýöçýöíÿ, Ýöçýöíöí þç öçö ýöçýöéÿ ýÿëìÿç. Ìÿí éåðäÿí ñîâðóëàí ãóì äÿíÿñèéÿì, Þçöì þç äÿðäèìèí ïÿðâàíÿñèéÿì, Ñóñìàëû ÷àüûìäà íÿ äèíÿñèéÿì? Äöçëöéöì ÿëàâÿ äöçýöéÿ ýÿëìÿç. Éàëàíû éöê åäèá ÷ÿêÿí äåéèëÿì, Áþùòàíû öðÿéÿ ÿêÿí äåéèëÿì, Ìÿí äÿìèð áàðìàüà òèêàí äåéèëÿì, Òèêàí ÿëÿ ýÿëÿð, öñêöéÿ ýÿëìÿç. Éàé êèìè, ãûø êèìè éàíàøû âàðñàí Ýàù ðóùó îéàäàí, ýàù öçö ãàðñàí, Äîäàãäàí ãóø êèìè ïÿðâàçëàíàðñàí Ñþç öðÿéÿ ãîíàð, ñÿñ-êöéÿ ýÿëìÿç. Òàëåòÿê ãîøóëóá ìÿíÿ ýåäèðñÿí Ùàðà àääûì àòñàì, îðäà áèòèðñÿí, Ñîéóã ýèëåéèíëÿ ìÿíÿ éåòèðñÿí, Èñòè õåéèð-äóàí áÿñ íèéÿ ýÿëìÿç?

6.X.1985

ÑßÍÈÍ ÝÞÐÖØÖÍß ÝßËÌÈØßÌ Ýþð ùàðäà à÷ûëäû ñþçöí äöéöíö, Ýþð ùàðäà àëûøäû ÷àòäûüûì îúàã, Áó ÷ÿòèí éîëëàðëà, àé þìðöì-ýöíöì, Ñÿíèí ýþðöøöíÿ ýÿëìèøÿì àíúàã...

269

Áÿõòèìòÿê à÷ûëäû èñòè ãîëëàðûí, ßí õîø åòèðàôûí-äèëèíäÿêè àù, Àäëàéûá èëëÿðè, éîðóá éîëëàðû Ñÿíèí ýþðöøöíÿ ýÿëìèøÿì àíúàã! Ìÿíÿ “âàðûì” äåäèí, “âàðëûüûì” äåäèí, Áó ñþçëÿð çèðâÿìÿ ñàíúûëàí áàéðàã. Õîøáÿõò áàõûøûíëà ñÿí äÿ ñþéëÿäèí: “Ñÿíèí ýþðöøöíÿ ýÿëìèøÿì àíúàã”. Ãîé ñîíó îëìàñûí áó ýöíöìöçöí, Ñåâèíú ãàïûñûíû òàéáàòàé à÷àã, Ãîïìàñûí öðÿéèí, äîëìàñûí ýþçöí, Ñÿíèí ýþðöøöíÿ ýÿëìèøÿì àíúàã!.. Ýåòñÿí äÿ àðõàíúà ó÷àí ãàíàäàì, Ýÿçÿúÿê äàëûíúà áó ñóñìàç ñîðàã, Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð áó ùÿéàòà äà Ñÿíèí ýþðöøöíÿ ýÿëìèøÿì àíúàã!

ÄÞÇß ÁÈËÌÈÐßÌ Ìÿí áèð çÿðèô äàü îòóéàì Àðàíà äþçÿ áèëìèðÿì. Âöãàðûìû àúû ñþçëÿ Ãûðàíà äþçÿ áèëìèðÿì. Êÿñèðëÿð éàëàí ÿëèéëÿ, ßñèðëÿð òàëàí éåëèéëÿ, Ùàëûìû èëàí äèëèéëÿ Ñîðàíà äþçÿ áèëìèðÿì. Éîëóìóçó áóðà-áóðà, Êþêñöìöçö éàðà-éàðà Ñöìöéöìäÿí ãûçûë ñàðàé Ãóðàíà äþçÿ áèëìèðÿì!

270

Ñÿí ùà ÷àëûø, ñÿí ùà ãàçàí, Þçýÿ ãàíëà éàøàìàçñàí, Àé áÿõòèìè ãàðà éàçàí, Ãàðàíà äþçÿ áèëìèðÿì! Àðçóëàðûì òÿçÿ, äÿí-äÿí, Îä ýþéÿðèð òÿçÿ äÿííÿí... Äöíéà ó÷óá òÿçÿäÿííÿí Éàðàíà! Äþçÿ áèëìèðÿì!

3.VIII.1985

ÑßÙßÐ ÉÅËÈÍß Ñÿùÿð éåëè, àñòàúà ÿñ, Ìÿí äÿ ñöáùöí ñèðäàøûéàì. Ñÿí áó éóðäóí íÿüìÿñèñÿí, Ìÿí äÿ îíóí ýþç éàøûéàì. Åé èëäûðûì, ÷àõ éîëóìäà, Åé öðÿêñèç, ÷ûõ éîëóìäàí, Ìÿí ùàçûðàì ùàãã éîëóíäà Êèðïèéèëÿ ãîð äàøûéàì. Âàðëûüûìäà ìèíáèð èç âàð, Äîäàüûìäà òÿìèç ñþç âàð Ùàíñû åëäÿ êèìñÿñèç âàð Îíóí ãàíáèð ãàðäàøûéàì!

3.VIII.1985

Íß ÑÞÉËßÉÈÌ Þâëàäûíû éàä äèë èëÿ Äèíäèðÿíÿ íÿ ñþéëÿéèì? Øþùðÿòèìè ýþéäÿí éåðÿ Åíäèðÿíÿ íÿ ñþéëÿéèì?

271

Ýþðäöì äöíéà òÿçàäûíû ×öðöê úàíäà òÿçÿ äîíó, Þç ÿëèéëÿ þç îäóíó Ñþíäöðÿíÿ íÿ ñþéëÿéèì? Âàðëûüûíû ñàòà-ñàòà, Éöç ýöíàùà áàòà-áàòà Íàìÿðäè ãàíàäëû àòà Ìèíäèðÿí íÿ ñþéëÿéèì? Äþçäöì òàëå ãàíàçûíà, Ãîíäóì ùàããûí éàõàñûíà, Äîñòó äöøìÿí ãàïûñûíà, Ýþíäÿðÿíÿ íÿ ñþéëÿéèì? Îâõàðû éàòûðûá ãûíà, ßëèìè ñóñàäûá ãàíà Ñóéóìóçó éàä àðõûíà Äþíäÿðÿíÿ íÿ ñþéëÿéèì?

3.VIII.1985

ÑÎÍÓ ÁÀØÄÀÍ ÉÀØÀÉÀÍÀÌ Íàìÿðä ãàðäàø, ìÿíäÿí îíà, Îíäàí ìÿíÿ íÿ äåéèðñÿí? Þçöí öðéàí îëà-îëà Äîíäàí ìÿíÿ íÿ äåéèðñÿí? Öðÿéèíäÿ ãàðà çèíäàí, Ãàí ñöçöëöð éàðàñûíäàí, Ãàíñûçëàðûí àðàñûíäà Ãàíäàí ìÿíÿ íÿ äåéèðñÿí? Èñòÿéèìèç ãàð êèìèñÿ, Ñàðâàíûìûç êîð êèìèñÿ, 272

Úàí ñþçöìöç ÷îð êèìèñÿ, Úàíäàí ìÿíÿ íÿ äåéèðñÿí? Ïàéûçûìà ñîëìàäûìñà, Éàñûìûçà äîëìàäûìñà, Þçöì ÷àðÿ áóëìàäûìñà Éàíäàí ìÿíÿ íÿ äåéèðñÿí? Éîëëàðà ýöë äþøÿéÿíÿì, Äöíéàéà îä äàøûéàíàì, Ñîíó áàøäàí éàøàéàíàì Ñîíäàí ìÿíÿ íÿ äåéèðñÿí?

3.VIII.1985

ÑÅÂßÍ ÄÅÉÈË Òàëåäÿí äàðàíûá ýÿëèð, Áÿõòèì äàðàã ñåâÿí äåéèë, Ýþçöì ýþéöí ÷ûðàüûíäàí Þçýÿ ÷ûðàã ñåâÿí äåéèë! Óúàëìàäûì áÿùñÿáÿùñÿ, Äàø àòìàäûì äîüðó êÿñÿ, Äöøìÿí þçö þúÿøìÿñÿ ßëèì éàðàã ñåâÿí äåéèë. Ìÿíèì éóðäóì áèðúÿ ðÿíýäè, Ýþç àïàðàí áèð ÷ÿëÿíýäè, Åëÿ áöòþâ áèð öðÿêäè — Þçýÿ éàìàã ñåâÿí äåéèë! Éàüû ýÿëñÿ, ãàðà ãûøàì, Áàùàð ýÿëñÿ, ãàðàíãóøàì, Ùàããà ïåéâÿíä éàðàíìûøàì, Ðóùóì úàëàã ñåâÿí äåéèë!

1985 273

ÌßÍ ÑÀÐÂÀÍÀÌ Ìÿí ñàðâàíàì — éîë ýåäèðÿì, Êàðâàíûìà ùöðÿíÿ áàõ! Éàõøûëûüûì ùàããà áÿëëè, Ïèñëèéèìè ýþðÿíÿ áàõ! ßéðè áàõûá þç âàðûíà, Ùàðàì ãàòûá áàçàðûíà, Éóðäóí òàðèõ ùàñàðûíà ×öðöê äàøû ùþðÿíÿ áàõ! Âÿòÿí áàüû ÷è÷ÿê à÷ûð, ×è÷ÿêëÿðè èøûã ñà÷àð... ßêìÿäèéè áèð àüàúûí Ìåéâÿñèíè äÿðÿíÿ áàõ!..

3.VIII.1985

ÀÜËÀ Àüëà, öðÿéèì, àüëà, Àüðûí ãàëäû þçöíÿ. Ýþç éàøûíëà ñó âåðäèí Äèëáèëìÿçèí ñþçöíÿ. Éîëëàðû äÿñòÿëÿäèí, Èëëÿðè öñòÿëÿäèí, Êèìè ýöëÿ áÿëÿäèí Òèêàí ÿêäè èçèíÿ. Íå÷ÿ ãûøû éàéëàäûí, Íå÷ÿ äàø ãîëàéëàäûí, Îúàãëàðû ïàéëàäûí Ìþùòàúñàí áèð êþçöíÿ.

1986 274

*** Àõûð êè, ùÿñðÿòèí ñîéóéóá îäó, Àéðûëìàã èñòÿéè ýþðöøìÿêäÿí ÷îõ. Áÿëêÿ äÿ öðÿéèí äöç ñþçö áóäó: Èñòÿñÿí èñòÿðÿì, èñòÿìÿñÿí éîõ. Ýÿëèøèí þìðöìÿ íÿ ýÿòèðèá? Ãÿì! Ñîéóã áàõûøëàðûí — çÿùÿðëÿíìèø îõ. Äàùà þç-þçöíÿ éàíàí äåéèëÿì, Ýþçëÿñÿí ýþçëÿðÿì, ýþçëÿìÿñÿí éîõ. Íÿ éàõøû ãöðóðóì ãàéûäûá ýåðè, Ýÿçèðÿì äöíéàäà ýþçö-êþíëö òîõ. Áèð ýöí êèðïèéèíëÿ à÷ûá ñÿùÿðè Ñÿñëÿñÿí ñÿñëÿðÿì, ñÿñëÿìÿñÿí éîõ.

ÃßÄßÐÈÌ Àðàìûçäà Àðàç îëäóí, È÷ÿúÿéÿì, áÿõòèì, ñÿíè. Áó ñàðàëàí çÿìè êèìè Áè÷ÿúÿéÿì, áÿõòèì, ñÿíè. Áó çàìàíûí àõûøûíäà, Áó çàëûìëàð íàõûøûíäà. Áó ãàðäàøëàð áàõûøûíäà Ñå÷ÿúÿéÿì, áÿõòèì, ñÿíè. Áèð ñàùèëñèç íÿùèð îëñàí, Áèð ýöíÿøñèç ñÿùÿð îëñàí, Äöíéà äîëó çÿùÿð îëñàí, È÷ÿúÿéÿì, áÿõòèì, ñÿíè! Ãàðñ-Ýöìðö éîëó, 1987 275

ÃÎÐÓÑÓÍ Éîë òàïìàéûá öç òóòóðàì Òàíðûéà Èøèìèçè ñþçöìöçäÿí ãîðóñóí. Áó áèð äÿðääèð, êèì äóéìàñà î äóéàð, ßë ÷àëàíû êöðñöìöçäÿí ãîðóñóí. Òÿïÿìèçÿ äàüëàð øàùû äåéèðèê, Êîìà ùþðöá ñàðàé ãÿäÿð þéöðöê, ßéðè ýþçëÿ äîñò éöêöíö ÿéèðèê Ýþç äÿéÿíè ýþçöìöçäÿí ãîðóñóí. Ùàãã àõòàðàí éàðàñûíà äöç ÿêäè, Íÿôñèí áîüàí áèð ìàùàëà áÿçÿêäè, Èëê íöáàðû, ïàê îúàüû, äöç ÿùäè Ãàïû ýöäÿí èçèìèçäÿí ãîðóñóí. Ìèí åâ éàíàð áèð îúàüûí ãîðóíà, Éöç ìÿðä äöøÿð áèð íàìÿðäèí òîðóíà, Îðäó ýÿðÿê ñàòãûíûíäàí ãîðóíà ×îõóìóçó àçûìûçäàí ãîðóñóí. ßñèð åòäè þìðö áÿùñÿ-áÿùñèìèç, Ãåéáÿò ãûðäûã êÿñèëèíúÿ ñÿñèìèç, Áåëèìèçÿ ÷îõ éöê âóðóá íÿôñèìèç Ãàðíûìûçû àüçûìûçäàí ãîðóñóí! Òÿðñ áàõûøäàí çÿùÿð äàìûð ÷þðÿéÿ, Ñîéóã ñþçäÿí øåéòàí ýèðèð öðÿéÿ, Òÿê çèðâÿíè äóìàí äà òåç áöðöéÿð, Ñåâýèìèçè íàçûìûçäàí ãîðóñóí. Åâ òèêÿíÿì, ãîíøóì ãóéó ãàçàíäû, Ñàüûì éàçûð, ñîë ÿëèìñÿ ïîçàíäû, Áàøãàñûíà úàâàá âåðìÿê àñàíäû Àëëàù áèçè þçöìöçäÿí ãîðóñóí.

27.X.1992 276

ÀÉÛÐ ÁÈÇÈ Éóðäóí ñÿðâÿòèíè òàëàéàí àë÷àã! Îíñóç äà åðìÿíè òàëàéûð áèçè. Íèéÿ îä âóðóðñàí öðÿéèìèçÿ Äÿðä þç îúàüûíà ãàëàéûð áèçè! Áó íÿ âóðùàâóðäó, áó íÿ ãàçàíúäû? Ìèëëÿòèí äèäÿðýèí, ìèëëÿòèí àúäû, Ïóë ùàíñû ùèêìÿòè öçöíÿ à÷äû, Íàäàíëûã ãóðä îëóá äàëàéûð áèçè. Ýþâäÿì áàëòàëàíûð, ãîëóì äîëëàíûð, Äÿëëàëëàð äèëèíäÿ àäûì ùàëëàíûð, Õàëãûí ÷þðÿéèíÿ èòëÿð éàëëàíûð, Ñîíðà äèë ÷ûõàðûá éàëàéûð áèçè. Ðöøâÿò ìÿçÿííÿíè ãîâçàìà áåëÿ, Ùàðàìû ôèêðèìÿ ãàçûìà áåëÿ, Ãàðäàøûí ãàíûíà ñóñàìà áåëÿ Éà ÷ûõ ãàðäàøëûãäàí, àë, àéûð áèçè. Ïîçäóí äàìàðûíäàí àõàí áó ãàíû, Áèëìÿäèí çàìàíûí ùàãu éîëó ùàíû? Ùÿððàúà ÷ûõàðòäûí èíñàíëûüûíû Àëëàù äà ùåéâàíà úàëàéûð áèçè! Èéóí, 1994

ÑÞÇÖÍÌÖ ÃÀËÌÛØ Ìÿíèìëÿ îðòàäà ñþç ýöëÿøäèðìÿ, Ùàãäàí äàíûøìàüà ñþçöíìö ãàëìûø? Ñàòäûí áó ìèëëÿòèí ïàìáûüûí, íåôòèí, Áàçàðà ñöðìÿéÿ áåçèíìè ãàëìûø?

277

Þçýÿ îéóíúàüû, þçýÿ ñÿñèñÿí, ßñèëëÿð äèíÿíäÿ ñÿí êÿñÿñèñÿí! ßëëÿðäÿ ñöðòöëìöø ïóë êèñÿñèñÿí, Ðÿíýèíìè ñå÷èëèð, öçöíìö ãàëìûø? Ìèëëÿòè àéûðäûí ãîùóìà, éàäà, Ñÿí äÿ çÿìàíÿíèí éàïäûüû õÿòà... Àüûë ìåéäàíûíäà ïóë êå÷ìèð, àòàì, Éîõóø äèðÿíìÿéÿ äèçèíìè ãàëìûø? Ñÿíè ãûñãûðûáëàð áó äþíöø ìÿíÿ, Éàäà ýöë óçàòäûí, àòäûí äàø ìÿíÿ, Ìèëëÿòèí îäóíó ñàòäûí äöøìÿíÿ, Èíäè ãûçûíìàüà êþçöíìö ãàëìûø. Éöç äèêòÿ ãàðûøûá úöìëÿ éàçûíà, Äþíìöñÿí éöç ÿëäÿ ÿë êàüûçûíà, Âèúäàí êÿëìÿñèíè àëìà àüçûíà, Áàøäàí ÿéðèñÿíñÿ äöçöíìö ãàëìûø? Ñèç ñåâèíú êöëÿéè, ìÿí ãÿì äàøûéàì Ùÿð ñûíûã öðÿéèí èëê ñèðäàøûéàì, Ìÿí ãàéà éàçûñû, Ãàí Éàääàøûéàì — Ñèéàñÿò ãóìóíäà èçèíìè ãàëìûø!.. ÌßÍß ÃÀËÀÍ Êèìè éåðäÿí ãàëäûðäûìñà Äóðóá ìÿíè éåðÿ âóðäó. Êèìäÿí þòðö êöë îëäóìñà Êöëöìö ýþéÿ ñîâóðäó. Áó äà òàëå ãàðüûøûäû, Ìÿíÿ ãàëàí ýþç éàøûäû! Áó áÿäáÿõòëèê äèâàíÿñè, Ñîí òèêÿëÿð ãàìàðëàéàí. Áó éåòèìëÿð ãèñìÿòèíäÿí 278

Úèáëÿðèíè òóìàðëàéàí Àäàì äåéèë — ÷àé äàøûäû, Ìÿíÿ ãàëàí ýþç éàøûäû! Îúàã àäëû èëê úÿííÿòèì, Øåéòàíûí ýþçöíäÿí ýèçëè... Äàìàðûìäà àõàí ãàíûì — Î öëâèëèê, ìöãÿääÿñëèê Þìðöí óçàã éàääàøûäû, Ìÿíÿ ãàëàí ýþç éàøûäû! ÑÛÍÌÀ Ãÿì öðÿéè öøöäöð, Ãÿìè ýþéëÿð åøèäèð, Áó äà Àëëàù èøèäèð Äàíìà, ãàðäàøûì, äàíìà! Óäóçóðóã ùà÷àüäû, Íàìÿðä íèéÿ ãî÷àüäû, Þç ÷àòäûüûí îúàãäû, Éàíìà, ãàðäàøûì, éàíìà! Þç éîëóìóç áåëÿéìèø, Þç ðóùóìóç êþëÿéìèø, Þç ÿëèìèç òÿëÿéìèø, Ãîíìà, ãàðäàøûì, ãîíìà! Äàùà ýþç éàøûíû ñèë, Äàùà ùàãu éîëóíó áèë, Äàùà ãàðûøãàíû ôèë Ñàíìà, ãàðäàøûì, ñàíìà! Òöëêö ãÿñäèíÿ ýÿëèð, Ãàðüà òöñòöíÿ ýÿëèð, Äöíéà öñòöíÿ ýÿëèð. Ñûíìà, ãàðäàøûì, ñûíìà!

8.VII.1994 279

ÁÀÕÀ ÁÈËÌÈÐÈÊ Ýþðÿí áèçè êèì ãàðüûéûá, Òèëñèìäÿí ÷ûõà áèëìèðèê. Øåéòàí éîë òàïûá öðÿéÿ Öðÿéè éûõà áèëìèðèê... Äöíéà ãóúàí ãîë âåðèëèá, Íåìÿòèìèç áîë âåðèëèá, Áàøäàí ìèí úöð éîë âåðèëèá, Áèðèíÿ ñûüà áèëìèðèê. Ýþçöì ñåâìèð ãàø äåéÿíè, Õîøëàìûðûã õîø äåéÿíè, ßë âåðèá ãàðäàø äåéÿíèí ßëèíè ñûõà áèëìèðèê. Òàðèõ äóéìóð ñÿñèìèçè, Éåð óíóäóð èçèìèçè, Øÿð ãàðàëäûá öçöìöçö Àëëàùà áàõà áèëìèðèê.

1994

ÀÉÐÛËÛà Àéðûëûüà íÿ âàð êè, Áèð àúû ñþç, àéðûëûã. ßë àò, áèð éóâà äàüûò, Áèð ÷è÷ÿê öç, àéðûëûã... Ýöí êå÷èð éàíà-éàíà, Ñîíñóç äà âàðûð ñîíà Áèðè-áèðèíÿ àíà Ýåúÿ-ýöíäöç àéðûëûã.

280

ßë éåòèðÿð, ýþç äîéàð, Àéàã ýåäÿð, èç äîéàð Äàü ïàé âåðÿð, äöç äîéàð Äàü èëÿ äöç àéðûëûã. Äèëè áèð, èìàíû áèð, Éàõøûñû, éàìàíû áèð, Äàìàðûíäà ãàíû áèð Áàêû-Òÿáðèç àéðûëûã. Ýþçöìÿ òîðïàã äöøäö, Öñòöìÿ éàðïàã äöøäö, Ñûñãà áóëàã — ýþðöøäö... Ñîíñóç äÿíèç — àéðûëûã! Àéàã éîðüóí, ãîë áàüëû, Ýöíöì ìèëéîí ñîðàãëû, Éîë — õîøáÿõòëèê, éîë — ùàãëû, Ìÿíçèëèìèç — àéðûëûã. Ìàé, 1994

ÄÀØ Áèð ýöí ó÷óá òþêöëÿúÿê Áàøûìûçà ýþéöí äàøû. Íÿôñè äàüäàí àüûðëàðà Äåéÿúÿêëÿð éåéèí äàøû! Äàø ãÿäÿùëÿð è÷èëèðñÿ, ×þðÿê äàøëà þë÷öëöðñÿ, Ìÿçàð äàøäàí áè÷èëèðñÿ Äèðèéêÿí äÿ ýåéèí äàøû. Éàøàäûãúà äàø ùàñàðëàð Öìèäèì äàøà ñàðûëàð, 281

Àé êþêñöíäÿí äàø àñàíëàð, Éóìøàãäûñà äþéöí äàøû. Ñàïàíä äàøû ìÿíÿ éåòÿð, Áó íþãòÿéëÿ íàüûë áèòÿð, Ãàðäàø âàð êè äàøäàí áåòÿð, Þéöí, ãàðäàø, þéöí äàøû! Öñòÿëÿñÿ ãàðà àüû, Ãàðàëñà ùàããûí îúàüû, Ãîðõóòìàç ýÿäÿíèí äàüû ×îõ àüûðäû áÿéèí äàøû. Õÿçèíÿ âåð, ãóðóø àëìàç, Áó äàø áàëòàñû êîðëàøìàç, ßúÿë éûüàð éåð áîøàëìàç, Íÿ ÷îõ èìèø ÷àéûí äàøû?!

22.XII.1994

ÉÓÌÐÓÃËÀÐ ×È×ßÊ À×ÛÁ Ýþçÿë äöíéà, òÿáèëè ÷àë, Èòèá ýåòäè ãàðà õÿéàë, Ãîëóìäàêû ãàíëû ãàíäàë Äàùà ïàñëàíûá, ïàñëàíûá. Éàòàð ÷àéëàð êöêðÿéÿíäÿ, Êþùíÿëÿðèì éîë éåéÿíäÿ, Éóðäóì ãûðìûçû ýåéÿíäÿ, Äöøìÿí éàñëàíûá, éàñëàíûá. Éåëêÿíèìè êöëÿê à÷ûá, Òàðèõ ìÿíÿ öðÿê à÷ûá, Áàõ éóìðóãëàð ÷è÷ÿê à÷ûá Ìåéäàí éàçëàíûá, éàçëàíûá!..

1988 282

ÂÓÐ ÝÖËËßÍÈ Èíàíìûðàì ìÿðä îüóë Äàâà ýöíö äàðûõñûí. Ìåéäàíäà ãàí úîøàíäà Äàéàíûá éàíäàí áàõñûí. Àçàäëûüà éîë à÷ûã, Áó éîëäà àüðû-àúû, Øÿùèäëèê þìðöí òàúû... Áó ãèñìÿòè áóðàõñûí! Äàùà áåçäèì áó ãÿìäÿí, Áó èòêèäÿí, ÿëÿìäÿí, Âóð ýöëëÿíè ñèíÿìäÿí, Öðÿêäÿí àüðû ÷ûõñûí!

1990

ÞËÖÌß ÄÎÜÐÓ Ìÿí þëöìÿ ýåòìÿñÿì, Þëöì ìÿíÿ ýÿëÿúÿê! Òàíûéàúàã ãàïûìû, Öíâàíûìû áèëÿúÿê. Êèìëÿð îëóá ùÿéàíûì, Íåúÿéìèø ýöçÿðàíûì, Íÿéèì âàð, íÿéÿ éàíûì... Àñòà-àñòà ýöëÿúÿê... Îéàíàúàã ìÿí éàòñàì, Ãà÷àúàã ÿë óçàòñàì, Èëê àääûìû ìÿí àòñàì Þëöì þçö þëÿúÿê!

1988 283

ÂÀÕÒÛ ÄÅÉÈË Ãûëûíú ñÿñëÿíèðñÿ äèíÿí îëìàñûí, Äþéöø êþùëÿíèíäÿí åíÿí îëìàñûí, Ýåðè ÷àüûðñàëàð äþíÿí îëìàñûí, Ìåéäàí êè ãûçûøäû “äóð!” âàõòû äåéèë! Ãàðàíãóø éóâàìäà ÷þï äÿ éàíûðñà, Éöç èë óéäóüóìóç ýîï äàüûëûðñà, Éóðäóì éàä àéàãäà òàïäàëàíûðñà, Ìÿíäÿí êèìëèéèìè ñîð âàõòû äåéèë! Åêðàíäà ÿéëÿíúÿ, ìóñèãè, øåð, Ãîíøó ãîíøóñóíà èôòèðà äåéèð, Êèøèñÿí äöøìÿíèí úàâàáûíû âåð, Éîõñà þçöíêöíÿ çîð âàõòû äåéèë! Ùàéàíà áàõûðñàí ÿëÿì, ýþç éàøû, Ãûðüûíëàð, ìàòÿìëÿð... äÿðä áàøäàí àøûð, Þëÿíëÿ áÿðàáÿð þëìÿ, ãàðäàøûì Òàðèõ ñûíàüûäûð, ýîð âàõòû äåéèë!

1992

ÒÀÏØÛÐ ÌßÍÈ Ðóùóìäà áèð ñûçûëòû âàð, Éàüû ñîéàð, çàìàí òàëàð, Áÿëêÿ ÿëèí ìÿëùÿì îëàð ßëëÿðèíÿ òàïøûð ìÿíè. Ìÿí íÿñëèìèí ñàâàøûéàì, Ãûëûíúûéàì, ýþç éàøûéàì Êþ÷äÿí ãàëàí Ãó ãóøóéàì... Ýþëëÿðèíÿ òàïøûð ìÿíè!

284

Äöíéà ùóøñóç, ìÿçàð äÿðèí, Ñåâÿí ýþçëÿð êþëýÿëÿíèð. “Àòà!” äåéÿí êþðïÿëÿðèí, Äèëëÿðèíÿ òàïøûð ìÿíè!

ÄÀÜÄÀÍ ÄÀÍÛØÀ ÁÈËÌÈÐßÌ Ùàðäà ãàëäû áóç áóëàãëàð, ×àüëàéûá äàøà áèëìèðÿì, Éóðä éåðëÿðè ìÿíñèç àüëàð, Ñÿñèìè ãîøà áèëìèðÿì. Àéàüûìäà äÿìèð êöíäÿ, Ñèëàùûì êîðëàøûá ãûíäà, Çèðâÿëÿðèì ãàí è÷èíäÿ, Çèðâÿíè àøà áèëìèðÿì. Áîñòàíëàðû óðàëàíûá, Êþ÷ö-êàðâàíû òàëàíûá, Áó åë äàüäàí àðàëàíûá, Äàüäàí äàíûøà áèëìèðÿì...

1989

ÖÇÖÌß ÄÓÐÓÐ Âàõò þòöð, ãîë éîðóëóð, Ñèëàù öçöìÿ äóðóð. Êèìäÿí ïÿíàù óìóðäóì — Ïÿíàù öçöìÿ äóðóð, Èëëÿð ðóùóìó ñîéóð, Ñîí êþéíÿéèì òîõóéóð, Äÿðä “Áÿðè áàõ!” îõóéóð Ùÿð àù öçöìÿ äóðóð...

285

Áó îéóíäà òàëå — çÿð... Ùþêìöíö ñîíðà êÿñÿð, Ãîðõìàç êå÷èð ýöëöìñÿð, Ãîðõàã öçöìÿ äóðóð. ßáÿñ èìèø éàíäûüûì, Íÿ îëóá ãàçàíäûüûì? Óíóäóëìóø ñàíäûüûì Ýöíàù öçöìÿ äóðóð. Êèëèäëÿìèð ãàïûíû, Áàüëàìûð êèòàáûíû, Öçìöð ùàãã-ùåñàáûíû Àëëàù öçöìÿ äóðóð.

1990

ÌÈÊÀÉÛË ÀÇÀÔËÛÉÀ Ãàïûíû à÷ìûøûã, Ìèêàéûë ÿìè, Óñòàä àéàüûíà ýÿëÿíëÿðäÿíèê. Äåéèðëÿð ãóðóìóð ýþçöíöí íÿìè, Áèç ãàðäàø ýþçöíö ñèëÿíëÿðäÿíèê. Ñàçûí ìèí äÿðäèìèí áèðúÿ ÿëàúû, Ñþçöí àðçóìóçà ãàïûëàð à÷ûð, Áàøûíà òàëåéèí ãîéäóüó òàúû Ìèëëÿòèí øþùðÿòè áèëÿíëÿðäÿíèê! Öñòöíäÿí ôÿëÿéèí òóôàíû ÿñÿð, Ìÿðäëèéèí Èðàíû, Òóðàíû ýÿçÿð, Êèøèíèí ÷þðÿéè þçöíÿ áÿíçÿð, Òèêÿíè ùàëàëúà áþëÿíëÿðäÿíèê. ßäàëÿò ÷àüûðäûí ñîðàã ýÿëìÿäè, Áó çèíäàí äöíéàäà öçöí ýöëìÿäè, Ãÿìèíÿ ñåâèíÿí ãàôèë áèëìÿäè Áèçëÿð äÿ àõûðäà ýöëÿíëÿðäÿíèê!

286

Ýöìöø ñà÷ëàðûíû ñÿðèá ñÿùÿðÿ, Éöç èëèí äèçèíè âóðàðñàí éåðÿ, Ùàããà òàïûíàíëàð äàø ãîéàí éåðÿ Áèç äÿ áàø ãîéàðàã þëÿíëÿðäÿíèê. Òîâóç, 1988

ÉÀÐÄÛÌËÛÉÀ ÄÞÍßÐÊßÍ Ïàéûç ýÿëäè, éåíÿ ýÿëäèì äàüëàðà, Áîñòàíëàðûí óðàëàíàí ÷àüûéäû. Áó äöíéàíûí íÿ êè ðÿíýè, íàõøû âàð Áèð éàìàúäà ñûðàëàíàí ÷àüûéäû. Ãûçûë ìåøÿ àü äóìàíû äàðàéûð, Êþ÷äÿí ãàëàí éîë éîëäàøû àðàéûð, Äóðíà ñÿñè, óøàãëàðûí ùàðàéû... Öðÿéèìèí éàðàëàíàí ÷àüûéäû. Ìåøÿ éîëó õÿçàí àëòäà èòÿúÿê, Äîñòëàð ýåäèá, ñÿñèì êèìÿ éåòÿúÿê, Íÿ éàçìûøàì, íÿ éàçìûðàì áèòÿúÿê, Éàçäûüûìûí ãàðàëàíàí ÷àüûéäû.

21.X.1990

ÄÀÜËÀÐÀ ÃÎÂÓØÓÐÀÌ Ñàíêè éîë äà äîüìàëàøûð Áîç ýÿäèéè àøàí êèìè. Ãàéàëàðäàí ñîðàã ýÿëèð Áèð êÿëìÿ äàíûøàí êèìè. ßë÷èì áóëóä éîë þòöðÿí, Òÿíùà úûüûð ñèðð ýþòöðÿí, 287

Àääûìáàøû áèð õàòèðÿ — Ýÿíúëèéèìäÿí íèøàí êèìè. Éåíÿ çèðâÿ ýþéö éàðûð, Éåíÿ ñåëëÿð éåð ãîïàðûð, Ñèíÿìäÿí äóéüó ãàáàðûð Éàç òóôàíû úîøàí êèìè. Òàíûø ñþçëÿð, òàíûø öçëÿð, Éà ãûíàéàð, éà ÿçèçëÿð, Áóëàã öñòÿ äîëó ýþçëÿð — ×è÷ÿêäÿí øåù äàøàí êèìè. Éîõóøëàðëà ñàâàøûðàì, Ó÷óðóìëàð ñîâóøóðàì, Ìÿí äàüëàðà ãîâóøóðàñ Òàíðûéà ãîâóøàí êèìè.

25.X.1990

ÑÎÍ Áÿëêÿ ñîí áàùàðäû, áÿëêÿ ñîí ãûøäû, Äèç ÷þêöá òîðïàüà åíìÿéèì äÿ ñîí. Áó êÿíä úûüûðûéëà ïàéè-ïèéàäà Àòà îúàüûíà äþíìÿéèì äÿ ñîí. Éàçûá éîë ëåíòèíÿ àääûì ñÿñèíè, ×ÿêèá ùÿð áóëàüà òÿçÿ ðÿñìèíè, Ãûðûá éîõóøëàðûí èðàäÿñèíè, Çèðâÿ èíàäûíû éåíìÿéèì äÿ ñîí! Éåíÿ úàâàí öìèä — þìðöí éàçûíäàí, Éåíÿ þëöìñöçëöê — åëèí àüçûíäàí, Ìÿñò îëóá äÿéèøìÿç éóðä ùàâàñûíäàí Ãÿäèì áèð àâàçëà äèíìÿéèì äÿ ñîí.

288

Ýÿäèêäÿ î òÿíùà ïàëûä àüàúû, ×ÿìÿí ñöôðÿëÿðè éåíÿ äÿ à÷ûã, Õàòèðÿ êþùëÿíè öñòöñÿ ãà÷ûð, Îíó úèëîâëàéûá ìèíìÿéèì äÿ ñîí! Ðóùëàðû îéàíûã êÿíä àõøàìûíäà, Äöíéàíûí ñèðëÿðè àí éàøàìûíäà, Ñîíóíúó ÷è÷ÿéèí òèòðÿê øàìûíäà Éàíûá ïÿðâàíÿòÿê ñþíìÿéèì äÿ ñîí!

25.X.1990

ÂÈÄÀ ÃÀÁÀÜÛ Ýÿë áèð äàùà ñÿíè þïöì, Äîäàãëàðûí ãûðûøìàìûø. Ñà÷ëàðûìûç àü áàéðàãëû Ãîúàëûãëà áàðûøìàìûø. Íÿüìÿìèçèí çèëè, áÿìè, Àëòóí éöêëö öðÿê ýÿìèì, Äöíéà áîéäà áèð àëÿìèì Òîðïàãëàðà ãàðûøìàìûø. Ñîíñóçëóã — èëëÿð ÿâÿçè, Äàø ãÿôÿñ — éîëëàð ÿâÿçè Áîéíóìà ãîëëàð ÿâÿçè Áóç èëàíëàð ñàðûøìàìûø!

28.XI.1991

ÝÅÒÌß Àë ìÿíè ãîëëàðûíà, Ñàë ìÿíè éîëëàðûíà, Ãàò ìÿíè èëëÿðèíÿ Ýåòìÿ, þìðöìäÿí, ýåòìÿ!

289

Ýåòäè äîñòëàð, òàíûøëàð Öñòöìö àëäû ãûøëàð, Þëöì òÿêëÿðè õîøëàð Ýåòìÿ, þìðöìäÿí, ýåòìÿ! Ìåùè ñÿí, êöëÿéè ñÿí, Ãÿìè ñÿí, ýöëìÿéè ñÿí, Áó þìðöí ùÿð øåéè ñÿí, Ýåòìÿ, þìðöìäÿí, ýåòìÿ! Äàüëàðûì ÿðèéÿúÿê, ×àéëàðûì êèðèéÿúÿê, Öðÿéèì ÷öðöéÿúÿê, Ýåòìÿ, þìðöìäÿí, ýåòìÿ! Àüàúàìñà ÷è÷ÿêñÿí, Ñöôðÿéÿìñÿ ÷þðÿêñÿí, Ñÿí éàøàìàã äåìÿêñÿí, Ýåòìÿ, þìðöìäÿí, ýåòìÿ!

22.I.1993

*** Ñûíäûð ãàíàäûìû, ãûðûã ñèìëÿðäÿ Áèð äÿ åøã ùàâàñû ÷àëìàã îëàðñà. Ãîïàð éàðïàüûìû âåð êöëÿêëÿðÿ Áèð äÿ ãóðó ÷þïö éîëìàã îëàðñà. ßðèò áó øàõòàíû î éàçà ÷ûõàð, Éó áöòöí ãàðàíû áÿéàçà ÷ûõàð. Âóð ìÿíè äÿðèíäÿí äàéàçà ÷ûõàð, Áèð äÿ áó ñåâäàéà äàëìàã îëàðñà! Ñûíäûð âöãàðûíû óúà äàüëàðûí, Ñóñäóð íÿüìÿñèíè ýóð áóëàãëàðûí, Âåð ìÿíè ÿëèíÿ àéðûëûãëàðûí Áèð äàùà ýåðèéÿ àëìàã îëàðñà!..

1993 290

ÌßÍÈ ÍÈÉß ÁÓÐÀÕÄÛÍ Ùàðäàí ýÿëèá éåòèøäè? Ñþéäöì áó íàìÿðä âàõòû. Äàðòäûì îíó àçàäàì — ßçèééÿòèì íàùàãäû! Îä òóòäó ñàáàùàúàí Àðàäà áèð êÿëìÿ: “úàí”. Ñàáàùû äèðè à÷àí Ýþçëÿðèìèç ÷ûðàãäû! Óëóéóã, ïèð äåéèëèê, Àëëàùà ñèðð äåéèëèê, Áèð èêÿí áèð äåéèëèê, Êîð îëñóí áåëÿ áàõòû! Éàðàäûá äöçÿ áîøëàð, Áàøûíà òþêÿð äàøëàð. Éàõøûíû ïèñÿ òóøëàð, Äöíéà áåëÿ àë÷àãäû!.. Íèéÿ ÿëèìè ñûõäûí, Íèéÿ éîëóìà ÷ûõäûí, Áèëèðäèí àéðûëûãäû Ìÿíè íèéÿ áóðàõäûí?!

1993

ÝÞÇÖÍÖ ÉÓÌÄÓÍÌÓ Ýþçöíö éóìäóíìó êå÷äè áó ýåúÿ, Ìÿí äÿ áó ýåúÿíèí áèð óéüóñóéäóì. Áèð àç äàü õèñëÿòëè, áèð àç ÷àé òÿáëè, Áàøû áóëóäëàðäà, àéàüû ñóéäóì. Éàðïàãëà ñàðàëàí, òîõóìëà áèòÿí, Áåøèêëÿ òàïûëàí, ìÿçàðëà èòÿí, 291

Êèìñÿ ñîðóøìàäû, êèìñÿí, àé ýåäÿí! Ïàéûçûí êþ÷ÿðè áèð äóéüóñóéäóì. Àëëàùäû, øåéòàíäû? — àéûð áó ñÿñè, Èøûüûí éàíûíäà êþëýÿ äÿ ýÿçèð, Áèð îüðó ñþâäÿíèí Êå÷ÿë Ùÿìçÿñè Áèð äîüðó ñåâäàíûí Êîðîüëóñóéäóì. Ýöëìÿê èñòÿìèðäèì ýöëöì ÷àüûðäû, Ýöëöø àðõàñûíúà çöëì ÷àüûðäû, Þëìÿê èñòÿìèðäèì, þëöì ÷àüûðäû Åëÿ áèë áîðúëóéäóì, ýîð îüðóñóéäóì. Îíñóç äà áàüëàíìàç ãÿì äÿôòÿðèìèç, Îíñóç äà ñîéóìàç àëûí òÿðèìèç, Àõèðÿò ñûíàüû — ýþðöø éåðèìèç — Áèíÿäÿí Àëëàùûí ìàðàãëûñûéäûì!

24.VIII.1994

ÁÀÕÌÀ ÌßÍß Ñÿíè úàíäàí ñåâèðÿìñÿ, Êþëÿí êèìè áàõìà ìÿíÿ! Öðÿéèìäÿ íÿ ÷ÿêèðÿì? Áèëÿí êèìè áàõìà ìÿíÿ! Íÿ êå÷èðñÿ ýöíäÿí êå÷èð, Öìèäèìèç ýåíäÿí êå÷èð, Áó äÿðäëÿð êè ìÿíäÿí êå÷èð Ýöëÿí êèìè áàõìà ìÿíÿ! Ñûçëàñàì äà ðèøÿ-ðèøÿ, Öðÿéèíÿ äÿéìÿìèøÿì, Þëöá äèðèëìÿêäè ïåøÿì, Þëÿí êèìè áàõìà ìÿíÿ!

24.V.1994 292

ÁÓ ÝÅÚß Áó îä ãèñìÿòèíè äàøûìàã ÷ÿòèí, Áó ðóù ùÿñðÿòèíè éàøàìàã ÷ÿòèí, Áó ñåë ãàáàüûíäà äàø îëìàã ÷ÿòèí Úàíû áÿäÿí èëÿ áàüëàð áó ýåúÿ! Ñÿí äèëñèç äóéüóíóí áàëëàíàí äèëè, Ñÿí ñîíñóç ùÿñðÿòèí éàõûí ñàùèëè, Äöíéà áèëìÿéÿíè ýþçëÿðèí áèëèð, Ýþçöí áèëäèéèíè àüëàð áó ýåúÿ... Áèð àíûí îâúóíäà èíñàí áÿõòèéàð, Áèð àùûí îäóíäà þìöðëÿð éàíàð, Äöíéàíûí íÿ ãÿäÿð äàü ÷àéëàðû âàð. Áèçèì è÷èìèçäÿ ÷àüëàð áó ýåúÿ. Áó ãûëûíú, áó äà êè ÿáÿäè ãûíû, Áó äþéöø — áÿøÿðèí ãàíñûç ãûðüûíû, Áó éàðà þëäöðìÿç ñàõëà ñàðüûíû, Éàðàíû ÷è÷ÿê òÿê ãîõëàð áó ýåúÿ. Ìèí þìöð ýÿëÿúÿê éàøûìûç öñòÿ, Ìèí áàùàð à÷àúàã ãûøûìûç öñòÿ, Áèð Àé — ÷ûðàüûíû áàøûìûç öñòÿ Òóòóá êåøèê ÷ÿêÿð äàüëàð áó ýåúÿ. Êþùíÿëìÿç ïàëòàðäû, ÿðëÿð ýåéÿðñÿ, Ãûðûëìàç ñÿôÿðäè — ìÿðäëÿð éöéöðñÿ, Þëñÿì, ãÿáðèì öñòÿ îòëàð ýþéÿðñÿ Øÿêëèìè ýþçöíäÿ ñàõëàð áó ýåúÿ!.. *** Õÿáÿð ýÿëìÿç ñÿùÿðèìäÿí, Éöê òóòìóøàì êÿäÿðèìäÿí, Áó ãàíàäñûç ãÿäÿðèìäÿí Ãàíàä àëûá ó÷à áèëÿì.

293

Äþðä éàíûìäà éöç ãàí-ãàäà, Äöíéàì þçö äþíöá éàäà, Éåðäÿí áèð ýöë ÿë óçàäà Îíó ìÿíäÿí óúà áèëÿì. Ùàíñû çöëìÿò éàïûñûäû, Ùàíñû éîëóí òàïûñûäû, Ùàíñû ñèððèí ãàïûñûäû, Ñîí ýöíöìÿ à÷à áèëÿì. Éîëñóç çèðâÿ, éîëñóç äÿðÿ, Öìèä îëóá éîë áèçëÿðÿ, Àëëàù ìÿíÿ éîë ýþñòÿðÿ, Áó äÿðäëÿðäÿí ãà÷à áèëÿì...

1994

294

ÒÀÍÐÛ ÈØÛÜÛ ×þðÿê áàùàëàøàíäà ñþç óúóçëàøûð. Ñàâàø ìåéäàíûíäà óäóçàí áèð õàëãûí øàèðëÿðè ñþç ìåéäàíûíäà óðâàòñûç ýþðöíöð. Òîðïàãëà áèðëèêäÿ ðóùóìóç äà èòèð. Âÿòÿí áöòþâëÿøìÿäèêúÿ ñþçöìöç äÿ áöòþâëÿøìÿéÿúÿê. Áÿëêÿ áóíà ýþðÿäè áöòöí íÿüìÿëÿðèìè éàðûì÷ûã ñàéûðàì. Þìðöìöí ÿí ýþçÿë èëëÿðèíè Àçÿðáàéúàíûí ìöñòÿãèëëèéè, áöòþâëöéö óüðóíäà ìöáàðèçÿéÿ âåðäèì. Çàìàí ìÿíè èðÿëè àïðäûãúà äóéüóëàðûì ýåðèéÿ ÷ÿêèð. Àòàëàðûìûçû, Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíè, Ñàáèðè, Ìèðçÿ Úÿëèëè èíäè äàùà éàõøû áàøà äöøöðÿì. Áóíóíëà áåëÿ è÷èì èøûã âÿ öìèäëÿ äîëóäóð. Åëÿ áèëèðÿì ÿñë øåèðëÿðèì áóíäàí ñîíðà, áó èøûãäàí äîüóëàúàã...

ØÀÈÐËÈÊ ÄßÁÄßÍ ÄÖØÖÁ Øàèðëèê äÿáäÿí äöøöá... Áèð éåðÿ ñûüûøìàç, ãàðàýöðóù, ðóù... Áèð éåðÿ ñûüûøìàç öðÿêëÿ êþòÿê, äàø èëÿ ñèëàùäàø äóéüóéëà óéüó!.. Áó òîðïàã àäàëàð èíñàíëà äîëó, Áèð àíà äþøöíäÿ áåø ìèëéàðä çÿëè. Òîðïàãäàí ñîðóëàí òîðïàüà äþíöð Øàèðëÿð òîðïàüà äþíìöð äåìÿëè!.. Äóéüóäóð, àðçóäóð, ðóùäóð ãèäàñû, Äîüóøó, þëöìö äèëèíäÿí ýÿëèð. Èíñàíëàð òîðïàüûí éåòèðìÿñèñÿ Øàèðëÿð Àëëàùûí áåëèíäÿí ýÿëèð. Àëëàù áàëàñûíû Øåéòàí èñòÿìÿç, Éàëíûç äóéàíàäûð øàèðèí ÿðêè Çöëìäÿí, çöëìÿòäÿí ãîðõìàéàí èëùàì Øåéòàí îúàüûíäàí äöøÿð äèäÿðýèí. Äèëèìäÿ äîëàøñà ùÿãèãÿò þëöð, Þëöì äÿ øàèðèí áèð ñóàëûäûð 295

Ùàðäà êè, ÿéðèëÿð äîüðóéà ýöëöð, Îðà úÿùÿííÿìèí ôèëèàëûäûð! Ùÿòòà úÿëëàääàí äà ìÿðùÿìÿò ýþçëÿð, Êþíëöíö ãûçäûðìàç ïàð÷àäàí ÷è÷ÿê. Äöíéàíû éåðèíäÿí îéíàäàí ñþçëÿð, Ñîéóã öðÿêëÿðÿ ÷èëèêëÿíÿúÿê! ×ÿêèá ñèëàùûíû ýåòäè îðäóëàð, Àíúàã ïîçóëìàçäû øåðèí ñþç ñÿôè! Äöíéà éàðàíàíäàí èêè ùÿäÿô âàð: Ýöëëÿíèí ùÿäÿôè, ñþçöí ùÿäÿôè!.. Øåèðñèç, èøûãñûç äàðûõûð öðÿê! Øåèðäÿí êþíëöìÿ ýóð èøûã äöøöð... Øàèðèí ùàãã éîëó óíóäóëàíòÿê Äöíéàíûí èøëÿðè äîëàøûã äöøöð.

ÑÀÂÀØ ØÅÐÈ Öðÿéèì áÿðêèéèáäè, íÿ åøã áèëèð, íÿ ùÿñðÿò, Íÿ àéðûëûã, íÿ ýþðöø, íÿ ýÿðÿêñèç ìÿðùÿìÿò, Éöç-éöç úèëâÿ è÷èíäÿ ãàéûòñà èëê ìÿùÿááÿò, Ñàâàø ìåéäàíûíäàéàì, øåðèì äÿ ñàâàø øåðè... Áó ãåéðÿò ãàëàñûíû ùÿð áÿíäÿ àëà áèëìÿç, Áó ñåùèðëè ãûëûíúû ùÿð èýèä ÷àëà áèëìÿç Ñþçöì íàìÿðä çàìàíà ìåùðèáàí îëà áèëìÿç, Áàøãàëàðû éàçàúàã àðõàéûí, éàâàø øåðè. Êÿñèá àòäûì äèëèìäÿí òàëåäÿí ýèëåéèìè, Ìÿí — ñþçöí èíòèãàìû, ìÿí — òàðèõèí äåéèìè, Ãàí èëÿ éóéóëóáñà Âÿòÿíèìèí ýåéèìè, Êèì âåúèíÿ àëàúàã çÿðáàôòà, ãóìàø øåðè?!

296

ÞËÖÌ ÌßÄÙÈÉÉß×ÈËßÐÈ Éóðäó éàüìàëàíàí éûõûëàí, äóðàí. Âóðóøà-âóðóøà åâ-åøèê ãóðàí. Õàëãûí øàèðëÿðè äöíéàäàí êöñêöí. Ñûçûëòû è÷èíäÿ, ýèëåé è÷èíäÿ, Òàëå áàøûìûçà èëäûðûì òþêöð, Éàíûð ùàðàéûìûç áèð íåé è÷èíäÿ. Ñþçöí áàøû þëöì, àéàüû þëöì, Äèëèìèç óúóíäà áàéàüû þëöì... Ùÿð øåéèí ùàëàëû, ùàðàìû îëóð Äÿðä äÿ þç ãÿäðèíè áèëÿíè ñåâèð. Éàòàãäà þëÿíÿ — ìÿçàð íàðàùàò Òîðïàã äà äþéöøäÿ þëÿíè ñåâèð. Éåð äÿ éàøàìàãäàí éîðóëóá äàùà, Íÿ àëäûí, íÿ âåðäèí ñÿí ÿâÿçèíÿ? Îíñóç äà ùÿð éåðäÿí þëöì ýþéÿðèð Ìÿçàð ñÿïèëèðñÿ äÿí ÿâÿçèíÿ. Äöøìÿí þëöì áè÷èð, äöøìÿí øÿð ÿêèð, Áàøäàí òþêöëÿíäÿí ùÿäèééÿ îëìàç. Áó õàëãà éàøàìàã þéðÿòìÿìèøäÿí Þëöìÿ áó ãÿäÿð ìÿäùèééÿ îëìàç. Éàøàìàã! Ùÿéàòû ãîðóéà áèëìÿê! Òîðïàã äîüìà äèëäÿ äèíÿúÿê îíäà. Òàíðûéà ãîâóøàí ðóùëàð éàøàñà Þëöì äÿ ãèéìÿòÿ ìèíÿúÿê îíäà. Áèçèì äÿ ìàéàìûç áåëÿ òóòóëóá Äöíéàíû ñþç èëÿ äÿéèøìÿëèéèê. Þëöì — ùàìûìûçûí ñîí ñÿíýÿðèìèç Ñîíóíúó ñþçÿäÿê äþéöøìÿëèéèê.

01.II.1997 297

ÒÀÍÐÛÉÀ ÃÎÂÓØÌÀà Áàêûíûí ñèéàñÿò áóðóëüàíûíäàí Ãîïóá öðÿéèìëÿ ãàëäûì áàø-áàøà. Éîâøàíëû ÷þëëÿðèí èëûã ùàâàñû, Ðÿíýëÿð øÿëàëÿñè — áîç äàüëàð, Éîë öñòÿ éàëãûç àüàú, Ñîíðà ìåøÿ àäëû éàøûë òàìàøà!.. Ùàéàíà áàõûðàì Òàíðûíûí ùþêìö, Àëëàùûí øÿêëèäèð, öçöìÿ ýöëöð, Òÿê ìÿíèì è÷èìäÿ áÿíäÿ ùàâàñû, Òÿê ìÿíèì ýþçöìäÿí àüðû òþêöëöð. Êþíëöìö à÷àéäûì áó øÿëàëÿéÿ, Áó ñåëëÿð è÷èìäÿí àõûá êå÷ÿéäè. Áó ýöëëÿð ÿêñèäèð ìèí-ìèí äóéüóìóí, Ðÿíýèíè ñþçöìÿ éàõûá êå÷ÿéäè. Ñà÷ûìûí àüûíû àïàðàð ëåéñàí, Áÿëêÿ ýþç ãÿìèíÿ ÷ÿìÿíäè äÿðìàí!! Áÿëêÿ éîë ýþòöðäö äèç àüðûñûíû Àòäûì áó äàøëàðû ãàíàäëàðûìäàí! Òîðïàãäà î ãÿäÿð áÿðÿêÿò âàð êè, Þçöí þç îâúóíäà áèòÿ áèëÿðñÿí. Ãàïûíû ßçðàéûë äþéìÿçäÿí ãàáàã Òàíðûéà ãîâóøóá èòÿ áèëÿðñÿí!..

ØßÙÐÈÉÀÐÛÍ ÕÀÒÈÐßÑÈÍß Áàøãà áèð éîëóì ãàëìûð-âàðûá, ÷ûõûá ýåòìÿêäÿí, Äöøìÿíëÿðèí éåðèíÿ äîñòëàðû ýþéíÿòìÿêäÿí. Äîüìà ãàðàòèêàíäà íÿüìÿñèç äÿ éàøàðàì Áåçäèì ãûçûë ãÿôÿñäÿ áöëáöë êèìè þòìÿêäÿí.

298

Äöíéàéà úàí áîðúóì âàð, âåðÿúÿéÿì âàõòûíäà ßëè àøàüû îëàð áîðúóìó ýèçëÿòìÿêäÿí. Áèç Àëëàù èøûüûéûã, Ýöíÿøäÿí êþíëöìÿúÿí Éàçûëûð øàù ÿñÿðèì þç-þçöìÿ éåòìÿêäÿí. Òîðïàüà åíÿí áèòèð, óúàëûãäà áÿùðÿ éîõ, Ãûñûðäû éöçöíúö ãàò ðèøÿëÿíèá áèòìÿêäÿí. Éåðè ÷ÿêèì öçöìÿ èïÿê áèð éîðüàí êèìè Îðäà ãàïûëàð à÷ûã — ãîðõóìóç éîõ èòìÿêäÿí. Àëûøìàüà ãÿì éåòÿð, ãóðóìóø îäóí êèìè, Éîðóëìóð úÿùÿííÿì÷è ãàçàíû èñèòìÿêäÿí. Áèð àç äà ðóù äèëèíäÿ, Òàíðûäàí ýèëåéëÿíèì, ßëèì ãàáàðäû äàùà éàõàñûíû äèäìÿêäÿí! ÑÎÉÓÉÓÐ Äîñòëàð ñöôðÿñèíäÿ ñîéóéóð ñþçëÿð, Ãàéíàð ãàçàíëàðäà õþðÿê ñîéóéóð. Ëàï åëÿ òÿíäèðëÿðäÿí ãûçàðìûø ýÿëÿ Ùàëàë êÿñèëìÿéÿí ÷þðÿê ñîéóéóð. Ýåäèá öðÿéèíè ýöíÿøÿ éàïà, Ýåäèá òàëåéèíè èøûãäàí ãàïà, Ãûçìàð ñÿùðàëàðû äþðäíàëà ÷àïà Òÿíùà çèðâÿëÿðäÿ êöëÿê ñîéóéóð. Âåðèëèá èíñàíà öðÿê äÿ, áàø äà, Þçöíö ãîðóñóí öðÿêñèç áàøäàí, Î ãÿäÿð éîðóëóá ãàíëû ñàâàøäàí, Áÿøÿð ãûçûøàíäà ìÿëÿê ñîéóéóð. Ùÿð ÷è÷ÿê ýþçöíäÿ áèð èíñàí ãàíû Ùÿð èíñàí ýþçöíäÿ áèð ýöë äàñòàíû, Ýöëçàðäà Òàíðûäàí îä àëûá éàíûð, Ìÿçàðëàð öñòöíäÿ ÷è÷ÿê ñîéóéóð.

299

Þçö ùÿì ÿêèí÷è, ùÿì äÿ òîðïàãäû, Öìèääÿí ñó è÷èá éàøàéàúàãäû, Âÿòÿí éöéöðÿíäÿ öðÿê áàéðàãäû, Âÿòÿí ÿðèéÿíäÿ öðÿê ñîéóéóð.

×ÛÕÛÐ Õûðäà ýþëìÿ÷ÿíè õûðäà áóðóëüàí Ãàëäûðûð, àñòàðû öçöíÿ ÷ûõûð. Äÿðääÿí äÿ éîë áóëóð þç éîëó îëàí Éîëñóçóí ïàë÷ûüû äèçèíÿ ÷ûõûð. Îëñà äà ùÿð ýþçäÿ øåéòàí ìàðàüû, Äÿéèøìÿç ñÿðùÿääè ãàðàéëà àüûí. Íÿ ãÿäÿð äöç ýåòñÿ ÿéðè àéàüûí Éåíÿ ÿéðèëèéè èçèíÿ ÷ûõûð. Äîéìàç, ìåéâÿñèíè éåòèðÿíäÿ äÿ, Ñóñìàç, íÿüìÿñèíè áèòèðÿíäÿ äÿ, Áàùàð ñåâäàñûíû èòèðÿíäÿ äÿ Àüàúûí ùÿñðÿòè êþçöíÿ ÷ûõûð. Ýèëåéè, ýöçàðû, äÿðäè, àùû éîõ, Ìÿñêÿíè, ìÿãàìû, äþâðö, ÷àüû éîõ, Òàíðûíûí èíñàíäàí óìàúàüû éîõ, Èíñàí Òàíðûíû äà þçöíÿ ÷ûõûð. Ìÿíçèëÿ áèð ýåäèð éöéöðÿí, éàòàí, Éóâàëàð äàüûäàí, îúàãëàð ÷àòàí, Ñÿíÿ áó äöíéàíû ùàâàéû ñàòàí Áîðúóíó ö÷ àðøûí áåçèíÿ ÷ûõûð. Èíäè êè, ùÿð øåéèí èëêè, ñîíó âàð, Èëêäÿí ñîíà êèìè áó äöíéà àüëàð, Äàüëàðûí ýþç éàøû — ñûñãà áóëàãëàð Èíñàíûí ÷åøìÿñè ýþçöíÿ ÷ûõûð.

300

Ìÿí óäà áèëìèðÿì, äöíéà óäñà äà, Óíóäà áèëìèðÿì åë óíóòñà äà. Ìèëëÿòèí ÷ÿêäèéè äÿðäëÿð áàòñà äà Éåíÿ Ðöñòÿìõàíëû ñþçöíÿ ÷ûõûð.

ÁÓ ÌÈËËßÒ ÞËÌßÉÈ ÁÀÚÀÐÛÐ ÙßËß Øÿðÿ ìåéäàí à÷àí áèð ñþç öñòöíäÿ, Êþíëö øöøÿëÿíìèø áèð ãûç öñòöíäÿ, Ùåéñèééÿò öñòöíäÿ, íàìóñ öñòöíäÿ Áó ìèëëÿò þëìÿéè áàúàðûð ùÿëÿ! Íÿ îëñóí àðàäà íàäàíû àðòûá, Êèøè ýåéèìèíäÿ ãàäûíû àðòûá, Ñöäöíöí ìàéàñû ÷öðöéöá áèð àç, Äöøìÿí òîðïàüûíà éåðèéèá áèð àç, Þçýÿ çóðíàñûíû ÷àëàíû ÷îõäóð, Ñþçöíöí éàëòàüû, éàëàíû ÷îõäóð, Íÿôÿñèíè ÷àøäûðûá ÿéðè òÿðÿçè, Ðóùóíó êè÷èëäèá òàéôà ìÿðÿçè... Íÿ îëñóí çÿìè äÿ àëàãñûç îëìóð! ×èíàð äà éàðàñûç, úàëàãñûç îëìóð! Àëûá êþëýÿñèíÿ òèêàíëûãëàðû Âöãàð ùåéêÿëè òÿê óúàëûð ùÿëÿ, Åëÿ äàøà äþíöá þç êþêö öñòÿ Áó ìèëëÿò þëìÿéè áàúàðûð ùÿëÿ! Ìèí èë þç íÿôÿñèíäÿ áîüóëàí îäóð. Ìèí ÿëëÿ ìèí ãàáà ñàüûëàí îäóð. Áîéóíó êÿñäèëÿð — ýþéÿ äèðÿíäè, Ñóéóíó êÿñäèëÿð, èëäûðûì ÿìäè! Ùàããû ñÿñëÿäèêúÿ äèëè ýöë à÷äû, Éîëó áàüëàíäûãúà äöíéà äîëàøäû! Îíóí îúàüûíà ãûçûíäû äöíéà, Ãûçûíûá àäûíà ãûñãàíäû äöíéà. Ãèòÿëÿð áöðöéÿí êþêö äàíûëäû.

301

Î ýþéäÿí ýÿëÿíäè, ýþéö äàíûëäû. Èíñàíà þëìÿçëèê þéðÿäÿíëÿðèí Öçöíÿ ãÿáèðëÿð à÷ûëûð ùÿëÿ. Ùÿòòà ìÿçàðû äà ýþç ÷ûõàðûðñà, Áó ìèëëÿò þëìÿéè áàúàðûð ùÿëÿ! ßëè ãûëûíúëûéäû — ãàíäàëëû îëóá, Êþùíÿ ÷ÿìÿíçàðû ãàíãàëëûã îëóá. Äöøìÿíè ýöëäöðöð þëöìÿ ýöëÿí, Éàòàãäà êå÷èíèð àò öñòÿ þëÿí... Òîðïàüûí öñòöíäÿ ãîøà íþãòÿ òÿê Øÿùèä ìÿçàðûéëà ãà÷ãûí ìÿçàðû. Òåë-òåë äîüóëìóøäóã, åë-åë þëöðöê — Êÿëáÿúÿð ìÿçàðû, Ëà÷ûí ìÿçàðû! Þëöìÿ ìÿùêóìñà èíñàíëûüûìûç, À÷ûí, Âÿòÿí áîéäà à÷ûí ìÿçàðû! Ñîíäà íÿôÿð-íÿôÿð áþëöíöðöêñÿ, Ýåäèá ãàðäàø äåéèì, ãóúóì ìÿçàðû! Ìÿíèì òàðèõèìèí éåëêÿíè à÷ûã, Îðäà çÿôÿð ÷àâëûð, áàú àëûð ùÿëÿ. Þçö ãóðäóüóíó þçö ó÷óðàí Áó ìèëëÿò þëìÿéè áàúàðûð ùÿëÿ! Þëìÿéè áàúàðàí þëö äåéèëäèð, Áó éîë ÿáÿäèééÿò éîëó äåéèëäèð. Áó ìèëëÿò ãóëëàðûí ãóëó äåéèëäèð, Þëÿúÿê, þëÿúÿê, þëÿúÿê ìèëëÿò, Ñîíðà þëöìöíÿ ýöëÿúÿê ìèëëÿò, Ñîíðà þç ýöúöíö áèëÿúÿê ìèëëÿò!

ÈËËßÐ ÀÉÐÛÚÛÍÄÀ Èëëÿð àéðûúûíäà, âàõò àéðûúûíäà, Òàëå àéðûúûíäà, áàõò àéðûúûíäà Çèðâÿäÿí áîéëàíàí éîë÷óëàð êèìè, Áàõûðàì áèð þìðöí éîõóøëàðûíà, 302

Ñóñóç ÷þëëÿðèíÿ, âÿäÿëÿðèíÿ, Áàõûðàì ñàáàùûí öìèä êþçÿðäÿí, Èëüûìà áöðöíÿí âàäèëÿðèíÿ. Íÿ äàø-òÿðÿçè âàð, íÿ þë÷ö-ìèçàí, Íÿ òÿíáåù åëÿéÿí, íÿ ýöíàù éàçàí... Éöç èë äÿ þòöøäö, ìèí èë äÿ áåëÿ! Ìÿí äÿ éîëëàðäàéàì ìèí èëäè áåëÿ! Ìèí èëäèð äöíéàéëà éóìðóã-éóìðóüà Ñàâàø è÷èíäÿéÿì áàùàðëà, ãûøëà. Òàðèõèí éîëëàðû — þìöð éîëäàøûì, ×àäûðûì ýþéëÿðäè — óëäóç íàõûøëà! Ìèí íÿüìÿ ãîøìóøàì, ñÿäàñû ùàãäàí Ñàëäûüûì áàü÷àëàð ÷è÷ÿê-÷è÷ÿêäèð. Êèìÿ ÿë óçàòäûì éöçáóäàã îëäó Àíúàã þç öðÿéèì éåíÿ äÿ òÿêäèð! Îíñóç äà áèëèíìÿç äÿéÿðè þìðöí, Íÿ ôÿðãè èë ýåäèð éàøûìûí öñòÿí Áàø àëòäà áó éóðäóí äåäè-ãîäóñó, Áèð äÿ ùàããû ýþðÿí áàøûìûí öñòÿ! Àéðû áèð äöíéàéà ñÿñëÿéèð éîëëàð, Ãîéäóüóì íÿ îëäó, àïàðäûüûì íÿ... Ìÿíè þç ùþêìöíÿ áàüëàéàíû äà Òàïøûðäûì Òàíðûíûí ìÿðùÿìÿòèíÿ!

Î ÒÎÐÏÀà ÁÈÇËßÐÈ ÝÞÒÖÐÌßÉßÚßÊ! Öçöìÿ äàüëàðûí íÿôÿñè äÿéèð, Àëûøûð, äàíûøûð, éàíûð, èíëÿéèð. Òîðïàüà ãàéûòìàã àñàí èø äåéèë Áó çöëìö áèð ãÿðàð áèòèðìÿéÿê, Î òîðïàã áèçëÿðè ýþòöðìÿéÿúÿê! Âÿòÿí äàüëàðûíäà äàø îëàíûíäû, Éåðäÿ ñó, ýþéöíäÿ ãóø îëàíûíäû, 303

Ñèíÿñèí à÷ìàüà õûø îëàíûíäû Àüàú ÿê, òîõóì ñÿï, éåòèðìÿéÿúÿê, Î òîðïàã áèçëÿðè ýþòöðìÿéÿúÿê! Íÿ âàõò ñþç ñÿïìèøÿì ñþç ýþéÿðäèáäè. ×àøûá êþç ñÿïìèøÿì êþç ýþéÿðäèáäè, ßéðè ÿêäèéèìè äöç ýþéÿðäèáäè Ýåò, äÿðäèéè îâóò, áàøûíà ÿë ÷ÿê, Î òîðïàã áèçëÿðè ýþòöðìÿéÿúÿê! Ùÿð äàø ãóëàüûíäà äèëèíè àòäûí, Ùÿð åâ äèâàðûíäà ÿëèíè àòäûí, Þçöí þëìÿêäÿíñÿ þëöíö àòäûí Íÿ ãÿäÿð èñòÿñÿí àüëà, ùàðàé ÷ÿê, Î òîðïàã áèçëÿðè ýþòöðìÿéÿúÿê! Áèðúÿ éîë ãîðõóäàí ñûéðûëìàäûíñà, Ùÿð äàøà, àüàúà ñàðûëìàäûíñà, Âÿòÿíè ãàëäûðûá ãûðûëìàäûíñà Ðóùóí äà î éóðäà äþíìÿñèí ýÿðÿê, Î òîðïàã áèçëÿðè ýþòöðìÿéÿúÿê! Ôèêðèí àøûíñà äà äàüëàð àøûíìàç, Êþçö äàøûíñà äà îúàã äàøûíìàç, Ñöäöí ÷öðöäöìö þìöð éàøàíìàç Áèð êþê ãûðûëäûìû, ñóñäó ìèí öðÿê, Î òîðïàã áèçëÿðè ýþòöðìÿéÿúÿê! Áÿëêÿ ãóëó îëàã, íþêÿðè îëàã, Áÿëêÿ Òÿðòÿð îëàã, Ùÿêÿðè îëàã, Íàìóñóí ùàãã-ùåñàá ÷ÿêÿíè îëàã Éîõñà ùÿð äþíöøëÿ ñîéóìàç öðÿê, Î òîðïàã áèçëÿðè ýþòöðìÿéÿúÿê! Áó Âÿòÿí äÿðñëÿðè öñóëëàíìàäàí, Ýþçöíäÿ ùÿð äàøû ãûçûëëàíìàäàí, Ùÿðÿ þç è÷èíäÿ ãöñóëëàíìàäàí Öç òóòóá, éàëâàðûá òþâáÿ åòìÿñÿê, Áó òîðïàã áèçëÿðè ýþòöðìÿéÿúÿê!

14.II. 1997 304

ÌßÐÙßÌßÒ Ìÿðùÿìÿò óìóðóã þçýÿëÿðèíäÿí, ßëÿ áàõàí îëóá áó áîéäà Âÿòÿí! ×þðÿéè êÿíàðäàí, ñóéó êÿíàðäàí, Ìÿñëÿêè êÿíàðäàí, áîéó êÿíàðäàí. Áó ÷àé äàìàðûìà ãàí âóðàí ýÿðÿê, Áó ãàëà-åâèìè ãàëäûðàí ýÿðÿê! Íÿ îëäó, ãîëëàðûì áîøàëäû áèðäÿí Ãàøûüû àüçûìà àïàðàììûðàì, Àëàã ÷îõàëûáñà — ìÿøâÿðÿò ýÿðÿê, Îíó äà ìöñòÿãèë ãîïàðàììûðàì! Ýÿëèð ïóëëà áèðýÿ, ïóëëà àëûíàí, Õàðèú èñòåùñàëû — ÷àëàí, ÷àëûíàí. Åëÿ áèë êèøèëÿð òàãÿòäÿí äöøöá, Åëÿ áèë ãàäûíëàð ãûñûðëàøûáäû. ×èðêÿ, çèáèëëèéÿ èòÿí éåðèìèç Þçýÿ ÿëëÿðèíäÿ ãûçûëëàøûáäûð! Ýþçöìöí íóðóíà àëûð ðåêëàìëàð, ßúíÿáè ìÿõðÿúëè áó àäëàð øèðèí. Ëàï åëÿ éöçöíöí àëòûíäàí ÷ûõñûí Õàðèúè ìàðêàëû àðâàäëàð øèðèí... Ñèëàù ìÿêòÿáèìèç îëìàéûá, áÿëëè, Áÿñ ñåâýè ìÿêòÿáè, áÿñ ñþç, áÿñ öðÿê? Ìèí èëäè áó òîðïàã áèçè éåìëÿéèð, Îíóí äèëèíè äÿ éàä þéðÿäÿúÿê?! ßõëàã äà õàðèúè, ñþç äÿ õàðèúè, Åêðàíëà þë÷öðëÿð êåôëÿðèìèçè. Áÿííàì, äàøéîíàíûì èø ìàðàüûíäà Òèêÿí ÿúíÿáèäèð åâëÿðèìèçè!.. “Ñÿí Àëëàù, ýÿë ìÿíèì íåôòèìè àïàð, Áåø ãÿïèê áîðú âåðñÿí ìÿíÿ äÿðìàíäûð, 305

Ãûçûìà áèð ùåñàá, îüëóìà áèð åâ, Ñîíðà Àçÿðáàéúàí ñÿíÿ ãóðáàíäûð!" Èòÿ äÿ áèð ñöìöê, ãóøà äà áèð ÷þï, Àíàäàí äîüóëàí êþðïÿìèç áîðúëó. Ìèëëÿòèí òàëåéè — þçýÿ ÿëèíäÿ, Áîðú àëàí áàøãàñû, àììà áèç áîðúëó! Ùàìûìûç êþùíÿíèí áèëéàðä ñåâÿíè, Áó ãàíäàë úèáëÿðäÿ ÿëèìèç èôëèú! Òÿñÿëëè çèðâÿìèç íàìóñ ñþçöéäö, Çèðâÿäÿí äöøÿíäÿí äèëèìèç èôëèú! Éàìàí ÷ÿêèíèðÿì îéóí ñþçöíäÿí, Ãîéóíó ùÿð ÷îáàí îòàðàúàãäûð. Øóøàíû, Ëà÷ûíû... áàçàð ÿùëèíÿ ßúíÿáè ìÿðùÿìÿò ãàéòàðàúàãäûð?! Ïåøÿñè äèç ÷þêöá éàëâàðìàã îëàí, Êèøè ìÿðùÿìÿòñèç þëñÿ éàõøûäûð. ßúíÿáè ïàéûíà ýþç äèêÿí õàëãûí Ïàéû ßçðàéûëäàí ýÿëñÿ éàõøûäûð!

3.II.1996

ÄÖÍÉÀ ÝÞÇßËÄÈ ÀÍÚÀÃ... Äöíéà ýþçÿëäè àíúàã, õÿéàíÿòêàð ýþçÿëäè, Ôèòíÿäè áàøäàí-áàøà ñþçöéëÿ èøâÿñèéëÿ. Íå÷ÿñèíèí ôèêðèíäÿ öìèä òîõóìó ÿêèð, Áèðèñèíèí ùàããûíû áþëöøöð íå÷ÿñèéëÿ. Úÿííÿòèí ôèëèàëû, àíúàã öðÿéè áóìáóç, Âåðäèéè áèðúÿ òèêÿ, àëìàã èñòÿéè ñîíñóç.

306

Ùàìû îíóí ãóëóéìóø àüûéëà, ãàðàñûéëà. Ùàìûíû àëà áèëèð çîðóéëà, ïàðàñûéëà Áèð ìèëéîí ãà÷ãûíûìû êîð ýþçö ýþðìÿç èêÿí, Áèð îâóú äöøìÿíèìÿ éàíûá òÿÿññöá ÷ÿêÿí, Éóðäóìó çÿáò åäÿíèí àü éàëàíû îíà ùàã, Éà áèçè ñàðñàã áèëèð, éà äà þçöäöð ñàðñàã! Ìÿíè ñîéóð, òàëàéûð ãàòèëëÿðÿ ïàé âåðèð, Éöç ìÿñúèä èíèëäÿñèí, êèëñÿéÿ ùàðàé âåðèð! Áèçèì ãàíûìûç ñóéìóø, àëèäèð áóíóí ãàíû, Áóíëàð òÿúðöáÿ éàïàí, áèç òÿúðöáÿ ñè÷àíû? Äöíéà ýþçÿëäèð, äåäèì? Áó ýþçÿëëèê éàëàíäû! Ìÿëÿê úèëäè ýåéñÿ äÿ ìàùèééÿòè èëàíäû! Éåíÿ Ñÿëèá éöðöøö, éåíÿ äÿ äèí äàâàñû Ñèâèë äþâëÿò, ïàðëàìàí, — Âàòèêàí àôòàôàñû! Îä âóðóá, éàü äà òþêöð, ýþðñöí íåúÿ éàíûðàì. Áó Àëëàù ÿìðèäèðñÿ, Àëëàùû äà äàíûðàì!

×ßÏßÐ Ùÿðÿ ÷ÿïÿð ÷ÿêèð þç áàü÷àñûíà Áèðè ñåâèíúèíÿ, áèðè éàñûíà. Áèðè äþâëÿòèíÿ, áèðè âàðûíà, Áèðè þç áîñòàíû, þç ýöëçàðûíà. Áèð äÿ ýþðöðñÿí êè, åë ñåéðÿíýàùû, ×åâðèëèá áèðèíèí áàü÷àñû îëóð. Ìèí èëëÿð òîðïàãäà àðõàéûí éàòàí, Õÿçèíÿ áèðèíèí áîü÷àñû îëóð. Áèðè Áóçîâíàíûí ãàéàëàðûíû, Ñàêèòúÿ þòöðöð þç áàëàñûíà. Áèðè Ãîáóñòàíû þçÿëëÿøäèðèð, Áèðè ñàùèáëÿíèð Ãûç Ãàëàñûíà.

307

Ýþçö äàüäàí äîéìóð, àðàíäàí äîéìóð, Ìåøÿäÿí, ãàìûøäàí, øîðàíäàí äîéìóð. Þíöíÿ íÿ êå÷èð ñàëûð ÷ÿïÿðÿ, Ùåéâàí õèñëÿòèíè, ãóë ãàéÿñèíè, Þçöíöí îëìàéàí ñÿðìàéÿñèíè Îëìàéàí àáðûíû ñàëûð ÷ÿïÿðÿ. Éàçûã äÿíèçèìèç òîð-òîð áþëöíöá, Àõûð ìÿíçèëèìèç ýîð-ýîð áþëöíöá. Òàíðûäàí áèð åëÿ ïàé êèìè ýÿëÿí, Ýóð áóëàã áèðèíèí åâèíÿ àõûð. Éîëëàðäà ýþðìöðñÿí éîë êÿñÿíëÿðè ×àéëàð äà áèðèíèí íÿôèíÿ àõûð. Ñàüêÿí àíàñûíà áàø ñÿêìÿéÿíëÿð Ãàëà÷à òèêäèðèð åë ìþùíÿòèíäÿí. Ìÿðìÿð äÿ ãàðàëûð ùàðàìëûüûíà, Ùåéêÿë äÿ ãûçàðûð õÿúàëÿòèíäÿí. Ýþéëÿð äÿ áþëöíöá, øûðûì-øûðûìäû Ùÿð ãàðûø éåð öñòÿ áèð òÿçÿ îúàã Èíñàíûí èøòàùû èòèëÿíÿíäÿ, Òàíðûíûí þçöíÿ éåð ãàëìàéàúàã. Ôåâðàë, 2004

ÁÀÊÛ Ìÿììÿä Àðàçà

Ýþçö îéóí ýÿçèð, åéø-èøðÿò ýÿçèð, Ãàíûìûç áàòäûãúà ãàí óäóð Áàêû. Áàçàð ùàâàñûíäà, ïóë èøûüûíäà Øóøàíû, Ëà÷ûíû óíóäóð Áàêû. Äöøìÿí ÿëèíäÿéêÿí éöç-éöç èñòåùêàì, Õàëãà ëàé-ëàé äåéèð áó ãîúà åùêàì!

308

Ýàï÷ûñû, ýîï÷óñó áàøûíà áÿëà. Âÿòÿí íÿ âåúèíÿ êöðñöñö âàðñà. Ùÿð ýöí ãàíûìûçà çÿùÿð éåðèäÿí Ùÿðçÿñè, ìèðçÿñè, ýöðçÿñè âàðñà! Úÿíàáû çöé òóòàí, áÿéè çöé òóòàí, Ìÿúëèñè ìèëëÿòÿ àçàð-äÿðä Áàêû. Åðìÿíè øûðìàíûð úûäûð äöçöíäÿ Ñÿí íåúÿ éàòûðñàí, àé íàìÿðä Áàêû! Àúëàðûí îâúóíäà àüçûíûí äàäû, Åâñèçèí êþíëöíäÿ ñûíàí âöãàðûí. ×þëäÿ ãóì éåéèðñÿ õàëãûí þâëàäû Íåúÿ óúàëäûðñàí áó ñàðàéëàðû. Ðóñ âåðèá éåðèíè èíýèëèñ àëàí, Áèð ïèñèí éåðèíÿ áàøãà ïèñ àëàí. Ãóúàãñûç éàøàéà áèëìÿéÿí Áàêû, Ãàðàáàü þëÿíäÿ þëìÿéÿí Áàêû! Áó äÿëè ñåâäàéà ðóùóìóç ÿñèð, Íÿ äåäè þéðÿøäèì, òîçóíäàí áàøãà, Áó íåúÿ øÿùÿðäè, ùàìûíû ñåâèð, Ùàìûíû áÿéÿíèð þçöíäÿí áàøãà. Òîéõàíà, ìåéõàíà, áåíçèí-è÷, áÿçÿí, Ìèëéîí÷ó ìèëëÿòÿ ãóë ïàéû âåðìèð. Àëûá þìðöìöçö äÿéÿð-äÿéìÿçÿ Áèð ãÿáèð éåðèíè ùàâàéû âåðìèð. Áèð îúàã éåðèíè, èëùàì éåðèíè, Áèð äóà éåðèíè, áèð øàì éåðèíè, Áèð þëöì éåðèíè ùàâàéû âåðìèð. Áóðäà öðÿéèìè ñûõäûì ùÿð äàøà, Äàøëàð äóéüóëóéäó ãàðäàøûìûçäàí. Áàêû íÿ áèëñèí êè, Õÿçÿðëÿ ãîøà Àéðû áèð ýþë äÿ âàð ýþç éàøûìûçäàí.

309

Êèì ýÿëäè êå÷èðòäè éóõàðû áàøà, Þçöíêö ãöðáÿòäÿ, ÷þðÿê ïåøèíäÿ. Äöøìÿíè óíóäóá ìÿííÿí ñàâàøàí Íèéÿ ãîïà áèëìèð áó âÿðäèøèíäÿí. Àü åâèí ýþçëÿðè ãàðà áàçàðäà Ãàðà áàçàðëàðûí áàøû Àü åâäè. Íå÷ÿ áèðèíúèíè ýèðèíú åëÿäè Éåíÿ äÿéèøìÿéÿí íàøû, Àü åâäè. Áàêû-Úåéðàíáàòàí øÿêèëëè êèòàá, Áèð éîëà ñûüûøàí éóðäëàðûì ùàíû? Áèð ìèëéîí ãà÷ãûíûí öðÿéè êàáàá Íåéíèðñÿí áó ãÿäÿð êàáàáõàíàíû? Ãÿäÿùëÿð òîããóøóð ñèëàù éåðèíÿ, Äöíéàéà îä âåðèá ãóðóéàí Áàêû! Èòÿí òîðïàãëàðà ìàùíûëàð ãîøóá Òÿêúÿ þç-þçöíö ãîðóéàí Áàêû!

ÒßÁÐÈÇÄß ÁÀÉÐÀÌ ÀÕØÀÌÛ Òÿáðèç ýþç äÿíèçèäè, Ãàðà öììàíäû Òÿáðèç. Ýþðÿð-ýþðìÿç ìÿíè äÿ Äàëüàñû ñàíäû Òÿáðèç! Àë éàíàã, ãàðà ÷àäðà Ýöë ÿëëÿð àüäû ãàðäàí, Ãàëäûðûá ìÿíè éåðäÿí ßðøÿ äàéàíäû Òÿáðèç! Íèéÿ äåäèì ñîéóãäó, Ùÿð ùàëûìäàí äóéóãäó Ìÿí úàíàìñà, î ðóùäó, Ðóùàìñà, úàíäû Òÿáðèç!

310

Áàõäû èëëÿð ÿâÿçè, Ñîðäó äèëëÿð ÿâÿçè, Ãóúäó ÿëëÿð ÿâÿçè Ìÿíÿ äîëàíäû Òÿáðèç! ×ûõûá òàðèõ ïàñûíäàí Òîé áóëóáäó éàñûíäàí, Äåìÿ ýþç ñåâäàñûíäàí Áåëÿ úàâàíäû Òÿáðèç! Öçöíÿ ÷àäðà àòñà, Áàøûíû äÿðäÿ ãàòñà, Òÿêúÿ ýþçö àçàäñà Éåíÿ öñéàíäû Òÿáðèç! Íÿ ÷ûõûá ýåäÿúÿéÿì, Íÿ áóðäà áèòÿúÿéÿì, Ýþçëÿðäÿ èòÿúÿéÿì, Ãîéìà àìàíäû, Òÿáðèç!

ÝÖËßÍ ÕÀÍÛÌÛÍ ×È×ßÊËßÐÈ Òöðê Äöíéàñû Àðàøäûðìàëàðû âàãôûíûí áàøãàíû Òóðàí Éàçãàíà âÿ ùÿéàò éîëäàøû Ýöëÿí õàíûìà

Òàíðûíûí èíñàíà áàõàí ýþçëÿðè, Ñåùèðëè àéíà, Òîðïàüûí ðóùó. ßëëÿðèí äèëñèç úàâàáû, Öðÿéèí ìÿðùÿìÿò ñàâàáû. Áèð åâèí ñóñìàç íÿüìÿñè, Ìþúöçÿ ñÿðýèñè. Ìèí èë ñîíðà äà Ðÿññàìëàðûí áóëà áèëìÿéÿúÿéè ðÿíý. Ðóùëà úàíûí áèðëèéè, Ñåâýè äåéèëÿí áèð àùÿíý!..

311

×è÷ÿê ñàíûá àëäàíäûì... Àëëàùûí áó åâÿ ëöòôöíö ×è÷ÿê ñàíäûì! Ñÿí ÷è÷ÿê áåúÿðìèðñÿí, áàúûì, Òîðïàãäà ýþç áèòìÿç! Òîðïàã Èíñàí òÿáÿññöìö ýþéÿðòìÿç. Öôëÿñÿí íÿôÿñèíäÿí ó÷àð ýþéëÿðÿ, Àù ÷ÿêñÿí, Áèð àíäà ñîëàð! Ñó ýÿðÿêìÿç áó çÿðèôëèéÿ, Áàõûøûíëà ñóëàíàð. Áèð äàìëà ýþç éàøû ãàòñàí Ãàéûäàð ñåâèíú éàüûøû êèìè, Ãàéûäàð íÿâÿëÿðèí áàõûøû êèìè. Áàðìàãëàðûí ýþéÿðèá Ýöëäàíëàðäàí, Ýþçëÿðèíäè áàõûð Íèýàðàí, íèýàðàí. Þçöí ÷àüûðìàãäàí éîðóëàíäà Ýöëëÿð ÷àüûðûð: “Òóðàí!", “Òóðàí!"

ÄÀÍÛØ, ÁßËßÄ×È, ÄÀÍÛØ Éîë ñÿíèí, éîëàã ñÿíèí. Èò ñÿíèí, éàëàã ñÿíèí. Òöðêöí äÿäÿ éóðäóíäà Éåëëÿíÿí áàéðàã ñÿíèí. Çîðà òàïûíûð äöíéà, Ñÿñèíè êèì êÿñÿúÿê? Àëëàùûí êöëÿéè äÿ Ñÿí òÿðÿôÿ ÿñÿúÿê! Ãóðä þëöá, ãîéóí ñàüäûð. Íåúÿ èñòÿéèðñÿí éàç, Íåúÿ èñòÿéèðñÿí ïîç...

312

Ãàí ÷ûõûð áîüàçûíà Íåúÿ èñòÿéèðñÿí éîç! Íÿ ÿëèíè òóòàí âàð, Íÿ äÿ àüçûíäàí âóðàí. Ñÿíèí úèëäèíÿ ýèðèá Ðàùàò éàøàéûð øåéòàí. Äöíéà ãîïóð éåðèíäÿí Êþ÷ — ãèòÿëÿð áîéóíúà. Íå÷ÿ õàëãûí éóðäóíäà Äþâðàí ñöðäöí äîéóíúà! Òÿêúÿ þëêÿéÿ äåéèë, Ðóùà, éàääàøà ùöúóì... Éåð àëòäàêû ìÿçàðà, Ãàëàäà äàøà ùöúóì!.. Àíëàò áÿëÿä÷è, àíëàò Àíúàã êöëö ýþðäöíñÿ! ×àëûø îäóíó äà äå. Áó äàüûí, áó ÷ÿìÿíèí Îòóí àäûíû äà äå! Äå, äèëèí äîëàøìàñûí, Àéàüûíäàí éåð ãà÷ûð Áóðäà ùÿð äàø, ùÿð îúàã Ìÿíÿ êþíëöíö à÷ûð. Ñÿíèí áÿëÿä÷èëèéèí Áèð ìàøûí, èêè ìàøûí Ñÿíÿ ñóñàí çèðâÿëÿð Ìÿíèìëÿ ñàëàìëàøûð. Éàçûã, þçöí áèëìèðñÿí Éàä ãàïû à÷äûüûíû… Ýÿë ñÿíÿ èçàù åäèì Íÿäÿí äàíûøäûüûíû!.. Òèáåðäà, 22.I.1998 313

ÃÀÐÀ×ÀÉ ÀÍÀËÀÐÛ Äöíéàíû òàïøûðûí Ãàðà÷àé àíàëàðûíà Íàõûø-íàõûø, èëìÿ-èëìÿ Áÿçÿñèí îíó. Òàíðûéà éàðäûì÷û îëñóí Ãàéñàã áàüëàìûø äîäàãëàðûéëà Ëàéëàñûíû îõóñóí. ...Ýåúÿ-ýöíäöç ÷àëûøàí áàðìàãëàðûéëà Úîðàáûíû ýþçÿñèí. ßòÿéèíè, êþéíÿéèíè òîõóñóí. Êå÷ÿ ñàëñûí áàøûíà ÷ÿêèá éàíäûðìàüà îúàüûíû. Àðàã÷ûíûíû òèêñèí çÿðëÿ áÿçÿñèí ãîòàçûíû, ñà÷àüûíû Áåøèê áàüû ùþðñöí áÿëÿêëÿðè áàüëàìàüà, Éàéëûã òîõóñóí Ýþçöíÿ áàñûá àüëàìàüà. Àøûëàíìûø äÿðèäÿí åêâàòîð áîéäà êÿìÿðè, Ãîéóí äÿðèñèíäÿí àüàïïàã ïàïàüû áóçëàã ãÿäÿð Ùàíñû äóéüóëàðû äåñÿí êþ÷öðñöí èëìÿéÿ, Èñòÿéÿíÿ ñåâèíú, èñòÿéÿíÿ êÿäÿð!.. Êå÷èðñèí áàðìàüûíäàí ÿðëÿðèí ãûøëûüûíû ãûçëàðûí áàøëûüûíû, éàøìàã åùòèéàúû, éà êþíöë õîøëóüóíó. Òÿáèÿòèí ìèí ðÿíýè áó ÿë÷ÿéÿ ùîïóáñà... Ôÿðìàí éàçàí ÿëëÿðèí ãÿçÿáè ñþêöëÿúÿê Áàðìàãëàð à÷ûëìàãäàí ñóàëà äþíìöø òÿòèêäÿí ÷ÿêèëÿúÿê…

314

ÄßÐÄ ÄÈËÈ Áó äèëäÿ àíëàøûðëàð óçàã-óçàã óëäóçëàð, Ïû÷ûëäàøàí ÷è÷ÿêëÿð äàíûøûð äÿðä äèëèíäÿ. Êèì êÿñèá, ùàðäà êÿñèá àüàúûí ãîëëàðûíû Êÿñèê ãîëëàð áàø-áàøà àëûøûð äÿðä äèëèíäÿ. Áó äèëèí èëê êÿëìÿñè ýöíÿøäè — îääàí ýÿëèð, Áèðèíúè ãÿì ùàâàñû — Òàíðûäàí àéðû äöøìÿê! Áóíà ýþðÿ éîëëàðûí êÿëÿôè áèð ÿëäÿäèð, Éàëíûç éîëóí ùàããûäûð Òàíðû èëÿ ýþðöøìÿê! Èíñàíûí êàèíàòà ñÿñèíè äóéóðìàüà Ýþíäÿðèëÿí ãûçûë âàë — ìóñèãèäè — äÿðä äîëó. Ùàðäà éàøàéûø âàðñà îíó àíëàéà áèëÿð, Úàíëû âàðñà, äÿðä äÿ âàð, Ùÿéàò éîëó — äÿðä éîëó!.. Àøàð ìèëéîí èëëÿðè — éåð ñþíÿð, ñÿñè ñþíìÿç, Áó äèëäè àëÿìëÿðèí òÿðúöìÿñèç, òÿê äèëè. Òîðïàüà åíäèðÿíäÿ äþíÿð ÷þðÿê äèëèíÿ, Ýþéëÿðÿ ãàëäûðàíäà ðóù äèëè, öðÿê äèëè... Íÿ âàõòäû éîë ýÿëèðÿì òàëå òàúû áàøûìäà, Äîüóøäàí þëöìÿúÿí âóðóø, ãûðüûí, ãàçàíú, èø...

315

Ùàðà ýåòäèì è÷èìäÿ éåíè áèð äèë ùÿñðÿòè, Ùÿñðÿòñèç þéðÿíäèéèì éàëíûç äÿðäèí äèëèéìèø! Äÿðä äöíéàíû êè÷èëäèð, ùàìû îíóí àúèçè, Èíñàí äèë ãîùóìóäó, àüûéëà, ãàðàñûéëà. Ñåâèíúè îúàã êèìè ãàáàüûíà åøÿíëÿð Îúàãäà áèðëÿøìÿäè, áèðëÿøÿúÿê éàñûéëà.

ÓÍÓÒÌÀ Áó äöíéàäà ùÿð êÿñèí þç êþêö âàð, Êþêäÿí ãîïàí, Àëëàùû äà äàíàúàã. Òÿê áàøûíà ãûçûë îëñóí äàø-äèâàð Þçýÿ îúàã þçýÿñèíÿ éàíàúàã Þìöð áîðúäó áó éöêöíö óíóòìà, Ìèí áóäàã îë, þç êþêöíö óíóòìà! Þç íÿôñèìèç þçöìöçÿ çèíäàíñà, Ýöíàùûíû íÿôñèíäÿ ýþð, éóðääà éîõ! Êîð èøòàùëà ñöðöëÿðèí òàëàíñà Òÿãñèðèíè ÷îáàíäà ýþð, ãóðääà éîõ! Þç ñöðöíö, þç ãóðäóíó óíóòìà, Òöðêÿ êþìÿê Áîç ãóðäóíó óíóòìà! Àòà éóðäó — äàü áàøûíäà ãàëà÷à, Ùÿð áóëàãäà áèð ìÿúëèñè ãóðóëàí. Ñÿíäÿí ñîíðà äàüëàð êèìÿ ãàëàúàã? Êèì îëàúàã î ÷àéëàðäà äóðóëàí? Î ÷àéëàðû, î äàüëàðû óíóòìà, Î ëàéëàëû äîäàãëàðû óíóòìà!

316

Ïàð÷àëàíäû íå÷ÿ éåðÿ áèð öðÿê Øûìûð äåéèë Øåéòàí êÿñäè àðàíû, Äÿðäèìèçÿ äÿðìàí òàïà áèëìÿñÿê Êèì ñàüàëäàð êþêñöìöçäÿ éàðàíû? Ùþêìöìöçö êèìëÿð éàçäû, óíóòìà! Áó íàìóñäó, áó ãèñàñäû, óíóòìà. Éöç òÿðÿôäÿí ãûúàíñà äà äèø ìÿíÿ Éåíÿ éàçäû , ýöë-÷è÷ÿêäè òîðïàüûì, Áèð ÿëèìè ãàëõàí åòäèì äöøìÿíÿ, Áèð ÿëèìäÿ àé-óëäóçëó áàéðàüûì, Ãîâóøàúàã ðóù èëÿ úàí, óíóòìà! Áèðëÿøÿúÿê Àçÿðáàéúàí, óíóòìà! Éöêñÿëÿúÿê ãîúà Òóðàí óíóòìà!

ÑÈÇ ÀËËÀÙ ÀÌÀÍÀÒÛ Òîðïàã èíñàíû óäóð, Úàíëûíû, úàíû óäóð. ßëéåòèøìÿç ýþðöíÿíè, Áÿðáÿçÿêëè òàõòëàðû, Òöñòöëö îáàëàðû, Ìèëéîíëóã ïàéòàõòëàðû, Ùÿòòà ìèíèëëèêëÿðè, Ùÿòòà çàìàíû óäóð. Òÿêúÿ ñþçö óäàììûð — Ñþç Àëëàù àìàíàòû. Íÿ ãÿäÿð áÿçÿíñÿ äÿ Äöçëÿð äàüà áîéëàíûð, Àëëàùû ýÿçÿ-ýÿçÿ Ýþç óçàüà áîéëàíûð Ðóù àéàãëàð àëòûíäà, Áàø éåðèíÿ ãàðûíäû, Äöíéà Àëëàùûí äåéèë Îíó äàíàíëàðûíäû.

317

Ùàëàëëûüû ïàñ òóòóá, Äöçëöê êþùíÿ áàéàòû Äàüëàð äóìàíäà ýèçëè, Äöç Àëëàù àìàíàòû. Ñåâýè, âóðóø, ÿéëÿíúÿ, Éåíÿ äÿ òÿëÿñèð ýöí Àñòàúà äöøöð ýåúÿ, Ñîíóíúó éóõó ö÷öí Îëñóí! Áó äà áèð èøäè Ùàããûíû ýåðè ñàéûí… Íÿ ãÿëÿáÿ ñåâèíúè, Íÿ ñàáàùäàí àðõàéûí Äîñòëàð — öçÿíýè òóòàí, Ìèíìÿëèéÿì áó àòû, Ñåâèíèí, ìÿí äÿ ýåòäèì Ñèç Àëëàù àìàíàòû!..

ÉÀÒÌÛØ ÂÈÚÄÀÍËÀÐ Ùàðäàí ýÿëèð áó çÿùÿð, áó íèôðÿò ùàðäàí éàüûð, Òîðïàã íåúÿ áÿñëÿéèð áó èëàí-÷àéàíëàðû, Ýöëöñòàí âÿòÿíèìè úÿùÿííÿìÿ äþíäÿðÿí, Äèäÿðýèí ðóùóìóçó ùÿð ýöí òàëàéàíëàðû... Àëëàù, äþçÿ áèëìèðÿì, àë ìÿíè, àïàð ìÿíè, Éàøàò øÿðÿ ñåâèíèá, çöëìÿ óëàéàíëàðû Óúà áàøëàð êÿñèëèð, äöç ÿëëÿðëÿ áÿðàáÿð, Ñåâèðëÿð áîéóí ÿéèá, êàíäàð éàëàéàíëàðû... Âåúñèç âöúóäëàðûíû ñàðàéëàðäà áÿñëÿéèá, Éåòèìëÿðèí ìöëêöíäÿí îúàã ãàëàéàíëàðû. Úÿíàá ßçðàéûëûí äà äÿéèøèëèá èøòàùû, ×èðêëè ãàíëàðû ãîéóá ñîðóð òÿìèç ãàíëàðû. Ùàíñû ùàðàé, ãûøãûðûã, ýþç éàøû åäÿð êþìÿê, Ùàíñû ñþç ñèëêÿëÿéÿð áó éàòìûø âèúäàíëàðû!..

318

ÃÎÏÑÓÍ ÌÈËËßÒÄßÍ Áó áèçèì Íàõ÷ûâàí, áó áèçèì Ìóüàí, Áó áèçèì Ãàðàáàü, áó áèçèì Øèðâàí, Ùàìûìûç áèð öðÿê, ùàìûìûç áèð úàí, Êèì äåéèð àéûðàã ñöìöéö ÿòäÿí, Àéûðìàã èñòÿéÿí ãîïñóí ìèëëÿòäÿí! Ñåâèíú äÿ áèçèìäè, äÿðä äÿ áèçèìäè, Äàøûéàí ÷èéíèìäè, äþçÿí äèçèìäè, Ìÿíèì þç Áàêûìäû, þç Òÿáðèçèìäè, Ùÿð åâ þç åâèìäè áó ìÿìëÿêÿòäÿ Àéûðìàã èñòÿéÿí ãîïñóí ìèëëÿòäÿí! Ùàìûéà ñöä âåðäè ãàéüûêåø àíà, Ìèí èë ìèí ÷àé àõûð áèð îêåàíà, Äèäìÿ áó àëîâó, ÿëëÿðèí éàíàð, Ùàìûéà ïàé äöøöá ñîí áÿðÿêÿòäÿí, Àéûðìàã èñòÿéÿí ãîïñóí ìèëëÿòäÿí! Ùàìûíûí öçöíÿ à÷ûëäû áèð äàí, Åéíè ÷åøìÿäÿíäè äàìàðëàðäà ãàí, Ùàìûíû åéíè úöð äþéäö áó çèíäàí, Éîüðóëóá ÷ûõìûøûã áó ùÿðàðÿòäÿí, Àéûðìàã èñòÿéÿí ãîïñóí ìèëëÿòäÿí! Áóëóäó éàüûøäàí, ÷àéëàðû ñåëäÿí, Àüëû êÿñÿðèíäÿí, ãûëûíúû ÿëäÿí, Òàíðûíû èëùàìäàí, íÿüìÿíè äèëäÿí, Ýþçö èøûüûíäàí, àüëû çÿùìÿòäÿí, Àéûðìàã èñòÿéÿí ãîïñóí ìèëëÿòäÿí! Êàðâàíû ýåðèéÿ äþíÿí äåéèëäèð, Ýöíÿøè ýþéëÿðäÿí åíÿí äåéèëäèð, Éöç ÷àéû áàüëàøàí ñþíÿí äåéèëäèð, Î øàì êè, àëûøûá éàíûð ãöäðÿòäÿí, Ñþíäöðìÿê èñòÿéÿí ãîïñóí ìèëëÿòäÿí!

319

ÌßÌÌßÄ ÀÑËÀÍÀ Ùÿð ýöëöí þíöíäÿ àé äèç ÷þêÿíèì, Î ýöëäÿí, ÷è÷ÿêäÿí íÿ èñòÿéèðñÿí? Îíëàð äà äàüëàðûí õèôôÿò ÷ÿêÿíè, Î ãÿëáè êþâðÿêäÿí íÿ èñòÿéèðñÿí? Î äóìàí çèðâÿéÿ éöêëÿíÿí øÿëÿ, Î àòëû Êÿðÿìè àðàéàí Ëÿëÿ, Î ãàëà ñèððèíè à÷ìàéûá ùÿëÿ, Î áàüëû öðÿêäÿí íÿ èñòÿéèðñÿí? Äàø ÷ÿêäèí, äþðä éàíûì äàøëàðà òàéêÿí, ×àé ÷ÿêäèí, þìðöìöç àõàðû ÷àéêÿí, Þçöìöç áèð ðöçýàð ãàíàäûíäàéêÿí Î þòÿí êöëÿêäÿí íÿ èñòÿéèðñÿí? ×ÿêäèí òÿðÿçèéÿ ÿéðèéíÿí äöçö, Ìþâëà äà þçöíñÿí, äÿðâèø äÿ þçöí, Úÿííÿò ãàïûñûíû äþéöðñÿ ñþçöí, Ùóðèäÿí, ìÿëÿêäÿí íÿ èñòÿéèðñÿí? Êþ÷äöìö ñà÷ûíà äàüûìäàêû ãàð, Î ãàðäà þìðöíöí ùåñàáûí àïàð. Ñóñóð ñóàëûíà úàíëû àäàìëàð, Î úàíñûç êÿñÿêäÿí íÿ èñòÿéèðñÿí? Èëùàì äà äöíéàíûí ãàéíàð ãàçàíû, Áèðèíèí îäóíà ìèíè ãûçûíûð, Êîìïöòåð éàçìàìûø ëÿëÿê éàçàíû, Î ñóñãóí ëÿëÿêäÿí íÿ èñòÿéèðñÿí? Àé ãîúà äöíéàíûí Äÿäÿ Ìÿììÿäè, Äþðäëÿð öðÿéèìäÿ ïÿìáÿ-ïÿìáÿäè, Ôàòåùëÿð äöíéàíû äöçÿëäÿììÿäè, Î éàçûã ôÿëÿêäÿí íÿ èñòÿéèðñÿí?

320

ÄÞÇÖÌ Àëëàù, äÿðýàùûíäàí ìÿíÿ ñÿáð âåð, Ãàòèëëÿð éåìëÿéÿí ùÿð ýöíÿ äþçöì. Þçöì þç åâèìäÿ ùÿáñ îëóíìàìà, Þçöì þç éóðäóìäà ñöðýöíÿ äþçöì! Èøüàëà, çöëìÿòÿ, þëöìÿ áèëìÿì, Õÿéàíÿòÿ áèëìÿì, çöëöìÿ áèëìÿì, Ãàíäàëäà ÿëèìÿ, äèëèìÿ áèëìÿì ßéíèìäÿ úÿùÿííÿì êöðêöíÿ äþçöì! Òàáóòóì áàøûíäà ýöë äåéèð ìÿíÿ, Ýöëìÿñÿì éöç ìóðäàð ÿë äÿéèð ìÿíÿ, Êèøèëÿð öéöäÿí áó äÿéèðìàíà, Íþêÿðèí ïàäøàù áþðêöíÿ äþçöì! Ýþéäÿí òÿñÿëëèìèç ýÿëèð ñþç èëÿ, Ñþçëÿ äÿ èøèìèç ÷ÿòèí äöçÿëÿ, Þìöð ãèñìÿòèíè ìèííÿòñèç åëÿ Ãîéìà òÿëõÿêëÿðèí ÿðêèíÿ äþçöì! Ãóðä-ãóø ñóâàøà åëèí úàíûíà, Ãàðäàøû ñóñàòìà ãàðäàø ãàíûíà, Éà ìÿíè áèð éîëëóã àïàð éàíûíà, Éà ãîéìà áó àõñàã òÿðêèíÿ äþçöì!

ÒßÊËÈÊ ×è÷ÿêëÿðèí ýþçöíäÿ ãóðóéóð ñîí äàìëà éàø, Áóëóäëàð ýþé öçöíö ãàðàëäûð éàâàø-éàâàø, Ýöíöí øöàëàðûíû ãàé÷ûëàéûð áèð óúäàí Òàìàìëàíìûø õàëûíûí ÿðèøèíè êÿñÿíòÿê, Äóìàí äàøàí ñöä êèìè äîëäóðóð äÿðÿëÿðè Ýþçëÿðèìè ïàìáûãëà þðòìÿéÿ òÿëÿñÿíòÿê. Ìèí èëèí õàòèðÿñè äàøà ùîïóð àí êèìè, Éàëãûçëûã þðòöð ìÿíè ãðàíèò éîðüàí êèìè.

321

Íÿ îúàã, íÿ èøàðòû, íÿ áèð èíñàí ùÿíèðè, Çàìàí îüðó ñè÷àíòÿê öðÿéèìè ýÿìèðèð Äåìÿê áó éàøàìàãäû, — öçýöí, àéðû, êèìñÿñèç, Ñèíÿí áèð áîøàëàí éóðä, ãóðóìóø, þëö äÿíèç, Ñà÷ûíäàí àñûëàíòÿê ãûðõ ãàïû àðõàñûíäà, ßðèñèí úàâàíëûüûí çÿíúèðëÿðèí ïàñûíäà, Ìèí ãàéà àðàñûíäà ìàìûðëàíìûø äàø êèìè, Èíñàí èêÿí òîðïàüà, àüàúà éîëäàø êèìè. Íÿ ýåúÿëÿð ñöáùÿäÿê ìÿíè ÿçÿí ýöíàùûì, Íÿ Àëëàù öìèäèíÿ, áèðòÿùÿð éàøàìàüûì, Íÿ äþéöøêÿí úÿñàðÿò, íÿ óíóòãàí ñÿðõîøëóã, Íÿ ñåâèíú, íÿ òÿÿññöô... Ôÿãÿò àúû áèð áîøëóã... Êàø äöøìÿí êÿñèëÿéäèì, ãîâðóëàéäûì íèôðÿòäÿí, Áèð ÿñÿð ãàëìàéàéäû è÷èìäÿ ìÿðùÿìÿòäÿí! Íÿ íèôðÿò âàð, íÿ ñåâýè, Íÿ ýþðöø, íÿ àéðûëûã, Áèð îâóú ñó è÷èíäÿ áàðìàã áîéäà áèð áàëûã! Èëàùè, ìÿí ùàðäàéàì, ùàéàíà àòäûí ìÿíè, Íèéÿ éåðèí öñòöíäÿ, éåðñèç éàðàòäûí ìÿíè, Ìàðñûí ãóðó ñÿùðàñû, éà Àé äàøû îëàðäûì, Áÿëêÿ þçýÿ ïëàíåò áóðäàí éàõøû îëàðäû! Úàíàìñà ðóùóìó âåð, ãóøàìñà ãàíàäûìû, Éîõñà êèìÿì, íÿ÷èéÿì, ùàíäàí áóëóì àäûìû? Íÿ êå÷ìèø, íÿ ýÿëÿúÿê, þìöð êå÷äè àí êèìè, Ñÿññèçëèê þðòöð ìÿíè, ãðàíèò éîðüàí êèìè!

9.IX.1999

ÁÀØ ÄÀØÛ Éàõûíëàð éàõûíäàí éàíûá éàõûëûð, Ôèêðèìè äöíéàíûí î áàøû ÷ÿêèð. À÷ûã ïÿíúÿðÿäÿí ÷àüûðûð ýöëëÿð Ìÿíèñÿ ñûüàëñûç ÷àé äàøû ÷ÿêèð.

322

Áèð öçö úàíàâàð, áèð öçö ãîéóí Àéûðà áèëìÿäèì éàñûéíàí òîéóí Âÿòÿíè àéàüà ñàëäû áó îéóí Ðóùóìó áèð ìåéäàí ñàâàøû ÷ÿêèð. Ôèêðèìè ÷àéûð òÿê áöðöéÿí íÿ ÷îõ, Êþëýÿòÿê àðõûìúà éöðöéÿí íÿ ÷îõ Ñåâèíúè ñöä êèìè ÷öðöéÿí íÿ ÷îõ Ìÿíè éåòèìëÿðèí ýþç éàøû ÷ÿêèð. Î ãÿäÿð ãàíñûçûí ãàíàäû âàð êè, Î ãÿäÿð êþíëöìö ãàíàòäûëàð êè, Î ãÿäÿð áàøûìà äàø àòäûëàð êè, Èíäè äÿ áàøûìû áàø äàøû ÷ÿêèð.

ÍÈÉß ÃÎÐÕÓÐ Áàøëàéàíäàí äîüðó äåéèá, äîüðó éàçûáñà Áó ñþç, éàçû ñûíàüûíäàí äèë íèéÿ ãîðõóð? Òàìàùêàðëàð âûçûëäàøûá ó÷óá ýåäÿúÿê, Ýþçÿëëèéè ýþç ÷ûõàðàí ýöë íèéÿ ãîðõóð? Äöíéà îíóí àòÿøèíäÿí ãûçûíûáäûñà, Ýÿëèá-ýÿëèá áèð îúàüà ãûñûëûáäûñà, Âàðëûüûíû ñàâàøëàðäàí ãàçàíûáäûñà, Èëê äþéöøäö, ñîí äþéöøäö?.. Åë íèéÿ ãîðõóð? Éà þëöìäö, éà ãàëûìäû. Éîëëàð äèðÿíèá, Îõó, ðóùóì, Úÿíýè àäëû áó çöìçöìÿíè, Ñàü îëñóíëàð äöøìÿíëÿðèì îéàäûð ìÿíè Ãàðûøãàíûí êþëýÿñèíäÿí ôèë íèéÿ ãîðõóð?

323

ßÁßÄÈ ÑÅÂÄÀ Áóíëàð... Áèð ùÿéÿòëèê äèíúëèéè óúà òóòàðëàð Òàíðû úÿííÿòèíäÿí, Õÿáÿðñèçëÿð èøòàùûíûí ãóðáàíû Ìÿíèì ðóùóìó áèëìÿç! éàøûëêÿí êþòöêëÿíÿí, éöç éàíà éàõûëìàãäàí è÷ëÿðè ÷èëèêëÿíÿí, ùàðàì ïóë, ùàðàì òèêÿ, ùàðàì íöôòÿäÿí ýÿëÿí, ÷þðÿêäÿí ñóéóíàúàí ùÿð øåé ìöôòÿäÿí ýÿëÿí, íÿ ãÿäÿð éåòèøñÿ — êàë... äöøöíúÿñè, èíàìû, äèëè, ôèêðè äÿ èäõàë, ãîðõàí — øèìøÿê ÷àõàíäà, ëåéñàí éàüàíäà ãîðõàí, ãàðàíëûã éóâàëàðäàí öçÿ ÷ûõàíäà ãîðõàí, òîðïàüûí ñåâèíúèíÿ àðõëàðû áàüëàíìàéàí, áèð ÷è÷ÿéèí ìåùðèíÿ ñûõûëûá àüëàìàéàí Ìÿíè àíëàìàç ÿñëà! Áóíëàð... ßëèìèç öñòÿ äöøìÿí ÿëè ãîéàíëàð ëàéëàñû, äóàñûíû ìèííÿòëÿ îõóéàíëàð, óíóäàíëàð, ìèíèëëèê éîëóí-èçèí äèëèíè, äöíéàéà ñûüûøìàéàí äÿðäèìèçèí äèëèíè — íÿ áèëñèí ùàðäàí ýÿëèð ýþçöìöçÿ ÷þêÿí ãÿì áó ýþéëÿðÿ áàüëûëûã, áó ñÿðùÿäñèç äöøöíúÿì, ×èíäÿí Ãîáóñòàíàúàí éàçûëû äàøëàðûìûí òîç áàñàí ýöçýöñöíö ñèëèá áàõà áèëìÿéÿí ýöíäîüàí ñåâýèñèíäÿí ùÿð ýöí äîüà áèëìÿéÿí ùàðäàí äóéñóí è÷èìäÿ éàøàéàí áþéöê ðóùó, 324

ùàðäàí äóéñóí íÿ äåìÿê áó äèäÿðýèí, áó óëó, áó éîðóëìàç òöðê ðóùó?! Îíëàðà äåéÿí âàðìû Àëòàéäàí Áàëêàíëàðà Òàíðûäàí Ñàâàëàíà, ãîïóç ñèìëÿðè êèìè óçàíàí òàðèõ éîëó ùÿëÿ êþêäÿí äöøìÿéèá áèç ýþéëÿðäÿí ýÿëñÿê äÿ, éîëó ìÿí àüàðòìûøàì, éîëëàð ýþéäÿí äöøìÿéèá. Ïàðàì-ïàð÷à áþëöíìöø, éöðöøäÿí éîðüóí, ÿçèê, àíúàã ùàããà ùàìèëÿ, éåíÿ òàðèõ éîëóíóí áÿëÿä÷èñè… Áó áèçèê! Áó áèçèê, ìÿíÿì, ñÿíñÿí... áó ýöí éîðüóí, úöññÿñèç, ñàáàù ôûðòûíà êèìè, äöíéà áîéó ÿñÿíñÿí!.. Áóíëàð... áó åòíîìöøòÿáåùëÿð áó ðåòðîêîììóíèñòëÿð, äåìîêðàò, èñëàùàò÷û, ãëîáàë÷û ôàøèñòëÿð, âÿ îíëàðûí ãóëëàðû, Àçÿðáàéúàí ñîéàäëû ùÿäèééÿ ÷îúóãëàðû Ìÿíè äóéàììàç ÿñëà! Äóéìàç äàìàðëàðûìäà äîëàøàí ãàéíàð ãàíû, Òàíðûéàúàí éîë ÷ÿêÿí áó ÿáÿäè ñåâäàíû!

2002

325

ÁÓ ÑßÍÑßÍ, ÈÍÀÍ Ñûõûúû ýöíëÿðèí ñîéóüó áèòäè, Ðóùóìà ÿë ÷ÿêäè èëûã áèð ñÿùÿð, Àüûð ùàâàíû ãîâàí òàéáàòàé ïÿíúÿðÿëÿð, äÿíèçèí äóðó ùàâàñû, èëê úöìëÿñèíè éàçàúàüûì éàçû äöíéà äîüóëàúàã çÿððÿ äóéüóäàí… Áó ñÿíñÿí, èíàí... Éîë÷ó, áó êîìàíûí éàíûíäà þòìÿ, Àëìàñû ýþéëÿðäÿ íàüûëäû, äèíëÿ! Ãîé øåùëè ÷ÿìÿíÿ äöøñöí ÷ÿùëèìèí, Äèâàðëàð èñèíñèí ùÿðàðÿòèíëÿ. Áèðúÿ áàõûøûíäàí éàíàúàã îúàã, Ùÿð øåé ãàéûäàúàã èëêèí ðÿíýèíÿ, Ýöëëÿð à÷ûëàúàã ýöë äîäàüûíäàí Áó ñÿíñÿí, èíàí... Áèð àç ìöðýöëöéäöì, áèð àçúà éîðüóí Éöêöì áèð êàðâàíûí éöêöéäö àììà. Ùÿð ýöí äþðä éàíûìäà åâëÿð óúàëûð, Ìÿíèìêè ãóðóúà ùþðýöéäö àììà. Î äà êè, áèð àçúà éåðäÿí àøàüû, Êèðÿìèò ýÿðÿêìÿç, äàìû òîðïàãäàí… Êèìäè “òÿçÿ" åâÿ êþ÷ìÿéÿ ãîéìóð? Áó ñÿíñÿí, èíàí... Ìÿí êè, èñòÿéèìèí éàçûíäàéìûøàì, Íÿéìèø äöíéàìûçû ãÿôèë ñàðàëäàí. Öðÿê ñîéóéàíäà íÿ ôÿðãè âàðìûø Î ìÿðìÿð ñàðàéûí òîðïàã ñàðàéäàí. Áàüëà ãàïûëàðû, êÿñ áó éîëëàðû, Ùÿáñ åëÿ, áóðàõìà ìÿíè éàíûíäàí. Ñèððèíè ýÿçèðäèì þëöìñöçëöéöí. Áó ñÿíñÿí, èíàí!

326

ÉÀØÛÍÛ ÄÅÌß Òÿíçèëÿéÿ

Àä ýöíöí ìöáàðÿê ñåâíúèì, äÿðäèì Áó ýöíÿ ÿí ýþçÿë äóéüóìó âåðäèì Ñþçöì ýöë-÷è÷ÿêäè, éîëóìà ñÿðäèì, ×è÷ÿê éàøûíäàñàí, éàøûíû äåìÿ! Áÿëêÿ áàùàð ýÿëäèí, áÿëêÿ ãûø ýÿëäèí, Áÿëêÿ ìÿçàðûìà ñîéóã äàø ýÿëäèí, Íÿ çàìàí ýÿëäèíñÿ ìÿíÿ õîø ýÿëäèí Èñòÿê éàøûíäàñàí, éàøûíû äåìÿ! Ùÿñðÿòèì ñåë èäè — àõûíû ñÿíÿ, Íÿ ãÿäÿð íÿüìÿì âàð, îõóíóð ñÿíÿ, Ýöëöí ëÿ÷ÿéè äÿ òîõóíóð ñÿíÿ, Êþâðÿê éàøûíäàñàí, éàøûíû äåìÿ! Ýöíÿø øÿôÿãèíäÿí åíäèðèá áÿëêÿ, Ìÿíè áÿõò àòûíà ìèíäèðèá áÿëêÿ, Àëëàù úÿííÿòèíäÿí ýþíäÿðèá áÿëêÿ, Ìÿëÿê éàøûíäàñàí, éàøûíû äåìÿ! Ãàíûìû ãàéíàäûð ÿòèðëè éàòàã, Ðóùóìó äèíúÿëäèð áó åâ, áó îòàã, Ñèððèìè îõóéàí, äÿðäèìÿ îðòàã, Êþìÿê éàøûíäàñàí, éàøûíû äåìÿ! Ñåâýè éàøàéûðñà, èëèí ôÿðãè éîõ, Êþíëöì ñÿíèíäèðñÿ, äèëèí ôÿðãè éîõ, Ñèíÿìäÿ, ñèíÿíäÿ, ýÿëèí, ôÿðãè éîõ, Öðÿê éàøûíäàñàí, éàøûíû äåìÿ!

28.XI.1996 327

ÙßÉÀÒ ÑßÑ ÈÌÈØ Äóò... äóò... äóò... Òåëåôîíóí î áàøûíäà Íàìÿëóì áèð áîøëóã ßëàúñûç ñöêóò... Ñàíêè î äîüìà åâäÿ Íÿ ùàé âåðÿí îëóáìóø, Íÿ äàíûøàí, íÿ ýöëÿí, Ñàíêè ñîí àíëàðûìäû Òåëåôîíóí ñÿñèéëÿ Éîõëóüóíà òþêöëÿí. Öðÿéèì àòëàíûð ëàë ãàðàíëûüà Èëê äÿôÿ äóéóðàì Ùÿéàò — ñÿñ èìèø. Èëàùè, áèð àíäà èòäè ùÿð øåéèì Ñÿùÿð äÿ, àõøàì äà ëàï ÿáÿñ èìèø! Ùàðàéìûø, ôÿðéàäìûø áó äöíéà þçö, Ìÿí ñÿñèí è÷èíäÿ éàøàéûðìûøàì. Èëê äÿôÿ öçöìäÿ þëöì ùÿíèðè, ðóùñóç ãàëàí ýÿçÿðè äàøàì! Öñòöìÿ éûðòûúû äàëüàëàð ýÿëèð, Ñîíñóç ãàðàíëûãäà àçäû ýÿìèì äÿ ßí øèðèí ñþçëÿðèì ñÿíÿ éåòìÿäè ×àòäûðà áèëìÿäèì ýèëåéèìè äÿ... Éàëâàðûá äåéÿðäèì: ãàéòàð î ñÿñè 328

Áàðû éàøàìàüà ùÿâÿñèì îëñóí. Ìÿíèì ýèëåéèì äÿ ñåâýèéëÿ äîëñóí “Èíñàôñûç" äåìÿéÿ áèð êÿñèì îëñóí... Äóò... äóò... äóò... Þëöìäÿí áåòÿð áèð ñöêóò...

ÁßÄÀÙßÒßÍ Íàõ÷ûâàíäàí Ùöñåéí Úàâèäèí ìÿãáÿðÿñèíèí à÷ûëûøûíäàí ãàéûäàðêÿí òÿééàðÿäÿ áó ìöíàñèáÿòëÿ ùÿðÿ áèð áÿíä äåìÿëèéèäè. Ìÿí äÿ äåäèì:

Óëó Òóðàí — óëó íèééÿò Ùàããà âàðà áÿøÿðèééÿò, Ó÷óø éåðèí ÿáÿäèééÿò — Ìÿðìÿðëÿøÿí ãàíàäñàíìû? Ñàðû øåéòàí þëäö, äÿäÿ, Çàìàí ìÿíÿ “ýöë" äåìÿäÿ, Òöðêöí àòû êèøíÿìÿäÿ, Àò öñòöíäÿ ìóðàäñàíìû? Áèð óëóñóí òîéó, éàøû — Òàíðûäàí àëíûìäà éàçû. Ìÿëÿêëÿ øåéòàí àðàñû — Ùÿð ñþçö êàèíàòñàíìû?

Íß ÂÀÐ Øàõòà ýÿçèð øàùëûã ãóøó Áó ñîéóã ãàíëàðäà íÿ âàð? Áèç Àëëàùûí âóðóëìóøó, Áÿñëÿíìèø úàíëàðäà íÿ âàð?

329

Ìèíäèê õÿéàëûí àòûíà, Ãîíäóã íàüûë ãàíàäûíà. Áàø âóðäóã éåðèí àëòûíà ßñêè çàìàíëàðäà íÿ âàð? Êþùíÿëìÿéÿí ÷óõàñûíäà Äàø àñûëûá éàõàñûíäàí, Ãàðà òîðïàã — ãàðà çèíäàí Ýþéäÿ, äóìàíëàðäà íÿ âàð? Þìöð âàð þëöìäÿí áåòÿð, Óçàíäûãúà äóçó èòÿð, Áó éàíëàðäàí äîéäóã, éåòÿð, Ýþðÿê î éàíëàðäà íÿ âàð?

ÈÑÀ ÙßÁÈÁßÉËÈÉß Áó ÷àëûøàí ÿëèìèç, áó äàíûøàí äèëèìèç Áó äàüûëàí éóâàìûç, áó äþçöìëö åëèìèç, Ùÿð øåéè ùþêìö èëÿ áþëöáäö àäèëèìèç — Óúà ñàíäûüûí àë÷àã, ìöäðèê äåäèéèí íàøû. Ãûçûëûí öñòöíäÿñÿ èíàíìà ãûçûë ãàíà Îðìàíëàð áàüûøëàñàí ÷þïöíÿ ãûçûðüàíàð Ãûñûð áÿðÿêÿòèíè âåðèáäèð ãûñûðëàðà Áèçÿ ñÿùðà èëûüûìû, ëàë ÷þëëÿðèí áîç äàøû. Éà äÿíèç ëÿíýÿðäÿ îë, ýþçëÿðèíäÿ äàí éåðè Éà ñèíÿí ùÿäÿô îëñóí, þìðöí äöøìÿí ÷ÿïÿðè Éåíÿ äÿ áàøûí öñòÿ èõòèéàðëû ñÿðñÿðè Äàéàíäûðûð áèçè äÿ íàäàíëàðëà éàíàøû. Áó îúàüà ÷îõ óéìà, éàõûíëàøñàí éàíàðñàí, Þç ðóùóíà ýöâÿí êè, îðäà øÿðäÿí êÿíàðñàí. Ìÿíäÿí ñîíðà ãöðóðëà, ýþç éàøûéëà àíàðñàí Äîüìàëàð è÷èíäÿ äÿ äóéóëìàéàí ãàðäàøû…

330

ÊÞ×ÌßÐßÌ Ìÿí áó éóðäóí áîç ñÿð÷ÿñè îëìóøàì, Ëàï úÿííÿòäÿí âÿäÿ ýÿëÿ, êþ÷ìÿðÿì! Áÿõòèìèçÿ éà äöíéàíûí àüàñû. Éà àüûëñûç ýÿäÿ ýÿëÿ, êþ÷ìÿðÿì! Ïàë÷ûüûéíàí, ÷àìûðûéíàí éàøàðàì, Áèð êöíäÿëèê õàìûðûéíàí éàøàðàì, Àüàúäàêû ìàìûðûéíàí éàøàðàì, Þëöì ìÿíÿ ùÿäÿ ýÿëÿ, êþ÷ìÿðÿì! Íÿ îëñóí êè, ùÿð éåð áóðäàí àáàäàí, Ùàìû ãà÷ûð ñàâàø àäëû âÿáàäàí, Áàøûìûçà òóðï ÿêÿí áó Áàáàäàí Ñîíðà äà áèð äÿäÿ ýÿëñÿ, êþ÷ìÿðÿì! Áèç áåëÿéèê... äÿðäèìèç ìèí, ÷ÿêÿí áèð, Îüðó ñàéñûç éåéÿí éöçäöð, ÿêÿí áèð... Áèð áàøûì âàð, áó ìÿäÿíè ÷ÿêÿììèð, Áàø éåðèíÿ ìÿäÿ ýÿëñÿ, êþ÷ìÿðÿì! Äèðè ðóùóì äèäÿðýèíëÿð éàíûíäà. Èëùàì ïÿðèì ÷þëëÿðäÿ, ÷èò äîíóíäà, Áó ÷èë÷ûðàã øÿùÿðëÿðèí ñîíóíäà Çöëìÿòõàíà Áÿðäÿ ýÿëñÿ, êþ÷ìÿðÿì! Ýåäèá ýþðäöê Íéó-Éîðêó, Ïàðèñè, Ãóúàã à÷äû ãöðáÿòèí éöç ïÿðèñè, ×îõ äà øàèð ýþçÿëëèéèí ùÿðèñè, Éàøàíàíëàð áèð äÿ ýÿëñÿ, êþ÷ìÿðÿì! Áàùàð ýöëñöí òèêàí òóòìóø ýöëöìëÿ, Áÿõòÿâÿðÿì ýþçö éàøëû åëèìëÿ, Ýåúÿ-ýöíäöç äþéöëñÿì þç ÿëèìëÿ, Ýþçëÿðèìÿ ïÿðäÿ ýÿëñÿ, êþ÷ìÿðÿì!

331

ÌÈËËßÒßÌ ×ÿêèë òîðïàüûìäàí, åé éàüû äöøìÿí, Ìÿí øåéòàí öìèäèí öçÿí ìèëëÿòÿì. Äöíéàíû öñòöìÿ ãàëäûðäûí, éåòÿð, Äöíéàíûí äÿðäèíÿ äþçÿí ìèëëÿòÿì! Ãÿäèìëèê óéäóðäóí, ùàìûñû éàëàí, Ðóùóìà ÿë àòäûí, þç ðóùóí òàëàí, Ãîéíóìäà ãûâðûëàí àé øàùìàð èëàí, Ìÿí èëàí áàøûíû ÿçÿí ìèëëÿòÿì. Òàðèõ éàðàäàíàì, éàëàí éàçàíñàí, À÷ûã îêåàíàì, áàüëû ãàçàíñàí, Òîðïàã áåúÿðÿíÿì, ãÿáèð ãàçàíñàí, Ãÿáðè àéàã òóòóá ýÿçÿí ìèëëÿòÿì… Äöçìÿ ãàáàüûìà ÷îïóð äàøëàðû, Ñÿñëÿñÿì äèêÿëÿð äàü ãàðäàøëàðûì, Èñòÿñÿí òàðèõè áèð äÿ áàøëàðàì, Ìÿí äóðüóí ùÿéàòäàí áåçÿí ìèëëÿòÿì! Áó øåéòàí ÷þì÷ÿñèí äóðìàäàí ôûðëà, Þçöíö ùåñàáà âóð äà ñûôûðëà, Ìÿíèì áàðìàüûìäà äöíéà ôûðôûðà, Ýöí áîéó, Àé áîéó ÿñÿí ìèëëÿòÿì. Î éóíàí ãàðäàøûí, î ðóñ ãàðäàøûí Âåðäè ãîëòóüóíà ãàðïûçû, äàøû, Áèðúÿ ñÿíÿòèí âàð, î äà áàø äàøû, Ìÿí äàøû ìåùðàáà äöçÿí ìèëëÿòÿì! Ðóùóì ýþéäÿí ýÿëèð, î äà êè ùàãäû Ùàããû ýöúñöç áèëèá ýöëìÿê ýöíàùäû Ýÿëÿúÿê úÿçàíû ÷ÿêìÿéèí âàõòû Ùåñàáû àõûðäà êÿñÿí ìèëëÿòÿì.

332

ÙÀËÛÌÛ ÑÎÐÌÀ Åëäàð Ìàíñóðîâ áÿñòÿëÿéèá

Íÿéè èòèðìèøäèì, íÿéè ãàçàíäûì, Ùàðäà øàõòà âóðäó, ùàðäà ãûçûíäûì? Áàùàðäû, ïàéûçäû? — Ùàëûìû ñîðìà! Òàëåéèì íÿ éàçäû? — Ùàëûìû ñîðìà! Âÿòÿíèì éàðàëû, åëèì éàðàëû, ×è÷ÿéèì éàðàëû, ýöëöì éàðàëû Ãà÷ãûíàì, êþ÷êöíÿì — Ùàëûìû ñîðìà! Ñûõ ìÿíè êþêñöíÿ — Ùàëûìû ñîðìà! Éàðûì÷ûã öðÿêëÿ — ñåâýèìèç ùàðàì, Ìÿí áåëÿ ñÿàäÿò àðçóëàìàðàì Øÿùèäÿì, èòêèíÿì — Ùàëûìû ñîðìà! Ãèñàñ ýöíöíÿúÿí — Ùàëûìû ñîðìà!

ÌßÍÄßÍ ÑÀËÀÌ ÑÞÉËß Ìÿíäÿí ñàëàì ñþéëÿ! Êèìÿ? Ùå÷ êèìÿ! Äàùà î éåðëÿðäÿ êèìñÿì ãàëìàäû. Äàùà ýöíåéëÿðäÿ ñàðàëàí çÿìèì, Õûðìàíäà éàðûì÷ûã êèñÿì ãàëìàäû. Àëà éàéëàãëàðà ãàíàäëàíìàüûì Ãûðîâëó ãûøëàüà òÿäàðöêöì éîõ. Àðõû áàüëàíìàéûá áîñòàíëàðûìûí Òÿçÿ éóðä éåðèíäÿ òÿçÿ ùþðýöì éîõ!

333

Àëìàñû äöøìÿäè íàüûëëàðûìûí, Ö÷ÿ äÿ øÿðèêäè, áåøÿ äÿ øÿðèê. Äöíéàíûí ýöíÿøè, ýöíäöçö òÿêðàð, Òÿêðàð îëóíìàéàí òÿêúÿ áèçëÿðèê. Ìÿíäÿí ñàëàì ñþéëÿ, ìÿíèì îëñà äà, ßñëèíäÿ ìÿíèìêè îëìàéàíëàðà ×îõäàí òîðïàãëàðà ãàðûøûá ýåäÿí Àíúàã õàòèðÿñè ñîëìàéàíëàðà! Ôÿñèëëÿð ãàéüûìà, äóéüóìà îðòàã Áàùàð òÿðàâÿòè, ãûø äþçöìö âàð Éàõøû êè, äöíéàäà èíñàíà ÿâÿç Àüàú åòèáàðû, äàø äþçöìö âàð. ×è÷ÿêäÿí íàõûøëû ãÿáèð äàøëàðû Íÿ éîëà áîéëàíàð, íÿ ñÿíÿ áàõàð, Ñàëàì äå, öçöíÿ áàõìàç áó äöíéà, Àíúàã òÿìèçäèðñÿ ñÿñèíÿ áàõàð... Ìÿíäÿí ñàëàì ñþéëÿ, áåøèéèì öñòÿ ×àéëàðû ñàç êèìè ÷àëäûðàíëàðà, Äàüëàðäà íÿñëèìèí íèøàíÿñèòÿê Íàìóñ ãàëàëàðû ãàëäûðàíëàðà. Ìÿíäÿí ñàëàì ñþéëÿ, éóðä éåðëÿðèíäÿ Ùÿëÿ îõóíìàéàí ëàë éàçûëàðà, Òöñòöñö ðóù êèìè ó÷àí åâëÿðÿ, ×îõäàí à÷ûëìàéàí äàðâàçàëàðà. Î ãîúà ïàëûäûí êþëýÿñè ìÿíèì ×îõ äà êè, ýÿäèêäÿ éàëãûçäû, òÿêäè. Ñöáùöí éåëëÿðèíÿ ìÿíäÿí ñàëàì äå, Áöòöí öíâàíëàðà éåòèðÿúÿêäèð. Ìÿíäÿí ñàëàì ñþéëÿ, î ãîúà äàüëàð Ñÿíÿ äÿ ãîéíóíäà þç áàëàì äåéÿð. Øöêöð êè çèðâÿëÿð þç éåðèíäÿäèð — Áèð ñàëàì äåéÿíÿ éöç ñàëàì äåéÿð!

334

TANRI IØIÜI Áèð êþêöìöç äîüóäàäû, Áèð êþêöìöç ýöíáàòàíäà Áèç òàðèõèí éîëäàøûéûã Äöíéà áîéäà áèð âàòàíäà Ìèí ñàâàøûí àüðûñû âàð Äàìàðëàðäà úîøàí ãàíäà Çÿùÿð îëäó ãÿäÿðèìèç È÷äèê Òàíðû èøûüûòÿê Þëöì êÿñäè éîëóìóçó Êå÷äèê Òàíðû èøûüûòÿê! Éàêóòëàðäàí öçö áÿðè Áèð ãàðäàøäû éàõûí-óçàã, Òöðê, àçÿðè, òöðêìÿí, òàòàð, Þçáÿê, áàøãûðä, ãûðüûç, ãàçàõ... Êèì àðàíû êÿñÿúÿêñÿ Áó ñàâàøû óäóçàúàã Éåíìÿê ö÷öí äîüóëìóøóã, Ñÿðòèê Òàíðû èøûüûòÿê! Áèð áàáàíûí þâëàäûéûã, Òöðêöê Òàíðû èøûüûòÿê! Ãîé éàí-éàíà äàëüàëàíñûí Áèð ìèëëÿòèí áàéðàãëàðû Ýöíÿø áèçÿ áåøèê îëóá Õàòûðëàéàã î ÷àüëàðû Àëàã äöøìÿí úàéíàüûíäàí ßñèð äöøÿí òîðïàãëàðû Øÿùèäëÿðÿ ñàëàì âåðÿê Ñîðàã Òàíðû èøûüûòÿê, Î éóðäëàð êè, áèçè áÿêëÿð Âàðàã Òàíðû èøûüûòÿê!

335

ÌÖÍÄßÐÈÚÀÒ Þí ñþç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 Òàíûìàã èñòÿñÿí Âÿòÿí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Êÿíäèìèçèí ãûçëàðûíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Éàðäûìëû éîëëàðûíäà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Çèðâÿíèí äÿðäè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Òàíûìàã èñòÿñÿí. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Ñåâýèì, ñåâèíúèì Éîëëàðûìûç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Ìöãÿääÿñ àäÿòëÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Áèð ìàùíû îõóéóð êÿíä ýþçÿëëÿðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 Õàòèðÿ ãàòàðû. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Ðÿããàñÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 Ñÿíäÿí êöñìöøÿì. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Òÿçÿ ïÿðäÿ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Ìÿíè ñåâèðñÿíñÿ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Éîõëàìà. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Õÿáÿð ýþçëÿéèðÿì Õÿáÿð ýþçëÿéèðÿì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Ýåðè äþíìÿëèéèê. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Áèð ãàðûø Âÿòÿí òîðïàüû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Ãàí éàääàøû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Éàðäûìëûíûí äàüëàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Àíàéà ìÿêòóá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Õîøáÿõò îëìàã. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 “Éàíàð è÷èí-è÷èí áèð åøãèí ãÿìè...” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Ýÿíúÿ ãàïûñû Øàèðëèê íÿéèìÿ ýÿðÿêäèð ìÿíèì? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 ßëÿê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Ñÿòòàð Áÿùëóëçàäÿ êö÷ÿñè ùàããûíäà øÿùÿð ñîâåòèíÿ à÷ûã ìÿêòóá . . . . . . . . . 43 Øÿùÿð êÿíàðûíäà. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 336

Áó úàâàí éàøûìäà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Ñàëàì, Ýÿíúÿ ãàïûñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 Íÿéÿ ýÿðÿê áåëÿ ãàðäàø . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 È÷èìäÿêè äÿðä àüàúû. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 Ñÿíÿ óúãàð ñþéëÿäèëÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 Ýÿðÿê áèç áàúàðàã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 Áàøûíû àøàüû ñàë, èøèíè ýþð. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 Ì.ß.Ñàáèðèí ìÿçàðû öñòöíäÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 Áàðûøûã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 Åâÿ ãàéûäàðàì. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 Áîø ãàëìûø éóâàëàðà äÿéìÿéèí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Ìÿêòÿá çÿíýè. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 Ìÿêòÿá éîëëàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Àò ùàããûíäà èêè ÿôñàíÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 1. Êÿùÿð àò âÿ ñÿàäÿò. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 2. Òàëå ãèñìÿòè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Ãîúàëàð ïàéûçäà òàõûë ÿêÿðäè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 Áè÷èí íÿüìÿñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 Àòàìûí ÿëëÿðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 Áèðèíúè-ñîíóíúó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Àíàëàð àüëàìàñûí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 Ö÷ àääûì éåð àéûð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 Áèð øàì éàíäûðàðñàí. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 Äàëûìúà àüëàìà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 Ýÿëñÿéäè. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 Êðûì ìàùíûëàðûíäàí. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 I. Éåòèì àäëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 II. Ìÿíÿ òîõóíìà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 Ñàü îë, àíà äèëèì Ñàü îë, àíà äèëèì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Ðóùóìóç ñÿðùÿäñèç îëäóüó ö÷öí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 Éóðäóìóí ÿí ýþçÿë íÿüìÿñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 À÷ûëàí éîëëàðûí ìàùíûìû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 Äîüìàëûã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 Òàðèõè éàðàäàíëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 Ãîïóç ñÿñè, Øàìàí äóàñû. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 Òÿðúöìÿ÷èìÿ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 Éàíäûðàð ìÿíè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 337

Ãàðà äóðíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 Öðÿéèí ìþúöçÿñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Øàèð ùåéêÿëëÿðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 Áèð ñÿñèí ýöúö . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 Éûüûáëàð öçöìöçö . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 Þçöíö þéìöð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 Éóðäóìóí ãèñìÿòè. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 Áèð áÿñòÿêàðà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 ×åøíèëÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 Àíàìûí äóàñû. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 Ãàðàýèëÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 Àíàìûí ìÿêòóáó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 Âÿñèééÿò. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 Éîëóí éàðûñûíäàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 Óíóò ìÿíè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 Ãàéûòìà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 Ýÿðÿê äåéèëñÿí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 Áàüûøëà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 Áó éóðä ìÿíÿ òàíûø ýÿëèð. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 Ôðàíñà éîëëàðûíà äåéèëìèø øåèðëÿðäÿí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 Ñåí-Äåíè êö÷ÿñèíäÿ ýåúÿ ýÿçèíòèñè. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 Ýþçÿëëèê èëàùÿñè èëÿ ýþðöø . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 Ãàí éàääàøû Þëöìñöç çÿùìÿò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 Ýöíÿøèí êþìÿê÷èñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 Áèð àáèäÿ öñòöíäÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 Âàõòû éåòèøÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 Êèøè þìðö . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 Èëùàìëû ÷àüûìäà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 Éàøàìàã èíàäû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 Éàðïàã éàüûøû. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 “Áèð ýöí äîäàüûìäà...” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 Êÿíäÿ ãàéûäàðàì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 Éàé ùÿñðÿòè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 Èñòèñóéóí ñÿùÿðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 Äàüëàðäàí äàüëàðà äàíûøûí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 Íàçèì ùèêìÿò éîëó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 Ýöíäöçöì ýþçëÿéèð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 338

Ýöíÿáàõàí çÿìèñèíäÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 ßëàú íÿäèð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 Ïîëøàäàí áèð éàðïàã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144 Àìåðèêà ìöüÿííèñè Éåëåíà Õåéìóðà. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144 Àéðûëûüûí äèëèíè þéðÿíèðÿì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 Ãîâóøà áèëèì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 Áèðèìèç ñàü ýþçöê, áèðèìèç ñîë ýþç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 Ýèçëè ñÿñ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 “Áó ÷ÿìÿíäÿ áèð ÷è÷ÿê âàð” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 “Éóéóðñàí ñà÷ûíäàí þïöøëÿðèìè” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 Áàðûøà áèëìèðÿì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 Õÿáÿðñèç ýåòìÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 Ìèí èëëÿðèí ùÿñðÿòè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 Öçö ñÿíÿ éàøàéûðàì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 Ñÿíè ýþçëÿéèðÿì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 “Éåíÿ äÿ òÿê ãîéóá ýåäèðÿì ñÿíè” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156 “Õîøáÿõò îë” ñþéëÿäèí. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156 Áåëÿ éàøàéûðàì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 Êÿïÿíÿê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158 Äöíéà ýþçöìäÿí äöøöá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 Úàâàä õàí (ïîåìà) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 Þëÿíäÿ áàéðàüà áöêöëÿúÿéÿì Áó ãûëûíú äà ñÿíèí, áó äàø äà ñÿíèí. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 Íÿüìÿì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180 Þëÿíäÿ áàéðàüà áöêöëìöðÿìñÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182 Øàèðëÿðÿ áîðúóìóç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 Éóðäóí áàéðàüû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 Éàçûëìàìûø øåèðëÿðèì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186 Áÿõòèéàð, ßëè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187 Þëÿí ãîðõóìóç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188 Òîíãàë èéè. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 Àúû õàòèðÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191 “Àçÿðáàéúàí” ãÿçåòèíÿ ýþçàéäûíëûüû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192 Þëöìöí ýþðöøöíÿ ýåäÿí ãûç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194 20 Éàíâàð õàòèðÿñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196 Ãîðõóì ãàëìàäû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197 Çèðåù. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198 Ìÿí äåìÿäèì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 339

Ñèç íÿ óìóðñóíóç áó ýåäèøàòäàí. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201 Òÿáðèçëÿ ýþðöø . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202 Øåðäÿí êöñìöøÿì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 Áèð ýöí ìÿí äÿ ýåäÿúÿéÿì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204 Àëëàù áó ìèëëÿòäÿí íÿ ÿñèðýÿéèá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206 Áó, àäè ìèëëÿò äåéèë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207 Õîúàëûäàí ñîíðà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208 Äöøìÿí ÿëèíäÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210 Ùåéèô . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211 Áèð ÷èáèí âûçûëòûñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212 Ãàéûò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214 Íÿáè Õÿçðèéÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216 Àéäûí Ìÿììÿäîâóí äÿôí ýöíöíäÿ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217 Õÿëèë Ðçàéà ìÿðñèéÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218 Éàäëûã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220 Áèð þìðö ÿðèòäèê. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221 Òÿíùàéàì, òÿêÿì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222 Äöíéà äèëè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223 Þëöìöíö óíóäàí êèøè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224 Áèð ìöÿëëèìÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226 Þç ñþçöí èëÿ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226 Ñþç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227 Ýèëåé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228 Äþðä äèâàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228 Þìðöí ñîí ëèìàíû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229 Àíàì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230 Àíàìà øåèð éàçàðäûì. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 Þëöì — ýþðöø . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232 “Éîëóìà äöçöëöá, ãàðøûìà ýÿëÿí” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233 Ãàéòàðà áèëñÿéäè. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234 Ìÿüëóáèééÿò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235 Äöíéàäàí óìäóãëàðûì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236 Þëöì äÿ áèð èøäè. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237 Ñåâýèëèìèí ÿëëÿðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238 “Ãàðàíëûã öñòöìÿ åíèð äàø òÿêè” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239 Òöðêèéÿ äóéüóëàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239 1. Èáðàùèì Áîçéåë âÿ Çåéíÿëàáäèí Ìàêàñà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239 2. Èêè öðÿêëÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240 3. Èñòàíáóëóí ãûçëàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242 Êûïðûñäà èëê ñÿùÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243 340

Ýåðèéÿ áèëåòèí éîõ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244 Ýþéäÿí ýÿëÿí ãîíàã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245 Åùðàì. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246 Äöíéàíûí à÷àðëàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246 Âÿòÿíè ö÷öí äóà åäÿí ãûç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248 Áàêû ãÿáóë åëÿìèð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249 Çàìàí ìÿíäÿí êå÷èð. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249 È÷èìäÿêè äÿðä àüàúû Òîðïàãäàäûð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251 Ìÿí ùàðà ãà÷ûì. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252 Áóëàã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252 Ýþçöìäÿ ãàëäûí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253 Áó éàç éàüûøû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253 Íèéÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254 Ãàð éàüàðäû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255 Äöíéà ãÿäèì äöíéàäû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256 Éîõóøà äîüðó. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257 Ýåäèð — ýåòñèí, ãàëûð — ãàëñûí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257 Ïàéûçëà áèðýÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258 Öçöíÿ âóðìàç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258 Þçöí áèëèðñÿí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259 Ñÿíÿ éîâóøìàðàì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259 Òàëåéèìëÿ áàðûøìàüûì. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260 Ýöëëÿðè äÿ ýþçëÿðèìëÿ þïöðÿì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261 Éàïûøìàç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261 Âÿòÿí ìÿíÿ ÿë åëÿäè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262 Äàüëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263 Éàéëàã éîëóíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263 “Þç è÷èìäÿí ýåúÿ-ýöíäöç òàëàíäûì” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264 Éîëëàðûì. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265 ßëÿñýÿð îúàüûíäà. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265 Áèð èúëàñûí îâãàòû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266 Ãàéûäàí äåéèëÿì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267 Àäûíà áÿíçÿéÿ áèëÿðñÿíñÿ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268 Áàêûéà çÿíý âóðäóì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269 Ñÿíèí ýþðöøöíÿ ýÿëìèøÿì. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269 Äþçÿ áèëìèðÿì. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270 Ñÿùÿð éåëèíÿ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271 341

Íÿ ñþéëÿéèì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271 Ñîíó áàøäàí éàøàéàíàì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272 Ñåâÿí äåéèë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273 Ìÿí ñàðâàíàì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274 Àüëà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274 “Àõûð êè, ùÿñðÿòèí ñîéóéóá îäó”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275 Ãÿäÿðèì. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275 Ãîðóñóí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276 Àéûð áèçè. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277 Ñþçöíìö ãàëìûø . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277 Ìÿíÿ ãàëàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278 Ñûíìà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279 Áàõà áèëìèðèê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280 Àéðûëûã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280 Äàø . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281 Éóìðóãëàð ÷è÷ÿê à÷ûá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282 Âóð ýöëëÿíè. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283 Þëöìÿ äîüðó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283 Âàõòû äåéèë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284 Òàïøûð ìÿíè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284 Äàüäàí äàíûøà áèëìèðÿì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285 Öçöìÿ äóðóð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285 Ìèêàéûë Àçàôëû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286 Éàðäûìëûéà äþíÿðêÿí. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287 Äàüëàðà ãîâóøóðàì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287 Ñîí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288 Âèäà ãàáàüû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289 Ýåòìÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289 “Ñûíäûð ãàíàäûìû” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290 Ìÿíè íèéÿ áóðàõäûí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291 Ýþçöíö éóìäóíìó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291 Áàõìà ìÿíÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292 Áó ýåúÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293 “Õÿáÿð ýÿëìÿç ñÿùÿðèìäÿí...”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293 Òàíðû èøûüû Øàèðëèê äÿáäÿí äöøöá. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295 Ñàâàø øåðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296 Þëöì ìÿäùèééÿ÷èëÿðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297 342

Òàíðûéà ãîâóøìàã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298 Øÿùðèéàðûí õàòèðÿñèíÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298 Ñîéóéóð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299 ×ûõûð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300 Áó ìèëëÿò þëìÿéè áàúàðûð ùÿëÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301 Èëëÿð àéðûúûíäà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302 Î òîðïàã áèçëÿðè ýþòöðìÿéÿúÿê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303 Ìÿðùÿìÿò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305 Äöíéà ýþçÿëäè, àíúàã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306 ×ÿïÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307 Áàêû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308 Òÿáðèçäÿ áàéðàì àõøàìû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310 Ýöëÿí õàíûìûí ÷è÷ÿêëÿðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311 Äàíûø, áÿëÿä÷è, äàíûø . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312 Ãàðà÷àé àíàëàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314 Äÿðä äèëè. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314 Óíóòìà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316 Ñèç Àëëàù àìàíàòû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317 Éàòìûø âèúäàíëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 318 Ãîïñóí ìèëëÿòäÿí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319 Ìÿììÿä Àñëàíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320 Äþçöì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321 Òÿêëèê. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321 Áàø äàøû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322 Íèéÿ ãîðõóð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323 ßáÿäè ñåâäà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324 Áó ñÿíñÿí, èíàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326 Éàøûíû äåìÿ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327 Ùÿéàò ñÿñ èìèø . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 328 Áÿäàùÿòÿí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329 Íÿ âàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329 Èñà Ùÿáèááÿéëèéÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330 Êþ÷ìÿðÿì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331 “Ìèëëÿòÿì” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332 Ùàëûìû ñîðìà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333 Ìÿíäÿí ñàëàì ñþéëÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333 Òàíðû èøûüû. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335

343

Áóðàõûëûøà ìÿñóë:

ßçèç Ýöëÿëèéåâ

Òåõíèêè ðåäàêòîð:

Ðþâøÿí Àüàéåâ

Òÿðòèáàò÷û-ðÿññàì:

Íÿðýèç ßëèéåâà

Êîìïéóòåð ñÿùèôÿëÿéèúèñè:

Ðÿâàí Ìöðñÿëîâ

Êîððåêòîð:

Çöìðöä Êÿðèìãûçû

Éûüûëìàüà âåðèëìèøäèð 01.08.2004. ×àïà èìçàëàíìûøäûð 13.12.2004. Ôîðìàòû 60õ90 1/16. Ôèçèêè ÷àï âÿðÿãè 21,5. Îôñåò ÷àï öñóëó. Òèðàæû 25000. Ñèôàðèø 241.

Êèòàá “PROMAT” ìÿòáÿÿñèíäÿ ÷àï îëóíìóøäóð.