Ekber Koşalı - Türk'ün Sesi

DÜNYA GƏNC TÜRK YAZARLAR BİRLİYİ dgtyb@box.az; akber_q@yahoo.com Tel.: +99450 33 937 55

TÜRKÜN SƏSİ

Bu kitab Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Qeyri Hökümət Təşkilatlarına Dővlət Dəstəyi Şurası tərəfindən maliyyələşdirilən «Gənc yazarlara dəstək» layihəsi əsasında nəşr olunur.

Tərtibçilər: Əkbər QOŞALI Rəsmiyyə SABİR

BAKI “Vektor” – 2008

2

Elmi redaktor: prof.dr. Nizami CƏFƏROV Layihə rəhbəri: Əkbər QOŞALI Redaktorlar: prof.dr. Elçin İSGƏNDƏRZADƏ Namiq HACIHEYDƏRLİ

Dünya Gənc Türk Yazarlar Birliyi, ”Türkün səsi” (Məqalələr toplusu), “Vektor”, Bakı – 2008, 190 səh.

“TÜRKÜN SƏSİ”nin 8-ci sayında gənc bilim adamlarının, tədqiqatçı və yazarların məqalələri toplanmışdır. Mətnlər Azərbaycan və Türkiyə türkcələrində verilmişdir.

T

4702060207-402 (грифли няшр) 121

© Dünya Gənc Türk Yazarlar Birliyi, 2008 © «VEKTOR» Beynəlxalq Elm Mərkəzi, 2008 3

AZƏRBAYCAN Aygün HƏSƏNOĞLU(Aygün Söhrab qızı Həsənova) 2000-2004-cü illərdə DGTYB Baş Katibi görəvini daşıyan yazıçı-dramaturqun indiyədək 5 kitabı işıq üzü görmüş, 8 əsəri səhnələşdirilmişdir.

ALMAS YILDIRIM POEZİYASINDA QAFQAZ MOTİVLƏRİ Şifahi və yazılı ədəbiyyatımızda geniş yer tutan Dağ mövzusu Almas Yıldırım (1907-1952) yaradıcılığının da əsas mövzularındandır. Qədim dövrlərdən əfsanəvi bir məkan kimi yad edilən Qafqaz dağları bu yerlərdə yaşayan xalqların həyatında, şifahi xalq ədəbiyyatında, ən əsası isə milli azadlıq mübarizəsinin canlı şahidi kimi yaddaşlarda yaşayan mifik bir obrazdır. Türk mifoloji təfəkküründə geniş yer tutan Dağ obrazı əyilməzlik, məğrurluq, qüdrət, həmdəm, sirdaş, yaddaş və digər anlamlarda təzahür edir. Hələ qədim zamanlardan şair-lərimiz üçün dağ ədəbi, tarixi və fəlsəfi baxımdan maraqlı və ciddi bir oybekt kimi diqqəti cəlb etmişdir.

«Azad bir Qafqasımı ver!» deyə üsyan qaldıran şair üçün Dağlar, Torpaq, Quzğun və digər obyektlər mənalanır, onun həmdəminə, dərdlərini, iztirab və hiddətini özündə birləşdirən obrazlara çevrilir. Bu diyarın hər qarışı şair üçün ədəbi-ideoloji məna kəsb edərək detallaşır. Çünki bu detalların hər birində böyük bir tarixin izi var, şair o yaddaşa inanır, ona görə üzünü ayrı-ayrı adamlara yox, məhz bu yaddaşı özündə yaşadan abidələrə tutur. A.Yıldırım poeziyasında Qafqaz dağları əyilməz, məğrur, hiddətini də, qəzəbini də içində yaşadan qüdrətli bir igidə bənzəyir. O, hələlik susmuşdur, nağıllardakı kimi yuxuya getmişdir, lakin, nə vaxtsa ayılacaq, qollarını bağlayan zənciri 4

qıracaqdır. Çünki Qafqaz yabançıları sevməz, o, yalnız azad insanlar üçün vətən ola bilər. Şair öz şeirlərində sanki Qafqazın bu mübarizlik, məğrurluq və əyilməzlik ruhunun bədii mənzərəsini yaratmışdır. Qafqazın tarixi, mədəniyyəti, milli düşüncəsi A.Yıldırım üçün doğmadır, məhz ona görə də Azərbaycan poeziyasında ilk öncə Qafqaz xalqlarının milli azadlıq mübarizəsinin lideri olan Şamil obrazına müraciət edənlərdən biri olmuşdur. Hələ gənc yaşlarından milli ruhuna, əqidə bütövlüyünə və ölkəsində yad-ların ağalıq etməsinə dözə bilmədiyinə görə sovet irticasının ilk zərbəsini alan A.Yıldırım 1927-ci ildə Dağıstana sürgün edilmişdi. Dağıstan xalqlarının həyatı və tarixi ilə tanışlıq A.Yıldırımda onlara böyük məhəbbət oyatmış və yaradıcılığında yeni bir səhifənin – «Dağıstan səhifə»sinin yaranmasına səbəb olur. Feyzi Ağüzüm 1953-cü ildə yazdığı «Almas Yıldırımın hal tərcüməsi» adlı yazısında göstərirdi ki, A.Yıldırımın o zamankı Proletar Yazıçılar Cəmiyyətindən qovulmasına səbəb olan İstanbulda dərc edilmiş «Dağlar» şeiri də məhz Qafqaz dağlarına xitabən yazılmışdır (1, s.5). Şeyx Şamil obrazını xatırlayan daha bir «Dağlar» şeiri də bütün yaradıcılığı Azərbaycana sonsuz məhəbbətlə yoğrulan Əhməd Cavad tərəfindən yazılmış, 1921-ci ildə «Qurtuluş» jurnalında dərc olunmuşdur(6,s.213). Dağıstan xatirələri əsasında qələmə alınmış bu şeir əhval-ruhiyyəsinə görə A.Yıldırımın «Dağlar» şeiri ilə eyni ruhda yazılmışdır. A.Yıldırım poeziyasının mayasını təşkil edən böyük keçmişə həsrət, düşmən ayaqları altında tapdanan vətənin müdrik tarixindən ibrət götürərək oyanışa səsləniş, insanların səs vermədiyini gördükdə isə ümidsizliyə qapılaraq təbiətə müraciət etmək, onun köksündə qalmış yaddaşı oyatmağa çalışmağa cəhd etmək istəyi Ə. Cavadın «Dağlar» şeirində də öz əksini tapır: Dərdli sinəndəki əski cığırlar İnsan izlərinə bənzər, a dağlar.

Bu ağır başlıca baxışın mənə Qanlı əfsanələr söylər, a dağlar. (6, s.213) 5

Ə.Cavad bütün yaradıcılığında Azərbaycan istiqlalını tərənnüm edən şairdir. Çağdaşı Hüseyn Caviddən fərqli olaraq, o, fikirlərini açıq ifadə edir və bəşəri rəng vurmağa ehtiyac görmədən qeyri-real varlıqlara deyil, Kür, Araz çaylarına, Göygölə, Gəncəyə üz tutur, Azərbaycan poeziyasından bir silsilə kimi keçən dağ obrazına da bu məqsədlə müraciət edir. Ümumiyyətlə, linqivistik əsası təbii varlıqların və detalların şəxsləndirilməsi olan metanomiyalar bu kimi ədəbi nümunələrdə geniş yer tutur. Metanomiyalar poeziyanın obrazlılığına, bədii poetikasına, lüğət fondunun genişliyinə kömək edən əsas ifadə vasitələrindəndir, eyni zamanda panteist fəlsəfi dünyagörüşün, yəni mütləq həqiqətlə-allahla təbiətin eyniləşdirilməsidir. «Dağlar» şeirində istifadə edilən situativfərdi epitetlər onun təsir gücünü artırır, şairin ədəbiestetik idealının təzahürünə çevirir. Burada hər bir detal simvola çevrilir, tarixin xronologiyasını deyil, şairin əhval-ruhiyyəsinin, poetik «mən»inin, tarixə və zamana baxışının obrazlı əksi kimi canlandırılır, onun tərəf-müqabili rolunu oynayır. Ə.Cavadın dağlara müraciətində duyulan narazılıq təbiətə qarşı deyil, təbiətin özünə təsir edib onu sünii surətdə dəyişdirən, zamanın gedişini əks istiqamətə döndərən qara qüvvələrə qarşıdır. Müəllif daha çox panteist kimi çıxış edir, onun üçün dağ obrazı təbiətin bir parçası deyil, dövrün, zamanın hərəkətinə, insanlara təsir edə biləcək bir qüvvədir, ona görə də şair «dərdinə dərmanı» dağlardan istəyir (6, s.214). Lakin bu qüvvənin özü də qurtuluşa möhtacdır, çünki artıq dəyərlər də, qüvvələr də, bu dəyər və qüvvələri qiymətləndirmə meyarı da dəyişib. Tarixin gedişini öz axarına qaytarmaq üçün isə onun özünü devirə bilən bir qəhrəman - Şeyx Şamil lazımdır.

Bir gün gəldi, oldu imanın kamil, Ki, qurtarır səni qəhrəman Şamil!

Fələk dedikləri sən deyən deyil, Namərdlər yolun kəsər, a dağlar! (1, s. 215) Müəllif Şeyx Şamili şeirin qəhrəmanı kimi seçmir, onun mübarizəsi, şəxsiyyəti haqqında da söz açmır, 6

lakin yuxarıda qeyd etdiyimiz bənddə qeyd edilən «qanlı əfsanələr» sözünün arxasında hansı fikirlərin durduğunu görməmək mümkün deyil. Hər bənddə saysız-hesabsız döyüşlər yada salınır, Sabutayın, Elxanın adları çəkilir, sonda isə məhz Qafqaz qartalı xatırlanır. Son beş bənd artıq ruslara əsir olmuş ölkəyə deyilən ağıya bənzəyir, «Qərib türk üçün daşları ağlayan dağların göz yaşları tökdüyü»(20,s.216) görünür. Şeirin əhval-ruhiyyəsi, onun yazıldığı tarixin (01.04.1920) əhval–ruhiyyəsidir. Hər tərəfdən təzyiqlərə məruz qalmış Xalq Cümhuriy-yətinin taleyi təhlükə qarşısında idi və bir vətəndaş ziyalı kimi Ə.Cavad qurtuluş yolunu arasa da labüd təhlükəni duymaya bilməzdi. Şair qəlbən bağlı olduğu milli dövləti qorumaq iqtidarında deyildi, onun coşqun mübarizlik ruhunu ağıya çevirməsi də məhz bu işğalçı, təcavüzkar qüvvənin qarşısındakı gücsüzlüyündən irəli gəlirdi. Qeyd etməliyik ki, Ə.Cavadın bizə bəlli olan poeziya nümunələri içərisində «Dağlar» şeiri Şeyx Şamilin adı çəkilən yeganə şeiridir.

A.Yıldırım isə mövzusunu müxtəlif üsullarla davam etdirir. «Bir el aşığının dedikləri» şeirinin epiqrafından isə bəlli olur ki, şeir Qubada yazılmışdır. Gənclərin məclisinə sazla qonaq gəlmiş aşıq onların «Ruhumuz acıqlıdır, bizə nəşə bul» sözünə aşıq «Nəşə harda, bəklənirmi cəhənnəmdə bir bahar?» deyərək qəmli bir nəğmə oxuyur: Durnam uçdu uzaq dağlar ardına, Uğradımı bilməm Şimal qurduna?

Ellərə bir bahar, mana fırtına, Günəş söndü, qaş qaraldı, gəlmədi…(1, s.23) İlk baxışdan şeir poetik qəhrəmanın sevgi həsrətinə bənzəsə də tezliklə bu həsrətin obyektinin məhz azadlıq və o azadlığın mübarizləri olduğu duyulur.

Buna görə də nəğmə başa çatınca hamının gözlərində ayrılıq görünür. Xatirələr çözələnir, hər kəsin içərisində yatmış və susdurulmuş Qafqaz qartalının ruhu sanki diksinib oyanır, dodaqlarda Şamil hiddəti görünür.

M.Ə.Rəzulzadə «Çağdaş Azərbaycan tarixi» əsərində bolşevikləşmiş Azərbaycanda vətənpərvərlik tər7

biyəsindən danışarkən yazırdı: «Rusiyada rus vətənpərvər-liyinin Aleksandr Nevski, Minin-Pojarski kimi rus imperatorluğunun tarixi sərkərdələri yüksək bir əda ilə öyülərək göylərə qaldırılarkən, Azərbaycanda vətən və milli istiqlal uğrunda unudulmaz mübarizəsi ilə tanınmış Dağıstanın böyük imamı Şamil ilə Gəncənin igid müdafiəçisi Cavaddan bəhs etmirlər»(2,s.100).

M.Ə.Rəsulzadə fikrini davam etdirərək daha sonra yazırdı: «Bolşeviklər, yuxarıda dediyimiz kimi, Qafqazya istiqlal qəhrəmanı böyük Şamilin xatirəsini çox da yad etməzlər; Azərbaycanlı Cavad xanın şəxsiyyətini də tərifləmək istəmirlər. Lakin bu məqsədlərinə nail ola bilmirlər. Qafqazyanın azadlığını öyən gənc Azərbaycan şairi Almas Yıldırım Şamilin adını dini bir həyəcanla anır» (2, s.108).

Həqiqətən də M.Ə.Rəsulzadənin rəmzi mənada «dini» adlandırdığı bu həyəcan A.Yılıdırımın bütün şeirlərində aşkar görünməkdədir.

Daldı küskün baxışlar duman çökən yollara, Bir Şeyx Şamil hiddəti qonunca dodaqlara İxtiyarlar qaş çatıb baxdılar Şah dağlara…(1, s.24) Şübhəsiz ki, bu baxışın mənası səbəbsiz deyildi, bu dodaqlara məhz Şeyx Şamil hiddətinin qonması da səbəbsiz deyildi. 1830-1932-ci illərdə Car-Balakəndə, 1837-ci ildə isə Qubada baş vermiş üsyanların məhz Şeyx Şamil mücadiləsindən qaynaqlandığı haqqında fikirlər hələ bu üsyanların baş verdiyi zamanlarda istər Azərbaycanda, istərsə də rus imperiyasında geniş yayılmışdı. İlk təhsilini “İttihad” məktəbində farsca almış A.Yıldırımın hələ gənc yaşlarından tarixə dərindən bələd olması, azadlıq mübarizlərini yaxından tanıyıb qiymətləndirməsi onun geniş mütaliəsinə, ölkəsinin, ümumən dünyanın siyasi tarixinə dərin və müntəzəm maraq göstərməsi ilə izah edilə bilər. A.Yıldırımın şeirlərində üç xətt aydın görünür: 1) Azərbaycan xalqının tarixi və azadlıq mübarizəsi; 2)Türk xalqlarının tarixi və azadlıq mübarizəsi; 3) Qafqazın tarixi və azadlıq mübarizəsidir. A.Yıldırım hər üç mübarizəni, onun öndərlərini bir-birindən ayırmadan müx8

təlif formalarda tərənnüm etmiş, onları yada salmaqla xalqın daxilindəki mübarizlik əzmini və döyüş yaddaşını, milli ruhu oyatmağa çalışmışdır. …Şeyx Şamilin nəhəng obrazı A.Yıldırımın, demək olar ki, bütün yaradıcılığından gəlib keçir. Şairin coşqunluğu, üsyankarlığı və azadlığı hər şeydən uca tutaraq onun üçün özünə məxsus olan hər şeydən imtina etməsi, alovlanan, alovlandıqca da coşan qəzəbi Şeyx Şamilin ruhunu özündə yaşadır. Dağıstanda sürgündə ikən yazdığı milli ruhlu şeirlər «Dağlar səslənirkən» adı ilə toplanıb Azərbaycan Nəşriyyat Şöbəsində bəyənilərək nəşr edilsə də tezliklə kitabdakı antisovet ruhunu duyan kommunistlər dərhal hay küy qaldıraraq kitabın yasaq edilməsinə nail olurlar.

Kitab qadağan edilərək nüsxələri toplandığından orada dərc olunmuş şeirlərin taleyi hələ də naməlum qalmaqdadır. Lakin əlimizdə olan nümunələr sübut edir ki, A.Yıldırımın Dağıstan şeirləri onun üsyankar ruhunun canlı təzahürüdür. O, 1930-cu ildə Şamilqalada yazdığı şeirdə şair rus imperiyasına üz tutub hayqırırdı: Qafqasın eşqi bütün zər dolu dünyaya dəyər, Desələr yurdu unut, al «Yeni dünya»yı əgər, Söylərəm eşqimi ver, haqqımı ver, yurdumu ver, Dinləsin qoy bütün aləm bu boğulmaz səsimi!

(1,s.31) «Yeni dünya» dedikdə kommunizmi nəzərdə tutan şair rus imperiyasının gözqamaşdırıcı vədlərinə aldanmadan onun yalnız rənginin dəyişdiyini bəyan edərək həm çar zamanında, həm də sosializm dövründə bu ölkənin «xalqlar həbsxanası» olduğunu çəkinmədən söyləyirdi.

Dərbənddə yazıldığı qeyd edilən (1929) bu şeirdə şairin əzmkarlığı və mübarizliyi görünür. O, poeziyanı sanki süngüyə çevirir, qəzəbini bildirir, eyni zamanda köləliyin acısından doğan tarixi yaddaşa qürurlu bir nəzər salmaqla xalq ruhunun əyilməzliyini fəxrlə söyləyir. …O qudurmuş orduların bitməz oldu qovğası, Zirvəmizdə iz buraxdı şahinlərin caynağı.

Hər gün yeni bir tanrı 9

Çıxıb göründü gözə. Şamillər cana gəldi, Pənah gətirdi bizə… (1, s.35) Qafqaz xalqlarının başına gətirilən faciələri sadalayan şair sonda nəinki bədbinləşir, əksinə, xalqın yaşadığını, sanki yeni mübarizə üçün qüvvə topladığını bildirir. Xalq yaşayırsa, demək hələ azadlığa ümid var.

Xalq yaşayırsa, demək onun ruhu da ölə bilməz. Şair xalqları əsarət altına almaq istəyən, xalqların bədbəxtliyi üzərində öz hökmranlığını qurmaq istəyənlərə üz tutaraq deyir: O çarpışan orduların oylağında yel əsər, Genə meydan bizimir, bax, büsatımız qurulmuş.

Ey uzaqdan gələn səs, Qayıt, getmə bu yolu.

Sən də etmə gəl həvəs, Qəzəbimiz qorxulu. (1, s.35) Bu şeir o dövrdə yazılmışdı ki, artıq repressiyaların mənhus qoxusu duyulmaqda idi. «Əksinqilabçılarla mübarizə” adı altında Azərbaycanda və bütün Qafqazda milli qüvvələr darmadağın edilir; güllələnir, Sibirə göndərilir, nəsillərinin kökü kəsilirdi. Belə bir vaxtda Qafqazın tarixinə müraciət etmək əslində həm rus ağalığına, həm də kommunizm kabusuna qarşı üsyanın təzahürü idi. Şeirdə diqqəti cəlb edən cəhət odur ki, A.Yıldırım burada üzünü xalqa tutub onu döyüşə çağırmır, “Vuruş, haqqını al!” demir. O, sadəcə, tarixi yada salır, millətin hansı qüdrətə malik olduğunu xatırladır, bununla da əslində ədəbiyyatın vəzifəsinin nə olduğunu göstərir. Diqqət edin (məhz burada şair şəxsiyyəti özünü göstərir), o, şeirlərində özünü yalnız Azərbaycanlı, türk kimi deyil, məhz Qafqazlı kimi təqdim edir, «Lermontovun hiddətindən gülməyən Qafqaz»ın dərdlərini Azərbaycanın dərdlərindən ayırmır, əksinə, onların dərdlərini birləşdirir, sözündə yaşadır. O,«Atamın oğlu igid türkəm mən!» deyə hayqırırsa, həm də Azərbaycan, mənim eşsiz yurdum oy!… Ölməz eşqim, içimdəki dərdim oy!.. (1, s.14) 10

deyə sızıldayır, eyni zamanda Azərbaycanı «Qafqazların içindəki bir inci» və yaxud «qoca Qafqaza zümrüd bir tac» adlandıraraq Nə zəncirli bir Qafqas, nə qan qusan bir Ural, İxtilal istəyirəm, müqəddəs bir ixtilal... (1, s.133) deyə haray çəkir və bütün məqamlarda şairin bütövlüyü, üsyankarlığı, əzmkarlığı, dönməzliyi Şamil ruhunun dirçəlişinə bənzəyir. Bütün yaradıcılığında Qafqazın böyük və nəhəng xəritəsini çəkən A.Yıldırım gah əfsanə və rəvayətlərlə, gah da coşub daşan qəzəblə Qafqazlı olduğunu təkrar edir. O, arxalandığı tarixi gözəl bilir və o böyük tarixdən ilham alaraq öz ruhu ilə hər şeirində yenidən doğulur, yenidən dirçələrək sanki azadlıq qovğasına atılır. «Birləşən iki nəhr» şeirində Qucaqlaşmış o yerdə, birləşmiş iki bacı, Biri eşqim, varlığım, biri başımın tacı…

Birində Qafqas qızı yıkamış gur saçını, Yolunda qurban etmiş mənim kimi kaçını. (1, s.17) söyləyən şair «Gölcüklə həsbi-hal», «Qafqaz dağlarına», «Yurd həsrəti» şeirlərində nə qədər kövrək və kədərlidirsə, «Mənim türküm», «Dağlardan xatirələr», «Gözəl yurd» şeirlərində bir o qədər güclü və üsyankardır. «İgidlərə çağırış» şeiri isə sanki bir döyüş maarşıdır: Baxıb uca Qafqaslardan uzağa, Kim meydan oxurdu rusa, kazağa, Salıb böyük orduları tuzağa, Kimdir yapan dörd bucağa axınlar, Siz söyləyin, siz ey bizə yaxınlar. (1, s.136) Şairin haqqında danışdığı xalqlar Qafqazın qədim sakinləridir. Şeirlərində ləzgi, avar, çeçen, kabardin, qumıq kimi xalqların adını çəksə də hayların adını bircə dəfə də çəkməmişdir. A.Yıldırım hayların Qafqaza gəlmə olduqlarını bilir, onları yerli hesab etmirdi.

A.Yıldırımın bütün şeirlərində əyilməz Qafqazlı obrazı var, bu obraz gah dağların timsalında, gah ləzgi milli rəqsinin sədasında, gah qocaların «çatılmış qaşla11

rında» gah da müəllifin qəzəbində görünür. Dağıstana sürgün olunması ilə şairin bu yerlərin həyatına daha da yaxınlaşması ləzgi, avar, qumuq və digər dağlıların ruhunu duymasına kömək etmişdir. O, bu xalqların toy şənliklərini, rəqslərini, bayram mərasimlərini, hətta “çay məclisləri”ni məhəbbətlə təsvir edir, bu təsvirlərin hər birində onların mübarizliyi, şanlı tarixi, əyilməz ruhu ilə bərabər nikbinliyini, yaşamaq eşqini nəzərə çatdırır. Bu, önəmli məqamdır, nikbin ruhlu bir xalq əslində mübarizəyə həmişə hazırdır. Qarşıda yeni bir mübarizə meydanı var, ləzgi rəqs havası da bu mübarizə üçün qanı coşdurur, qocaların söylədiyi xatirələr, rəvayətlər də bu mübarizə üçün hazırlıqdır.

Hətta bu yerdə sevdaya düşən şair də sevgilisinin qarşısında özünün boy-buxunu, var-dövləti, yaraşığı ilə deyil, el qəhrəmanına bənzəməsi ilə onun diqqətini cəlb etməyə çalışır: Bir qəhrəman Şamil kimi güdsəm ölüm oyunu, Mana imanlı bir ümid bağlarmısan, Tamara? (1, s.54) Müəllif ədəbi obyekti sevgi izharının fonunda təqdim edir. Poetik qəhrəman məhz Şair Şamilə özünü bənzətməklə sevdiyi qızın gözündə ucalmaq istəyir. Bu bir mis-rada bir neçə cəhətdən diqqəti cəlb edən güclü dramatizm diqqəti cəlb edir. Şamilin qəhrəman obrazı; onun ölümə münasibəti və daxili gücü; gənc qızın və müəllifin obrazında xalqın öz qəhrəmanına olan dərin sayğı və sevgisinin ifadəsi, nəhayət, burada Şamil mübarizəsinin imanlılığı da nəzərə çatdırılır.

Həqiqətən də o xalq məğlubedilməzdir ki, orada gənclər hər hansı əcnəbi qəhrəmana, aktyora, milyonçuya deyil, məhz qəhrəmanına bənzəmək istəyir, bu bənzərliklə fəxr edir və el qızı da məhz el qəhrəmanını öz xəyallarının qəhrəmanı seçir.

Həqiqətən də A.Yıldırımın Şeyx Şamillə bağlı misraları onun nəhəng obrazını təsəvvür etmək və şairin Şamilə münasibətini öyrənmək üçün kifayətdir. Məhz A.Yıldırımın Şamilə münasibətində o cəhət özünü qabarıq şəkildə göstərir ki, obyekt yalnız sözdə deyil, obrazlaşdırılmış məna çalarlarında təqdim olunarkən öz 12

təsir gücünü daha çox hiss etdirir. Ədəbi obrazın əsərdə təqdimedilmə anları olmalıdır, yeri gəldigəlmədi obrazı irəli gətirərək daim oxucunun gözünün qarşısında sipər kimi saxlayaraq onun tərəfindən qavramasına və öz içərisində yetişdirilməsinə mane olmaq yazıçının zəif tərəfidir. Maraqlıdır, əslində dram əsərlərində diqqət yetirilməli olan bu məqam A.Yıldırımın poeziyasında açıq şəkildə diqqəti cəlb edir. O poetik qəhrəmanını oxucuya hazır şəkildə «qızıl məcməyidə» təqdim etmir, oxucunu öz süzgəcindən keçirərək onu obrazın doğuluşuna hazırlayır. A.Yıldırım böyük şəxsiyyətin obrazını uzun-uzadı təsvirlərlə deyil, qısa və aydın şəkildə ifadə edilən sözlərdə yaradır.

Lakin bu sözlərlə Şeyx Şamilin zahiri görkəmi deyil, xarakteri, şəxsiyyəti və mübarizliyi digər poetik obrazların münasibətində göstərilir. Burada müəllifin öz münasibəti ilə köməkçi surətlərin obyektə münasibəti fonunda bədii obraz təqdim edilir.

A.Yılıdırım dağlı xalqların, daha dəqiq desək, çeçenlərin həyatından götürülmüş «Səlim xan» adlı tarixi poemasını şairin özünün qeyd etdiyi kimi, «ixtiyar Qafqazın dağlarına üfüqlərdə ağ başlı qara duman çökdüyü» zamanda yazılmışdır. Qəsbkarların çeçen torpaqlarına hücum edərək çeçenləri öz yurdundan sürgün etməsi və igid el qəhrəmanı Səlim xanın dağlara çəkilərək işğalçılarla mübarizə aparması əks olunur. Burada da Səlim xanın igidliyi çeçen xalqının azadlıq simvolu kimi canlanır. «Qara dastan» kitabından poemadan parçalar kimi verilmiş «Səlim xan» əsərinin böyük bir poemanın hissələri olduğuna şübhəmiz yoxdur. Ola bilsin ki, aramsız sürgünlər və təqiblər nəticəsində poemanın digər hissələri itib-batmış, ya da xəstəlik ucundan tamamlanmamış qalmışdır. Bununla belə, əldə olan parçalar poemanın milli ruhunu əks etdirməsi baxımından maraqlıdır. Ümumiyyətlə, A.Yıldırımın şeirlərində istər Şeyx Şamil, istər Səlim xan, İstər Mete, Çingiz xan, Əmir Teymur kimi kimi tarixi şəxsiyyətlər, istərsə də Amudərya, Gölcük, Gicginə, Araz, istərsə də dağlar məhz azadlıqa çağırış, milli qürur, bütün Qafqazın və türk xalqlarının tarixinin 13

yaddaşı kimi yada salınır, düşmənlə mübarizə üçün bir qalxan və silah rolunu oynayır. Şairin azadlq eşqi yalnız bir insanın, bir millətin azadlıq eşqi deyil, bəşəri bir istəkdir. A.Yıldırım Rusiyanın ikiüzlü, rəngini dəyişmiş siyasətini görürdü: …Orda Dəli Petronun hirsi var, əməli var, Orda sosialistliyin ruslaşan təməli var. (1, s.129) «Mənim protestom» şeirində A.Yıldırım yalnız bir ölkənin vətəndaşı kimi danışmır, bütün bəşəriyyətin azadlığı naminə, yüksək humanist dəyərlər naminə, insan və millət hüquqlarının qoruyucusu kimi səsini qaldırıb, insanlığın həm fiziki, həm də mənəvi məhvinə yönəlmiş hökmranlığa qarşı çıxır. Şairin bütün yaradıcılığı boyu davam edən üsyankarlığın mərkəzində də elə “İnsanlara hüriyyət, millətlərə istiqlal!” amalı dayanır. O, qəzəblənir, üsyan qaldırır, “müqəddəs ixtilal” istəyir, bəzən ümidsizləşir, vətən həsrəti ilə göz yaşı tökür, amma gələcəyə inanır. Bu millətin ruhundakı döyüşkənliyə, azadlıq eşqinə inanır, üzünü qəsbkara tutaraq deyir: Sən istərsən qəlbimi parçala, qır, çeynə, əz, Mənim yenə bu yolda tükənməz bir canım var!

Sən ölüm ol, başımda hər an dolaş, hər an gəz, Mənim yenə sənə bir gün üsyanım var! ...Mən bilirəm, sonunda çıxmam üzüqaralı, Yurdumun gənclərinə ümidim, inamım var!(1, s.138) A.Yılıdırım poeziyası xalqların əzilməsinə, haqq səsinin boğulmasına, insan haqlarının tapdanmasına qarşıdır. O, yalnız bir şair kimi deyil, həm də milli haqların müdafiəçisi kimi çıxış edir. Bu tip şeirlərində A.Yıldırım şairdən daha çox bir siyasətçi kimi görünə bilər. Ancaq bu, zahirən belədir. Sadəcə vətənini çox sevən şair onun taleyinə yazılmış məmləkətin azadlığını istəyir.

A.Yıldırımın poeziyasının mənəvi-estetik ideyası da, nifrət və məhəbbətinin obyekti də aydındır. O, sevgisini bildirmək üçün məcazlardan, metafora və epitetlerdən istifadə etsə də, nifrətini bildirərkən heç bir ədəbi boyaya ehtiyac duymadan açıq şəkildə fikrini 14

ifadə edir. Bu zaman şair bəzən publisistikaya yuvarlansa da fikrin ifadəsindəki poetiklik və şeriyyətin gücü bunun üstünü məharətlə örtür. Təqdirəlayiq haldır ki, müəllif ən sərt siyasi baxışlarını da məhz şeiriyyətin gücü, ahəngi ilə birləşdirməklə təqdim edir ki, bu da ideyanın bədii məziyyəti üstələməsinə imkan vermir. Şairin ədəbi-estetik idealı müraciət etdiyi mövzu ilə o dərəcədə üst-üstə düşür ki, Şeyx Şamilin təkrartəkrar adını çəkməyə lüzum qalmır, obraz sanki hər misranın arxasında görünür, sözün şüuraltı bədii yükünə çevrilir.

Coşqun döyüş ruhu ilə ilhamlanmış Almas Yıldırım yaradıcılığı bu gün torpaqlarının böyük bir hissəsi işğal olunmuş, haqqı tapdanmış, əhalisinin böyük bir hissəsi qaçqın və köçkün vəziyyətə düşmüş, əsir və girov götürülmüş vətəndaşları ən qəddar və ağlasığmaz vəhşiliklə işgəncələrə məruz qalan Azərbaycan xalqının döyüş ruhunun, tarixi qürur hissini, əyilməz və məğlubedilməz qüdrətini özünə qaytarmaq, türk insanının təfəkkürünü öyrənmək və türk birliyi ideyasının inkişaf etdirilməsi baxımından ən yaxşı təbliğat vasitəsi və ibrət dərsidir.

Qaynaq: 1. Yıldırım A.Ə., Qara dastan, Bakı, Azərnəşr,1994.

2. Rəsulzadə. M.Ə., Çağdaş Azərbaycan tarixi, Gənclik,1991.

3. Mustafaev İ., Murtuzayev S., İmam Şamil, Vətən, 1993. s. 240 4. Osmanlı V.M., Azərbaycan romantikləri. Yazıçı, 1985, 5. Cabbarov X.M., Bədii ədəbiyyatda obrazlılıq.Yazıçı, 1986.

6. Cavad Ə.M., Seçilmiş əsərləri, I c, Azərnəşr,1992.

15

AZƏRBAYCAN prof. dr. Elçin İSGƏNDƏRZADƏ «Vektor» Beynəlxalq Elm Mərkəzinin

prezidenti İNSAN TALEYİNİN ƏN CANLI TABLOSU Yahya Akengin çağdaş Türk ədəbiyyatının ən görkəmli simalarından biridir.

Böyük gələnəyi olan, öz dühaları ilə kimliyini əbədi olaraq təsdiq etmiş Türk ədəbiyyatının bu günkü dünya təmsilçilərindən biri Yahya Akengindir.

Bütün ömrünü Türk ədəbiyyatının, mədəniyyətinin inkişafına və təbliğinə həsr etmiş, bu sahədə misilsiz uğurlar qazanmış Yahya bəy eyni zamanda türk dünyasının əvəzsiz mədəniyyət körpülərindən və mədəniyyət elçilərindən biridir.

Yahya bəyin uzun illər qurucusu və Yönətim Kurulu Başkanı olduğu TURSAV (Türk Dünyası Yazarlar və Sənətçilər Vakfı) təşkilatı xətti ilə göstərdiyi fəaliyyətlər türksoylu xalqların aydınlarının şair və yazarlarının, aşıq və sənətçilərinin bir-birilə tanış olmaları və qovuşmaları yönündə əvəzsiz xidmət kimi dəyərləndirilə bilər.

Yahya Akengin Azərbaycanı ən çox sevən və Azərbaycanın ən böyük dostlarından biridir. O, müstəqilliyimizin ilk günlərindən bu anadək Azərbaycan xalqına, onun mədəniyyətinə və ədəbiyyatına hər zaman böyük sədaqətlilik nümayiş etdirmişdir. İstər Azərbaycanda, istər Türkiyədə, istərsə də xarici ölkələrdə Yahya bəylə bütün görüşlərimdə ondan bir həmyerlilik hərarəti və doğmalığı duymuşam. O hər zaman bizimlə sanki bir Azərbaycan vətəndaşıdır kimi rəftar edib. Məncə hər birimizin arzusu və idealı olan müqəddəs böyük TÜRK 16

BİRLİYİNƏ bundan gözəl örnək və nümunə ola bilməz.

Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin və «Bayatı» Beynəlxalq Sənət və Ədəbiyyat Dərgisinin Beynəlxalq Redaksiya Şurası üzvü olan Yahya Akengin Bakı Asiya Universitetinin və «Vektor» Beynəlxalq Elm Mərkəzinin Fəxri Doktoru ünvanına layiq görülmüşdür.

Türk dünyasının bu böyük mədəniyyət xadimini Azərbaycan oxucularına daha çox tanıtmağa məncə elə bir gərək yoxdur. Xüsusilə Yahya Akenginin şairlik yönü ilə oxucularımız çox yaxından tanışdırlar. Onun bir sıra şeirləri müxtəlif qəzet və dərgilərimizdə yayınlanmış, 2007 ci ildə isə Bakıda şeir kitabı çap olunmuşdur. (Yahya bəyin şeir yaradıcılığı haqqında Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri, xalq yazıçısı Anar bəyin bir neçə il öncə «Ədəbiyyat» qəzetində yayınlanmış «Bayburtlu Yahya Akengin» adlı məqaləsi hamımızın yadındadır.) Ədibin «Kəfkir» romanını tərəfimizdən Azərbaycan türkcəsinə uyğunlaşdırılaraq yayınlanmışdır.

Məqsədimiz nasir Yahya Akengini dəyərli oxucularımıza tanıtmaqdır. Yeri gəlmişkən qeyd edim ki, bu əsər İstanbul Tuzla Bələdiyyəsi tərəfindən «700 yıl Roman Ödülü»nə layiq görülmüşdür. Çox gərgin və tragik məcrada bir ailənin yaşamını və başına gələnləri qapsayan bu romanı genel olaraq dünya insanlığının doğal yaşam manifestosu və ya insan taleyinin ən canlı tablosu adlandırmaq olar. Mən bu sətirləri romanı böyük həyəcan və zövqlə oxuyub bitirdikdən on dəqiqə sonra isti-isti təəssüratlarımla yazıram. Və bu düşüncələrimin bir neçəsini sizinlə paylaşmaq istəyirəm.

Birincisi, məncə dünyanın möcüzə sənətkarlarından biri Vinsent Van Qoq «Günəbaxanlar» tablosunda yaratmaq istədiyi obyekti hansı ustalıq və sənətkarlıqla 17

təqdim etməyə nail olubsa, Yahya bəy də «Kəfkir» romanında insan taleyini və onun fəlsəfəsini eyni sənətkarlıqla yaratmağa müvəffəq olub. İkincisi, roman məna yükünün və fəlsəfi çalarların qarşılıqlı qovuşması fonunda çox böyük ədəbi-bədii, mənəvi, əxlaqi, psixoloji və estetik zövq aşılayan çağdaş dünya nəsrinin ən elit bir əsəridir. Üçüncüsü, romandakı millilik, soy-kökə, milli gələnəklərə genetik bağlılıq və ondan qopma, manqurtlaşma aspektində (Necati bəy obrazı timsalında) cərəyan edən hadisələrin böyük ustalıqla işlənməsi çox böyük tərbiyəvi əhəmiyyət daşımaqla diqqətçəkicidir. Hətta bu əsnada mən tam səmimiyyətlə «Kəfkir» romanının böyük ustadım və dostum Çingiz Aytmatovun «Əsrə bərabər gün» əsəri ilə eyni mərtəbədə dayanmasını etiraf edirəm.

Dördüncüsü, yazıçının bədii üslubu, özəlliklə dil zənginliyi, mahir yazıçı maneraları, süjet sadəliyi və sadə olduğu qədər fəlsəfiliyi heyrətedicidir.

Beşincisi, insanoğlunun olduqca mürəkkəb iç dünyasının və mənəvi psixologiyasının bu qədər sadəcəsinə açılmasına əsərin bütün süjet xətti boyu böyük ustalıqla nail ola bilməsinə görə əziz dostumu ürəkdən təbrik edirəm. İnanıram ki, əsəri oxuyan hər bir kəs kitabdan yeni bir insanlıq dünyası kəşf etmiş kimi ayrılacaqdır.

18

AZƏRBAYCAN Hafiz HACXALIL (TƏMİROV) DGTYB Məclis üzvü olan şairin indiyədək üç kitabı işıq üzü görüb.

İSMAYIL ŞIXLININ ƏSƏRLƏRİNDƏ MİLLİ İDEOLOGİYA Ədəbiyyat, incəsənət və ümumiyyətlə sənət adamları haqqında cəmiyyətdə çox vaxt birmənalı fikir olmayıb. Ədəbiyyat və incəsənət adamlarının cəmiyyətdə baş verən hadisələrə münasibəti də özlərinə xas şəkildə meydana çıxıb və rezonans doğurub. Sənətkarlıq keyfiyyətlərini və şəxsiyyət bütövlüyünü ərsəyə gətirdikləri ədəbi - bədii sənət əsərlərində verə bilən, sözün əsl mənasında sənətkar və şəxsiyyət adına layiq olan, hər iki adın ağırlığını çiyinlərində daşıya bilən insanlardan biri idi, İsmayıl Şıxlı.

Hakim sovet ideologiyası və kommunist rejimi insanları fiziki baxımdan boyunduruqda saxlasa da, artıq beyinlərdə cücərmiş azadlıq fəlsəfəsini, özünəqayıdış hissini boğmaqda acizliyini dərk edirdi. Millətin qan yaddaşı oyanmışdı. Genetik kodlarla keçmişə olan bağlılıq, kişilik, qeyrət kodeksi özünütəsdiq edə biləcəyi bir səviyyəyə çatmışdı. Bu dönəmlərdə ədəbiyyat ölən tarixə yeni nəfəs, yeni ruh gətirdi. Bu ruhu gətirənlər isə türk övladları - Azərbaycan insanı idi.

Tarixi keçmişi özündə əks etdirən yeni-yeni fikirlər, müasirliklə keçmişin harmoniyası milli ideologiyanın varlığından xəbər verirdi. Artıq öz sözünü deyə biləcək ədəbi şəxsiyyətlər yetişirdi. Belə şəxsiyyətlərdən biri də İ.Şıxlı idi. Tanınmış və son dərəcə ziyalı bir nəsildən çıxmış İ.Şıxlını mən deyərdim ki, çoxu ədəbiyyatımızın şah əsərlərindən biri olan “Dəli Kür”lə tanımış və sevmişdi. Onun doğum tarixi haqqında ədəbiyyat tarixində mübahisələr var. Qazaxda müəllim ailəsində doğulmuşdu. Bəlkə də ziyalı ailəsində doğulmaq onun sonrakı taleyində mayaq rolunu oynayacaq bir amilə çevriləcəkdi. Genetik yaddaşında olan yaradıcılıq onu ədəbi axtarışlara sövq etdi.

Lakin “Quşlar” şeirindən sonra qəti qərar verdi ki, ondan şair olmayacaq. Tanınmış yazıçı və nasir olmağa hələ çox vardı. Çünki qarşıda müharibə adlı 19

sınaqdan sağ-salamat çıxmaq hamı kimi onu da düşündürürdü. Müharibə qanlı-qadalı olsa da, insanların yaratdıqları maddi və mənəvi mədəniyyət abidələrini məhv etsə də yeni əsərlərin, maddimədəniyyət abidələrinin yaranmasına səbəb oldu.

Artıq ədəbiyyatda müharibə aparıcı bir mövzuya çevrilmişdi. “İsmayıl Şıxlının “Cəbhə yolları” başlığı altında çap etdirdiyi döyüş gündəliyi milli ədəbiyyatda Gündəlik formasında ilkin əsər yazmaq şərəfini ona bəxş etdi” (Y. İsmayılov. İsmayıl Şıxlı. Həyatı, Mühiti, Sənəti). Onun yaradıcılığında uydurma heç nəyə rast gəlmək olmur. Çünki o, necə deyərlər “aşıq gördüyünü çağırar” deyib həyatı olduğu kimi qeyd edirdi. “Məni əsl mənada nəsrə bağlayan həyatın özü olmuşdur.

Böyük Vətən müharibəsində gördüyüm hadisələri, döyüş çətinliklərini, insanların keçirdiyi iztirabları, onların mürəkkəb psixoloji sarsıntılarını və döyüş əhval-ruhiyyəsini vermək üçün nəsrin imkanlarının daha çox olduğunu dərk etdiyimdən sonra nasir olmağa çalışdım. Hadisələrin sonrakı inkişafı göstərdi ki, deyəsən düz yol seçmişəm”. İ.Şıxlının yaratdığı ən kiçik hekayələrində belə hər şey milliliyə, türkçülüyə söykənir. Onun yaratdığı obrazlar ana dilində danışır, vətən, namus, qeyrət anlamı uğrunda canlarını fəda etməkdən belə çəkinmirlər. İ.Şıxlı inanırdı ki, uğrunda vuruşduğu dövlət və bu dövlətin idarə sistemini öz murdar kommunist ideologiyası ilə zəhərləyənlər gəldi-gedərdi. “Cəbhə gündəlikləri”ndə olan qeydlərdə də İ.Şıxlının vətənpərvərliyinə, türk coğrafiyasına və türklərin yaşadıqları əraziyə sevgisini görməmək mümkün deyil. “Cəbhə gündəlikləri”ndən oxuyuruq: “Bizim batalyonu indi əlahiddə dəniz ordusuna vermişdilər. Komandanımız yenə general Petrov idi. Ciddi şəkildə Kerçdə desant əməliyyatı gedirdi. 18-ci ordu da bu cəbhədə idi.

Deyilənə görə lap bu yaxınlarda bütün cəbhə boyu desant əməliyyatı başlanacaqdı.

Tamandan, Duzlugöldən, Çuşka yarımadasından, bir sözlə bütün Taman yarımadasının sahillərindən Kerçə desant keçiriləcəkdir” Və yaxud da: “Eltigen balaca bir balıqçı qəsəbəsi idi. Kerçdən 20 km cənubda, Çurbaş gölü ilə Tobeçik gölünün arasında yerləşmişdi” (İ.Şıxlı. Cəbhə yolları sənədli povesti). “Geriyə qayıdırıq. Axşamüstü Aqibel adlı balaca bir kəndə çatdıq. Yoldan uzaq, 20

kənar bir kəndə” (“Cəbhə gündəlikləri”) “Sennoy dəniz sahilində yerləşmiş balaca bir dəmir yol stansiyasıdır. İndi buranın adı Tamandır” (“Cəbhə yolları”) “Cəbhə gündəlikləri”ndə verilmiş bu yer-yurd adları, qədim türklərin yaşadıqları və sahib olduqları bu böyük coğrafi ərazilər İ.Şıxlının gündəliyindən kənarda qala bilməzdi. O, yaxşı bilirdi ki, faşist Almaniyasının əldə etmək istədiyi “Rusiya ərazisi” qədim türklərin yaşayış məskənləridir. Bəlkə də bu qeydləri etmək İsmayıl Şıxlının taleyinə yazılmış bir xoşbəxtlik idi. “Cəbhə gündəlikləri”ni oxuduqca O.Süleymanovun “AZ-YA” kitabında verilmiş “İqor Polku haqda dastan”, qədim türk sözləri, türk tarixi insanın gözləri qarşısında yenidən canlanır və insanı xəyalən çox uzaqlara aparır.

Böyük bir xalqın etnosu, adət-ənənəsi, yaşayış tərzi fərqli lakin, tarixiliyi qorunmaqla oxucuya çatdırılır. Bu gün rusların və digər millətlərin dilində işlədilən sözlər deyərdim ki, dünyanın nitq leksikonuna türklər tərəfindən verilmiş ən böyük töhfələrdir. “Loşad”, “Qəpik”, “Kolbasa”, “Qarovul”, “Karandaş” və s. kimi minlərlə söz bu gün də leksikonumuzda işlənməkdədir və qürurla deyə bilərəm ki, biz türklərdə uydurma, mənasız adlara rast gəlmək mümkün deyil. “Cəbhə yolları” sənədli povestində verilmiş Eltigen, Aqibel, Sennoy, Taman, Duzlugöl, Çurbaş gölü, Tobeçik gölü kimi adların hərəsinin öz yaranma tarixi və mənaları var. Bu adlar hər biri bir tarixi salnamədir. Belə demək mümkündürsə “Cəbhə yolları” sənədli povesti İ.Şıxlının yeni yaranacaq əsərlərinə ideoloji baxımdan təsir etmiş, onlarda milli ruhun və bu ruhun təməl prinsipinə çevrilən “türkün qızıl alma ideologiyası”nın sətiraltı ifadələrlə verilmiş fikirlərdə əksinə çevrilmişdir.

Onun bütün əsərlərində böyük bir millətin təmsilçisi olduğunu sübut etmək prinsipi diqqət çəkir. “Cəbhə yolları” sənədli povestində bir daha bunun şahidi oluruq. “İsrafil Məmmədova SSRİ Ali Sovetinin 1941-ci il 11 dekabr tarixli fərmanı ilə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adı verilmişdi. O vaxt “Pravda”da İsrafili “Sovet bahadırı” adlandırmışdılar. Hələ heç bir kəsə belə ad verilməmişdi. Bir anlığa özümü Azərbaycanda hiss etdim”. Burada İ.Məmmədovun adının çəkilməsi onun məhz rusların özləri tərəfindən “sovet bahadırı” adlandırılması faktı İ.Şıxlının uzaqgörənliyindən irəli gəlirdi. Yazıçı təfəkkürü ilə dövrü təhlil etmək və onun 21

siyasi məqamlarını obrazlı dillə bədii şəkildə ifadə etmək özü belə vətənə xidmətin bir parçası idi. “İsmayıl Şıxlının bədii yaradıcılığı haqqında monoqrafiyalar, çoxlu məqalələr yazılmışdır. Lakin bununla yanaşı Azərbaycan Sovet Ədəbiyyatının bir çox nümayəndələri kimi İsmayıl Şıxlının yaradıcılığı da dövlətimizin yeni siyasi mərhələsində yeni baxışlarla araşdırılmalıdır. İsmayıl Şıxlının xatirəsini yad edərkən mən həmin fikrimi açmaq istərdim. Ona görə ki, İsmayıl Şıxlı həm bədii yaradıcılığında, həm ictimai fəaliyyətində, həm də vətəndaşlıq duyğularında onun orijinal yaradıcılığı Sovet ideologiyasına zidd şəkildə inkişaf edirdi”(Ədəbiyyat qəzeti. 18.10.2002. Tarixin sınağından çıxan şəxsiyyət. H.Ə.Həsənov).

Artıq 50-ci illər Sovetlər ölkəsinin siyasi mühitində sakit bir abı-hava yaratmışdı. Müharibədə zəfər qazanmaq onun az da olsa ağrı və acılarını unutdurmuşdu. Bu dövrdə Sovet ədəbiyyatı fonunda müstəmləkə altda olan xalqların öz milli ədəbiyyatını bərpa uğrunda start verilmişdi. Bu kütləvi xarakter almasa da müəyyən əsərlərdə özünü büruzə verirdi.

Bir yazıçı, ziyalı və türk övladı kimi İsmayıl Şıxlı da bu ədəbi oyanışdan geri qala bilməzdi. Müasirliklə qədim tarix arasında körpü salmaq, onu gələcək nəsillərə olduğu kimi çatdırmaq üçün yeni əsərlərə ehtiyac var idi. “Şəxsiyyəti cılızlaşdıran amillərin kökləri və səbəbləri ilə yaxından maraqlanan sənətkarlar xalqın keçmişinə müasir təfəkkür işığında ayıq gözlə yanaşmağa və qiymət verməyə can atdılar. Bu istiqamətdə aparılan axtarışlar nəticəsində yaranmış ilk uğurlu müasir tarixi roman nümunələrindən biri məhz “Dəli Kür” oldu”(Y.İsmayılov. İsmayıl Şıxlı. Həyatı, Mühiti, Sənəti) Müxtəlif tənqidçilərin haqlı olaraq qeyd etdiyi kimi “Dəli Kür” xarakterlər romanıdır. Əsərin ən çılğın, inadkar obrazı Cahandar ağadır. Onun xarakteri də düşdüyü mühitə uyğun olaraq dəyişir. Biz bunu əsərdə belə görürük. İlk öncə bunun bir yazıçı fantaziyası olduğu fikri bizə hakim kəsilir. Lakin əsərdəki hadisələri izlədikcə baş verənlərin real tarixi faktlara söykəndiyini görürük. Şəhvətə aldanıb başqasının arvadını qaçırdıqdan sonra üzdə hiss olunmasa da artıq Cahandar ağaya qarşı ailədə bir ögeylik və soyuqluq baş qaldırmışdı. O, bilirdi ki, səhv iş tutub.

22

Qüruruna sığışdırıb geriyə çəkilməyi özünə ar bilən Cahandar ağa nə vaxtsa belə bir hadisənin öz ailəsinin başına gələcəyindən qorxub nahaq yerdən özünə düşmən qazandığı Allahyarı axtarmağa başlayır. Artıq o, qatilə çevrilir. Namus qatilinə. Öz arvadının, qızının yox, başqasından oğurlayıb özünə arvad elədiyi bir qadının namus qatilinə. Bəlkə də yazıçının çılpaq şəkildə verdiyi bu fikirləri biz bir bədii sual kimi əsərin qarşısında qoysaq onda əsərin nə üçün “Dəli Kür” adlandırılmasını yəqinləşdirərdik. “Dəli Kür” Cahandar ağanın faciəsidir. Əsərin süjet xətti, ideyası və xarakterlər arasında bağlılıq Cahandar ağa obrazında özünü büruzə verir. Onun Mələklə olan dialoqunda bütün ailə üzvlərinə olan münasibət daha çox maraq doğurur.

“-Bəs arvadın, qızın?

-Az danış, onların sənə dəxli yoxdur. Bu evin sahibi mənəm, mən nə elədiyimi bilirəm.

O, nə qədər hirsli olub Mələyə susmağı əmr etsə də, qəlbinin dərinliklərində haqsızlığını duyurdu”(İ. Şıxlı. Ölən dünyam kitabı.) İlk baxışdan Cahandar ağanın peşmançılığı, ailəsinə bədbəxtlik gətirməsi onu daxilən əzilən bir obraz kimi xarakterizə etməyə əsas versə də, sonrakı səhnədə onun özünə haqq verməsi və “Əşi, nə olub, eldən çıxarı bir iş tutmamışam ki? Elə dədə-babadan iki arvad saxlamaq peşəmiz deyilmi?” (“Ölən dünyam”) deməsi qeyri-adi görünür və sual meydana çıxır: “Bu peşmançılıqdır, yoxsa qürur?” Yox, Cahandar ağa dəli deyil. O, psixoloji baxımdan hazırlıqlı və hadisələrə real yanaşandır. Onun hərəkətləri, çılğınlığı, davakarlığı ona mənfi obraz kimi yanaşmağa imkan versə də əsərin sonuna yaxın Cahandar ağanın milli ideologiya, milli mənlik uğrunda mübarizə aparan bir xalq qəhrəmanına çevrildiyini görürük. Bax elə İ.Şıxlı şəxsiyyətinin və qələminin də gücü bundadır.

“Dəli Kür” ün ideoloji bir əsər kimi meydana çıxması və onun oxucular tərəfindən xüsusi bir həssaslıqla qarşılanması heç şübhəsiz ki, həmin dövrdə kolxozdan, quruculuq işindən yazmağa məcbur olan yazıçılara bir stimul verdi. “Dəli Kür” əsəri İ.Şıxlı şəxsiyyəti, mənsub olduğu nəsil və adının çəkilməsi qadağan olunan türk dünyası ilə “Böyük Sovetlər Ölkəsini” üz-üzə qoydu. Bu inkişaf edib və sonda özünü süquta aparan bir ziddiyyətli gerçəkliyin məhvinə olan inama çağırış idi. O, 23

mənəvi qələbə qazanmışdı. Yaxın dostu Mehdi Hüseyn belə onun dəliqanlılığına heyran qalmışdı. Lakin o, əsərə münasibətini İ.Şıxlıya yazdığı məktubda belə izah edirdi.

“Təəssüf ki, sənə məlum olan bəzi xırda səbəblərə görə, mənim “Dəli Kür” haqqında mətbuatda yazmağıma imkan yoxdur. Elə həmin səbəblərə görə də öz fikrimi məktubla bildirməyi özümə borc bildim. Belə romanlara xalqımızın necə böyük ehtiyacı olduğunu sübuta ehtiyac varmı? Gün o gün olsun ki, romanı qurtarasan və mən də artıq məktubla yox, məqalə ilə(mən həmişə belə qalmayacağam ki) öz rəyimi ifadə edim.(Xatirəyə dönmüş illər) Məktubda M.Hüseyn “bəzi xırda səbəblər” deyəndə nəyi nəzərdə tutduğunu “mən həmişə bu vəziyyətdə qalmayacağam ki” fikri ilə cavablandırır. Elə bu fikirlərdən də aydınca görmək olar ki, “Dəli Kür” sovet ideologiyasını hədəfə almış, özündə milliliyi ehtiva edən bir ideoloji, siyasi əsərdir.

Məktubdan göründüyü kimi milli hərəkat, milli oyanış nəinki xalqın içində, hətta ədəbiyyatda da öz təsir dairəsini genişləndirirdi. Azərbaycan dilli sovet ədəbiyyatı artıq milli ruhlu, milli ideologiyaya xidmət edən bir ədəbiyyata çevrilirdi. Belə milli ədəbiyyatın formalaşması Azərbaycan dilinin zənginliyindən, Azərbaycan xalqının mübarizliyindən irəli gəlirdi və İ.Şıxlı bunu dərk edərək yazırdı: “Məlumdur ki, dil yazıçı qüdrətinin məhək daşıdır. Dil səciyyələri aşmaqda yazıçıya kömək edən ən yaxşı vasitədir. Dil sadəcə cümlə üzvlərinin qrammatik qayda-qanunlar əsasında düzülüşü deyil, dil - yazıçı üçün ehtirasları toqqaşdıran, surətin daxili varlığı ilə intellektual aləmi aşkara çıxaran bir vasitədir. Dil yazıçı üçün hər şeydir”(Xatirəyə dönmüş illər).

“Dil insanları öz tarixi keçmişinə, adət-ənənəsinə, folkloruna yaxınlaşdırdıqca kökə-soya dönmək, keçmişə qayıtmaq arzusu da ədəbiyyatda qarşısı alınmaz axına çevrilirdi. Elə “Dəli Kür”ün yazılıb başa çatdığı ildə istedadlı sənətkar Fərman Kərimzadə “Qarlı aşırım”) tarixi romanını bitirdi” Y. İsmayılovun bu fikirləri bir daha onu deməyə əsas verir ki, dil artıq ideologiyanın aparıcı qüvvəsinə çevrilirdi və o artıq unutdurulmuş keçmişə dönüşün istinad nöqtəsi oldu. Fərman Kərimzadə yaradıcılığında önəmli yer tutan “Qarlı 24

aşırım” tarixi romanı haqqında İ.Şıxlı yazırdı: “Düşmən olan Abbasqulu bəy Şadlinski ilə Kərbəlayı İsmayılın döyüşməsində milli cəhətlər əsas rol oynayır. Abbasqulu bəy kommunistdir. Kərbəlayı İsmayıl qolçomaqdır, dağlara çəkilərək sovet hakimiyyətinə qarşı vuruşur. Eyni zamanda düşməni ilə rəftarında da milli xüsusiyyətini də unutmur. Vaxtı ilə duz-çörək kəsdiyi Abbasqulu bəyə əl qaldıra bilmir, Abbasqulu bəy də bunu nəzərə alaraq onun üstünə silahsız gedir. Onların mənəvi əzabları da bu aspektdə inkişaf edir”.( Xatirəyə dönmüş illər) İ.Şıxlı bütün əsərlərində milli koloriti, keçmişin dayaqları üzərində qurulmuş müasirliyi özünə xas şəkildə bədii boyalarla verməklə əsl sənətkar necə olmalıdır fikrinə belə aydınlıq gətirir: “Sənətkarın qüdrəti yalnız mövzu seçməklə deyil, bu mövzunu necə işləməsi ilə təyin edilir. Həyat hadisələrini, insanları bilmək belə yazıçı olmaq demək deyil. Yazıçı olmaq üçün bu həyat materiallarını bədii yüksəkliyə qaldırmaq lazımdır. Bu isə sənətkarın gücünü təyin edir”(Xatirəyə dönmüş illər). İ.Şıxlının ictimai məzmun kəsb edən, tarixi faktlara söykənən həcmcə “Dəli Kür” dən fərqlənən, lakin məzmunca “Dəli Kür”ün davamı hesab oluna biləcək əsəri “Ölən dünyam”dır. Əsər yazıçının ömrünün son illərində yazılıb. Bu dəfə də İ.Şıxlı öz yaradıcılıq ənənələrinə sadiq qalaraq tarixi faktları bədii fikrin ən yüksək zirvəsinə qaldırmış, və onu milli ideoloji ədəbiyyatımızın ölməzlik qazanan əsərləri sırasında birincilik qazandırmışdır. Əsərin “Ölən dünyam” adı ilə adlandırmasını yazıçı Azərnəşr tərəfindən romanın 1995- ci ildə ayrıca kitab şəklində buraxılmış variantının müəllif sözündə belə açıqlayır: “Hər hansı görkəmli adamın həyatından roman yazmaq mümkün olmadığı kimi, xalqın həyatının istənilən mərhələsindən də böyük bədii əsərlər yazmaq qeyri-mümkündür. O adamların həyatından əsər yazmaq mümkündür ki, bu həyat cəmiyyətin ictimai, siyasi və sosial tarixi ilə səsləşsin və nəticə etibarı ilə fərdi tərcümeyi-hal ictimai tərcümeyi-hala çevrilsin. Xalqın da həyatında taleyüklü dönüş nöqtələri var. Bu dönüş nöqtələri xalqın yeni, xoşbəxt yaxud bədbəxt həyat mərhələlərinə keçməsinə səbəb olur. XX əsərdə bizim xalqın həyatında belə döngələr çox olmuşdur. İnqilab 25

illəri, 30-cu il hadisələri, Böyük Vətən müharibəsi dövrü, 37-ci il və sair bu cür dönüş nöqtələrindəndir.

Azərbaycanda 20-ci illərdə baş verən inqilab tariximizdən yazmaq qərarına gəldim, müəyyən materiallar topladım, hətta əsərin adını da oxuculara çatdırdım. “Qanlı təpə” adlanacaq bu əsər 20-ci illərin mürəkkəb və ziddiyyətli həyatını əks etdirməli idi. Lakin mövcud qadağalar, arxiv sənədlərinin gizlin saxlanması, o illərdə baş verən əsl həqiqət və ziddiyyətlərin meydana çı-xarılıb açıq söylənilməsinə qoyulmuş yasaqların nəticəsində tarixi dövrü olduğu kimi verməyin qeyri-mümkünlüyü məni fikrimdən daşındırdı.” İ.Şıxlının əsərlərində ən maraqlı cəhət ondadır ki, onun bütün əsərlərində məhz özünün şəxsi keyfiyyətləri də üzə çıxır. Yazıçı inadkarlığı, dözümlülük, ən ümdəsi mübarizlik onun şəxsiyyət olduğunu təsdiq edir. Nizami Cəfərovun təbiri ilə desək “yazıçının son sözü kimi deyilmiş “Ölən dünyam”a qədər İsmayıl Şıxlının yaratdığı əsərlər nə qədər mükəmməl olsa da böyük mütəfəkkir yazıçının ən mükəmməl əsəri onun heç zaman unudulmayacaq tarixi şəxsiyyətidir.”

Fikrimcə “Ölən dünyam”dakı bütün obrazlar və tarixi faktlar gərgin bir yazıçı-tarixçi əməyinin bəhrəsidir. İ.Şıxlı əsərin təkcə bədii məziyyətlərini nəzərə almamış, həm də onun tarixi bir əsər kimi ərsəyə gəlməsində maraqlı olmuşdur. Bu əsər də “Dəli Kür” kimi son dərəcə faciəvi və dramatik səhnələrlə doludur. Həyatdan götürülmüş obrazların faciəviliyinin və dramatikliyinin alt qatında yazıçı əsarət altında inləyən bir xalqın məşəqqətli və dözülməz həyatını açıb göstərmişdir. Represiyaların başlandığı dövrdə yazıçı xalqın qolu zorlu, millət dərdi çəkən oğullarının soyuq Sibirə sürgünə göndərilməsinin az şahidi olmamışdı.

Bir təsadüf nəticəsində Həsən ağanın Ələddini güllə ilə vurması iki nəsil arasında düşmənçiliyə, sonda isə böyük bir nəslin sürgün olunmasına yol açır. Son dərəcə səbirli və təmkinli olan Ömər koxa “ölən də bizimdir, öldürən də” deməklə arada olan düşmənçiliyə son vermək istəyir. Lakin Ələddin onun gözləri önünə gəldikdə nifrətini, qəzəbini göz yaşlarından çıxır və yenə də ağsaqqallığından geri qalmır.

26

- Qanı qanla yumazlar, oğul, bir də sənin qızın onların ocağının başındadı, qan-qana, süd-südə qarışıb.

- Məsləhətin nədi ata uşağın qanı batsınımı?

- Səbr elə, bala, nahaq qan yerdə qalmaz. O əlini qana bulayıb, sən bulama. Gec-tez haqq öz yerini tapacaq.

Son dərəcə təsirli verilən bu səhnə ağsaqqal sözünə hörmətin ən bariz nümunəsidir.

Hadisələr öz axarını dəyişir. İki nəslin bir-biri ilə düşmənçiliyini hər iki nəsli məhv etməkdən ötrü Fətullayevlər “davam etdirir.”O Fətullayevlər ki, rejimin əlaltısına çevrilmiş, öz mənliyini, kişiliyini satmış və buyruq qulu olmaqdan ötrü xalqın düşünən başlarını, vuran əllərini məhv etməkdə canfəşanlıq etmişlər. Fətullayevin “mən qanunsuz bir iş görmürəm, Troykanın qərarı ilə hərəkət edirəm” deməsi hər şeyə aydınlıq gətirir. Kimlər idi bu “trojka” lar, “üçlüklər”. Z.Bünyadovun “Qırmızı terror” kitabındakı “Ön söz”dən oxuyuruq: “Orqanların yaratdığı fövqəlada üçlüklər Naxçıvan, Qarabağ, Şəki, Zaqatala, Quba, Lənkəran, Abşeron və başqa yerlərin minlərlə sakinini güllələnməyə məhkum edir, sürgünə göndərirdilər. Üçlüklər isə əsasən ermənilərdən ibarət idi. Millətin kökünü kəsməyə hazır olanların boyunduruğu altında işləyən “sapı özümüzdən olan baltalar” da “böyük işlər” görürdülər. Əsərdə ana adının ucalığının və türk qadının çəkdiyi dərdlər qarşısında əyilməzliyinin Güllü ananın timsalında verilməsi heç də əbəs deyil. Güllü ana “ağır oturub batman gələn”, hər şeyin yerini bilən, xanımxatın bir türk qadınıdır. Onun uzaqgörənliyini başlarına gələn bəlalara təmkinlə yanaşmağını, sürgünə gedərkən etdiyi hərəkətlərdə və nəvəsi ölən zaman gəlninə dediyi “kişi qızı ol, dost var, düşmən var” fikrində görmək çətin deyil.

Keçəl Xondulu və Fətullayev əsərdə mənfi obrazlardır. Onların aqibətinin ölümlə nəticələnməsi haqqın öz yerini tapması kimi xarakterizə oluna bilər. Keçəl Xondulunun ölüm səhnəsi daha çox maraq və heyrət doğurur. Çünki o, insan tərəfindən deyil, vəhşi təbiətin bir parçası olan, öz yiyəsinə son dərəcə vəfalı olan Həsən ağanın iti Alan tərəfindən öldürülür. Sanki it də nahaq yerə Sibirə sürgün olunan ağır nəslin faciəsinə 27

dözməyib keçəl Xonduludan sürgünə göndərilənlərin heyfini çıxır. Keçəl Xondulunu öldürdükdən sonra gülləyə tutulan və canını qurtarmq üçün Kürün qoynuna atılan Alan meşədə görünməz olur və aləmi acı bir ulartı bürüyür. Bu ulartı bəlkə də şüurlu insan vəhşiliyinə ehtiraz idi... İmperiya siyasəti mərdi qova-qova namərd eləyirdi. Əsərin sonunda Kəsəmənli də haqqı bərpa etmək üçün dağlara çəkilir. O, günahsız insanların qanına susayan “sapı özümüzdən olan baltaları” öldürdükdən sonra bu addımı atır. Kəsəmənlinin Fətullayevi öldürməsinin əsas səbəbi dağlara çəkilib mübarizə aparan ziyalı Halay bəyin “troyka”nın əmri ilə ölümə məhkum olunmasıdır. Halay bəyin ölümündə Kəsəmənli özünü qınayır. Axı o gözləmirdi ki, Fətullayev belə namərdlik etsin. O, Halay bəyə söz vermişdi, kişi sözü. Əsərdə Halay bəyin ölməyi təkcə Kəsə-mənlinin yox, milli birlik uğrunda mübarizə aparan bütün işıqlı beyinlərin və millətin faciəsidir. Əsərin epiloq hissəsi daha təsirli mənzərələrlə rəngarəngdir. Yazıçı oxucu ilə açıq danışır. Onun əl-qolunu bağlayan qadağalar sistemi artıq yoxdur. Ancaq dərd var, acı var. Bütün acılar unudulsa da Vətən acısı unudulmur. Uzun illərdən sonra Vətənə dönən, vətənin acısını, yurd-yuva və öz əlləri ilə əkdiyi ağacın, üzüm tənəyinin ağrısını bu ahıl çağında Həsən ağa yenidən yaşayır. Yurd yerində yeni həyat qaynayır, lap əsərdə deyildiyi kimi “elə bil dünyada heç nə olmamışdır.” …Belə qənaətə gəlmək olar ki, İ.Şıxlının irili-xırdalı bütün əsərlərində ideoloji problemlər diqqət mərkəzində olmuşdur. Onun və yaratdığı obrazların istəyi azadlıq idi. Şükrlər olsun ki, İ.Şıxlı müstəqil Azərbaycanı görə bildi!..

28

AZƏRBAYCAN

Hülya MƏMMƏDLİ BDU-nun tələbəsi

ƏXİLİK VƏ ONUN AZƏRBAYCANDAKI İZLƏRİ Hazırda Türkiyənin Kırşehir bölgəsində bir çox dükana, idarə və müəssisəyə Əxi Evranın adının verildiyini görürük. Kimdir Əxi Evran? Əxilik özü nədir?..

Orta əsrlərdə Azərbaycanın Təbriz, Gəncə, Xoy, Şamaxı, Ərdəbil, Ordubad, Şəki, Bakı və başqa şəhərlərində sənətkarlıq inkişaf edir, sənətkar birlikləri yaranırdı. Azərbaycanda hələ Sasanilər dövründən mövcud olduğu bilinən sənətkar birləşmələri XIII-XVIII əsrlərdə möhtərifə, uzan, əsnaf adlanırdı. Bu dövrlərdə sənətkarlar arasında dini-əxlaqi normalar xüsusilə risalə və fütuvvətnamələr əsasında təsbit edilirdi. Sənətkarlığın inkişafı eyni sahəyə mənsub sənətkarların digər sahələrlə rəqabətini də meydana çıxartdı. Əgər gündəlik iş həyatında usta-şagird, eyni sahənin ustaları, dükanları və ya ayrı-ayrı sahələrin sənətkarları arasında rəqabət yaranırdısa, ümumi şəhər həyatında önəmli ziddiyyətlər meydana çıxanda, bütün sənətkarlar birləşirdilər. Bu da yavaş-yavaş sənətkarların ümumi maraq ətrafında təşkilatlanmasına gətirib çıxardırdı. İslam dini geniş yayılmış şəhər mühitində ümumi birləşdirici amil din olsa da, dinə də fərqli yanaşmalar nəticəsində təriqətlər meydana gəlirdi. Yaranmış sufi təriqətləri əsasən səbri, mütiliyi təbliğ edirdi. Lakin gündəlik iş həyatlarında daim rəqabətlə qarşılaşan, daha fəal olmaq məcburiyyətində qalan şəhər varlıları, tacirlərdən və şəhər sənətkarlarından mənfəət götürən hakim dairələr tərəfindən haqsızlığa məruz qalan sənətkarlar müti kənd əhalisindən və şəhər yoxsullarından fərqli olaraq daha mübariz olmaq məcburiyyətində idilər. Əxilərin geniş təsvirini verən səyyahlar onların fiziki cəhətdən güclü olduqlarını, kəmərlərində uzun xəncər gəzdirdiklərindən yazırdılar. «Əxi» 29

sözünün həm ərəbcə, həm də türkcə izahını verməyə çalışan tədqiqatçılar onun «qardaşım», «comərd», «igid» anlamını verdiyini də qeyd edirlər.

Həddindən artıq qonaqpərvər olan əxilər zəngin ziyafətlər verməyə həvəsli idilər. Kasıb sufi süfrəsi ilə heç cür müqayisə oluna bilməyən bu cür bol süfrəli qonaqlıqlar bir daha əxilərin sufi dərvişlərdən kəskin fərqləndiklərindən xəbər verir. Əxilər üçün etnik və dini mənsubiyyət önəmli deyildi. Təsadüfi deyil ki, Əbülqasım Qüreyş comərdlik haqqında yazırdı ki, onun nümayəndəsi evində yemək yeyən şəxsin övliya, yaxud kafir olmasının fərqinə varmır. Bu ideologiyanın əsasında humanizm, ictimai bərabərlik, sosial ədalət durur.

Maraqlıdır ki, əgər Y.E.Bertels əxiliyi (fütuvva) «sənətkarların gizli təşkilatı» adlandırırdısa, İ.P.Petruşevski onları «usta əlaltılarının gizli təşkilatı» adlandırır. Fikrimizcə, bu daha doğru idi. Çünki yaşlı, təcrübəli usta sənətkarlar fiziki güc tələb olunan əxi təşkilatının üzvü olsalar da, aktiv mübarizədə daha çox gənc şagirdlər, usta əlaltıları iştirak edirdilər.

Bakının Gürdəxanı kəndində üzərindəki Əxi Nurullah zaviyyəsi burada da əxiliyin mövcud olduğundan xəbər verir. XV əsrin birinci yarısında təbrizlilərin Teymuri hökmdarı Ömərə qarşı üsyanına Əxi Qəssab başçılıq edib. Səfəvi müridləri arasında əxilər də vardı. Onlara Əxi Şadi Xəbbazı, Əxi Düluzini, Əxi Hənifəni, Əxi Həsəni və başqalarını misal göstərmək olar.

Tarixi Azərbaycan torpaqlarında geniş yayılan əxiliyin dini ictimai-siyasi mahiyyəti onun dövlətin bu və ya digər mühüm işlərində də önəmli rola malik olmasından xəbər verirdi. Qeyd etmək lazımdır ki, sənətkar birlikləri Səlcuqlu dövlətinin və Osmanlı imperatorluğunun ilk dövrlərində də cəmiyyətdəki siyasi və ictimai yerləri ilə seçilmişlər. Belə ki, ara müharibələri, basqınlar, üsyan və iğtişaşlar zamanı əxilər şəhər idarəsini öz əllərinə alaraq şəhərin dağılmasına və qarət olunmasına imkan vermirdilər. XIV əsrin əvvəllərində əxi təşkilatları daxilində təbəqələşmə başladı, Osmanlıda, Azərbaycan və şərq ölkələrində 30

mərkəzi hakimiyyətin güclənməsi nəticəsində tədricən keçmiş demokratik ənənələrini itirən əxi təşkilatlarının hərbi-siyasi qüdrəti sarsıldı.

Bir çoxları əxiliyin Kiçik Asiyaya Azərbaycandan yayıldığını qeyd edirlər. A.Krımski əxiliyi Türkistan mənşəli orden adlandıraraq XII əsrdə Türkistandan Azərbaycana və oradan Kiçik Asiyaya keçdiyini vurğulayır. Əxilərin Şah İsmayılın hakimiyyəti ələ almasında da mühüm rolu olmuşdur. Belə ki, Səfəvi dövlətinin banisi 1500-cü ilin axırlarında Şirvana hücum edərkən dəstəsində 7 min sufi də vardı. Şah İsmayıl 1501-ci ilin payızında Təbrizə daxil olarkən də, özünü şah elan edərkən də sənətkarlığın geniş yayıldığı Təbriz şəhərində əxilərin dəstəyinə arxalanmışdı. Buna görə də o, şəhərlərdə sənətkarlığı və ticarəti inkişaf etdirərək xarici ölkələrlə iqtisadi əlaqələrini genişləndirir, istehsal olunan malların xarici bazarlara çıxışını təmin edirdi ki, bu da sənətkarların xeyrinə idi.

Türkiyədəki Əxi Evrandan başlayıb Azərbayanda əxilikdən danışmağımız təsadüfi deyil. XII-XIII əsrlərdə Azərbaycan türkləri arasında, o cümlədən də Xoyda, Xuvayda, yəni Araz çayından cənubda əxilik geniş yayılmışdır. Əxi Evran da əslən Xoydan idi. Onun babalarının XI əsrdə İrana gələn türkmənlərdən olduğu da bildirilir. 1207-ci ildə Kayseriyə gələrək orada dabbaqxana açan Evran sənətkar və tacirlərinin sayı monqol işğalı zamanı Azərbaycandan qaçanların hesabına artan Anadoluda əxiliyin əsasını qoydu. Tədqiqatçılar əxiliyin Anadoluda təşkilatlanmasında «İran türkmənlərinin əli var» deyəndə məhz Evranı nəzərdə tuturlar. Əxi Evrandan sonra belə əxiliyin mərkəzinə çevrilən Kırşehirdə qüvvədə olan fütuvvətnamələr Azərbaycandan tutmuş Balkanlaradək yayılmışdı. Bu gün Əxi Evranın məzarı da elə Kırşehirdədir.

Tədqiqatçıların bir çoxu dabbaq Ahi Evranı (11721262) əxiliyin banisi kimi qeyd etsələr də, M.Heydərov bununla razılaşmayaraq yazır ki, hələ XI əsrdə Urmiyalı Əxi Fərəc, qacarlardan olan Əmin əd-din Mahmud ibn Yusuf və başqaları əxi kimi məlum idilər.

XI əsr yazılı abidəsi olan «Qabusnamə»də gənc əxi 31

cavanmərdlərin və sufilərin davranışlarına ayrıca fəsil həsr olunmuşdu. XII əsrdə mütəfəkkir, «kəmala çatmış arif, təriqət mürşidi və gerçəklik rəhbəri» olan Sadəddin Mahmud Əbülqasım oğlu Təbrizi də əxi idi.

Mövlanə Cəlaləddin Rumi dövründə yaşamış, Konyadakı tanınmış əxi ordeni başçılarından olan Əhməd Ərdəbili də Azərbaycandan idi… Əxiliyin Şirvanda, özəlliklə də Şamaxıda mövcud olmasını Xaqani (1120-1199) mahir dülgər olan atası Əli Naccara həsr etdiyi şeirində də göstərir. Burada o, ixvan deyərək atasının «qardaşlarının» (ixvan – ərəbcə «əxi» sözünün cəm şəkli) da adı çəkilir. Elə buradaca dülgərlərin piri, memarların şeyxi kimi bilavasitə əxiliyə aid terminlərin işlədilməsi hələ XII əsrin əvvəllərində əxi qardaşlığının mövcudluğundan xəbər verir.

Gəncədə duluzçu Bəndər üsyanı, N.Gəncəvinin əxi mürşidin müridi olması, yenə də Gəncə şəhərindəki Comərd Qəssab türbəsi, Zəngəzurdakı Comərdli kəndi, Qubadakı «Comərd» adlı müqəddəs yer, Abşeron ərəzisindəki epiqrafik abidələr, Ordubaddakı Cümə məscidindəki yazı da orta əsrlər Azərbaycanında əxiliyin olduğunu təsdiqləyir.

Kəşifi Azərbaycanda əxi üzvlərinin şəcərəsini yazır: Əxi Əli Mübarək Şirvani, Gəncədəki nəvəsi Qütb ədDin-əxi, onun oğlu əxi Tacəddin Əli və b. M.Heydərov indiki Ermənistan ərazisində, yəni tarixi Azərbaycan torpaqlarında Mikoyan rayonunun Alayaz kəndindəki daşın üzərində Əxi Təvəkkülə (XVə.) aid epitafiyadan bəhs edir.

Təbii ki, hakim dairələrin nümayəndələri əxilərin gücündən istifadə etmək istəyir və edirdilər də. Bu da əxilər arasında bir çoxlarının vəzifələrə çəkilmələrinə və nəticədə təbəqələşmə ilə nəticələndi. Şeyx Əxi Qəssab Təbrizdə yüksək vəzifələrdən olan tamqaçı idi və XIV-XV əsrlərdə Yaxın Şərqin ticarət və sənətkarlıq mərkəzlərindən olan Təbrizin əsas gəliri onun əlindən gəlib keçirdi. Təsadüfi deyil ki, bu əxi şeyx Şirvanşah I İbrahimi (1382-1417) Qara Yusuf Qaraqoyunlunun əsirliyindən xilas etmək üçün 1200 tümənlik mal vermişdi. Qaraqoyunlu dövlətinin banisi Qara Yusufun 32

Şeyx Əxi Qəssabla hesablaşması, onun şəhər əhalisindən bu qədər malı toplaya bilməsi bir daha əxi şeyxin Təbriz əhli arasındakı nüfuzundan xəbər verirdi.

Göründüyü kimi, artıq XV əsrin əvvəllərində əxi başçılarının feodallarla əlaqəsi ortaya çıxır. Əxi gənclər təşkilatında yalnız eyni sahənin sənətkar, usta əlaltıları və şagirdlərinin olması fikrinə İbn Battuta Rumda gördüyü müxtəlif sənət sahələrindən olan 200ə yaxın sənətkarın başında duran gənc rəis haqqındakı məlumatı ilə son qoyur. Buradan görünür ki, gənc rəislər əxi şeyxlər tərəfindən yönləndirilirdilər. Hətta sufi ordenlərinin şeyxləri belə əxiləri öz tərəflərinə çəkməyə, bununla da özlərini dini-siyasi güclə təmin etməyə çalışırdılar.

XV əsrin sonu – XVI əsrin əvvəllərində Ərdəbil şeyxlərinin başçılığı ilə Azərbaycanda, İran və Kiçik Asiyanın bir sıra yerlərində ilkin mərhələdə birlik və bərabərlik təbliğ edən, bununla da sənətkar və yoxsullar arasında rəğbətlə qarşılanan şiəlik inkişaf edir.

Bu da əxilərin Səfəviyyə, Heydəriyyə və Nemətullahiyyə ordenləri ilə əlaqəsini gücləndirir. Səfəviyyə tezliklə hərbi-siyasi gücə çevrilir. Şah İsmayılın sərkərdələrindən biri Əxi sultan Təkəli idi. Bu əxi bəyə şah Xəzərin cənub-qərb sahillərini vermişdi. XV əsrin sonlarında Ağqoyunlu sarayında nüfuzlu əmirlərdən biri də Əxi Fərəc ibn Əli idi. Sosial-siyasi dəyişikliklərə uğrayan əxilər şəhər sənətkarlarının və yoxsullarının həyatında önəmli rollarını və bununla da mövqelərini əldən verdilər. Təbii ki, qazi kimi Səfəvi ordusunda vuruşan əxilərdən fərqli olaraq sərkərdə əxilər varlanır, şahdan ənamlar alır, təbəqələşmə artır, onlara inam azalırdı.

Tədqiqatçı M.Heydərov bir sıra tədqiqatçılarla birgə orta çağlarda Gəncədə tez-tez baş verən üsyanlarda şəhər sənətkarlarının və yoxsullarının iştirakı, eləcə də Gəncədə əxiliyin mövcudluğu barədə materialların olmamasından təəssüflənsə də, tarixdə «Gəncə üsyanı» kimi qalan usta Bəndər üsyanı, Comərd Qəssab türbəsi və N.Gəncəvinin əxiliyi ilə bağlı fikirlər (onun şeyxinin adı Əxi Fərrux Zəncani idi) bu şəhərdə də əxiliyin var33

lığından və izlərinin bu gün də yaşadığından xəbər verir.

Dediyimiz kimi Qubadakı «Comərd» adlı müqəddəs yer, Zəngəzur mahalındakı Comərdli kəndinin adı da maraq doğurur. Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin bacısı Şəfiqə xanım Əliyevaya görə, bu kəndin adı onun ulu babası Comərdin adından götürülüb.

Comərdin qardaşının adı Alagöz Məhəmməd imiş.

Müəllifə görə, bu kənddə yaşayanların hamısı comərdlilər nəslindən olub bir-birinə qohum imişlər.

- Təbii ki, istər N.Gəncəvinin, istərsə də o dövr Gəncəsində yaşamış, yaratmış digər şairlərin əsərlərinin ciddi analizi mövzu ilə bağlı daha çox material verə bilər. Lakin elə gətirdiyimiz fakt və misallardan da göründüyü kimi, orta çağlarda Gəncə nəinki sənətkarlıq mərkəzi, eləcə də əxiliyin geniş yayıldığı şəhər kimi tanınırdı. Bunu günümüzdə belə həm şairlərin yaradıcılığında, həm şəhərin memarlıq abidələri arasında özünə yer alan Comərd Qəssab türbəsi, həm də Azərbaycan tarixində şanlı səhifələrdən biri olan duluzçu Bəndər üsyanı bir daha sübut edir.

- Bütün deyilənlərdən bir daha belə bir nəticəyə gəlmək olur ki, əxilik Azərbaycanda nəinki artıq XI əsrdən mövcud idi, eyni zamanda əxilər dövlətin siyasətinə aktiv müdaxilə edir, xalq kütlələrinin, sənətkarların müdafiəsinə qalxır, haqq-ədaləti əldə silah qazanırdılar. Əxi qardaşları özləri ədalətli olub, başqalarının da ədalətli olmalarını tələb edirdilər.

34

AZƏRBAYSAN

Dr. Mehman AĞAYEV Qafqaz Universitetinin müəllimi AZƏRBAYSAN TÜRKİYƏ MƏTBUATININ GÖZÜ İLƏ (1918-1922-SI İLLƏR) 28 may 1918-si ildə müstəqilliyini elan edən Azərbaysanın rəsmi səviyyədə Osmanlı dövləti ilə əlaqələr qurması iki qardaş ölkə üçün çox mühüm hadisə olmuşdu. Məhz, bu tarixdən etibarən Osmanlı Türkiyəsi mətbuatının Azərbaysan haqqında xəbərlərə daha geniş şəkildə yer ayırdığı aydın şəkildə görünürdü.

Azərbaysanla birgə bütün Qafqazda sərəyan edən siyasi hadisələri türk mətbuatı yaxından izləməyə çalışırdı. Bəzi qəzetlərin isə Azərbaysanın tarixi, soğrafiyası və mədəniyyəti haqqında da yazılar dərs etdiyi gözdən qaçmamışdı.

4 iyun 1918-si ildə Azərbaysan Xalq Sümhuriyyəti və Osmanlı dövləti arasında Batumidə imzalanan dostluq müqaviləsinə, iyunun 24-də Azərbaysan heyətinin Istanbul konfransına gəlişinə o dövrün türk mətbuatı geniş yer ayırmışdı. Bundan başqa Azərbaysan heyətinin başqanı M.Ə.Rəsulzadənin TürkiyəAzərbaysan münasibətləri, Bakı məsələsi və Azərbaysandakı daxili siyasi vəziyyət ilə bağlı görüşlərini də türk istimaiyyətinə çatdırmışdı.

O dövrdə Osmanlı ordusunun Azərbaysan hərəkatı və Bakının düşmən işğalından azad edilməsi ən mühüm xəbərlər arasında yer almışdı. “Yeni Gün” qəzeti Bakının azad edilməsini “Bakı üzərində Azərbaysan bayrağı metmus”, “Bakının alınmasıyla Azərbaysan 35

Tamamiyyəti mülkiyəsini təmin etdi” başlıqlarıyla oxusularına duyurmuşdu.

“Ikdam” isə Bakının ingilis himayəsində olan ermənirus idarəsindən qurtarılmasını böyük zəfər olaraq dəyərləndirmiş, ingilislərin bölgədən uzaqlaşdırılmasının dünya mətbuatında böyük əks-səda doğurduğunu qeyd etmişdi.

“Tanin” də Bakının azad edilməsinin həmin il Qurban bayramı ilə eyni günə düşdüyündən müsəlmanların ikiqat sevins yaşadığını bildirmişdi. Bundan başqa qəzet 1916-sı ilin yazında Iraq səbhəsində əldə olunan “Kutul Amarə” zəfərindən sonra türk ordusunun Bakıda da ingilislərə ağır bir zərbə endirərək, artıq müharibənin taleyini öz lehlərinə dəyişdirmə fürsətini yaxaladığını qeyd etmişdi.

Bu dövrdə bəzi türk qəzetləri Azərbaysandakı siyasi, sosial və mədəni prosesləri daha yaxından izləmək üçün öz xüsusi müxbirlərini buraya ezam etmişdilər.

Bunların arasından “Yeni Gün” qəzetinin müxbiri Rövşən Əşrəf daha sonralar öz səfər təəsüratlarını qəzet səhifələrində işıqlandırmışdı. Rövşən Əşrəfin yazılarından birinin Azərbaysanın xeyirsevər milyonçu sahibkarı və istimai xadimi H.Z.Tağıyevdən götürülən müsahibə təşkil etdiyini də ayrısa qeyd etmək yerinə düşərdi.

“Aləmdar” qəzeti tərəfindən Azərbaysana göndərilən müxbirin səfər təəsürratları isə “Bakı xatirələri” və “Bakı xəbərləri” başlıqlarıyla on beş məktub seriyası şəklində oxusulara çatdırmışdı.

1918-si ilin noyabrından etibarən türk mətbuatında Azərbaysan ilə əlaqədar çox az sayda xəbərlərin verildiyi nəzərə çarpırdı. Bunun əsas səbəbi isə müharibədən məğlubiyyətlə çıxan Osmanlı dövlətində həm rəsmi dairələrin, həm istimaiyyətin, həm də mətbuatın Azərbaysana qarşı marağının azalması idi. O 36

dövrdə varlığı təhlükə altında olan Os-manlı dövlətində bütün nəzərlər məğlub ölkələrin müqəddəratını təyin edəsək Paris Sülh Konfransına yönəlmişdi. Türk mətbuatının bu passiv mövqeyi 1919-su ilin avqustsentyabr aylarına qədər sürmüşdü. Bu ərəfədə “Türk Dünyası” qəzetinin nəşrə başlamasıyla türk istimaiyyətində yenidən Azərbaysana qarşı bir maraq yaranmışdı. Türk Dünyasının o dövrün bir çox yazılı orqanlarından fərqli olaraq xəbər və şərhlərində türkçülüyü və türk dünyasını daha çox ön plana çıxardığı görülmüşdü. Qəzetdə Osmanlı dövləti sərhədlərindən kənarda yaşayan türklər haqqında məlumatlar “Türk dünyası xəbərləri” ana başlıqları altında verilmişdi. “Türk Dünyası” Türkiyənin gələsəyinin Qafqazın, xüsusilə Azərbaysanın müqəddəratının nesə həll olunasağına bağlı olduğunu irəli sürmüşdü. Azərbaysan haqqında verilən xəbərlərin hər hansı bir uzaq xristian ölkəsi olan Latviya barədə verilən xəbərlərlə eyni ölçüdə olmasının yanlış olduğunu vurğulayan Türk Dünyası bu məsələyə laqeyd münasibət bəsləyən digər türk yazılı orqanlarını da tənqid etməkdən çəkinməmişdi.

Türkiyə və Azərbaysan hökumətləri arasında imzalandığı iddia edilən müqavilə haqqında Birinsi dünya müharibəsi Osmanlı dövləti üçün çox böyük fəlakətlə nətisələnmişdi. Başda padşah Sultan Vəhdətdin olmaqla Istanbul hökuməti Antanta dövlətlərindən tamamilə asılı vəziyyətə düşmüşdü. Bu da azmış kimi Anadolunun böyük bir hissəsi və boğazlar ingilis-fransız-yunan işğalçılarının nəzarəti altına keçmişdi. Anadolunun şərqində isə Ermənistan və Kürdüstanın qurulması planlaşdırılmışdı. Bu ağır vəziyyətdə 1919-su ilin mayında şərqi və mərkəzi 37

Anadoluda Mustafa Kamal paşa Atatürkün liderliyi altında türk milli azadlıq hərəkatı başlamışdı.

Anadoluda iki hakimiyyətliyin mövsud olması Azərbaysan Xalq Sümhuriyyəti hökumətini daha ehtiyatlı davranmaya, insə bir siyasət işləməyə vadar etmişdi.

Azərbaysan hökuməti Istanbul ilə rəsmi münasibətlərini davam etdirməklə yanaşı Mustafa Kamal paşanın başçılığı ilə qurulan Təmsilçilər heyəti ilə də gizli təmaslarını sürdürmüşdü. Azərbaysan hökuməti Bosfer adında bir təmsilçisini gizlisə Oltuya XV Türk korpusu komandanı K.Karabəkir paşanın yanına göndərərək ermənilərə qarşı iş birliyi qurmağa çalışmış, bu fikir türk komandanlığı tərəfindən müsbət qarşılanmışdı. Bundan başqa 1920-si ilin martında Azərbaysan hökuməti Baş Naziri Nəsib bəy Yusifbəyli öz şəxsi vəkili Məmmədəli bəyin vasitəsilə Ankaraya maddi kömək məqsədilə ümumi dəyəri 1 400000 fransız frankı olan 8 çek sənədi də göndərmişdi.

Anadolu Təmsilçilər Heyəti isə o dövrdə ingilislərlə isti münasibətlərini qorumağa çalışan Azərbaysan hökumətinə bir qədər şübhə ilə yanaşsa da, xüsusilə erməni məsələsi və Denikin təhlükəsinə qarşı dəstəyini əsirgəməmişdi.

Azərbaysan və Anadolu arasındakı bu yaxınlıq təbii ki erməniləri çox rahatsız etmişdi. Ermənilər təbliğat yolu ilə Avropa istimaiyyətində guya onların əleyhinə yönəlmiş gizli bir Türkiyə-Azərbaysan müqaviləsinin varlığı haqqında rəy formalaşdırmağa çalışmışdılar.

Erməni təbliğatı nətisəsində Ingiltərənin məşhur “Tayms” qəzeti də 20.03.1920 -si il tarixli buraxılışında Azərbaysan və Türkiyə arasında gizli bir müqavilənin olduğu haqqında xəbər vermişdi.

Rusiyada nəşr olunan bolşevik təmayüllü “Pravda” da polyak qəzetlərinə istinad edərək yaydığı xəbərdə 1919-su ilin oktyabrında Azərbaysan və Türkiyə 38

arasında gizli bir hərbi ittifaq müqaviləsinin imzalandığını iddia etmişdi.

O dövrdə Azərbaysanın Istanbul baş konsulu olan Yusif Vəzirov ortaya atılan bu iddiaların əsassız olduğunu türk mətbuatı vasitəsilə istimaiyyətə bildirmişdi. Bundan başqa həm Azərbaysan, həm də Osmanlı hökumətləri bu iddiaları rəsmi şəkildə təkzib etmişdilər. Fəqət həm erməni, həm də qərb mətbuatı israrla bu məsələni gündəmdə tutmağa çalışırdı. Qərb dünyasının ermənilərə arxa çıxma, onları qoruma siyasəti o dövrdə “Türk Dünyası”nın tənqid hədəfinə tuş gəlmişdi. Qəzet erməni və yunanların hər sürə fitnə-fəsadına göz yumanların Osmanlı və Azərbaysan türkünün bir araya gəlib sadəsə söhbət etməsini belə qəbahət görməsini ayıb hesab edərək yazırdı: “Azəri türklərində muhafizai istiqlal lehində bir hərəkat görüldü mü, həmən “Türkiyə təşviq ediyor” deyi veriyorlar. Ərzurumda, Vanda bir hərəkət oldumu, azərilər türk çetelərinə yardım ediyorlar iddialarında bulunuyorlar. Halbuki nə bir tərəfdə bir türk çetesi var, nə ötə tərəfdə istiqlal müsadiləsi üçün öteden beriden teşvik ve tahrik vukuhuna intizar edəsək adamlar. ...Fəqət türklər bu həqiqətləri də söyləyəməz.

Söylədinizmi, “iştə Turançılar fəaliyyətdələr. Dünyayı bir-birinə qatasaqlar” ittihamı hazırdır. Halbuki nə kisədə böylə birtəsəvvür var, nə də türklər kəndi istiqlallarını muhafazadan başqa bir qaye təqib ediyorlar. Bunu anlatmaq imkanı yox.”

Azərbaysanın müstəqilliyinin tanınması hadisəsinin türk mətbuatında əksi 1918-si ilin sonları Osmanlı və Azərbaysan hökumətləri arasında yaranan qısa müddətli soyuq münasibətlər türk mətbuatından da yan ötməmişdir.

39

1919-su ilin oktyabr-noyabr aylarında Osmanlı məslisinə keçirilən seçkilərdə türk azadlıq hərəkatı tərəfdarlarının uğur qazanmasından və artıq qərb siyasi dairələrində Azərbaysanın müstəqilliyinin tanınması yolunda bir rəyin formalaşmasından sonra türk mətbuatında da Azərbaysan haqqında daha çox xəbərlərə yer verilməyə başlanmışdı. “Yeni Gün” Azərbaysan hökumətinin fəaliyyətini geniş bir şəkildə işıqlandıraraq, qısa bir vaxt ərzində həyata keçirilən islahatlardan ağız dolusu bəhs etmişdi.

“Ikdam” isə Azərbaysan hökumətinin uğurlarını “Azərbaysan sihana bir iktidar medeni nümunəsi göstəriyor” şəklində dəyərləndirmişdi.

1920-si ilin yanvarın 11-də Paris Sülh Konfransı Ali Şurası Azərbaysan Xalq Sümhuriyyətinin müstəqilliyinin de-fakto tanınması haqqında bir qərarı təsdiq etmişdi.

Azərbaysanın müstəqilliyinin tanınması Azərbaysanda olduğu qədər türk istimaiyyəti və mətbuatı tərəfindən də böyük sevinslə qarşılanmışdı. “Yeni Gün” qəzeti bu olayı “Türklük aləmində məsud bir hadisə” şəklində duyurarkən, “Tasviri Efkar” qəzeti isə Osmanlı türkünün matəmlər içində olduğu bir qorxuns zamanda qardaş türk hökumətini müstəqilliyini tanınması ilə təsəlli tapdıqlarını bildirmişdi.

Bundan başqa qəzet Azərbaysanın siyasi intriqalara qurban edilməzsə, gələsəyinin daha parlaq olasağını da qeyd etmişdi. Azərbaysan ilə əlaqədar xəbərləri “Qardaş səsi” başlığı ilə oxusularına çatdıran “Tasviri Efkar” 11.03.1920 tarixindəki buraxılışında M.Ə.Rəsulzadənin Bakıda “Istiqlal” qəzetində dərs olunmuş “Türkiyə məsələsi” adlı yazısına da geniş yer ayırmışdı. “İleri” qəzeti də Azərbaysanın müstəqilliyinin tanınmasından sonra Türkiyə ilə əlaqələrini daha da möhkəmləndirəsəyinə ümid bəsləmişdi.

40

“İkdam” isə istiqlala uzanan yolda Azərbaysanın qət etmiş olduğu çətin maneələrdən söz etmiş, dini və dili bir olan qardaşlarının qanı bahasına əldə etmiş olduqları istiqlalın əbədiyyətə qədər sürməsini təmənni etmişdi.

Azərbaysan müstəqilliyi tanınması üzərinə müxtəlif təşkilatların təmsilçiləri Istanbuldakı Azərbaysan təmsilçiliyinə “təbrik” göndərmiş, bəziləri isə Azərbaysan hökumətini mətbuat vasitəsilə təbrik etmişdi. Azərbaysan baş konsulu Yusif Vəzirovu bu mühüm hadisə münasibətilə şəxsən ziyarət edənlərin sayı da az olmamışdı.

Xalq Sümhuriyyətinin müstəqilliyinin tanınması münasibətilə 30.01.1920-si ildə Istanbul Universitetinin konfrans salonunda böyük bir tədbir keçirilmişdi. Tədbirdə Xalidə Ədib Adıvar, Yusif Akçura, Rövşən Əşrəf kimi tanımış ziyalılar da iştirak etmişdi.

Dəvətlilərin yaxasına isə Osmanlı və Azərbaysan bayraqlarının yer aldığı və üzərinə “yaşa istiqlal” yazılı döş nişanları taxılmışdı.

4 iyun 1918-si ildə Osmanlı təmsilçiləri ilə Azərbaysan tərəfi arasında imzalanan Batum müqaviləsinə görə Azərbaysan de-fakto tanınmışdı. Fəqət o dövrdə Osmanlı dövlətində böyük nüfuz sahibi olan Ənvər paşanın Azərbaysanın istiqlaliyyəti məsələsinə fərqli baxışı üzündən Osmanlı hökuməti bu müqaviləni rəsmi olaraq təsdiqləməmişdi. Müharibədən məğlubiyyətlə ayrıldıqdan sonra isə Osmanlı hökuməti tamamilə Antanta dövlətlərinin nüfuzu altına keçmişdi.

Antantanın hələlik tanımağa yanaşmadığı Azərbaysana qarşı Osmanlı da məsafəli davranmağa başlamışdı.

Yalnız Azərbaysanın müstəqilliyinin Paris Sülh Konfransında təsdiq olunması üzərinə Osmanlı dövləti də 1920-si ilin yanvarın 22-də rəsmi şəkildə Xalq Sümhuriyyətini tanıdı.

41

Azərbaysanın istiqlaliyyətini itirməsinə türk mətbuatının münasibəti 1920-si ilin aprelin 27-28-də XI Qızıl Ordunun Bakını işğal etməsi ilə Azərbaysan istiqlaliyyətini itirmişdi.

Xalq Sümhuriyyəti yerinə qurulan Azərbaysan Sovet Sosialist Respublikasının müstəqilliyi isə yalnız kağız üzərində qalmışdı. Azərbaysanın istiqlaliyyətini itirməsi çox təəssüflər olsun ki, türk mətbuatı tərəfindən sükutla qarşılanmışdı. Bu məsələdə, əlbəttə, o dövrdə Ankara rəsmi dairələri ilə Azərbaysanda iqtidarda olan Müsavat hökuməti arasındakı soyuq münasibətlərin də təsiri olmuşdu. Bu soyuqluğun yaranmasında Sovet Rusiyası faktoru çox mühüm rol oynamışdı.

Azərbaysan hökuməti Sovet Rusiyasını öz müstəqillikləri üçün ən böyük təhlükə hesab etdiyi halda, rəsmi Ankara isə Antanta işğalçılarına qarşı mübarizədə Rusiyanı strateci müttəfiq kimi görürdü.

Qısasa, Azərbaysanın sovet işğalına uğraması Türkiyə rəsmi dairələrində və mətbuatında sadəsə bir iqtidar dəyişikliyi olaraq qəbul olunmuşdu. İlk başda Sovet Azərbaysanını Türkiyədə təmsil edəsək heç bir şəxs və ya qurum olmadığı üçün türk mətbuatında Azərbaysan ilə əlaqədar xəbərlərdə daha çox erməni, gürsü və Avropa mənbələrindən əldə olunan informasiyalara istinad edilmişdir. 1921-si ilin oktyabrında Azərbaysan səfiri I.Əbilovun Ankaraya gəlişindən sonra isə artıq Azərbaysan təmsilçisinin görüşlərindən də rəsmi məlumat kimi istifadə olunmuşdur.

Azərbaysan səfiri I.Əbilovun Türkiyəyə gəlişi, qarşılanma və etimadnamə məktubunu təqdim etmə mərasimi, Sakarya zəfəri münasibətilə Ankara rəsmilərinə 42

göndərmiş olduğu təbrik teleqramları “Hakimiyyəti Milliyə”də geniş bir şəkildə işıqlandırılmışdı.

Türk mətbuatı daha əvvəldən bəri Azərbaysan təmsilçisinə böyük maraq göstərmiş, ondan Qafqazda gedən siyasi proseslər haqqında, Türkiyə-Azərbaysan siyasi, iqtisadi və mədəni əlaqələri üzrə bir sıra müsahibələr almışdı. Qəzetlərdə I.Əbilovun təşəbbüsü ilə Azərbaysan xalqının mədəniyyətini türk istimaiyyətinə daha yaxından tanıtmaq üçün Ankarada tez-tez “Azərbaysan gesəsi” adı altında keçirilən tədbirlər haqqında geniş yazılar verilmişdi. Bir çoxunda Mustafa Kamal paşanın da şəxsən iştirak etdiyi bu tədbirlərdə Azərbaysan teatr və musiqi sənətindən ən gözəl nümunələr sərgilənmişdi.

1921-si ilin türk mətbuatı araşdırıldıqda diqqəti çəkən bir məsələ də Xalq Sümhuriyyəti dövründə Daxili Işlər Naziri vəzifəsini isra etmiş Behbud xan Savanşiri xainsəsinə qətlə yetirən erməni əsilli Misak Torlakyanın məhkəmə prosesi ilə bağlı materialların dərs olunması idi.

18.06.1921-si ildə Istanbulda Perepalas oteli önündə Behbud xan Savanşiri qətlə yetirən bu sani təəssüflər olsun ki, Ingilis Hərbi tribunalı tərəfindən bəraət aldı. Ümumiyyətlə, o dövrdə bir çox Azərbaysan və Türkiyə dövlət məmurları erməni terrorunun qurbanı olmuşdur. Xalq Sümhuriyyətinin baş nazirlərindən F.X.Xoyski və N.B.Yusifbəyli, Gənsənin general-qubernatoru X.B.Rəfibəyov, Irandakı səfirimiz I.X.Ziyadxanov, parlament sədrinin müavini H.B.Ağayev erməni terrorçuları tərəfindən xainsəsinə şəhid edilmişdilər.

Erməni terroruna qurban getmiş Türkiyə dövlət məmurlarından isə, keçmiş baş nazirlərdən Səid Halim paşa və Tələt paşanın, dəniz və yollar naziri Samal paşanın, ittihad və Tərəqqi partiyası üzvlərindən 43

Bahaddin Şakir və Səmil bəyin adlarını qeyd etmək mümkündür.

Bu sinayətlərin çoxunda ermənilərlə birgə rus istihbaratının da əli vardı. Sovet Rusiyasının əsl məqsədlərindən biri Türkiyəni də sovetləşdirərək Moskvaya bağlamaq idi. Rusların əsil üzü zamanla ortaya çıxınsa, həm Ankara hökumətinin, həm də türk mətbuatının Azərbaysan məsələsinə baxışı tamamilə dəyişmişdi.

Azərbaysanın müstəqilliyinin sovet idarəsində belə olsa qorunub saxlanılması üçün əlindən gələni əsirgəməyən Türkiyənin həm səbhədə, həm də diplomatik sahədəki gərgin mübarizəsinin nətisəsi olaraq Naxçıvan vilayəti Azərbaysanın tərkibində qala bilmişdi. O dövrdə Azərbaysanın istiqlaliyyətinin Anadolu türkləri üçün də nə qədər qiymətli olduğunu “Hakimiyyəti Milliyə” qəzeti bu şəkildə dilə gətirmişdi: “Sihan hərbində ən çox sevərək tökdüyümüz qan Azərbaysan istilalı için axan türk qanıdır. Nə Galiçyada, nə də Rumunyada, hətta nə də Suriyada Türk əsgəri qayəsini bu qədər yaxın görməmiş və bu qədər iyi anlamamışdır. Haqqın və tarixin, dində, dildə, irqdə və fikirdə bizimlə qardaş yaratdığı Azərbaysanın istiqlalı, qüruru milliyyətimizi, kendi istiqlalımız dərəsəsində əlaqədar etdi. O qədər əlaqədar etti ki, mütareke günlərinin zülmü, matəmi içində ətrafımızı saran ingilis səbr və tənqin ən korkuns zamanlarında belə Azərbaysan istiqlalının təsdiq edildiyini duyunsa bütün Istanbul alenen bayram etmişdir.

Bu istiqlal yalnız azəri qardaşlarımızın çoxdan bəri bəklədikləri bir haq kimi deyil, eyni zamanda Bakının daşı, torpağı üstündə san vermiş bunsa şahidin əsəri və Çanaqqalada ölən binlərsə gəns qanın səmərəsidir.” İlk baxışda Azərbaysanın sovetləşdirilməsinə səssiz qalan, bunu bir iç məsələ olaraq görən mətbuatın artıq Azərbaysanın ruslar tərəfindən işğal olunduğunu açıq 44

bir şəkildə bəyan etdiyi görülmüşdü. 27 aprel 1924-sü ildə bir çox türk qəzeti Azərbaysanın müstəqilliyinin itirildiyi günü ası ilə yad etmişdi: “Bolşeviklərin zülmü altında inləyən azəri türkləri hələ də bu günün unudulmaz asılarını idrakla matəm tutuyorlar. Mustavlilerin (istilaçı) zülüm və vəhşəti isə gündən günə təzayyud (artma) ediyor” (“Emel”) “27 nisan 1920 tarixinə təsadüf edən o meşum gündən etibarən “Kiçik Türkiyə” namıyla yad edilən sevgili Azərbaysan artıq bütün milli istiqlalını kayb edərək bin türlü zülüm və vəhşətlə Qızıl Rusiya imperatorluğuna ilhaq edilmişdir. Fəqət azəri qardaşlarımız heç bir zaman məyus olmasınlar, onlardakı milliyyət və istiqlal eşqi davam etdiksə bir gün gene bu istiqlala qovuşasaqlardır”(“İleri”) “Azərbaysanın bu matəm gününün yaslarına bütün türklər iştirak edərlər. Bu münasibətlə keçən yazdığımız şu satırları təkrar ediyoruz: mavi, al, yeşil Azərbaysan bayrağı qırmızı-bəyaz türk sansağı gibi bir gün bütün endirildiyi yerlərə təkrar yüksələsəkdir.” (“Axşam”) Göründüyü kimi türk mətbuatı Azərbaysanın istiqlaliyyətini itirməsindən nə qədər böyük üzüntü duymuşdusa, Azərbaysan türkünün bir gün oyanıb öz üçrəngli bayrağını yenidən yüksəldəsəyinə inamını itirməmişdi.

Qaynaq: M.Ağayev, Milli Müsadile yıllarında Türkiye Azərbaysan ilişkiləri (dok.dissertasiyası), Istanbul Univ.

SBI, 2006 45

U.Qosatürk, Atatürk. Bakı,”Elm”, 1991 Ankara Universiteti TITE-A, Qutu № 73, Vəsiqə 14 M.Kəskin “Milli müsadilə Azərbaysan Sümhuriyyətinin Kuvvayı Milliyə üçün maddi yardım göndərilməsi”, “Türk yurdu”, № 22, noyabr 1988 N.Keykurun, Azərbaysan istiqlal müsadiləsinin hatıraları, Istanbul, Ekspres yayınları, 1964 S.Sanyel, Türk qurtuluş savaşı və dış politika-II. Ankara, TTQ yayınları, 1986, M.K.Atatürk,Nutuk,S.III,Ankara,TTQ yayınları,1989, H.S.Yalçın, Ittihadçı liderlərin gizli məktubları (hazırlayan: O.S. Kosahanoğlu), Istanbul, Temel yayınları,2002 Ankara Universiteti TITI-A, Qutu №18, Vəsiqə № 74 Azərbaysan Sümhuriyyəti(1918-1920), (h: N.Ağamalıyeva, Bakı, “Elm”,1998 I.Kərimov, Azərbaysan-Türkiyə teatr əlaqələri, Bakı, “Nağıl evi”, 2000 T.S. Başbakanlıq Osmanlı Arxivi, HR.MTV, 639/16 M.Gülçü, Erməni entriqalarının pərdə arxası (Torlakyan davası), Istanbul, Kastaş yayınları, 1990 E.Qosa, Azərbaysanın Xüsusi xidmət orqanları (1918-1920), B., “Şuşa”, 2004, N.Gülməz, Qurtuluş savaşı dönəmi erməni olayları və suikastları, Manisa, Əmək Mətbəəsi, 2001

46

AZƏRBAYCAN

Dr. Mərziyyə NƏCƏFOVA AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun böyük elmi işçisi AZƏRBAYCAN ƏDƏBİYYATŞÜNASLIĞINA YENİ BAXIŞ AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun «Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı» şöbəsinin böyük elmi işçisi, filologiya elmləri namizədi Salidə Şərifovanın qələmə aldığı «Azərbaycan nəsr janrlarının təşəkkül və formalaşma prosesi (XX əsrin əvvəllərinə qədər)» adlı monoqrafiyası milli fikir tarixi və nəzəriyyəsi üçün faydalı olan aktual problemlərin izlənilməsi baxımından və ədəbiyyatımızda nəsr janrlarının təşəkkül və formalaşması prosesini əhatə etməsi ilə diqqəti cəlb edir. Müstəqillik dövründə qələmə alınmış giriş, dörd fəsil (I. Ədəbi nəsr janrları: etimologiya və təsnifat; II. Azərbaycan ədəbiyyatında nəsr janrlarının qaynaqları; III. XIX əsrin sonu–XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan nəsr janrlarının inkişaf tarixi; IV. XIX əsrin sonu–XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi tənqidi milli ədəbiyyatda janr inkişafı barədə) və nəticədən ibarət olan bu monoqrafiyada janr istilahının etimologiyası, janrın nəsr əsərlərində forma biçimi kimi mövqeyi və Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında nəsr janrlarının təsnifatı məsələləri, milli ədəbiyyatımızda saf və qarışıq janrlar probleminin təhlil edilməsi, «qarışıqlığın» pillələrinin müəyyənləşdirilməsi, şifahi xalq ədəbiyyatında nəsr janrlarının xüsusiyyətləri və XIX əsrin ikinci yarısınadək Azərbaycan ədəbiyyatında nəsr ənənəçiliyi, XIX yüzilliyin sonu XX yüzilliyin əvvəllərində ictimai-siyasi mühit və nəsr janrlarının 47

formalaşması prosesi, XIX yüzilliyin sonu XX yüzilliyin əvvəllərində nəsr janrlarının formalaşma proseslərinin əsas xüsusiyyətlərinin tərcümə ədəbiyyatına təsiri nəticəsində milli ədəbiyyatımızın süjet və janr baxımından zənginləşməsi, XIX yüzilliyin sonu XX yüzilliyin əvvəllərində ədəbi tənqidin inkişafı baxımından Azərbaycan ədəbiyyatına təsiri, onların nəsrimizin inkişafındakı mövqeyi və bu dövrdə yaranmış yeni nəsr janrlarının tənqidi xüsusiyyətləri geniş araşdırılır. Bunula yanaşı əbiblərimizin qələmə aldıqları nəsr nü-munələrinə münasibət bildirilir, konkret faktlara, ayrı-ayrı tədqiqatçıların bu sahədə söylədikləri fikirlərə istinadən araşdırmalar aparılır.

Monoqrafiyanın təqdirəlayiq amillərindən biri də budur ki, burada ədəbiyyatşünaslığımızda nəsr janrlarının təşəkkülünün inkişaf dinamikasının spesifik xüsusiyyətlərinin öyrənilməsinə xüsusi diqqət yetirilir. S.Şərifova janr anlayışının səciyyəvi cəhətlərini, janrda sabitlik və dəyişkənliyi, nisbiliyi, janrın terminoloji özəlliklərini təhlil süzgəcindən keçirmişdir. Ədəbiyyatın inkişafı prosesində yeni tip ədəbiyyatın formalaşması nəticəsində mövcud janrlar daxilində islahatların aparılması və bu zaman yeni janrların formalaşması prosesləri geniş işıqlandırılmışdır.

Bu baxımdan ədəbiyyatşünaslıqda nəsr janrlarının təsnifatı, ədəbi növlərin tətbiqi, saf və qarışıq janrların xüsusiyyətləri açıqlanmışdır. Monoqrafiyada diqqəti cəlb edən amillərdən başlıcası da, ədəbiyyatşünaslıqda ən mübahisəli və aktual problemlərdən olan bədii əsərlərin janr mənsubiyyətinin müəyyənləşdirilməsi və janrları fərqləndirən meyarların konkretləşdirilməsidir.

Müəllif janr formalarının bir-biri ilə qarışması və bunun nəticəsində bədii nümunələrdə müxtəlif janrlara məxsus xüsusiyyətlərin meydana çıxmasına toxunaraq, qələmə alınmış bu kimi əsərlərin konkret hansı janra 48

aid olması və qarışıq janrların yaranması məsələlərinə diqqət yetirməsi yenilik baxımından diqqəti xüsusi cəlb edən amillərdəndir. Azərbaycan ədəbiyyatında saf və qarışıq janrlar probleminin ətraflı açıqlanması və ilk dəfə olaraq «qarışıqlığın» pillələrinin müəyyənləşdirilməsi və bir-biri ilə müqayisəsi elmi yenilik kimi qiymətləndirilməlidir. Bu aspektdə janrların «qarışıqlığı»nın müxtəlif pillələrdə büruzə verməsi və növlərarası, janrdaxili və strukturdaxili kimi növlərinin olmasına toxunmuş ədəbiyyatşünaslığın uğurları kimi dəyərləndirilməlidir. Müəllifin milli ədəbiyyatımızda qarışıq janrın janrdaxili «qarışması» əsasında yaradılmış əsərlərə rast gəlinməsinə toxunması və bədii nəsr nümunələrində səyahətnamə, epistolyar, sərgüzəşt və digər janrlardan müştərək istifadə edilməsini vurğulaması öz maraqlılığı ilə diqqəti cəlb edir. S.Şərifovanın milli ədəbiyyatımızda qarışıq janrın strukturdaxili növünə toxunması da diqqəti cəlb edən başlıca müsbət məziyyətlərdən biridir. Müəllif tərəfindən «yalnız bir janrı əhatə edən janrlar saf janrlar kimi qəbul edilmişdir» fikrinin elmi faktlara əsaslanaraq özünü doğ-rultuğunu müşahidə edirik. Müəllifin «janrın daxilində hər hansı bir janrın ünsürlərinə rast gəlinirsə, artıq həmin bədii nümunənin qarışıq (müştərək) janra daxil olunması problemi meydana çıxır» fikri isə qarışıq janr probleminə diqqəti cəlb edir. Müəllif qarışıq janrın növ-lərarası növünə, «əsasən, nəzm və nəsr ədəbi növləri arasında qabarıq şəkildə nəzərə çarpır» kimi qeyd etməsi və dastanlarımızda, təmsillərimizdə bu janra ən çox rast gəlinməsini də vurğulaması maraq kəsb edən amillərdəndir. Monoqrafiyada yeniliyi ilə diqqəti cəlb edən faktlardan biri də, müəllifin qeyriənənəvi janr bölgüsünə olan münasibətidir. Müəllif janrın bu bölgüsünə münasibətini bildirərək göstərir ki, «yazılmış əsərin süjet xətti və obrazları onun qeyri49

ənənəvi janr bölgüsünə aidiyyatına şərait yaradır».

Monoqrafiyada «yaranma tarixi etibarilə daha qədim olması» ilə seçilən şifahi xalq ədəbiyyatı ilə yazılı ədəbiyyatın qarşılıqlı təsir istiqamətlərinin işıqlandırılması, nağıl, dastan, lətifə, təmsil, əsatir, əfsanə kimi epik janrlarının anlayışı, onların əsas əlamət və xüsusiyyətləri, xüsusilə janrların əlaqəsi, oxşarlıqları, fərdiliyi və onların inkişaf perspektivləri geniş açıqlanmışdır. Burada XIX əsrin ikinci yarısınadək Azərbaycan ədəbiyyatında nəsr ənənəçiliyi, XIX əsrin sonu–XX əsrin əvvəllərində Azər-baycanda nəsr janrlarının inkişaf tarixi, bu dövrdə nəsr janrlarının formalaşması prosesləri ilə yanaşı, nəsr janrlarının əsas xüsusiyyətləri, janrların anlayışları, əsas əlamətləri, növləri, kompozisiya xüsusiyyətləri və süjet xətlərinin əsas sə-ciyyəsi, obrazların təsnifatı və özəllikləri, janrların əlaqəsi, oxşarlıqları, fərdiliyi və onların inkişaf perspektivləri sistemli şəkildə tədqiq obyektinə çevrilmişdir.

Monoqrafiyada ilkin yazılı nümunələrimizdən olan «Orxon-Yenisey daş kitabələri»nin janr problematikasına toxunulması və müəllif tərəfindən «bu abidə zəmanəmizədək gəlib çatmış türkdilli xalqların daş üzərində həkk olunmuş ilk tarixi sənədli yazılı abidəsidir» kimi qiymətləndirilməsi maraq kəsb edən xüsusiyyətlərdəndir. S.Şərifovanın bu tarixi əsər haqqında digər bir fikri də diqqəti xüsusi cəlb edir: «Diqqətəlayiq haldır ki, Orxon-Yenisey abidələrində Tanrı və qədim türk dini pateonunun digər elementlərinə dair müəyyən fikirlər vardır. Bununla yanaşı, həmin abidələrdə «Yer-Sub» kateqoriyasının daxil edilməsi qədim türklərin Vətənlərinə, Ana torpaqlarına dair görüşlərini əks etdirir». Monoqrafiyada müəllifin digər tarixi abidə olan «Avesta»ya toxunması da maraq doğurur.

50

Monoqrafiyada XIX əsrin ikinci yarısınadək Azərbaycan ədəbiyyatında nəsr ənənəçiliyinə toxunan müəllif bu dövrdə ədəbiyyatımızın inkişafında əhəmiyyətli rol oynamış Nizami və Füzuli yaradıcılıqlarına xüsusi toxunmuşdur. Monoqrafiyada diqqəti cəlb edən amil-lərdən biri də orta əsr poemalarına yeni metodoloji yanaşmadır ki, müəllif N.Gəncəvinin «Xəmsə»sinin və digər orta əsr ustadlarının poemalarının mənzun romanlara aid edilməsi, yaxud onların digər nəsr janrları ilə yaxınlığını əsaslandırmışdır. Müəllif M.Füzulinin «Hədiqətüs– Süəda» əsərindən bəhs edərkən qeyd edir ki, «tədqiqatçılar orada dastanlarımızdan gələn ənənəçiliyin əsas səbəbi kimi, əsasən, nəzm və nəsrin növbələşməsini göstərirlər».

«XIX əsr yeni dövrdə nəsrlə yaradılmış ədəbi nümunələrin janrlarının inkişaf tarixinin izlənilməsi baxımından maraq kəsb edir» deyə qeyd edən S.Şərifovanın bu dövrdə nəsrlə qələmə alınmış bədii nümunələri təhlil obyektinə çevirməsi monoqrafiyada diqqəti cəlb edən amillərdəndir. Belə ki, müəllif A.Bakıxanovun «Kitabi–Əsgəriyyə» və İ.Qutqaşınlının «Rəşid bəy və Səadət xanım» ədəbi nümunələrin janrın inkişaf tarixinə təsirini açıqlamışdır. Ədəbiyyatın janr kateqoriyasını təkmilləşmə prosesini və tarixi inkişafını izləyən müəllif roman, hekayə, səyahətnamə, sərgüzəşt, məktub (epistolyar), felyeton və digər nəsr janrlarının «ədəbiyyatda təzahürü, inkişaf mərhələləri, yaranma zərurəti, təkamül qanunauyğunluqlarının tarixi proseslə bağlılığı» araşdırılmış və özünün dolğunluğu və elmiliyi ilə diqqəti cəlb edir. Nəsr janrları içərisində həcmi, süjet xəttinin genişliyi və obrazlarının zənginliyi ilə seçilən roman janrını tədqiq edən müəllif qeyd edir ki, «roman janrı digər nəsr janrlarına nisbətən dövrlə uyğun51

laşaraq inkişaf edir, özünün bir janr kimi təkamülünü sürətləndirir».

S.Şərifovanın N.Nərimanovun «Bahadır və Sona», M.S.Ordubadinin «Bədbəxt milyonçu, yaxud Rzaqulu xan firəngiməab», A.Divanbəyoğlunun «Can yanğısı», A.Yusifzadənin «Sınıq qanadlar», N.Bəsirin «İki nakam», X..Səbribəyzadənin «Sarı yarpaqlar», Ə.Müznibin «Yusif və Züleyxa», Ə.M.Talıbovun «Əhmədin kitabı», Mirzə İsmayılın «Dastani– Şükufət– Sərgüzəşti– Yetiman» və digər əsərləri roman janrının nümunələri kimi tədqiq etməsi və oxucuların nəzərinə çatdırılması monoqrafiyanın müsbət xüsusiyyətləri kimi dəyərlidir.

«C.Məmmədquluzadə, Y.V.Çəmənzəminli, A.Şaiq, Ə.Haqverdiyev, S.S.Axundov və digər ədiblərimizin sayəsində püxtələşmiş» «hekayənin konkretləşdirilmiş oxucu qrupuna ünvanlanması kimi xüsusiyyətini» araşdıran müəllif C.Məmmədquluzadənin «Qurbanəli bəy», «Poçt qutusu», «Usta Zeynal», A.Şaiqin «Məktub yetişmədi», «İntiharmı, yaşamaqmı», Ə.Haqverdiyevin «Mirzə Səfər», «Süleyman Əfəndi», Y.V. Çəmənzəminlinin «Divanə», «Dərdli Züleyxa», «Yuxu», X.Səbribəyzadənin «Fəzilət», «Namus», «Babam», «Mütəhəssirə», «Səfil», «Kin», «Qadın qəlbi», «Cinan», «Macəd», «Əsir», Ə.Cavadın «Xuda qəbul Nəkə», A.Səhhətin «Qara günlü Həlimə», T.Ş.Simürğün «Aclar», Ş.Əfəndizadənin «Qadın səsi» kimi hekayə nümunələrini təhlil obyektinə çevrilməsi monoqrafiyada maraq kəsb edir. Ədəbi janr kimi formalaşmış hekayə janrının «müxtəlif janr nümunələri sırasında nəsrin ən çox yayılmış və perspektivli janrı» olmasını vurğulayan müəllifin fikirləri həmin hekayələrin geniş təhlili nəticəsində özünü doğrultduğunu görürük.

Mətbuatın inkişafı nəticəsində formalaşan janrlar içərisində diqqəti cəlb edən felyeton janrı mo52

noqrafiyada geniş və hərtərəfli təhlil edilmişdir.

Monoqrafiyada «1890-cı ildə «Kəşkül» qəzetində naməlum müəllif tərəfindən «Azərbaycanlı» imzası ilə nəşr edilmiş «Avam gəzmək–yuxu yatmaqmı dedin?» felyetonu mövzu problematikası baxımından» tədqiq edilməsi diqqəti xüsusi cəlb edir. Müəllifin qeyd etdiyi kimi «sözügedən əsər çərçivəsində millət anlayışının mahiyyəti, azərbaycanlıların etnik mənsubiyyətinin millət kimi «Azərbaycan milləti», dini mənsubiyyətinin isə «islam milləti», «müsəlman» olması fikri ictimaiyyətin mövqeyinə qarşı qoyulmuşdur. Belə ki, monoqrafiyada bu amil müəllif tərəfindən geniş işıqlandırılmış və real nəticə özünü göstərmişdir: «Avam gəzmək–yuxu yatmaqmı dedin?» felyetonu ətrafında tədqiqatçıların apardığı fikir mübadiləsi hələ də davam etməkdədir və bu, Azərbaycan millətinin öz inkişaf yolunu sonadək müəyyənləşdirməməsi ilə əlaqələndirilir. Bəzi alimlər sözügedən əsərdə “Azərbaycançılıq” amilinin dəyərinin aşağı salınmasına və bununla da felyetonun mahiyyətinin digər istiqamətdə açıqlanmasına cəhdlər göstərirlər. Bu cəhətdən əsərdə yer alan «hələ azərbaycanlıların etnik mənsubiyyətini konkret müəyyənləşdirmək imkanı vermirdi. Azərbaycanlıların özünün də türk millətinin bir qolu olması həqiqəti bu məqalədə unudulmuşdu» kimi mülahizələr xüsusi maraq doğurur. Fikrimizcə, «Azərbaycanlı» imzası ilə özünü təqdim etmiş müəllif əsərdə məhz azərbaycanlı millətinin formalaşması problematikasını ortaya atmağa səy göstərmişdir».

Monoqrafiyada nəsr janrları içərisində epistolyar janrının geniş tədqiq edilməsi baxımdan diqqəti cəlb edir. «Azərbaycan bədii ədəbiyyatında ilk yazılı nəsr nümunəsinə məktub-epistolyar şəklində rast gəlinir» fikrini irəli sürən müəllif Xaqaninin «Töhfətül– İraqeyn», Füzulinin «Şikayətnamə», M.F.Axundovun 53

«Kəmalüddövlə məktubları», S.M.Qənizadənin «Məktubati–Şeyda bəy Şirvani», A.Şaiqin «İki müztərib», Ə.Haqverdiyevin «Cəhənnəm məktubları» kimi bədii nəsr nümunələrini epistolyar janrına aid etməsi və tədqiqata cəlb etməsi böyük maraq kəsb edir.

Monoqrafiyada səyahətnamə janrının müstəqil janr kimi təşəkkülü, onun həm nəzmdə, həm də nəsrdə biruzə verməsini vurğulayan müəllifin fikirləri bu baxımdan janrın aktuallığını və xüsusiyyətlərini nəzərə çarpdırır: «Səyahətnamələrdə yalnız tək-tək adamların deyil, bütöv xalqın həyatı, başqa ölkələrə səyahətlərin nəticələri göstərilir.

Yəni səyahətnamələrdə kompozisiya quruluşu vacib deyildir. Burada səyahət zamanı qəhrəmanın başına gələn qəziyyə və əhvalatlardan bəhs olunur, bu janra uyğun süjetin əsas məğzini coğrafi məkan dəyişmələri təşkil edir».

S.Şərifovanın «uzun təkamül yolu keçmiş və nəsrin aparıcı janrlarından birinə çevrilmiş» səyahətnamə janrında qələmə alınmış bədii nümunələri təhlil süzgəcindən keçirərək elmi ictimaiyyətə çatdırması uzun illərin tədqiqatının nəticəsi kimi böyük əməyin uğurlu nəticəsidir.

Müəllifin Azərbaycan ədəbiyyatında maraq kəsb edən sərgüzəşt janrını tədqiq etməsi monoqrafiyanın müsbət məziyyətlərindəndir. S.Şərifovanın sərgüzəşt janrı haqqında irəli sürdüyü fikir də öz əhəmiyyətliyini saxlayır. Belə ki, «sözügedən janr ədəbiyyatımızda müstəqil, ayrıca janr kimi özünü tam doğrulda bilməmiş, bəzən ayrı-ayrı əsərlərdə ünsür şəklində üzə çıxmışdır». Müəllif ona da xüsusi olaraq toxunur ki, «C.Məmmədquluzadənin «Danabaş kəndinin əhvalatları», Ə.Talıbovun «Kitab yüklü eşşək», N.Nərimanovun «Bir kəndin sərgüzəşti», S.M.Qənizadənin «Sərgüzəşt, yaxud Məşədi Qurbanın 54

dəftərçəsindən bir nəbzə», Ə.Razinin «Sərgüzəştim», Mirzə İsmayıl Xanın «Yetimlərin sərgüzəşti» və digər əsərlərdə sərgüzəşt özünü qabarıq şəkildə göstərir».

«Azərbaycan nəsr janrlarının təşəkkül və formalaşma prosesi» monoqrafiyasında tərcümə ədəbiyyatı və onun anlayışı problemlərinə toxunularaq, əsas olaraq dil, müəlliflik, tərcümə və transliteratsiya problemləri və tərcümə ədəbiyyatının inkişaf perspektivləri geniş açıqlanır. S.Şərifova tərcümə ədəbiyyatının mahiyyətini və rolunu açıqlayaraq, onun nəticəsi kimi müxtəlif millətlər arasında mədəni mübadilə prosesinin getməsini və bunun nəticəsi kimi milli ədəbiyyatların zənginləşməsi tendensiyalarını xüsusi vurğulamışdır. Müəllifin «oriji-nal» lıq probleminə münasibəti və bir amil kimi ədəbi əsərlərin yaradıldığı dildən «vasitəçi» dillərdən istifadə olunmaqla üçüncü dillərə çevrilmə praktikasına və bu zaman meydana gələn yaradıcılıq problemlərinə diqqət yetirməsi təqdirəlayiqdir.

Müəllifin tərcümə ədəbiyyatı haqqında bəhs edərkən belə fikri nəzəri xüsusi cəlb edir: «tərcümə əsərlərinin əmələ gəlməsi barədə danışarkən, onları milli ədəbiyyatımızda əcnəbi yazıçıların bədii nümunələri əsasında yaradılmış yeni əsərlərlə eyniləşdirmək səhv olardı». Bu baxımdan C.Məmmədquluzadənin «Qurbanəli bəy» hekayəsinin Qoqolun «Kolyaska» əsərindən iqtibas olunmasına dair fikirlərə etirazı xüsusi maraq doğurur. Tədqiqatçıların «hekayənin (C.Məmmədquluzadənin «Qurbanəli bəy» hekayəsi-M.N.) fabulası böyük rus yazıçısı Qoqolun «Kolyaska» əsərindən iqtibas edilmişdir» kimi. irəli sürmüş olduqları yanlış fikirlərinə mövqeyi elmiliyi ilə diqqəti cəlb edir. S.Şərifova qeyd edir ki, «Qurbanəli bəy surəti özünə qədər yaradılmış surətlər içərisində yaltaqlığı, ikiüzlülüyü və digər mənfi cəhətləri ilə 55

seçilən orijinal obrazdır. Hər iki əsərin süjet xətti və hadisələrin inkişafı arasında zahiri oxşarlığı heç də əsərin tam Qoqolun təsiri altında yazıldığına dəlalət etmir…Bu bə-dii nümunələrin kompozisiyasının mükəmməl, sadə və dərin məzmunlu olması, kiçik süjet daxilində obrazın mükəmməl ifadə edilməsi, yəni onların real, səciyyəvi cizgilərlə verilməsi əsərlərin birbirinə bənzərliyini göstərir. Qurbanəli bəy və Çertokutski müvafiq olaraq azər-baycanlı və rus milliyyətinin nümayəndələri kimi həmin xalqların və mühitin insanları qismində çıxış edirlər».

XIX əsrin sonu–XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi tənqidi məsələlərinə də diqqət yetirilməsi və tədqiq edilməsi monoqrafiyanın müsbət məziyyətlərindəndir. Cəmiyyətin tərəqqisi prosesində ideoloji mübarizənin əks etdirilməsi baxımından tənqid və tənqidçi mövqeyinin labüdliyini nəzərə alan müəllif XIX əsrin sonları–XX əsrin əvvəllərində tənqidin ədəbi prosesdə inkarolunmaz roluna də xüsusi toxunmuşdur. Müəllif onu da xüsusi vurğulayır ki, bu dövrdə «tənqidçilərin qələmə aldıqları yazılarda janrların xüsusiyyətləri, ədəbiyyatın əxlaqi-tərbiyəvi əhəmiyyəti, ədəbi dil, tərcümə, epiqonçuluq əleyhinə mübarizə, ədəbiyyat və sənətin milliliyi və müasirliyi, onların mütərəqqi ideyaların təbliğində rolu, klassik irsə münasibət kimi aktual məsələlər öz əksini tapmışdır».

Göründüyü kimi, S.Şərifovanın qələmə aldığı «Azərbaycan nəsr janrlarının təşəkkül və formalaşma prosesi» monoqrafiyasında XIX əsrin sonları–XX əsrin əvvəlləri bədii nəsrimizin həm ideya, həm mövzu, həm janr də etibarilə kamilləşmə dövrü olmasının və bu dövrdə yeni nəsr janrlarının meydana çıxmasının vurğulanması, dövrü mətbuatın inkişafının təsiri ilə yeni janrların formalaşması və ədəbi tənqidinin təkamül prosesinin özəlliklərinin açıqlanması əksini tapmışdır.

56

Təqdim olunmuş monoqrafiya janrın incəliklərini açıqlaması, janrın yaranma və inkişaf tarixini izləməsi baxımından təqdirəlayiqdir. Monoqrafiyada müəllifin çağdaş dövrümüzün və XX əsrin əvvəllərinədək Azərbaycan və dünya, xüsusilə rus ədəbiyyatşünaslığının inkişaf təcrübəsinə və nailiyyətlərinə əsaslanmış tədqiqat işi elmi və bədii ədəbiyyatlar haqqındakı fundamental tədqiqat əsərlərindən faydalanması diqqəti xüsusi cəlb edir. Bu baxımdan monoqrafiya nəzəri və təcrübi əhəmiyyətə malikdir. Sonda onu qeyd etmək istəyərdim ki, kitabın elmi əhəmiyyəti janr probleminin vahid şəkildə təhlil edilməsi, tədqiqat zamanı düzgün elmi metodologiyanın tətbiq edilməsi, əsaslandırılmış elmi nəticələrin əldə edilməsi ilə səciyyələnir. Bu monoqrafiya olduqca gərəkli olan Azərbaycan nəsr janrlarının təkamül və formalaşma prosesini milli düşüncə prizmasından təhlilini verən monoqrafik tədqiqat əsəridir. XX əsrin əvvəllərinə qədər Azərbaycan nəsr janrlarının təşəkkül və formalaşma prosesi izləyən S.Şərifovanın bu dövrlərdə qələmə alınmış nəsr nümunələrinin geniş elmi təhlil prizmasından keçirilərək oxuculara təqdim olunması və elmi-yeniliyi baxımından əhəmiyyət kəsb etməsi monoqrafiyanın aktuallığına dəlalət edir. Nəsr janrının elmi araşdırılması və tədqiq olunması baxımından S.Şərifovanın qələmə aldığı «Azərbaycan nəsr janrlarının təşəkkül və formalaşma prosesi» monoqrafiyası bu sahədə atılmış uğurlu addımlardan biri kimi dəyərləndirilməlidir.

57

AZƏRBAYCAN

Namiq HACIHEYDƏRLİ DGTYB Dənətim Kurulu bölməsinin başqanı

üyəsi,

AYB

Muğan

BİZƏ NECƏ ŞEİR LAZIMDIR? XXII əsrdə N.Gəncəvi oğlu Məhəmmədə nəsihət edərək yazırdı: Şeirdən ucalıq umma dünyada Çünki, Nizamiylə qurtardı o da.

Ancaq, şeir Nizamiylə qurtarmadı. Nizamidən sonra “məndə sığar iki cahan, mən bu cahana sığmazam, gövhəri-laməkan mənəm kövnü-məkanə sığmazam”– deyən Nəsimi, “xəlqə ağzın sirrini hər dəm qılır izhar söz, bu nə sirdir kim olur, hər ləhzə yoxdan var söz”deyən Füzuli, “ağulu aşı edər bal ilən yağ bir söz” – deyən Xətai, “ayıltmadı qələmim, şu türk ilə əcəmi, nə qoydular deyəyim, nə qırdılar qələmi” – deyən Əli bəy Hüseynzadə, “söz də güclü silahdır, düz atanda düz vurur” – deyən S.Vurğun kimi böyük söz ustaları bizə anlatdılar ki, nə qədər insan var, nə qədər söz var, o qədər də şeir var. O zaman sual doğur: “Bizə necə şeir lazımdır?”

Tarixdə minlərlə şair olmuşdur. Ancaq, tarix onların kiçik qismini yaddaşında saxlayıb. Çünki, yaranan şerlərin çoxu tarixin müəyyən zaman kəsiminin ruhundan və tələbindən doğan şeir olmuşdur. Yəni, həmin şeirlər hansısa zamanın şeri kimi meydana gəlmişdir. İkinci qism şeirlər var ki, bu şerlər zamanın fövqündə yaranır. Yəni, bu şeirlər zamanın şeiri olmayıb, əksinə, bu şeirlərin yüzillərlə, minillərlə ölçülən zamanı olur.

58

Deməli, iki cür şeir var: zamanın yaratdığı şeirlər; zaman yaradan şeirlər.

Birincidə şeir zamanın ətəyindən yapışır. Bu halda hər hansı bir ictimai-siyasi formasiyanın başa çatması ilə birgə həmin zamanın yaratdığı şeirlərin də sonu çatır. İkinci halda zaman şeirin ətəyindən yapışır. X.R.Ulutürkün böyük Nəsimi haqqında dediyi kimi: 14-cü əsr yıxılır durur, Tutur Nəsiminin ətəklərindən.

Eyni anlamda XII əsr Nizaminin, XVI əsr Füzulinin ətəyindən yapışır. Təfəkkürümüzdə XII əsrin, XVI əsrin özəl yeri var. Sovet dönəmində xeyli sayda şairlərimizin sovet quruluşuna və bu quruluşun başında dayananlara ( Lenin, Stalinə) ünvanlanmış misraları müəyyən zaman kəsiyinin ruhundan doğan şeir olduğu üçün təbii olaraq məhvə məhkumdur. Və belə şeirlərin böyük ədəbiyyata dəxli yoxdur. Bu sözləri deməklə eyni müəlliflərin həm də zamanın fövqündə dayanan şeirlərinin olduğunu danmıram.

Deməli, bizə zamanın doğurduğu şeirlər deyil, içindən böyük bir zaman doğa, yarada biləcək şeirlər gərəkdir. Nizaminin “Sirlər xəzinəsi”, Füzulinin “söz”ü, H.Cavidin “Peyğəmbər”i, X.R.Ulutürkün “Azadlığ”ı kimi... Bəs, hansı şeirlər zamanın fövqündə dayana bilər, içindən böyük bir zaman boy verə bilər?

Fikrimcə, belə şeirlər Tanrıya və insanlığa ünvanlanmalıdır. Şeir fərdi və kollektiv maraqlara, qrupların və quruluşların tərənnümünə, zamanın önə çıxardıqlarının tərifinə, önümüzə çıxanların təhqirinə deyil, ilahi və bəşəri dəyərlərə xidmət etməlidir. Yalnız İlahi və bəşəri dəyərlərə xidmət edən şeir zamanın fövqündə dayana bilər və belə şeirlər öz içindən min illik bir zaman yarada bilər.

59

Tanrı dindən sonra ədəbiyyatı yaratmışdır. Məqsəd, insanı ucalara yüksəltmək, yaranmışın şüurlu hissəsini, Tanrı dəyərləri ilə zinətləndirib kamil bəşər formalaşdırmaqdır.

60

Namiq HACIHEYDƏRLİ

AZƏRBAYCAN

“GÖY TANRI” VƏ YA QUTSAL BİTİK Dəyərli ziyalımız Sabir Rüstəmxanlını ulusumuza baş ucalığı və şöhrət gətirən Böyük Kişilərin çağdaş nümayəndəsi hesab edirəm. Sabir bəy o silsilədən olan ziyalılarımızdandır ki, bu silsilədə Əli Bəy Hüseynzadə, H.Cavid, Üzeyir bəy, Ə.Ağaoğlu və digər bu kimi işıqlı şəxsiyyətlər var.

Sabir bəyin şəxsiyyəti və yaradıcılığı haqqında sözü uzatmadan konkret olaraq mətləbə keçmək istəyirəm. 80-ci illərin sonlarında bir kitab əl-əl gəzirdi: bu, S. Rüstəmxanlının “Ömür kitabı” idi. O zaman məktəbli olsam da, kitabı diqqətlə oxumağa və dərk etməyə çalışırdım. Deyim ki, “Ömür kitabı”nın dünya görüşümün formalaşmasında, həyata baxışımda önəmli rolu oldu. Ətrafıma yeni gözlə baxmağa başladım. “Ömür kitabı” ümumazərbaycan miqyasında bir silkələnmə, canlanma yaratdı. Bu kitabı oxuyan azərbaycanlı o dövrdə gedən ictimai-siyasi və ədəbi proseslərə biganə qala bilməzdi. “Ömür kitabı” zəngin bilgi və enerji mənbəyi idi.

2005-ci ildə Sabir Rüstəmxanlı “ömür kitabı”nın davamı kimi daha böyük bir əsər-roman ortaya qoydu: “Göy Tanrı”! Əgər “Ömür kitabı” Azərbaycana, azərbaycanlıların milli şüurunun oyanmasına, milli özünüdərkə hesablanmışdısa, “Göy Tanrı” artıq Azərbaycana sığmayan, bütövlükdə türk ulusunun milli yaddaşının oyanışına hesablanmış Qutsal Bitikdir. Bu kitabın qutsallığı ondadır ki, yüz yerə parçalanmış bir milləti şüarlarla, söz yığını ilə deyil, min-min illik tarixinə pəncərə açmaqla, dünəninə güzgü tutub şərəfli birlik tariximizi göstərməklə, ulusun hücey61

rələrində öləziməkdə olan mənlik, böyüklük duyğusunu oyadır, ulusu toplanmağa, bütöv olmağa çağırır.

Bu kitab qutsaldır- ona görə ki, əsərin mayası Tanrı sevgisi ilə yoğrulub. Bu sevgi sevgilərin ən ucası, ən safı, və ən işıqlısıdır. Sabir bəy bizi bu işıqdan uzaqlaşmamağa səsləyir. Bu kitab qutsaldır - ona görə ki, başqalarının nəinki dövləti, hətta, inancı, iman işığı olmadığı bir zamanda sən dünyanı idarə edirdin, sənin bir Tanrın, ucu-bucağı görünməyən yurdun və “Tanrının öz sevgisindən yaratdığı bir ulus”un vardı həqiqətini öyrədir bizə.

Bu kitab qutsaldır - ulusumuzun qutsal dönəmindən – törələrə hörmət olunduğu, bölünmədiyi, vahid olduğu, nəfəsinə yad nəfəslərin dəymədiyi dönəmindən bəhs edir. Bu kitab həm də bizə onu öyrədir ki, dilimizin dərin qatlarında istənilən qədər doğma sözlərimiz var ki,bu gün o sözlərin hesabına dilimizi yenidən arındıra, durulda bilərik, dilimizə yad olan sözləri dilimizdən qova bilərik. Dilimizi saflaşdırmaqla ruhumuzu təzələyə, içimizi zənginləşdirə bilərik. Əski, doğma sözlərimizdə daha çox enerji, daha böyük ruh var. Dili saf olan millətin ruhu da diridir. Belə miiləti yenmək mümkünsüzdür. Əsər boyu işlənən törə, tapıq, tapınaq, ünür, arğış, ərdəş, bögü, ök, yenilgə, öc, görklü, bitiçi, bilgin, köpürgə kimi (arxaikləşmiş) doğma sözlərimiz ulularımızın təkcə döyüşməyi bacaran cəngavər və böyük dövlətlər yaradan kişilər olmadığını göstərir. Ulularımız həm də hər şeyi öz adı ilə çağırmağı bacaran, dilimizi yad təsirlərdən qoruyan və dilimizin öz lüğət fondu hesabına heç bir yad dilə ehtiyac duymayan bilgin söz yaradıcılarıdır. O sözlər torpağın dərin qatlarında min-min illər üstünü torpaq örtmüş saf qızıl kimidir, üzə çıxarsan yenə həmin dəyərdə, həmin saflıqdadır. Bu qutsal bitiyi oxuyub öyrənməklə zəngin keçmişimizi, şərəfli dünə62

nimizi - bütövlüyümüzü, saflığımızı, özgürlüyümüzü öyrənirik…

63

AZƏRBAYCAN

Oktay HACIMUSALI DGTYB Məclis üzvü olan şairin 2004-cü ildə “Qızıl güllərin açılan vaxtı” adlı şeir kitabı işıq üzü görüb.

DƏYANƏT OSMANLI ŞEİRLƏRİNDƏ SÖZÜN DAŞIDIĞI FİKİR YÜKÜ ...İllər öncə 60–cılar nəslinin istedadlı nümayəndələrindən biri olan mərhum İsa İsmayılzadə “Son şeirim” əsərini qələmə alarkən:

Əlim titrəyir Əlimin altında qələm titrəyir Qələmin altında ölüm titrəyir - deyərək sözün əzəli və əbədi qüvvəsinə, həmişəyaşarlığına şübhə ilə yanaşmışdı elə bil.

O, son şeirinə hələ sağ ikən şeir yazarkən artıq bununla Yer üzündə deyilməmiş bir sözün belə qalmadığına inamını ifadə etmək istəmişdi. Şeirin təqdim etdiyi fikir, oxucuya çatdırdığı mətləblər hər əsrdə qismətinə minlərlə, on minlərlə qələm əhli düşən dünyamızda yəqin ki, o şairlər tərəfindən çoxdan deyilib. Məsələyə bu aspektdən baxası olsaq, beynimizi məşğul edən suallar ordusundan heç cur yaxamızı qurtara bilmərik. Gəlin sualları sıralayaq: Dünyada bütün deyilməli olan sözlər indiyədək dünyaya gəlmiş qələm sahibləri tərəfindən deyilibsə, bəs onda niyə şairlər, yazarlar doğulur? Ülvi hissləri, dərin məna yükünə malik düşüncələri insanlara əgər o qələm sahibləri çatdırıblarsa, bəs onda niyə şairlər, yazarlar doğulur? Ülvi hissləri, dərin məna qatına malik 64

düşüncələri insanlara o qələm sahibləri çatdırıblarsa, bəs o zaman niyə hələ də dünyada əmin–amanlıq, sülh bərqərar olmayib? Niyə insanlar bir–birinə güllə atır, bir–birini öldürür? İnsan beynini məşğul edən bu suallar ordusunun nəticəsi, sonu gəlib ona çıxır ki, kim nə deyirsə desin, söz əbədiyaşardır, sözün deyilməmişi hələ qalıb, sözün qalan hissəsini demək üçün hələ neçə–neçə qələm fədailəri gəlib masaları başında oturacaq, o deyilməmiş sözləri güclərinə görə ya pəsdən pıçıldayacaq, ya da var olan qüvvəsiylə hayqıracaqlar. Doğma Azərbaycanımızda da söz daim üstün tutulub, sözün qan yatırma – toy çaldırma qüvvəsi mövcud olub.

Hələ dünya mağaralardan işıqlı dünyaya cıxmamıskən, ulu Ozan dədəlerimiz qopuzla söz söyləyib, boy boylamamışdan öncə zülməti–işığı, xeyri– şəri, ağ qoçu–qara qoçu canlandırmış, işığı, xeyri, ag qoçu ülvileşdirib mənalandıran nağıllar quraşdırıblar.

Bu gün folklor, ağız ədəbiyyatı adlandırdığımız bu xalqın ilkin ədəbi nümunələri eyni zamanda dünyanın ilkin ədəbi mənbələrindən biridir. Həmin ədəbi mənbələrin üzərində formalaşan ədəbiyyatımız günümüzə çox müxtəlif, rəngarəng mərhələlərdən keçərək gəlmişdir. Onun ilkin şifahi dövrü də, yazıya keçiş dövrü də, aşıq şeiri dövrü də, əruz dövrü də, əruzla bahəm klassik aşiq şeirinin işlənməsinin özü də, XX əsrin əvvəllərində Anadoludan – Gənc Türklər hərəkatından gəlib bizlərə çatan Turançılıq meyilləri də, Sovet dövründəki bədii ədəbiyyatı da və ən nəhayətində müstəqillik dövrü də bu ədəbiyyatın qədim adət – ənənələrindən, ululuğundan xəbər verir, həmin ədəbiyyat içərisində dərin məna, dərin olduğu qədər də sadə ifadələrlə oxuculara çatdırılan düşüncələr daşıdığı üçün gəlib bu günlərə çıxa bilib. Eyni qutsallığa söykənən ədəbiyyat əgər bu gün də öz 65

yolundan sapmasa sabaha da eyni dəyərlərin işığında gedəcəkdir. Ədəbiyyatın sözün əbədiyaşarlığı kontekstində gəlin bir anlığına bu qədər uzun yol qət edib günümüzə öz saflıgı, arılığı ilə gəlib çatan ədəbiyyatımızın 90–cı illərinə xəyalən bir səfər edək! O illlərin əvvəllərində bir siyasi sistemdən digərinə keçid zamanı əmələ gələn xaos bütün cəmiyyətimizə olduğu kimi ədəbiyyatımıza mənfi təsir göstərmiş, ədəbi qüvvələr ədəbi mühitdən uzaqlaşmış ədəbi orqanlar isə məhv olmaq dərəcəsinə gəlmişdilər. Məhz belə bir vəziyyətdə ədəbiyyata gələn gənclər ədəbiyyatımızda görünən mövcud boşluğu doldurmaq, eyni zamanda oz ədəbi yaradıcılıqlarını davam elətdirmək məqsədi ilə müxtəlif ədəbi cərəyanlar yara-dırdılar… Mən ötən onillikdə öz qeyri – adı şeirləri ilə diqqətləri üzərinə toplamağı bacarmış, şeirin və sözün qiyamətə qədər mahnılar tək ərsə ucalacağına inanan şair Də-yanət Osmanlı yaradıcılığının bəzi məqamlarından söhbət açmaq istəyirəm.

D.Osmanlı ədəbi aləmə 90–cı illərin əvvəlində gəlib.

O dövrlər ədəbi mühitimizdə mövcud olan xaos və başıpozuqluq ədəbiyyata yenicə gəlmiş gənclərimizə alışılmış Sovet ədəbi nümunələrinin xaricinə çıxmağı diktə edirdi. Əslində isə bu yeni şeir axtarışları gənclərin “ustadları yamsılama” meyillərindən cana doymalarının sonunda ortaya çıxmışdı. Həmin dövrlər Azərbaycan poeziyasında R.Rövşən, V.Səmədoğlu, V.Cəbrayılzadə şeirinin təsiri altında yazıb yaradanlar, bir də klassik B.Vahabzadə üslubunu mənimsəyənlər var idi ki, onlardan hər hansı birinin təsiri altında yazmağa başlayan bəzi gənc şairlər ədəbi mühitdə tanındıqdan sonra belə,həmin şairlərin təsirinden, hətta mən deyərdim ki, təqlidindən belə yaxa qurtara bilmirdilər. Məhz bu “ustadları yamsılama” dövründə ədəbiyyata gələn D.Osmanlı müstəqillik dövrü 66

ədəbiyyatında ədəbi eksperimentləri heç də bəzilərində olduğu kimi sırf Qərb düşüncə tərzinin əsasında formalaşan ədəbi cərəyanlardan qidalandırmadı. Əksinə yeni poetik təfəkkür sisteminə çevirdi.

D.Osmanlı Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının ən qədim nümunələrindən – bayatılardan, ağılardan, nağıllardan, əfsanə və rəvayətlərdən, atalar sözlərindən, əsrlərin təcrübəsindən keçib bu günümüzə gələn xalq deyimlərindən rişələnərək, Şərq fəlsəfəsi – Qədim Türk mistikası, Qərb poeziyası üçbucağında öz poetik “məninin” keçirdiyi hissləri, şirin və acı duyğuları, cismanilikdən daha çox ruhani halətləri kompleks halında oxucuya çatdirir. Öz poetik məninin kecirdiyi hissləri, haləti – ruhiyyəsini oxucuya çatdırarkən onun şeiri şeiriyyət orbitindən çıxır. Onun şeirlərindən türkün əcdadının, türkün ululuğunun – bozqurdun harayı gəlir: Bir yürüş başlayın şəhid olsanız da Kürün mübarək sularında qoşun qoşun boğulun Yeniseyin buğdaı üzundən silkəinib çıxıin yanar gözlü atlarınız ruhunuzu oyadın vaxtdır qiyamət qabağı başlayan Yürüşünüz xeyir Turana doğru

Torpağını yad tapdagından, yad elindən, insanını yad əlindən qurtaracaq Türkün övladının sonunda Turana doğru səfər başlayıb yasamını əbədiləşdirəcəyini deyən şair bu inandırma prosesində elə qeyri – adi ifadələrdən istifadə edir və sözlər insanın qulağında elə səslənir ki, ilk oxunuşda şeir oxucuya çatmır. Elə bu səbəbdəndir ki, tənqid edici V.Yusifli “Yollar hayana aparır?” kitabında “2+ ədəbi cərəyandırmı?”

67

məqaləsində D.Osmanlının şeirlərində bir – biri ilə heç bir əlaqəsi olmayan əşyaların, anlayışların, məfhumlarin kommunikasiyaya girməsini, lakin açar rolunu oynamayan həmin əşyaların, anlayışların, məfhumların obraz yaratmasında heç bir Amerika kəşf etməməsini vurğulayr. Ancaq V.Yusifli unudur ki, yalnız ilhamına arxalanan, ilhamını özününküləşdirməyən hər hansı bir yazarı zəif adlandıran D.Osmanlının şeirlərinə eksperimental şeirlər kimi baxmaq düzgün olmaz, çünki onun şeirlərindəki həmin ovqatda mənanı dərk etmək üçün gərək şeirdəki hər ifadəni, hər sözü diqqətlə oxuyub bir anlığına gözünün önündə həmin mənzərəni canlandırasan. Bir növ özünü adət etmədiyin poetik sistəmə daxil olmaq üçün hazırlayasan. Diqqət yetirək: Bu şəkildə Baki şəhəridir Xəzərin mavi qanına bulasan Bakı şəhəri Sən burda yuxularımın sakinisən

Şeirdən götürülən bu parçada “Xəzərin mavi qanına bulaşan Bakı şəhəri” ifadəsinə Vaqif müəllimin diqqətini yönəltmək istəyərdim. Şeirə baxanda qəribə gəlir insana bu “Xəzərin mavi qanına bulaşmış Bakı şəhəri” ifadəsi! Mavi qan olmur axı, qan qırmızı olur adətən.

Lakin D.Osmanlı Bakının rəsmini çəkərkən Xəzərin qanını mavi kimi təsvir etmişdir. Hər şey təsəvvürün genişliyinə, ruhun yüksəkliyinə bağlıdır təbii ki!..

Qiyamətin nəğmələrini axır zamanın gəlişinin fəlsəfəsini dərk edərək qələmə alan D.Osmanlı Qiyamətin divarına söykənib ocaq keçər, çıraq sönər deyə nəfəs almadan şeirlər yazır.

Canım isti gece yarı bir uzun yoldan yorulub 68

söykənmişik Qiyamətin divarına aramızda şam titrəyir deyirsən nəfəs alma xata çıxar bu şər çağı çırağımız sönər birdən…

69

Dr. Rəsmiyyə SABİR DGTYB Dənətim Kurulu başqanı

AZƏRBAYCAN

DƏRDLƏRİN KİTABI Məlahət Yusifqızının adı poeziyasevərlərə yaxşı məlumdur. Onun dövrü mətbuatda mütəmadi dərc olunan şeirləri oxucular tərəfindən hər zaman rəğbətlə qarşılanıb, sevilə-sevilə oxunulub. Lakin M.Yusifqızı uzun illər idi (“Od parçası” isimli ilk kitabından sonra) şeirlərini kitab halında nəşr etdirməmişdi. Biz hamımız - dostları, oxucuları onun şeirlərindən ibarət yeni kitabını səbirsizliklə gözləyirdik. Nəhayət yolunu gözlədiyimiz kitab işıq üzü gördü. Kitab onlarla əsərə təmənnasız ömür verən “Vektor” Nəşrlər Evinin məhsuludur. Bu yerdə “Vektor” Beynəlxalq Elm Mərkəzinin Prezidenti, kitabın redaktoru E.İsgəndərzadəyə minnətdarlığımı yetirirəm.

Mən istər yazar, istərsə də oxucu kimi hər zaman Məlahətin şeirlərini böyük zövqlə, sevgiylə, duyumla oxumuşam.

Oxuyub kövrəlmişəm, oxuyub sevinmişəm... …O şeirlərdə millətimizin dərdini, torpağımızın ağrısını - acısını görmüşəm, hiss etmişəm. Hər sətirdən zaman-zaman tarixin yaddaşına qanla yazılanlar boy verir: “Alınmaz qaladı Şuşa” Alındı axı!

Alınan qalaya dönüb çalındı axı!

Qəzəbim çox, əllərim boş, yalındı axı!

Yaddaşım üstdən xırman, yol salındı axı!

70

O şeirlərdə təkcə Qarabağ dərdi deyil, o taylı, bu taylı Azərbaycanın, İrəvanın, Kərkükün… dərdləri hayqırır: Dərdin ucundan tutub da Ucuzluğa getdi yazıq-yazıq.

Sevdalı başına, sevgili ürəyinə Qara bir xal düşdü, Yad qızına dəyişdirilən gündən.

Qarabağ boyda oldu xalının kiçiyi. İrəvanda xal qalmadı.

…Dərdlərimizi bu qədər gözəl anlatmağı bacarır Məlahət Yusifqızı:

Nə verdi bu sabah adı?!

Qadalar bundan dahadı, Qanımız candan bahadı, Qarabağ qandan sonrası.

Məlahət nədən yazırsa yazsın, hətta sevgidən yazdığı zamanlarda belə misralardan onun hayqırtısını eşidirsən: Bir dəryasan axın-axın, Yalvarıram gəlmə yaxın, Bütövcə kişiydin axı, Bölürəm, yerin görünür.

...Belə bir deyim var: “Yaxşı şairin öz səsi, öz nəfəsi olmalıdır”. Təkcə yuxarıda qeyd etdiyim misralar Məlahəti öz səsi, öz nəfəsi olan şair adlandırmağa mənə əsas verir. Bu misraları oxuduqca düşünürəm ki, o, dərdi poetik baxımdan ancaq bu cür gözəl anlada bilər: 71

“Sahiblərin öyüdüylə”, Havalı ana südüylə, Səni şəhid meyidiylə, Yedim, ana torpaq, yedim!

Bu deyimlərin sayını nə qədər desən artırmaq olar: Əkdim, qırağa düşdünüz, Su yox, qurağa düşdünüz, Qara torpağa düşdünüz, Göyərin, qardaş, göyərin!

Məhz elə bu nəfəsə görə Məlahətin şeirlərini yüzlərlə şeirin (hətta misraların) içindən seçə bilərəm. Bu yazını yazdığım zaman mənə elə gəlir ki, onun şeirlərinin əlavə şərhə bəlkə də heç ehtiyacı yoxdur. Onların içində oxucuya lazım olan hər şey - fikir yükümlülüyü, anlam, məntiq, təsvir vasitələri… var. Məlahətin şeirləri ruh baxımından həm qədim, həm də müasirdir: Möhnəti tök Qarı düşmən qədəminə Çəpər olsun. İnam səp başıma, ana, Ümidimə təpər olsun.

Dünya hüzuruna çağırır məni.

Diqqətlə dinlədikdə Dədə Qorqudun qopuzunun, bozqırlardan at ayaqlarının səsləri gəlir qulaqlarımıza. Bu şeirlərdə qəribə bir kövrəklik, şikayət, giley-güzar da var. Atalar doğru deyib: “Uman yerdən küsərlər”. Məlahəti yaxşı tanıdığımdan onun ruhunun necə zərif olduğunu bilirəm. Bu dəmir iradəli xanımın kövrək qəlbi “dost” xəyanətindən yaralana bilər, lakin o, yenə də qürurludur, əzəmətlidir: 72

Məlahətəm, düşdüm dilə, Nəfəs verdim incə telə, Ürəyimi aldım ələ, Yatan olmadı-olmadı.

və ya: Dost deyib, qardaş sandıqlarım, dağ bilib arxalandıqlarım, oduna, közünə yandıqlarım, zərbəniz xeyir!

O, həyatda olduğu kimi, poeziyada da birüzlüdür, səmimidir. Öz işinin bişmişi ol, Olursan ər vərdişli ol!

Ay qardaş, “ac ol, kişi ol”, Milləti “satdırma” görüm!

…Bu dünyada şairə ən yaxın olan varlıq SÖZdür.

Dünyanı yaradan SÖZ! Nə qədər ağrılı olsa da, SÖZə sirdaş olmaq ən böyük xoşbəxtlikdi. Məlahət də belə xoşbəxtlərdən biridir. Tanrının verdiyi SÖZ yükünü şərəflə daşıyanlardan biridir. Onun ulu SÖZə həsr etdiyi bir şeiri var. Hər dəfə bu şeiri oxuyanda düşünürəm ki, Məlahət hamımızın ürəyindən keçənləri necə də gözəl dilə gətirib: Ürəyimdə düyündü söz, Düyün düşüb öyündü söz, Axı, mənim nəyimdi söz?

Basdım bağrımdan o yana.

73

Mən də sənin kitabındakı seirləri, Sənin SÖZünü basdım bağrımdan o yana. “Qədərində götür” dedin. Qədərində götürdüm, daşıya biləcəyim qədər, bacım!

Yükümüz mübarək!!!

74

BOLQARISTAN

Rafet ULUTÜRK Dünya Türk Gencleri Birliğinin liderlerinden olan yazar Bulgaristan türkleri ile ilgili araşdırmaları ile tanınır BULGARİSTAN TÜRKLERİNİN TARİHİ Bulgaristan’da Türk toplumu dendiği zaman bu toplumun dört kesimden oluştuğu görünmektedir.

1. Anadolu’dan Osmanlı ile giden türkler - Konyarlar, Türkmenler ve Anadolulu halk kesiminin göçü - Tokat, Konya ve Kastamonu civarından halk kesimi - XVI yy. Teke (Antalya) isyanı sonrasında Balkanlara göç ettirilen müslüman türk Nüfusu - Kırımdan göç eden tatar türkleri 2. Pomak türkleri Balkanlara Osmanlıdan önce gelen kuman kıpçak türklerinin bakiyesi.

3. Gagavuz türkleri – Karadenizin kuzeyinden Balkanlara gelerek yerleşen Oğuzların torunlarıdır 4. Türk kimliğini benimsemiş olan Müslüman Çingeneler – Bulgaristan’da hıristiyan çingenelere rom, müslüman çingenelere ise tsigani derler.

Müslüman çingeneler türk kimliğini gönülden benimsemiş ve Jivkov döneminde yapılan isim değiştirme baskılarına sert bir şekilde direnmişlerdir.

Bu günde türklerin çoğunluğunu oluşturduğu HOH e oylarını vermektedirler.

Aynı kültür ve tarih içinde yorulmuş olan bu 4 kesim arasındaki kültürel bağların güçlendirilmesi ve var olma mücadelesinde güç birliğinin oluşturulması gerekmektedir. Bulgaristan yönetimi sürekli olarak Gagavuzları “Dinini vermiş dilini vermemiş” Pomakları 75

da “Dilini vermiş Dinini vermemiş” Bulgarlar olarak gösterme çabasındadırlar. Ancak asıl gerçek ise her iki toplumun da Türk kökenli olmalarıdır.

Bulgaristan Osmanlı İmparatorluğu’nun en önemli bölgelerinden biri olmuş ve bu bölgede eğitime, ziraata ve sanayiye büyük önem verilmiştir. Ancak tarihte 93 Harbi olarak bilinen 1877-1878 Rus-Türk Harbinden sonra Rumeli Vilayetinde Bulgaristan devleti oluşturulmuş ve Bulgaristan Türklerinin trajediler ile dolu göç ve çilekeş hayatı başlamıştır. Esas olarak baktığımızda Bulgaristan Türkleri tarihi de 93 Harbinden sonra başlamaktadır.

Bulgaristan’da yaşayan Türk nüfusla ilgili kesin rakamlar hiç bir dönemde kesin olarak verilmemiştir. Bulgaristan istatiklerine güvenilmediğinden dolayı Bulgaristan'daki kesin Türk nüfusu bilinmemektedir. Çeşitli kaynaklara göre 1877 den önce Bulgaristan da Türk nüfusu % 54,7' sini teşkil ediyordu. Bulgar resmi istatistiklerinin 1892 yılında Bulgar Prensliğinde yaşayan Türkler 634.258 düştüğünü göstermektedir. 1905 – 1910 yıllarında 600.000 'e inmiştir. Bulgaristan’ın Türk nüfusun yaşadığı birçok bölgeyi de topraklarına katmış olmasına rağmen, artması gereken Türk nüfusun, aksine azaldığı görülmektedir. Rusların yaptığı zulümden ve katliamdan kurtulmak üzere, Balkanlardan 1 milyon civarında Türk perişan bir halde göç etmek zorunda kalmıştır geride kalan malları (toprakları, evleri) ise Hıristiyan Bulgarlar tarafından yamalanmıştır. Bu insanların haklarını arayan, hatta konuşan dahi yok. 1912 – 1913 yılı Balkan Savaş'larında da aynı olaylar tekrarlanmıştır, Türkler yine göç etmek zorunda kalmıştır.

1919 - 1923 arası; Mart 1920 'de yeni seçimler yapıldı ve bu kez Bulgaristan çiftçi partisi tek başına iktidara geldi.

Stanboliyski'nin temel hedefi, 76

Bulgaristan’ı modern bir ta-rım ülkesi haline getirmekti ve bu amacı gerçekleştirmek için, bir dizi reform başlatmıştır. Yeni bir toprak reformu yapıldı. Köylere sağılık ve eğitim hizmetleri getirilmişti. Aleksandır Stanboliyski yönetiminde Bulgaristan Türkleri ilk kez bu dönemde Bulgaristan’da Türk Azınlığı biraz rahat nefes almış oldu. Bulgar hükümeti olarak burada yaşayan Türklere karşı görevleri bulunduğunu açıkça kabul etmiştir. Sofya Hükümetinin, Türk azınlığına karşı açıkça tutum değiştirmesinin nedenlerinden biri, Türklere Bulgarların Dünya savaşında silah arkadaşlığı etmiş olmalarıdır. Ayrıca Bulgaristan’ın imzaladığı 27.X.1919 Neuilly Anlaşmasında ,,azınlıkların korunması" başlıklı bir altbölüm vardı ( bölüm III, altbölüm IV, madde 49, 57 ) Stanboliyski'nin imzaladığı anlaşmada Bulgaristan Türk azınlığının bütün milli haklarını güvence altına almıştı. I dünya savaşı sonunda Bulgar Hükümetinin Türk azınlığına karşı eski düşmanca tutumu değişmişti. Bu değişme Türk okullarında da açıkça görüldü. Milli Eğitim Bakanı Stoyan Omarçevski idi. 20 mayıs 1920 de bakanlık sandalyesine oturur oturmaz hemen, eğitim alanında reformlara başlamıştır ve 21 temmuz 1921 de yeni bir Milli eğitim yasası çıkartmıştır. Bulgaristan Hükümeti kırk yıldan beri sanki ilk defa Türk azınlığına karşı sorumluluğu olduğunu hatırlıyordu. Türklerle ilgili en önemli karar, Türk okulları için "Okul Fonlari" oluşturulmasıydı. Şimdi ilk kez Türk okullarına da tarla, çayır, koru gibi gelir getirecek emlak ayrılmasına karar veriliyordu. Bakanın en olumsuz tutumu, Türkçe okul kitapları konusunda görüldü. Bu konuda yeni Bakan da eski Hükümetlerin politikasını sürdürdü. Bu konuda anlayışsız ve sertti.

Bu Hükümet bir darbeyle 1923 yılında devrildi. Rusya’dan destek alan Tsankov halk ittifakı kurdu ve 77

09.06.1923' te bir darbe gerçekleştirildi. Bunun sonucunda Stanboliyski kurşuna dizildi. Tsankov yeni hükümettin Başbakanı oldu. 1923 yılı sonlarında ulusal meclis için yeniden seçim yapıldı. Demokratik birliği çoğunluğu aldı. Çar görevden Tsankov'u aldı ve yerine Lapchev getirildi.

1921/22 ders yılında Bulgaristan Türk okullarının sayısı 1.713. Bu okullarda 2.113 öğretmen görev yapıyor ve 60.540 öğrenci ders görüyordu. Okullarda biri öğretmen okulu 39'u ortaokul (progimnaziya idi) Türk Bulgar göçü ilk kez düzenli bir duruma getirildi.

27 Kasım 1919 Neuilly Barış Anlaşması ve 24 temmuz 1923 Lozan Anlaşması ile azınlıkların haklarının korunmasına ilişkin hükümlerin, Bulgaristan’da yaşayan Türk azınlığa da tanınması hükmünü de getiren 18 Ekim 1925 tarihli " Türkiye Bulgaristan Dostluk Anlaşması ve Türk Bulgar ikamet sözleşmesi " ile Türk vatandaşlarına Bulgaristan da, Bulgar vatandaşlarına da Türkiye’de oturup yerleşme ve iki ülke arasında serbestçe gidip gelme hakkı tanınıyordu.

Ayrıca iki ülke arasında isteğe bağlı göçlerde hiç bir engel çıkarılmaması, gidenlerin yanlarında taşınabilir mallarını serbestçe götürme hakkı tanınması, mallarını getirmemiş (tasfiye edilmemiş) olanların ise göç tarihinden itibaren bir yıl içinde tavsiye yapabilmeleri hükme bağlanıyordu.

Osmanlı İmparatorluğu Bulgaristan’dan çekilişinden sonra, oradaki topraklar işgal edilmiş ve çok sayıda Türk esaret altına alınmıştır. O zamanlar Bulgaristan topraklarının %75 Türklerin idi, şimdi ise toprakların %20 Bulgaristan türklerinin.

Böylece Osmanlı ile Bulgaristan (o zaman prenslik) arasında çözümlenmesi gereken bir mesele Türk azınlık meselesi ortaya çıkmıştır. Ancak Bulgaristan’da yöneticilerin politikası gereğince Türklerin soykırıma 78

tabi tutulmuş, dilleri, dinleri, isimleri değiştirilerek eritmeye çalışmış veya göçe zorlanmıştır. Bu baskılar karşısında zaman, zaman büyük dalgalar halinde cereyan eden Türk göçleri, kaynayan bir yara gibi günümüze kadar süregelmiştir. Bulgaristan’dan Türkiye’ye göç 1877 -78 Osmanlı-Rus savaşında başlamıştır. Bulgaristan’da yaşayan Bulgarlar "Tek Millet Slav Devleti" kurabilmek için, Türkleri buradan söküp atmak, kalanları da kılıçtan geçirmek, gerektiği düşüncesinden kaynaklanmıştır.

18.10.1925 tarihinde "Ankara Türk Bulgar ikamet sözleşmesi" imzalanarak bu konunun düzenlenmesine gidil-miştir. Buna rağmen o zamanki devlet yöneticileri Kuzeyde Rodna zaştita (Vatan koruması) ve Güneyde Trakya komiteleri adlarıyla kurulmuş olan teşkilatlar Türklere karşı saldırıya geçmiştirler. Çeşitli baskılarla göçe zorlanmışlardır. Türk hâkimiyetinin sona erdiği yıllarda Bulgaristan da Bulgarlar, Türkçe olan yer adlarını Bulgarcaya çevirmişlerdir. 1923 -1939 yılları arasında 198.688 Türk göç etmek zorunda kalmıştır.

1943 yılında Bulgaristan da yer adları üzerine küçük bir eser yazmış olan Bulgar toponimisti V.Mikov kitabında; Bulgaristan’da ki yer adları 1903'te toplu olarak gözden geçirilmiş daha sonra 1934' te içişleri Bakanlığının emri üzerine 1600 Türk kökenli yerleşim yerinin adları Bulgarcaya çevrilmiştir. Mikovun eseri 1943te yayınlanmıştır. Şehirler hariç dağı, tepe, akarsular ve ovaların adları değiştirilmiştir.

1944 yılında Bulgaristan da Milliyetçilik ve ırkçı davranışları reddettiğini açıklayan komünist rejimin iktidar olmasına rağmen, Türklere reva görülen baskı zülüm ve vahşetin yine aynı tempolarda, üstelik daha planlı, daha şiddetli bir şekilde uygulandığını görmekteyiz.

Türklerin asimile edilebilmesi için öncelikle sayılarının azaltılmasına gidilmiştir. Rodop illerinde 333.321 Türk; 79

50.967 Bulgar ve 10.720 Rum nüfusunun yaşadığı belirtilmektedir. Bulgaristan da Bulgarların düşüncesi tek bir Slav topluluğu yaratmaktı. Bu yüzden Bulgar idarecileri 1910 yılında uzman subayların hazırlamış oldukları plandan faydalanarak çok yönlü propaganda ve baskı faaliyetlerinde bulunmuşlardır. Pomak türklerine gayri türk ile gayri müslüman düşüncesini aşılamak, bilinçaltına yerleştirmek ve bunları diğerlerinden ayırıp, böylece böl parçala yönet taktiği devreye sokuldu.

1945 yılından sonra azınlıklara, özellikle de Türk halkına karşı insanlık dışı ve hukuka aykırı soykırım tatbikatı sürdürülmüştür. Baskılar öncelikle Pomak Türklerinden başlanmıştır. Paşmaklı, Selvi, Tırnova, Plevne v.s. buralarda türk isimleri değiştirilmeye başlamıştı.

08.11.1946 da yapılan referandumda halkın %92 Bulgaristan’ın Cumhuriyet olmasında oy kullanınca, Kral ve Kraliçe ülkeyi terk etmek zorunda kalmışlardır.

27.09.1946 de yapılan seçimlerde Vatan cephesi kazanmıştı. ve Sovyetler Birliğinden dönen Georgi Dimitrov, Başbakanlığa getirildi. Aynı yılın sonlarında, hazırlanan anayasa kabul edilerek yürürlüğe girdi.

Bulgaristan’daki komünist rejim, yeni anayasa ile azınlık hakları güvenceye alındığı halde, Türk nüfusuna karşı ırkçı ve şoven baskıları sürdürmekten vazgeçmedi. Yeni rejim bir yandan azınlıklara kültürel ve dini baskıları sürdürürken, bir yandan da ırk ve milliyet esaslarına dayanarak vatandaşları arasında ayrım yapmama ko-nusunda yükümlülük altına giriyor, 1947 Paris Anlaşması'nı ve 1948 İnsan Hakları Evrensel Bildirgesini imzalıyordu. İkinci dünya savaşından sonra Bulgaristan’da yapılan nüfus sayımına göre, bu ülkede iki milyon (2.000.000) Türk yaşadığı belirlenmişti. Türklerin kendi dillerinde eğitim 80

görmeleri imkânı kademeli olarak ortadan kaldırıldı ve Türk okulları kapatıldı. Devlet okullarında Türkçe Dersleri ise üçte bire düşürüldü.

1948 yılında Bulgaristan’da Bakanlar kurulunca Rodoplar, Pirin ve Stranca bölgeleri için 38nolu kararname ile yürürlüğe girmiş olan bu karar. Bu bölgede yaşayan insanların hayat seviyelerini yükseltmek ve onları refaha kavuşturmak amaçlanmış.

Sadece hedef kitle olarak Türkleri seçmişler, bundan da Bulgarlaşmayı kabul edenler yararlanması öngörülmüştür. Esas amaç halkı maddi yönden zorlamak ve zafiyete düşürmek suretiyle Bulgarlaştırma yönünde yürütülen propaganda kampanyalarını etkili kılmaktır.

10.08.1950 tarihinde Bulgaristan (29.05.1989 tarihli Jivkov beyanatına benzer bir tarzda) Türkiye ye 3 ay içinde 250.000 Türkü kabul etmesini isteyen bir nota vermiştir. Bulgaristan Hükümeti, çok sayıda Türkü ülkeden atmakla Türk sayısını azaltma yoluna gitmiştir.

Türkiye ile Bulgaristan arasında karşılıklı verilen notalardan sonra 1951 yılında Bakanlar Kurulu 865, 1096 ve 1526nolu kararnameler ile en fazla Türklerin yaşadığı Kırcaali, Hasköy, Şumnu, Rusçuk ve Varna illerinde il olarak halk belediyelerinin çalışmalarını yeniden düzenlemeleri öngörülmüştür.

1951 yılında başka bir kararname ise Türklere kendi dillerinde eğitim yapmaya müsaade etmiş dergi, gazete ve kitap çıkarma haklarını tanımış. Parti yetkilileri bu suretle, Türklere komünist ideolojisinin aşılanmasının ve benimsetilmesinin kolaylaşacağını düşünmüşlerdir, bundan dolayı da izin verilmiş. Türk asıllı öğretmenleri radyo, basın gibi yerlerde görevli olanları pedagoji okulları ile özel kurslarda eğiterek komünist ilke ve ülkülerini Türk azınlığına nakletmek ve benimsetmek üzere hazırlanmışlardır. Aynı amaçla sıkı kontrol altında yeni ışık, Eylülcü çocuk gazeteleri 81

ve Yeni Hayat dergisi yayınlamışlardır. Sınırlı da olsa verilen bu haklar Türk Milli şuurunun, Türkler arasındaki dayanışmanın gelişmesini sağlamıştır. 1950 -51 yılları arasında 154.393 kişi Türkiye’ye göç etmiştir.

Burada göç edenlerin çoğunluğunu yine Bulgaristan Aydınları oluşturmaktadır.

Türkiye’ye gelen soydaşlarımızla bir anket yapılmış ve bu anket sorunlarına göre, göçmenlerin %11,1 kendi arzusuyla, %85,3 Bulgaristan’da yaşamasının imkânsız olduğundan ve %3 göçe zorlandıklarından dolayı Türkiye’ye geldiklerini açıklamışlardır. İşte % 88,3 Bulgaristan’da baskı ve zulümlerden kurtulmak üzere yaşadı, doğdu büyüdüğü toprakları terk ederek Türkiye’ye göç etmek mecburiyetinde kalmışlar.

1956y. nüfus sayımlarında Pomak Türklerini ilk defa Bulgar olarak kayda geçmişlerdir. Bulgaristan da Komünist rejimi başlangıcından bu yana hiç bir yerde resmi nüfus Türkleri bir milyondan fazla göstermemiştir. 1956 yılında BKP Merkez komitesinin nisan plenumunda Jivkov' un iş başına getirilmesinden sonra Bulgaristan’da Türklere karşı yürüttüğü politika değiştirilmemiştir. Bulgaristan Anayasasında verilen haklar hiç bir zaman uygulanmadığı gibi, şimdi ise verilen hürriyetler yavaş, yavaş kısıtlanarak kaldırılmıştır. Bu çerçevede, öncelikle okullarda Türkçe eğitim kısıtlanmış Türk okulları gün geçtikçe azaltılmaya başlanmış ve böylece tamamen kapatılmaya kadar gitmiş. Türkçe gazete, dergi ve kitapların basını durdurulmuştur. 1959 yılından itibaren Türklerin eğitim imkânları tamamen ortadan kaldırıldı.

Böylece "tek Uluslu Bulgar Devleti" yaratma politikasının planları yapıldı buna karşı çıkanlar ölüme veya hapse mahkûm edilmeye başlandı. 1959 yılından itibaren Türklerin kendi dilleriyle eğitim yapabilmeleri imkânı tamamen ortadan kaldırıldı. Bulgar KP MK 82

Politbürosunun 1969 yılında yayınladığı 549 sayılı "Terörle dil, din, milliyet değiştirme" kararı ile bütün azınlıkların isim ve dinlerini değiştirme kampanyası başlatılmış oldu.

1964 yılında Bulgaristan idarecileri tehlike olarak gördükleri türkleri bir an önce Bulgaristan toplumu içinde eritmek gayesini gütmüşlerdir. Amaçları Türkiye’nin propagandasının etkisinde kalmamaları cehaletten süratle kurtulmaları ve ilerici birer vatandaş olmaları için; Bulgarca konuşmaları, bulgar adlarını kabul etmeleri ve bulgar geleneklerine göre yaşamaları gerektiği tarzında yoğun propaganda kampanyaları yürütmüşlerdir. 1964 yılında alınan bu karar doğrultusunda ve bunu sıkı bir uygulamaya koyulmasına rağmen, Türkleri eritmek, inançlarından vazgeçirmek koparmak ve birlik ve beraberlini yok etmek mümkün olmadı.

10.04.1968 tarihlerinde Varna’da Parti aktifinin önünde Bulgaristan KP MK'nın sekreteri Venelin Kotsev konuşmasında bu endişeyi dile getirmiştir. Ve şunları söylemiştir: “2000’li yıllarda Bulgarlar azınlık durumuna düşecektir, bunun için önlemler almak gerekir.” Bu nedenle Bulgaristan'daki türklerin nüfusunu azaltmak için, yöneticiler ellerinden gelen her şeyi yapmışlardır.

1969 yılında Priobştavane /bütünleşme/ birleşme kararı alınmış ve tatbikata konulmuş. Karara göre eğer azınlıkları kendi başlarına bırakılırsa istenilen birlik sağlanmayacak, sosyalizm ile komünizm zedelenecek ve bu ilerici sistemin getirdiği haklardan eşit olarak faydalanılamayacaktır. Bu yüzden en kısa zamanda her kez Bulgarlaşmayı kabul edecek ve komünizmin sağladığı bütün hürriyetlerden istifade ederek arzu ettiği gibi yaşayacaktır. Amaçları Bulgaristan’da tek Millet bir Bulgar Slav topluluğu yaratmaktı. Bu karar 83

doğrultusunda türk okulları kapatıldı, Türkçe konuşanlara baskı yapılmaya ve Türklerin yaşadığı yerlerde ana dilleri yasaklandı. Bulgaristan Türklerine baskılar karşısında benlikleri artmaya başladı ve kendi aralarında kenetlenmişlerdi. Türk nüfusun gelecekte Bulgarları geçeceği korkusu, Jivkov rejimin 1970–72 ve 1984–85 yıllarında insanlık dışı yöntemlerle türk azınlığını yok etmek politikasına yönelmişlerdir.

1970 yılına kadar Bulgaristan’da türkçe yayınlanan 95 gazete ve 13 derginin tekrar hemen hemen hepsi kapatıldı. türkçe gazete sayısı 4’e, dergi sayısı 2'ye düşürüldü. Buralarda müslüman çocuklarını komünizmi ve ateizmi benimsetme çalışmaları yapıldı. 1970 yılında BKP MK ve Politbüro yetkilileri 549 sayılı gizli tehdiş ile Milliyet ve Din değiştirme kararını almışlardır. Bu karardan sonra bulgarlaştırma faaliyetleri hızlandırılmış zaman zaman kanlı katliamlara da dönüştürülmüştür.

1971’de yeni bir Anayasa hazırlandı ve T.Jivkov Devlet Konseyi Başkanlığına getirildi. Yeni bir ulusal meclis seçildi, Stanko Todorov Başbakan oldu. Bulgaristan’da Türk azınlığı asimile etme çalışmaları Jivkov döneminde giderek artı.

1984 yılında Bulgaristan’da Türklere karşı sürdürülen baskılar tüm ülke çapına yayıldı, şiddetlenerek doruk noktasına ulaştı ve Bulgaristan da kalan Türk Milletini tarihten silmek istendi. Bu tür benzer bir örnek dünyanın hiç bir yerinde görmek mümkün değildir.

Bulgaristan böylece topla tankla, tüfekle isim değiştirerek tarihe kanla da olsa girmiş oldular.

Bulgaristan bu tür uygulamalarıyla devletlerarası hukuk kurallarına ve insan hakları evrensel Beyannamesini ayaklar altına aldığı gibi kendi anayasasını da ihmal etmiş oldu, amma kime ne? Bu arada Birleşmiş Milletler ve dünya sessiz kaldı.

Bulgaristan türklerini dünya unuttu.

84

19.04.1985 tarihinde Alman ikinci televizyonu (ZDF) tarafından Bulgaristan’da devlet terörü ile sürdürülen din ve Milliyet değiştirme uygulamaları konusu kamuoyuna açıklanmıştır. Bulgaristan’da Türk köylerin kuşatıldığını, Türklere isim değiştirmek için baskı yapıldığını, karşı gelenlerin tutuklandığını Mestanlı da direnme neticesinde şiddetli çatışmaların meydana geldiğini belirtmiştir. Amerika’nın sesi radyosu 27.05.1985 tarihli haber programında, Bulgaristan da yapılan incelemelerde bulgarlaştırma kampanya-sında meydana gelen olaylarda Kırcaali de Türklerin öldürüldüğünü, bir sürü insan tutuklanarak kampa gönderildiğini ve 26.12.1984 tarihlerinde Mestanlı da da kanlı olayların sürdüğünü söylemiştir.

1984 yılında isim değiştirme olayları esnasında 3.300.000 kimliğin değiştirildiği ortaya çıktı. Bu arada bir de hatırlatma yapalım, 1984 yılında Pomak türkleri yoktu, onların 1970 - 72 yılında değiştirilmişlerdi.

1970-72y isimleri değişenlerin sayısı 606.398 kişi olduğu belirlenmiştir. Böylece Bulgaristan’da türklerin nüfusu 3.906.398 kişi olduğunu devlet kendisi tespit etmiş oluyor. (Burada hepsini türk demek de biraz aşırı olabilir amma bunların %90 türk) Hâlbuki devlet resmi istatistiklerde Türkleri 1 milyonu hiçbir zaman geçirmemiştir.

1989 yılında türkler barışçı yollarla kendi haklarını yeniden kazanmak ve onurlu bir hayat sürdürebilmek için açlık grevlerine başladı protestolar, yürüyüşler düzenlediler ve seslerini yükseltmeye başladılar. 19.05.1989 y. Cebelde bir grup insan ayaklanmış ve “özgürlük istiyoruz, türklüğümüzden vaz geçmeyiz, isimlerimizi isteriz” diye sloganlar atmışlar. Böylece Jivkovu ve komünizmin düşürülmesine ön ayak oldular. Bunun hemen ardından Rusya’da Türk Cumhuriyetleri bağımsızlıklarına kavuşmaya başladılar. Türklerin 85

üzerine Bulgaristan yetkililerinin verdiği emirlerle, asker ve polisler ateş açılarak türklerden yaralananlar oldu. Todor İkonomovo, Kaolinovo’da olduğu gibi. Hadiseler kanlı bir şekilde bastırıldı. Daha sonra türkleri evlerine terk etmeye zorladı ve kitleler halinde ülke dışına çıkarmaya başladı. Evet, yine soykırım ve etnik temizlik başladı. Bulgaristan’da tekrar bir facianın eşiğine geldi. Kendi vatandaşlarını gayri insani şartlar altında sürgün etme yolunu seçti ve bir tehcir hadisesini başlattı. Dünya kamuoyunu yanıltmak için ise, bu durumu "Turistik hareket" olarak tanıtmaya çalıştılar. Bu arada yok olan insanlar oldu. Bu göç olmasaydı bu gün Bulgaristan’da türkler I parti olacaklardı.

1989’un (mayıs, haziran, temmuz) 3 ayda vizesiz 345.960 (82. 390 aile) geldi. Bunların 298.243’ü (69.904 aile) Edirne Kapıkule karayolu demiryolu ile Türkiye’ye gelmiştir. 47.717’si (12.486 aile) ise Kırklareli Dereköy kapısından girmiştir. 1990 y. Sonuna kadar Türkiye’ye giriş yapan göçmen sayısı 34.098’dir.

1991 yılına kadar vize ile gelenler 160.000 kişidir.

1990 yılından sonra gelenlerin resmi rakam olarak belirtilmiş değildir ne Bulgaristan nede Türkiye tarafından. İnsanlık tarihinde karanlık çağlarına terk edilmesi gereken ve II. Dünya harbinden sonra görünmeyen büyüklükteki bu tehcirin acıları halen yaşanmaktadır. Doğduğu büyüdüğü yerleri bırakmak o kadar kolay bir iş değil. Bunu ancak yaşayanlar bilebilir. Dünya yeniden insanlığa karşı işlenen bir suça şahit olmaktadır ve buna dur diyen bulunmadı. Bütün dünya tekrar sessiz kaldı. Hâlbuki Bulgaristan türklerinin hayattan istediği tek şey vardı türk olarak doğdu büyüdüğü yerlerde insanca yaşamak. 1989 yılının sonunda Jivkov iktidarının devrilmesi ile birlikte Bulgaristan’da demokrasiye geçiş başladı ve bu geçiş 86

hareketinde Bulgaristan türkleri de yerini aldı. Çoğunluğunu türkleri oluşturduğu HÖH kuruldu ve ilk yapılan Genel, daha sonra yerel seçimlerde ülkenin 3. büyük partisi olarak ortaya çıktı. Bulgaristan türkleri, Bulgaristan’ın siyasi, iktisadi ve sosyal hayatında artık aktif rol almaya başladılar. HÖH, 1990 yılında yapılan genel seçimlerde büyük bir başarı ile çıkmış ve iktidar ortağı oldu. Bu günde bu halen devam etmektedir…

87

QAZAXISTAN

Dr. Bahıt ABJAT Ahmet Yesevi Üniversitesi

Uluslararası

Türk-Kazak

DOĞU MASALLLARI VE DESTANLARINDAKI “RESME AŞIK OLMA” MOTİFİNİN ETİMOLOJİK ÖZELLİKLERİ Doğu halklarının masallarında çok sık rastlanan motiflerin biri genç kızın resmine aşık olmadır. Örneğin, şahzade güzel kızın resmini görür ve resmedilen kıza delice aşık olur. Gece gündüz kızı düşünür, hastalanır. Tabibler şahzadenin bir kıza (veya peri kızına) aşık olduğunu söyler, han ile vezir oğlu kızı bulmak üzere tehlikeli yolculuğa çıkarlar, birçok tehlikleri atlatarak, zorlukları başararak resimdeki kıza (prensese) ulaşırlar. Prensesin istek ve şartlarını yerine getirerek masal sonunda ikisi de birbirine kavuşurak, mutluluğa ererler. Bu olaylar dokusu arapların “Bin bir gece” ve Hindlerin “Totıname”, “Dört derviş” eserlerinden kaynaklandığı bellidir. Aynı motif Ortaçağ İran ve Türk edebiyatlarında da çok sıkça kullanılmıştır.

Masallarda resme aşık olma motifi sıkça rastlanmasına rağmen, ressamın piri hakkında zikredilmez. Ancak, büyük Doğu şairlerinin işledikleri “Hosrov ve Şirin”, “Ferhad ve Şirin” gibi destanlarda ressamların piri hakkında bahsedilir. N. Gencevi’nin “Hosrov ve Şirin” destanında Hosrov hanın Şirin’e aşık olması için ilk önce Şapur’a Şirin’nin resmini yaptırır. Şapur’un usta ressam olduğunu göstermek için onun Çin’de eğitim aldığını ve tüm ressamların pirinin Çin’de yaşadığını ve adının da Mani olduğu zikredilir. (1,58) 88

Masal belli bir vakaların izahında bazı tarihi şahsiyetleri ve olayları değerlendirmeyi amaçlamaz.

Epos ve destanlarda ise yaşanmış hadiseyi veya vakayı gerçeğe yakınlaştırmak için tarihi şahsiyetlerin adlarının kullandıklarını rastlayabiliriiz.

Bu açıdan değerlendirisek destanlar masallara göre tarihi gerçeklere daha yakın olduğunu söylemek mümkündür. Nizami’nin “Hosrov ve Şirin” destanını hamsa janrıyla yazan diğer bir şair Alişer Nevai “Ferhad ve Şirin” destanında Ferhad’nın ustadı olarak Mani’yi zikreder. İki şairin destanında Mani baş kahramanın hem üstadı hem de tüm ressamların piri olarak tasvir edilir. Bu konuda Nevai’de şu satırlara rastalayabilriz: “Hita mulkida irdi iki üstad, Ekeulan tuamanlık birle Hamzid.

Lakabda biri Bani, biri Mani, Munı körgan tasavur aylap anı.

Kılıp mamarlık Bani işin faş, Kelip Mani hata mulkida nakış Bolup baniğa aual yangaliğ maharat, Ke şahridin kelip acaz ibret” (2,408)

Doğu şairleri ressamların piri Mani olduğunu ve onun Çin ’de yaşadığını bilmiştir. Resme aşık olma motifinin Doğu ’nun folklorunda sık kullanıldığı, asıl amacının resim sanatını tanıtmak, ressamları pirinin kim olduğunu ve resim sanatının Çin’de geliştiğini zamanın doğu şarileri açıkça belirtmiş gibidir. Bu motif halk arasında ilk önce din vaasıtasıyla yayılmış, sonra da aşk destan-larında ve halk nesir edebiyatında işlenmiştir. Genel olarak değerlendirirsek, resimdeki kıza aşık olma ve sonra da belli bir prensesi aramak için maceralı yolculuğa çıkma motifi tüm Doğu destanlarında ve sonra da Batı folklorunda sıkça 89

işlenmiştir.

Mani m.s. 216 tarihinde Babilon’da doğmuş ve Buddizm, Zerdüşlük ve Hrıstyan dinlerinin esasında Manihizm’i ortaya koymuştur. Mani kendi öğretilerini Parfi kralı I Antabenes(262) zamanında başlamıştır. Daha sonra Sasaniler kralı I Şapur dinini açık yaymasına izin vermiştir. Mani inancına göre İsa mesih insan süretinde inmiş olan ışık- Tanrı’dır. Alman bilimadamı Haussig Maniheycilerin dini kitaba sahip olduklarından Orta Doğu ve Orta Asya’da Müslüman yönetiminde onları tıpkı Hıristyan ve Yahudiler gibi “Kitaplılar Eli” sayıldığını ve kolaylıklar sağlandığı ibretle belirtilmiştir. Zerdüştüler aveste ateşhanelerinin dilini ve dogmalarını değiştirmeden olduğu gibi kullanırken, Maniheyciler zamanın akışına ayak uydurarak diğer kültürlerin unsurlarını benimsemişlerdir. Örnek olarak Çince, Uygurca ve Sogdice yazılan yapıtlarını söyleyebeliriz. Hristyanlar Maniheycilere katı uygulamaları kullanmalarına rağmen, Mani etkisinden kurtulamamıştır. Örneğin Hrıstyanlar kiliseleri resimlerle süsleme geleneğini Maniheycilerden benimsemiştir.(3.283) Manihizm inancında Mani ressam ve heykeltraşların piri olarak kabul edilir. Bundan dolayı resim yapmak, heykeltraşlıkla uğrağmak övünç kaynağı, hatta en üstün ibadet olarak kabul edilmiştir. Uygurlar bu dini kabul ettikten sonra resim ve heykeltraşlıkta üstün başarıları kaydetmiştir. (4,126). Hrıstyanlığın ilk çağlarında Tanrı ve kutsalların resimleri yapılan ikonlar olmamıştır. Kiliselerde İsa resminin olması Manihizmin etkisi sonucunda teşekkül olunan bir olgudur. Batı dinbilimcileri resim sanatının eski İran ve Bizans topraklarından teşekkül olduğunu söylerler. Rus bilimadamı Lev Lyubimov “Eski Rus Sanatı” eserinde şöyle demektedir: “Bizans İmpatorluğun Doğu vilayetlerinde tüm sanat dallarında assirik-babilon 90

kültürünün, özellikle de süslemede, dinamik sanatın dünyaya getiren İran ’nın etkisini hissetmek mümkündür. Oradan, Bizans toprağına bu sanatın etkisiyle dikkate değer ve etkileyici örnekleriyle en uzaktaki steplerin birlikte gelen etkileyici hayal dünyası ve acıları imiş. (5,21)” Böylece Bizans, İran, Süriye sanat ekolleri gelişmiş olan ülkeler yedinci yüzyıladan sonnra sanatsal açıdan gelişmesi aksamıştır. Buna ise İslam kültürü etki etmiştir. İslam insanı resm etmeyi yasaklamıştır.

Böylece, Mani-hizm ise tarih sahnesinden silinmeye başlamıştır. Hrıstyan dininde ikonlara karşı çıkmıştır. Çünkü ikona karşı olanlar Tanrıyı insan süretinde tasvir edilmesinin yanlış olduğunu, böyle resimlerin dinin etkisini zayıflattığını savunmuştur. İkonu kutsal tutmak çoğu kez fetişizime yakınlaştırmış ve puta tapmanın yeni şeklini almıştır. Ancak, kilise yönetiminin dizginlerini ellerine tutan ikon taraftarlarıyla asiller takvalık ile dinin üsütünlüğünü savunsalar da tasviri olmayan Tanrı’ya halkın inanmasının zor olduğunu savunarak tezkur fikre karşı olmuştur. İmparatorluğun doğu vilayetlerinde genişçe yayılmış olan sanattaki somut veya soyut arayışları bundan sonra insanı tasvir etmeyi yasaklayan İslami sanat anlayışına göre kurulan arap etkisinde bulunmaya başlamıştır. Bu akımı elinde tutan askeri toprak sahipleri olan asiller etkisiyle yönetilen imparatorluk yönetimi ikona tapınmayı yasaklamıştır. Bunun sonucunda İsa ile Hrıstyan azizlerinin tasvir edildiği sanatsal yapıtlar yok edilmiştir. Bunların yerine kiliseler “bostanlar ile kuş pazarı” olarak bilinen bitki ve kuşların resimleriyle süslendirilmiştir. Ancak, sonuç itibarıyla ikon taraftarları kazanarak, yukarıda bahsedilen süsleme resimleri tamamen ortadan kaldırılır. (5,33) 91

Hrıstyan dünyasındaki ikon taraftarlarıyla mozaik taraftarları arasındaki çatışmlar ve çekişmeler İslam dünyasını etkilememiş gibi. Ancak, “Bin Bir Gece” masalında resme aşık olma, bahçe-bostanın, kuşlarıın tasviri olan resimler hakkında birçok hikayelerin zincirini rastlayabiliriz. Bütün bunlar VII-VIII. y.y.da Doğu ile Batı’nın dini inancıyla ilgili teşekkül olunan toplumsal tarihi olgulardır. Çin’den Roma’ya kadar yayılan Mani dini diğer dinlerdeki inançlarla uymadığından, Buddizm, Hrıstyanlık ve İslam dini yöneticilerinin karşı cephe alması Manihizm zayıflamasına zemin hazırlamıştır. VIII y.y.ın ikinci yarısnda Uygur Türk Kağanlığının resmi dini olan Manihizm Uygur Kağanlığının sahneden silinmesine kadarki y.y. boyunca hızla gelişir. Ancak Çin’den Avrupa’ya kadar yayılarak bin yıl kadar yaşamış olan Mani dini Uygur Kağalığının yok olmasına neden olmuştur. Uygur Kağanlığı çöktükten sonra Mani dini devrinde yapılan birçok heykeller ile resim yapıtları takip eden dönemlerde yıkılmıştır. Çünkü bu dine o çağlarda bile karşı olan diğer din temsilcileri çok olmuştur. Ama gene de çeşitli baskılara rağmen, Mani dini unsurlarının diğer dinlere de benimsendiğini de görebiliriz.

VIII-XIX y.y.da tarih sahnesinden silinmeye başlayan Mani dini ve özellikle resim sanatı hakkındaki hikaye ve efsanelerin Doğu’nun novelist masallarında, romansal destanlarında, Orta Çağ İran ve Türk nesir edebiyatında, Arupa Şovalye destanlarında motifsel olarak korunmuştur. Bu motifler doğrudan Mani dinininden kaynaklanmasına rağmen, reliktik şekli olarak sadece “resme aşık olma” motifi korunmuştur.

Kaynak: 92

1.N. Gencevi, Külliyat. 5 Cilt.Moskova. Hud.Lit. 1985.

2.A.Navoi, Hamsa. Farhod ve Şirin. Metin Tenkidi. Uz SSR. Bilim Akademisi Neşriyatı. Taşkent. 1963.

3.Haussig, Hans Wilhelm. İpek Yolu ve Orta Asya Kültür Tarihi.Türkçeye Çeviren: M. Kayayerli, GeçitYayınevi.

Kayseri, 1997. 384 s.

4.Bulutay, M.C. Ata-Baba Dini: Türkler neden Müslüman Olmuştur? Almatı. Bilim. 2000 504 s.

5..L.Lyubimov, Eski Rus Sanatı.Kazakçaya Çeviren: K. Kaasımbekov,.S. Tacigulov. Almatı. Öner. 1989. 240 s.

93

QAZAXISTAN Doç.Dr. B. ABİLHAYIROVA Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi

KAZAK MİLLİ SANATI VE MİLLİ DÜNYAGÖRÜŞÜ Gençleri milli esasta eğitmede milli sanatın genişçe işlenmesi gerekmektedir. Bu mesele Kazakistan Cumhuriyeti’nin “Bilim” Kanununda eğitim sisteminin esas görevi olarak belirtilmiştir. Kazakistan Anayasası Bilim Kanununda “milli ve insani değerler, ilim ve bilim esasında bireyin gelşimesine ve uzmanlaşmasına yönelik eğitim için gerekenlerin sağlanması”na ihtiyaç duyulmakta olduğu belirtilmiştir.(1) Kazakistan’da devlet bağımsızlığını korumak amacıyla yürütülmekte olan faaliyetlerle ilgili milli kültürün gelişmesinde yeni olanaklar hazırlanmıştır. Buna delil olarak N. Nazarbayev’in “Kazakistan’ın Geleceği Toplumun İdeolojik Birliğinde” eserinde “Kültürel değerlerler her zaman toplumsal gelişimin esas kaynağı olmuştur. Kendi kökenlerimizi ve değerlerimize tekrar kavuşmak olumlu bir süreçtir... Kazakistan’da milli dili, kültürü ve ekonomiyi geliştirmeye tam destek göstermekteyiz” sözelerini ileri sürebiliriz.

(2) Kazakiatanın XXI yy.-da gelişmiş ülkeler seviyesine ulaşmasını temin eden tek araç bilimdir. Günümüzde Kazakistan gibi çok milletli bir devlet için ilk amaç bilmsel ortamı oluşturmak ise, ikincisi ülkemezin etnopedagoji ve etnopsikolojinin gelişmiş ürünlerine dayanarak genç kuşağın şuuruna milli dünyagörüşüne saygı ve hürmet duygularını aşılandırarak milli ruhu oluşturmak, ayrıca milli kültürün benimsenmesi, dili, edebiyatını, tarihini, sanatını korumak, yaşatmak ve yaşamak bir tarihi gereksinimdir.

Milletimizin milli dünyagörüşünün zengin mirasını yeterince inecelemeden ve ondan gündelik eğitimde 94

istifade etmeden olgun ve geniş ufkulu vatansever gençleri terbiyelemek mümkün değildir. Genç kuşağa eğitim ve öğretim sürecinde ilk önce küresel yenilik ve gelişimlerden haberdar etmeye ve ikinci olarak milli kültürü, tarihi, sosyo-ekonomik yapıyı ve durumu öğretmeye önem verilmelidir. Milli eğitim kurumlarının amacı insani ve milli değerleri benimseyen, entelektüel ve feraset sahibi olgun insanın oluşumudur.

Milli kültür halkın eski çağlardan yaşamakta olan sanatı, gelenek-görenekleriyle birlikte gelişir. Bundan dolayı, milli değerleri toplamanın ve incelemenin, gençleri milii kültürle yetiştirmenin önemi büyüktür.

Ayrıca devletimizin toplumsal ve ekonomik hayat şartlarının pazar ekonomisine uygulanmasıyla ilşkin olarak değişikliğe uğrayan siyasi, ekonomik, sosyal ve kültürel meseleler gençlerin manevi eğitimi meselesini yeniden yapılanmasını gerektirmektedir. Öğrencilere dünya standartlarına uygun ve yüksek seviye ve kalitede uygar esasa dayalı eğitim vermek küresel öneme sahip mesele olarak gündemde kalmaktadır.

Bunun için öğrencilerin eğitimi ve öğretimin kalitesini geliştirmede dünyagörüşünün oluşması sürecinde bilimsel esas önemli role sahiptir. “dünyagörüşünün oluşumunu sadece bilimle sınırlayıp, din, felsefe, sanat gibi kültürlerin önemini yok saymak son derce tehlikeli olduğu bir gerçektir. Bugünkü eğitimde bilim, sanat ve diğer kültür dallarıyla birlikte öğretilmeli. Bugünkü ilmin esas görevi insanı gündelik yaşam seviyesinden alarak, medeniyetin en üst zirvesine taşımak, milli dünyagörüşümüzün oluşmasını sağlamaktır”. (3,4,5) Böyle taleplerin en canlı döneminde eğitimi diyalektolojik açıdan tekrar değerlendirmek milli özellikler ile geleneklerden isitfade etmeyi geliştirmek, öğrencileri milli kültürü sevdirmek gibi meselelere çözümler getirilmektedir. Genç kuşağı bilgi ve kültür sahibi olarak yetiştirmek, onları dünyagörüşünü vatandaşlık seviyede geliştirmek istiyorsak, o zaman tüm orta okullardaki eğitime önem vermeliyiz. Bundan dolayı eğitim metodlarını yenilemenin esas amacı her öğrencinin yaratıcıık yetneğini geliştirmek, milli sanatı, yani 95

milli kültürü aşılamktır. Kazak türklerinin dünyagörüşü manevi hazinesi ve değerleri üzerine kurulması gerekir. Bu durumda genç kuşağın milli kültürüyle yakından tanışması önemlidir. Böyle ihtiyaçların biri süs işlemelerdir.

El sanatı zengin tarihiyle, içerik, kendine has olan özellikleriyle, halkın yaşamıyla, birlikte gelişen bir sanat türüdür. Bundan dolayı öğrencilere el sanatlarını öğretmek orta okul öğrencilerinin el sanatını ve şu anki sanayinin bilmsel teknolojik esaslarını öğrenmeye etki edecek, kişilik ve kalite özelliklerini geliştirecektir. Öğrenci dünyagörüşünü geliştiren el sanatları milli terbiyenin önemli araçlarından olarak değerlendirilmektedir.

Milli dünyagörüşünün temeli olan halk öğretilerinin önemi ve değerini sovyet döneminde birçok bilimadamları tarafından araştırılmıştır. Bağımsızlığın kazanılması, milli şuurun gelişmesi, kültürel ve manevi gelişmesi milli eğitimde bilme dayaı projelerin hazırlanmasını çoğaltılmasıyla birlikte onların gerçekleştirme platformları da genişlemiştir.

1980’lerde orta ve yüksek okulları yeniden yapılanmasıyla ilgili olarak öğrencileri milli el sanatlarına öğretmek ve estetik terbiye vermeyi canlandırmaya büyük önem verilmiştir. Bu programı verimli sonuçalndırmak için genç nesli milli sanata, gelenkgöreneklere öğretmek gerekirdi. Bu ise halk pedagojisinde yeni araştırılmaların yapılmasını talep etmiştir.

Sosyal ve ekonomik geliştirmek toplumsalhayatın tümlanlarında geliişmeler kayetmenin ilk şartı enç neslin milli şuurunu oluşturmak, kültürel değerleri benimsemekle yaradıcı çalışamların gerçekleştirilmesini talepetmektdir.

Sonuç olarak, ilk okullar için en önemli görev öğrencileri milli kültür ve değerlerimizle insani değerleri bağdaştırarak yetiştirmek, eğitmek ve bunun için de gereken olanakları sağlamaktır. Bu mesele gene de teorik ve pratik araştırmalara ihityaç duymaktadır.

96

Kaynak: 1. Kazakistan Anayasası. Egemen Kazakistan, 1999.

2.Kazakistan Respublaikası Gumanitarlık Bilim Beru Tujırımdaması. Almatı. 1994. s-40.

3. I. Altınsarin. Pedagogikalık İdeaları men Ağartuşılık Kızmetteri. Almatı. Mektep. 19669. s-154.

4. S. Kaliyev. Kazak Etnopedagogikasının Teeoriyalık Negizderi men Tarihı. Almatı. Rayan. 1998. s- 128.

5. K. Jarıkbayev. Razvitiye Psihologiçeskoy Mısli v Kazahstane.

Alma-Ata. Kazakstan. 19968. s-261.

97

Canat NURDİLLAKIZI (RISOVA)

QAZAXISTAN

KAZAK TOPRAKLARINDAKİ MİSYONER OKULLARIN FAALİYETLERİ (XIX yy) Orta Asya ve Kazakistan’da eğtim faaliyetlerinde Rusya Eğitim Bakanlığı ruslaştırma politikasını yürütmüş ve tüm imkanlardan faydalanarak anaokul programının gerçekleşmesinde hrıstyan unsurlarını yerleştirerek misyonerlik faaliyetlerini canlandırarak Türklerş ruslaştırma amacıyla kurulmuş yeni liseleerin çoğalmasında aktiv olarak çalışmıştır.

Yeni topraklarda aşılan liselerin gelişmesi ve genişlemesi amacıyla rus misyoner okullarıına ek olarak yakathaneler ilave edilmiştir. Bu girişilerdeki asıl amaç çocukları anne ve babalarıındanayrı tutarak, çocukların isteklerini ücretsiz karşılayarak kazak türkleeri çocuklarını ruslaştırmaktı. Ayrıca bu yatakhanelere rus çocuklarını da almıştır.

Türkistan’daki eğtim ve öğretim idaresinin özel programı olan yeni liselere Rus ve Kazak çocuklarınn birlikte eğitilmesi fikrini değerlenirirsek, tek taraflı pedagojik başarılarınsağlandığı hakkında görüşler ortaya atılımıştır. Örneğin, Türkistan vilayeti generalgubernatoru K.P. Fon-Kaufman: “eğer iki milletin çocukları aynı okulda eğitilirse, şüphesiz rusça kolayca öğrenilecektir. Çünkü kazak (kırgız) çocukları pratik rusçayı rus arkadaşlarından öğrenecektir” diye açıkça söylemiştir.

Rus okullarındaki faaliyetler iki sınıfta gerçekleştirilmiştir. Birinci sınnıfta lise müdürü Rus çocuklara rusça öğretmiştir. İkini sınfta ise yerli eğitimci Din dersini öğretmiştir. Rus sınıflarında eğitim seviyesi sadece teorik ve pratik Rusça öğretilmekle sınırlıydı, 1887 tarihinde 98

Rus okulları başkanlıklarına gizli buyruk gönderilir. Bu buyrukta Türkistan coğrafyasındaki Rus okullarında hangi derslerin yapılması veyapılmaması, hangi konularrın işlenmesi veya işlenmemesi hakkında net buyruklar verilmiştir. Örneğin, bu buyruğa göre eger öğrenci resim dersini almak isterse, anne ve babasının resmi onayı gerekmekteydi. Çocuk isteği onaylandıktan sonra da derse alınsa da resim dersinde sadece cansız maddelerin resminin çizilmesine izin verilirdi. Canlıların resmini yapmak yasaktı. Bu yasağın kaynağı olarak islam dinini gösterirlerdi. Müzik, şarkı ve jimnastik dreslerinde de böyle yasaklar vardı. Ve tüm yasakların kaynağı olarak islam dini gösterilirdi.

Böylece halk kültüründeki resim sanatı ve sözlü geleneğinin öğretilmesi yasaklanmıştır. Ve bu yasakların nedeni olarak İslam dini gösterilmiş ve dini karalama sürecibaşlamıştır. Bununla ilgili açıklamalar da gizli buyrukta işlenmiştir.

Ayrıca, gene bu gizli buyrukta yerli halka istilacı rus okullarının faydasını kanıtlamak amacıyla bir yıll zarfı içinde yetenekli çocukların eğitimine dair direktifler verilmiştir. Buyruk gereğince, rus sınıfları yüksek ve alt sınıfları olarak iki sınıftan oluşmalıydı. Çocukları sınıflara alırken yaş faktörüdeğil, yeteneği gözönünde bulnurdurulurdu. Bu okullara sadece tek dersi almak isteyenler kabul edildi. Bu ders orifmetik ya da rus dili idi. Yazmaya ve okumaya öğretmek için rusça yaılmışdil öğretim ve orifmetik kitapları kulanıldı.

Ayrıca ilk açılan rus okullarında rus tarihi ve coğrafya kitapları da kullanılmıştır.

Bu okullarda kazak türklerini İslam dininden uzaklaştırmak amacında birçok faaliyetler yapılmış oyunlar oynanmıştır. Rus eğitim idarecileri kazaklara hrıstyanlığı öğretmenin direk yolu rus-kazak okullarından geçtiği düşüncesindeydi. Bundan dolayı hrıstyan misyonerleri 99

rus-kazak okullarında özellikle, kazak çocuklarını hrıstyanlaştırmak amacıyla yoğun faaliyetler yapılmıştır.

Provoslav misyonerlerinin esas görevi kazak öğrencilerini “moral açıdam terbiyelemik” ve onları hrıstyanlaşma sürecine dail etmekti. Örneğin, hrıstyan misyonerlerinden D.Konoşev bu konuda şöyle demektedir: “İlk başta kazaklar bu okullara kuşku duydular. Ancak kazakları düşündüren şey bu okul müdürlerinin “Molla” olmasıydı. Zamanla molla kendine alıştırdıktan sonrka bu kuşkulanma ortadankalkmıştır”.

1868’de Tomsk ve Semey bölgeleri episkopu Cetisu general-gubernatorundan provoslav misyonerlere özel olarak gönderilmiş davet alır. Davetin amacı Lepsi, Tokmak istasyonları ve Aksu kamplarında açılmış ruskazak liselerindeki öğretmenlerin çocuklara, çocuklar vasıtasıyla onların akrabalarına provslaav misyonerlerinin daha etkili olacağı vurgulanmış, “misyonerlerin yerli çocuklara kolayca etki edebilir ve onların vasıtasıyla akraba ve diğer kazaklarla da ilişki kurabilir” düşüncesi yer almıştır.

Rus okulları müdürlerine gönderilen gizli buuyrukta şu gibi konular işlenmiştir: 1) yerlilerle ilişkini kurulmalıdır. Bu ilişkilerde nezaket ve incelik gösterilmelidir. Zira başka türlü saygı kazanılması oldukça zordur.

2) Çocuklarını eğitmekte olduğunuz halkın dinine saygı duyduklarınızı sık olarak açıkça gösterin.

3)Türkistan coğrafyasında rus okullarını açmamızın amacı Türkistanlılara rusçayı öğretmek, rusçayı gündelik hayatında kullanmalırını sağlamak, onları ruslarla ilişki kurmalarını temin etmek, basit orifmetik esaslarınnı öğretmek ve bizimle sıkı ilişkide olmalarını sağlamaktır.

100

4) Yerlilerin içekapalı olmalarını ve ruslardan ayrı olmalarınıı önlemek için rus okulları müdürleri eğitim faaliyetlerinde siyasi amaca mesuliyet ve şuurla hareket etmelidir.

5) Okul müdürleri eğitim seviyesini artırmalı ve yerli gelenekleri öğrenmelidir. Zira, yerli halk ve aristokrasiyle olan ilişki, bağlantı ve yakınlık onlarla istenilen derecede iliişkide olmamız için zemin hazırlar.

Ayrıca, Türkistan coğrafyasındaki eğitimidaresinin yerli halka yaptığı adaletsizlikleri yeri gelmişken zikretmeliyiz. Örneğin, Rozenbah’ın bazı görüşüyle rusmüslüman liselerinde İslam derslerine girme hakkı molla veya islamı bilen şahıslardaydı. Ancak, gizli buyrukta aynı Rozenbah Türkistan’daki yerel rus okullarında yerli öğretmenlerin ders vermeleri gerekmektedir.

Yerli mollaların dersleri gizli buyrukta işlenmemiştir.

Bu ise Rus okullarındaki İslam dini derslerinin önemsiz olarak kabul edildiğini göstermektedir. Molla sınıfında ders programı olmamış ve programlı eğitimin yapıldığına dair hiçbir belge bulunmamıştır. Din derslerini her muallim kendi birikimi ve kararına göre okutmuştur. Yukarıda zikrettiğimiz belegeyi dikkate alarak rus çarlığının kazak topraklarında açtığı rus okulları hakkında şunları söylemek mümkündür: Rus okullarının yapısı, fonksyonu ve amaçları kazak türklerinin milli yapısıv ve dünyagörüşünden aykırı olmuştur. Okullara kazak çocuklarını almadı baskı uygulanmıştır. Böyle okulların açılması bahanesiyle vergi oranı yükseltilmiş ve sosyal hayata yapay baskı yapılmıştır; Bu okullarda uygulanan eğitim ve öğretim programı toplumsal talepleri karşılamamıştır. Eğtim seviyesi doğayla ilgili esas bilgilerdenoluşmuş, öğrencilere idari bilimler, teorik ve pratik bilgiler 101

öğretilmemiştir. Öğrencilere ana dili, milli gelenek ve göreneklere nefret duygusu enpoze edilmeye çalışılmış ve kölelik şuurunun oluşması için faaliyetler yürütülmüştür; Bu okullar Çarlık Rusya’sının kazak topraklarını ele geçirme amacı ve sistemindeki bir araç olarak görev yapmıştır. Hırıstyan dünyagörüşünü Orta Asya ve Kazakistan’daki yerli halkın çocuklarına aşılamya çalışmıştır; Türkistan coğrafyasında bulunann bu okullardaki program pedagojik ve metodolojik taleplerin hiçbirini yerine getirmemiştir. Öğrencilere güç ve baskı uygulanmıştır. Neticede, kazak topraklarındaki yerli öğrenciler ne ana dillerinde eğitim alabimiş ne de rus dilinde eğitimi sağlayabilmiştir.

Kaynak: 1. Bendrinov K. E. Oçerki Şkolnıh Sistem v Turkestanskom Kolonii (1867 -1917) II.Bölüm.

2. Kazakistan Cumhuriyet Mekez Arşivi. Kor-90, t-1, is-266, 10.s.

3. Özbekistan Cumhuriyeti Merkez Arşivi. Kor-ı-47, t-1, is-805, 91.s.

4. Kazakistan Cumhuriyet Mekez Arşivi. Kor-44, t-1, is-29120, 8.s.

5.Konanov D. 35-letiye Orenburgskogo Eporhealnogo Komiteta provoslavskogo Mısıonerskogo Obşestvaorenburgskie Eporhiyalnıye Vedomosti. 1911. 6 Ocak NO:1. s.

62-63.

6.Kazakistan Cumhuriyet MA. Kor-44, t-1, is-26012, b-NO115 l.

7.Özbekistan Cumhuriyeti Merkez Arşivi. Kor-ı-47, t-1, is-903, 2-4 s.

102

Cazira MOLDANOVA Ahmet Yesevi Üniversitesi

QAZAXISTAN

KAZAK TÜRKÇESİNDEKİ YABANCI KELİME VE SÖZLÜKLER Her dilin kelime hazinesini dilin ana kelimeleri ve yabancı kelimeler oluşturur. Çünkü her dilin kelime hazinesine toplumdaki tarihi olgualr tesir eder. Aynı kanun Kazak Türkçesi için de geçerlidir. Herhangi bir dilin kelime hazinesinin zenginleşmesi sadece dilin sadece iç faktörleriyle bağlantılı değildir. Aynı zamanda dil karşılığı kendisinde olmayan olguların adlarını belirten kelimeleri de ödünç olarak kelime hazinesini genişleitr. Kazak türklerinin tarihi gelişim sürecini değerlendirirsek onların birçok komşu halklarla ilişkide olduğunu görürüz. Örneğin rusça, moğolca, çince, yunanca ve latinceden kelimeler aldığını tarihi belgelerden sıkça görebiliriz.

Kültürel açıdan yok olmaya yakın olan halkların değil, gelişmiş halkların dillerini incelemeye ele aldığımızda bile sözkonusun dil bünyesi sadece ana dildeki öz kelimelerden oluşmayacağı bilimsel olarak ispatlanmıştır.

Dil konusunda N.D. Ondasınov “Yabancı kelimelerden korunmuş, tertemiz dil yoktur. Böyle dili aramak boş çabadır” diye belirtirken, L.Z.Rustemov “Dilin kelime hazinesinde yabancı kelime mevcut olmayan temiz dil olmamıştır” sonucuna varmıştır. Türkbilimcilerin çoğunluğu türk dilinde karşılaştırmalı olarak en az değişikliğie uğrayan kazak türkçesi olduğunu ileri sürmektedir.

Dil tarihini araştırmada yabancı kelimelerin yeri ayrı ve önemlidir. Bu doğrultuda kazak türkçesindeki arap, 103

rus, fars, moğol unsurlarının yeri ayrı bir dikkate değerdir.

Bu konuda araştırmalar yapan bilimadamlarınn değerli eserlerini zikretmek gerekir.

Kazak türkçesinde yabancı unsurların yerleşmesini XIX yy-da Radloff “Kuzey Türk Dilinin Sesbilgisi” eserinde değerlendirmiştir. Bilimadamı yabancı kelimelerdeki seslilerin telafuzunun farklı olması ve ses şeklinin türk dilinde farklılık arzetmesini ve özelliğini dikkate alarak türk dilini 4 ana guruba tasnif etmiştir.

1)İslam’ın etkisi olmamış ve yazılı edebiyatı olmayan Türk lehçeleri; 2) İslam’ı kabul eden göçebeler ve Sibirya’nın küçük kabileleri; 3)Edebiyatı arapça ve farsçanın etkisiyle gelişmiş, ancak, sözlü edebiyatı yabancı kelimelerin yaygınlaşmasını engellemekte olan lehçeler. 4) Edebi dil üsütün dil olarak kabul edilen lehçelr.(4) Sonuncu gruruba Türkmen, Azerbaycan, Kırım türkçeleri dahildir. kazak-kırgız, karakırgız, karakalpak barabin lehçelerini Radloff ikinci guruba dahil etmektedir.

Radloff yabancı dilleri iki ayrı gurupta değerlendirir.

Arapça-farsça ve rusça asıllı yabancı kelimeler. Arapça ve rusçanın etkileri hakkında S.S.Mayzel ve S.N. İvanov önemli eserler vermiştir. S.S.Mayzel Türkiye türkçesi’nin Osmanlı devrindeki arapça ve farsça unsurlarının fonetik ve morfolojik özelliklerine ağırlıklı olarak önem verirken S.N.İvanov arapçadaki devrik çoğul şeklin özelliklerini ve diğer cümle öğeleriyle olan ilişkilerini ele almıştır.

L.Rustemov’un “Kazakçadaki arapça ve farsça kelimeler” eserinde arapça ve farsça unsurlar hakkında önemli bilgiler bulunmaktadır. Araştırmacı kazakçanın yüzde on beşi arapça ve farsça unsurlardan oluşmakta olduğunu ileri sürmektedir. Eserinde farsça ve arapça unsurların kazak türkçesi’neden yer alma sürecini iki ayrı dönemden oluşmakta olduğunu belirtmektedir. I 104

dönem XV yy.-a kadar, II dönem ise XV yy-dan bolşevik ihtilaline kadardır.(3) N.Ondasınov arap ve farsça unsurları araştırarak kazakçadaki yabancı unsurların derleme sözlüğünü hazırlamıştır. “Arapça- Kazakça Derleme Sözlüğü”nde arapça’dan kazakça’ya 400’ü aşkın kelime kökü benimsendiği tespit edilmiştir. 1974’te ise “Farsça- Kazakça Sözlük” yayınlanmıştır.(4) E.Bekmuhanov arapça ve farsça unsurları araştırma sonucunda “Arapça ve farsça kelimelerin izahlı sözlüğü” çalışması yayınlanmıştır. Sözlükte günümzün kazak türkçesinde kullanılmakta olan bin beş yüz kelimeye kazakça ve rusça açıklamalar örneği verilmiştir. (5) Kazakça’nın on ciltlik sözlüğünde yüz bine yakın kelime alınmıştır. 972 kelime yabancı unsur oalrak gösterilmiştir. Her unsura arapça, rusça, moğolca ya da farsça olduğunu belirterek örnekleer verilmiştir. (1) Kazak dilbiliminde arapça ve farsça unsurlar ilk olarak G. Jarkeşova (8) ile L.Z.Rustemov “Günümüz kazkçasındaki arapça ve farsça kelimeler” tezidir.

Tabi ki bu çalışmalar kazak dil bilimi için yeterli değildir. Gene de J.Esenaliyeva’nın “Abay eserlerinde arapça ve farsça kelimelerin kullanılışı” tez çalışması dikkate değerdir. (9) Son dönemin çalışmaları yeni istikamette gelişmektedir. G. Bürkütbay sözkonusu sözlükleri arapça unsurların değişkenliği açısından incelemiştir. (10) Her olgunun geçmişni araştırmadan onun günümüzdeki durumunu tespit etmek mümkün değildir. Dil sisteminin yerleşmesi ve kalıplaşmış sevieyeleri dilin tarihini araştırmakla aydınlığa kavuşur. Dilin kelime hazinesini ve diğer dillerle iliişkisini ve çeşitli değişim süreçlerini araştırma günümüzde hem teorik hem de pratik açıdan önemlidir.

105

Her dilin kelime hazinesi dilin eski ana ve yabancı kelimelerden ibaret olduğu ispat edilmiştir. Toplumsal olgular dilin kelime hazinesine etki eder. Toplumun ekonomik, siyasal, kültürel, bilimsel faktörlerden kaynaklı olarak dil yeni kelimeleri benimser ve devamlı kelime hazinesini geliştirir. Dildeki eskimiş kelimeler dilde arşivlenirken diğer yandan yessni keliemlerle zenginleşir. (1) Kaynak: 1.Bolganbayulı A., Kaliulı G. Kazırdgi Kazak Dilinin Lislologiyası men Fraizologyası. Almatı. Sanat. 1997.

2.Ondasınov N. Arapşa-kazakşa tusindirmeli sözdik.

1969.

3.Rustemov L.Z. Kazırgi kazak tilindegi arap-parso sözderi. 1982.

4.Radloff V.V. Soltğstik Türki Tilderinin Fonetikası.

5.Ondasınov N. Parsşa- Kazakşa Sözdik. Almatı 1974.

Kazak Tilinin tüsindirme Sözdigi. 1 cilt. Almatı 1975.

6.Bekmuhanov E. B. Kazak Tilindegi Arap- Parsı Sözderi.

1977.

7.Kazak tililinin tüsindirme sözdigi. 1-10 c.. Allmatı 19751986.

8.Jarkeşova G. Kazak Tili men Adebiyeti. 1959.

9.EsenaliyevaC.Abay Şığarmalarındağı arap-parsı sözderinin koldanılu erekşeligi.Doktora tezi.Almatı 1993.

10.Bürkitbay G. Kazak tili tüsindirme sözdikterinde arabizmderdin liksikografiyalanuı. Doktora tezi. Almatı 2003.

106

QAZAXISTAN

Dr. Kalibek İBİRAYIMCANOV TURDIĞAZIULI Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi XIX YY’DA KAZAK TOPRAKLARINDA TÜRK HALKLARINI RUSLAŞTIRMA SİYASETİ VE RUS OKULLARI Çarlık Rusya’nın Türkistan’ın yerli halkını ruslaştırmak için kurdukları okullarda Ruslarla birlikte diğer milletlerin de eğitim alması ön plana konuldu. Çünkü Kazak Kırgız çocukları rus okullarında ruslaşarak Rus vatandaşlığına geçebilir düşüncesi hakim idi.

Bundan sonra Avrupa kültürüne uymayan islamiyet sistemi olan ve islamiyetin eğitim ocağı olan mektep ve medreselerin tesirin azalacağını zannettiler.

Dolayısıyla açılacak rus okullarına yerli halkın çocuklarını çekebilmek ve ilgilerini arttırmak için ve onların rus çocuklarıyla kaynaşmaları için okul yakınlarında “internat” ve “pansyonat” adını verdikleri yatılı yatakhaneler inşa ederek yerli çocukları rus çocuklarıyla beraber yerleştirdiler. Pansyonatta kalan çocukların elbiseleri, ayakkabıları ve yatak setleri aynı idi. Rusça hazırlanan sabah kahvaltısı, öğle yemeği ve akşam yemeklerini rus ustası yapıyordu. Burada islamiyetten hiçbir eser yoktu.

N. Ostroumov Yedisu vilayetindeki Kapal yüksek okuluna bağlı öğrenci yurdu hakkında şunları söylüyor: “Pansyonatta hiç rusça bilmeyen ve rusça konuşmayı öğrenen çocuklarının rus çocuklarıyla birlikte ev ödevlerini yapmasını ve bunun yanı sıra rusça öğrenen öğrencilere oda vermeyi ders dışında kontrol etmeyi vazife edinmiştir”.

Pansyonatta her vilayetten gelen 10 yaşlarındaki 24 Kazak çocuğu yerleşmiştir. Pansyonattaki eğitim bölümünü yerli idareciler yönetiyorlar. Şehirdeki yüksek okulun yanındaki pansyonattar Almatı (eski adı 107

Vernıy) ve Taşkent gimnaziumları yanında da açıldılar.

Buna benzer internatlar sonra kapatıldı. Çünkü oralarda yerlilerden kimse kalmadı.

Bu hakkda halk yüksek okulunun denetleyicisi S.M.Gramenitski okulların yanlarında açılan internatların tanınmamasının nedenini de oradaki zorluklar ve eğitim kurslarının uzaklığıyla anlatmak istiyor. Bunlardan başka o: “Gimnazyumun ilk sınıflarında okuyan öğrenciler istekli ve başarılı idi.

Fakat orta sınıflarda, yani IV-V sınıflarda onların sayıları azalmaya başladı. Çünkü, bu yaşlarda öğrenciler evlerini çok özlüyorlardı. Bunun yanı sıra derslerin hazırlığı onları çok yıpratmıştı” diyor.

Yerli çocukların okuldan ayrılmalarının en başlı nedenleri de ilk olarak çocukların okula zorla getirmesi. İkinci olarak ta onlar internatta bakımsız ve hapse atılmış adam gibi çok sert şartlarda yaşadılar hem de aileden uzak kaldılar. “İnternattaki öğrencilerin hayatı onları eğiten rus belletmenlerin elindeydi” diyor S .M. Gramenitski.

S .M. Gramenitski ve N. Ostroumov’un verdikleri belgelere göre 1 ocak 1886 tarihinde 105 rus okulunda yerlilerin 245 çocuğu eğitim almıştır. Bu senede Türkistan bölgesindeki nüfus sayısı yaklaşık 2.500.000 ise, onlardan 225.000’i okul yaşlarındaki (8-11) çocuklar idi. Onlardan sadece 245’i, yani, % 0,1’i rus okullarında eğitim aldı.

Rus yönetiminin Orta Asya halklarını sömürmek amacıyla açtıkları okullardaki eğitim sisteminin 20 senelik sonucu sıfır idi. Çarlık Rusya’nın Türkistan bölgesinden sorumlu yöneticileri Orta Asya halklarını rus okulları aracılığıyla ruslaştırma projesinin gerçekleşmediğini kabul ederek yerli halkı ruslaştırmanın başka metotlarını aradılar. Bu metoda göre yerli rus okullarının açılması ve derslerde değişiklikler yapılması amaçlandı.

Yerli halklar için rus okullarını açarak rusça ve diğer dillerle birlikte İslam bilgileri dersleri de okutulması gerektiği hakkında ilk adımlar atılmaya başladı. İlk deneme okulu olarak İşankul medresesi seçilerek 108

orada rusça ve islam bilgileri okutuldu. Yerli rus okullarında islam bilgileri derslerini mollalar okuttu ve onlar yönetim tarafından idare edildi.

1885 tarihinden sonra Türkistan bölgesinde buna benzer okulların sayısı artmaya başladı. Rozenbah’ın verdiği bilgilere göre Çar Aleksandr III 1886 yılında Hokan, Oş, Namangan ve Andijan şehirlerindeki 2 sınıflık yüksek okulları kapatarak onların yerine 18 yerli-rus okullanının açılması için Türkistan generalgubernatoruna izin verdi. Türkistan bölgesinde açılacak olan 18 okulun 9’u Sırderya vilayetinde, 1’i Taşkentte, 8’i de kasaba ve köylerde idi. Çarlık hükümetin sömürge politikasını gerçekleştirmekte olan yönetim organları yerli rus okullarını açarak Orta Asya halklarını ruslarla biriktirmeyi amaçladırlar. Bu okullarda ders saati iki bölümden oluşuyordu. İlk iki saatte rus öğretmen edebiyat, yazma ve matematik derslerini rusça okutur ve çocukları rusça konuşmalarına alıştırır. Diğer iki saatte ise yerli öğretmen islam bilgileri derslerini okuturdu.

Rus sınıflarında çalışan öğretmenler ise 1879 yılında açılan Türkistan Öğretmenler Seminarya’sının mezunlarıdır. Bu seminarya programındaki dersler de şunlardır: Tanrıya sığınma, pedagoji, arifmetik, rus dili, jeometri, cebr, fizik, fen bilgileri, tarih, yerlilerin dilleri, güzel yazma sanatı, resim, müzik, el sanatları, jimnastik ve bahçe işleri. Eğitim 4 seneliktir.

Türkistan Seminarya’sının 25 senelik (1879-1904) tarihinde 415 öğrenci eğitim almıştır ve onlardan sadece 254’i mezun olabilmiştir. Okula giren 415 öğrencinin 384’ü rus, 54’ü kazak, 9’u özbek, 3’ü tatar ve 1 öğrenci de türkmen asıllı idi. Kursların tamamını bitiren 254 mezunun sadece 39’u yerli halkarın mensupları idi.

01.01.1905 tarihindeki rapora göre okulu tamamlayan 39 insanın ancak 18’i öğretmenlik yapmış. Diğer kalanları ise çeşitli kurumlarda sekreterlik ve tercümanlık görevlerinde çalışmışlar. Bunlara rağmen yerli öğretmenlerle rus öğretmenlerin durumları aynı 109

değildi. Rus öğretmen 1 yılda 1000 rüble maaş alsa, yerli öğretmen 400 rüble almıştır.

1886 tarihinde Semerkand uezd başkanları siyezd düzenleyerek karar aldılar. Bu karara göre rus okulunu bitirenler idare yönetimlerinde sekreterlik görevini yapmaları lazımdır. Rus okullarının iyi ürün vermeleride buna bağlı idi.

Ruslaştırma siyaseti eğitim sisteminde iyi sonuçları elde edebilmesi için yöneticiler rus okullarını tamamlayan kazak gençlerine bolıs ve starşın olarak bilinen idarecilerin ve polis, karakol vs. kurumlarında özel kalem müdürü olarak görev almalarına imkan tanıdı. Böyle bir çok basit metodu kullanarak yerlilerin çocuklarını rus okullarına çekmek istediler.

Rusça ve yerli mollaların öğrettikleri din bilgisi dersleri beraber okutulan rus okullarını açarak yöneticiler bundan sonra kazak, özbek, tadcik çocuklarını bu okullara çektiler.

“Din bilgisinin yanında rusça öğrenmek isteyenler de çoğalmaya başladı. Böyle okullar din bilgisiyle ilgili dersleri eğitim sisteminden söküp atmaya hakları yoktur. Tersine rusça-islam dini eğitimini veren okulların başarılı olması nedeniyle yerli molların ders okutmasına ihtiyaç duyulacaktır. Bölgesel rus okullarına mollaları devlet maaşıyla aldatarak Türkistan Bölge İdaresi çeşitli problere çözüm bulmaktadır… dini mektep ve medreselerin çoğalması, İslamiyetin halka etkisi bölgesel idarelerle merkezi hükümeti endişeye sokuyor” diyor Rozenbah. Yani Rozenbah kazakları ruslaştırmak amacıyla eğitim sistemine sokulan yeni metodu “mektep” adı altında tanıtarak kendilerinin uygulayacak siyasetlerinin gerçekleşmeyeceğinden korkuyor.

Bölge idaresi rus okullarında rusça alınan eğitimin halk için maddi faydası olduğu fikrini yayarak, bu fikri ıspatlamak için 1891 yılında bölge yöneticisi baron Vraevski vilayetlerdeki gubernatorlara emirlerde bulundu. Bu emire göre kadı, biy, bolıs idaresi, ak sakallar kurulunda, mahkemelerde, bankalarda, polis şubelerinde, parayla uğraşan kurumlarda, bahçe işleri 110

vs. Çalışmalarında rusça kullanılması gerektiği vurgulandı. Vraevski’e güvenle teslim edilen bu bölgede bundan sonra yerlilerin rusçaya saygı göstermeleri ve işe alınırken rusça bilmeleri gerekiyordu. Bu buyruk 1897 yılında tekrar kabul edilmiştir.

Rus yöneticileri çeşitli hile kullansalar da ruslaştırma siyasetleri kendi amaçlarına ulaşamadığını söylersek yanlış söylemiş olmayacağız. Çünkü Ekim İhtilaline 1 sene kala, yani, 1916 yılında Türkistan’da 150 rus okulu bulunuyordu. Onları yerleştikleri vilayetlere göre bölürsek Sırderya vilayetinde 65, Fergana’da 23, Semerkand’ta 18 okul bulunuyordu ve diğer kalan 44 okul Yedisu ve Hazar bölgesindeki vilayetlerde bulunuyordu. Bu okullarda yerlilerin 7287 çocuğu eğitim aldı. Ruslaştırma siyasetinin büyük ezgisinde kalan Sırderya bölgesinde sömürgecilerin okullarında eğitim alan kazakların oranı % 2 civarındadır.

Sovyet döneminde Ekim İhtilali öncesinde Kazakların % 2’si okuma-yazma bilmiştir gibi verinin sadece bir vilayetteki rus okulunda tahsil gören öğrenci sayısından alınmış olması mümkündür. Çünkü, hükümetin ismi ve yapısı değişse de çevresindekileri hakimiyetine sokmak için ve bir merkez tarafından yönetmek için rusların diğer milletlerden üstün olması amaçlanmıştır ve bu amacı da Sovyet döneminde gerçekleştirmişlerdir.

Kaynak: 1.Gramenitski, S. M., K voprosu ob inorodçeskom obrazovaniya v Rossii, Taşkent 1908, s. 12-15.

2.Ostroumov, N., İstoriçeskii oçerk narodnogo obrazovaniya v gorodah i ukrepleniyah Sır-Darinskii i Turkestan, 1881, s. 68-71 3.Öz. R. O. M. A. qor-2748, t-1, is-2193, s. 79.

4.a.g.y., 2748, t-1, is-2193, s. 83.

5.Öz. R. O. M. A. qor-47, t-1, is-805, s. 91 6.Öz. R. O. M. A. qor-2748, t-1, is-2193, s. 85.

111

QAZAXISTAN

Dr. Kalibek IBIRAYIMCANOV (TURDIĞAZIULI) KAZAKISTANDA XIX YY’IN SONU VE XX YY’IN BAŞINDAKI RUSLAŞTIRMA SİYASETİ SONUCUNDA ALFABENİN DEĞİŞTİRİLMESİ Kazak topraklarında sömürgeci rusların açtıkları okullarda rusça eğitim verme çabaları pratikte iyi sonuca varamadı. Yerli halkın bu okullara düşman gözüyle bakması ve onlara karşı duydukları güvensizlik duyguları sonuçta Rus öğretmenleri “ilk öğretimi her millet kendi ana dilinde almalı” fikrini kabul etmeye mecbür etti. Bu tecrübe kazak topraklarında kendi gayesini kaybetmedi. Kazak çocuklarının ilk okullarda eğitim almasında kazakça kullanılmalı veya Kazak dilinin yardımıyla ders yapılması lazım. Biraz rusça öğrendikten sonra derslerin tümü rusça okutulması gerektiği vurgulandı. Fakat pratikte bu uygulamaya senelerce okulun idare ve yönetim kurulları itiraz ederek hiçbir destek görmemiştir. Bununla ilgili olarak onlar şunları yaşmıştır: “60’lı yıllarda okullarda yeni sistemi uygulamayı kararlaştırdılar. Kazaklar tüm giderleri karşılamaya razı oldular. Fakat eğitimin kazak dilinde olmasını ısrar ettiler. Bizim tutunduğumuz politika buna izin vermedi ve bu nedenle yeni sistem gerçekleşmedi”.[1] Sömürgeci ülke öğretmenleri arasında eğitim hakkında tartışılan bu toplantının sonucunda ilk okullarda eğitim ana dilde yapılması gerektiği kararı alındı.

Durumun böyle sonuçlanmasının nedeni aşağıda verilmiştir. Kazak-rus ilk okullarında kazak dili ve din bilgileri okutulmadığı takdirde halk bu okullara şüpheyle ve düşman gözüyle baktılar ve buna benzer okulların açılmasına açıkça karşı çıktılar. Bunların yanı 112

sıra okul idaresi kazakları “Tatarlaştırmayı” ve “müslümanlaştırmayı” durdurtmak istedir. Bunun için rus dili öğretmeni olarak kazakları ve arap alfabesinin yerine Kirilçe yazılan ders kitaplarını denemek istediler: “…ülkedeki eğitim idaresi kazakça eğitimin çok kısa bir zaman için faydalı olduğunu kabul etmeleri bizim işimize yaradı.

Yerli dillerin rusça transripsiyonuna geçirmesi ve kazak dili okutulan rus okullarında gerçekleştirilmesi gerekiyordu”.[2] İlk okullarda Kazakça eğitim verme iyi bir başlangıç idi. Fakat Çarlık Rusyası’nın kazakça eğitim vermesinin temelinde asimilasyon politikası gizleniyordu. Bununla ilgili olarak Rusyalı misyoner ve bilim adamı N.İ.İlminski o dönemdeki Eğitim Bakanı K.P.Tolstoy’la özel görüşme yaptığında Türkistan bölgesinde ilim yayma hakkındaki fikirlerini yazılı olarak ona sunmuştur. Yazıda şunları aşağıdaki cümleleri ifade etmiştir: “Bu yazıda belirtildiği gibi Kazak biliminin temeli ve Rusya’nın amacına hizmet edecek olan kazak biliminin temeli de kazak dilinin bağımsızlığıdır diye düşünüyorum.

Temiz kazakça eğitimin temeli olmalıdır ve hatta kazak idaresinin de kendine özgü dili olmalıdır. Bu ise ilk önce kazak dilini tatar dilinin tesirinden ve kazak dilinin “tatarizm”de erimesinden kurtulmasına imkan sağlar. Bunun tek çaresi kazak dili için hazırlanmış rus alfabesidir. Eğer kazaklar arap alfabesini kullanırlarsa tatar dilinden kopmak çok zor olur. Arap alfabesinin kazak fonetiğine uzak olması ve kazak etimolojisi özelliklerini kapatması herhangi kazağın arap dilinden yüz çevirmesine neden olabilir. Bu düşüncemizi hemen gerçekleştirmeye acele etmeyeceğiz ve bunu gerçekleştirmeye Rusya yönetiminin katılması da uygun değildir. Bunları kazakların kendi metotlarıyla gerçekleştirmemiz lazım”.

113

N.İ.İlminski kendisinin ruslaştırma politikasını gerçekleştirmek için kendisini kazak dili için çaba harcayan insan şeklinde tanıtarak bu işlere I.Altınsarin’i karıştırır.

Orınbor’daki kazak okulunun mezunu Ibıray Altıbsarin’i çok iyi tanıdığını belirten N. İ. İlminski diyor ki: “biz iki sene beraber olmuştuk. O çok kabiliyetli, istekli, çalışkan, sevimli, açık gönüllü ve vatansever adamdır. Eğer I.Altınsarin kendisinin eski ruhunu kaybetmediyse, o zaman onun Türkistan bölgesindeki kazak okulları için çok faydası olurdu”. Bundan sonra İlminski kazak okullarında ders kitaplarının olmadığını, eski ders kitaplarındaki boşlukların doldurularak tekrar basılmasını veya yeni ders kitabının yayınlanması gerektiği üzerinde durmuştur. Tabi ki ders kitaplarının kazakça tercümesiyle olmasını da tavsiye etmiştir.

“Ders kitaplarının hazırlanması için Kazan şehrine I.Altınsarin’i çağırarak, ona kazaklar için rus alfabesinin lazım olduğunu anlatırsam, o zaman kendisi Kazaklara bu fikri yaymaya çalışır. Bunu I.Altınsarin’in Türkistan bölgesindeki kazakları aydınlatmada yaptığı ilk hizmeti olarak biliriz” demiştir.

Bu dönemde Rusya yöneticilerinin eğitim-öğretim siyasetindeki bilim adamlarıyla idarecilerinin arasında Kazak diliyle ilgili alfabe transkripsyonu konusunda üç ana fikir var idi: 1) Kazaklar için ders kitapları hazırlandığında bazı kazakça harfleri transkripsyon ederek rus alfabesini temele almak lazım. 2) Transkripsyon edildiğinde alfabeye rus harflerinin yanında yunan ve latin harflerini de eklemek lazım. 3) Transkripsyon ederken sadece rus alfabesini alarak değiştirmeden kullanmak ve rus okullarında rus alfabesi nasıl öğretiliyorsa aynen öyle öğretmek lazım.[3] Yukarıda belirtilenleri dikkatle ele alırsak, genel olarak Kazak çocuklarının ana dilinde okuma-yazma 114

öğrenmesiyle ilgili problemleri çözmek için ilk adımların XIX yy’ın ortasında atıldığını ve öğrencilerin kazakça eğitim almadaki kat ettiği yolları ve metodolojiyle ilgili ilk fikirlerin ortaya atıldığını görüyoruz. Bu ise büyük bir başlangıçtır. Yani bu durum öğrencilerin kendi ana dillerinde eğitim almasına ve eğitimle ilgili ilk teorilerin ve metodolojinin ortaya çıkmasına büyük ölçüde katkıda bulunmuştur.

Kazak çocuklarına okuma-yazma öğretmek için okullar açıldı ve ilk metodolojik fikirler sunuldu.

Siyaseti bir kenara bırakırsak, bu fikirlerin bundan sonra gelen pedagog ve bilim adamları için öncüllük ettiği kesindir. O dönemdeki pedagoji ve dersleri okutma metodolojisiyle rus bilim adamı A.B.Vasil’ev “Vukvar’ dlya kirgiz” (kazaklar için alfabe) adlı alfabesinde şöyle diyor: “başka halkın çocuklarını okutmada onların ana dillerine çok önem verildi. Onlara göre devlet dilini öğrenmek ana dilinin sayesinde gerçekleşrilmelidir”.

Kazak çocuklara ana dillerinde eğitim vermeyle ilgili A. Baytursınov’un “…Kendi yazısı olmayan halklar için ders kitapları ana dilinde olmasına rağmen Rus alfabesiyle çıkartılacaktır. Kendi yazısı olan haklar için ders kitapları ana dillerinde hem kendi yazılarıyla hem de Rus alfabesiyle basılacaktır. Şimdi yanlış anlaşılmaması için deniliyor ki: “Ana dilini öğreten kitaplar her milletin kendi dilinde kendileri kullandıkları harflerle basılsın. Rusça öğreten kitaplar ise rus harfiyle veya iki hafle de basılsın”[5] dediğini esas alırsak, o Çarlık Rusyası’nın ruslaştırma siyasetinin astarında nelerin olduğunu iyi anlamıştır.

A.Baytursınov XX yy ’ın başlarına doğru kazaklar kendi ana dillerinde eğitim alması lazım olduğu prensibini ön plana koyarak kazak diliyle ilgili konularla çok uğraştı. Çaşılmasının sonucunda arap alfabesini kullanarak yeni 115

kazak alfabesini ortaya çıkardı. Bu yazı “Ahmet yazısı” olarak tanınmıştır ve bu yazının kazak çocuklarının kendi ana dillerinde eğitim almasında çok önemli olması bir yana, diğer taraftan da ilmi metodolojiinin esasını teşkil etmiştir. Bunlarla birlikte kazak çocuklarının ruslaşmasına engel de olabilmiştir.

Kazak çocuklarına kendi ana dillerinde eğitim vermeyi organize ederken en büyük problerden biri de kazakça iyi bilen öğretmenlerin az sayıda olmasıdır. Bu problem kısa bir sürede çözülecek problem değildi. Çarlık Rusyası kendi amaçları için bölge valilikleryle eğitim işleriyle ilgilenen yöneticilere yerlilerin dillerini iyi bilen ve kazakça öğreten öğretmenleri bulmaya emr etti. Bu ise rus yazısını esas alarak kazakça okuma-yazma öğretme işlerinin temelinde ise ruslarla kazakları bir birleriyle yaklaştırmanın ve gelecekte rusça eğitime geçmenin göze görünmeyen basamağı var idi. Kazakça iyi bilen öğretmenlerin sayısını çoğaltmanın bir çaresi olarak şehirdeki yüksek okullarda “31 Mayıs 1872 tarihindeki karar”a göre değişiklikler yapılmasını ve yerli lehçelere göre eğitim verilmesi gerektiği kanaatine varıldı. Çünkü, ülkedeki kazak-rus okullarının bazıları haric step ve köylerdeki okullarda iki dili iyi bilen adamlar bulunmuyordu. Rus okulundaki öğretmenlerin tamamı ise yerli halkın dilini bilmiyorlar. Çünkü onların arasında Türkistan seminaryasının öğrencileri çok az idi. Bunlarla birlikte yerli dili öğreten dersler için para ayrılmamıştır. Pratikte kazakçayla tanışanlar da kazaklarla komşu oturanlar idi. Şehirdeki yüksek okullarda öğrenciler dersleri kaçırmıyorlar. Dolayısıyla buralarda yerli dili öğretmek mümkün idi. Yerliler arasında yaygın olan kazakçayı herkesin öğrenmesi lazım idi. Bu nedenle Türkistan Öğretmenler Seminaryası’nda kazak dilinin ders olarak okutulmasını doğru buldular.

116

Yerli kazak dilini öğretecek öğretmenleri bularak işe kabul ettikten sonra bu dersin şehirdeki yüksek okullarda okutulmasına çare bulmaya çalıştılar.[6] Kazak steplerinde eğitim-öğretim sistemindeki böyle bir dönüm noktası Çarlık Rusya’nın ileri sürdüğü gömürgecilik politikasındaki misyonerlik-pedagojik sisteme karşı bir direniş idi. Kazakları ruslaştırma tehlikesinden ve dilinen, dininden ve mantalitesinden ayrılma korkusundan kurtaracak şeyin eğitim-öğretim olduğunu kazak aydınları iyi anladılar. Sonra onlar kazak steplerinde Cedidcilik eğitim sisteminin yayılmasında vesile oldular. Çarlık hükümetin bölge idarecilerine her millet kendi ana dilinde okusun ve eğitim alsın diye taleplerde bulundular.

Kaynaklar: 1.İnarodiçeskie şkoly i Turkestanskie rusifikatorov, Vostoçnoe obozrenie 1884, 16 Ağustos, No: 33, s. 9.

2.Öz. ROMM, qor-47, T-1, No: 11, s. 4.

3. Öz. ROMM, qor-47, T-1, No: 11, s. 5.

4. Şonov, T., Baytursınov, A., Halık ağartu adebiyet salasında, Culdız Dergisi, 1992, No: 2, s. 12-128.

5. Baytursınov, A., Şkoldarda ana tilimen oqu, Qazaq, 4 Nisan 1915, No: 116; 8 Nisan 1915, No:117.

6. Öz. ROMM, qor-İ-47, T-1, No: 807, s. 71.

117

K.E. JÜZEYEVA Ahmet Yesevi Üniversitesi

QAZAXISTAN

Uluslararası

Türk-Kazak

KAZAKİSTAN’DA MİLLİ EL SANATI VASITASIYLA ESTETİK EĞİTİMİN ÖNEMİ Çağımızın talebi öğrencilerin manevi kültürünü ve miili terbiyenin gelişmesinde kazak el sanatları eserlerini toplamanın, araştırmanın ve talim ve terbiyenin zengin kaynağı esasında genç kuşağın terbiye ve eğitiminde miili pedagojiden itifade etmenin teorik ve pratik esaslarını araştırma ihtiyacı duyulmaktadır. Kazak milli el sanatının terbiye ve eğitimdeki üstünlükleri ve imkanlarını günümüzn genç kuşağa sunabilmenin önemi çok büyüktür.

Kazaklar çocuklarının ilgisini el sanatlarına çekmeye, estetik anlayışının oluşmasına byüyk önem vermiştir.Milli estetik terbiyenin oluşması ve gelişmesi Kazakların tarihiyle, hayatıyla, sosyal hayattaki gelenek-görenekleri ve kültürüyle sımsıkı bağlantılıdır.

Diğer milletlerde de olduğu gibi Kazakların de kendine has sosyal, ekonomik tarihi ve coğrafik yaşam durumu, siyasi ve nüfus dağılımı, komşularıyla olanticari iliişkileri kazakların maddi ve manevi kültürünü, sosyal yaşamı ve dini anllayışını etkilemiş ve kendine has özellikleri olan el sanatı ile terbiyenin milli kültüüürünü ortaya koymuştur.

Gündelik hayatında Kazaklar el sanatını geliştirşrler.

Talep ve istekleri göre boy, aile, özel kişilerin isteklerini karşılamak için değiştokuş ticareti içiçn en gerekli el sanatı eşyalarını hazırlar. Bu eşyaların hazırlanmasında yün, deri, kemik, boynuz gibi hayvancılık ürünleri temel madde olarak kullanılır.

Kazaklar eşyaları süslemek için genelde milli motiflere sıkça başvururlar. Diğer bir deyişle motifler giyisileri süslemede, gündelik eşyaları, el sanatları eşyalarını süslemede motifleri kullanırlar. Teknolojisi 118

de çok çeşitlidir: kestelemek, keçe vurmak, kurak, bastırmak, mozaik kom-pazisyon buların en sık kullananlarındandır.

Eskiden genç kızlar arasında keste yapmak çok yaygındı. Döşek-yorgan, halı ve kilmler, sunduka kapları, ayakkabı, başgiyisiler, giyisiler, torba ve çantalar vs. milli motiflerle süslenir.deri ve keçeler de süslenir. Motifin temel maddesi olarak gümüş ve altın iplikler kullanılmıştır.

Kazakların el sanatı esas olarak sosyal hayatta kullanılan malzemeleri süslemek için kullanılmıştır.

Ustanın zanaat emeklerinin neticesinde malzemeler esetik değere sahip sanat ürünü olarak dönüşmüştür. Çocuklarını küçük yaştan başlayarak el sanatlarını öğretmiş, büyüdükten sonra da kendilerinin de üretmelerini talep etmişlerdir.

Bununla birlikte sosyal ve süs ihtiyaaçlar için her evde bulunan çeşitli eşyalar (kendine has özellikleri olan kadın süs eşyaları, ev eşyaları, kapkacaklar, erturman-eger) çocuk ile gençlerin estetik anlayışalrını oluşturarak, güzelliği anlamayı, usta imzasını, düşüncesini, sanat anlayışı ve hünerini anlamayı öğretmiştir. Çocuğun küçüklüğünden beri kendine has otantik güzellikleri olan eşyaların arasında büyüdüğü dikkate alınırsa, sözkonusu sanat eserlerinin çocuğun estetik anlayışınıolumlu açıdasan etkilememesi mümkün değildir.

Kazakların milli el sanatı genç kuşağın eğitiminde önemli aracı olarak değerlendirilmektedir.

Kazaklar tarihi gelişim süreci sonucunda yüksek seviyeli kültüre sahip olmuştur. Ve bu kültür zaman geçtikçe genişleyerek, zenginleşerek milletin estetiği haline gelmiiştir.

Diğer milletlerde de olduğu gibi kazaklar milli pedagojisinin ve estetik terbiyesi derin gemişe sahiptir. Çocuk ve gençlererin estetik terbiyesi basit motod ve araçlarla uygulanmaktadır. Zira sanat esaslarını öğretmek genç kuşağın terbiyesinde önemli unsurdur.

Orta sınıf yaşlarındaki çocuk estetik anlayışına sahiptir. bundan dolayıı el sanatları dersinde milli giyisi 119

ve süs eşyalarını kullanmak estetik amaçlara ulaşmak için olanak sağlar. Milli sanatı çocuğa sevdirmek milli estetik özelliğini ve anlayışını aşılamak demektir. Milli sanatlarla çocuğa esetik terbiye vermek çocuğun gelişmesi ve olgunlaşma sürecindeki en büyük ve en önemli iştir.

Her çocuğun milletine olan sevgiyle, sana yakın olarak büyümesi ve yetişmesi çok önemli meseledir.

Sanat insanın dünyagörüşüne, insanlığına, estetik duyu ve anlayışının gelişmesi ve genişlemesieene zemin hazırlar. Estetik sanat dallarınn araştırılmasına, tarihi materyallarına, sanatsal pratik fonksyonuna dayanır.

Eğitimin esas amaçlarından biri bireyin hayatın her dalında billgi sahibi olarak yetişmesidir. Bundan dolayı çağdaş pedagojinin amacı çağa uygun olarak yeni insanın oluşumu hakkındaki tezin esasında belirlenmelidir. Bu kaidenin diğer toplumsal yönü ise insan terbiyesinin sosyal gerekseniminde ortaya çıkmaktadır.

El sanatları vasıtasıyla yürütülen estetik terbiye ve eğitim faaliyetlerinin organize edilmesinin avantajları, eğitim uzmanının kişiiliğine ve bireysel vasıflarına, uzmanlık seviyesiyle de bağlantılı olduğundan öğretimeğitim uzmanlarının sosyal-pedagojik sorunları karşılayabilecek hazırlık ve eğitime sahip o lmasıdır. Örnek olarak Kazakistan Cumhuriyeti, Şımkent şehrinde bulunan I. Altınsarin no:65 Sosyal ve Estetik Lisesinde el sanatları dersi okutmanı sayın Ayman Saudagerova’nındersini inceledik.

Okutmanımız öğrencilere unutulmaya başlayan el sanatları ürünlerini tanıtmakla birlikte pratik olarak öğrencilere de yapmasını da öğretmektedir. Onun telifli ders programında genç kazak kızlarına hazırlamış olduğu milli estetik terbiye ve eğitiminde el sanatlarının tüm tür ve ürünleri işlenmektedir.

Estetik eğitimin esas istikametlerinin biri ünlü halk zanatkar ve ustalarının eserleri ve çalışmalarını hakkındaki bilgileri eğitim mataryalleri olarak kullanma meselesi gündeme alınmalıdır. Eğitimin metodolojik 120

hazırlığını geliştirmek, halk zanatkar ve ustaların eselerini öğrencilere tanıtım işiyle de ilişkilidir. Öğrencilere dünya medeniyetin en parlak örneklerini tanıtmayı, milli kültür ve sanatın seçkin eserlerinden başlamak gerekir. Ancak, miili el sanatı temsilcileri ve eserleri yeterli derecede işlenmemektedir. Öğrenciler el sanatları ürünlerinin değerini bireysel olarak değerlendiremektedirler. Bu gereksinimden dolayı eğitim uzmanınınn pratik ve teorik yönden hazırlıklı ve bilgili olması son derce önemli mevzudur.

Gemiş tarihimizi değerlendirdiğimizde milli eğitim için çok önemli olan bugünkü etnopedagoji, etnopsikoloji bilimlerinin manevi kaynağı mirasların zenginliğini görebiliriz. Bizim incelediğimiz el sanatları ise kazakların manevi hazine ve değerlerdendir.

Kaynak 1.S.A. Uzakbayeva. Balalarğa estetikalıq Tarbiye berudegi Halıq dasturi. Almatı: Kazak SSR Bilim Kogamı. 1990.

2.S. Gabbasov. Halık pedagogikasının Negizderi. Al Farabi.

1995.

3.A. Eralina. Kazak Ulttık Koloner Şeberleri Şıgarmaşılığın Paydalanu. Bastauış Mektep. 2005. no:9.

121

Dr. Manet BEYENOVA Ahmet Yesevi Uluslararası Üniversitesi

QAZAXISTAN

Türk-Kazak

TÜRK DÜNYASI: MAĞCAN VE FEYZULLAH BEY Türk Dünyası kavramı insanlık tarihinde 3000 ylıdan beri yaşamaktadır. Bu zaman zarfı içinde Türkler’n üç vatanı olmuştur. İlki bağrında devlet olarak ün kazandığı kutsal Altay’dır, ondan sonraki dönemlerde Orta Asya ve günümüzdeki Kazakistan toprakları ve son olarak da Anadolu olmuştur.

Türk Dünyasını bir bütün olarak ele aldığımızda dış emperyalist güçler Türklerin bir bütün ve birlik halinde yaşamalarına engel olmuş ve neticede birçoklarının bağımsızlıklarını elden almıştır. Her devlet, millet ve toplulukla eşit seviyeli diplomatik ilişkiler kuran gururlu ve kahraman Göktürklerin devamı olan sadece Türkiye Türkleri bağımsızlıklarını ve özgürlüklerini koruyabilmiştir. Türkiyeli Türk kardeşlerimiz yiğitliği ve kahramanlıklarının sayesinde komşularıyla seviyeli ilşkiler kurmuş, dilini, dinini ve milli varlığını unutmamış, hatta milli değerlerini zenginleştirerek ve geliştirerek dünyada altı asır boyunca gücü ve kudretiyle kendini dünyaya kabul ettiren büyük Osmanlı İmparatorluğunu kurmuştur.

Osmanlı İmparatorluğundan önce de beş asır boyunca hakimiyet sürdüren Selçukluların da kökeni Türkler olmuştur. Böyle on bir asır boyunca hakimiyetini devam ettiren devlet dünya tarihinde olmamıştır.

Araştırmacılar Osmanlı üstünlüğünün bu kadar uzun süre korumasının sırrını, dünya uygarlığından sadece gerekeni benimseyerek, dilini ve kültürünü geliştirerek yaşatmasında olduğunu belirtmektedirler.

122

Bununla birlikte Türkler Fransa ihtilalinden itibaren “Tanzimat” politikasını izlemiş ve daha sonra bu politika XX. yüzyılın ilk döneminde “Genç Türkler” akımına dönüşmüştür. Bu yeni akım kendi milletine iki kaideyi miras olarak bırakan Atatürk’ün liderliğiyle gerçekleşmiştir.

Sözkonusu iki kaidenin ilki “Türk Birliği” ise, diğeri de “Her Türk Vatanını Sevmeli” anlayışlarıdır. Bu günümüzün Türk Dünyası için de geçerli bir kaide ve kanun olmalıdır. Bundan biz kaybetmeyiz, aksine kazancağımız kuşkusuzudr. Bu kanun ve ülkü zamanında Türk büyüklerinin hayatının anlamı ve davası olmuştur. Ancak Turanlıların birleşmelerini istemeyen yabancı imparatorluklar bu ülkünün gerçekleşmesi için her türlü tuzaklar kurmuştur. Bu kutsal ülküye Sovyet rejimi de düşman olmuştur.

Sovyet rejimi Mustaf Çokay, Mağcan Cumabay, Nezir Törekulov vs. gibi Türkçlülerin faaliyetlerine engel olmaya çalışmıştır.

Bu durum Mustafa Çokay’ın şu şiir satırlarında görünmektedir: Kimden dayak yemiştir Bizim Türkoğlu, Kaybettiyse düşmana Bir olmayışındandır.

Türklerin birliğini engellemek için Sovyet rejimi birçok kez alfabe değişikliğini yapmıştır. Alfabe değişikliğinde özellikle türklerin birbirlerini anlayamamısı için yapılan ses ve harf farklılıklarına önem verilmiştir.

Bağımsızlıklarını kazandıktan sonra Türk devletleri bu eksiklikleri gidermeye çalışmıştır.

1992’de bu meseleyle ilişkin olarak Türk devletleri İstanbul’da bir araya gelerek bir toplantı düzenlemiştir.

Bu toplantı sonucunda “Türksoy” dünyaya gelmiştir.

Bu kurum on beş seneden beri Türk Dünyası çıkarına 123

verimli çalışmalarını sürdürmektedir. Bu proje Türkiye tarafından İstemihan Talay ve BDT ülkelerinin temsilcisi olarak Azerbaycan’ın eski kültür bakanı Polat Bülbüloğlu başkanlığıyla üç ana yönde faaliyet göstermeye karar almıştır: 1. Her devlet kendi sınırları içinde kültürel, toplumsal faaliyetleri ve milli şahsiyetlerin yıldönümü kutlamaları düzenlemelidir; 2. Birçok devletler birleşerek kültürel faaliyeteleri düzenlemelidirler; 3. Tüm Türk Dünyasında ortak faaliyetler yapılmalıdır; “Türksoy” Türk Dünyasını temsilen “Unesco”ya yukarıda zikredilen faaliyetlerin en önemlilerini sunar.

Türksoy’un teklifiyle Türkistan şehrinin 1500. yıldönümü, “Büyük İpek Yolu” gezisi, Abay, Muhtar Auezsov, Mahambet, Alikey Marğulan gibi şahsiyetlerin yıldönümleri kutlanmıştır. Ayrıca Türksoy’un büyük katkılarıyla L.Gumilov Avrasya Üniversitesine Kültekin abidesinin kopyası yapılmıştır.

Ayrıca sözkonusu proje çerçevesinde türklerin “İpek Yolu” haritası hazırlanmıştır.

Diğer bir deyişle Türksoy Türk Dünyası’nın yeni entegrasyonunun garantisi haline gelimiştir.

Türkçülük meselesinde biz Türkiye’den çok şey öğrenmeliyiz. Çünkü, Esenboğa devrinden bu yana Sirderya’dan göç eden Türklerin kurduğu kardeş Türkiye Cumhuriyeti Avrupa’ya ve dünyaya kendini kabul ettirebilen güçlü ve kuvvetli bir memlekettir. Büyük Türk düşünürü Ziya Gökalp “Milli Ruh nerede kendini gösterirse orda ilerleme ve gelişme olacaktır” demiştir.

Tüm Türklere ve özellikle Kazaklara Türk liderlerinin maneviyatları, düşünceleri ve öğretileri (Ziya Gökalp, Mustafa Çokay, Mağcan Cumabay gibi) örnek olmalıdır.

124

Mağcan Cumabay 1920-1922 Türkiye’deki Kurtuluş Savaşı hakkında yazdığı “Uzaktaki Kardeşime” şiirinde Anadolu türkleri’nin zor durumunu ve siyasi çetin dönemini dile getirmiştir: Apırmay emes pe edi altın Altay, (Anamız değilmiydi Altın Altay) Anamız bizdi tapkan asau tayday? (bizi bağımsız tay gibi doğuran) Bauırında jürmep pe edik salıp oynak? (Bağrında oynamamış mıydık?)

Jüzümiz emes pe edi jarkın ayday. (Yüzümüz ay gibi parlamamış mıydı?)

Alalı altın saka atıspap pa ek? (Altın aşık atışmadık mı?)

Tebisip bir tösekte jatıspas pa ek? (Aynı döşekte yatışmadık mı?)

Altayday anamızdın ak sütünen (Altay gibi anamızın ak sütünü) Birge emip, birge demin tatıspappa ek? (birlikte emip, birlikte tadını almamışmıydık?) diye Türklerin kökeni hakkında bashederse: Bauırım! Sen ol jakta men bul jakta, (Kardeşim!

Sen o yanda ben bu yanda) Kaygıdan kan jutamız. Bizdin atka (Kaygıdan kan yutuyoruz. Bizim ada) Layık pa kul bop turu? Kel, ketelik (Layık mıdır kul olmak? Gel, gidelim) Altayğa, ata miras altın takka! (Altay’a, altın miras altın tahta!) diye Gökbörü neslini bağımsızlığa davet etmektedir.

Türklerin Altay devrinden sonraki Hun devri de Mağcan şiirilerinin konusu olmuştur.

Bunu “Peygamber” şiirinden görebiliriz: Erte kezde ottı künnen Gün tuğan (Eski çağda ateşli güneşten Hun doğdu) 125

Ottı günnen ot bop oynap men tuğam (Ateşli Hun’dan alev olarak ben doğdum) Jüzüimdi de kısık kara közimdi (Yüzümü ve çekik kara gözümü) Tua sala jalınmenen men cuğam (Doğar doğmaz alevlerle ben yıkadın) Kapalanba, sokır sorlı, şekpe zar.(Üzülme, kör biçare, çekme zar) Men künulı, közimde kün nuru bar. (Ben Hunoğlu, gözümde güneşin nuru var) Men kelemin, men kelemin, men kelem, (Ben geliyorum, ben geliyorum, ben geliyorum) Künnen tuğan, Günnen tuğan payğambar.

(Güneşten doğan, Hun’dan doğan peygamber) diye şair şiirdeki “ben”i ile tüm Türkleri temsil etmektedir. İki asır boyunca Çarlık Rusya’nın, ondan sonraki dönemlerde de Sovyet rejiminin Türk birliğini engelleme siyasetini uyguladığı bir gerçektir. Bunu anlayan şair gene “Uzaktaki Kardeşime” adlı şiirinde Türkler’in Altay ve Sirdeya’dan Anadolu’ya göç ettiklerini ve düşmanların ortasında kalarak zor günleri yaşamakta olan Anadolu türklerini anlatan şiirinde şöyle demektedir: Alısta auır azap şekken bauırım, (Uzakta ağır azap çeken kardeşim) Kurağan bayşeşektey kepken baurım, (Bahar çiçeği gibi kurayan kardeşim ) Kamağan kalın jaudın ortasında, (Sarmış düşmanların ortasında) Köl kılıp közdin jasın tökken baurım. (Göl gibi göz yaşını döken kardeşim) A.Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi mütevelli heyet üyesi sayın Feyzullah Budak’ın “Mağcan’a Cevap” şiiri ayrı bir dikkate değerdir.

126

Alıstan azabımdı bilgen bauırım, (Uzaktan azabımı bilen kardeşim) Jubatıp közdin jasın jürgen bauırım (Göz yaşını döken kardeşim) Otırıp özi jaudın ortasında (Kendisi düşmanların ortasında oturup) Könilin mun-zarıma bölgen bauırım. (Zor günümü paylaşan kardeşim) Feyzullah bey kendi eserlerinde yakın tarihe kadar Türkiye’de Mağcan tanılmıyordu diye yakınmaktadır.

Mağcan ’nın eserleri Kazakistan’da da 1990’lara kadar tanınmıyordu. Bunun sebebi ise Mağcan eselerinin siyasi olarak yasaklanmasıdır. Bundan dolayı Kazak Türkleri Anadolu yazar ve şairlerinden sadece komünizmin taraftarları olan Aziz Nesin ile Nazım Hikmet’i tanırdı. Bağımsızlığımızı kazanıncaya kadar bizim bilimadamı ve düşünür Ziya Gökalp’i ve usta yazar Hüseyin Nihal Atsız’ı tanıma imkanımız yoktu.

Oysa nüfus bakımından çoğunlukta olan Türkiye türklerinin yazar ve şairlere oldukça zengindir. Maalesef, biz, kazakları okuyucuları, onlara yeterli kadar bilmemekteyiz. Çünkü üniversitedeki diğer bölümler bir yana, sadece dil ve edebiyat bölümü eğitim programına Türkiye Edebiyatı ancak 2004’ten sonra dahil edilmiştir. Kanı bir, dili bir, dini bir kardeş olduğumuzdan dolayı biz birliğin tüm yollarını değerlendirmeliyiz. Bundan dolayı kardeş Türkiye Türkleri arasında Kazak edebiyatını ve Mağcan Cumabay’ı tanıtmakta olan ve Kazak Türklerinin Milli varlığını tanıtan “Mağcan Şiirlerindeki Milli Varlık” adlı bilimlik eseri için sayın Feyzullah Budak’a Kazak kardeşleri sonsuz şükranlarını sunar.

Kaynak: 1.K.R. Amancolov. Türk Halktarının Tarihı. Almatı. Bilim. 1. cilt.

2002. s. 283.

2.M. Cumabay. Şığarmaları. Almatı. Bilim.. 1. cilt. 1995.

127

3.F. Budak. Altaydağı Jüregim: Mağcan Cumabayğa Cauap.

Ankara. Boyu Balası. 2003. s. 145.

128

Dr. Suluşaş BEKMIRZA Ahmet Yesevi Uluslararası Üniversitesi

QAZAXISTAN

Türk-Kazak

MUHTAR AUEZOVUN “HANKENE” TRAJEDİSİNDEKİ KENESARI ŞAHSİYETİ Kazak yazarı Muhtar Auezov’un daha yeterli kadar araştırılamış eserlerinin biri 1928’de yazmış olduğu “Han Kene” piyesidir. Bu eser 1930-1950 tarihleri arasında tartışmaların esas konusu olmuştur. Çünkü eleştirmenler “Han Kene”i Sovyet rejimi karşıtı piyes olarak değerlendirmişlerdir. Bir tarihi şahsiyet olan Kenesarı ve onunla ilgili XIX yy. 30 - 40. yıllardaki tarihi olaylar toplumsal, siyasal ve bilimsel çevrenin gündemindeki aktüel meselelerdendi. Kenesarı Han liderliğinde uyumlaştırılan Kazak Türklerinin kurtuluş ayaklanmaları hakkında bilimsel araştırma yapan ünlü tarihçi E. Bekmahanov’un eserleri yasaklanmakla kalmamış, aynı zamanda bilimadamı vatan haini suçlamasıyla hayatının büyük bir kısmını hapishanede geçirmiştir.

Her eserini büyük ve titiz hazırlıkla yazan usta yazar Muhtar Auezov “Han Kene” piyesini şuurlu olarak yazmıştır. XIX yy ilk yarısndaki Rusya ve Kazakistan’daki sosyal ve siyasi durumları genişçe incelemiştir. Piyes yazıldıktan ancak altı yıl sonra 1934’de Kazak Devlet Tiyatrosu sahnesinde ilk kez sahnelenmiştir. Özellikle piyes sahnelendikten sonra da eleştiriler çoğalmıştır. Bundan dolayı piyes elli sene boyunca yayınlanmamıştır. Sadece 1983’te M.Auezov’un XX ciltlik külliyatının XIV ciltinde kısaltılmış varyantı yayınlamıştır. “Han Kene”nin tam metni ancak 1993’te yayınlanmıştır.

Uzun zamandan beri 129

yasaklanmış eser olduğundan dolayı M.Auezov’un “Han Kene” piyesi edebiyat araştırmacılarından uzak kalmış ve gereken değere sahip olunamamıştır.

Yazarlık hayatına 1917’de piyes yazmakla başlayan Muhtar Auezov dramaturjiyi romancılıkla birlikte geliştirmiştir. Onun yazdığı piyesler Kazak dramaturjisinin yeni gelişim ve yükselişine sebep olmuştur. “EnlikKebek” pisyesinden sonra “Baybişe-Tokal”, “Karagöz” ve “Han Kene” yazılmıştır. “Han Kene” M.Auezov’un “Gece Melodisi”, “Abay”, “Kara Kıpçak Kobılandı” gibi başyapıtlarını yazmada önemli bir geçit eserdir. Çağın Sovyet idelogları ile politikacıları, edebiyatçılar ile tarih eleştirmenlerinin huzurunu bozan bu piyeste olaylar ve kişilerin tarihi künyesi değiştirilmden tam olarak verilmiştir. Han Kene ile dava arkadaşlarının hayatını ve halk hareketinin 1841-1847 tarihlerindeki trajedik dönemini kapsayan eser yapısı felsefi esasta inşa edilmiştir. Yazar kahramanları sosyal ve tarihi olayların gelişme sürecinde canlandırmıştır.

Beş bölümden oluşan bu tarihi piyes Kenesarı’nın babası Kasım’a bağışlanan halka aş verme geleneğinden başlar. Bu aş verme töreni büyük Kazak Hanı Abılay’ın aşından hiç de kem değildir. Bu törende Kenesarı kazak türkleri’nin Hanı olarak seçilir.

Nısanbay cırau (aşık) halkı kutlayarak bu olayı halka duyurur.

Han Kene bu törende Kazakeli’nin Han’ı olarak yemin eder: “Kazakoğlu! Bir zamanları yaşadığımız zor dönemde bağbuğ olarak benim atam Abılay’ı seçtiniz.

O sizin için hayatını adayarak umutlarınızı karşılamak için yaşadı. Ancak o saadetli devri tekrar yaşatmak bana nasip olacak mı, olmayacak mı? Şimdi ise, halkım, beni seçtiyseniz, göğsümde canım var oldukça ben de sizin için, sizin umutlarınızın gerçekleşmesi için var olacağım. Bu kutsal erek yolunda ölürsem, onu da 130

görürsünüz. Senin için adadığım bir başım var bir de canım... Buyur da yararına harcansın... Bundan başka diyeceğim yoktur!”

Aslında Abılay sözü kazak türklerinin parolasıdır.

Kensarı kendi sözünü tutar. Çatışmalardan sağ selim kurtulma yolunu değerlendirmeden, kaçmadan, son nefesine kadar silah arkadaşlarının yanında bulunur, onlar zor duruma bırakıp kaçmaz. Şahıslar sisteminde her kahraman yerine, karakterine, yapıtın esas ideasına uygun olarak hareket etmektedir. Tarihi olayların akışı bireylerin isteklerine göre değil, sosyal güçlerin etkisine göre gelişmektedir.

Olayların trajik karakterde gelişmesi, tehliklerin çetinleşmesi, kızgınlığın artması ve gerginliğin artması kahramanları zorlamaktadır.

Sadakat ve iki yüzlülük, gerçek ve yalan, aşk ile düşmanlık çatışmaktadır. Kenesarı’nın hayatı ile ölümü kişisellikten uzaktır. Onun hayatı ve kaderi zamanı ve toplumun kaderiyle paralel gelişmektedir.

Kenesarı’nın ölümü hakkında halk arasında çeşitli efsaneler mevcuttur. Ünlü Han’ın ölümü hakkında söylenen efsanlerin içinde gerçeğe daha yakın olanı ise Kenesar’nın son savaşları hakkında Han Kene’nin torunu Ahmet’in anlattıkları ve K. Stepnyak tarafından kaydedilen Kara Kırgız Kaliğolla Alibekov’un naklettikleridir. Onlara göre Han Kene işkencelerle öldrülmüştür.

Kenesarı’dan korkan çar ve yandaşları hanın kellesini bizzat kendileri görmedikçe inanmazlar.

Kenesarı’nın kesilen kafasını özel kişilerle getirdiği için Kırgız Manabı Orman’ı ve nasıl öldürüldüğü detaylarla anlatan K.Alimbekov’u çar 1847’de gümüş madalyayla onurlandırmıştır. Bütün bunlar bozkırın bozkurtundan çarın ne kadar titreyerek korktuğunu gösterir.

131

Kahramanın nasıl öldürüldüğünü yazar bildiği halde trajedi janrının gereği “kahramanın ölmesi” gerektiren kaideye uymamıştır. Piyeste Han Kırgızlar tarafından tutuklanır. Yazar han ölümünü göstermemiştir. Auezov’un bu yapıtında han yenildiğinin farkında olsa da Rus çarına boyun eğmez.

Kasım Töre ailesi yarım asır boyunca halkın rus çarıyla olan mücadelesinde liderlik etmiş, vatanı son nefesine kadar istilacılardan korumuştur. Kasım Han, altı oğlunun beşi ve torunları istilacılarla olan savaşlarda şehid düşmüştür.

Kenesarı Han 45 yıllık hayatının 25 yılını istilacı Ruslarla savaşarak geçirimiştir. “Benim sevecek ne hayatım var ne de oyalanır umudum.... Bundan fazlasını görmektense Allah’ın ak buyruğu olan eceli göreyim...” demektedir trajik kahraman. Ölümü istemesi, manevi zayıflık değil, kul olarak sürülen hayattan vazgeçiştir. Bu milli şuurun seçimidir. M. Auezov’un çözümüdür. Yazar Kenesarı traje-disini, sadece hanın amaca ulaşamaması olarak değil, aynı zamanda etrafındakilerin onu anlayamamaası ve dolaysıyla ondan ters dönmesi olarak göstermektedir.

Gerçekte Kenesarı’nın amaçları çoğunluk tarfından anlaşılamamıştır. Onun bu mücadelesini hanlık tahtına geçmenin çabası olarak da anlayanlar olmuştur. Rakip sultanlarla boyağaları Kenseraı’ya hainlik yaparlar. Ona inananlar ise sayılıdır: kızkardeşi Bopay, batur kardeşi Naurızbay, Colaman, Ağıbay batur. Hainlik unsurları ise Musa, Cantöre, Balkoca, Şotay şahsiyetleri tarafından işlenmektedir. Bunlarla birlikte boyağaları ile sultanlar sürekli hakimiyet için mücadele etmektedirler. Hakimiyetin Kenesarı’ya geçmesi sultan ve boyağalarının kasım Han ailesine kin bağlamalarıyla sonuçlanır. Bunların yeni düşmanları yeni seçilen Han Ke-ne’dir.

132

Güçlü ve kudretli hana gerçek yüzlerini göstermekten korkan rakiplerinin amacı Han Kene’yi başkalarına kötülemek ve onu olumsuz yönden tanıtmaktır.

Kensarı’yı han olarak seçen ve ona beyaz beygir hediye eden Musa Çar idarecilerine Kenesarı’nın askeri sırlarını götürken yakalanır. Musa gibi, zor durumda Kenesarı’yı terkderek kaçan Rüstem ve Sıpatay ikiyüzlü vefasızlığın gerçek yüzünü temsil etmektedir. Piyesteki bu karakter ve tipler tarihi gerçek kaynaklardan alınmıştır.

Musa, Cantöre ve Rüstem olmasaydı Kenesarı’ya “tuzak kuranların” tiplemeleri de olmazdı.

Kenesarı son monologunda: “beni yenilgiye uğratan bilek gücü değildir, kanlı savaşlar da değildir. Beni öldürecek güç dışarıdan çıksaydan şu ana kadar ben burada olmazdım. Hiç bir dış güç beni yenemedi. Beni mahveden içimizdeki derttir. Benim düşmanım, gücümün yetemediği tek düşmanım .... içimizdeki hainler! Beni onlar tüketti, halkı da bi-tirdiler onlar.

Benim çilem de, ecelim de onlardan!” İşte bu trajedinin doruk noktası. Kahramanın trajedisi de bu. “Ancak, beni yıkan hainler, halkı da yıktığının farkında mı acaba? Hiç düşündüler mi bunu?” demektedir Kenesarı.

Kahramanın sözünden yazarın pozisyonu anlaşılmaktadır. Kenesarı büyük şahsiyettir. Ancak, o amaçlarını belirlediyse de, yenilgiye uğraması kaçınılmazdı. Çünkü onun kaderinin trajik sonu tarihin objektiv kanunlarıyla daha önceden hazırlanmıştır.

1951’in Nisan ayında Kazakistan KP MK-nın özel kararıyla XIX yy 20’li ve 40’lı yıllar aralığındaki Kasım Töre ailesi liderliğinde faaliyet gösteren toplumsal hareketi feodal-monarşik olarak karara alınmıştır.

Son dönemlere kadar, özellikle 1950’lerden sonraki nesile bilinmeyen bilimsel ve edebi eserlere 133

ulaşabilmemiz birçok gerçekleri aydınlığa çıkmasına sebep olmaktadır. Şokan Valihanov’un “en cesur isyancı” olarak belirttiği Kenesarı, gerçekte de, kazak türkleri’nin bağımsızlık için yaptığı savaşların en cesur temsilcilerindendir. Biz bu sonuca Kenesarı ile ilgili yazılan edebi ve tarihi eserleri değerlendirmenin sonucunda varmış bulunuyoruz.

M.Auezov “Han Kene” trajedisinde tarihi şahsiyetin rolünü derin düşünerek, gerçekleştirmiştir.

Yazar şahsiyet ile dönemin, halk ile şahsiyetin arasındaki ilişkilerini edebi tipler ile karakterler vasıtasıyla göstererek, Kazak milletinin geleceğini de yorumlamıştır. Auezov’un yarattığı Kenesarı tipi ve kaderi bir insanlık sorusunu sormaya zorlar: İnsan hayatının anlamı nedir? Şahsiyet ve millet kaderini kimler ve neler belirler?

Kenesarı’yı dünya zevkinden, zenginlikten bezdiren, amansız bir mücadeleye iteleyen hangi güçtür? İlan ettiği savaş neyin uğrunadır? Auezov trajedisi bu sorulara net cevap vermektedir. Mücadele eden sadece kahraman değil, aynı zamanda, doğru yol arayışındaki insanın umudu, toplumun kaderidir.

Bundan dolayı “Han Kene” trajedisi Auezov’un klasik eserleri arasında önemli bir yere sahiptir.

134

KƏRKÜK (İRAQ) Şemsettin KÜZECİ DGTYB Uluslararası Genel Koordinatoru

HOYRAT DEMEK KERKÜK DEMEKTİR Kerkük hoyratlarında yaygın olan iki ses kullanılmıştır: Arapça, Kerkük ve Azerbaycan Türkçesinde X x harfl H h (Hırıltılı he ) yerine okunur.

Q q harfl K k (Arka damak k'sı) yerine okunur. İrak Türkmen Edebiyatında, şiirin başlangıcı sayılan Hoyrat–Horyat–Koyrat–Koryat bir duygu ve düşünceyi özgün yollarıyla dile getiren, yedi heceli, dört ve ya da fazla mısralı bir halk şiiri türüdür. Hoyrat sadece İrak Türkmen edebiyatında değil. Türk edebiyatında da özgü bir yeri vardır. Azerbaycan’da, Türkiye’nin Anadolu yörelerinde de damgasını vurmuştu.

Azerbaycan’da bayatı, Anadolu’da cinaslı mâni olarak adlandırılmıştır.

Hoyrat denilince Kerkük, Kerkük denilince hoyrat gelir akla. Türkmen feryatları hoyratlaşır, hoyratları feryatlaşır. Sevdalı kalplerin sızlanışıdır hoyrat, yaralı yüreklerin sızan kanıdır hoyrat, gönüller yangınıdır hoyrat. Kerkük’ümün hoyratları feryat olur, feryatları hoyrat. Kerkük feryadın, feryat hoyratın eş anlamlısıdır sanki. Türkmen’in feryadını hoyrat hoyrat yükseltir, dağı taşı inletir, yazı yabana dinletir. Baba Gürgür gibi yanar bağrı, şahrem şahrem sinesinde eksilmez sızı ağrı. Ne biter derdi, ne tükenir çilesi. Yanık yanık söylenir.

Yaşa xanda Ol xancı yaşa xanda Kimse demez neyivdi Gözümnnen yaş axanda

Erbil’in, Tuzhurmatı’nın, Telafer’in, Kerkük’ün ovası obası, bahçesi bağı, çayı çayırı Türk ile kaynaşır, Türkü ile söyleşir. Kerkük’e hoyrat, hoyrata Kerkük pek 135

yaraşır. Bu küçücük nazım birimine bütün bir dünyayı sığdırabilenlerin dilinde Türk’ün sevinci, kıvancı, neşesi, gururu, acısı, gururu, öfkesi, sıla hasreti, mizah duygusu, evlat sevgisi, vatan ve millet sevdası, hürriyet ve istiklal aşkı bir güzellikler güldestesi olup ulam ulam göklere ağar, sonra bir rahmet bulutu halinde Türk Dünyasına yağar. Kerkük’te olduğu gibi Urfa’da da vardır Horyat, Elazığ’da da. Can Azerbaycan’a uzanıp “Bayatı” oluverir hoyrat.

Azizim, yaman günde Boynumda yaman günde Bir yaxşı yüz yaşasın Ölsün yüz yaman, günde

Klasik edebiyatımızın “Rübai”si ne ise halk edebiyatımızın “Horyat”ı da odur denilebilir. Yedi heceli, üç mısralı bu nazım biçiminde duygular, düşünceler, Gökçek Türkçe’nin özellikleri, güzellikleri öylesine yoğun ve öylesine ustaca işlenir ki, Yahya Kemal gibi titiz, bir o derecede de güç beğenir bir şair bile bu görkem karşısında feveran eder: Ağlıram gülmüyençin Gözyaşın silmiyençin Derdin diyen rahatlar Vay derdin demiyençin

Hoyrat türleri: 1. Cinaslı.

2. Cinssiz(Dörtlük) *Cinaslı: İlk mısra 3 veya 4 heceden oluşur ve birden fazla anlam taşır. 2, 3 ve 4’ncü mısralar 7 heceden oluşur.

Kafiye ise 1, 2 ve 4’üncü mısralarda birleşir. 3. mısra ise 7 heceli serbest kalır ve hoyratın şahdamarı sayılır cinasından sonra.

Güle naz 136

Bülbül eyler güle naz İndim dost bahçesine Ağlıyan çok gülen az

*Cinassız (Dörtlük): Dört veya daha fazla mısradan oluşan 7 heceli 1, 2 ve 4’üncü mısraları kafiyeli olur . 3. mısra ise, hoyratın şahdamarı olarak, 7 heceyle serbest yazılır.

Al tehpiziv zikr–ele Her ni’mete şükr–ele Yük ağır menzil uzak Gel bu yola fikr–ele Siyasi Hoyrat: Osmanlı imparatorluğundan koparıldıktan sonra, İrak Türkmenlerinin yaşadıkları sıkıntılı günler, yaşamlarında vazgeçilmez bir gelenek haline gelmiştir.

Bu nedenle Türkmenleri, çok anlamı bir şekilde ifade eden ve acılarını dile getiren siyası hoyrat, ezelden beri yazmışlardır. Ancak, o hoyratları biri birinden ayırmak hiçte kolay değil. Çünkü Türkmen hoyratı, incelenirse her biri çeşitli anlamlar, farklı boyutlara uzanır…

Felek qoydu göç edeğ Yurda qarşı suç edeğ Doğrudan Türkmeniysağ Toplanağ bir güç edeğ Gettiler göç ettiler Büyük bir suç ettiler 40 yılın emeğini Bir günde hiç ettiler Seslen bülbülüm seslen Bir hasret çek nefeslen Su yox den yox yuva yox Yiğit ol ölme beslen 137

Gene bizi vurdular Qolumuzu burdular Bunca derdin üstüne Yurdumuzdan sürdüler Çağırın paşa gelsin O gevli şüşe gelsin Ya bize bir rahmetsin Ya bizden haşa gelsin Sen çekersev salanı Yırğalasan qalanı Ğam kahır dile saldı Beşikteki balanı Sor bizden neler gördüğ Gam daşı deler gördüğ Ac nene ac balanı Daş üste beler gördüğ Sürmede var mil aşkı Bülbülde var gül aşkı Benimde içimde var Vatan Millet Dil aşkı Kuru gözü yaş ettiğ Göz yaşını aş ettiğ Bu nazdar balaları Gurbetçın haraş ettiğ

Cinaslı Hoyratlar Türk mendili Başımda Türk mendili Dinim İslâm dinidir Dilim de Türkmen dili Yanar dald Ya Hayva ya Nar dalda Yadı bağvan etseler 138

Yanar gül yanar dal da On bina Bir yapıdır on bina Kerkük'te yer kalmadı Yer paylandı onbin'e..

Ya sağdı Ya hastadı ya sağdı Gizli gizli gül dostum Burda gülmeğ yasağdı Baharda gülüm Soldu baharda gülüm Burda gülmeğ yasağsa Gedim be harda gülüm??

Odun yanı Odunluğ odun yanı Sele yar zülüm etmesin Düşünsün o dünyanı Boğazlar Kasap koyun boğazlar.

Tanrı yer dağıdanda Türk'e düştü Boğazlar.

Xasaya Baş qaldır bax xasaya Her yere su geliri Neden gelmez xasaya Qalanı dönder Yıxtıv qalanı dönder Qurt saldıv sürümüze Qurtar qalanı dönder !

Kerkük Sevgisi ile yazılan hoyratlar: Sene Kerkük 139

Yıl Kerkük sene Kerkük And olsun Türklüğüme He dönnüğ sene Kerkük Sende Kerkük Mende dert sende Kerkük Can bedende kararsız Al kalsın sende Kerkük Bir gün olur Kurtulluğ Hem biz hem sen de Kerkük Bindi yara Bağrımda bindi yara Kerkük’ün bir daşını Değişmem bin diyara Yar varmaram Yar üstü yar, varmaram Kerkük’çin başım getse Yadlara yarvarmaram Kerkük yandı olaşın Xor yatmavun dolaşın Yurdumuz elden getti Lal olmavun seleşin Qalanı düz ettiler Astarın yüz ettiler Xalxa bir tek olmadı Bizlere yüz ettiler

İşte Hoyrat, türkmen edebiyatında özgü bir yere sahiptir. Türkmenler hoyratı her yerde her zaman yediden yetmişe düzerler, sezerler ve yazarlar… Bu yetenek, türkmenlerde bir Allah vergisidir.

140

Mehmet Haşim SALİHİ

KƏRKÜK (İRAQ)

RESMİYYE SABİRİN EDEBİ KİŞİLİĞİ ...

Resmiye Sabır ele aldığı konularda başarı sağlaması bir gerçektir. Edebi eserleriyle Türk edebiyatına vurmuş olduğu damganın gücü, Sergilemiş olduğu edebi eserlerin gücünden kaynaklanmıştır. Şairin sevda, insani, Aşk v.s konuları ele alması yanında kimi zaman tanrısı ile de güzelim söyleyişlerde bulunduğunuda görüyoruz. Buda şairin dinine ve inancına ne kader bağlı olduğunu yansıtmaktadır: Ömrüm keçir "dad" içinde Derdi-gamin şad içinde İçim, çölüm od içinde Üşüyürem niye Allah?

Söyleyişini bazan sitem haline getiren günah işlemesi yüzünden insan oğlunun yer yüzünde olmasını güzelce ifade eden şair, insan oğlunun başına gelenleri kendi günahından kaynaklanmasını aktarmaya çalışmıştır.

Bununla yetmeyen şair insan oğlu hala günah işlemekte israrlı olduğunu söliyerek artık günahlar başkalarına yer bırakmadılar diye anlatmıştır.

Bir günah üstünde Göyden yere endirdin bizi ilahi! İndi Günahla dolu yer yüzünde Canımzı koymağa bir karış boş yer Tapmırıq.

Sözlerinde sınırsız güzel düşünceleri kağıtlara töken Resmiye, sevda ve aşk alanında oynatmış olduğu kalemiyle, yep yeni fikirlerle karşımıza çıkmıştır. Bu çıkışında konularda yenilemesi yüzünden okuyucularının dikatını çekmeye şayan olmuştur: 141

...Axı, hasretinle görüşmemişdim..

Bes hardan qaherin tanışdı mene?

Sen yanımda iken uzaq gezen qam Sen yoxken isnişib alışdı mene.

Kimi zaman sevgilisinden ayrılmış bir aşığın uzak düşen sevgilisine seslenişini ve sitemde bulunmasını sezen Resmiye, gerçekten ince bir dille duygulu kelime ve tümcelerle anlatmayı beceren bir şair olmuş gösüküyor: Gönderdim yolları arxanca senin Ele hey yol geden yolum çatmadı.

Saydım ellerimle öten günleri, Aylarım az oldu, ilim çatmadı.

Resmiye bir insan olarak, insanların acısını paylaşıp dertlerinde yanlarında olmasınıda bekiştirmiştir. Bu gibi sözleriyle şair ne kadar nazik olduğunu meydana koymuştur. Bu gibi insan oğlunun derdini anlatan konular, aslında şair olanın başta gelen görevlerinden birisi sayılır.

Azaddır insan ne zaman harada ne qeder isteyir qem yesin…

Resmiye şiirlerinde her zaman insanlığa vefadar olduğunu yansıtırken, doğma büyüme yurdunada büyük bir sevgi ve bağlılık göstermiştir. Şair kimi zaman kendisini yurduna karşı kusurlu görmüş ve yurdunu muhatabe ederk ona karşı duymuş olduğu eksikliğini ne güzel dile getirmiştir: Unutduq tarixi, öten zamanı, Unutduq torpağa tökülen qanı, Unutduq ferqini yaxşı-yamanın, Bağışlama bizi, Veten!

Vatanından af ve bağış teşebusunda bulunan şair, milletlerin başına gelen felaketlerin yurtlarına saygılı 142

olmamalarından kaynaklandığına bağlamış görünüyor.

Bu da Resmiye Sabirin yurduna karşı ne kadar saygılı ve hürmet duyduğunu yansıtmaktadır: Aldatdı divleri çoxbilmiş cırtdan, Ayıra bilmedik quzunu qurddan, Hamı candan keçdi, biz ise yurddan, Bağışlama bizi, Veten!

Ben şahsan Resmiye'nin bağışlama demesinde tam tersine, bir bağış ve af isteği duyuyorum. Artık vatanını o kadar kutsal ve mukaddes görmesi, onun oğrunda ne yaparsalarda az anlamına geliyor şairin ifadesi. Bu da kendisinin ve vatandaşlarının ülkelerinin geçirmiş oldukları kimi kritik dönemlerde daha duyarlı olmalarını istemesinden gelmektedir.

Seni esır iken qoymuşuq darda, Cengaver ruhumuz hardadır, harda?

Qoynuna gelmedik, of, bu bahar da, Bağışlama bizi, Veten! Şair Resmiye Sabir kendi dünyasında, kimi zamanlar dertlerden çilelerden şikayet etmesinede rastlanılmıştır. İnsanların yaşamış oldukları karışık bir dünyada ister istemez ummadıkları ters rüzgarlarlada karşı karşıya kalabilirler. Şair bu gibi durumu satırları arasında ilginç bir şekilde güzelim bir milodiyle sergilemesi önce beni sonra diğer kalem arkadeşlerimin dikkatını çekmiştir: Gözlerimde yaş dayanıb Başım üste daş dayanıp İki elim boş dayanıp Derdimi ata bilmirem. ...Bazen de şair kaderinin her kesten farklı olduğundan sitemlerde bulunmasıda gözlerimize çarpıyor: Qem menim yoldaşım, keder sevgilim, Sözle dogranıram hey dilim – dilim 143

Yerden ayaqlarım üzülüb, elim Asılb semada senden, ilahi.

R.Sabır gibi bir edebi yeteneğin, derin edebi denizinde yüzmek, belki de bir kaç sayfayla tamamlanan kolay bir iş olmayacaktır. Bu itibarla okuyucularımızın Resmiye Sabir poeziyası ile baş başa kalmalarını diliyorum…

144

Dr.Erhan ARIKLI KKTC Ekon. ve Koordinatörü

KKTC Turiz.

Bak.

Orta

Asya

MANKURT KAVRAMI, CENGİZ AYTMATOV ve ATATÜRK Ben Mankurt kavramı ile önce Cengiz Aytmatov’un “Gün Uzar Yüzyıl Olur” isimli eseri ile tanışmıştım.

Daha doğrusu Kırgızistan’a ve Orta Asya’ya duyduğum aşk,1980’li yılların başında Aytmatov’un bu muhteşem eserini okumamla başlamıştı.

“Mankurt” kavramı onun bu eseri ile birlikte sosyopolitik bir kavram olarak Türk diline yerleşti.

Buna göre; kökünü geçmişini inkâr eden, maddi menfaatler için başkalarının emrine giren, vatan, millet, namus, ahlak vs. gibi manevi duygu ve inançları ret eden kişiler için kullanılan bir kavram haline geldi Mankurt.

Günümüz Türk Dünyasında Mankurt olarak nitelendirebileceğimiz o kadar çok “aydın” ve yönetici var ki..

Nereye baksanız binlerce Mankurt görüyorsunuz.

Bunlar bazen bir gazetede köşe yazarı, bazen bir Televizyonda program yapımcısı.

Bazen bir Üniversitede Öğretim görevlisi, bazen bir sivil toplum örgütü temsilcisi. Bazen de ülkelerin kaderini elinde tutan bir üst kademe yöneticisi..

Emperyalizm ülkeleri artık topla tüfekle silahla işgal etmiyor.

O ülkedeki belirli bir takım insanların beyinlerini işgal ederek yapıyor bu işi. Böylece daha ucuza kapatmış oluyor işi.

145

Mankurtlaştırma politikası dün de vardı bu gün de var. Eminim ki yarın da var olacak.

Dün Mankurtun kazınmış kafasına ıslak deve derisi geçirip onu günlerce kızgın güneşin altında bekleterek onun hafızasını siliyorlardı.

Bu gün ise radyo- televizyon- gazete ile insanların beyinleri yıkanıyor. Gayri milli eğitim sistemi içinde savunmasız genç beyinler tamamen gayri milli mahfillere hizmet eden, onların sözcüğünü yapan medya organlarının yayınları ile Milli ve Ahlaki değerlerini kaybediyor.

Milli ve ahlaki değerlerini kaybetmiş “aydın” diye lanse edilen insanlar ufak tefek paralarla satın almak çok daha basit bir işlem haline geliyor emperlalist devletler için.

Aytmatov’un eserine dönecek olursak; O, söz konusu ünlü eserine bir rus sözünü epigraf yapıyor; Ve bu kitap benim vücudumdur..

Ve bu söz benim ruhumdur..

Zulmetin pençesine düşenlerin mersiyesi olan bu hikayede; Yüyan-yüyanlar Nayman ananın oğlu Salaman’ı esir etmişler... Adetleri üzere Yüyan Yüyanlar öldürmedikleri insanın hafızasını yok ederek onları mankurtlaştırırlarmış.

Buna göre; esir edilen genç, güçlü ve yapılı delikanlıların önce kafaları ustura ile kazınırmış. Sonra da yeni kesilmiş bir devenin derisi, tulum şeklinde ıslak ıslak esir gencin kafasına geçirilirmiş.

Deri kurudukça zavallının başı mengeneye alınmış gibi sıkışırmış. İkinci gün gencin saçları çıkmaya başlayınca ızdırap daha da artarmış. Deve derisini delemeyen kıllar, geri dönüp kafa derisine girer gencin ızdırabını daha da artırırmış. Bozkırda amansız güneşin altında elleri ve ayaklarından bağlanarak sırt üstü yere 146

yatırılan genç, günlerce aç ve susuz bırakılırmış. Bu işlemden geçen her beş gencin ancak bir veya ikisi yaşar diğerleri ızdıraba dayanamaz ölürlermiş.

Yaşayan genç ise Mankurt’laşırmış.

Aytmatov Mankurtu şöyle tarif eder; “Bir Mankurt kim olduğunu nerden geldiğini, adını sanını bilmezdi. Çocukluğunu, anasını, babasını hatırlamazdı. Kısaca bir mankurt, insan olduğunu da unuturdu. Mankurt bir köpek gibi sadece sahibini dinlerdi. Diğer insanlarla hiçbir ilişki kurmazdı. Bütün gayreti bedeninin ihtiyaçlarını karşılamaktan ibaretti. Bunun için de kendisine ekmek veren sahibinin her söylediği emri yerine getirirdi. Sahibinin emri Mankurt için en yüksek kanun olurdu…”

Nayman Ana savaşta kaybettiği oğlunun izini sürmek için dişi devesi Akmaya’nın sırtında Orta Asyanın ıssız bucaksız çöllerini dolaşmaya başlamış. Sarı Özek bozkırında tek başına deve güden bir Mankurta rast gelince bu Mankurtun oğlu Salaman olduğunu dehşet ve sevinçle anlamış.

“Beni tanıdın mı?” diye sormuş ona. “yok” diye başını sallamış Mankurt “Adın nedir?” diye sormuş Nayman Ana. ‘”Mankurt’” demiş boş gözlerle bakan genç. “Şimdi seni böyle çağırabilirler. Amma daha önce adın ne idi?

Gerçek adını hatırla!’ diye çığlık atarcasına haykırmış Nayman ana.

Mankurt susuyormuş. Anası oğlunun geçmişini nasıl hatırlatmaya çalıştığını görüyormuş. Salaman, beynini kurcalamaktan burun köklerinde büyük büyük ter damlaları peydah oluyor gözlerine titrek duman çekiliyormuş. Fakat önünde kör, katı bir duvar yükseliyor, onu aşmaya muvaffak olamıyormuş.

147

“‘Babanın adı ne idi? Ve sen kendin kimsin, nereden gelmesin? Nerelisin? Hiç deyilse onu biliyor musun?”’ diye acı ile sormuş Nayman ana.

Hayır, Mankurt hiçbir şeyi hatırlamıyor, bilmiyormuş..

Anası; “Seni ne hale getirdiler!” diye kısık sesle söylenmiş. Dudakları yine titriyor, alınganlıkla, gazapla ve kederle yine hıçkırmaya başlıyor, bir türlü sakinleşmiyormuş: “Birilerinin memleketini almak olur; malını-mülkünü almak olur; hatta hayatını da! Fakat aha bunu kim icat etti, bir insanın hafızasını koparıp almaya kim yeltenebilir? Ya Allah! Eğer sen varsan, insanlara böyle bir şeyi nasıl ilham edebilmişsin? Yeterli değil midir, dünyadaki felaketler?”

Daha sonra ana, gözlerini mankurt oğluna dikmiş olarak; Sarı Özek’in tarihçesi konuşulduğu vakit, arif kişilerin bu güne kadar tekrarlaya geldikleri, güneş tanrı ve kendisi hakkındaki meşhur acı sözünü söyledi: “Men botosu ölgen bozmaya, tulıbın kelip yiskegan…”

(Ben yavrusu ölmüş boz dişi deve, yavrumun içi saman doldurulmuş derisini koklamaya gelmişim…)

Ve bağrından bir ağıt kopmuş. Sessiz, sınırsız bozkırın ortasında uzun uzun çınlayan, bu haykırışlar oğul Mankurtun üzerinde hiçbir şey tesir bırakmıyormuş. “‘Senin adın Salaman’dır. Duydun mu – Salaman. Ve babanın adı Dönönbay’dı. Babanı damı hatırlamıyorsun? Daha küçücükken sana ok ve yay kullanmayı öğretti idi. Bense ananım. Ve sen benim oğlumsun.

Sen, Nayman oymağındansın, anladın mı? Sen bir Naymansın!’”

Yüan-Yüanlar Salamanı öyle ustaca Mankurtaştırmışlardı ki. Mankurt ne anasını tanımış, ne de anasının yırtınıp anlatmaya çalıştıklarını anlamış .

148

Nihayet: Yüan-Yüan’lardan bir atlı gözükmüş uzaktan. Nayman Ana kaçıp gizlenmiş. Nayman Ana’yı kaçarken gören Yüan-Yüan mankurta, kadının YüanYüan’lara düşman olduğunu, Mankurtlarınsa sahiplerine düşman olan herkesi öldürmekle görevli olduğunu söylemiş.

Ertesi gün anası tekrar yanına gelince Mankurt, Yüan Yüanın düşman diye tanıttığı anasını okla vurmuş. Nayman Ana Manurt oğlunun attığı okla vurulup Akmaya’nın sırtından yere düşerken başındaki beyaz örtü kuşa dönmüş. Bembeyaz kuş uçarken haykırıyormuş: “Hatırla, kim olduğunu! Adın nedir? Baban Dönönbay’dı Dönönbay!’”

Diyorlarmış ki Dönenbay kuşu o vakitten beri geceleri Sarı Özek bozkırında uçarmış. Yoldan gelen birine rast gelince ona refakat ederek haykırırmış: “‘Hatırla kim olduğunu! Adın Dönönbay’dır Dönönbay!”

Mankurt’un Türk Dünyasında giderek siyasal bir kavram haline geldiğini ve şahsi çıkarlarını milli çıkarların üstünde tutanlar için kullanıldığını söylemiştikya, ulu önder Atatürk pek çok konuşmasında bu konuya atıfta bulunur ve milleti özellikle türk gençliğini uynaık olmaya çağırır.

Atatürk’ün gençliğe hitabesi aslında bir Mankurt manifestosudur. Her türk gencinin Atatürk’ün Gençliğe hitabesini beynin bir yerlerine nakşetmesi bir zarurettir.

Ulu Önder’in 1 Mart 1921 tarihinde Meclisi açış konuşmasında da Mankurt yöneticilere şu sözleri ile dikkat çekiyor:“Bir milletin yönetiminde bulunan yetkililerde aşırı istek ve kişisel tartışmalar, vatan ve millet görevlerinin gerektirdiği yüce duygulara üstünlük sağladığında, devletlerin parçalanma ve dağılmasını engellemek mümkün değildir.”

149

Sizce şu anda Türk Dünyasının üzerinde kaç milyon Dönenbay kuşu uçuyor ve “Hatırla kim olduğunu.. Sen kimsin?..” diye ızdırapla inliyordur?

150

TATARISTAN Yard. Doç. Dr. Çulpan ZARIPOVA ÇETİN 1969 yılında Tatarıstan'ın Arça ilçesinde doğdu.

1992 yılında Kazan Devlet Pedagoji Üniversitesinden mezun oldu. Doktorasını 1995 yılında İbrahimov Dil, Edebiyat ve Tarih Enstitüsünde Tatar Edebiyatı üzerine yaptı.

ALIMCAN İBRAHİMOVUN ESERLERİNDE TATAR TÜRKLERİNİN KÜLTÜREL DEĞERLERİ Bir milleti veya halkı tanımanın en iyi yolu, o halkın kültürünü öğrenmekten başlar. Halk kültürü, insan topluluklarına şahsiyet ve kimlik kazandıran en önemli faktörlerdendir. XX yy başı tatar edebiyatı gelecek kuşaklara bu açıdan değeri biçilmez bir miras bırakmıştır.

XX yy başı, tatar aleminde, milli edebiyatta önemli değişikliklerin beklendiği bir dönemdi. Bu çağda yaşayan ve eserler yaratan Ayaz Ishaki, Alimcan İbrahimov, Fatih Emirhan, Abdullah Tukay, Derdmend, Sagit Remiev, Mecit Gafuri, Mirhaydar Fayzi gibi yazarlar ve şairler ilk eserlerinden itibaren millet kaderini gündeme getirdiler. Kendi milletine sahip çıkma, asırlarca uyuyan halkın milli şuurunu uyandırma isteği ile onlar her şeyden once tatar halkının ruhi mirasına, geleneklerine, yüzyıllarca gelişe gelen kültür birikimine başvurdular. Belki daha fazlası, bu yazarlar millet kaderi ile sıradan bir insanın mutlu olma hakkını bir arada izlemeyi başardılar. Bu konuda ayrıca nesir uzmanları Ayaz Ishaki ve Alimcan İbrahimov başarılı oldular. A.İshaki’nin “Ustazbike”, “Damat”, “Sünneçi dede”, “Beklenen gelin”, A.İbrahimov’un “Köy çocukları”, “Tatar kadını neler görmez” ve “Almaçuar” gibi eserlerinin, tatarların o dönemdeki hayatını yansıtan ve bugün de bütün milli değerleri ile bu milleti dünya çapında tanıtmaya devam eden ve hayat ansiklopedisi vazifesine yüklenen eserler olduğunu söylersek yanılmayız. Bu eserler, tatar köyünün, tatar halkının 151

tarihi geçmişini, yaşam tarzını ve geleneklerini en güzel şekilde anlatan taç eserlerdir.

Tatar milli edebiyatına temel atan ünlü yazar, bilim adamı, eleştirici, gazeteci, öğretmen, tarihçi ve siyasetçi A.Ibrahimov, hikaye ve romanlarında hangi konuyu ele alırsa alsın her şeyden önce tatar halkının hayatını, yaşam tarzını anlatmaya çalışmıştır. Ayrıca o, halkının umutlarını ve isteklerini daha gerçeksi bir şekilde ortaya koymak için halk edebiyatından da ustaca yararlanmış bir yazardır. 1914 yılında A.İbrahimov, doğayla insan arasındaki ilişkileri ele alan “Köy çocukları” (“Tabiğat balaları”) adlı eserini yazar.

Bu eser kısa olmasına rağmen tatarların hayatı ile ilgili önemli bilgiler içermektedir. Hayvancılık ve çiftçilikle uğraşan köylüler, hayatın bütün zorluklarına rağmen kendilerini mutlu hissetmektedirler. Hikaye üçüncü şahıs ağzından, bir delikanlı tarafından anlatılmaktadır.

Yirmi bir yaşına gelen Hafız ilk satırlardan kendisinin varlıklı hayatını ortaya koymakta: onun üç atı, iki sığırı, on baş koyunu ve birkaç dönüm tarlası vardır. Ayrıca o, tatarlara özgü ve sadece varlıklı köylülerin gücünden gelen ağaç tomruklarından altı köşeli edip yapılan eve de sahiptir. Böyle bir durumu olan Hafız, artık istediği birine görücü gönderebileceğinden de memnuniyetle bahsetmektedir. Söz konusu, bu hikayede evlenecek yaşa gelen bir gencin evlenmeden önce evini düzeltmesi, kiler-kapı gibi önemli yapıları yerine getirmesi de tatarlaar için özel anlama sahiptir.

Artık evlenecek yaştan geçmeye başlayan Hafız’a yengesi sürekli kız aramaktadır. Burada biz bütün türk topluluklarına ortak olan görücü usulüyle evlenme geleneğini görüyoruz. Yengesinin, kızı her yıl sonbaharda harman zamanında bakması da önemli bir detayı açıklamaktadır: köyde gelin olup gelecek kızın becerikli, çalışkan biri olması önde gelen şartlardan olmuştur.

Fakat Hafiz, gözü Şahi’nin kızı Bibiesma’dan başkasını görmediği için yengesi kimi söylese kabul etmez.

Hafiz’in Bibiesma ile tanışması ekinlerin bol olduğu bir yılda komşuları Bedri ninenin Akidil’e dökülen Göksu boğazında ektiği bir dönüm darıyı toplamak için 152

köyün gençlerini imeceye çağırdığı zamana denk gelir.

Bu ihtiyar kadın imeceye gençleri toplamak için bir keçi kesip önce ziyafet verir. Eskiden Tatarlarda her hangi bir nedenle yapılan imece sırasında (kaz yolma, odun taşıma, ev yapma, oğlan çocuğun baba evinden kendi evine çıkması vb.) mutlaka mal kesilir ve ziyafet verilirmiş. Hikayede imecenin, kimsesi olmayan ihtiyar bir nineye yardım yüzünden yapıldığı da söylenilmekte.

Burada gençlerin kimsesizlere ve büyüklere olan saygısını ve onlara sahip çıkma isteğini de görebiliriz.

Tatarlarda köy gençlerinin bir birlerini bir imece sırasında tanımaları da gayet doğal bir olaydır. Tatarlar çok çalışkan bir millet olarak bilinmekte ve bu sadece sözde kalmayıp, onların hayat tarzında, gelenek ve görenekleri sırasında da ortaya çıkmaktadır. Dört mevsimi de doya doya yaşayan tatarların yapacak işleri de dört mevsimi kapsamaktadır. Ayrıca, hayvanları yazın otlaklara çıkarıp, kışın bu tür imkanı olmayan tatarlar, kış mevsimi için yaz aylarında ot biçip kışa hazırlık yapmak zorundadır. Ot biçme işleri genelde temmuz ayında sıcaklar bastırınca başlarmış. Uzun süren bir iş olduğundan dolayı, başka bu tür işler gibi ot biçme de imece şeklinde yapılırmış. Köyün kızları ve gençleri için bu tür yardımlaşma bir imeceden daha çok bir eğlence, oyun rengini alırmış. A.İbrahimov’un bu hikayesinde güneş doğmadan ve daha bülbüllerin ötmesi kesilmeden gençlerin tarlaya gidip çiğ düşen otları on iki kişi yan yana gelip biçmeye başlamaları, sabahın taze havasından ruhlarının ferahlaması ve ciğerlerinin genişlemiş gibi olması, sessizliği bozan tırpan seslerinin bütün alana yansıması bunlar hepsi öylesine canlı bir şekilde tasvir edilmiş ki, kendini de bu gençlerle aynı ortamda ot biçiyor gibi hissetmeye başlıyorsun. Tırpan ile ot biçme sırasında kızların oğlanlardan daha becerikli çıkması da tatar toplumunda kadınların erkeklerden daha aktif olmasının bir göstergesidir. Öğle yemeği zamanı gelince Hafız ile Bibibesma tarlanın ortasındaki söğütlerin yanında birbirlerine sevgilerini bildirirler. Fakat Bibiesma’nın babası, Hafız kızı 153

birkaç kez istetmesine rağmen kızını ona vermek istemez. Burada bir babanın damat adayını kolay kolay beğenmemesi, hiçbir genci kendi kızına layık bulmaması gibi türk topluluklarına özgü babakız ilişkisi de dile alınmıştır. Ayrıca, bu hikayeden gördüğümüz gibi ebeveynler kızını verecekleri insanın maddi durumunu göz önünde bulundururken daha sonraları onun başka kardeşinin olup olmadığına, kaynana olacak birinin kötü huylu olup olmadığına da bakarlar. Çünkü aileler, kaynana ve kayınlar ile aynı evde yaşayacak kızlarını düşünerek onların ezilmesini asla istememektedirler. Mesela, Hafız hem maddi durumu iyi hem tek çocuk olduğundan ve annesinin de köylüler tarafından “ağzı var dili yok”, sessiz, sakin, elinden her iş gelen, oğluna hem analık hem babalık yapan biri olarak tanındığından dolayı her baba (inadı inat olan Şahi ağa hariç) ona kızını vermeye hazırdır.

Eserden gördüğümüz gibi kış aylarında büyüklerin olmadığı evde geçen oturmalarda bir birlerini görüp konuşan Hafız ve Bibiesma, artık üç yıldır gizli görüşüyorlar, kızın yiğide verdiği mendillerin sayısını da bir Allah bilir!.. Burada da büyüklerin olmadığı evde kızların bir araya gelerek sevdikleri yiğitleri kurayla çekip eğlenmeleri, kızlar ve erkeklerin karşılıklı atışmaları, kızla oğlanın gizli saklı görüşmeleri, bu görüşmeler sırasında kızın sevdiği gence işlemeli mendil hediye etmesi gibi tatarlara has gelenekler söz konusudur.

Ayrıca mendil, tatarlarda iki sevdalının beraber olacaklarına dair verdikleri sözün simgesi de olmuş ve bu hakta birçok tatar halk türküsünde söylenmektedir.

Eserde geçen bu olaylardan sonra tekrar hasat zamanı gelir, bu sefer imeceyi oğlu Ibrahim’in askere gitmesi nedeniyle Bibiesma’nın babası Şahi ağa yapar.

Köyün ileri gelenlerinden ve hatırı sayılır birisi olduğundan, bir de dünyalar güzeli kızı Bibiesma’nın varlığından dolayı Şahi ağa daha lafını bitirmeden herkes hep beraber bir ağızdan imeceye geleceğini bildirir. Mevsimlerden yaz, aylardan Ramazan ayı olur.

Bibiesmanın kendi elleriyle hazırladığı yemekler ile sahurlarını yapan gençler tan ağarır ağarmaz işe 154

koyulurlar. Hepsi genç ve güçlü olan çocuklar tarlanın bir tarafından girip bir tarafından çıkarlar. Hepsi kan ter içinde kalır ve susuzluktan dilleri damaklarına yapışır. Hikayenin bu kısmından biz yaz mevsiminde tutulan orucun ne kadar zor olduğunu görebiliriz. Hele Kazan tatarları için!

Bu türk boyunun yaşadığı coğrafyada yazın güneş akşam saat dokuz-on civarında ancak batıp gece saat ikiye doğru artık çıkmaktadır. Bundan dolayı Islam dinini yaymaya gelen sahabeler de baya bir şikayette bulunmuşlardır. Çünkü akşam namazı ile sabah namazı arası o kadar kısadır ki yatsı namazı için zaman kalmıyormuş. Bu hakta Bulgar şehrine gelişini anlatan seyahatname’sinde İbne Fazlan da yazmıştır. …Gençlerin sıcak güneşten gölgeye kaçıp dinlendikleri zaman Hafız ile kızın babası Şahi bir bahse girerler: Hafız ot biçerken, ömründe hiçbir tırpana yol vermemiş yaman ihtiyar Kerim’i geçerse, Şahi ona kızını verecek. Aşkla kamçılanan Hafız, insanüstü bir çaba sergileyerek ihtiyar Kerim’i geçer ve Şahi ağa sözünde durarak ona kızını verir. Genç, güçlü, çalışkan, tuttuğunu koparan, sevgilisi için her türlü fedakarlığı yapan Hafız ve onun güzel, titiz, elinden her iş gelen hamarat sevgilisi Bibiesma, burada tam bir köylü tatar yiğidi ve tatar kızı misali olarak tasvir edilmişlerdir.

Bu hikaye başından sonuna tatar destanları ve masallarını hatırlatır. Bir yiğit anası ile yalnız yaşar ve evleneceği kızı elde etmek için ciddi sınavdan geçer.

Masallarda bu tür sınav genelde kızı dev’in esirliğinden kurtarma veya bulmaca çözme şeklinde gerçekleşiyor.

A.İbrahimov’un hikayesinde bu sınavın ot biçme şeklinde uygulanması ise bizi tatar köyünün gerçek hayatı ile yüz yüze bırakıyor. Şahi ağa verdiği sözde durarak (“Eytken süz, atqan uq”, “Denilen söz, atılmış oktur”), kızını Hafız’a veriyor.

Hikayede kız istemeye gitmek için kullanılacak atın işe koşulmadan özel beslenmesi, düğünün hasat toplandıktan sonra sonbaharda bütün köylüler bir araya gelip yapılması, kız tarafından başlık parası 155

istenmesi gibi tatara özgü detaylar da anlatılmıştır.

Ayrıca, hikayede tatarların sosyal hayatı ile ilgili bilgiler de yer almıştır. Hafız annesine tek çocuk olunca, askere alınmıyor. Başka bir yerde de, köyde babaları sağ olan gençlerin kendilerine danışmadan on yedi yaşa gelince evlendirilmelerinden bahsediliyor.

Hikayede bir kızın güzelliğini anlatmak için “Şundıy sılu – ber qaşıq suğa sal da yot” (“Öylesine güzel, bir kaşık suya koy da yut”), “Alma kebek qızı bar” (“Elma gibi kızı var”) gibi deyimlerin kullanılması, Bibiesma’nın tatarlarda asırlarca söylenile gelen “elma gibi güzel, işte yorulmaz” bir tip olarak anlatılması, ekin tarlalarında buğdayların “Koşumlu at sürsen içine içinde koşum yayı ile beraber kaybolacak” şekilde yüksek olup yetişmesi, Akidil nehri boyunda ot biçmekte olan gençlerin “Akidil hey akar, suyu soğuk, Dalgaları vurur sallara…” gibi tatar türküsü söylemeleri bunlar hepsi de halk edebiyatına özgü detaylardır.

Ayrıca, tabiat, insan, hizmet, güzellik gibi insanlık tarihinin başlangıcından beri en önemli sayılan unsurların bir arada izlenilmesi ve bunlardan doğan mutluluk da bu hikayenin başarısı sayılabilir.

A.İbrahimov 1909 yılında en güzel eserlerinden biri olan “Tatar kadını neler görmez” adlı uzun hikayesini yazar. Bu hikaye, tatarların düğün geleneğini, köydeki tabakalaşmayı ve köylülerin hayat tarzını açmakta eşi bulunmaz bir eserdir. Tatar kadınlarının zor hayatı, tatar halk türkülerinde ve beyitlerde asırlarca anlatıla gelen bir konu olmuştur (“Zölhabire”, “Satılan kız beyiti”, “Bahtsız gelin”, “Dertli bibigayşe” vb.). İstemedikleri biri ile evlendirilen kızların güvey evindeki hayatı genelde zorluk, mutsuzluk ve sıkıntı içinde geçmiş ve bazen de feci bir şekilde sona ermiştir.

XX yy başında tatar yazarları millet kaderi konusunu kadınların kaderi konusu ile sıkı bir ilişkide izlediler ve bu konuyu işlemek için ilk sırada milli geleneklere başvurdular. A.İbrahimov da “Tatar kadını neler görmez” adlı eserinde tatar köyünün karmaşık hayatını, daha fazlası tatarların dramatik kaderini Gülbanu adlı tatar 156

kadınının feci kaderi misalinde anlatmıştır. Gülbanu, kayınvalidesinin eziyetlerine, kocasından dayak yemeye ve bunun sonucu ikiz çocuklarının ölü doğmasına dayanamadan kendini suya atar. Eser, durumu iyi olan Nuri adlı bir köylünün kızına bir hafta içinde iki görücünün gelmesi ile başlar. Ilk gelen görücüyü ihtiyar Nuri olmadığı sebepleri bulup geri gönderir, ikincisine ise kızını verecek olur. Burada Tatar aile yapımında bir baba sözünün geçerli olması, onun genelde yalnız başına karar alması, sonra da eşini ve kızını alınan karar ile karşı karşıya bırakması gibi unsurlar da yer alır. Gülbanu’ya çeyiz hazırlığı başlar. Annesi daha önceden oturup hazırlanmış havluları, seccadeleri tek tek eline alıp düğün endişesine dalar. Fakat Gülbanu başka birini sevmektedir ve babası seçtiği damat adayını kenara atıp sevgilisi ile kaçmayı bile göze almıştır. Tatarlarda bu olaya “yapışarak çıkmak” derler ve bu olay nadir olsa da tatarların hayatında yer almış olup, aslında her zaman hem aile hem toplum tarafından kınanmıştır.

Eserde Gülbanu yakında babası tarafından başka birisi ile evlendirileceği hakkında yiğide haber verir ve el işi alıp pencere önüne geçer, yiğidin pencereye gelip haber vermesini bekler. Bu da tatarlar için özgü bir adettir. Tatar kızları yiğitlerle akşamüstü, anne babası görmediği zaman pencereden konuşurlarmış. Ama hikayede Gülbanu’nun sevgilisi ormandan ağaç taşırken kesilip yere düşmekte olan bir ağacın altında kalıp sakatlanır. Böylece Gülbanu zaman kaybından dolayı babasının ayarladığı gençle evlenmek zorunda kalır. Iki taraf bir araya gelip başlık parası konuşur ve Cumartesi gününe düğün belirlenir. Avluya çoluk çocuk toplanıp eğlenmeye başlar. Kız evi dünürler gelmeden önce gönderilmesi gereken hediye yiyecekler yüklenen aş kızağını bekler. Düğün kış mevsiminde yapılmakta olduğundan atlı arabaların yerini atlı kızaklar alır. Damat ise düğün günü kız evine arkadaşları ile en sonunda, ayrı kızak ile gelir.

Tatarlarda nikah ve gerdek gecesi kız evinde yapılmaktadır. Gerdeğe girilecek odayı genelde kilerde 157

hazırlarlarmış. Ama sadece ak kiler değil, düğüne gelen misafirler ağırlanacak ev de süslenir.

A.İbrahimov’un eserinde de kızın annesi misafirler gelmeden önce erkeklerin oturacağı misafir odasını özenle süsler; gereksiz bulunan eşyaları çıkartır.

Evin yarısını alan ocağa badana yapılır, yerler silinir, kapıdan başköşeye doğru beyaz keçe döşenir, onun üzerine el işi yolluklar serilir, duvar boyuna minderler konulur. Duvarlara kırmızı ve ak renklerde işlenen havlular ve çarşıdan yeni alınan iki şemail asılır. Şemaillerin birinde Ayasofya Camisi, ikincisinde de İstanbul köprüsü resimleri vardır. Hikayede bu detayın yer alması özel manaya sahiptir, çünkü Tatarlar İstanbul şehrini İslam dininin merkezi olarak algılamışlar ve İstanbul’a gidip gelmeyi hacca gitip gelmeye eşdeğer bulmuşlardır. XX yy başında Kazan’dan İstanbul’a gidip okuyan veya ticaret yapan tatarlar da az olmamıştır.

Ayrıca, şemaillerle evi süsleme geleneği de başka türk boylarında pek rastlanmayan, böylece tatarlara özgü bir gelenek sayılabilir. Evi süsleme safhasında Gülbanu’nun babasının durumunun iyi olduğuna işaret eden daha bir detay vardır: annesi misafir odasını süslerken başköşeye duvara Gülbanu’ya çeyiz olarak alınan büyük ayna ile büyük bir saati de asar. Bu tür eşyalara XX yy başında tabi ki her köylü sahip olamamıştır. Gülbanu’nun babası çar zamanı Başkurdistanda küçük bir ilçe için töre olarak seçilmiş biridir.

Bu durum onu köylülerden farklı yapar, bir ağa durumuna getirir ve maddi durumları da buna göre başkalardan daha iyidir.

Kadınların oturduğu oda da aynen süslenir. Burada, türk boylarına özgü olarak evi, erkeklerin oturduğu ve kadınların bulunduğu kısımlara bölme olayını da görebiliriz. Misafirlerle beraber eve kışın soğuk havası dolar ve üşümüş misafirlere hemen çay sofrası hazırlanır. Çay sofrasına tatar- lara özgü olan yemekler konulmaktadır. Tatarlar Türkiye türklerinden farklı olarak çay sofrasına günümüzde de hamur içi yemekler, tereyağı, bal koyarlar. Bunları hikayede de görebiliriz; çay sofrasına çayla birlikte qoymaq, pe158

remeçler (çiğ böreği hatırlatan bir çeşit etli hamur yiyeceği) verilir.

Tatarlarda düğün her zaman imam nikahı ile başlamıştır. Nikaha gelen imama yer başköşede ayırtılmaktadır. Imamın geldiği duyulur duyulmaz evin sahibi onu karşı almak için avluya çıkar, gençler ise imam daha eve girmeden ayağa kalkarlar. Burada bir din adamına ve büyüklere olan saygı gösterilmektedir.

Nikah sırasında kız farklı odada bulunur ve onun bu nikaha razı olup olmadığını öğrenmek için yanına iki şahit gönderilir. Fakat bu hikayede kız kendi isteği ile evlenmediğinden dolayı babası olay çıkmaktan korkarak, şahitleri kızı yanına göndermiş gibi gösterip bu şahitler kızın rızalığını sormadan geri döner ve kızın da rıza olduğunu söylerler. Hikayede bu şahitlerin ağanın hizmetinde bulunan köylü birileri olduğundan yazmayı okumayı bilmediğini de görmekteyiz. Onlar imamın nikah defterine imza atma yerine biri çatal şeklindeki damga çizer, ikincisi de kürek şeklinde bir damga koyar. Geçen asrın kırıklı yıllarına kadar köylüler arasında cahillik oranı çok yüksek olmuştur ve imza atılması gereken yere genelde köy hayatı ile ilgili bu tip damgalar atılırdı. Nikah okunduktan sonra imama sadaka verilir. A.İbrahimov burada o dönemde tatar hayatında sık rastlanan sadaka ile geçinen din adamlarından dalga geçmektedir. Müezzin, bu düğünde eline geçen ve kendine daha haftanın başka günlerinde de sıra ile olacak nikahlarda, düğünlerde, cenazede verileceği sadakalara neler alacağını düşünür. Ayrıca, bu eserden de gördüğümüz gibi kızı ve oğlu evlenmekte olan babalar, sadakanın miktarını din adamlarına derecelerine göre vermektedirler.

Tatar geleneğine göre düğün sırasında aş kızağı ile gönderilen yiyecekler özenle sofraya çıkarılıp misafirlere tek tek gösterilmektedir. Hikayede yazar hiç üşenmeden bu yiyecekleri sırasıyla tasvir etmiştir. …Misafirlere yemek vermeden önce yere kırmızı sofra örtüsü serilir, üzerine tabak kaşık, tuz, biber, ekmek, yoğurt konulur. Her şeyden önce et suyunda hazırlanmış tel şehriyeli çorba, onun arkasından da semiz bil159

demeler (kasaplık hayvanların belkemiklerinin iki tarafından çıkarılan haşlanmış et) çıkarılır. Ondan sonra semiz kaz ile semiz ördek, sonra beleş (içine et ve patates konulan hamur yiyeceği) ve sonunda şerbet verilir.

Yemek yenildikten sonra yengeleri gelini gerdeğe hazırlamaya başlarlar. Biri kızı, ikincisi kızın damat ile kalacağı ak kileri süsler. Eserde düğün öncesi, Tatar geleneğine uygun olarak gerdeğe girilecek odayı kızın yengesi hazırlar. Bu odayı süslemek için kızın çeyizinden renge renk ipek iplerle işlenmiş en güzel havlular, seccadeler, perdeler, nevresim ve yatak örtüsü çıkarılır. Ayrıca eserde tatar kızlarının çeyiz sandığından da bahsedilmiş: ak pirinç kenarlı büyük ağaç sandık. Bu tip sandıklar günümüzde de çeyiz sandığı olarak kullanılmaktadır, onları Kazan’dan uzak olmayan Baltaç ilçesi ustaları yapar. Gülbanu’nun gerdeğe gireceği yatak özenle süslenir, yastıklar kabartılıp konulur, üzerine cibinlik kurulur. Odaya mutlaka bir masa, iki sandalye de getirilir ki güvey ile kız bu odada birkaç gün yalnız kalıp yemeği de burada yiyecekler, çayı da burada içeceklerdir.

Kızı bütün türk boylarına özgü olarak al giysilere bürürler, gözlerine sürme, dudaklarına ruj sürerler, beliklerin uçlarına gümüş paralar takarlar. Üç sefer tüfekten atan sesler duyulur duyulmaz güvey, kiyev yegetlere (sağcılar) olarak kimlik kazanan arkadaşları ile kızın bulunduğu ak kilere yönelir. Çocuklar damadı eşikte karşılar ve kapı mandalı tutarlar: “Cizni, işek bavı ber aqça, beznen apay men aqça!..” (“Enişte, kapı mandalı bir akçe, bizim abla bin akçe”). Güvey önce onlara az miktarda gümüş para verip kurtulmak ister, fakat çocuklar pazarlık yapmaya devam edince o, bahşişi arttırmak zorunda kalır. Ancak üçüncü kez bahşiş verdiğinde onu artık rahat bırakırlar. Nihayet sevgilisine ulaşan güvey kızın yengeleri ile görüşür ve dua okur. Güveyin yanında gelen arkadaşları odayı terk ettikten sonra, odada güvey, kız ve kızın yengeleri kalır. ...Hikayede de kızı ilk defa gören güvey onun güzelliğine hayran kalır, bütün şüpheleri ile birlikte 160

ağaları ve yengelerinin kız yanına girince neler yapılması gerektiğini söylediklerini de unutur. Zakir, gelin ile görüştükten sonra hemen iki rekat namaz kılmalıydı, bel bağını uçlarını gizleyip bağlamalıydı. Kız kuşağın ucunu bulamayınca da “Bunu da beceremedin ya!” diye hafifçe kızın yanaklarına vurmalıydı. Ayakkabı içinden ayağına sardığı bezi de sıkıca bağlamalıydı ki kız güvey ayakkabısını zor çıkarsın ve damat gene onu azarlasın…

Güvey kız ile görüştüğü an yengeleri çay sofrası hazırlar. Sofraya semaver getirilir, hamur içi etli börekler, krep, kaymak, tereyağı, bal konulur. Fakat bunlar kızın da damadın da boğazından geçmez, birinin heyecandan, birinin de korkudan… Çay içildikten sonra damat yengelere bahşiş olarak çay tabaklarına gümüş para dizer. Yengeler de bundan sonra odayı terk eder.

Hikayede tatarlarda güveyin nikahtan sonra kız yanına ilk gelişinde hediyeler getirme geleneğine rastlamaktayız. Gerdek gecesi Gülbanu ile Zakir bir birlerine alışınca, Zakir’in Gülbanu’nun kız arkadaşlarına ve sabahtan kapıya gelecek çoluk çocuğa dağıtmak için getirdiği hediyeleri bakarlar. Bunlar ustura, sabun, parfüm, pudra, ruj, çikolata ve bozuk paralar olur. Gülbanu ile Zakir onları, dağıtılacak insanların yaşına ve derecesine göre ayarlar. Hikayenin bu bölümünde tatarlara özgü olan gerdek gecesi sonrası hazırlanan kiyev munçası (güvey hamamı) geleneğinden de söz edilmektedir: Gülbanu ile Zakir, sabah erkenden onlar için özel hazırlanmış hamama giderler. Güvey hamamda sabun, havlu ve nevresim üzerlerine hazırlayanlara bahşiş olarak gümüş paralar koyar. Kız ile güveyin hamamdan dönmelerini bekleyen yengeleri de odayı temizleyip çay sofrası hazırlarlar. Gülbanu, gerdek sonrası kıza bakmak için gelen görümcesiyle bir birlerine değerli hediyeler sunarlar.

Bu, onların bir birlerini beğendiğine, iyi arkadaş olacaklarına işaret eder.

Hikayede, düğün geleneği sırasında düşmanlık bildiren tarafın uyguladığı ve gene tatarlara özgü olan daha bir gelenek yer almıştır: atın kuyruğunu kesme 161

geleneği. Bu hareket, kızın bakire olmadığını bildirmek için yapılırmış. Eski oğuzlar, kazak ve kırgızlarda atın kuyruğu yas alameti olarak kesilirken, tatarlarda bu hareket horlama, rezalet simgesi olarak ortaya çıkmaktadır. Gülbanu’nun eski sevgilisi Lütfi, onun başka biri ile evlenmesine dayanamadan güvey’in oturup geldiği atın kuyruğunu hırpalar. Gülbanu ile Lütfi arasında hiç bir şey olmasa da onuru kırılan yiğit, kızı kazanan güveyi alçak düşürme amacıyla bu harekete başvurur.

Tatarlarda “Düğün öfkesiz olmaz” gibi atasözü vardır.

Hikayede de bunu kanıtlayacak yerler az değildir.

Hikayede kızını evlendiren annenin gönül durumu da açık bir şekilde gösterilmiştir. Anne, kızının koca evinde, kaynana ile geçecek hayatını düşünerek sık sık ağlar, onun içine sıkıntı girir. Gülbanu’nun annesi, kayınvalide olacak kadının çok huysuz biri olduğundan “Kıymetli kızım bu ejderha elinde nasıl gün güder?” diye günlerce içini çekerek ağlar fakat eşini, kızlarını bu aileye gelin verme düşüncesinden bir türlü vazgeçtiremez. Eserde de gördüğümüz gibi, güvey kız tarafında birkaç gün misafir olduktan sonra geri kendi evine götürülür. Bu da Tatarlara has bir gelenektir.

Güvey ilk gelişinde kız evinde iki günden sekiz güne kadar kalabilirdi. Ondan sonra güveyi geri götürürlerdi.

Sonra güvey haftada bir kere, genelde Perşembe günü akşam gelip sabah dönerdi. Bu zamana Kiyevlep Yörü veya Bikeçlev demişler. Bu geleneğin süresi, her iki tarafın maddi durumuna bağlı olurmuş. Genelde kızı damat evine iki-üç hafta sonra (damadın ikinci veya üçüncü ziyaretinden sonra) götürürlermiş. Fakat kız zengin, varlıklı aileden olduğunda bu gibi damat ziyaretleri ilk çocukları doğuncaya kadar da sürebilirmiş. Fakat gelini işçi olarak bekleyen bir aile, onu bir an önce kendi evlerine getirme çaresine bakarmış. A.Ibrahimov’un bu eserinde de Zakir’in birkaç ziyaretinden sonra güvey evi Gülbanu’yu gelin olarak eve getirmeye hazırlanır.

Bu eserde sadece bir aileye değil, köyde aynı zaman birkaç eve gelin getirilir. Bu da tatar köylerinde sık 162

rastlanan bir adettir. Bir inanca göre kızı almaya giden at arabasında güvey ile beraber mutlaka bir erkek çocuk da bulunmalıdır. Zakir de yanına 12 yaşında olan yeğeni Minligalim’i alır. Kız almaya gidecek olan at arabası özenle süslenir, iç tarafına döşekler döşer, arka tarafına da minderler yaslarlar. Çiftçilikle uğraşan tatarlar kızı kayın evine genelde yaz başında Sabantuy bayramında ya da ot biçme işleri başlar başlamaz, tarla işleri çoğalınca götürürlermiş. Bu, günümüzde de aynen uygulanmaya devam etmektedir. Hikayede de Gülbanu’nun gelin olup gittiği zaman tarlada buğday, yulaf gibi tahılların boy almasından, yer ve kayın çileğinin, ahududunun, kirazın kızardığından bahsedilmektedir: “Kızı gelin olarak kayın evine getirme işleri sona erince çayırlarda sırayla safa dizilmiş tırpanların sesi duyulur, birkaç gün geçince, beyaz kolluklar giyen becerikli kızlar, genç gelinler türküler yakarak ak tırpanları ile biçilen otu toplarlar.

Sonra da çavdar orağı, o biter bitmez buğday orağı başlar. Işte, ne kadar iş bekliyor onları ileride!”

Gelini güvey evine getirme geleneği bu eserde de ayrı bir bayram havası alır: “Bu nedenle köyün kızları kadınları yeni elbise diktirdi, yeni şal aldırdı, buna gücü yetmeyenler ise sadece bu tür bayramlarda giyilen elbise ve şallarını sandıktan çıkardılar, ayaklarına beyaz kendir çorap, üzerinden de deri çizmeler giydiler.

Deri çizme yoksa ıhlamur kabuğundan elde edilen ipten örülmüş ayakkabılarının daha düzgün, daha küçük olanını veya yenisini seçtiler. Yüzlerine pudra, yanaklarının tam orta bir yerine ise allık, gözlerine de sürme sürdüler. Çulpı, küpe, bilezik ve yüzük ile süslendiler. Sadece kadınlar değil, bu gün için erkekler de kimi çizme, kimi ıhlamurdan ayakkabı giydi, başına da börkü olan börk, olmayanı da kelepüş giydi. Sadece bayrama giydikleri bişmet’i veya kamzol’u temizlediler, sevgilisi hediye ettiği kırmızı beyaz yeşil mendili oyalı kenarı ile cepten gözükecek şekilde sarkıttılar. Aralarından kimi, istediğim kızı görüp belki de söz katarım, belki de gizli görüşüp kırmızı yanağından ve alev gibi dudağından öperim, belki de söz kesişiriz diye 163

heyecanlandı, hayal etti.” Bu satırlardan biz dış görünümlerine çok düşkün olan köylü tatar kızlarının ve erkeklerin sadece giyim-kuşağını, süs eşyalarını, makyaj ürünlerini değil, hatta hayallerini de güzel bir şekilde öğrenebiliyoruz.

Tatarlarda kızı güvey evine uğurlarken onun ile beraber kızın anası babası belirleyen ve arçi adı verilen ailenin yakın arkadaşları da gitmelidir. Gülbanu’yu almak için Zakir de çeyiz arabası yanına bir de üç arçi arabası hazırlar. Geleneğe göre kızı gelin giden köye götürmeden önce doğup büyüdüğü ve kız çağı geçtiği alanlardan, dağ-tepelerden, ormanlardan, çeşme boylarından dolandırırlar ve kız da kendini tutamadan hüngür hüngür ağlarmış. Gülbanu’yu da baba evinden giderken ağlatarak doğup büyüdüğü çayırlardan dolaştırırlar. Kadim insanlar, baba evinden ağlayarak ayrılan kızın gelecek hayatının güzel geçeceğine inanmışlar. Gelin olacak kızlar, ağlayarak, onları güvey evinde bekleyen kötü ruhların şefkatini ararlarmış.

Ama ağlamak için tabi ki kızın kendi nedenleri de olurmuş; o artık kaygısız kız hayatı ile, baba evi ile vedalaşır ve ne kadar bol bir hayata gitse de baba evindeki rahatlığı bulamayacağını anlarmış. …Kızı güvey evine götürecek olan arabacının beline gelin hediyesi işlemeli havlu bağladığını da görüyoruz.

Tatarlarda bir bayram dahi işlemeli kızıl başlı havludan başka geçmemiştir. Sabantuy’da kazanan bahadırlara da en değerli hediye o sene gelin olan kızın kendi eli ile işlediği havlu olurmuş.

Gülbanu’yu güvey evinde süzme yoğurt ile karşı alırlar. Yoğurt aklığın, paklığın simgesi olmuş ve onu yeni evlenen çiftlere “Hayatınız mutluluk içinde geçsin!” dileğiyle sunmuşlardır. Bu hikayede Gülbanu’ya yoğurt sunanlar biraz sonra bu yoğurdu alıp başka eve gelin gelen kızları karşı almaya koşarlar.

Kız güvey evine girer girmez onun sandığını da getirirler ve çeyizi ile kayın evini süslemeye başlarlar.

Her yöreye ortak olan bu geleneğe tatarlar öy kiyenderü (güvey evini süsleme), sandıq açu derler.

Gelin evi genelde yengesinin yardımıyla süsler.

164

Perdeler, duvar süsleri kızın çeyizinden yenileri ile değiştirilir ve yeniden süslenen evi görmeye komşular da gelir. Gülbanu her şeyden önce sandığından işlemeli önlüğünü çıkarıp giyer ve hemen günlük ev işlerine dalar. Yeni evinde ilk yaptığı iş de kovaları ve çıngıraklı teraziyi alıp çeşmeye suya gitmek olur. Bu, Idil nehri boyunda ve Ural dağı eteğinde yaşayan halklar için ortak gelenektir ve ona Kilenge Su Yulın Kürsetü (Su Yulın Açtıru), yani “Geline suyolunu gösterme” geleneği derler. Tabi ki, gelin başka köyden gelmişse. Geline suyolunu köyün genç kızları gösterirler. Sonra da Gülbanu hemen hamur yoğurup tel şehriye kesmeye başlar. Yeni gelen gelinin her adımı sınanır: çıngıraklı teraziyi omzundan nasıl indirdi, kovaları yere nasıl koydu, semavere suyu nasıl doldurdu, tel şehriye keserken elleri hızlı hareket ediyor mu vb.

Gülbanu’yu çok beğenmiş görümcesi hemen ağabeyine gidip gelinin çok becerikli olduğu müjdesini de verir.

Bu günden sonra Gülbanu, evin gelini olarak yaşamaya başlar, yazın tarla işlerine katılır, bu arada geleneği yerine getirip eşi ile anne babasına gidip birkaç gün misafir kalmayı da unutmazlar. Geleneğe göre güvey evine de kızın annesi ve babası özel olarak davet edilir.

Bundan sonra artık her iki taraf birbirlerine davetsiz de gelebilirmiş. Fakat Gülbanu’nun kayınvalidesi çok huysuz bir kadın olduğundan dünürlerini misafir almaz.

Gülbanu’nun annesi kızlarının kendilerini misafire çağırmadıklarına şaşırsa da, kaz imeceleri geçtikten sonra mutlaka kızı ile damadını kendi evinde ağırlamak istediğini bildirir.

Hikayede sadece düğün gelenekleri değil, birkaç sözle olsa da insan ölünce onun üçüncü, yedinci günlerini belirlemek, evin büyüğü ölünce çocukları arasında mal paylaşımı gibi cenaze ile ilgili merasimler de yer almıştır. Mal paylaşımı bu hikayede ayrıca bütün keskinliği ile tasvir edilmiştir. Gülbanu’nun kayınbabası ihtiyar Nuri ölünce, miras davasından dolayı kızları ve oğulları bir birlerine girerler. Bu 165

sorunu kendi aralarında çözemeyince de hoca çağırıp, miras davasını Kuran’ı Kerim’e göre çözmesini isterler.

Hayvan paylaşımı sırasında erkeklere atın, kadınlara ise ineğin ne kadar kıymetli bir mal olduğu ortaya çıkar. “Sen ne demek istiyorsun, Zakir atsız mı kalsın?

Beni minicik bir araba ile ortalıkta gezip duran bir fakir mi sandın? Söyle, beni atsız bırakıp dilenci mi yapmak istiyorsun?” “Iki ineğin yurttan gitmeleri hem Sabire için, hem onun iki kızı için hiç bir şeyle kıyaslanamaz büyük bir hasret, büyük bir yetimlik oldu, üçünün de gözü yaşlandı…”

Hikayede tatar halkının mevsimlerle ilgili gelenekleri de anlatılmıştır. Mesela, büyüklerin olmadığı sırada oturmaya (avlaqıy’ya) gidip orada kızlar ile gençlerin bir birleri ile görüşmesi, bir birlerini beğenmeleri, kızların yaz mevsiminde nehir kenarında çimen üstünde kendir ağartması, orak, ot biçme işlerinin imece şeklinde yapılması, Sabantuy bayramı, gençlerin yazın faydalı otlar ve çilek toplamak için bir araya gelip hem çalışmaları hem eğlenmeleri (ciyinlar), kaz yolma imecesi vb. Gülbanu güvey evine yaz mevsiminde gelmektedir çünkü bir gelin olarak işlerin çok olduğu zaman aranmaktadır. Onun eşi, kayınları ve eltileri ile ot biçmeye gitmesini A.İbrahimov tam “Köy Çocukları” eserinde gibi çok güzel bir şekilde anlatmıştır. Burada da biz köylü insanların bir araya gelip çalışmadan mutlu olmalarını görebiliriz.

Bu eserde tatar halkının sosyal hayatı ile ilgili önemli bilgiler de vardır: köyün ağasının evinde hizmetçilerin çalışması, para karşılığı zengin birinin orak işini yapmak, rus çarının ordusunda asker hizmetinde bulunmak, tatarların iş arayarak Ural dağlarına, Orenburg’a yönelmesi, büyük oğlanın babadan fatiha alıp baba evinden kendi evine çıkması ve bunun için arazi istemek, kızı 16 yaşında evlendirmek, çocuk olmadığı durumda kadın üzerine kuma getirmek vb.

“Tatar kadını neler görmez” adlı eserde çayı semaverden içme, çayı içip bitirdikten sonra fincanı kapatma, yemek sonrası dua etme, tavuk kesip kazan asma, temel gıda olarak orak işi sırasında tarlaya 166

ekmek ile yoğurt alma, uzun yolculuğa çıkarken yiyecek bir şeyler götürme (at etinden yapılan sucuk, yağlı ekmek), aptesti ibrik ile alma, evde kadınların kaldığı odanın ayrı olması, kadınların erkeklerle konuşurken yanaklarını ve ağızlarını yazma kenarı ile örtme alışkanlığı, kadınların dedikodu yapmaları, uzaktan dönenlerin hediyeler ge-tirmesi, çocuk olmadığı zaman kısırlıktan derman arayarak bilgin bir kadına gidip karnı sıvazlatma, kışın zemheri so-ğukları, evin önündeki karı ağaç kürek ile küreme, kışın soğuğunda doğan buzağıları üşümesinler diye ahırdan eve alma, tatarların ruslardan rakı içmeye alışmaları, lakap takma, birine adayıp beyit çıkarma gibi tatarların günlük hayatı ile ilgili kültürel değerlere de önemli yer verilmiştir.

Hikayenin isminden de anlaşıldığı gibi, bu hikayede ayrıca gelin hizmeti, gelin - kaynana ilişkileri özenle işlenmiştir. Mesela: “Evin bütün işleri, inekleri sağmak, koyun keçilere bakmak, kışın buzağılarla uğraşmak, kuzuları emzirmek, eve odun getirmek, çeşmeden su getirmek, her gün yemek hazırlamak, ekmek pişirmek, su koyup semaver kaynatmak, çay demlemek, ocağı yakmak, yerleri silmek, çamaşırları yıkamak. …Bir de bunun üstüne yazın sığırları sabahın köründe sürüye çıkarmak ve akşamüstü karşı almak, tarladaki orak işleri, kışa hazırlık olarak ormana gidip çilek toplamak, çoluk çocuğa bakmak. Ayrıca, eğer üstüne gelen kuma varsa, onun eziyetlerini çekmek, kaynanaya yaramak için insanüstü çaba göstermek…”

Gelin - kaynana ilişkisi de eserde bütün dramatizemi ile anlatılmıştır. Tatar köylerinde çok nadir olsa da kaynanaya dayanamayan gelinler eşleri ile ayrı eve çıkabilirlermiş. Fakat evin küçük oğluna gelin gelen Gülbanu, çaresiz şekilde kaynana çilesini çekmek zorunda kalmıştır. Çünkü tatarlarda gelenek olarak baba evinde küçük oğlan kalır ve anası ile babasına da o bakar. Kaynana eziyeti çeken gelinler bir birleri ile genelde suyolunda, çeşme yanında dertleşirlermiş. Çeşme yolunun tatar halkının hayatında çok önemli bir yeri vardır: çeşme yolunda gizli görüşerek kim bilir kaç 167

aşık anlaşmış ve kaynana çilesi çeken gelin dertleşmiştir! Bu eserde hangi kadının kaderini alma, hepsi ayrı bir trajedidir. Hikayede tatar kızlarının feci kaderine daha bir örnek Gülbanu’nun görümcesi Hayırnisa kaderidir. O, hayat dolu güzel bir kız olup yetişir ve köyde çok becerikli, hamarat, ağzı söz yapan biri olup tanınır. Bütün imecelerde önder olan ve bütün oyunlara ilk başlayan Hayırnisa’nın hayatı ablasının evlenmesi ile kararır. Burada, Tatarlarda sık görünen enişte ile baldız arasındaki ilişkiden bahsedilmektedir: Hayırnisa öz eniştesinden hamile kalır, sonra da bu olayı ablasına başka biri ile olduğunu anlatarak çözer ve ablası onu bir Çuvaş kadına götürüp çocuğunu aldırmaya yardımcı olur. Bu olayı babası ile annesinden gizlemeyi başarsa da o günden itibaren Hayırnisa’nın kaygısız, neşeli günleri biter ve o, hayata bambaşka birisi olarak yeniden doğar.

Gülbanu’nun kendinden büyük kız arkadaşı Maftuha da bu eserde acı kadere sahip bir kadın olarak gösterilmiştir: eşi, çocukları olmuyor diye onun üzerine kuma getirir. Gülbanunun kayın babası Şibay’ın ilk karısı da ağır işleri yaparak ve üzerine kuma gelen Sabira’nın eziyetlerine dayanamadan vefat eder.

Köylüler onun ölümünü kuması Sabira’dan görürler, onun zehir verip öldürdüğünü söylerler. Buna benzer kaderler tatar halk beyitleri ve türkülerinde tek tek işlenmişlerdir.

Gülbanu, kayınbabası hayattayken gelin olup geldiği evde iyi yaşar. Fakat kayınbabası vefat edince kaynanası tarafından dışlanmaya başlar.

Kayınvalidesinin kışkırtmaları sonucu olarak kocasından her gün dayak yiyen Gülbanu bir iki sefer baba evine dönmeyi dener, fakat babası ona, şeriat kanununa göre kocası talak etmeden ayrılamayacağını söyler. Gelin giden kız başbaşlık yaparak kocasından kendisi ayrılmaya kalkarsa da bütün çeyizi, koca evine götürdüğü malı orada kalır, babası da başlık parasını geri vermek zorunda olurmuş. Bundan dolayı babası Gülbanu’nun çok kötü şartlarda yaşadığını bilse de, malına acıyıp onu kendi evine geri getirmek istemez.

168

Gülbanu da kaynanaya ve eşine artık dayanacak gücü kalmayınca kendisini suya atar. Genç ve hayat dolu tatar kadının ömrü ne yazık ki bu şekilde sona erer.

Köyün hocası Gülbanu’yu mezarlığa defnetmek için babasından fidye ister çünkü eskiden intihar edenleri mezarlığa defnetmek yasak olmuştur. Bütün bu olaylardan sonra Gülbanu’nun babası birinin bedduasına yakalandığını düşünür ve hemen, babasından fatiha isteyip Gülbanu’nun düğün günü Ural dağları tarafından evine dönen oğlu Şeyhi’yi fatiha ve imana vermeden evinden kovduğunu hatırlar. Büyük oğlunun bedduası sonucunda kızını yitiren baba, dünürüne “Oğluma da, gelinime de söyle, geri köye dönsünler, fatihamı da, arsayı da vermeye hazırım” diye haber verir.

Eserde halk inançları ile ilgili başka bir yer daha var: Gülbanu’ya görücüler gelecek gün göz açmazlık fırtına kopar, bu gece yeni doğan kuzu eve almaya unuttuklarından dolayı ahırda üşüp ölür. Bunlar bize sanki Gülbanu’nun gelecek hayatının fırtınalı, sıkıntılı, mutsuz bir şekilde geçmesine ve bütün yalvarışlarına rağmen babasının geri evine almadığından feci bir şekilde aynen kuzu yavrusu gibi öleceğine işaret ediyorlar. Gülbanu bütün bu başına gelen sıkıntıların ve evlendikleri günler onu çok seven eşinin birden bire soğuk davranmaya başlamasının sebebini biri tarafından yapılan kara sihirde arar ve eşinin sevgisini yeniden kazanmak için gece olunca köy kenarında yaşayan bir büyücü kadına gider. Büyücü kadın onu girer girmez “Kim o mutsuz biri gece yarısında gelen, türkümün tam efkarlı, kaygılı yerinde girdin evime…” diye karşı alır. Bu büyücünün çuvaş kadını olması da ayrıca dikkati çekmektedir. Çuvaşlar, XVIII-XIX yy kadar ormanlı yörede kaldıklarından dolayı şamanizm dinine de daha sadık kalmış bir türk boyu olarak bilinirler. Onların büyüden ve kara sihirden çok iyi anladığına tatarlar bugün de içten inanmaktadırlar.

Hikayeden tatarların giyime ve süse çok düşkün olmaları da anlaşılmaktadır. Yazar bir halkın milli giyim-kuşamını bu kadar güzel anlatırmış: soğuk kış 169

mevsiminde giyilen bişmet, kürk, sırtı üşütmemek ve rüzgardan korumak için beli kuşak ile bağlama, uzun kollu yeleğin dışına saat zincirini gösterip takma, ayaklara kışın pima adı verilen kısa keçe çizmeler, yazın da ıhlamurdan elde edilen ipten örülmüş çabatalar, zengin ise deri çizmeler, başa da kelepüş giyme alışkanlığı. Kadınlar ayrıca süslü püslü giyinirler.

Genç kızların ayaklarına beyaz kendir çorap, beyaz çabata, kırmızı fransız usulü entari giyip, yazma veya allı çiçekli şal (kışın da keçi pamuğundan örülen beyaz pamuk şal) örtünüp yüzlerine pudra yakarak, gözlerine sürme, dudaklarına ruj sürerek gezmeleri, beliklerinin ucuna gümüş paralar takmaları, ellerine gümüş bilezik giymeleri… Nuri’nin ilk karısından kalan çocuğu Şeyhül’ün karısı daha kızken bir derebeyine para karşılığı orak işi yaparak, aldığı paraya kendine güzel kıyafetler, sürme rujlar satın alır, annesine çiçekli güzel şal, babasına da kelepüş hediye eder. Kalan paralarına gümüş bilezik yaptırtmak ister, fakat parası yetmez.

Nuri’nin ilk karısından doğan oğlunun kaderi misalinde yazar baba çocuk arası karmaşık ilişkileri de anlatmıştır. Şeyhül, babası ile kavga edince evini terk edip Başkurt bozkırlarına gidip kendi gününü kendisi görmek zorunda kalmış biridir. O, karısı ile beraber çok çalışıp Başkurtların arasında irtibat ve saygı kazanmıştır. Fakat doğup büyüdükleri köyleri onun da karısının da aklından bir türlü silinmemiş, vatan hasreti hep burunlarında tütmüştür. Tatarlar nerede olurlarsa olsun hep vatan özlemini yaşamışlar ve yaşamaktadırlar.

Bu konuyu elde eden birçok halk türküsü, münacatlar ve atasözleri vardır. Birkaç atasözü bu hikayede de yer almaktadır: “Tuyğan cirden tuğan cir artıq” (“Doyduğun yerden doğduğun yer daha iyidir”), “Çit cirde soltan bulğançı üz ilende oltan bul” (“Yaban yerlerde sultan olmaktansa vatanında ayakkabı altı ol”). Şeyhül ile onun karısı Merhabe’nin yabancı yerlerde yaşamalarını anlatırken, yazar onların başkurtlar ile kaynaşması ve başkurt geleneklerini de 170

benimsemelerinden bahseder: kımız meclislerine katılmaları, “Aşkazar”, “Sakmar”, “Şevrekey” gibi Başkurt türküleri yakmaları, gelen misafiri et, kımız ve bal ile ağırlamaları, karısının tam bir başkurt kadını gibi göğsü akçelerle süslü yelek diktirmesi ve yazmayı da başkurt gelinleri gibi örtmesi vb. Tatarlar ve başkurtlar asırlarca yan yana yaşayan ve birçok kültürel değerleri ortak olan iki kardeş halktır. Ayrıca, A.İbrahimov kendisi de Başkurdistan sınırları içinde bulunan bir tatar köyünde büyümüştür, bu yüzden de Başkurt adı ve bu milletin gelenekleri ile ilgili bilgilere onun eserlerinde sık rastlıyoruz.

A.İbrahimov’un “Tatar kadını neler görmez” adlı eserinde ele alınan her konu, her gelenek, insanların giyim-kuşamından al içip yiyeceklerine kadar, tek bir amaca, tatar köyüne özgü havayı, tatarların milli yüzünü belirlemeye hizmet etmektedir. Hikaye, köydeki tabakalaşmayı, sosyal motifleri, ayrıca tatarların düğün geleneğinin bütün safhalarını ve tatarların hayat tarzı ile ilgili birçok detayı ortaya koyan eşi bulunmaz bir eserdir. Bu eserde de halk edebiyatı sadece vaka-olaylarla ilgili değil, bir kızın ve doğanın güzelliğini tasvir etmek için de bolca kullanılmaktadır.

Hikayenin başında Gülbanu’nun güzelliğini masallardaki perilerin ve türkülerde söylenilen “Han kızı” güzelliği ile kıyaslanırsa, son sayfalarda onun ruh hali de halk edebiyatı geleneklerine uygun bir şekilde anlatılmaktadır. Mesela ikiz çocukları ölü doğunca Gülbanu’nun canı, “kanatları kırılmış çaresiz kuş” gibi kalır. Burada canı kuş olarak algılama motifine rastlıyoruz.

1922 yılında da A.İbrahimov “Almaçuar” adlı eser yazar. Hikayenin isminden de göründüğü gibi, yazar bu eserinde bütün türk boylarına ortak olan ve tatarlar için de çok önemli bir konuyu, at sevdasını ele almıştır. tatarlarda at konulu 600’e yakın atasözü ve deyim bulunmaktadır. Ayrıca masal ve destanlarda da at, kahramanın sadık, en zor durumlarda yardıma gelen dostu olarak anlatılmaktadır. Tatar halkında at ile ilgili 171

çok güzel ve anlamlı türküler ve ilginç inançlar da az değildir.

“Almaçuar” adlı hikaye Zakir adlı iyi yürekli, hakkını yedirmeyecek kadar güçlü, istediklerini elde edecek kadar azimli bir çocuğun ağzından geçmişte yaşanan bir olay olarak anlatılır. O henüz yedi - sekiz yaşındayken ailelerine Alemgol adlı bir başkurt tarafından kahverengi bir at hediye edilir. Atı hediye eden adam kötü birisi olduğu için bu olaya şahit olan herkes bu işte bir hile var diyerek şüphelenir. Başkurt, bu durumu duyunca kendi hikayesini anlatır. Geçen yıl Sabantuy bayramında Alemgol şu ana kadar kimseye yenilmemiş usta ve dürüst güreşçi sayılan Zakir’in babası Hafız ile güreşir ve onu bir hile sonucu yener.

Fakat evine gelince hastalanır ve iyileştiği takdirde güreşçi Hafız’a en iyi atını götüreceğine dair kendi kendine söz verir. Fakat iyileşince sözünde durmaz ve tekrar hastalanır. Bu sefer o, rüyasında dedesini görür.

Aksakallı ihtiyar, “Aptal çocuk! Sana canın mı kıymetli, atın mı?” der ve gözden kaybolur. Bu rüyadan etkilenen Alemgol, hamile atı getirip Hafız’a hediye eder. Bu atın gelişi Hafız’ın ailesinin en zor dönemine denk gelir ve sıkıntı ve yoksulluk içinde yaşayan eve at geldiği günden beri bereket ve bolluk yağmaya başlar. İlk yavrusunu düşüren at nihayet ikinci yavrusunu dünyaya getirir ve Zakir için yeni bir hayat başlar.

Tayına çok düşkün Zakir atını ev işlerine koymadan Sabantuy’da gerçekleşecek at yarışına hazırlamaktadır.

Bütün bu çabaların sonucu olarak Zakir’in Almaçuar’ı yarışı kazanıp ödülü almayı hak eder. Fakat bu mutluluk fazla sürmez, kısa bir süre sonra Zakir’in atı hastalanıp ölür. O günden sonra Zakir, hiç kimseyi ve hiçbir şeyi içten sevemediği hakkında söyler.

“Almaçuar” adlı eserde anlatılan olaylar Başkurdistan sınırları içinde bulunan bir tatar köyünün güzel nehir boylarında geçmektedir. Tatar halkı köyde tarımla uğraştığından dolayı atın köy hayatında biçilmez bir değeri vardır. Mesela, eserde Zakir’in yoksulluk içinde yaşayan ailesi hediye edilen atın sayesinde ayağa kalkar. Atın bereket simgesi olarak izlenmesi bütün 172

türk boylarına ortak bir inançtır. Türkler atlarına canları gibi bakmışlar, çünkü atlar insanların bütün işlerini görmüşler, büyük fayda sağlamışlardır. Fakat atlar tatarlarda sadece tarla ve ev işlerine koyulmamıştır, onların arasında Sabantuy bayramında düzenlenen at yarışlarının göz bebeği olan koşucu atlar da yer almıştır. Zakir’in diğer atlardan bambaşka rengi ile farklı yaratılan tayını görünce köyün ileri gelenleri hemen onun koşucu bir at olacağını anlarlar. Burada A.Ibrahimov at sevdası ile yanan bir türk olarak atın güzelliği üzerinde ayrıca durur: “Yavru gerçekten acayip bir şeydi: Onun bacakları çok hafif atlıyorlar, kaval kemikleri uzun ve o kadar ince ki, böyle kaval kemikleri ancak koşucu atlarda var, diyorlar. Daha yeni kurumaya çalışan kuyruğu ile saçı, kısa olmasına rağmen, ipekten yapılan harman gibi kendinden kıvrılıp, dalgalanıp duruyorlardı.

Yuvarlak sırtının tam ortasında kuyruktan saça kadar parmak kalınlığında olan siyah kurdele gibi ipeksi bir çizgi geçiyordu. Uzunca akıllı başının geniş alnında uzun sakar, bu yavruyu arkadaşlarından farklı yaparak güzelliği ile tek olduğunu gösteriyor. Bütün bedeni sanki Allah’ın yardımı, meleklerin eli ile doğrulayıp, güzelleştirip, şekil verilmiş... O kadar güzel, o kadar asıl kemik olup yaratılmıştı tay!” Başka bir yerde de at tasviri var. Bu sefer Almaçuar’a rakip olan Gökat’tan bahsedilmektedir: “O meşhur olan Gökat da geldi. Ben ondan gözümü alamadım. Acayip bir malmış: kısa saçlı, seyrek kuyruklu, zayıf bedenli bir şey. Kalçası dar, bir tarafa daha çok eğik, sırtı biraz kambur. Ama göğsü aslan göğsü kadar büyük, o kadar sert gözüküyordu. Dizleri de yana kaymış, toynak boğumları ise o kadar uzun ki, hayatımda böyle bir şey görmemiştim. Gözleri de büyük, oynayıp duruyor, ateş püskürtüyordu.” Hikayenin ismi de tatarlara hitap etmektedir. Tatarcada almaçuar kelimesi at donunun rengini anlatan bir kelimedir. Aynı zaman Almaçuar, elma çilleri gibi üzerinde benekler bulunan donlu ata verilen özel isim olarak da kullanılmaktadır. Bu renkle ilgili hikayede 173

böyle denilmekte: “Rengi hakkında şaşırdım. Siyah dersen siyah değil, gök dersen gök değil. Annesi gibi kızıllı-aklı da değil, kendine özgü bir mavimsi çiçek rengi gibi parlayıp duruyor.” Hikayede atın bir yaşını doldurduğunda yapılan kakül kesme geleneğinden de bahsedilmektedir.

Başkalar taylarının kakül ile kuyruğunu lahana gibi mahvetmişlerdir. Zakir ise kendi tayının saçlarını ve kuyruğunu büyük bir özenle kırkar ve atının bundan sonra daha alımlı olduğunu görüp onu misafire gitmeye hazırlanan zengin oğlu ile kıyaslar. Tatarlarda taylar üç yaşına bastığında “Birinci sabana bastı” denilir. Fakat Zakir, babası onun tayını sabana götüreceği zaman çok ağlar ve babası Almaçuar’ı sabana götürmez.

“Almaçuar”da A.İbrahimov bir köylü çocuğun atına olan sevdasını Sabantuy geleneği ile örüp vermiştir.

Eser, bir Sabantuy bayramını anlatmakla başlar ve öbür Sabantuy bayramında yaşananları anlatmakla sona erer. Tayın Zakir’lerin evine gelme tarihi de çocuğun babasının Sabantuy’da gösterdiği bahadırlığı ile yakından ilgilidir. Tatarların milli ve geleneksel bayramı olan Sabantuy bayramı bu eserde tasvir edilen en önemli kültürel motif olarak ortaya çıkmaktadır. Sabantuy, baharda ekimin başlaması, üretime geçilmesi nedeniyle önemli bir fonksiyona sahiptir. Birlik, beraberlik ve dayanışma bayramı olarak bilinen Sabantuy, tatarların milli kimliğini, gelenek ve göreneklerini, yaşayış şeklini ve insan ilişkilerini gösterme açısından son derece önemlidir. Ayrıca, Sabantuy bayramı sırasında uygulanan at yarışı tatarların Orta Asya’da yaşamakta olan başka türk boyları ile aynı kökten olduğunu bildiren bir unsur olarak da izlenilebilir. Hikayede Sabantuy’a hazırlık böyle anlatılmıştır: “Köyün içi insan kaynıyor. Gençler ata binip, yeni gelin gelen evlere, havlu toplamaya gidiyorlar. Çocuklar kimisi atta, kimisi yaya, evden eve yumurta toplamaya çıkmışlar. Sabantuy’a verilecek yumurtaları rengarenk boyayıp hazırlamışlar. Kadınlar telaş içinde 174

giyinip süslenmek için evden eve koşuşturup duruyorlar.”

Bayramın en önemli safhaları olan güreş ile at yarışı da A. İbrahimov tarafından güzel ve ayrıntılı bir şekilde anlatılmıştır: “Asilzade koşucu atlar, kendi memleketlerinde isimleri ünlenen güreşçiler, iyi koşucu gençler bu bayrama güçlerini denemek, kendilerini göstermek, ün kazanmak için yüzlerce kilometre uzaklıktan geliyorlar.” Eserde yarışta kazananlara verilen hediyeler de anlatılmaktadır: birinci gelene yeşil kaftan, ikinci gelene de işlemeli kızıl başlı havlu.

Burada Kazan tatarlarında uygulanan gelenekten farklı olarak birinci gelene yeşil kaftan verilmektedir.

Kazan tatarlarında ise eskiden at yarışında kazanana en değerli hediye olarak altın ile işlemeli Kazan havlusu verilirmiş. Sabantuy bayramı ile yan yana haksızlığa boyun eğmeme konusu da işlenmiştir: Zakir’in atı galip gelmesine rağmen birinci olanın hediyesini Gökat’a verirler. Çocuk buna çok sinirlenir ve haksızlık yaptığına kızarak muhtarın yüzüne kamçı ile vurur, hak ettiği hediyeyi de bir hışımla Gökat’ın sahibinin elinden alır.

A.İbrahimov bu eserinde tatar, başkurt ve rus milletinin aynı coğrafyayı paylaşmalarını da güzel bir şekilde işlemiştir. Tatar geleneklerinden bahsederken o başkurt halkının alışkanlıklarını, onlara özgü huyu da tespit etmiş, aynı zaman bir yerde ruslara ve Kereşen tatarlarına özgü olan Pokrov bayramından da söz etmiştir.

Eserde Zakir ağzından çocukluğun köyde nasıl geçtiği de anlatılmıştır. O arkadaşları ile dağlarla çevrili, büyük ormanları olan, nehirlerin aktığı yani tamamen doğa ile iç içe yaşadığı köyden uzak değil bir gölde balık tutuyor, at sürüsüne kurtlar saldırmasın diye arkadaşları ile atların otladıkları çayıra nöbete gidiyor, bayram sırasında arkadaşları ile ev ev dolaşıp yiyecek topluyor. Zakir, kendi köyüne çok bağlı bir çocuktur.

Ormana baktığında orada eskiden topladığı kuzukulağı, renge renk çiçekleri, sınırsız çilekleri, böğürtlenleri, sonbaharda topladığı fındıkları düşünmeden 175

geçemez. Fakat bütün çocuklar gibi o da bir gün bu köyü terk edip uzak ülkeleri keşfetmeye gideceği hakkında hayaller kurmakta. Söz konusu, A.İbrahimov burada Idil nehri boyunda yaşayan Türk boyları için önemli olan Özen, Örşek, Dim, Akidil nehirleri ve Hazar denizinden bahseder. Sabantuy sonrası Almaçuar’ın hastalanıp ölmesinden dolayı Zakir’in dünyaya ve her şeye olan sevgisini yetirmesi de bize çocuklukta ilk sefer ölümle karşılaştığımız ve en sevdiğimiz bir canlıyı kaybetme sonucu yaşadığımız duyguları hatırlatır.

Eserde aile içi ilişkilere de önemli yer verilmiştir.

Mesela hikayenin hemen başında Başkurt’un at hediye ettiği zamanın Zakir’in babası için çok zor dönem olduğu anlatılmakta: onun büyük oğlunu yani Zakir’in ağabeyini iftira atıp sürgüne sürmüşler, kızı Gayniye de bunca sıkıntı içinde babasının hatırını hiç sayıp köyde garmun adlı akordeona benzeyen müzik aletini en usta çalan Fahri’ye kaçar. Bu da yetmez gibi babasının maddi durumunun iyileşmesini beklemeden nikahı komşu köyün hocasına gidip kıydırır. Gayniye bu eserde çok atik, oyunbaz bir köylü kızı olarak tasvir edilmiştir: “Büyüklerin olmadığı evlere oturmaya geldiğinde dans eden de o, şarkı söyleyen de o, garmun çalan da o, erkeklerin aklını başından alan da o idi”. Bu satırlarda tatar kızlarının büyüklerin olmadığı eve oturmaya gitmeleri, oyun ve eğlenceye düşkün olmaları, garmun adlı müzik aleti çalmaları gibi hususları da öğrenmiş oluyoruz.

Hafız kızına çok kırgındır, onları evine bile almaz ve köylülere bütün umudunun küçük oğlu Zakir’de olduğunu söyler. Ayrıca burada bir kızın evden kaçma olayı anlatılmıştır. Köylü bir çocuğun, hayatı, insanlar arası ilişkileri ve gerçek bir aşkı ata olan duyguları aracılığı ile tanıması da önemli yer almaktadır. Yazar müjde veren kimseye müjde parası veya hediye verme gibi alışkanlığı da işlemiştir. Mesela, Zakir atın yavruladığını ilk gören ve müjde veren kimseye vermek için annesinin sonbaharda kazkanadından hazırlanan fırçaları ve kümesten çaldığı yumurtaları satıp müjde 176

parası toplar. Müjde verme ve müjde verene hediye verme geleneği tatarlarda çok yaygındır. Eserde nazardan koruma motifi, hayvanın doğumu ile ilgili inanç (“Iyi mal ayaklanıp doğar”) da yer almıştır. Rüya motifi de önemsenmiştir. Başkurt Alemgol rüyasında halk destanlarında sık gözüken Hızır’ı hatırlatan aksakallı dedesini görür. Rüyalarda genelde bir ödüllendirme ve ceza verme gibi durumlar olabilir.

Başkurtun rüyasında ise bir ikaz vardır ve rüyasında onu dedesi ikaz etmiştir. Halk inançları dışında eserde dua okuma gibi dini unsur da yer almıştır. Başkurt Alemgol atı getirip hediye ettikten sonra köyün aksakalları oturup fatiha okurlar ve yeni doğan yavruyu gördükten sonra da dua okurlar ve “Suphanallah, Maşallah” gibi sözler söylerler. Köyde ihtiyarlara olan saygı, onların da karşılıklı olarak genç kuşağa kendi tecrübelerini aktarmaları özel vurgulanmaktadır. Bulunduğu toplumda hatırı sayılan saygı değer, insanlara yol gösteren Safa dede tam bir halk temsilcisi olarak hem zorla Hıristiyan dinine geçirilen tatarlar konuşmaları hem hareketleri ile bize destan aksakallarını hatırlatmaktadır. Başkurt’un atı getirmesi üzerine şüphelenerek o böyle konuşur: “Taştan su çıkar, kavak ağacı elma verir, Ebu Cehil imana gelir, ama Alemgol en iyi atını karnında yavrusu ile beraber öylesine Hafız’a getirip vermez.”

Bu eserde, insanların köyde genelde çavdar ekmeği, yoğurt, yumurta ve haşlanmış patates gibi yiyecekler ile geçinmeleri ve Zakir’in annesinin sabah erkenden ocak üstünde tavada krep pişirmesi tatarların yemek kültürü ile ilgili bilgiler de vermektedir. Köylü çocuğun atına olan ve gönlünde duygularının gelişmesini sağlayan trajik bir sevdayı anlatan bu eser hakkında tatar alimi A.Sadekova “Tatar köylerinin çeşmesinde akan su gibi berrak ve temiz bir eser” demiştir.

A.İbrahimov’un yukarıda andığımız eserlerinde halk edebiyatı örneklerinin, folklorun son derece doğal bir biçimde tatar köyünün hayatı ile örülüp gelmesi yazarın icadına has en önemli özelliklerdendir. Tatar halkının milli yüzünü belirlemek için yazar her şeyden 177

önce halk edebiyatına başvurmuştur ve onun eserleri bugün de tatarların kültürünü anlamaya yardım eden eserler arasında ilk sırayı almaktadır.

Kaynakça: 1.Fehreddinev R.(1993)Bolğar ve Qazan Töreklere.

Tatarstan Kitap Neşriyatı(TKN).

2.Ibrahimov Ğ. (1956) Saylanma Eserler: 3 Tomda.

Tatarstan Kitap Neşriyatı, 3.tom.

3.Nadirov I. (1977) Traditsionnıyı Obrazı Tatarskoy Narodnoy Liriki// Razvitiye Gumanitarnıyh Nauk.

Kazan.

4.Sadekova A.H. (1995) Folklor v Estetike Galimcana Ibragimova. Kazan: IYLI im. G.Ibragimova AN RT. 5 ...a.g.e., s. 285.

6 ...a.g.e., s. 286.

7 ...a.g.e., s. 283.

8 ...a.g.e., s. 261.

9 ...a.g.e, s. 261.

10 A.Sadekova. …a.g.e., s. 31.

178

TÜRKİYƏ DUYGU KARAHASANOĞLU Trabzon’un Maçka ilçesinde dünyaya geldi. İlk öykü kitabı “Tarihi Soygun” 1997 yılında basıldı.

Ardından F.Karahasanoğlu’yla hazırladığı “Karadeniz Fıkraları” yayınlandı.

HÜSEYİN CAVİD, TARİHİ ŞAHSİYETLER Azerbaycan’ın ünlü dramaturglarından Hüseyin Cavid, hayatının her karesini; Türklüğe, İslam’a ve Edebiyata adayarak geçirmiştir. 59 yıllık hayat serüveni, inişli çıkışlı olduğu kadar verimli geçmiştir.

H.Cavid, inandığı bildiği yolda yürümesini bilen ender dramaturglardan biridir.

Kalemini, acımasızca kullandığı kadar ölüm pahasına da olsa değiştirmemiştir. Eserlerinde yaşadığı dönemi adeta unutmuştur. Geçmişin sayfalarını aralayarak, tozlu raflardan işine yarayanları alarak, kalemiyle bütünleştirdi. Kırılması gereken zincirlerin, kırılmasını isterken, var olan gerçeklerin değişmeyen iç yüzüne boyun eğmek, zorunda kaldı. Çünkü tarihi şahsiyetlerin yaşadığı dönemlerden çok sonra hayata “merhaba” demişti.

Toplumun aydınlanmasında hiç kuşkusuz yazar ve şairlerin rolü büyüktür. Şairlerin olmadığı bir toplum, mu-habbetten uzak, sevgiden ayrı kalır. Kainatın yaratıcısı, ilk insan Adem’in oluşumunu sağlayan Allah’a inanmayan bir toplumun karanlığa sürüklenmesi doğaldır. Kutsal kitaplar yerine, el yapımı putlara yada değişik canlılara tapılması, dinden uzak yaşayış biçimini gösterir. Yalan yanlış söylemlerle, toplumsal değerlerin bireysel çıkarcılıkla örtüşerek, sömürgecilik zihniyetini ve köleliği benimsenmesine 179

kadar uzanan bir sürecin, toplum üzerindeki etkisi büyüktür.

Denk olmayan sevgilerin yarattığı facialar her zaman dramla sonuçlanır. Sonlanan hayatların, geride bıraktıkları hayat açmazlıklarıyla bir kez daha karşı karşıya gelir. Sevginin yüceliğini bilmeden şan şöhretin peşinden koşmak, asıl sevgi sahiplerine yapılan haksızlıktır. Ne yazık ki, bunun bilincinde olunmadan dürüst sevgiler yok edilerek tarihin tozlu sayfalarında bırakılır.

Toplumun aydınlanmasında, dinler engel teşkil etmez. Bilim alanında ilerlemeyi din değil, yobaz düşünceler engeller. Tarihin derinliklerinde bir çok örneklerine tanık olmaktayız.

Fikir adamı, dramaturg H.Cavid, tarihi şahsiyetlerin bilinen ve bilinmeyen yönlerini eserlerine taşırken, yine toplumun değer yargılarını her daim ön planda tutmayı uygun görmüştür. Saptırılan hayatları, acımasızlığın bedelini, yalnızlığın girdabını, din kisvesini, saplantı düşüncelerini, şehvetin intikamını, sevginin kirletilmesini, baba-oğulun entrikalarla karşı karşıya getirilmesini vb. gibi. Ayrıntılı özellikleri, eserlerinde görmek mümkündür. İslam dininin yayılmasında çekilen zorluklar şüphesiz ki, insanların cahilliğinden ve saplantılı düşüncelerinden kaynaklanmaktaydı. İslam dininden önce, kız çocukları diri diri toprağa gömülerek, öldürülürdü. Kureyş’in ileri gelen zenginleri cahil halkı daha da sömürmek için bugünkü Kabe’de yüzlerce put sergilerdi. Putlara dil uzatmak, atalara yapılan saygısızlık anlamına geldiği gibi küfür olarak da, sayılırdı. İslam dini, hıristiyanlığa, yahudiliğe göre daha ayrıntılı daha kapsamlıdır. Kuran’ı-Kerim son kitap olduğu gibi hz. Muhammed’de son peygamberdir.

180

İnsanların her dönemde azgınlaşması ve dinlere saygısızlık yapmasını önlemek için indirilen kitapların yetersiz kalışı, insanların sapkınlığına bir adım olarak gösterilebilir. Kuran’ı-Kerim, insanları doğru yola sevk etmek, bulanık düşünceleri durulaştırmak, azgınlıkları önlemek için indirilen son kitaptır.

Cavid, “Peygamber” eserinde, İslam dininin hangi zorluklarla yayıldığını, peygamberin melekle ne şekilde diyalog kurduğunu, beyninin içinden geçen fikirlerle karşı karşıya kalınışını irdelemek gerekirse; insanların o dönemde de, sapkın düşüncelerde olduğunu açık bir dille ifadesine rastlarız.

H.Cavid, “Peygamber” eserini yazmaya neden gerek görmüştür? Biz, burada bunu tartışırsak, farklı görüşlerle karşı karşıya geliriz. Her düşünce kendi düşüncesinin doğruluğuna inanarak, kabul ettirmek için baskı yolunu tercih eder.

Cavid, geniş bir o kadar düşündürücü konu olan din faktörünü kaleme alırken, hangi duyguların içerisinde sarsıldığını anlamak zor değildir. Cavid, eserlerinde tarihi şahsiyetlere yer verirken; onların hayat felsefelerini, düşünce yapılarını, topluma bakışlarını en ince ayrıntısına kadar verdiğini görürüz.

Peygamberin, yaşadığı dönemi ve İslam’ın yayılışını anlatırken; Biset, Davet, Hicret, Nüsret diye dört bölüme ayırarak, yazmıştır. Peygamberin yaşayış biçimi, dürüstlüğü ve İslam dinini yaymak için verdiği mücadele, karşılaştığı zorluklara ne şekilde göğüs gereceğini Allah’ın melek vasıtasıyla anlatımı takdire şayan bölümlerindendir.

Cavid, Hira mağarasında, İslam dinine atılan ilk adımı, hz. Muhammed’in melekle konuşmasını ve peygamberin korkuyla iç geçirmesini yine kendi üslubuyla kaleme almıştır. Hira mağarasında, hz.

181

Muhammed’e nazil olan ilk ayet, Kuran’ın “Alak” süresindedir.

Biset’in ilk yıllarında, hz. Muhammed, bazı ülkelerin padişahlarına mektup yazarak, İslam dininin evrensel bir din olduğunu anlatarak, dine davet etmiştir. Örnek verecek olursak; İran şahı Husrev Perviz’e, Roma İmparatoru Hirakle’e, Mısır hükümdarı Mukavkıs’a mektup göndermiştir. İran ile Mısır İslam dinine sıcak bakıp kabul ederken, Roma İmparatoru o sıcaklığı göstermemiştir. Bugünde aynı durumla karşı karşıyayız. Bizans’ın torunları da ataları gibi hıristiyanlığı seçmiştir.

H.Cavid, tarihi şahsiyet olan hz. Muhammed’i ve İslam dininin yayılışını şiirsel olarak tiyatro formatıyla verir. Cavid, burada anlatmak istediği duyguyu doğrudan ve açık olarak yansıtır. Fazla söz kalabalığına gerek duymadan, diyaloglar anlatmak istediği mesajı verir.

Eserlerinde, anlatılan olaylar, insanlığı yakından ilgilendirdiği gibi herkesin bilmesi, öğrenmesi gerekenlerdir. Bugün dinini, tarihini bilmeyen, yarın yanlış yola sapar. Yada başka milletlerin kölesi olur.

Dahası oynak düşünceyle hareket ederek, atasını tanımaz. Bu tanımama bir milletin yok olmasıyla eş değerdedir.

Sevgiyle yoğrulan hayatlarda, üzüntü keder yoktur.

Ruh ve beden aşk için çırpınır. İlahi aşkla çırpınan yüreklerde, sevgi bambaşka bir biçimde yorumlanır.

H.Cavid, “Şeyh Senan” da, ilahi aşk için yanıp tutuşan Senan’la Humar’ı anlatır. Ancak iki aşk arasında gidip gelen düşünceler vardır. Senan için Humar rüyasında gördüğü bir melektir. Humar, manastıra kendisini adayan bir bakiredir. Dünyevi hayatını bitirmiştir. Senan’da dünyevi hayatını bir kenara atıp, kendini Allah yoluna adamıştır.

182

Senan ile Humar arasında nasıl bir aşk var? Senan, kendisini İslam dinine adayan insanlara yardım eden bir şeyhdir. Kadınları, hayatından silip atmıştır. Onun için hayat, sadece dine hizmet etmekle alakalıdır. Şeyh Senan’ı seven Müslüman kadın Zehra’da Senan’a hiçbir şekilde yakın olamaz. Senan kadınlardan öyle nefret eder ki, “felaketler hep kadınların yüzünden gelir.

Kadınlar doğup, doğurmasaydı…”

Humar, Musevi bir kızdır. Aynı zamanda Şeyh Senan’ın gözünde bir melek! Melekle insan arasında nasıl bir aşk varsa, insanla Allah arasında da, öyle bir aşk vardır. Şeyh Senan Humar’ı görene dek, İslam dinine hizmeti görev bilir. Ne var ki, Tiflis’de Humar’ı görür. Dünyevi olduğuna inanmaz ancak İslam dininin gereklerini unutur. Haç takar, şarap içer. Uyumaz, yemez. Humar’la da, bir ilişkiye girmez. Kainatı düşünür. Yıldızları, Ay’ı, Güneş’i merak eder.

Cavid, iki aşk derinliğini anlatırken, bizleri daha da derin düşünmeye sevk eder. İnsan-melek, Allah insan, insan - insan!

Tarih boyunca, süre gelen savaşların, her daim bir galibi bir mağlubu olmuştur. İşte! Cavid’de, bu savaşların baş mimarlarına eserlerinde yer vermiştir.

Her eser, belli başına ayrı bir konu, ayrı bir dram, ayrı bir tattır. Tarihte yaşanan her olay mutlaka iki yada daha fazla görüşle açıklanır. Ancak Hüseyin Cavid’in tarihi şahsiyetlerinde açıklanacak bir başka görüş yoktur. Karakterleri tarihin içinden çıkartarak, edebiyatın tiyatro dalına yerleştirirken, yine o ince ayrıntıyı gözden kaçırmaz.

Saray yaşantısı; kimine göre lüks, kimine göre de zindan gibidir. Mutluluğun rüzgarı saray koridorlarına yansımaz. Sadece padişahın görkemli görüntüsü ve yüksek sesi duvarlarda yankı bulur. Cavid’de, bunları ayrı ayrı gözden geçirerek, işlemiştir. Saray 183

hayatından savaş meydanlarına kadar uzanan çizgi üzerinde, nasıl durulacağını, ne şekilde davranılacağını, “Siyavuş” eserinde rahatlıkla görülür. Turanlı bir anneyle, İranlı bir babanın çocuğu olarak dünyaya gelen Siyavuş’un tarih önünde yaşadığı sıkıntıların her birinde taht cazibesi göze çarpar.

Siyavuş, iki ülke arasında esen rüzgarları durduramadığı gibi taht, taç arasında ikili oynadığı düşüncesiyle dayısı tarafından öldürülür. Burada, Siyavuş istemediği halde saray içine getirilir. Onlara göre farklı yetiştirildiğini anlatsa da, hayatının sonlandırılmasına engel olamaz.

Cavid, bir kez daha tarihi şahsiyetlerin, taç uğruna hayatlarını kaybettiklerini dile getirmiştir. İşin ilginç yanı Siyavuş’un taç da gözü olmamasına rağmen böyle bir akıbete uğraması yine yaşam tarzıyla alakalıydı.

Ortaya iki ayrı görüş hakimdir. Birincisinde; Siyavuş’un dürüstlüğü taç tahta önem vermemesidir. İkincisi ; iyi bir komutanın acımasız ve iki yüzlü olmasıdır.

Cavid, 1932 yılında kaleme aldığı “Siyavuş” eserini ikiye ayırarak, manzum bölümüne “Siyavuş”, Mansur bölümüne “Sudabe” adını vermiştir.

Sudabe, Siyavuş’un babası Keykavus’un haremi olmasına rağmen Siyavuş’a gönül vermiştir. Siyavuş, hiçbir şekilde Sudabe’nin aşkına karşılık vermez. Ancak insanların çirkin yüzü burada karşımıza çıkmıştır. İnsanlar, düşünmeden hareket etmeyi kendilerinde ayrıcalık olarak görmektedir. Yanlış hareketleri marifet sayacak kadar ileriye taşınması, değer yargılarını da, hiçe saymaktadır. Toplum, her defasında yeni adetler öne sürerek, geçmişin izlerini yok etmeye çalışması da, gelinen noktanın hangi boyutlarda olduğunu göstermektedir. Toplumun kabul edeceği anane vardır, kabul edemeyeceği anane vardır! Her 184

defasında görüş beyan edilmesi, var olan gerçeklerin inkar edilerek, yerine oturtulması demek değildir.

H.Cavid, bu anlamda gerçeklerin yüze çıkmasını farklı bir görüşle değil, olduğu gibi yansıtılmasını yeğledi.

Tarihe mal olmuş şahsiyetlerde göze çarpan en büyük özellik, toprak kavgasıdır. Buna hükümdarlar, en güzel örnek teşkil eder. Her hükümdarlık toprağını büyütmek için mücadele verirken, taht hesabı da, yapmaktadır. Toprak uğruna ne insanlar can verdi, taht uğruna da ne kardeşler katledildi.

“Topal Teymur” eseri, iki Türk komutanının karşı karşıya gelmesiyle de, tarihe geçmiştir. Cavid, 1915 yılında kaleme aldığı bu eserinde hem savaşın iç yüzünü hem de, saltanatı elde tutmak için altın kuralları ortaya koymuştur.

Timur, Kafkasya Türklerinden bir hükümdar, Yıldırım Beyazıd, Osmanlı İmparatorluğunun hükümdarı! İki türk komutanı taktik savaşıyla meydanlarda “bende varım” demesiyle başlayan gerginlik savaşmalarına kadar uzar.

Timur, barış elçisi göndermesine rağmen savaşın kaçınılmaz yüzüyle karşı karşıya gelir. Timur’un asıl isteği savaşmak değildir. Ancak Beyazıd’ın tavrı Timur’u savaşmaya zorlayacak kadar sinir bozucudur. İki türk komutanının savaşması, türk tarihine leke olarak da geçmiştir. Bunu kabullenmek zor olsa da, bu gerçek böyledir. Değişmesi de mümkün değildir.

Cavid’de iki türk komutanının savaş sürecini hızlandıran konuları ele alırken, gerçeklerin boyutlarını değiştirmemeye özen göstermesi, tarihe ne denli sadık kaldığını gösteren en büyük özelliklerinden biridir.

Hükümdarların ortak bir özelliği de, şairlere değer vermesiydi. Timur’un yanından ayırmadığı şair Kirmani, Yıldırım Beyazıd’ın esir düşmesinden sonra; “Muhabbet! Muhabbet!.. Evet, bütün beşeriyeti 185

kurtaracak yalnız muhabbettir. Muhabbetle çırpınan bir çoban kalbi, kin ve düşmanlık püsküren bir sultan kafasından daha şereflidir. Eğer dünyanın şanlı çarpışmaları, kanlı vuruşmaları neticede bir muhabbet normal bir muhabbet doğurmayacaksa… Bütün hayata, bütün kainata lanet olsun.”

Timur, Yıldırım’ı esir alınca, kılına zarar vermemek için hoş tutar. Yıldırım Beyazıd’a uzattığı mektubun satırlarını çoktan unuttuğunu söyleyerek, rahat olmasını ister. Ancak Yıldırım Beyazıd, rahat değildir.

Timur, “hiç merak etme Hakanım! Sen kör bir aptal, bende deli bir topal. Dünyanın hükmü olsaydı bize kalmazdı.”

Bu sözlerde, insanlığın gereksiz yere kan döktüğüne şahit olunduğu kadar anlamsız savaşların kime fayda, getirdiğini şair bir kez daha sorar. Kainatın içerisinde dolaşanların aslında birer gölge olup, boş yalancı işlerle zaman geçirildiğini anlamamak, zor olmasa gerek. Bir kare teşkil edildiği düşünülse de, o kareye gelene kadar yaşantının içerisinde var olan değerler önem taşır.

Savaşların en büyük gerekçesi, toprak olduğuna göre ölüm anında hangi hükümdar, ne kadar toprak mezarına götürmüştür? Seksen, doksan yıllık bir dünya yolculuğunda, bu kadar eziyet ve işkenceye sanrım gerek yoktur. Cavid’de tüm bunları göz önünde bulundurarak, insanlığın sevgiyle yoğrulmasını muhabbetle dolaşmasını istemiştir.

H.Cavid, tarihi şahsiyetlerin dünyasında dolaşmayı ilke edinen bir şairdi. 1935 yılında yazdığı İran şairi Ömer Hayyam’ın hayatını motif motif işlemiştir. Şairin hayatını bir şairin kaleminden okuyup anlamak ve duygularıyla birleşmek sanatın en doruk noktası sayılabilir. Merdivene benzeyen hayat basamaklarını çıkarken, Hayyam’ın hangi düşüncelerle yoğrulup 186

olgunlaştığını yine Cavid’in usta kaleminden öğreniyoruz. Hayatın dolambaçlı yollarından geçip, ayakta kalmak zordur.

Din, ayrı bir vicdan muhakemesidir. İçki içmek de, vicda-nın diğer muhakemesidir. Adam öldürmek, din de caiz de-ğildir. Şimdi burada Ömer Hayyam’ın hayatındaki, kesitleri birlikte inceleyeceğiz.

Hangi hayatın, hangi kademesinde değeri vardır, yada yoktur. Kişisel çıkarlar her daim ön planda tutulduğundan var olan hayatlar söndürülerek, yok edilmektedir. Ömer Hayyam, şarapla Kuran’ı aynı ölçülerde tutsa da, her ikisinin de farklı olduğunu gayet iyi bilmektedir.

Hayyam iki arkadaşı Hasan Sabbah, Hace Nizam’la son gecelerinde ant içerler. Kim daha yüksek mevkiye gelirse, diğerine yardım edecek.

Selçuklu devletinin hakanı Alparslan’a vezir olan Hace Nizam verdiği sözü unutmamıştır. Pejmurde arkadaşı Ömer Hayyam ile Hasan Sabbah’ı arzularını yerine getirirken, hayatını nasıl bir tehlikeye attığının farkında değildir. Ömer Hayyam, rasathanesini kurarak, öğrenci yetiştirmeye başlamıştır.

Alparslan bir isyancı tarafından öldürülünce yerine oğlu Melikşah geçmiştir. Hasan Sabbah, istediği vezirlik makamında oturmuştur.

Hayyam’ın ilham kaynağı Sevda’yla, hayatın güzelliklerinden istediği gibi istifade ederek, bu güzellikleri arkadaşlarıyla da paylaşır. Ancak müftü, Hayyam’ın yoldan çıktığını düşünmektedir. Gördüğü yerde nasihatte bulunmayı ihmal etmez. Ömer Hayyam, müftüyü şu şekilde kınar: “hazreti müftü, biz size nispetle? hem ayığız, hem neşesiz. biz bade içeriz, siz insan kanı, anlat, hangimiz, daha çok vahşiyiz?”

187

Hayyam, kendi görüş ve düşünce içerisinde ki, bir hayatı ebediyete kadar gideceğini savunması, yine bazı din tacirleri, tarafından yanlış algılanmaktadır.

Edebiyatın güzel bahçesinde dolaşmayı tercih eden Hayyam kainatında siyah örtü üzerine işlenen yıldızları, dengeli biçimde dolaşan gezegenleri merak etmektedir. Hayatını bu uğurda bitirme arzusunu da, taşımaktadır.

Sabbah, tam tersine insan hayatlarını söndürmekte kararlıdır. Fırsatını bulduğunda Sevda’yı zehirler. Ardından Hace Nizam’ı yok eder. Sabbah’ın kinle dolması, en yakın arkadaşını öldürecek kadar gözünün dönmesi yine insanlığın doyumsuzluğundan kaynaklanmaktadır.

Yapılan yardımın karşılığı ölümle sonuçlanması, kafalarda soru işareti bırakırken, yapılan iyiliğin karşılığı da, her zaman kötülüktür. Sözünü de, hatırlatır.

Cavid, burada da, tarihe mal olan şahsiyetlerin iç yüzünü aktarmaya çalışmıştır. Özümlenen hayatın içerisinde karşımıza çıkan Hayyam’ın, varmak istediği noktaya vardığını söylemek yanlış olmaz. Etrafındaki öğrencileri, bunu daha iyi açıklar.

Bugün bile din kullanılmaktadır! Din üzerinden siyaset yapanlar, yok değil. İçkiyi haram sayanlar, adam öldürmeyi, haram yemeyi günah saymamaktadır. Geldiğimiz nokta menfaat ve çıkarı göstermektedir. Dini her ortama alet edenlerin iç yüzünü yine Hayyam dramından halife Muktebillah ile halka dini vaazlar verdikten sonra kadınlarla havuz kenarında yalancı cennetinde eğlendiğini görmekteyiz.

Fikir, edebiyat adamı H.Cavid, dünya meselelerini kaleme alırken, insan hayatlarıyla birlikte yoğurarak, her bireyin bilmesi gereken meseleler olduğuna bir kez daha vurgu yapmıştır. İnsanlığın hangi boyutlarda seyir ettiğini, intikamın, nefretin, sevginin adresini ayrı 188

ayrı arayıp bulduktan sonra sorgulamıştır. Bu sorgulama günümüze kadar gelmeyi başarmıştır.

Cavid, eserlerinde gerçekçiliğe yer verdiği kadar sevgi ve muhabbeti el üstünde tutmayı ön görmüştür.

Kaleminin ucundan dökülen sözcüklerin manasını sadece kendisine değil, toplumun her karesinde yaşayanlara sormuştur.

Bilinen hayatlarda bilinmeyenlere, bilinmeyen hayatlarda da bilinmeyenleri öğrenmeye çalışmıştır. Sadece insan hayatını değil, kainatın sırlarını da ele alarak derinliklere inmiştir.

Beşeriyetin bulanık düşüncelerle, mahvolması, düşünen beyinler için yıpratıcı olduğu kadar dayanılmaz bir acıdır. Bugün bile beşeriyetin geldiği nokta, iç açıcı değildir. Her yanda kan ve nefret var. Ülke liderleri, kan ve nefretin tohumlarını beslemektedir. Toprak kavgası geçmişten gelen sorun olduğundan bugün dahi tartışması gündemdedir.

Bir zamanların Sovyetler Birliği’nin hapsettiği ülkeler bugün bağımsızlıklarıyla yaşamaktadır. Ancak ABD, Büyük Ortadoğu Projesini hayata geçirmenin hesabını yaparken, gözünde hiçbir ülkenin manevi değeri yoktur.

Bu bağlamda H.Cavid gibi fikir adamlarının görüşlerine daha çok ihtiyaç vardır. Cavid, meselelere yaklaşırken, kalemini keskin kullanmayı yeğlediği kadar düşüncelerini olduğu gibi yansıtmayı uygun görmüştür.

Her akıl sahibi, Cavid’in anlatmak, varmak istediği noktayı görür. İhanetin ne demek olduğunu, şehvetin uğursuzluğunu, anlatırken düşüncelerin içerisinde yoğrulan bir çok düşüncenin de, ortaya çıkmasını istemiştir. Dünyada kan dökenler, taht hırsı ve din kisveciliği yapanlardır. Cavid’in eserlerinde bunlara rastlamak mümkündür. Eserlerinde sadece gerçekçilik 189

hakimdir. Dahası her insanın yaşam hakkı olmasıyla birlikte sevgiyle daha da yüceleceğini benimsemiştir. İhanetin, toplumları ne şekilde bitireceğini, iyi görüp analiz etmiştir.

H.Cavid, tertemiz bir toplum hayal ederek, hayallerinde olması gereken toplum ve şahsiyetleri anlatmıştır. Özümlediği düşünceler arasında sevginin mutlak suretle her yerde yer almasıdır. Adaletli bir iktidarın, toplumu yükselteceğine inandığından var olan değerlerin millete verilmesinde çekincede kalınmamasını istemiştir.

Cavid’in içindeki sevgi dünyaya yetecek kadar büyük ve yüceydi. O sevgi de olanların dünyayı ateşe sürüklemesi olanaksızdır. Ne yazık ki, sevgisiz ve muhabbetsiz bir dünyada yaşıyoruz. Bu yüzden yaşam kalitesi her geçen gün düşmektedir. Her nerede olursak olalım, sevginin muhabbetinden uzak olmayalım. Sevginin kucağında; yaşayalım, yaşatalım!

190

TÜRKİYƏ Fatih ERBAY

1978 yılında Balıkesir ili Bandırma ilçesinde doğdu. 1995 yılında girdiği Trakya Üniversitesini 1999 yılında tamamladı. 1999 yılında Selçuk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesine Yeni Türk Dili Araştırma Görevlisi olarak atandı. Yüksek Lisans öğrenimini 2003 yılında "Muhammed bin Ahmedü'z-Zahid'e ait çağatayca bir fıkıh kitabı" adlı tezle tamamladı.

HALID SAID HOCAYEVin, “YENI ELIFBA YOLLARINDA ESKI DUYGU VE HATIRALARIM” (Ankara 2006, TDK yayinlari (hazırlayanlar: M.Toker ve U.Deniz Aşçi) KITABI HAKKINDA Türklerin alfabelerle yaptıkları yolculuklar hep uzun soluklu olmuştur. Göktürk alfabesinden bu yana türkler, birçok alfabe kullanmıştır. Ancak Türk Cumhuriyetlerinde belki de hiçbir zaman Latin harflerini kabullenmede yaşanıldığı kadar sıkıntı çekilmemiştir. Önce Osmanlı Devleti içerisinde başlayan ve başarılı olamayan Latin alfabesine geçiş meselesi, Atatürk ve Türk aydınının da öncelikli konuları arasına girmiştir. Aslında cumhuriyetin başlarında alfabe devrimi konusunda Ankara’nın yaşadığı sıkıntıları aslında o sıralarda tüm Türk coğrafyası ve Türk aydını yaşıyordu. Yeni Türkiye Cumhuriyetinde yaşanılan sıkıntıları neredeyse hepimiz biliyoruz. Fakat o dönemde Türk coğrafyasında alfabe değişikliği ile ilgili yaşanılan olaylar ve bu olayların kahramanları, Türkiye’de tam olarak bilinmemektedir.

Halid Said Hocayev, 1937’de Rusya’da komünist rejimin yaptığı aydın kıyımında öldürülen yüzlerce Türk 191

aydından biridir. Karşı devrimci ve pantürkist faaliyetlerle vatan hainliği ve halk düşmanlığı yaptığı gerekçesi ile kurşuna dizilerek öldürülen Hocayev aslen bir özbek türküdür. Ancak ömrünün büyük bir bölümünü geçirdiği Azerbaycan’da bile baskılar sonucu bugüne kadar tanınamamıştır (Toker, 1996: 409, 412).

Halid Said Hocayev’den Türkiye’de ilk bahseden Besim Atalay’dır. Divanü Lügati’t-Türk Tercümesi’nin giriş kısmında Rusya’da Divanü Lügati’t-Türk’ün tercümesi için altı kişilik bir heyet oluşturulduğunu, bu heyetin başında da Halid Said Hocayev olduğunu belirtmektedir (Atalay, 1985: XXXI). Türkiye’de Hocayev’den bahseden bir diğer bilim adamı Timur Kocaoğlu’dur.(1) Timur Kocaoğlu bu çalışmalarında Halid Said’in bir başka eseri Türk Lehçelerinin Karşılaştırmalı Grameri adlı eserini incelemiştir (Toker, 1996: 409). Halid Said Hocayev ile ilgili yapılan bir başka yayın Mustafa Toker’e aittir. Toker çalışmasında, Halid Said’in hayatından geniş bir şekilde bahsettikten sonra, onun Yeni Elifba Yollarında Eski Hatıra ve Duygularım adlı eserini dikkatli bir şekilde incelemiştir (Toker, 1996).

Halid Said Hocayev, Azerbaycan’da Latin alfabesine geçilmesi konusunda çalışan ilk bilim adamlarından biridir. Latin alfabesine geçilmesi için kurulan Yeni Elifba Komitesi’nde de yer alan Hocayev burada da aktif bir rol oy-namış ve 7 Eylül 1924’ten 10 Ekim 1924’e kadar tüm Türkistan’ı dolaşarak yaptığı geziyi ve I. Türkoloji Kurultayı’nın sonuçlarını Yeni Elifba Yollarında Eski Hatıra ve Duygularım adlı eserinde kaleme almıştır. “Yeni Elifba Yollarında Eski Hatıra ve Duygularım”, 1926 yılında yapılan I. Türkoloji Kurultayını merkez alarak bu kurultayın öncesi ve sonrasında Türk aydınının yaşadıklarını, yine bir Türk 192

aydını olan Halid Said Hocayev’in penceresinden bize sunmaktadır.

Hocayev, eserinin yalnız Latin alfabesine geçişte yapılan görüşmelerin bir tutanağı olarak kalmaması için eserini tasvirlerle süsleyerek akıcı bir üslupla yazmıştır. Gezdiği yerler hakkında bilgiler vererek bu yerlerin tasvirini yapmış ve okuyucuyu da bu coğrafyanın içine çekmeyi başarmıştır. Bu bakımdan Halid Said’in eseri tarihî bakımdan zengin olduğu kadar edebî değere de sahiptir. Eserdeki birçok cümle, onun edebî yönden de ne kadar güçlü olduğunu göstermektedir: “5-6 km ilerledikten sonra hava birdenbire değişti.

Serin bir rüzgâr yüzlerimizi okşadı. Tanıdık bir koku denize yaklaştığımızı haber veriyordu. Çok zaman geçmemişti ki uzaklarda baygınca yatan mavi denizin dalgaları görülmeye başladı. Kızgın güneşin keskin ışıkları altında kamaşan yorgun gözlerimiz derin bir rahatlık duyar gibi oldu. Taa engin noktalarda kanatlarını açan yelkenli gemiler ağır ağır gidiyorlardı. Ürkek sığırcıklar, zümrüt renkli deniz üzerinde siyah beyaz nakışlar çiziyordu. Ufuklarda birleşen deniz ile gökyüzü aynı renkteydi...” (Toker-Aşçı, 2006: 26-27).

Hocayev’in eserinde yer alan diyaloglar da dikkat çekicidir. Halid Said’in Türkmenistan’da rastladığı Annageldi dede ile sohbeti, okuyucuda hem tatlı bir gülümseme bırakmakta hem de Türkmen boyları ile ilgili eşsiz bilgiler vermektedir. Bu sohbetin bir bölümü şu şekildedir: - Önce, adın nedir?

- Adım Annageldi.

- Anlamı ne bu ismin?

- Bunun anlamı... dedikten sonra adının anlamını açıklamaya başladı. Ben dünyaya Anna (Cuma) günü gelmişim. Bu sebeple adımı, “Annageldi” koymuşlar.

193

- Güzel, dedim. Şimdi söyle bakalım nerelisin ve nesin?

- Ben Mervliyim ve Tekeyim.

- Güzel, Türkmen değil misin?

- Türkmenim, Teke Türkmeniyim.

- Başka ne Türkmeni var? ...

- Bak, dedi. Türkmenler, “Teke” bir, “Sarık” iki, “Salar” üç, “Yumut” dört, “Köklan” beş, “İğdir” altı, “Abdal” yedi, “Uğurçalı” sekiz, “Ata” dokuz, “Arabacı” on.

- Burada bana bakarak: - “İşitiyor musun?” dedi.

- Evet, evet, işitiyorum, bu kadar mı? dedim.

Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları Volume 2/3 Summer 2007 Fatih Erbay 252 İhtiyar sol eliyle tesbihini sıkı sıkı tutmuş, sağ işaret parmağını kaşları arasına dikerek, “Dur daha var.” diyerek saymaya başladı: - “Elili” on bir, “Nuhurlu” on iki, “Morçalı” on üç, “Anavlı” on dört, “Mıhınlı” on beş....

Mustafa Toker ve Ufuk Deniz Aşçı’nın yayıma hazırladıkları “Halid Said Hocayev-Yeni Elifba Yollarında Eski Duygu ve Hatıralarım” adlı eseri altı ana bölüme ayırmak mümkündür. Bunlardan ilki, çalışmanın giriş kısmı özelliği taşıyan Halid Said Hocayev’in hayatı ve eserlerinin anlatıldığı ve eserin aslında bulunan Bakü Üniversitesi Profesörlerinden Aziz Gubaydullin’in takdim yazısının olduğu bölümdür.

Bu kısmı Bakû-Kırım-Moskova adlı, eserin birinci bölümü takip eder. Bu bölümde Halid Said’in, tüm Türk coğrafyasında aynı alfabenin kullanılması için Bakû, Kırım ve Moskova üçgeninde yaptığı yolculuklar, bu yolculuklar sırasında karşılaştığı olay ve kişiler, bir gezi yazısı havasında yazılmış ve Rostov, Akmescit, 194

Bahçesaray, Sivastopol gibi yerlerde yaptıkları konuşmalar nakletmiştir. Alfabe konusunda Kırım’da kurulan komisyon ve bu komisyonların aldığı kararlara değinilmiş; bu hususta aşamalı olarak Latin harflerine geçilmesi için zemin hazırlanması gibi ortak alınan kararlarla Moskova yollarına düşülmüştür. Halid Said eserinin bu kısmında, gezdiği Türk coğrafyasında yaşayan rum, rus, alman ve türkler hakkında istatistikî bilgiler de vermiştir. Ancak burada dikkat çeken husus Kırım’da yaşayan türklerin tatar türkü olduğunu ifade etmek için türk kelimesinin yanına parantez içerisinde tatar yazmıştır. Halid Said’in bu tercihi bile bize türk kavramını dar, sıkışık ve kısır bir şekilde değil; geniş ve tam anlamıyla anladığını göstermektedir.

Halid Said, eserinin ikinci kısmı olan MoskovaTürkistan bölümünde, Kırım’dan ayrılarak Moskova ve Türkistan topraklarında yaptığı yolculukları anlatır.

Burada katıldığı toplantılardan bahseder. Türkistan’ı coğrafyası, tarihi, kültürel hayatı, eğitim ve öğretimine kadar ayrıntılı olarak ele alır. Taşkent’te verilen eğitim ve öğretime geniş yer ayıran Halid Said, eski eğitimin Farsçaya dayalı olarak yapılmasını, 1906’dan sonra yeni açılan Usul-i Cedid okullarının da tutucu din adamlarının tecavüzü ile çar hükümetinin baskısı altında kalmasını eleştirir ve Usul-i Cedid okullarında okutulan “Bîdad” ve “Evvel-i İlm” gibi kitapları bir eğitimci gözüyle hatalı bulur. …Artık 1926 yılının Şubat ayına gelinmiş ve bütün Türk ülkelerinden davet edilen temsilciler ile Avrupa ve Asya’nın en meşhur Türkologları Bakü’ye gelmiştir.

Eserde yapılan tartışmalar ve kabul edilen hususlar anlatıldıktan sonra Halid Said’in Türkmenistan’a gezisi başlar. Bu kısımda Aşgabat ve Semerkant’ta yeni alfabe konusunda yapılan görüşmeler ve alınan sonuçlar tek tek anlatılır. Halid Said yine bu bölümde 195

de gezdiği yerlerin tarihi, coğrafyası ve demografik yapısından bahsetmektedir.

Son Söz bölümünde Türkistan’da kullanılan alfabelere değinilmiş ve Orhun, Uygur, Arap alfabeleri hakkında alfabelerin kullanılış zamanları ile ilgili ayrıntılı bilgi verildikten sonra bu alfabeler birbirleriyle karşılaştırılmıştır. Çalışmanın son bölümüne Mustafa Toker ve Ufuk Deniz Aşçı tarafından Kişi ve Yer Adları Dizini eklenmiştir. Böylece çalışma daha kolay yararlanılır hâle getirilmiştir. Çalışmanın kapak kısmında eserin ismi “Yeni Elifba Yollarında Eski Duygu ve Hatıralarım” iken, iç kapakta “Yeni Elifba Yollarında Eski Hatıra ve Duygularım” şeklindedir. Çalışmanın içinde Halid Said’in eserinin ismi de iç kapaktaki gibi “Yeni Elifba Yollarında Eski Hetire ve Duygularım” şeklinde olması, eser isminin kapağa yanlış yazıldığını göstermektedir.

Dikkatsizlikten kaynaklanan bu hatanın sonraki baskılarda düzeltilmesi gerekmektedir. Halid Said Hocayev’in 1929 yılında Bakü’de basılan “Yeni Elifba Yollarında Eski Hetire ve Duygularım” adlı eserini büyük bir emekle yayıma hazırlayan Mustafa Toker ve Ufuk Deniz Aşçı’ya teşekkür ederiz.

Kaynaklar: 1 Kocaoğlu’nun Halid Said Hocayev ile ilgili yayımladığı eserler şunlardır: Kocaoğlu, Timur (1985), “Türkolojide Eserler II: Türkistanlı Dilci Halid Said’in Türk Lehçelerinin Karşılaştırmalı Grameri”, Türk Kültürü, 266: 28-38; Kocaoğlu, Timur (1986), “Azeri Bilgini Halid Said’in Türk Lehçelerinin Karşılaştırmalı Grameri”, Tarih İncelemeleri Dergisi, 2: 349-359.

196

Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları Volume 2/3 Summer 2007 Halid Said Hocayev’in “Yeni Elifba Yollarında Eski Duygu ve Hatıralarım” Adlı Eseri 251 Atalay, Besim (1985), Divanü Lügati’t-Türk Tercümesi, C. I, Ankara.

Hocayev, Halid Said (2006); Yeni Elifba Yollarında Eski Duygu ve Hatıralarım, (Haz. Mustafa TOKER-Ufuk Deniz Aşçı), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.

Timur Kocaoğlu (1985), “Türkolojide Eserler II: Türkistanlı Dilci Halid Said’in Türk Lehçelerinin Karşılaştırmalı Grameri”, Türk Kültürü, 266: 28-38.

Timur Kocaoğlu (1986), “Azeri Bilgini Halid Said’in Türk Lehçelerinin Karşılaştırmalı Grameri”, Tarih İncelemeleri Dergisi, 2: 349-359.

Toker, Mustafa (1996), "Halid Said Hocayev ve Yeni Elifba Yollarında Eski Hatıra ve Duygularım Adlı Eseri", Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 2: 409–418.

Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları Volume 2/3 Summer 2007

197

TÜRKİYƏ Dr. Yakup DƏLIÖMƏROĞLU Avrasya Yazarlar Birliyinin Genelbaşqanı QAZAXLARIN İSTİQLAL ARZUSU Qazax tarixini bilməyənlər bu qardaşlarımızın rus hakimiyyətini qəbul edəndən sonra sadiq təbəə olaraq Çar Rusiyasına və sovetlərə vətəndaşlıq etdiklərini zənn edə bilərlər. Halbuki əslində həqiqət heç də belə deyil və Türkistanı anlamaq üçün ümumi durumu bilmək çox vacibdir.

Qazax türklərinin istiqlal hərəkatı Ebulhayır Xanın Rusiyanın himayəsini qəbul etməsindən (1731) sonra başlayır və davam edir. Qazaxlar rus imperializminə ilk etirazlarını məşhur Puqaçov üsyanına köməklik edərək göstərdilər. Gənclər rus qalalarına basqınlar təşkil etdi.

Tatar, çuvaş, başqırd və kalmıkların da qatıldığı bu üsyana qazaxlar 1773-cü ildə dəstək verdilər. Rusların Xəzər ətrafındakı qazax torpaqlarını xüsusi mülkiyyət adı altında xalqın əlindən almağa başlamaları və qalalar inşa etmələri üsyanın güclənməsini təmin edirdi. Dosqali və Şergazi Sultanların liderliyi altında hərəkat 1775-ci ilə qədər davam etdi. Təəssüf ki, bu hərəkat nəticəsiz qaldı və tarixə qazaxların ilk istiqlal mübarizəsi olaraq yazıldı.

Puqaçov üsyanının yatızdırılmasından on il ötəndən sonra savaşlarda böyük xidmət göstərmiş və xalq içində geniş şöhrət qazanmış Sırım Datoğlunun liderliyi ilə istiqlal hərəkatı başladı. 1785-ci ildə başlayan bu hərəkat qısa müddət ərzində 6000 əsgərə sahib oldu.

Bir il ərzində o, Rusiyaya bağlı olan Nurqali Xanın nüfuzunu yetərincə zəiflətdi. İstiqlal mücahidləri gah rus qalalarına basqınlar edir, gah da ruslarla işbirliyi edən bəyləri öldürürdülər.

198

Çar Yekaterina 1790-cı ildə fərman verib Nurqali xanın əvəzinə Erali Sultanı xan təyin etdi. 4 il xanlıq edən Erali da Datoğlu hərəkatının qarşısını ala bilmədi və 1794-cü ildə öldü. Onun yerinə ruslar Esim adlı bir şəxsi taxta çıxartdılar. Esim var gücüylə Datoğlunun üzərinə hücuma keçdi, lakin nəticə əldə edə bilmədi.

1796-cı ildə bütün Qazaxıstanı bürüyən qıtlığı xalq “xanın uğursuzluğuna yozdu” və malikanəsinə hücum edib onu öldürdülər.

Sırım Datoğlu hərəkatının on ikinci ilində ruslar hərbi güclə üsyanı yatıra bilməyəcəklərini anlayıb hiyləyə əl atdılar. Qazax adətincə xan boy bəylərinin qurultayında seçilirdi. Bu qurultaya qazaxlar, “xan seçmə qurultayı” deyərdilər. Rusiya satın aldığı boy bəylərinin üstünlük təşkil etdiyi bir xan qurultayı çağırdı. Qurultaya Sırım Datoğlu da dəvət edildi. Adətə uyğun olaraq bu qurultayda iştirak edən Datoğlunu mübarizəni dayandırmağa inandırdılar. Beləliklə, 12 il sonra 1797-ci ilin avqustunda bu istiqlal hərəkatı də dayandırılmış oldu. Qurultaydan 5 il sonra 1802-ci ildə Xivədən dönərkən vəfat edən Datoğlunun qəbri, xalq tərəfindən ziyarətgaha çevrildi. İnsanlar xalqın övliya dərəcəsinə yüksəltdiyi bu istiqlal qəhrəmanının qəbrinin şəfa verdiyinə inanırdılar.

Datoğlu hərəkatından sonra qazaxlar, bu dəfə də İsatayın liderliyi ilə yeni bir mübarizəyə başladılar.

1835-38-ci illərdə, üç il davam edən hərəkat sürətlə yayıldı. İstiqlal mücahidləri 15 oktyabr 1836-cı ildə Terek şəhərini rusların əlindən alaraq paytaxt elan etdilər. Buradan müqəvva xanın mərkəzinə hərəkət etdilər. Məqsədləri müqəvva xanı taxtından endirib müstəqil bir dövlət qurmaq idi. Xanın paytaxtı Jaskusta dörd kilometr qalmış Xan İsataydan müddət istədi.

Qardaş qanı tökülməməsi üçün buna razı olan İsatay rus qüvvələri tərəfindən aldadıldığını əvvəlcədən hiss 199

etməmişdi. Aldadıldığını anlayan İsatay Jamankuma tərəf çəkildi. Burada təkrar güc toplayan İsatay 1838ci ildə Ağbulaq ətrafında rus əsgərləri ilə qarşılaşdığı döyüşdə şəhid oldu. İsatayın əsgərləri Kenesarı Xanın liderliyi ilə başlayan hərəkata qoşuldular. Kenesarı Xan Orta Cüzün xanı Abılay Xanın nəvəsi idi və 1802-ci ildə dün-yaya göz açmışdı. Kenesarı hələ 35 yaşında ikən Aktav ətrafında rus qoşunlarıyla qarşılaşdığı döyüşdə rus ordusuna qalib gəldi və çoxlu miqdarda silahsursat ələ keçirdi.

26 aprel 1838-ci ildə Akmola qalasını mühasirəyə alan Kenesarı onu fəth etdi. Daha sonra Akmoladan Torqaya qədər olan bölgəni özünə tabe etdirərək cənuba tərəf yola çıxdı. Ruslarla işbirliyi edən boy bəylərini həbs etdi və cəzalandırdı. Cənubda Buxara Əmirliyi ilə dostcasına münasibətlər yaradan Kenesarı Çinlə də diplomatik münasibətlər qurdu. Kenesarı Xan özünü bütün qazaxların xanı elan etdi. Xalq arasındakı etibarı hər gün bir az da artırdı. Nizamlı ordu və kəşfiyyat təşkilatı da yaratmışdı. O, 1841-45-ci illərdə bütün Qazaxıstanı idarə edirdi. Ruslarla apardığı müharibələrdə yalnız qələbə çalırdı. 1844-cü ildə rusların böyük güclə hücum etdikləri zaman da Kenesarı Xan böyük bir zəfər qazandı. Bu müharibədən sonra xarici nüfuzu da yüksələn Kensarı xana Hivə xanı və Buxara Əmirlərindən də hərbi yardımlar gəlirdi, lakin Hokant xanı ilə problemlər hələ də həll edilməmişdi.

1845-ci il Hokant Xanına qarşı hərəkət edən Kenesarı rusların şimaldan, Baykal gölü səmtindən qəfil hücumuna məruz qaldı. Mühasirədən qırğızların köməyi ilə xilas ola biləcəyini düşünən Kensarı xan qardaş xalqa müraciət etdi. Halbuki ruslar bunu daha əvvəldən təxmin etdiklərindən qırğız bəylərini “Kenesarının özlərini Çinə bağlayacağı” yalanı ilə aldatdılar. Qırğızlardan dəstək almayan Kenesarı 200

ordusu ilə birlikdə rus hücumunun ortasında qaldı. Yüz nəfərlik güclə hücumu yaracağını bilsə də, o, bunu qəbul etməyərək əsgərləri ilə birlikdə şəhid oldu.

Kenesarı xandan sonra Qazaxıstan yenidən rusların tabeçiliyinə keçdi. Kenesarı xanın şəhid olmasından 5 il sonra Aral gölü ətrafında yeni bir hərəkat başladı. Eset Batırın liderliyi ilə olan bu hərəkat 1850-53-cü illəri əhatə etdi. Eset Batır xanlıq iddiasında deyildi. O, bölgə qazaxlarını Xivə Xanlığına tabe etdirərək vahid dövlət qurmaq istəyirdi. Sonrakı illərdə Oral və Torqay vilayətlərində 1869-cu ildə başlayan yeni mübarizənin liderliyini, böyük qəhrəman Sırım Datoğlunun nəvəsi Seyil etdi. Hərəkat 1873-cü ildə rus əsgərləri tərəfindən yatızdırıldı.

Daha sonrakı böyük istiqlal hərəkatı isə 1916-cı ildə başladı. Bu hərəkat bütün Orta Asiyaya yayılmışdı.

1916-cı ildə qazaxlar 80 min şəhid verdilər. Ancaq “Qazax qəzeti” ətrafında toplanan ziyalılar, xalqın bu hərəkatını zaman baxımından erkən hesab edirdilər.

1910-cu ildən etibarən “Qazax qəzeti” ətrafında toplanan Mustafa Çokay, Magjaan Cumabay, Ahmet Baytursun, Mir Jakıp Devlet, Alihan Bökeyhan kimi ziyalılar, xalqı istiqlal hərəkatına hazırlamağa çalışırdılar. Rusiyada siyasi nüfuzun zəifləməsi ilə zamanın gəldiyini düşünərək fəaliyyətə başladılar.

1917-ci ildə Orenburq şəhərində çağırdıqları “Qazax qurultayları” nəticəsində “Alaş Partiyası”nı yaratdılar.

Partiya qısa müddət sonra Alaş hökumətini formalaşdırdı və əsgər toplamağa başladı. Rusiyadakı qırmızılar və ağlar arasındakı mübarizədən istifadə edərək istiqlala doğru addımlayırdılar. Bir müddət sonra həm qırmızıların, həm də ağların düşməni halına gələn Alaş hərəkatı, bolşeviklərlə yaxınlaşmaq məcburiyyətində qaldı. Sonrakı illərdə bu hərəkatın üzvləri sistemli şəkildə sürgün və edamlarla şəhid edildilər. Bu 201

mövzuya yaxın olan ziyalılar Qazaxıstanın hazırkı müstəqilliyinin fikir təməllərinin o günlərdə atıldığı qənaətindədirlər.

Qazaxların istiqlal tarixinə 1930-31 illərdəki Sozak və Aday hərəkatlarını da əlavə etmək lazımdır. SSRI dönəmində baş verən bu hərəkatda Aday Boyu xan seçilərək müstəqillik elan etmişdi.

Kiçik üsyanlar və Dükci İşan Hərəkatı kimi Türkistanın başqa bölgələrində başlayan üsyanlara verilən dəstəkləri saymasaq, qazaxların istiqlal mübarizələri yeddi böyük hərəkat ətrafında cəmlənir. İstiqlal hərəkatlarında əldə edilən uğurların qorunmamağının səbəbləri arasında çox geniş əraziyə yayılan qazaxların bir yerə yığılmasındakı çətinlik mühüm yer tutur. Digər yandan, cüz adı verilən xalq qruplarının müxtəlif tarixlərdə müstəqilliklərini itirmələri istiqlal hərəkatlarına kiçik qrupların qatılmasına səbəb olurdu.

Hivə Xanlığı və Buxara Əmirliyinin qardaş qazax xalqının istiqlal mübarizəsini dəstəkləmələri ilə yanaşı, Hokant Xanlığına, şimalda ruslara qarşı aparılan mübarizələr, cənubdan zəiflətmələr də hərəkata maneçilik törədirdi.

Qazaxıstanın 1991-ci ildəki müstəqilliyinə qədər 8 dəfə istiqlal hərəkatına qoşulan Qazaxlar, ortalama hər 25 ildə bir tapdandılar. Demək olar ki, rus idarəçiliyinə daxil olduqdan sonra istiqlal hərəkatlarına qatılmamış, bu hərəkatların yandırdığı atəşi ürəyində duymayan qazax nəsli yoxdur. Bunu çox gözəl bilən ruslar, planlı şəkildə qazax əhalisini yox etməyə çalışdılar. XX əsrin əvvəlində Türkistanın sıx xalqı olan qazaxlar öldürüləöldürülə azaldılar. Bu qırğınlar bəzən savaşlarda silahlarla, bəzən atom sınaqları kimi gizli metodlarla həyata keçirildi. Hazırda qazax əhalisinin qırx faizi radiasiya faizi yüksək olan ekoloji fəlakət zonasında yaşayır.

202

Bütün bunlara baxmayaraq, qazaxlar yox olmadılar və istiqlal istəklərini də itirmədilər. 1986-cı ilin dekabr ayındakı hərəkatla SSRİ-nin təməllərini yenidən sarsıtdılar. Əsrlərdir arxasınca qaçdıqları müstəqilliklərini nəhayət əldə edən qazaxlar indi onu qorumaq mübarizəsini davam etdirirlər.

(Uyğunlaşdırma: R. Sabir)

203

RUMINİYA Gűlşen İSMAİL Romanya Műslűman Tatar-Tűrklerinin Demokrat Birliği

ROMANYA’DA YAŞAYAN TATAR TŰRKLERİNİN EĞİTİM - KÜLTÜR VE DİL BİRLIĞI Dobruca, Tuna ve Karadeniz arasındaki bőlgenin adı olup, burada yaşayan bűtűn topluluklar, diğer etnik gruplara ve romenler arasında yapıcı ilişkiler kurmuşlardır. Romanya coğrafiyasında Tűrkler çok eskilere dayanmakatadır oğuzlar, peçenekler, kıpçaklar ve daha birçok tűrk boyları Karadeniz kuzeyınden gelip Romanya’ya yerleşmişlerdir.

XIII yy ortasından XIV yy sonlarına kadar ise Altınordu Devletinin sınırlarının Tuna’ya kadar genişlemesi űzerinde; kıpcak, bozkır tararları ve tűrklerinden bir kısımı, Dobruca bőlgesine gelip yerleştiler. Tűrkler, Dobruca bőlgesini ilk defa Selçuklar zamanında Sarı Saltuk ve beraberindekilerin Islam’ı yaymak amacıyla buraya gelmeleriyle tanıdılar.

Osmanlı Devleti, Dobruca’yı ele gecirince Anadolu’dan buraya tűrkleri yerleştirdi. Kırım tűrkleri’nin (tatarlar) gelmesiyle Dobruca bir tűrk bolgesi halini aldı. Osmanlı Dev-leti, ele gecirdiği her bőlgede olduğu gibi burda da camiler, hanlar, hamamlar, tűrbeler, ceşmeler yaptırdı. Osmanlı Devleti’nin 1878 Plevne savaşından yenik çıkmasıyla birlikte burdaki tűrklerin durumu değişti. Anadolu’ya gőçler başladı. Dobruca’da kalan Osmanlı ve Kırım tűrkleri’de kimliklerini korumak için, dini siyasi, sosyal ve kűltűrel alanda faaliyetlerde bulundular.

Osmanlı Devleti’nin bőlgeden çekilmesinden Romanya’nın koműnist yőnetimi gecişine kadar tűrkler, pek çok gazete ve dergiler 204

çıkardılar. Siyasi ve sosyal haklarını almak ve kendilerini korumak için teşkilatlar kurdular.

Dobruca bőlgesinde tűrkçe gazete ve dergiler, ancak Osmanlı’nın bőlgeden çeklimesinden sonra, yani 1880’li yıllarda yayınlanmaya başladı. “Dobruca” gazetesi dışında, “Haraket”, “Sadakat”, “Tan”, “Tuna”, “Emel”, “Mektep ve Aile”, “Bora” gibi gazete ve dergi çıkarılmıştır.

Evliya Çelebi „Seyahatname”sinde bildirdiğine gőre XVII yy-da tűrklerin en eski yerleşim yer olan Babadağı Műslűman Medresesi (1900-1901 őğretim yılında Mecidiye’ye taşınmıştır) ise 1610 yılında eğtim ve őğretime başladı”.

1911 yılında Mecidiye Műslűman Semineri Mezunları Derneği kuruldu.

1948’deki Koműnist Eğtim Reformundan sonra Seminer bir kenara bırakılıp gereken őnem verilmediği gibi bu tarihten sonra medresenin faaliyeti sık, sık kesintiye uğratıldı. 1965 tarhinde ise tamamen kapatılmıştır. Seminer mezunları tűrk-tatar topluluğunu sosyal hayatına aktif bir şekilde katılmışlardır. Mezuniyet diplomaları, medrese mezunlarına iman olma, Tűrkçe őğretmeni olma gibi hakları veriyordu. Medrese mezunları normal lise mezunları ile aynı haklara’da sahiptiler. Bazı mezunlar tahsillerine devam ederek doktor, hekim, műhendis, edebiyatçı, gazeteci, őğretmen oldular. Mecidiye Medresesi mezunlarından Mehmet Niyazi-şair, gazeteci ve űnlű őğretmenlerinden birisidir, Ismail Ziyaettin – muhendis, şair, yazar, sőzlűk ve okul kitapları yazarı, folklorist ve imam. İbrahim Temo, doktor, sosyal haklar için műcadele eden savaşcı ve Evrensel Romence-Tűrkçe Sőzlűğű (1930) yazarı; Yusuf İsa Halim, şair, gazeteci; 1935-1948 yılları arasındaki Tatar topluluğunun manevi lideri – Necip Hacı Fazıl, Azaplar Kőyűndeki Tatar Kűltűr Birliği’nin kurucusu, 205

şair ve tiyatro oyun yazarı olan Necip H. Fazıl, Stalin tarafından fikirlerinden dolayı, şehit edilmişti. Medrese bunlar gibi űnlű şahsiyetler yetiştirmiştir.

Dobruca bőlgesindeki bir çok koyler ve şehirler tűrkçe isimleri taşıyor: Mecidiye, Kara Murat, Endekkarakűy, Tuzla, Hasanca, Başpınar, Mahmudiye, Kalaica, Tatlıcak vs. Mecidiye eski adı Karasu, Osmanlı Padişahı Sultan Abdűlmecid tarafından 1856’da şehire dőnűştűrűlen Mecidiye’nin tam ortasında aynı yıl inşa edilmiş Abdűlmecid camii boy gősteriyor. 57 bin nűfusun, 10 bin tűrk ve tatar soydaşlardan oluşan Mecidiye, bőlgede műslűmanların en yoğun yaşadığı şehir konumunda.

Bűtűn tűrk ve tatar nufusu Romanya coğrafiyasında yaklaşık 60 bin cıvarındadır, yoğunlukla Dobruca Bőlgesinde yaşamaktadırlar.

Dobruca’nın tarihi eski olan geleneksel bir bőlgedir.

Bőlgede yaşayan tűm etnik gruplar aralarındaki dil ve din farklıklarına rağmen, Bűyűk Romanya ideallerini benimsemişler, kendi kűltűr, ekonomik ve siyasi istekleriyle gőrműşlerdir.

Romanya’da yaşayan Tűrk ve Tatarların şimdiki durumu 1989 - yılında Romanya’nın demokrasiyle geçmesiyle birlikte başta romen halkı olmak űzere, bőlgede yaşayan tűrkler’de rahat nefes aldılar. Eski őzgűrlűklerine ineden kavuştular. Romanya yasalar cevresinde her tűr kűltűrel, dini ve eğtim faaliyetleri yapılmaktadır.

Romanya, azınlıklara tanınan haklar bakımından son derece ileri durumdadır. Romanya Anayasasının 6. maddesiyle milli Azınlıklara dil, din, Kűltűr ve etnik őzelliklerini ifade etme ve koruma hakkı tanınmış; kanunlar çerçevesinde kendi dillerini ve dinlerini 206

őğrenebilmeleri, ana dilinde eğtim yapabilmemiz serbest bırakılmıştır. Romanya’nın birliğine ve bűtűnlűğűne sadık, problemsiz bir azın-lık olarak varlıklarını sűrdűren tűrkler, kurduğu birliklere kendilerine tanınan anayasal haklarından yararlanmaya çalışmaktadır.

29 aralık 1989’da Romanya Demokrat Tűrk Műslűman Birliği kuruldu. Bu birliktelik kısa bir sűre sonra; birliğin Romanya Műslűman Tatar Tűrklerin Demokrat Birliği ve Romanya Demokrat Tűrk Birliği olarak kurdular.

Romanya Hűkűmeti Azınlıklar Departmanı tarafından desteklenen Birlikler en fazla proje gerçekleştiren kurumlardandır.

Romanya parlamentosunda birliklerimizi iki milletvekili temsil ediyor (biri tatar birliği, diğeri tűrk birliği tarafından).

Tatar Birliğini genç millletvekili Aledin Amet, temsil etmektedir. Kendisinden en őnemli hizmeti Kırım Őzerk Anayasasının kabul tarihini (13 aralık)Romanya’daki tatarlar için Milli Bayram olarak kabul edilmesi olmuştur ve yasa ile kabul edilen ödül özellikle şair, gazeteci Mehmet Niyazi’nin ismiyle adlandırıldı. Çünkü o tatarların önde gelen temelcilerin biridir.

Hep milletvekilimizin çalışmalarında őnemli yer almakta, ilk defa Romanyada’ki bir okul, tatar şehidin adını taşıyőr. 17 eylűl 2007 tarihinde, Mangaliya’ya bağlı, Azaplar kőyűndeki ilkőğretm okuluna Necip Haci Fazıl ismi atanmıştır.

Milli şairimiz M.Niyazinin ve ulu őnderimiz Atatűrkűn bűstű T.C. Bűrkreş Bűyukelciliğinin desteği, RMTTDB Mecidiye şubesinin çalışmaları ile 2006 yılında Mecidiye Merkez Parkına konunmuştur. Bűstlerin dikilmesine 207

bűyűk katkıda bulunan Mecidiye Belediyesi ve Tűrk ış Adamları’dır.

Birliklerin yayın organları Romanya Műslűman Tatar Tűrklerin Demokrat Birliği, Tatarca-Tűrkçe-Romence űç periyodik yayına sahiptir, „Karadeniz”, „Caş, „Kadınlar Dűnyası”. Bu gazeteler ve dergiler cemaatin dűzenli olarak haber alma ve kendi kűltűrűne ait unsurların őğrenme hatırlamada çők őnemli rollar gőrűyőr. “Karadeniz” 18. yılına girdi ve Kőstence’de cıkarılmakta devam ediyor. Bűyűk ebatta, sekiz sayfa olarak çikarılmaktadır. Gazetenin sol űst kőşesinde, Ismail Gaspıralı’nın „Dilde, Fikirde, Işte Birlik” sőzű yer almaktadır. Orta kısımında ise RMTTDB’nin yayın organı “Karadeniz” yazısı ile Romanya, Tatar ve Tűrk bayraklarına yer verilmektedir.

“Caş” 1998 yılında Romanya’da yaşayan tatar gençlerin yayın organı hayatına başlamıştır. 2007 itibarıyle 100. sayısı cıkarıldı, bu vesile ile gazete, 10 sayfalık dergi şeklinde yayınlanmaya başladı.

Tamamen derleme haber ve bilgilerden oluşmaktadır. „Kadınlar Dűnyası” 7. yayın yılına girdi, Tatar ve Tűrk kadınların yayın organı hayatına başlamıştır. 2007 itibrıyle 12 sayfalık dergi şeklinde yayınlanıyor.

RDTB-nin yayın organı, aylık „Hakses” dergisidir. Hep Kőstence’de cıkarılmaktadır. Dergi 1989 yılında yayın hayatına geçti. Çoçuklar sayfası, din kőşesi, haber bulunmaktadır.

Tatar ve Tűrk Birlikleri diğer tarafından her yıl yeni kitaplar yayinlayarak Dobruca’da edebi bir literatűr meydana gelmesi için esaslı bir hizmet gőrűyőr. Aynı zamanda iki Birliklerin tűzűklerin maddelerinde soydaşlarımızın hakların korumaktır.

208

“Tuna Mektupları” aylık bir dergidir, kendi deyimiye kűltűr, sanat ve fikir dergisidir. Tűrk Birliği’nin Galaţi şubesinin bir yayını olarak 2000 yılında çıkmaya başlamıştır. Derginin sahibi „Aşağı Tuna Araştırma, Geliştirme, Eğtim ve Kűltűr Merkezi” adına sahibi Gűlten Abdulah’tır.

Dergi yaklaşık 30 sayfadır.

Romanya da Din Hizmetleri Romanya genel Műftűsű Kőstence’de faaliyet gősteriyőr. Ilahiyat Eğtimini Tűrkiye’de tamamlayan Muurat Yusuf gőrev yapıyőr. Genç Műftű cemaatin Din hizmetlerini en iyi şekilde yűrűmesi için gayret gősteriyőr. Tűrkiye, Romanya Műslűmanlarının din hizmetlerine őnemli katkılar sağlıyőr. Bazı restorasyon ve inşaat faaliyetlerine katkıda bulunuyor. Ayrıca Kőstence Hűnkar Camii, Mecidiye Abdűlmecid camii ve Babadağ Gazi Ali Paşa Camilerine Tűrkiye’den kadrolu imamlar gőnderiliyőr.

Romanya da Tűrkçe őğretimi Eski Mecidiye Műslűman Medresesi, 13 Temmuz 1995 tarihinde Romanya-Tűrkiye arasında imzalanan protokolle, Atatűrk Ilahiyat ve Petagoji Lisesi’ne dőnűştűrűldű. 2003 yılından Atatűrk Ilahiyat ve Petagoji Lisesi- Ulusal koleji adını aldı ve Tatar, Tűrk topluluğuna mensup ve Romanya’nın değişik şehirlerinden gelen őğrenciler, Tűrkçe ana dili eğtimi yanındaki diğer disiplinlerde çağdaş metotlarla ve modern teknolojiyle verilmektedir.

Ilk őğretim okullarda birinci sınıflardan itibaren, çoçuklar konuşma dilini őgremeye başlıyor. Dobruca 209

bőlgesinde bűtűn ilk ve orta okullarda tűrkçe eğtim verilmektedir.

Eğtim ve Kűltűrel faaliyetlerine Anadolu ve tatar tűrkleri kaldıkları yerden ettiler. Eskiden olduğu gibi şimdi de Romen Devleti’nin birer sadık vatandaşları olarak hayatlarını sűrdűrmektedir.

Romanya’da Azınlıklar durumu Yeni bir űlkede yaşıyoruz. Űlkenin bűyűk menfaatlerini azınlıklarını menfaatlerinden, ayırı dűşűnűlemez Romanya’da yasayan azınlıklar, temel insan hak ve őzgűrlűklerine serbest dűşűnce, haysiyet ve kişiliğini oluşturmasına imkân sağlayan, çok partili, demokrat, sosyal ve hukuk devleti olan Romanya Devleti’ni bir parçasıdır. Bűtűn bu yűce değerler devletçe garanti altında alınmıştır.

Romanya’da sayısı 19 olan azınlıktan, őnce Tatar Tűrkleri başta olmak űzere, son 30 yıl romen dilinin sayesinde bilim ve tekniğin tűm dallarında bűyűk başarılar elde etmeleriyle, atom fiziki araştırmaları, atom santralları műhendislerinden, romen dili ve edebiyatının őnder uzmanları olarak, romenlerde akıl ders vermekle kendilerini tanıtmaları ve yűksek tahsillilik açısından Romanya nűfus oranına gőre ilk safta bulunmaktadır.

Bu gerçekler bir yandan, diğer yandan Romanya Devleti’nin azınlıklara karşı oldukça olumlu tutumından dolayı, Romanya Hűkűmeti nezdinde ayrıca 1997 seçiminden sonra, azınlıkların temsilcilerinden oluşan bir Millî Azınlıklar Konseyi’nin kurulmasına karar kılınmıştır. Her ayda bir kere hűkűmetle biraraya gelerek, son zamanlarda bűyűk başarılar elde etmiştir.

Millî Azınlıklar Koruma Dairesi’nin yőnetimi altında Romanya Milli Azınlıklarının dilinin, tarihini, ge210

leneklerini ve etnografiyasını araştırmak amaçıyla Enstitűtű’nun kurulması.

Herhangi bir biçimde olursa olsun, kendi vatanları olan diğer Tűrk Cumhuriyetleri ve topluluklardan farklı olarak, biz , Balkan tűrkleri, biri şu anda ekmek vatanı, őtekisi ise hafızalarımızdan hiçbir vakit silinmeyecek olan gőnűl vatanlarımız dediğimiz Tűrkiye ve Kırım (őzerk cumh.) gibi vatanlara sahip bir Tűrk toplumunu oluşturmaktayız.

Kaynak: 1. Nuredin İbram „Dobruca’daki műslűman topluluğu manevi hayatından sayfalar” ExPonto yayın evi Kőstence 1999; 2.Nedret Ali Mahmut „Romanya Tűrk-Tatar edebiyatı” Europolis yayın evi Kőstence 2000; 3.Ali Aksu” Romanya Tűrklerinde kűltűrel durum ve mektep ve aile mecmuası” Sivas 2002 ; 4. Ekrem Hakkı” Avrupa’da Osmanlı mimari eserler”, Istanbul 2000; 5. Műstecib Űlkusal” Kırım yolunda bir őműr”, Ankara 1995, s.273

211

İÇƏRİK AZƏRBAYCAN Aygün HƏSƏNOĞLU Almas Yıldırım poeziyasında Qafqaz motivləri......3 Prof. Dr. Elçin İSGƏNDƏRZADƏ İnsan taleyinin ən canlı tablosu .......................14 Hafiz HACXALIL İsmayil Şıxlının əsərlərində milli ideologiya........17 Hülya MƏMMƏDLİ Əxilik və onun Azərbaycandakı izləri.................26 Dr. Mehman AĞAYEV Azərbaycan Türkiyə mətbuatının gözü ilə (1918-1922-ci illər).........................................32 Dr. Mərziyyə NƏCƏFOVA Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığına yeni baxış........42 Namiq HACIHEYDƏRLİ Bizə necə şeir lazımdır.....................................52 “Göy Tanrı” və ya Qutsal Bitik.......................54 Oktay HACIMUSALI Dəyanət Osmanlı şeirlərində sözün daşıdığı fikir yükü..................................56 Dr. Rəsmiyyə SABİR Dərdlərin kitabı...............................................61 BOLQARISTAN Rafet ULUTÜRK Bulgaristan türklerinin tarihi.............................65 QAZAXISTAN Dr. Bahut ABJAT Doğu masallları ve destanlarındakı “Resme aşık olma” motifinin etimolojik özellikleri...........76 212

Doç. dr. B. ABİLHAYIROVA Kazak milli sanatı ve milli dünyagörüşü.............81 Canat RISOVA Kazak topraklarındakı misyoner okulların faaliyetleri (XIX yy)................................................84 Cazira MOLDANOVA Kazak türkçesindeki yabancı kelime ve sözlükler ........................................................88 Dr. Kalibek İbirayımcanov (TURDIQAZIULI) XIX yy’da Kazak topraklarında türk halklarını ruslaştırma siyaseti ve rus okulları.....................92 Kazakistanda XIX yy’in sonu ve XX yy’in başındakı ruslaştırma siyaseti sonucunda alfabenin deyiştirilmesi.....................................97 K.E. JÜZEYEVA Kazakistan’da milli el sanatı vasıtasıyla estetik eğitimin önemi.....................................102 Dr. Manet BEYENOVA Türk dünyası: Mağcan ve Feyzullah bey............106 Dr. Suluşaş BEKMIRZA Muhtar Auezovun “Hankene” trajedisindeki kenesari şahsiyeti.......................112 KƏRKÜK (İRAQ) Şemsettin KUZEÇİ Hoyrat demek Kerkük demektir........................117 Mehmet Haşim SALİHİ Resmiyye Sabirin edebi kişiliği .........................123 KKTC Dr. Erhan ARIKLI Mankurt kavramı, Cengiz Aytmatov ve Atatürk. .126 213

TATARISTAN Yard. Doç. Dr. Çulpan Zaripova (ÇETİN) Alimcan İbrahimovun eserlerinde tatar türklerinin kültürel değerleri.............................131 TÜRKİYƏ Duygu Karahasanoğlu Hüseyin Cavid, tarihi şahsiyetler.....................157 Fatih Erbay Halid Said Hocayevin “Yeni elifba yollarında eski duygu ve hatiralarim” kitabı hakkında. . ...167 Dr. Yakup Dəliöməroğlu Qazaxların istiqlal arzusu..............................173 RUMINİYA Gülşen İsmail Romanya’da yaşayan tatar türklerinin eğitim - kültür ve dil birliği..........................178

214