Türksoy - Kül-Tegin by Türkçü Betik

TÜRK SOY

YAYIN LARI

N� 20

KÜL-TEGİN: Orhun-Yenisey Yazıtları VI-VIII. yy.

TÜRKSOY Ankara 2003

PKCOH

HOM HAP hl

.N'! 20

KYJI-TErHH: Opxo11-Eunceü

6ttJKttMeJJ.ıı.epn

VI-VIII

BB .

TYPKCOH Auırnpa 2003

811 kitap

TÜRKSOY

Teşkilatı ile

Tırn C1111 1/ı 11 riyeti Kültiir ve Mill�reıler işleri Bakanlığının ortak çalışmasıyla yc�vımlanmıştır. 5o

110.11

TYPKCOH

6oTauı Tww Pecny6.mı.;a11b//f Ky.7b111)pa

6o:ı.,auı 11aııuo11a.u)ap xepeı.;111epııııu11 HG.Hb13blllbl1( ı..:aÔbl

a:>ıebı.-ıôaJ1Cbl.7,0a:Jb!-6u.-ıe nap.1a111111blll?WI -

Dr. Z.B.

Samdan, bu kitabı hazırlayarak

giriş bölümünü yazmıştır.

<l>ırnonornıı 3pTeMHepHHl11{ KaHn11nanhı

3.li.CaMnaH

ryprycKaw, K1111p11nneJ11H 6mıo3H. Dr.

D.A. Monguş, yazıtları Eski Türk çeden Tıva Türkçesine çevi rerek notlarını hazırlamıştır.

<1>11nonornıı 3pTeMHep11H111{ KaHn11nanhı

.l(.A. MoHryıu

6m1<11MennepH111{ ce3yrnennep11H 3pTe-6ypyttry TYPK llhlJJllaH Tb ıea 1lhlJJ4e 04ynnypraw, Tattb1J16b1pnapb1H KblJlraH.

K.-M.A. Simçit, yazıtların metinlerini Es ki Türk çeden Latin harfli yazı çevrimine aktararak Türkiye Türkçesine çevirilerini gerçekleştirmiştir.

K. M. A . C HM lf H T -

611)1(11Menneptt111{ ce3yrnennep11H

3pTe-6ypyttry TYPK llhlJillaH naTbIHh Y)f(YK4e Ke)f(yprew, ryp1< 1lhlJl4e 04ynranaptth1 6orrattnhıpraH. Kitabın Türkiye Türkçesine çevirilerini

E. Uşşaklı redakte

etmiştir. HoMHYH ryp1< 1lblJl4e 04ynranapb!H 3.YwwaKJJbl penaKTopnaaH.

Kül-Tegin: Orhun-Yenisey Yazıtları Vl-Vlll. yy. -Ankara:

TÜRKSOY. 2003. - XIV+236 sayfa

Eski Türklerin hayalını ve kahramanlıklarını anlatan Vl-VllI. yüzyıllara aiı Orhun-Yenisey yazıtlarının Eski Türkçeden Latin harfli yazıya çevrimi ile. Tıva ve Türkiye Türkçelerine çevirileri bu kitapta toplanmıştır. Yazıtlarda Ulu Türk Kağanlık dönemi kişilerinin ülküleri ve öğütleri korunmaktadır. Bu

kitap,

Türkologların,

tarihçilerin,

edebiyatçıların,

öğretmenlerin. öğrencilerin ve geniş okuyucu kitlesinin dikkatine sunulmuştur.

Kyıı-TernH: OpxoH-Emıcdi 6HlKHMeJ111epH VI-VIII ee. - AHKapa:

TIOPKCOH, 2003, - xıv + 236

cTp.

3pTe-6ypyHI)' TypKTepHHI{ aMblllblpa.JlblH 6oJiraw MaaJlblp Jlblf ııopyKTapbıH 6HlKHn KeprycKeH VI-VIII ııyc 'lbIJIJlapHbll{ OpxoH EHHcei1

rypacKaaııııapblHbll{

c01yrneJ111epHH

JlbtJlllaH JiaTblHb YlKYK'le K0lKypreHH, llbIJIJlaplKe

oııyJiraııapbt

HOMJla

3pTe-6ypyHI)'

TYPK

oJiapHbtl{ Tbtea 6oJiraııı TYPK KHpreH.

JJ,aııı

K0lK33JiepHHI{

6HlKHMeJ111epHHJle YJiyr TYPK KaraHMblHbll{ yeJHHHI{ yJiyCTapblHbll{ rypa-copyy 6oJiraııı JlJJJlH Ky1eJ111epH, carbını-ceTKHJIHHHI{ ııyeypeJIH 6oJiraııı blllblKTblr ııarblrnapbı KaııaraııarrblHbtn apTKatt. Eo

HOMHY

nopKOJiorrapttbtl{,

TeeryııyJiepttHI{,

ııoraaıı

lllHH'l33'1HJlepHHHI{, 6aıııKblJiapttbll{, cypryyJlllapttbll{ 6oJiraııı Kaıı6aK HOM'IYK'IYJiapttbll{ KH'l33Hrei1HHre 6apaaııraTKaH.

ISBN: 975-7213-17-9 Baskı : Yücel Ofset Ltd.Şti. Tesisleri (0.312) 341 95 96

Orllun-Yenisey Yllzıtlarmm Çözülmesinin 11 o. yıldönünıü fllllSllUI

Opxo11-E11uceü 6uı1eu.ue11oepu11 'lll3blll HO.U'lflflllbl/IOllll 6:np 110 'lb/Jl OIOllZll

İÇİNDEKİLER SUN LJ.Ş LAR Şerig-ool Oorjak, Tıva Cumhuriyeti Hüküıneı Başka111

Türkiye Türkçesi Tıva Türkçesi

. . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1 9

Polad Bülbüloğ/u, T ÜRKSO Y Genel Müdürü,

Azerbaycan Kültür Bakanı

Türkiye Türkçesi . .... ..... .... . .. . . Tıva Türkçesi . . . . .. .. . . . .... . .

. . . . .

. . . . ..............

. . . . . ..............

19 22

GİRİŞ Anıtlardaki Yazıların Sırrı (Zoya Samdan)

Türkiye Türkçesi .. . .. .. .. .. .... . . .. Tıva Türkçesi ......... . .. .. . . .. .. . . .

E s k i T ü r k A lfa be s i

. .

. .............

. .

...

........

.. . . .. . . . . . . . . .

... ..

................

.. .

....

.. .

.....

117

M ETİNLER

Orhun yazıtları: 1. K ül-Tegin Yazıtı (Küçük metin) Yazı Çevrim i . . ...... . .. . . . . . . . .. . .. .... . . 1 18 B . Tıva Türkçesi .. . .. .. ... . .. ... ... ..... .. 121 C. Türkiye Türkçesi . .. ....... ...... ..... . . ..... . 124

....

. .

...

VII

2. Kiil-Tcgiıı Yazıtı (Bl"ıyi.ik met i n ) A. Yazı ÇcH i m i 127 B. Tıva Türkçes i ........................................... 138 C. Türkiye Türkçesi 149 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .... . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Tonyukuk Yazıtı A. Yazı Çevri m i . . .. . . .. . . . . 158 B. Tıva Türkçesi . . . . . . . . . 167 C. Türkiye Türkçesi . . . . . . . . . . . . . . . 175 . . . .

. .

. . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . .

. .

. . . .

. . .

. .

. . . . . . .

. .

. . . . .

...

. . .

. .

. . .

Yenisey Yazıtları:

4. Eleges Yazıtı

Yazı Çevr i m i . . . . . .. . .. .... . . .. 1 82 B . Tıva Türkçesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 84 C. Türkiye Türkçesi . . . . . . . . . . 1 86 A.

. .

. . . . .

. .

...

. .

. . .

.....

. . .

....

...

5 . Barık Yazıtları Yazı Çevrimi . . B . Tıva Türkçesi . . . C. Türkiye Türkçesi A.

.... .

. . . . . .. . . ... . . . 1 88 . . . ..... .. . .. ... . . . 1 89 .. . ...... .. .. . ....... . 1 90

. . . . . . . . . . . . . ..

. ..

. . .

....

. . .

.. .

. .

. . .

. .

6. Ö gük-Turan Yazıtı A. Yazı Çevrimi . . . . .. . B . Tıva Türkçesi . . . . . . C. Türkiye Türkçesi . . . . .

. .

.... . .

VIII

.....

. . . .

. . .

. . .. . .

. ..

.. .. ...

. . . . .. . .

... ... . . .

. .

. . ..

... . .

...

191 . 1 92 1 93

....

.... ..

. .

7. Kö_jeelig-Hovu Yazıtı A. Yazı Çevrimi

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

B. Tıva Ti.irkçesi C. Ti.irkiye Türkçesi

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

194

195

196

N OTLAR

Ti.irk iye Türkçesi Tıva Türkçesi

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

RESİMLER

197 207 219

ıx

.ıı:on4 Y J Y ·3rE cec Wepuz-00.1 OopJıcaK Tbıea Pec11y6:ıwm11b11f ııawwıbllf

Eaumtbllfbt TypK .Ubın.ua

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

TbıBa .Ubın.ua

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .... . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1 9

llo.w<> Et0.1b6t0llb-owy, TYPKCOH-11y11 lfwvu11e

ôupeKmopy, A3ep6auô:J1Ca11 Ky_1bmypa CaubtÔbt TypK .Ubt11.ıı.a . .

. . . . . ... .... .... . .................. ........................

TbıBa .Ub111.ua

...

.. ..

. . . .

.................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ...........

19 22

KIH1PHJI.LJ.E Ko:Jıc:n!lep<>e 6u:J1Cu1<nıepHU1( 11a:J1Cbtdbt (3oR Cmtôa11) TypK .Ubt11.ua

......... . . . . .

TbtBa .Ubt11.ua

. ..... . . . . . . .

.. . .

. . .

.........

. . . .

..........

3pT e-6ypyary Tf PK amJ»aeuT

. . . . . . . . . . ...... . . . . . . . . . . . . . . .

. 25 .

........ ........ . . . . . . . . .........

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1 17

C03Yf JIEJI.LJ.EP

Opxoa 6mKHKTepu:

1 . KyJI-Terna rypacKaaJibı

(Ew-ıe 6H)KHK)

A. Eypyttry TYPK .Ub1J1.Ua

...... . . . . . . . . . .

Tbıaa .Ub111.ua

C. TypK .Ub111.ua

. . . . . .. . . . . . . . . . . . . . .

. . . .. . . .

.. .. .

. . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . .

....

. . ..... . . . . . . . . ...

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..... . . ....... . . . . . . . . . . . . . .

l l8 l2 1 l 24

2. KyJJ-TCnrn Typacı.:aam.ı (Y,ıyr

A. Gypyııry TYPK ;lhuı.•ıa B . TbtBa ,.cu,ın�'la C. TypK Jlhtnrıa

Ül-DKl1K)

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . .

1 27 138 1 49

TonblOKYK TypacKaaJJbl

A . GypyHry TYPK ..ctbtn..'la . . . . . 1 58 B . T btBa Abın,ı:ı,a . . . . . . . . . . . . ... ... . . .. . . ..... . . . .... . . . ..... . . . . . . . . . . . . 1 67 C. TypK ,ı:ı,bın.ua . . . . . . . . . . . . 1 75 . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .

Ennceii

. . . . . . .

. . . .

. .

. . . . . .

. . . .

. .

6 mKHKTep n :

4. 3JiereCT

6n:ıırn n

A. GypyHry TYPK ,ı:ı,bın,ı:ı,a . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 82 B . TbIBa Abtn,ı:ı,a . . . . . ....... .... . . .. . ... . 1 84 C. TypK Jlbtn,ı:ı,a . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . .. 1 86 . .

. . . . . . . .

. . . .

. . . . . . .

. . .

. .

. . .

. .

. . .

. .

.....

. . . .

. .

.....

5. JiapblK 6mKHKTepn A. öypyHry T\'PK ,ı:ı,bın,ı:ı,a. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 88 B. TbıBa JlbtJI,ı:ı,a . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . .. . .. . . . . . . .. . . . . 1 89 C. TypK )1,bın.ı:ı,a . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . .. . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . 1 90 ..

...

. .

. . . . .

...

.....

6. 00K-Typan 6HiKHH

A. öypyHry TYPK .ı:ı,bın.ı:ı,a. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 9 1 B . TbıBa .ı:ı,bm.ı:ı,a . . . ... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . 1 92 C. TypK .ı:ı,bın.ı:ı,a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . .. . .. . . . .. 1 93 .

....... .

Xl l

........

...

......

...

7. Ko:m:·nmıı-Xony 611:m:1111

A. 8. C.

ElypyHry rypı-.: !J.blj],13

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

TbıBa .'lblJlJ{a

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Typı-.: ,1ı,111na

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

194 195 196

TA H bl JI 6 bl P JI A P TypK ,UblJl,l_\3 Tbrna .Ub111.ua

. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .......... . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4YPYKTAP

1 97 207

219

De[:erli okuyucu, İnsanlık tarihinde yaz111111 hulıımışıı çok hüyiik bir olay ol ım ıştı ır. Bu buluş, insa11oğlımıı11 t eke rl e ği icadı ve uzaya uçuşu ile ay111 de ğerded ir.

XV!IJ-XJX

y iizyıll ar m

kavşağmda

Sibirya

Moğolistan topraklarmda bulunan taşlardaki yazıların

sırrı, çok u:::un süre bilim adamlarının ilgisini çekmiş, onların bilincini meşgul etmişti. Bu gizemli ya:::ıların temel anlamı birkaç kuşak bilim adamının çetin çalışmaları sonucunda sıradan okuyucunun b ilincine ulaşmıştır. Bu çözümleme; amtların bulunması, amtlardaki yaz111111 çözülmesi, satır altı çeviri, bilimsel ve edebi çevirileri gibi birçok aşamadan geçmişt ir. 2003 yılında Türk dünyası halkları ve bütün uygar insanlık. Orhun-Yenisey yazılarınm çözülmesinin 11 O. yıldönümünü kutlamaktadır. Bu yazının sırrım Danimarkalı bilim adamı Willhelm Thomsen 25 Kasım 1893 'te çözmüştür. Hemen hemen aynı za111anda Almwı asıllı Rus bilim adamı F. W Radlojj Türk yazısını çevirmiştir. Bu keşif Champollion 'un Eski Mısır yazHını, Yu. V Knoro-zov'un Eski Maya yazısmı çözü111leri kadar değerli öne111li bir çalışmadır.

Eski Türkler, karmaşık yapılı mezara gömme geleneğinin bir parçası olan, kahramanlara adanmış yazılı amtlara "Bengü Taş" (Tıvaca "Mönge Daş") derlerdi.. Ortaçağda ise (VJ-XJJ yy.) Türk Kağanlığının geniş topraklarmda dikilmiş bu amtlar Türkolojide 1

olarak adıyla a11 1 /11 wva Moğolistan. Tıl'a l'e Hakas topraklarmda akan ırmaklarm kıyılarımn yak111/ar111da hulunan ya=ıtların en ö11e111/ileri bu şekilde adlandırılmıştır. "Orlı1111-Ye11isey

haşla11111ıştır.

Ylt=ıtları"

(ağdaş

Bunlarm arasmda en kapsamlı ve derin anlamlı olan yazıtlar: kağan/ara, onlarm cesur ve çevik ordu komutam Kül- Tegin'e ve üç kağamn damşmanr olan hilge Tonyııkuk'ım a111s111a dikilmiş Orhun Yazıt/arıdır. Kül- Tegin, 685- 731 yılları arasında yaşamış meşhur bir Doğu Türk Kağanlığı kahramanr idi. Bun11n Kağa11'111 yeğeni, Bilge-Kağan'm öz kardeşi Kül-Tegin 16 yaşmda komutanlık etmeye başlamıştır. Ülkesi, halkı ve kağanr için mücadele vererek, 46 yaşmda savaşta cesurca hayatmı feda etmiştir. Bilim adamları eski Türk yazıtlarmm edebi eserler olduklarım açıkladıktan ve bu yazıtlarm sanatsal çevirileri yaymlandıktan sonra, Kül- Tegin sıradan okuyucunun tanrdığı eski Türk edebiyatmm ilk kahramam olmuştur. Halbuki önceden sımrll sayıda bilim adamı tarafından tarihsel yıllıklarda adı geçen eski bir kahraman olarak bilinirdi. İnsanlarm eski zamanlardan beri ülkelerine duyduk/an sevgi ve onun uğruna hayatlarım feda etme gibi erdemlerinin simgesi haline gelen Kül-Tegin bugün halen önemini korumaktadır. A talarımızın yaşadıkları dönemin ağır koşullarına karşın, yazıtlardaki barış çağrısı; o zamanın insanlarına ve daha sonraki 2

kuşaklara, ülkede birlik ve beraberlik içinde yaşam111111 önemi ile boylar arasındaki kin ve savaşlarm kötü sonuçlar doğuracağı mesajım vermektedir. Eski Türklerin bugünkü torunları olan bizler bile günümüzde huzurlu bir ortamda yaşıyor sayılmayı:::. XXI. yüzyılda yerel ve bölgesel savaşlar devam etmekte, tarih tekerrür etmekte, sanki boylar ve dinler arası kin ve düşmanlık aralıksız devam etmektedir. Türk halklarmm ortak varlığı olan Orhun- Yenisey Yazıtları, Türkoloji biliminin buluşları, Türk halklarmın, Tıva dilinin. tarihinin, yaşam biçiminin ve düşün hayat111111 kökenlerinin araştmlmasmda temel yazılı kaynak olmaktadır. Son 10-15 yli boyunca Rusya Federasyonu 'nda gerçekleşen demokratik değişikliklerle doğrudan bağlantıh olarak Orhun- Yenisey Yazıtlarmm araşllrıl ması, yay11nlanması ve yaygmlaştmlmasmda yeni bir sayfa aç1'1111ştır. Bu süreçte yazıtlar, Tıva bilim adamlarınm da büyük ilgi odağı olmaktadır. Ha/km manevi kültürünün yeniden canlandırması için Tıva Cumhuriyeti Hükümeti 'nin yürüttüğü siyasetin üstün bir hizmeti de, Türklerin yazılı mirasmm araştmlmasmda bilimi desteklemesidir. 1993 yılmda Tıva Cumhuriyeti Hükümeti 'nce Orhun- Yenisey Yazıtlarmm çözümlenmesinin 100. yTldönümü ile ilgili bir uluslararası bilimsel konferans düzenlendiğinde, bu yazıtlarm manzum çevirileri Tıvaca ve Rusça olarak ayrı iki kitap halinde yaymlanmıştı. 3

Eski Türk rn::ııların dört dilde ilmi re edehi <;eririleri11i11 (Eski Türkçe. Tn·arn. <;ağdaş Türkçe ve Rusça) tek cilt alımda yayımlan111as111111 ilgi çekici re etkileyici bir başlangıç olacağım söylemek yanlış olmaz. Kitabın bu dört dilde Yl�ıwılanması okııyuc11111111 düşünsel ve estetik ihıiyaçlarmı karşılamakla birlikte, halklarm dil, tarih ve kültür birliği ile bilim ve sanal arasında derin ilişkilerin var olduğunu göstermesi bakımmdan da önemlidir. Ne var ki bu dileğim iz yine iki ayrı kitap olarak gerçekleşmektedir. Birinci kitap olan "Kül- Tegin" (Bengü Taşın Kaygısı, Novosibirsk, Nauka, 2003) Eski Türkçe, Tıvaca ve Rusça olarak üç dilde ilmi ve manzum çevirileriyle yayımlanmıştır. Bu kitabın yayımlanmasında Tıva So.\yal Bilimler Enstitüsü Müdürü VD. Mart-ool 'un katkısı büyük olmuştur. İkinci kitap olan elinizdeki "Kül- Tegin" yine üç dilde Eski Türkçe, Çağdaş Türkçe ve Tıvaca bilimsel çevirisiyle birlikte T ÜRKS O Y tarafından (Türkiye, Ankara, 2003) yay1111la11111aktadır. Adı geçen iki kitabın yayı111/a11111ası ile bilim adamlarının ve şairlerin amaç/arma ulaşmış olmalarm dan sev inç duymaktay1111. Orhun- Yenisey Yazıtlarmı Eski Türk<;eden çağdaş Tıvacaya çevirmiş olan Tıva Sosyal Bilimler Enstitüsü Baş Türkoloğu D.A. Monguş'a ve birinci kitapta bu çevirilere dayanarak yazıtlardaki metinleri manzum olarak çev iren Tıva'nm ünlü şairleri Yu.Ş. Künzegeş ve

A.A. Dwjay ile gurur duymaktayım. Eski Türkçe ya::.ıtlarınm 111an::.w11 eserler olduğunu kanıtlayan ilk hilim adamı olan Dr. İ. V. Stebleva'yı da hurada anmak istiyorum. Eski Türk yazıtları111 Rusça manzum çeviriye aktararak SSCB'11in Devlet Ödülünü kazanan şair ve çevirmen A. V. Prelovski'nin de katkıları çok büyüktür. Bu şair. Tıva'da yukarıdaki düşüncenin doğmasından beri bugüne kadar Tıvalı bilim adamları ile birlikte haşarılı bir şekilde çalışmaktadır. Ankara Üniversitesi mezunlarından Tıva Sosyal Bilimler Enstitü.sü bilim uzma111 K.-MA. Simçit, ünlü Türk bilim adamı Talat Tekin'in yazı çevrıımnı kullanarak ve D.A. Monguş'un okumalarına dayanarak yazıtlardaki Eski Türkçe metinleri Latin harflerine aktarmış ve bununla birlikte kitaptaki giriş ve notlar bölümlerini Tıvacadan çağdaş Türkçeye çevirmiştir. "Kül- Tegin" adlı bahsedilen kitaplarm yayımlan ma.sr fikrini ortaya atan ve bu kitaplarr hazırlayarak giriş bölümünü yazan Dr. Z.B. Samdan Tıva, Rus ve Türk bilim adamlarr ile yazarlarrnı tek bir çatı alımda toplamayı başarmıştır. Kitabm yaymlamasma katkıda bulunan herkese gösterdikleri özen ve yap tıklarr sabırlr çalrşmalarr için teşekkürlerimi bildiririm. 199 7 yrlmda Tıva Cumhuriyeti Hükümeti, Kızıl'da Türk kağanlığmm 1450. yıldönümünü kutlayarak "Sibirya Halklarmın Türk Dünyası" adlr bilimsel kongreyi TÜRKSO Y'un katı/um ile gerçekleştirmiştir. Bu kitaplarriı yayımlanması kararr da bu toplantı 5

çerçevesinde al1111111ştır. Bu düşünceyi Tll'a Cwnhur�yeti 'nin o dönemleri Kültür Bakam olan, hugün Rusya Federasyonu Devlet Duması (Parlamentosu) vekili Ç. Ç. -D. Ondar desıek-lemiştir. Onun bakanlığı döneminde Tıva, T ÜRKSO Y üyeliğine katılmıştır . 2001 yılında Ç.Ç. -D. Ondar "Kül-Tegin" adlı kiıabın Tıvaca ve Türkçe olarak Uluslararası T ÜRKS O Y teşkilatının yayın programına girmesım sağlamıştır. Daha sonra T ÜRKSO Y ile ilişkileri Tıva Cumhuriyeti 'nin bugünkü Kültür Bakam E.A. Danzın sürdürmüş ve bu kitabın yayımlamasını başarmışıır. Böylelikle, sözü edilen kitapların Tıva'da ve çevresinde yavaş yavaş yaygınlaşacağına inamyorum. Yazıtlardaki metinlerin anlamlarrnın da halk arasında yaygınlaşmasında bu ilk yayınların rolü büyüktür. 1993 yılında yayımlanan "Kül-tegin" adlı kitapçık Eski Türk yazıtlarının sırrrm geniş okuyucu kitlesine açarak Tıva'mn kültür hayatım etkilemişıir. Tıva Cumhuriyeıi Hükümeıi 'nin kararı ile adı geçen kiıap Cumhuriyetin bütün okullarına ve kütüphanelerine dağıtılmıştır. Eski Türk edebiyatının okullarda okutul ması amacı ile hayata geçirilen ''Atalarrn Canlı Sesi" adlı öğretim programını Ç.A. Namzıray hazırlamıştır. Tıva Cumhu-riyeti Parlamentosu " Tarihi ve Kültürel Anıtların Koruması" adlı yasayı kabul etmiştir. Şair ve dramaturg E.B. Mijil eski Türk edebiyatı tarzında "Kül- Tegin" adlı manzum bir tarihsel tiyatro oyunu kaleme almıştır. Adı geçen oyunun Tıva'nın V Kök-oo/ adlı Müzik ve Dram 6

Tiyatrosu '11da sahnelenmesi ıçın tiyatronun baş yönetmeni A.K. Ooıjak 'ın uğraş/un halen sürmektedir. 2002 ytlmda almdığmı, Sibirya Türkolojisinin kıırucular111dan hiri olan N.F. Katanov 'un doğumunun 1-10. yıldönümü, dünya bilim adam/an tarafından kutlandığmda Tıva Cumhuriyeti Hükümeti, Katanov 'un topladığı zengin halk edebiyatı malzemelerinin Tıvaca ile ilgili kısmmı "XIX yüzyıl Tıva Manzum Edebiyatı" adıyla Rusça olarak yay1111/atmıştır. Bu kitab111 yay1111lanması, ünlü bilim adammm sözlerinin dikkate göstermiştir. Kitabm yayımlanmasmda A. V Prelovski ve Tıva Cumhuriyeti 'nin o dönemki Kültür Bakam VO. Naksıl'm rolü büyük olmuştur.

Adı geçen kitabm, "Edebiyat Gazetesi" tarafından 2002 yt/111111 en iyi kitapları arasmda gösterilmesi ve ABD Kongre Kütüphanesi 'nin ilgisini çekmesi, Moskova'daki "Novıy Klyuç" yayınevi yetkilileriyle b irlikte sevinmemize sebep olmuştur. Okuyucuların dikkatine sunduğumuz bu "Kül Tegin" adlı kitabm Tıva, Rusya, Türkiye, Bağımsız Devletler Topluluğu'nun ve diğer ülkelerin çok sayıdaki Türk okuyucularına, eski Türk dönemi tarihinin dram ve kahramanlık dolu sayfa/arma ışık tutacağına inanmaktayım. Eski Türklerin büyük ülküleri ve emellerinin, kültür ve edebiyat dünyalarmm, bugünkü ilg inç geleceğine inanmaktayım. okuyuculara A talarımızın öğütlerinin okuyucunun akıl ve gönlünü fethederek, onlarm Eski Türklerin kahramanlıklarıyla 7

gurur duy111alar1111 sağlayacağı şüphesizdir. Bununla birlikte geçmiş dönemlerden al111111ası gereken dersin de, surunlarm savaşla değil, barış ve dostluk içinde çözümlenebileceği olduğuna inanmaktayım. Ş.D. OORJAK Tıva Cunılıuriyeti Hükünıet Başkam

Xyll()y.1yı /10.ll'l.J'K'I)'. Kwıcıı

11100,'J 3J uôe

111ope.Neme111ıwı ÖTJJNC

(/,)/Cb//11Kl/llb/

'.JjJ?U.'/Öe:ıu,' 60 1yyıu Ky11 6cu,'a11. .

KU:J/Clllllllj

ôy,'yii

l/(),'l/llll/KWlbl

611.>ıcııKmu

Y.JY,' o_,, a.J1CbibIÔbilllKb11111b1

Kl/111/lllljJ-Ölla

lll/J/COK

60.1,'auı

OKlllllp,'aUJ/Ce

y.J1CymKaHb1-6u.rıe ôo.weii.'ıen 60.1yp.

XVlll-XIX

'iye 'lbt.•ıôap11b11f 6e.�öupu11ôe Cu6upb

Moo:ı ôeaucK'.J3pwıôe11 f11bl6bl.'1<a11 ôauunapôa 6uJ1CuK111ep11wı 'IGJ/Cb!Ôbt Jp-.ıe ye11wı ôypzy1y11ôa

60.1ı<auı

3pme.wôeı111ep11wı co11yyp<a.'lblH xaapa myôyn, o.wpHbllf .

yzaa11-.weöepe.1ıwı xo.ueôun Ke.rı?e11. O.•ı xyy.rı,'aa3bIH 6uJ1CUKmep11wı ymKa3bl Kauı-Kauı carıza.rı

3pme.wôe1111ep11w1

ll'lbl]bl/IÔa

6oôyy11

Kbl3bl.l-taKKaii

HOM'l)'K'IYHYll

GJ/Cb/Jlb1Hbl1f

yzaa11-Meôepe.'1UH?e,

cazb1uı-ce111Ku.rıu11<e 6u.rıôu11,'up anap2a11. YK a:J1Cb!Ôb1b1uı Kb11111b11f opyy 11apbı11 60.rı2auı 3!133H Kauı ye-'laôa11b1 3p111KeH:

6UJICUK/11UZ

6UJICUK111epHU1/

KO:JIC33.'1epHU

l/ll:JICblÔblll

'll/3bl11

f11blnKllllbl, 110.ttl/Gl/llbl,

o.rı COC

3Ôep2e11 o'ly.rızmbı, 3pmeM ma.rımbı-6u.rıe o'ly.rıımbı, ypa11'le'leH Ol/Y!IZG3bl.

2003 'lbt!IÔa mypK ÔeJ1e2eii11u11 l/OHY 60,rızauı 6yıy ôenuıw12eJ1u?

KU:JICU

mepe.rı2eme11

Opxo11-E11uceii

6uJ1CUMe.rıôepu11 'IG3bın HOMl/aaHÔaH 633p 11 o 'lbt'l O/OH ôe.ttôe2,rıen

mypap.

O.rı

6uJ1CuKmu11 y:J1Cyp-ôypyMYJIY1f

l/GJ/CblÔbıH �a11uRHbl1f 3pmeMÔe11u Bwıb2e.'lbM

ToMceH

1893 'lblJIÔbl1f 110R6pb 25-me a:J1Cbın1Ka11. EapbıK o.rı-!la yeôe

11e,welf

yK-blJb12yypJ1yz

PoccURHb11f

3pmeMôe11u

Bacu.wıi

Bacu:ıh<!flll'I

Pac):ıo8

mı P"

py11ul\aı1b1

0•1_v.rıôyp,,a11. Eo 6o:ıyvuıl\y1111y llla.11110:11>01111yıı Eypy11,,y E?unemıııwt

6u.JK'u1111 60.1,,wu

K11opow8/11yıı

Mai.ıRllbllf 6u.Jıcuu11 a.J1Cbll11h·a11b1-6wıe

E,Jpy112y

ömıeıi

öe:ıe,"ei.ı

'1ep?e.7U," a.JK'blÖbiblllll\blll öe11 caııan 6o:ıyp.

mı p1'mep

E,vpy112y

xoep .J1Cı ·ö p,,e e1yw.'1b111b11f 111ypacıwa1111\a11

11apb111

1\e J Uu

6u.J1CuKmu2

111yp2y1y2.1y2

60.ıyp .1waÖbıp ,...u.J1Cuze

1\0.JK'TJHU

(mJpK bengü taş) öen aöan 111yp?a11.

«.l101f?e

öaıu»

OpmaaKbI ttyc

l/bUIÖap rew11öe (Vl-XII 'il/.} TypK KG?aHGÖblllbllf öe112e.ıt öeeuc l\33 p wı 2e m10p1'0Jıo?uR

111yp2ycKa11

3pme.wwı2e

0.1

111ypacKaa_rıöap11b1

«Opxo11-E11uceu

öepu» öen aöau 6epze11. AMZbl MooR, XaKacuRllbllf öeeucK33pu11öe

6u.J1Cu.HeJ1-

Tbrna 6o_rızaıu

azbın 'lbıöap xe.ıt11ep11u11

3puu11öe11 o.rı mypacKaa.ııöapubılf 31f-He cypa2.rıbı2;ıapb1

l11bl6b1.12a11b111 6apbıMÖaJıaaıu, blHttaap aöaa11 y.JKypy OJI. Orıapubllf apaJb111öa :Jlf-He öe.rıze.ıt 60.1zaıu xa11b1 ymKarıbı? nıypacKaa_rıöap?a Ka2a1111apza 60.rızaıu o_rıapubllf 3pec-öuöu!ı1 ıuepuz 6aıunıa1fl/bl3bl Ky.rı-mezu112e 6aJa o.rı bllUKQIU yıu KGZG/11/bllf cyMe'IUJU 6oon ttopaaH MepzeH yzaa1111b12 To11b10KyKKa mypacKaamı.:a11 Opxo11 6u.J1CuK mepu xattaap.JK:blp. /jaıuma 6u.J1Cu.KmepJ1u.2 xeep-tte6ez mypzy1yy11 o.rıapza mypacKaaÖbın mypzycKaH.

KyJ1-111ezu11

()33pze

685- 731

ttb1J1Öapöa

xepeK

KblpbıHÖa ttypmman ttopaa11, lfee11-TypK Kaza11aÖb1Hbllf cypa2.J1Caa11 MaaÖbtpbı mypza11. Ey.ıtblH-KazaHHbllf '133HU, Eurıze-Kaza1111bllf KaÖbı mep33H ÖYlfMGJbl Ky.rı-mezu11 16 xapllblblHÖa-.rıa ıuepu? 6aıunıbilfl/bl3bl anapza11. Eoöy11y11 10

"1 Pl He1wıı111. l((J11y11yıı 60:1,'aut l\a,'a11b1111J11f :yp,'e-u.JK'blblll l\a.11,'a:um 111)1J,'lllll, K r:ı-111e?ıı11 -16 xap."lbıb11u)a l\afJJ1Cb1Jowl\y11

lllY.1 '1)!)!llll\)!ll

rew11Je

:Jpec-ôııôu.1111-ôıı:ıe

1./00.'W.JK'bl/1 myp,'aut. G.\lbl-lllblllbll/Ôaıı 'IUJJbl."/,'WI. 3p111e-6ypy112y 3p111e.ııôe1111ep ôy?aıİblllÔU

mı pK

ÔU.JICUK

111ypacKaa.•ıôapb111

'IO?aa.•ı?a xmwapb1u1111b1pb111 6o:ıypy11yıı ÔO?aaUll11blpbl?llbl

UÔU/1

1 HÔ}pc'CHUl/U/f

COOHÔa, 6a1a 0/1 blUfKUUl 0.1/ ÔU.JK'UKll1ep11wı ypa11-l./el./e11 O'IYJl?a_rıapb111bllf 110.w Kbı.rıôbıp }?l?euuııwı coo11ôa Ky.rı111e,'w111wı o<Jyp-xe<Jupu Ka'ı6aK HOM'IYK'lyza 6wıôwızup 3pme-6yp)%'Y

mypK

'IOWa.'IÔbllf

31f-He

.waaôbıp.'lbl? o<Jyp-xeeupu anap?a11. "Y•'-'le

363".Jut

ca1111b12

6autmaÜ<'bl

Ooıı .uyp11y11ôa o.rı

3pme.l1Ôe1111ep?e

6wıôwı?up

maazy.rıyz xpı-ôe.ıtôe2.rıe.rıôepu11ôe aôbı KUp?eu 6ypy211y oeyp-xeeup 6oon cypa2:J1Caa11 myp2a11. Ku.J1Cu.rıep11u1f Ke333 utaıôau mypa Ô33ÔU Kpe.rıu 60,rıyp 111op3311 'lypmy11za bıHaKutbl.'lb/11 60.rızaut 6oôy11yl{ G.Mbl-11lblllblH

xapa«HGl/MGC

.\WGÔbıp.'lbli'

'lopyyu

U'lepzeu'len mypap Kp-nıe?UHHUlf oeyp-xeeupu 60211J12y Xj!JIÔe 6e1u11 xa11bı ynıKa'lbli' 6oon ap111nbtutaa11. Sypy112y aı6e.rıepueucnıu1f 'lypnınıan 'lopaa11 ye1u l./e:J1Ce.ıteü11ııl( ôaa Kap.J1Cbt-ôoutKy11 nıypza11 60.rı1a, K():JIC33.rıepôe oiiyn KGGH 6u:JICUKnıepHUlf ynıKG3blHÔG nıau6bllf "YPll1nla/12G:J/Ce KbtÜZblpbı2,

6oôy11yl{

KGÔbı

'lypnıman

'1opaa11

ye:J1Cwıepu112e 60.'l?GUI Ke.rıup ca'l?a.rıôap?a apnınıbıpbln KGOHbl

Kypj!JleHUlf

l./Olf?blC-311

60.rıypy11yıı

'lyzy.rıa3blH,

aÜ.MaK-'101111apHbllf apa1b111ôa aôaa1111a:J1Cb1.rı2a 60J12aw

•ıa( ı-iJo iıı,ı

111 wpıı hl ıı

xoo'lypa.1öı,ı.'

yp.Jıcıw11ıaphı ıı ı,ııı

Ô_J','aıtb11u)a O(}()a:ı "o:ı •ıep11u n:ıe11 mypap :

E ııcmep

O.JJJ)'ll?)' 11 /j P"lllCjJll l/lf ll.ll.'bl reôe 'IOjJ)yp CO."lc'a:ıôapbt Ôa'Ja Ôj Bj ]J'J'J'Jl/111/ll,,

'1.Jplllman

} ·e:ıep11u 'lyp11111ıa11 1pmı111 mypap ôuc.

){XI 'IJ ·c l/bl.'l

J?e:ıe n mypôa 6e'Jll11 myc-'lep 60.1?aıu ôe:ıe.'eiı 'lep?e.nıc, •wa-ôaiıb1111ıap JP?Y.'t'ly1eauuıaa11 xewnp. EFr-.1e 'IJ'Be

l{(//1/(//1/1/(/(Jb/Utaa/I, ('(/l{/11blp?a-.rıa 'IOHllUjJllbllf, UW.J/CblH 'IJ'Ô} :·1?e.1ep11wı apmb111Ôa aôaa1111a.J1Cbl.1c'a11b11f ônpfö311'le /{(//11{1/1-l{(//11(111 3?IIU/1 /{')')/1 myp?Wl3bl?.

Tı P" 'lo1111ap11b11f 11uumu OH'l}'JY 60.·ıyp Opxo11-

E11uceu

6u.J1Cu.He.'1Ôepu

al/b1Jb111Ôa

111JPK

ôe.1e?eiı

'101111apHbllf,

11110p"o.•ıc,UR3b111bllf

o.rıap11bllf

apmb1110a

mbrna.wp11b1Tf, Ôbl.7blll, mee?py11, a.Hb1Ôb1pa1b111 60112aw ca?bıw-cemKurı Ky.'lbmypmbtllbllf yK-omy11 wu11'lu.n3p ma.rımbı-6wıe Ko.rı 6u.J1CuK ôapbt.Hôaa.rıapbl anap?a11.

Coo. 1? y 10-15 l/bl.10apHbllf oyp?y1y11ôa PoccUR.?a 60.'l)'ll

3jJn7KeJI

xo.rı6auımbıp

Oe.HOKpammbl?

Opxo11-E11uceü

OCKepu..rıze_rıep-6wıe

mypacKarıoapb111

wu11'1u

I13Jp, nap.wap 60.rızaw 11en111epeoup ma7a3bı-6wıe 'laa ye-'laoa 3ze.DJ11.

0011 6J3p o_rı mypacKaarıoap mbıaa

3pme:wôe1111ep11u11 6a10 y_rıyz KU'IJJ11?euu11 xaapa myôyn 32e.'l33H. lfOllll)'lf Ca?blUl-CenlKU..'l KY,'lb111)'pa3bl11 l/aa ii3)' Ôll'le cau1bıpaôb1p marımbı-6u..rıe Tbl6a Pecny6.wKallbllf l/a10a11bllf

'lopyôyn

mypap

a.JICbWblHbllf

6up

KOII

)'2!/allblblWKblllbl - mypKmep11u11 ÔU.JICU..He.rı mypacKaarı ôapblH UIUH'lu..rıen mypap 3pme,w11u ôemKuupu.

1993 •tbt.'J()a Tbuw Pec11y6.nıKallbllf lfmaa Opx011'la:Jb/11 110.\/•ıaa11b111öa11 Ô'J'Jp l 00

E11ııceıi ôıı.JK"U.He:ıôepwı •tb(.1

01011,'a

:Jp11ıe.11

111ypacKaa111Ka11

EJ ·,'J ·-ôe.·ıe?eıi

•ıep?e:1 11?

yy:ı. allbl ll 3p111111ııpıı11 111Jpôa o:ı ôıı.JK"ıı. ııe.11'

ôep11wı ıuJ :"IJ x xeaııpıı mbı<Ja 60.'ı?aıu opyc 111yc-11 1y1 y1 1ôa 'lblblHÔbı-110.11 Kbı:t ôbıp r11,0e11. 3p111e-6yp y 11 ?y

Ôbuıôap,'a

6ıı:J1Cıı.11e.1ıôep11 ıı

nıJpK

3pme.11

111arıa1bı-6wıe 60.r12aıu y pa1 1- 'le 'le11 o'ly.112a.•ıbı? ôopm

Ôbı.11 111JpK, mbıaa, aH?bl mypK, opyc - 'IG1f2b/C HOM Kbl.'IÔblp y11ô1pep ôen 6oôa.11Ôbl co.rıy11 60.rı,'aıu 1pe-111J1111e.rıôu? 3?e.B3lllKWı ôen '3?e1wıôe11 mypa-.rıa xy11'3'.Jl1 a.rı2a11bt ab 1c 'IG3bl? 60.rı6aa11. HoMHY1f MblHÔbl2 xoü Ôbl!IÔapôa y11ôypp2eJ U HOM'IYK'IYHY1f KbtpblH?a - 3pme-6ypy112y

y2aa11-6oôa.rı

60J12aıu

xa11Ôb1papb111ôa11 60J12aıu

KY.'lb111ypa

uuumwıeıuK33H,

3cmemuKmu2

G1f2bıôa

11e?e.rıôeJ1epu11

'IOH11ap11b111

111G.'IG3bl-6ıı.rıe

Ôbuı,

. moo?y

CG.T/blM-'l0.1YHY1f

3pmeM 6ıı.rıe ypa11-1JyyJ1ÔY1f apa1b111Ôa

xa11b1 xapbl.'J3awıapbıH

ÔoJeBıı.rıen

Kop2J13J71 mypapbı-6u.rıe

y11eJ1u2. EaıumaÜ?bl mo.neBW/e,rı 60 yôaaôa 6aw uüu G1f?bl ıwM KbUIÔbıp yuep ap2GJ1b12 60J12a11. Eupw3u me2u11»

(«Mowe

ôaıumbllf

capb!Hbl»,

«Kyrı

HoBocu6upcK,

HayKa, 2003 'l.) ôen HOJW }Ul Ôbı.rı Kblpb111za - 3pme6ypy112y

mypK,

111bl6a,

opyc

- 3pmeM

marıa3b1-6W1e

60.rı2aıu ypa11-'le1Je11 O'lyJ12a1ıap-6ll.rıe fH2eH.

yııô1pepu112e

Tbl6GHb11f

2y.wa11umapJ1b12

YK 110.1111y

ZUUH'lUlıe.wep

u11cmumyôy11y11 ôupeKmopy B./.{.Mapm-oo.n y.rıy2 y.nyz xw1y11 K1/Up2eH. 13

Hı/u,,mu

60 110.11: «KJ :"J-111e?1111» öen J w Ôbı:ı

ı.:btpbı11ôa - :Jp111e-6ypy11<y 1111pı.:. a.11,'bt mypı.: 60.vaw lllbı<W - :Jpme.ll 111a:ıa1b1-6ıne 01.Jy"J,,a.•ıbı,, T YPKCO H-11yıı (TypıfııR, A11ı.:apa. 2003 •ı.) .ıw,,aÔb1.w.1b1-6u:ıe y11,,e11u 60.

uı/ u 110.1111ap11bt1f y11ô1 PJ ·ô,,ew-6ı1.1e 3p111e.11ôe1160.1,,aw UI J :11 "K'lJ:1ıep Hyp11y1 1, a ca.1Ôb 111 2a11 copy.•12a3blH 'leôun a:12a11b1112a oopp1 111yp .ıteH. Eo

11 ep

6u:J1Cu11 e.rı ôepu1 1 3p111e-6ypy112y 111JPK Ôbı1 ôa11 a.\1,.,b ı 111bt6a Ôb l.1'1 e ôopm 01.Jy.rı ôyp2a11 Tb 1ea11b 11f 2y.M a11umap.1b ı2 wu111.Ju1 e.rıôep wıc111umyôy1 1y11 KO.! l n11opKo.w2y /l,.A. Mo 112yut Ka, 6aJa O.'l b lUIKG Ul O.'l o'ly.1?a2a ôaRHbt n myp? aut 6upz u 110Môa yK 6u:J1CU KmepHU 1f ypaH-'lel/ eH Ol/Y,'12G1b/ H 6011 11 11a1 1Ôb lp2a11 Tb ıeaHb llf cypa2.'lb l? wy.rıyK 'lyrı epu JO.W.Kp11 e2ewK e 60.rızaw A.A./l, ap:J1C aü2a 'lopzaap;ıa1 1Mac apzaM 'I OK. 3pm e-6ypy11 2y mypK 6u.'JICUKmep11 u 31f -He 6awmau wy.rıyK 1 11yp2yy3y111.Je ww 11.Jw11K e1 1 Ôb l! l 3pme.tt 11epu11u11 ôoKmopy H.B. Cme6.!leea11b ı 1ıwııaa ôe.tt ôe2_11 33pu 'lyzy.rıa. 3pme-6ypy112y myp K 6u:J1C uKmep11u opyc Ôb l.'l Kb lpb mza ypa11-'le'le1 1 01.Jy.rı2a1b l11 Kb ı.r1za11 CCP 3-11u11 Kyp J' He wa111 1a11> 111b l1f .!laypeaôb ı, Ul J'.'IJ'K 'lJ' 60.!l zaut o'ly.!lôypyK'IY A.B .Ilpe.!lo6c KuÜ 11u11 K uup2e11 J'.!lj'2-xyy1y KG Hl/ aap- ôaa aa:JIC OK y.rıyz. O.il 3ze1 u11ôe11 mypa-.!la, Tb ıe aza Y K uôeRHb llf l1 1b l6b l.!l2a11b l1 1Ôa11 3ze.'133Ul 60 XJ'H Hepze 'leôup, mb ıe a 3p1 11e.tt ôe111 1ep-6urıe KaÔb l-a:J1Cb ı.r1 ôa:J1Cb l.!l2a11bl 1.J opyôyn K e.rı2e11. Opxo11-E11uceü

A11 Kapa y11ue epc umeôu11u11 ôoo1yK'ly1y, Tb ıeaHb llf 2y.ua1 1w 11 ap.'lb l? UlU H'lwı e.rıôep u1 1c mumyôy11y11 3pmeM 14

a.)l('bı:ıÔaKl/h/'Jbl

'J/J11ıe.11 ôe11

K. -M. A. Cuıı•ı11111

Ta. wm

cypt1<'."/b/,'

mypK

111.l 'P• YCKWlb l

:w111 1111 a. u/Ja<JWllKe 60.' ı? aw ;ı. A. Mo11,'yw myıf O'ly_'t.'ll"Jb l 11 ,' a ôaJ111b 111 myp?aut. 60 1 10.H ôa 6 u:ı1eu.we. ıôep1 1 u Jp11 1e6ypy11,'y Ôbl."l Kblpb lllc' a .l' ll11 1U H J"J1Cj'K111 ep-6u.7 e Ôa.H'lb/ 111KO H OffJU 0.7 bl UlKOUl HO.HÔO KUpce H :J? e 'IJ }'.'JÔepllU, 1110 Ub/.'/Oblp.7 ap1 1bl 111b/6{/ Ôbl.1 ÔO ll a.Hcbl mypK Ôbl.'l Kblpb 11t 'le o 'ly11 ôyp2a11. TeKll/lllWf

«Kyrı- me2U H» ôen HO.H HY lf J' HÔJpepU HU lf ôy2aub 111ôa uôeRHbl uôun J1 1ÔJ' p? eH 60.1?aut 11 0.w11y myp2ycK aut 3ze 'I J'Y'l J' H 6uJ1C 3311 aemopy rjJ . 3.K. 3 . E. Cawôa11 mbrn a, opyc , mypK 3pmeMÔe11 11ep11u 60.'l?aut utY'l J'K 'I J1!lep11u 3<Jw ıe; ıôen utbl ôaa11. Ho.111 1yıf 60 6ycy 1 11yp2y1yK 'ly.10pb 111?a 11 1b l<Jbl H2b ıp, Kb/3b/MGK 0 0.'l? aut lllb!ÔG.Hb/KKGU 60.720 Hbl Ô33lll. eepyn 'lemmupı e11u.w 11u u.1 epem1 11uM . 1997 'lbuıôa Tb ı<Ja P ecny6.'l uK aHbl lf lfaw a TYPKCOH-11y1{ K upJ1CU'l? ew-6uw Kb ı3bl.'lW TJpK 1w2a11aÔbl Hbl lf 1450 'lbl.'l 010 112a mypacK aamK aH «Cu6upb y.1yc mapb 1Hbl lf mypK ôe.1 e2eum> ôen 3pme.u Ko 112pew11 3p111mupı e11. 0.'l ıuyy.'lw 1111bt lf pe1 01 ı101JUR3bl H?a yc my11ôe me.rıeewı e.'lôu K uup2e11 1 11ypı a11. YK 32e!l33lllKU HHU Tb ıea P ecny6.'l uK allbl lf Ky.flb mypa RaHbl3bl Hbllf bl H'laapôa?bl c aÜb! Ôb ı mypw 11, a.Hcbl yeôe P<P -HU lf Kypy11e jJy.l-ta 3bl Hbl lf ôenymaôb ı lf. l/. -/J . 011ôap ôemK 33H. bl11'l a1 1 o.'l Tb 1ea11b 1 TYPKCOH-11yıı K e:J1CU?J11 11 1epu 60.'lyp 'lyp111 map11b 11f apmbt H'le K uupepu11 'leôun wı2a11 myp2a11. 2001 'lb ı:!l ôa lf. lf. -/J . 011ôap 1 11b 16a 60J1wuı mypK Ôb ı!l 15

Kl>l}Jh/11,'a «KJ �-ı-me,11111» ()e11 •n,11>111Öhlflbl T YPKC0/1 ôe11 6J ·,1J ·-iJe.-ıe.1eiı •ıep,1e.n1<1 op<aııu"JmfllH11bllf 110.11 nap:ıaap n:ıa11bı11•u' 1'UUJH!pwı,'e öyw:ıawı. 0011 UJJP T YPKCOH6wıe

xapb1.11aa11b1

11aııuoııa.11Öap caubtÖbı

TP-ııbllf

Kyıb mypa

60.'ı?aw

xepeKmepwı wı ma:ıa3bı-6u:ıe Ralfblllbllf

3.A .;ıamb111

y_7a.ıt'lbt.-ıan,

11m111yı1

r 11ö1pr1<e3uıı 'leôw1 an UJbtôaa11. bl11'laı1?aut, y11,1e11 110.ı111ap Tbıea<a 60.ı1 ?aut omı ôaa ôaw1'aap •ıep;ıepze 'IOopmy 1'a•ıôaa-6u.rıe 11e11111epeu ÔJJp 6oop ÔT.Jp3wı?e 6pypJJP .11e11. 6u:J1Cu1'mep11ıııı

ymKa3bl

'10/I

TypacKaa.7ôapôa

apa3blll?a

mapaapbrnza

6aw111ail2b1 y11ôypyr1<1e.rıep ôma :JTJ:JH uôu?ııu 6epze11.

1993 'lbt!tÔa Kbt3bt.7?a f1l?e11 «Kyrı-111e2ııı1» ôen HO'lyww Ka.76m;.

:Jpme-6ypy11<y 110.H'IYK'ly,'a

lllJ PK py11uKaılbllf

a:J/CbtÔbın,

'la:JlcbtÔblll

TbuWHbllf

KY!tbmypa

a.11blÔb1pa.1b1112a 6aw KOCKY ca.ır ôapHbl '1eôupze11. TP-11u1f Cfa3aaHbllf aub1111Kar.ıb1-6urıe o.7 110.1111y pecnyô.wKa11b111 ôyzy

WK0.w.rıapb1112a

mapa111Ka11. oopeôup

60.rı?aut

3p111e-6ypy112y

copy1?a1r b1?

6u6-rıuomeKa7apb1112a

mypK

no:JJURllbl

«826e.ır ep11u1f

ôupuz

utKo!ıaza y11y»

ôen

.11e111oôuK111112 ôy1a11b1 l/.A.Ha.111bıpau 6e.'lell1KJJ11. Tbıea Pecny6:ıuKallbllf Ky_'lb111ypa11b111 ôy?aÜb111ôa

;ı:.nôu Xyparıbı

« Too2y11yl{

nıypacKaa1ôapb111

xoou7y11y»

XJ:'l'.Dll

60.ır ?aut

Ka112awapbt11bllf

a.'l,'Gll.

3pnıe-6ypy11<y

111JpK 110J3UR/lbllf llRllbl-OW/e UlY-'lJ 'K'lf 60.'l?aut UlUU'IU 3.5.Mu:JICU111 «Ky.rı-me?WI» ôen UlJ '.'lJ'K111J:JH llWOZJ:rl}'?

ôpa11a11b1

ÔU:JIC:JJH.

01111/lb/2

XO?:JIC}'.\1-UJUU

07 wuu11u

TbtGGHbtlf

meampbtHbllf

B.KoK-oo.rı cı,e11a1b1112a

l/IY/N.J"JOjJ COjJ)'.N(Ubl? lll<!llllljJllbllf A.K. Oop.Jıcal\ a.J1c1>1:ıôw1 mypap.

1\0."I

pe.JICllCC<!Jff

2002 •11>1.·ıôa ôe:ıe,1eıim111 Jp111e.11öe111ıepıı Cıı6ııp1> 11110jJl\0.'IOc1Wl3b/llbllf J HÔ<!3U.7el\11ll."/<!jJlllllllf ÔlljJ'JJ3ll cypa,?·11>1? 11110p1'0.•ıo,1 H. <P.Kama11oamyıı 1./0 xap :wpwa11 01011 ôe.w)e?.'ten mypôa. Jp111e.11ôeııııwı

aac

Tbuw Pecny6:1ul\wtbllf

'IO?aarı

111a.w1b1-6wıe

lfwaa

apmmbıp1>m

l\aa11 6aıi:ıal\ oıı'ly1y11y1f mbrna Ke1crJ11 «XIX 'IJ'C 'lhl.'IÔbllf 111b16a 11031uR.1b1» ôen am-6u.rıe opyc Ôbı:ı Kb1pb111?a 110.11 Kbı.•ıô1>1p J HÔJ p?eıı. YK 110:.111y1f yuöypp?ew cypaz.1b1? JjJl/l<!. l/Ôe111ıwı l./bljJblK mypacKaG.1lblllc1a .WO?eUUUUll\UHHUlf ôe.HÖ:n 60.rı?aıı. Ho.w11y y11ô1pepwı?e A.B.flpe.wecKııu 6cu,•aut Tb/(Ja Pecny6.wl\a11b11f Ky.'lbll1ypa RaWbl3btllbllf b/111./(JapÖa?bl CGUblÔbl B. O.HaKCbW y.1y,1 pQ.1bÔY ouııaau. Ycmy11ôe

aôaa11bl6bıc

110.H11y

«Jlumepamypuan

<�a1enıa» cOJıyıı 2002 'lbt.'IÔbllf Jlf-lle Jl\U 110.w11apb11tbllf apmb1111./e Kuup?e11u112e 6ma AKill-mbllf Ko112pe1w1111f 6u6.womeKa1b111b11f

co11yyp2a.'lb111

'laa.ıan

a.1?aı1bt11?a

MocKea11bllf «Hoebıu K.1' 10'1» ôen 110.w y11ô1pep 'lepu-ôwıe KOÔbı oopyn, 011y 'ly?y.1arıan ôe.11ôe,1.rr.np anaap 6uc. Ho.11'lyı.:.'ly_rıap11b11f mypapbrnbıc PoccuR.11b11f,

KU'l33112euwı2e

«K}'.'1-111e?u11» Typl(ııR11bı1f,

ôen

6apaa.ı• ?aôbın

110.w

Tbrna11b11f,

Xmwapbtuıııac

K)'p] ·11e.rıep

36U!leRU11Ulf 00.'l?GUl OCKe-ôaa 'lypmmapub/lf xou CGl/l/bl? 111JPK Ôbl.'/Ôbl? 110.W'lYK'l)'.WjJblll?a 3pme-6ypy11c:y 111] pK ye11u1f 111002y11·11yıı ôyutKYJp.1y2 60.1zaw .waaôb1p.7blc1 GjJb/111/GjJblll Eypy11,1y .

G:J/Cb!Ôap

mJpK111ep11u1f

Ôoop ô:nôu

ÔTJjJ3Ull?e Kpe.rıôepu

UOe?eÔU.ll. 60.1zam

11J '/111') �"/Ôepıt, 1'_\l.'lblllJ'jJOJbl l/b//f 00."/c'Olll 1103JllR'Jb/ llb//f <)e:ıe,?eiııı aw<'bl re11wı 110.ı·ı'ly>-:'l_vJyıı,?a co:ıy11 6<nyp 6oop Ö:J:JjJ ntll ?e Ôj 3J jJ:J:JjJ .11e11. 8,?6e:1ep11U1f 'IO?bl?.WjJbl ca?bıuı-cem>-:ıı.·ıwı 110.11'l_v>-:'ly11yıı y,?awı-.Heôepe."Jwı. xo:11eöı111, 6ypy112y 1111 pKmepHlllj .11aaô1>1p:1b1? 'lopyKmapbı 0011 'IOJNaapa"lblfl ommypynmapbl 'ly,?aa:Jıco>-:. 0Jl blUlK(JlU 3p111Kell yeHUlf CG?bll/Oblpbl?.'Wpbl •ıo111ıap apa3bll/Ôa ÔGUblfl-'lOOHbl '106bl]Jbl.7Ôblpb111, O.Wpllbl /llOU6bllf 60.7?0Ul 311-Ce111Kll.'IOU? 'lypmmaapblH'le KblU?bıpapblH?a ôy1awap Ô33p3wıze 6yJJp33p-ôııp .Heu. c

Ill.J(. 0 0P)J(AK, Tbt6a Pec11y6!luKaHbtl( l/Q3(1Qflblll, /(apZU3bl

Değerli arkadaşlar, Türk Kültür ve Sanatları Ortak Yönetimi T ÜRKSO Y Teşkilatı 'mn, Türk dünyas111111 en önemli kültürel varlrklarrndan olan Orhun- Yenisey Yazıtlarıyla ilgili olarak okuyucunun hizmetine sunduğu Kül- Tegin adlr bu eserin de diğer yayım/arımız gibi kültür hayatımıza katkıs111111 büyük o.facağma inanıyorum. Uzun çalrşmalardan sonra bu eserin yayımlanma.Hnm Tıva 'da Orhun- Yenisey Yazıtlarımn çözülmesinin 110. yıldönümü kutlamalarma denk gelmiş olmmil bizim için ayrı bir sevinç kaynağı olmuştur. T ÜRKS O Y Uluslararası Teşkilatına; Azerbaycan, Kazakistan, K ırgızistan, Özbekistan, Türkiye, Türkmenistan, Altay, Başkurdistan, Gagauz- Yeri, Hakas, KK TC, Saha, Tataristan ve Tıva Cumhuriyetleri üyedirler. tanrtliması, korunması, kültürünün Türk yaşatılması ve gelecek kuşaklara ulaştrrılması için sempozyumlar, süreli ve süresiz yayınlar, tiyatro ve halk oyunları festivalleri, ressam ve şair buluşmaları, opera günleri gibi faaliyetlerde bulunan teşkilatımız, amaçları doğrultusunda faaliyetlerde bulunan kurum, kuruluş ve şahıslarla da işbirliği içinde çalrşmaktadır. Ülkelerin iç ve dış siyasetine karışmayan teşkilatımızın merkezi Türkiye 'nin başkenti Ankara 'dadır.

Eli11i::deki Kiil-Tegi11 adlı bu kitabın yayı111la11111ası Tıva Cumhuriyeti tara.fi11da11 Türk Dili Konıışa11 Ülkeler Kültür Baka11ları Daimi Ko11seyi 'ne teklif edilmiş ve yayını kararlaştırılmıştır. Atalarımızın tarih sahnesinde ilk defa görüldükleri yer olarak bilinen topraklardaki varlıklarının en önemli belgesi olarak diktikleri bu Bengü-Ölümsüz Taşlar, tıpkı orada yaşamakta olan Türk halkları gibi doğanın, düşman ordularının ve tarihi-siyasi erozyonun yüzlerce korkunç saldırısına karşın, halen dimdik ayakta kalmayı başarmışlardır. Kül-Tegin 'in, Bilge-Kağan 'ın, Tonyukuk 'un ve diğer kahramanların, kültürümüzü yaşatmak uğruna verdikleri amansız mücadeleleri ve gelecek kuşaklara bu mirasın korunması için neler yapmaları gerektiğini öğütleyen sözleri, edebi ve şiirsel bir üslupla Türk Ulusuna hitaben Yazıtlara kazınmıştır. Bugünkü neslin, atalarımızın Yazrtlara kazdıkları bu mesajları en doğru şekliyle yorumlayacaklarına inanıyorum. Kültürel varlığımızın korunması ve yaşatılması ıçın verilen bu öğütlerin ve yılmaz mücadelelerin, bizim de bu uğurda yapmakta olduğumuz çalışmalara güç katacağı şüphesizdir. Geçmişimizden ders alarak binlerce yıllık kültürel zenginliğimizi gelecek kuşaklara ulaştırmak en önemli görevlerimizden biridir diye düşünüyorum.

Dünya barışı, ulusal kültürlerin varlıklarmı siirdürmeler�vle mümkün olabilecektir . Kitabm yayımlanmasını en az bizler kadar arzu eden Tıva Cumhuriyeti Hükümet Başkan111a, Tıva Cumhuriyeti Kültür ve Milliyetler İşleri Bakanlığına teşekkürlerimi sunar, eseri yayıma hazırlayan Zoya Samdan 'a, Türkiye Türkçesine çevirisini yapan Kızıl Maadır Simcit 'e ve emeği geçen diğer kişilere minnettarlığımı bildirim. Orhun- Yenisey Yazıtlarının diğer kültürel varlıklarımızla birlikte sonsuza kadar yaşamas1111 dilerim. Polad B ÜLBÜL OGLU Ü T RKS OY Genel Müdürü Azerbaycan Kültür Bakanı

Xy11oy.1yı 01(11y«mep, TypK KY'Lbmypa 60.rızauı ypa11 ''YJ :•ıôy Kaôbı cau3bıpaôbıp nıa.rıa3bı-6wıe opza11waı1uR - TYPKCOft11y11 6apaa.•ızaôbın mypapbı mJpK ôe.rıezeu11wı Ky_'tbmypa3blllbl1f 31/ 'ly2y.rıa mypacKaa.rıôapbı 60.rıza11 Opxo11-E11uceu 6u:JK:u.we:ıôepu-6urıe xo.rı6aa.'lbl2 Ky.rı-me2u11 ôen ammbı? HOM

OOlf

blUIKGUI

Myp11y11ôa KY.'lb111ypa

nap.rıan

y11ôyp2e11

a,ttblÔblpa!lbl6blCKG

1101ı111apbl6blC K8CKY

ca;ıôap

'1eôupepu112e 6y3yp33p-ôup MeH. Y3y11 HOMHYlf

6e.rıe111KeJ1

'lblpbıK'le

a:J1Cbı.rıôapbı11ôa11

y112e11u

Tbı6aôa

coouôa,

Opxo11-E11uceü

6u:JK:Utte.rıepu11U1f 'la3bln HOM'IGGHblHbllf 11 o 'lbl.'l 010112a mypacKaamKa11

6aub1pJ1arıôap-6wıe

ôaKnbıpJ1auıKa11b1

6ucmep2e 'lyôeu apmblK eepyuıKyJ1y2-ôyp. Yrıycmap apmbı TYPKCOfl opza11UJalfUR1b111za A1ep6auô:J1Ca11,

KaJaxcmau,

TypK.Me11ucma11,

Y16eKcnıa11, A.rımaü,

I'azay1

'lepu,

Kb1p2b11cma11,

Caxa-JlKymUR,

Pecny6.rıuKmbı,

Tamapcmau,

TyplfUR,

EautKopmocmau,

Co1f2Y

Kunp

TypK

Tbıea, XaKacuR Ke:J1Cu2y11

6oon mypap. TypK uenmepeôup Ôa.M'lbıôap

Ky.rıbmypa1bıH 60J1zaut

Kaôa2arıaap,

KeRup

copyJ12a-6wıe

ye11u1f

cau1bıpaôbın

carı2arıôapbrn2a

cuımoJUyM11ap,

110M11ap

60J1zauı nepuoôuKmu2 napJ1arı2arıap yuôypyJ12e1u, meamp <fıecmu6arıbôapbı, <fıo.'lbK'lop Kep2f3ywepu,

"YPYK'lyRap

60J1zauı UlfRJ1K'lfJ1ep y:J1Cypa:J1CblJ12arıapb1, onepa xy1111epu Ô33Ul

0011-ôaa

op2a11u1al{UR6blC

eCKe

a:JK:blJIÔap

ycmpıôe

'lopyôyn

aübın1Ka11

mypap

copy.rızarıapbıH

•ıeı:Jun

a:ıbıpbı-ôıı.rıe

R11Jb1-61py

op,'a11u1aı1uJLwp,

HUU/17U.rıe."/Ôep ÔOJl?aıu KU:J/CU.'ıep-ôwıe KOÖbl O:J/Cbl.'lÖa :J/CbUl?OHbl 'lopyôyn mypap. lfypmmapHbllf UUlnlUKU 60.rı?aUl ÔaU1/17blKbl /10,'lUlllUKOJblH?a 6blC/17bl1f

Ula/1/17blK/1W6aÜ11

meey

TyplfURHbl1f

nıypap

op,'OHU30lfUR-

11aiıb1Cbl.'ta.'lbl

A11Kapa

xoopaiıı:Jaöbıp. Eo

ôapaarı?aÔbın

mypapblBblC

Ky_rı-me?UH

ı:Jen

ammbı? 110.wuy nap.rıan }?1Ôypepu11 Tblaa Pecny6_rıuKaHbl1f TYPKCOft-za cyMeJt33Hu-6urıe 6omma11za11. Aı:Ja-<NÔe,rıepuBucnıu11

Tbt6a

60,rızaw

0011

'IOOK

KG6bl3btHÖa meezyôe 'lypmman 'lopaa11b111 6aôbın1Kaa11 60 Me112e - e.11yM 'IOK ôawmap, 0.11 'lep.rıepôe 'lypnıman 'lopyyp apa:J1CoK

'IOHHap

blıuKaıu,

Kop2y11'ly2

6oiıôycmy11.

ôaiı1b11111apHbl1f

xcuıôaaULKb11111apb111za,

nıeeZ}?IYlf

3pa3UR3blH?a yôyp ÔaJIHbtn utbıôan aw-ôaa OJ1-.11a xe633p ôon ôopm myp6yıuaa11. Ky.rı-mezu11, Ewıze-Kaza11, To11b10KyK 60.112aıu ecKe ôaa

.waaôbıp.rıapHbllf

11enmepeôun

KYRbmypaBbıcmbı

caiı1bıpaôb1pbı-6wıe

'IUÔup6eiı11

'lopymKaHbl

awbıp

Öbııu 'IOK ôeMuce.11u 6o_rı2aıu Ke.rıup ye11u11 ccuı2cuıôapbm2a 60 eH'l}?IYlf Kaöa2cuıammbı11apbı y:J1Cy11 'ly.11ep Kbl.llblp y:J1Cyp,rıyy11 Ôawl/bınıKaH 'IG2bl2 cecmepu 'lel/e11-Mep2e11 ap2cuıap-6urıe

TypK

y.11yc-'lo1111ap11bı1f

KU'l33112eüu112e

Ke:J1C33,rıepôe 010n 6u:J1Cumnıu11ze11. Ee2}'112y caJ12cuı aôa-e26e.11epuBucmu11 Ke:J1C33.11epôe 01011

6u:JK:33H

xa:J1CblÔbtblWKblH

6wı2u-MeÔ33.rıep11u11 y:J1Cyp-ymKaJblH 'IOK 6wıun a!lblpb1112a 6pypen myp

MeH. Ky.rıbmypaBbıcmbı Kaôa2aJ1aap 60.rızaıu 11enmepeôun

caÜJbıpaÖblpblll 6u.·ıöııp2e11 60 ı.ıa,?b/2 cecmepıı ÔO.'lcYJU/ a.wbıp-Öbıuı ı.ıoK öe.wııce.nı 6ııcnıep11ıılj ı.ıopyöyn mypap a:J1Cbl.'t-1ıopyöy.rı2aGbtCKa Kyuı Kaöapbı ı.ıy2aa:J1CoK. 3p111Ke11 a!lOblUlOWI

ye11ıı1f ca2b111Öbtpb12.rnpb111 Kııı.ı33112eu2e

.ttylj

l/bl.7

a:J/Cbl? X()2:JIC}11

ı.ıopyyp 6aiL?aK

KY!lbnıypa6blCl11bl Ke.rıup yeHUlj CaJlc?a.rıöapblH?a Öa.ttı.ıbı öapbl

3Tf

ı.ıyzyıa

xy.rı33.rıze.rıepuGucnııılj

6up333U

öen

6oöaap-Öbıp MeH. Eyzy Öe!le2eüöe nıaü6bılj 6o!l2auı 3n-cemKurıöu2 6auöarı y.rıyc-ı.ıo1111ap11b11f KY!lbmypmblHbl1f aMb1p-Me11öu xe2:J1Cy!lÖe3U-6lL'le öopm xo.rı6aaJ1b12 6o!l2au. HoMHY1f nap!laJl?a.JICe Yff}11 K33pUH 6uc-6U'le 6up ÖeMeu ı.ıenm1ııKneu11 :ıwa11an mypap Tbuw Pecny6.rıuKaHbl1f lfa3aaHbl1f

EauımblljblH?a,

Ky!lbmypa

6o!lzaUt

Tbıea

11a4uo11aJ1Öap

Pecny6!luKaHbl1f xepeKmepuHU1f

ıuvıfö13blHbl1f caub1Öb1112a, HOMHY myp2ycKaH 3pmeMÖeH 3oR CaMöa11za, ce3y2!le!lÖep11u mypK Öbı.rıı.ıe oı.ıy!löypza11 Kbl3bl!l-MaaÖbıp CUMı.ııımKe 6o!l2auı 0011-öaa ecKe ()y3a Kep2ycKeH

KU:J1Cll'lep2e

eep}11

ı.ıemmup2e11UM11u

lL'lepemmUM. Opxo11-E11uceu 6u:J1CUMe!lÖepu11 KY.'lbmypaebıcmbllj 0011-öaa ecKe 6aWıaK mypacKaaJ1Öapb1-6U'le KaÖbı Me1j2e 11ypmmapbm Öll'l33p-öup Me11.

flonad E/OJibE/OJib-OI'JIY T/OPKC OH-Hyl( lfUl(lUH e dup e«.mopy A 3ep ôaüd J1CaH Kynbmyp a C aübtdbt

ANITLARDAKİ YAZILARIN S1RR1 Bir

milletin

dönüp bakması yükseldiğini,

tarihine.

geçmişine

milletin ö::: bilincinin

manevi

kültürünün

uyandığını ispatlamaktadır.

A kademi k N . Konrad

Eski göçebe boyların, onların arasında Tıvaların atalarının yaşadığı yerlerde çok eski zamanlardan beri var olan taş an ıtlara oyulmuş yazıların b i lime olan katkı ve faydasını geniş kitlelerle tanı şt ırmanın zamanı gelmiştir. Son 1 O yıl boyunca Rusya'da gerçekleştiri len yen i likler ulusal b i lincin gel işmesindeki yeni dönemin bel i rtileridir. Orhun-Yenisey Yazıtları, Türkoloj i bilimi sayesinde tarihin, d i l in, edebiyatın dünya çapında öneml i anıtları olarak kabul edi lmiştir. Fakat adı geçen yazıtların b i l im adam ları tarafından yen iden okunmasından bu yana 1 1 O y ı l geçmesine karşın onların anlamını sıradan okuyucunun da anladığını söylemek çok zordur. Bunun sebeplerinden birisi de b i l imsel çal ışmaların halka sunulurken, anlaş ı l ır sade yöntemlerin kul lan ı l maması olabilir. Onun ıçın bu makalede Tıva edebiyat araştırmacısının, Orhun-Yenisey Yazıtl arının içerdiği 25

genel bi lgi leri ve bazı özel düşüncelerini okuyucuya etrafl ı bir şeki lde açıklaması gerekmekted ir. Bu çalışmanın ası l amacı ; kim, ne zaman, nerede, neden bu anıtları dikmiş, bu anıtlarda neler yazı lm ış, Tıvaların tarih i , edebiyatı ile i l işkisi nedir gibi basit sorulara yanıt vermektir. Ancak bu sorulara yanı t veri lirken, b i l i msel l ik esas a l ı nmalıdır. Buna bütün zamanların, m i l letlerin b i l i m adamlarının yani tarihçi lerin, arkeologların, d i l ve edebiyat araştırmacı l arının çal ışmaları yard ım edeb i l ir. On ların çok kapsaml ı çal ışmalarından bile doyurucu yan ıtlar al ınması kimi zaman zordur. Çünkü, araştırmacı ların her biri, kendi b i l i m kurallarına uygun özel görüşlerini (hipotezlerini) açıklamaya mey i l lidirler. Ancak bunun için şimd i l ik günümüz ve gelecek zaman ı n değişik b i l i m adam larının araştırmaları, buluşları, birleşik gücü i le taş anıtlardaki yazıların sırrın ı gerçek manasıyla öğrenebi l i riz. Burada geçen özel düşünceler b i l imsel açıdan vazgeçi l mez kararlar olarak değerlendirilmemel idir. Bunlarm sadece ilk araştırma denemeleri olduğunun b i l inmesi gerekmektedir. Yazıtlarm Bulunması XVII. yüzy ı l ı n sonrasmdan itibaren Yenisey ırmağı vad isinde bulunan gizeml i yazı l ı taş anıtlar hakkında bilgiler duyulmaya başlanmıştır. B i l i m adamları daha sonra benzer yazıları Moğolistan'daki 26

Selenga ırmağın ın bir kolu olan Orhun ırmağı vad isinde, Kırgızistan 'daki Talas vadisinde, Altay'da, Yakutistan ' ın güney bölgesinde ve başka yerlerde de bulmuşlard ı r. Kurgan lar kazıld ığında benzer yazı lar değişik ev aletleri ve el yazmaları arasından da bu lunmuştur. B i l im bu anıtları "Orhun-Yenisey Runik Yazıları" diye ad land ırmıştır. "Runik Yazı" terimi, eski İ skandinav d i l indeki r u n s ı r sözcüğünden örnek a l ın m ıştır. Ancak, bu terim gene l l ikle İ skandinav halklarına ait Eski German yazısını i fade eder. Bun ların en eski leri M .S. 200 y ı l l arından beri korunmuş olan taşlarda ve demir aletlerde bulunmuştur. Yenisey vadisinde bu lunan yazı l ı anıtlar hakkındaki i l k bilgileri 1 692 y ı l ın d a Hol landalı b i l im adamı N . Witsen vermiştir. 1 696 y ı l ında Rus b i l im adamı S. Reınezov anıtların bulunduğu yerleri gösteren iki harita çizmiştir. İ l k b i limsel haberi S ibirya'ya sürgüne gönderilmiş olan İ sviçreli subay J. Strah lanberg duyurmuştur. B un l arı 1 773 y ı l ında A l ınan gezgin P. Pallas yayınl atmıştır. 1 823 y ı lında Runik yazıları Rus b i l im adamı G. Spasskiy "Sibirya'nın Geçmişi" adl ı kitabında yayınlam ıştır. 1 889 yıl ında Fin b i l i m adamları Yenisey yazıl arının atl asını çıkartmışlardı r. Bu yayınlardan sonra XIX. yüzy ı l ı n bitimi nde Moğolistan' ı n Orhun ırmağı vadisinde Koşo-Saydam'a birkaç sefer d üzen lenmiş, 1 889 y ı lında Rus bilim adamı N. Yadrintsev' in ekibi B ilge-Kağan ve Kül-Tegin yazıtlarını i l k olarak b i l im alemine tanıtmış, 1 89 1 y ı l ında �

Rus b i l im adam ı V . Radloffun gerçekleştird iği sefer bun ları n en veriml isi olmuştur. Anıtların bulunmasında A. Andrianov, S. K iselev, A. Yevtyuhova gibi araştırmacı ların emeği büyüktür. Yenisey ı rmağı vadisindeki yazı ların bulunması için İ . Batmanov, A. Graç, S. Vaynşteyn, M. Devlet, L. Kızlasov, A. Şçerbak çok çalışmışlardı r. Tıva topraklarındaki anıtların bulunmasında ise Tıva b i l im adamları A. Kunaa, Z. Aragacı (Çadamba), Y . Arançın, M. MaıJnay-ool büyük katkı larda bulunmuşlardır. İ . Batmanov ve A . Kunaa' n ı n hazırladığı "Tıva ' n ı n Eski Türk Yazıtları" kitabı üç c i lt olarak K ızı l 'da (11 963 ; 1 1- 1 963 ; l ll- 1 965 ) yayınlanmıştır. Bu çal ışmaların ve bunların ardından yap ı l m ı ş olan araştı rmaların neticesinde 1 983 y ı l ı nda D . V asilyev "Yenisey Vadisindeki Türk Runik Anıtlar K ü l liyesi" adl ı kitab ı n ı yay ı nlamıştır. K itapta, Yenisey anıtların ı n metinleri, resimleri, haritası, açıklaması ve kapsaml ı kimliği bulunmaktadır. B u kitabı n l i stesinden bugüne kadar bulunan Yenisey anıtların ı n topl am sayısının 1 45 olduğu ve bunl ardan 72'sinin Tıva'n ı n topraklarında bulunduğu anl aşı lmaktadır. Günümüzde Orhun-Yenisey anıtları K ızıl, M inusinsk, Abakan, Sankt-Peterburg, U lan-Bator, Helsinki m üzelerinde koruma altında bulunmaktadı r. B i r kısmı h a l a bulundukları yerlerinde durmaktadır. Hala

yeni Orhun-Yenisey nın ik yaz ı l ı an ıtları bulunmaya devam etmekted ir. Yazıtların Araştırılması Orhun-Yen isey runik yazıtlarıııın araştırmaları d i l, tarih, edebiyat olarak üç ana gruba ayrılabil ir. Gizem l i yazı ların okunması, çevrilmesi ve b i l imsel o larak açıklanmasında en büyük katkıyı d i 1 araştırmacı ları yapmıştır. Bun ların arasında V. Thomsen, Y. Rad loff, S. Malov'un adları önem l i bir yer tutmaktadır. 25 Kasım 1 893 ' de Danimarkalı b i l im adamı Y. Thomsen bu yazıların okunmasın ı n bir yolunu bulup Orhun 'un en büyük aıı ıtları olan B ilge-Kağan ve Kül Tegin yazıtları n ı okuyabi l m iştir. Onun bu çal ışmaları başka ülkelerde de yayımlanmıştır. 1 9 Ocak 1 894'de Y. Radloff "Kül-Tegin Yazıtını" çevirip Rusya ' n ı n B i limler Akademisi top lantısında açıklamıştır. 1 899 yıl ında yine V . Radloff "Tonyukuk Yazıtını" yayımlamıştır. Onun talebesi P. Melioranski bu yazıtın d il i n i araştırarak özel bir b i l i msel çal ı şma (tez) hazırlamıştır. An ıtların yazı l arının yen iden yayınlanmasında, çevirilerin tamamlanmasında V. Radloffun bir başka talebesi olan S. M alov ' un katkısı çok büyüktür. Onun "Eski Türkçe Yazıtları", "Türklerin Yenisey Yazıtları", "Moğolistan' ın ve K ı rgızistan ' ın Eski Türk Yazıtları" 29

( 1 959) ad l ı çal ışmaları Tiirk runik araştırmaların ın temel kaynağı olmuştur. Orhun-Yenisey yazıtlarını n çevirisi ile i l g i l i " Eski Türk Yazıtları" ad lı büyiik çal ı şmayı Türk bilim adamı H. Namık Orkun İ stanbu l " da ( l- 1 936; 1 1- 1 939; 1 1 1- 1 940; IV- 1 94 1 ) yayın lam ıştır. Yazıtların d i l i, onların ses, şek i l , cümle yapısı ile i l g i l i çal ışmaları n ı başka b i l i m adamları yapmışlardır. Bu b i l i m adam ları arasında Y. Nemeth, W. Kotwich, G. Ramstedt, W. Bang, A. fon Gabain, T. Tekin, A. Kononov, V. Nadelyayev, A. Şçerbak, O. Nasilov, İ. Batmanov, E . Ten işev, i . Kormuşin, M. Borgoyakov, A . Kunaa, Z. Aragaçı gibi araştırmacı l ar bulunmaktadır. Yazıtların d i l i ile i l g i l i araştırmalarda tartışılan konu lar şunlardır: Bu yazılar hangi yazı sisteminden (alfabeden), hangi d i l i esas alarak gel işmiş; eski Türk d i l i ile çağdaş Türk d i lleri arasındaki bağlantı ları nedir? Orhun-Yenisey yazıtlarının tarihi i l e i lgi l i araştırmalar da çok yön l üdür. Tarihçiler yazıtlarda tarih i araştırıyorsa; arkeologlar, paleogratlar yazıtların d i k i ldiği zamanı , yerlerini, kaya resimleri ile bağlantı l arını; etnograflar adı geçen eski akraba oymakların tarihini, inanışlarını araştırmaktadır. Tarih ile i l g i l i çalışmaları V. Barthold, S. K is i lev, S. K lyaştornıy, P. Gryaznov, A. Graç, S. Vaynşteyn, L. K ızlasov gibi araştınnalar yapmıştır. Onların arası nda S. K lyaştornıy' ın "Orta Asya Tarih i nde Eski Türk

Yazıtların ın Yeri" ( 1 964) ad lı çal ışması araştırma lara büyük katkıda bulunmuştur. Tarihçi ler arası ndaki tartışma l ı konulardan i lki, yazıtların yaşın ın tam o larak bel irlenmesi ve yazıtlarda adı geçen oymakların, kişi lerin tarihteki yerleri, aralarındaki bağlantısı gibi hususlardır. Yazıtların e d e b i y a t i le i lgisi isi çok az araştırı lm ıştır. İ l k önce bunları edebi birer eser olarak 1 . Stebleva araştırmaya başlamıştır. B i rçok b i l imsel araştırması ve "Eski Türklerin Manzum Edebiyatı" ( 1 965) ad l ı çalışmasında bu eserlerin manzum olduğunu bilim açısından kanıtlanmıştır. Edebiyat araştırmacısı gözü ile yazıtlar hakkındaki çal ışmaları M. Awezov, V. J i rmunski, F. Korş, S. Surazakov, A. Bombaci, A. fon Gabain, R. G i raud gibi b i l im adamları yürütmüşlerdir. "3aeJ.ua BocrnKa" ( Doğunun Y ı ldızı) dergisinde ( 1 99 1 ) Kül-Tegin yazıt ı n ı n büyük metni n i n Rusça manzum çevirisini A. Prelovski, İ. Stebleva'n ı n b i limsel çevirisine dayanarak gerçekleştirmiştir. Yazıtları edebi açıdan değerlendiren araştırmacı lar arası nda birçok tartışmalı konu vardır. "Yazıtlar edebi eser o larak değerlendirileb i l i r mi? Bun ların türü nedir? Manzum ve mensur edebi eserler m idir? Halk edebiyatı i le ilgisi ne kadard ır?" gibi sorular da bu tartışma l ı konulardandır. Orhun-Yenisey Yazıtları ve bunlar hakkı ndaki araştı rmalar göçebe halkların tarihinin, d i l inin, 31

edebiyatın ın araştırı lması konusunda bil ime önem l i katkı larda bulunmaya başlamıştır. Bundan önce, bu bilgi lerin çoğu Çin y ı l l ıklarından a l ın maktayd ı . Yazıtların Genel Görünüşü Yukarıda ad ı geçen araştırmalara bakı ldığında, Orhun-Yen isey Yazıtlarının çözülmesi ve on ların kökeninin bulunması çok i lginçtir. Türk runik yazı ları benzer o lmasına rağmen b i l im adam ları bunları iki gruba ayırır: Orhun Yazıtlarına Kuzey Moğol istan 'da Orhun, Selenga, Tola ırmakların ın vadi lerinde bulunmuş büyük ebat l ı anıtlar olan "Kül-Tegin Yazıtı", "Tonyukuk Y azıtı" ve "Ongin Yazıtı" girer; Yen isey Yazıtlarına Yenisey ırmağın vadisinde bulunmuş küçük ebat l ı çok sayıda anıt dah i l edi lmekted ir. B u nlar Begiree, A ltın-Köl, Eleges, Barık, Öğük-Turan 'da bulunmuş anıtlardır. Bu anıtlardaki yazıları (öze l l ikle Orhun yazıtların ı ) anlaşılması için, onları çevreleyen mezar kompleksleri ile birlikte araştırı lması gerekmektedir. Örneğin b i l im adamlarına göre "Kül-Tegin Yazıtın ın" orij inal görünüşü, kahramanı n mezarı taş yapı ile çevrilmiştir. Yapının duvarlarının dış tarafında ejderhalar, iç tarafında kahramanı n hayatı n ı anlatan resimler ve bezekler çizilm iştir. A n ıtın yakın ın d a mermerden yontulmuş b i r kaplumbağa üstünde yükselen üç metre uzunluğundaki anıtın yanl arında iki d i lde, Eski Türkçe ve Ç ince yazılar kazınmıştır. Taş yap ı n ı n çıkışına 32

ba lbal lar dikilmiştir. (Balhal kahraman ın savaşta öldürdüğü düşman ların sayısın ı ifade eden anıtlara veri len addı r. ) Bu yapıtları Ç i n ' dcn davet edilmiş ustalar yapm ışlardır. Kül-Tegin' in bi leşik yap ı l ı an ıtın ı i l k olarak Eski Uygurlar tahrip etmişlerd ir. An ıtın birkaç kere onarı l ı p bozulmuş olduğu d a b i l im adam larınca bel i rt i l m iştir. Bazı Orhun-Yenisey anıtların ın yazı !arının yan ında i lgisiz resimler ve damgalar bulunmaktadır. Ö rneğin, çok eski zamanlarda İ skit çağından kalmış olan taşların üzerine yen iden yazılar kazındığı görülür. Yazıtlarda yazı ların yanı na okuduğunu işaret etmek için sonradan biri leri kend i damgalarını yontmuş olabil ir. Mesela Tıva'da bulunan Kerbis-Baarı ve Kaya-Ucu yazıtlarında Yenisey yazılarıyla iç içe damgalar ve "geyi k" şeki i leri de bulunmaktadır. S. Vaynşteyn sonradan yapılmış olan kurganların, onlardan önce yapı lan eski anıtların yanında yap ı ld ığını veya yazıl ı anıtların bulunduğu yerden a l ı n ı p başka b i r yere yen iden d i k i ld iğini S. Vaynşteyn i leri sürmüştür. Yazıtlarm Sırrmm Çözülmesi Orhun-Yenisey Yazıtların ı n sırrının çözülmesinde V. Thomsen son derece özgün bir yöntem kul lanm ışt ır. Ondan önceki b i l i m adamları bu gizeml i yazıları o zamana kadar b i linen yazı sistemlerinin şekil benzerliklerine (alfabelere) bağlamaya çalışmışlardır; 33

oysa V. Thomsen bambaşka bir yol seçm iştir. O bil inen bütün al fabeleri bir yana bırakıp, yazıtlardaki işaretler arasında i lgi kurmuştur. Bazı harflerin sürekli olarak yan yana geldiğini görerek diğer d i l lerden fark l ı o lduğunu sezm iştir. Buna dayanarak, V. Thomsen harfleri ön ve art sıra sesleri olarak iki gruba ayırmış ve ünlü seslerin arasında uyum olduğunu fark etmiştir. Bunun Türk d i l lerin i n yapısına uygun olduğuna karar verm iştir. İ lk 9 işareti n anlam ı n ı bulunca, kalan 3 8 işaretten oluşan alfabeyide çözmüştür. Bu yazın ı n sağdan sola doğru okunduğunu da bel i rtmiştir. Bu harfleri iyice araştırd ıktan sonra V . Thomsen, Orhun Yazıtları ' ndan i l k o larak "TeIJri", "Kül-tegin", "Bi lge", "Türk" sözcüklerin i okumayı başarmış v e bunlara dayanarak başka sözcükleri de okuyabi lmiştir. Orhun-Yenisey Yazısmm Kökeni Türk runik alfabesinin kaynağı hakkında değişik düşünceler vard ır. V . Thomsen, O. Donner, A . Sçerbak gibi bazı b i l i m adamları bu alfabeni n Sogd yazı sistemi üzerinden Arami yazı sisteminden gel i ştiğini; N . Aristov, N . Mal itski, E. Rıgd ı lon, L. Kızlasov gibi d iğerleri ise bu harflerin eski damgalardan gel iştiğin i ; A. Emre, 1 . Batmanov ise yerl i damgalara v e başka ideogramalara dayandığını savunmuşlardır. Türk runik yazısının en az 500 yıl kullan ı lmış o lduğu b i l inmektedir. Bu a lfabenin değişik varyantları 34

Baykal çevresinden başlayarak Tuna'ya Orta Asya 'dan Kuzey Kalkasya 'ya kadar yayılm ıştır. V l l l - I X . yüzy ı l larda Uygurlar, Eski Türk ler ile ayn ı Orhun alfabesine dayandırı l mış olan nın ik alfabeyi kul lanmışlard ır. Orhun-Yenisey Yazısının Gelişmesi ve İ lişkisi Bu yazın ın ne zaman, nereye kadar yayıld ığı hakkında bilim adam ları değişik düşüncelere sahiptir. Harflerin görünüşü açısından Yen isey yazısın ın Orhun yazısından eski olduğunu söyleyen ler de vardır. Bazı larıysa bu düşünceye karşı çıkmaktadı rlar. V. Rad loff run i k yazının Yen isey ve Orhun şekil lerinin Kara l rtış, Kemçik, Orhun bölgelerinde birbirlerinden bağımsız olarak gel i ştiğini söylemiştir. S . K iselev runik yazının beşiğinin Yed i-Su olduğunu iddia etmiştir. A. Lon Gabain önce Talas'ta, sonra Yenisey'de, ondan sonra Orhun'da gel işmiş olduğunu iddia etmiştir. En taı1ışmalı konulardan birisi de, Yenisey yazılarının yaşı i le ilgi l idir. Çünkü bu yazıtlarda onların diki ldiği yıl hakkında ne doğrudan ne de dolay l ı olarak bir bi lgi veri lm iştir. V. Rad loff, Vll-YIH; V. Thomsen, P. Mel ioranski Yl-Y l l ; S. Malov Y-V I ; L. Kızlasov, G . C lauson I X-X. yüzy ı l larda diki ldiklerin i söylemekte d irler. Yenisey yazısının çağdaş Türk d i l leri i l e i l işkisi hakkında d a farkl ı düşünceler vardır. Ö rneğin 35

J\ . �çerbak: Orh un-Yenisey yazısın ın d i l inin eski çağlarda oıtaya ç ıkmış en eski Tiirk d i l i olmayıp. böyle bir di lden ayrı l m ış bir d i l olduğu aç ıklamasın ı yapmaktadır. Başka bir ifade ile ilk Tiirk d i l inden, Orhun-Yen isey yazıtların ın d i l i olduğunu ve bu di lden ondan Eski Oğuz ve Eski Uygur-Karluk d i l lerinin çıktığın ı söylemiştir. S. Malov yazıtların d i l ini, eski Tiirk d i l lerden Oğuz d i l ine (Tofa, Tıva, Uygur, Hakas, Şor) bağlamaktadır. Oğuz, Kırgız, Hakas ve Tıvaların ataları i le diğer Türk d i l l i boylara bu anıtların yazısın ı n yaratıcı ları den i lebi l i r. Ortaçağda Türk boylarının yazıyı kul land ıkları yazıtların içeriğinden anlaş ı lmaktadır:

Türk hegler, halk, bunu dinleyiniz Türk halkını topladım El tutmasın burada (taşta) oydum Söyleyecek sözlerimi ise Bengü taşta oydum Onu görüp, biliniz . . .

Yazıtlarm Ana Konusu Orhun-Yenisey anıtlarında Orta Çağda (Vl-X l l . yy.) yaşayan Türk oymaklarının devlet yapı lanmaların ın tari h i n i n gösterildiği b i l inmektedir. O dönemde Türk lerin 36

çok sayıdaki akraba boy ları (el ler) kimi zaman güç l ü devletler (kağanlık) olarak birleşmekte, kimi zaman ise kend i aralarında rekabete girip parça lanmakta id i . V I . yüzyı lda Türkler önce A ltay'da ortaya çıkarak Türk Kağan l ığ ı ' nı ( 5 5 1 -744 yy.) kurmuşlard ı . O zamanlardaki Türk boyları günümüze göre daha gen i ş topraklara yayıl mışt ı . 5 5 5 yı l ında kuru lmuş olan Türk Kağanlığı ' n ın toprak ları yavaş yavaş old ukça gen işlemiştir: Doğuda Çin Büyük Sedd ine, batıda Kuzey Kafkasya ve Karaden iz'e, kuzeyde A ltay ve Tıva 'ya, gü neyde Yed i Su ve Amu Derya'ya kadar uzanm ıştır. Çevres indeki Çin, B i zans, İ ran gibi güçlü devletler ile sın ırdaş olmuştur. 5 8 1 y ı l ın d a Türk Kağanl ığı ikiye bölünm üştür: Yedi Su merkezli Batı-Türk Kağan l ığı, Orhun merkezl i Doğu-Türk Kağan l ı ğı kurulm uştur. 630-65 1 y ı l larında iki kağan l ı k birbi rleriyle savaşarak yok olmuşlardır. 682 y ı l ında İ ç Asya ' n ın Türkleri Orhun merkezl i İkinci Doğu-Türk Kağan l ığın ı yeniden kurmuş (682-744 yy.), İkinci Doğu-Türk Kağanl ığı ' n ı n ordusu yavaş yavaş topraklarını gen i şletm i ştir. 709 y ı l ı nda Türkler Yukarı Yeni sey mecrasında yaşayan şimdiki Tıvaların ataları olan "Çik" oymağın ı sın ırları içine katm ı ştır. 7 1 O-7 1 1 y ı l larında Yeni sey K ı rgızlarına, 7 1 5 yıl ında i se Batı Tıva ' n ı n boyun eğmeyen "Az" oymağına karşı seferler düzen lem işlerd i r. İkinci Doğu-Türk Kağanlığı döneminde Türk ordusunun içi ndeki Uygurlar, Kağan l ığın zayıflaması n ı 37

fı rsat b i l i p, Uygur Kağan l ığını ( 754-840 y ı l ları ) kurmuştur. Türklerin güç lü Kağan l ığı, kuru luşunda yer a l an boy ların aras ındaki anlaşmazlıklar nedeniyle zayıflayarak yok olmuştur.

Amtları Kimler, Ne İçin Dikmiştir? Yukarıda ad ı geçen bölgede yaşam ı ş olan boyların vefat eden ordu komutanları ve saygın kişi ler anısına yazı l ı taş an ıtlar dikilmiştir. Bu a n ıt taş lara Eski Türkler Bengü Taş ad ın ı verm işlerd ir. Yen i sey ' in runik yazı ları, ad ları tarihçe bel l i o lmayan yazıcı lar tarafı ndan yazılm ıştır. Bun l ar, ö len bir kişinin ağzından, üzüntülerinin d i l e getirildiği ebedi türün i l k örnekleri n i ol uşturur. B üyük ebat l ı anıtlarda ( Begiree, A ltın-Köl, Eleges) vefat eden kişilerin hayatlarındaki önem l i olay lar an lat ı lmaktad ır; ancak, Yen i sey yazıtlarında ölen kişinin hayat öyküsüne fazla yer ver i lmemektedir. Yenisey anıt ları n ı n ana konusunu, ö len kişinin yakınlarından, akrabalarından erken ayrı lmasından duyduğu üzüntü ve acı oluşturmaktadır. Orhun yazıt larında Türk Kağan l ı k dönem i n i n tarihi yazı lm ıştır. Daha ayrıntı l ı bakarsak yazıtlar İkinci Doğu Türk Kağanl ı ğ ı ' n ı n kuru lduğu ve ge l iştiği döneme ( V I l l . yy. ) a ittir. Türklerin, Ç i n l i lerin yöneti m i nden kurtuluşunun tarih i ve Kağan l ığın itibarını yaymak için d üzen lenen askeri seferler anlat ı lmaktad ır.

Örneği n, ''Kül-Tegin Yazıtın ın" küçük metn i, Türk Kağanı B i lge-Kağan ·a (ö l ümü 734), "Kü l-Tegin Yazıtın ın" büyük metn i, onun kardeşi Kü l-Tegi n ' in (ölümü 7 3 2 ) anısına d i k i l m i ştir. Bun ları Kağanın küçük yeğeni, tarihin ilk Türk yazarı Yoll ug-Tegin yazm ı şt ı r. ( B i l i m Adam ları) "Tonyukuk Yazıtı"nı İki nci Doğu-Türk Kağan l ı ğı ' n ın üç kağan ın ı n büyük "danı şmanı" olan Tonyukuk ' un kend isinin aziz hatırasını taşta ebed i leştirmek için yazm ış olduğunu tahm i n etmekted ir. Adı geçen anıtlar yalnız Büyük Türk Kağan l ığı ' n ı n ü n l ü ordu komutan ların ın anısına deği l, aynı zamanda kağanl ığın tarih i n i n taş üzerinde ölümsüzleşmesi içinde d i k i l m işlerd ir. Yazıtlarda Türklerin bundan böyle yeryüzünde nas ı l yaşayacakları, Çin i le komşu luk i l i şki lerin i n nasıl olması gerektiği, sayısız savaşlarda kend i leri n i nasıl savunacakları i le ilgi l i kutsal öğütler yer almaktad ır. Göçebe boyların hayatındaki sürekl i savaşl ar nedeniyle, kişi lerin yaşam şartlarının zorlaştığı, duygu ve düşüncelerin kat ı laştığı da yazıtlarda an lat ı lmaktadır. Ancak an ıtların ana konusu, barışç ı l hayata çağrıd ı r. Anıtlarda Türk halkı, atalarının öğütlerine uymaya, kağanl arına, komutan larına sadı k olmaya, devleti n güçlend i rmesi ıçın hayatlarını vermeye davet ed i lmektedir.

Yazıtlar Edebi Eser Olarak Kabul Edilebilir mi? Orhun-Yenisey Yazıtları n ın Türk halk larını n ortak hazinesi olduğu şüphesizdir. On ların ya lnız birer tarih ve d i l deği l, ayn ı zamanda edeb iyat eseri de oldukların ı savunan bi 1 im adam ları vard ı r. Orhun-Yen isey Eski Yazıtları n ın Türk edebiyatının temel eserleri olarak kabu lü, Türko loj ide ikinc i büyük buluş ol muştur. Günümüzde ''l lyada", "Odysseia" gibi eserleri aratmayacak değerdeki bu eserlerin bul unmasın ı n büyük bir olay olarak değerlend irmesi gerektiğini şair A. Prelovski, "Edebiyat Gazetesinde" ("Jl ıneparypHası ra3eTa", 26.6. 1 99 1 ) söy lem i ştir. B u anıtların edebi unsurları 1 . Stebleva tarafından b i l imsel o larak doğru landıktan sonra, Eski Türk edebiyatının ortaya çıkış tarihiyle i l gi l i önceki iddialar çürütü lmüş ( X I . yüzy ı lda yazı l m ı ş Y usuf Has H ac i b ' i n " Kutadgu B i l ig" ve Mahmud Kaşgarl ı ' n ın "Divanü Lugati ' t-Türk" gibi eserler başlangıç kabul edi lmekte idi) ve bu tarih 3 00 yıl geriye çek i l m i ştir. Bu, 1 200 yıl önce Türklerin bir edeb iyata sah i p o lduğunu göstermektedir. Orhun-Yen i sey an ıtları n ı n ünlü "İgor Ordusu Hakkında Kaside"den 300 yıl, "Moğol ların Gizli Tarihi"nden 400 y ı l önce yazı ld ığı kan ıtlanm ı ştır. Orhun Yenisey an ıtları, önceki eserler gibi başka d i l ler, varyantlar üzerinden değil, orij inal d i l i nde korunduğu ıçın de b i l i msel o larak daha büyük bir önemi haizd ir. 40

Çünkü Orhun-Yen i sey yazıtları taşa kazınd ığından bu yana h iç deği şmeden koru nmuştur.

Neden Edebiyat ? Bazı b i l i m adamları Orhun-Yenisey Yazıtları n ı birer edebi eser olarak deği l , tarihteki olayları gündelik konuşma d i le aktaran gerçekten yaşam ı ş kişi lerle i l gi l i yı l l ıklar olarak değerlendirmekted i r. Kimi b i l i m adam larınca b u yazıtlar edebiyat kural larına uygun olarak yazı lan, kahramanlaştı rı lmış bir şahsiyeti içeren, edebi kalıplara eserler olarak kabul ed ilmekted ir. Orhun-Yenisey Yazıtların ı edeb iyata yakın olarak değerlend iren lerin fi kirlerine kat ı larak, yasatların edebi yön lerini ayrınt ı l ı b i r şeki lde incelemeyi deneyel i m . Orhun-Yenisey Yazıtları n ı b i l im adam ları henüz "Orhun-Yenisey Eserleri" olarak adland ıramamakta d ırlar; Çünkü yazıtları klasik edebiyata ait görmeye alışamam ış lard ır. Diğer taraftan i se yazıtların "Orhun Yen i sey Anıt Yazıları" olarak adlandırılmasıda konumuza daha uygundur. Fakat bu çal ı şmada al ı ştığımız "Orhun-Yenisey Yazıtları" veya "Orhun-Yen isey Anıtları" ( burada "an ıt" edebi eser anlamında kullan ı lm ı ştır) terim lerini ku l land ık. Böylece burada bu gelenek korunmuş oldu.

Yazıtlar Eserler midir?

Manzum

Eserler

midir,

Mensur

Orhun-Yenisey Yazıt ların ın manzum birer eser mi yoksa, mensur birer eser mi olduğu konusu da bil imsel olarak tartışılmaktad ır. K i m i b i l i m adamlarınca (R. Giraud, S . Surazakov) Orhun-Yenisey Y azıtların ın i l k ve son kısım larının manzum bir üslupla, ana konusunun ise düz yazı i le yazı lmış olduğu söylenmekted ir. Bu konuda en sıcak tartışma, ünlü edebiyat araştırmacı ları ndan Akademik V. J i rmunski i le İ . Stebleva aras ında geçm iştir. V. J irmunski ve onunla aynı görüşte olan lar (A. Bernştam, A . Şçerbak) Orhun-Yeni sey Yazıtların ın manzum deği l, düz yazı l ı (mensur) eserler olduğunu iddia etmekted irler. Çünkü Türk ş i i r yapısının önem l i bir kura l ı olan i lk uyum (all iterasyon) ve d izi lerdeki hece sayısının b irbi ri ne denk o lması kural ına ( izos i l labizm: " izo" denk, "sil laba" - hece) Orhun-Yen isey Yazıtlarında pek az rastlandığını i leri sürmüşlerdi r. An ıtlarda Türk ş i i r yapısının sonradan ç ıkmış bir kura l ı o lan son uyağın dört şeki lden (aaab, abab, aaaa, aaba) sadece birincisine rastlanmaktad ı r. Konuşman ı n çift uyum l u yapısı (ritm i k sentaktik-paralel l ik) ve kel ime tekrarına (anafora) anıtlarda sık rastland ığından, şiir yapısının son uyaklarını hatı rlatmakta, bu da paralell iklerin Türk d i l i n in cümle yapısına uygun düşmekted i r. Daha ayrınt ı l ı açıklayacak 42

olursak, bu anıt larda. özell ikle Yen isey anıt larında. cüm leler fi i l i n birinci tek i l şah ıs eki ile bitmekted ir. (ad ırıldım. yarı ldım, öldüm . . . ). Gerçekten de dizelerde hece lerin sayısı denk değildir. Bu sebeple bunları n şiir olarak, şarkı olarak söylenmes inin de zor olacağı sonucuna varm ış lard ır. İ. Stebleva bu görüşe çok sert bir şeki lde karşı çıkıp Orh un-Yen isey Yazıtları n ın şi i rsel bir yapısı o lduğunu ayrınt ı l arı ile ispatlam ıştır. O bu görüşünü i spatlamak için V. Rad lof, Z. Ahmetov ' un çal ışmalarına dayanm ıştır. B i rinc isinde, i. Stebleva şiir yapısın ı n ses l i ve sessiz hecelerin tekrarlanan kısım larına dayanarak bu yazıtları üç hece l i kısım lara (anapest) ayı rm ıştır. Son hece b i raz vurgu lu ve uzatı larak söylen ir. İkincisi nde, yazıtların dizelerinde ilk olarak kıta b i ç i m i n i ku l lanmış. Böyle l i kle, Orhun-Yeni sey yazıt larında 2, 4 dize l i ş i i rlere bolca rastlanmış. Örneğin, 4 dize l i şiirlerin sayısı "Kül-Tegin Yazıtı n ı n" küçük metn i nde 2 1 , "Kü l-Tegin Yazıtının" büyük metninde 73, "Tonyukuk Yazıtında" 69 kere geçmektedir. Üçüncüsünde, bu ş i irlerde hece lerin sayıs ı denk o lmamasına rağmen, on ların havasına (ezgisine) uyarak, ses l i ve sessiz v urgu l u ların sayısını denkleştirerek, uyu m l u kısım lara ayı rm ıştır. Böylece bu yazıtların sadece şiir gibi okunması değil, sözlü edebiyat türü gibi uyum l u kısım lara -

(tempolara ) ayı rarak şark ı gibi nı ümkün olacağını ispat lam ıştır.

söy lenmes inin

Yazıtların Türü B i l im adam ları Orh un-Yen isey Yazıtlarında sözlü ve yazı l ı edebiyatın değişik türlerin in birleşerek i lginç bir tür ol uştur u lduğunu kabul etmekted irler. Orhun anıtları tarihi y ı l l ı klar gibi kab u l edi lerek, b i leşik yap ı l ı edebi ürün ler ol arak da değerlend iril mekted ir. Boy ların geçmiş tarihi, tarih i n şah it olduğu savaş görüntüleri, ağıtlar, insan gön lünün l irik duygu larıyla boy ölçüşerek; üsluplar iç içe girse de genel o larak ağır rit i m l i destan şekl i nde yazı l m ışlard ır. Yenisey Yazıtları Orhun Yazıtlarına göre daha basit yapılıd ır. Bun ların büyük bir kısmında ölen kişi n i n ad ı, onun hayatındaki önem l i olaylar, kat ı ld ı ğı savaşlar, akraba ları, yak ın ları ve dostlarından erken ayrı l masından dolayı duyduğu üzüntüyü an latan kısa ağıtlar yer al maktad ır. Onun için S. Malov bu tarz anıtların türünü " Kurgan Eposu" d iye adland ırı l m ı ştır. Runik Yazıtların, öze l l i kle Orhun Yazıtlarının, halk edebiyatı i l e olan yakın l ığın ı çok sayıda bi l i m adamı dile getirm i ştir. M. Awezov Tü rk lerin, onların içerisinde K ı rgızların sözlü edebiyatında yaygın bir biçimde görü len töre türlerinin ö len kiş iye ağıt yakma, koşok; ölen kişinin öğütleri keres; - Orhun-Yen i sey yazıtları i le an lam bakı m ından yak ın olduğunu yazm ı ştır. M . Awezov 44

ayrıca (ona S . Surazakov, İ . Steb leva da kat ı l m ı ş lard ır) Orhun-Yen isey Yazıtların ın kahraman l ı k masa l l arı ile olan güçlü bağın ı da ispat lam ışt ı r. Ayrın t ı l ı bir şek i lde söylersek, bu yazıt ların türünün ge l i ş i m i n i şöy le açıklam ıştır: Önce sözlü edebiyatın töre şarkı ların ın özell iklerine dayand ırı lmış tarihi olayları n anıs ına söylenmiş anına türü meydana ge lmiştir. Bu şark ı l ar kahraman l ı k masal ların ın bir parçası olup daha sonra yavaş yavaş kahraman l ı k masal l arına ve kahraman lık eposlarına dönüşmeye başlam ı ştır. Böylece, Orhun Yeni sey Yazıtları eski töre şarkı larından ve kahraman l ı k masal larından yavaş yavaş uzaklaşıp, ayrı b i r edebiyat türü ol arak gel işmiş, be l irl i tarihi olayl arı anlatan i lginç bir an l atıma sah i p (özgeçmişe bol yer verilen) anıtlar olmuştur.

Yazıtlarda Runik Yazının Tipleri Türk runik yazısının başka bir i lginç edebi özell iğini ise, yazıtlarda bahsi geçen karakterler bize göstermekted i r. Bu anıtlarda ortaçağdaki Türk oymaklarını n bireylerinin yüksek ü lkü leri (erdemleri) kahraman laştırı lmış şahsiyetler üzerinden aktarı im ıştır. Kişinin eline (ülkesine), halkına, atalarının öğütlerine sah i p ç ıkmas ı ; kağanlarma, komutanlarına sad ık olması, kan l ı savaşlarda fedakarlık göstermes i o devrin erdem lerindendir. B u n itel i k leri taşıyanlar arasında ilk o larak ulu Türk E l inin kağanları, akraba 45

boyları n şerefli ordu komutan ları, yüksek veya oı1a derecede başka saygın kişi ler bul unmakta idi. Bu yüzden bu yazıtların onların anısına d i k i l m i ş olma ları anlam l ıdır. Orhun-Yeni sey Yazıtları tari hte yaşamış kişi lerin anı s ın a d i ki ldiğinden kahraman ların ın gerçek olduğu, tarih b i l im ine tesp it ed i lebilmekted ir. Bununla birl ikte onlar, edebi kural lara uyan ve o çağın erdemleri n i üstlenen örnek kişi lere aittir. Yenisey Yazıtlarında genell ikle orta rütbe l i kağan lar veya ordu komutanları b i r örnek t i p olarak gösteri l i rken, Orhun Yazıtlarında i se en şerefl i komutan lar ve gerçek idealleştiri l m i ş t ipler örnek gösteril mekted ir. Örneğin, "Kül-Tegin Yazıtının" küçük metn i Doğu-Türk Kağan l ığın ünlü kağanı Kutlug' un (d iğer adı İ l teriş-Kağan) oğlu B i lge-Kağan ' ın anı sına dikilm i ştir. Gökten inmiş B i l ge-Kağan, Kağanl ığa oturunca önce, Türk ve Tabgaç (Çin) halkı arası nda barı şı sağlamış, sonra Tabgaçlarca aldatılarak dağıtılan Türk halkın ı yen iden bir araya toplayarak fakir halkı zengin, az halkı çok yapm ı şt ır. Y azar, B i lge-Kağan ' ın halkına bağlı olduğunu, bi lge l iğini, zeki l iğini belirtmiştir. Y ine B i lge-Kağan i le yazar Türk ve Tabgaç halkların ın karakterin i , onların arası ndaki i l işki leri açık bir şeki lde gösterm iştir; örneğin, Ç i n l i lerin yumuşak sözler, değerli hediyeler ve kurnazlıkları i le Türkleri kendi lerine yakınlaştırmaları sonucunda çok sayıda halkın ö ldüğünü

B i l ge-Kağan anıt mdan öğreneb i l mekteyiz. hakkmda şöyle den i l mekted ir:

Türkler

Türk halk lok, aç idin Açken, lok olmayı hileme=sin Bir tok olursan, açlığı bilemezsin Öyle olduğundan seni yükselten kağanlığın Sözün dinlemeden yerler saymaya vardın.

"Kül-Tegin Yazıtınm" büyük metn i B i lge Kağan ' ı n küçük kardeşi, Kutlug'un yeğeni Kü l-Tegin anıs ı na dikilm i ştir. Orhun-Yenisey an ıtlarında Kül-Tegin önem l i bir yer tutmaktadır; çünkü bu şahsiyet i l e o çağı n erdemleri tam ve ayrı ntı l ı olarak gösteri lm iştir. Yazıtların yazarı, kağan ların akrabası o lan Yollug Tegin Kül-Tegin ' in kahraman laştırılmış tipini yansıtmayı başarmı ştır. Kül-Tegin tipinin eski Türk edebiyatındaki i l k gerçek kahraman o lduğu görü lmekted i r. Kü l-Tegin karakterin i yazar şöyle kaydetmiştir: O çok sad ık, cesur, uyku ned ir b i l meyen, yorulmayan, kararl ı , savaşç ı ve başarı l ı bir ordu komutanıdır. Halkmın erdemleri için fedakarca savaşarak genç yaşı nda hayattan ayrıl ır. Onun bu niteliğini yazar gene l l ikle savaş görüntüleri i le betim lem iştir. Kü l-Tegin ' i n Kağan l ığa yararl ı l ı kları gösterd iği Yoll ug-Tegin şöyle anlatmaktad ır:

Anam kadın. oıw hiin'ilmiiş analarım Kardeşlerim. gelinlerim. kımçuvlarım Böyle kişi kııl olacakı111ı= ()/enler yıırlla. yolda kalacakı111ız Kül- Tegin yok ise Hepiniz ölecektiniz. . .

·'Tonyukuk Yazıtı'' Türk kağanlarının ü n l ü dan ışman ı, ordu komutanı Tonyukuk' u n anısına dikilm iştir. Bu yazıtı Tonyukuk' un kend isinin otob iyografi üsl ubunda yazm ış olabileceği de b i l im adam larınca düşünülmekted ir. Tonyukuk tipindeki en i lginç öze l l i k onun bilgel iğidir. Tarihte gerçekten yaşamış olan Tonyukuk (Ç ince adı Yuancen) o çağda Türk kağan l ığın ı n en tecrübeli kişi leri nden biri idi. O uzun zaman Ç i n ' d e okumuştur. Türk ordusunun kend isine denk o lmayan ordu larla yaptığı savaşlarda zaferleri yalnız Kü l-Tegin gibi kahraman ların sayesinde deği l, Tonyukuk gibi b i lge danı şman ların katk ı larıyla kazandık ları, şu sözlerle i fade ed i l m i ştir: Onun kağanı kahraman Onun danışmam bilge

Orhun-Yenisey Yazıtlarının Kom pozisyonu Orhun-Yen i sey Yazıtları nda önceden tasarlanmış bir kompozisyonun var olduğunu görebi lmekteyiz. Ş i i r yapısında ön ve son uyaklar az ise de. Türkçe cümle yap ısın a bağlıdır ve ç i ft uyaklı dizclerede sıkça rast lan maktad ır. Orhun Yazıt ların ı n genel yapısın ı İ . Stcblcva üç epik bö lüme ayırm ı ştır:

1 ) Ön kısım - olaylar ve kahraman ların faal iyet lerinin hazırlanmas ı ; 2) A n a k ı s ı m - olayların konusunun gel i şmesi; 3 ) Son kısım - bel irli bir sonuca varı lmas ı . Yenisey Yazıtların ın i lginç ol mayan, sade kon uşma parça ların ı an ımsatan yapısın ı b i l im adam ları, yanatların kısa ölçülü olmasına bağlamaktad ırlar. Yazıtların ön kısm ında herhangi bir kağanın başından geçen önem l i olaylar an lat ı lmakta, kağa n ın ağzıyla erken vefat ettiği için üzüldüğünü anlatan ac ı l ı sözlerle son bul maktad ır.

Orhun-Yenisey Yazıtlarının Ü slubu Yen i sey Yazıtları nın üslubuna yavaş anlatım tarzında bile gün l ü k konuşmaya yakın den i lebil ir. Orhun Yazıtlarının üslubu onlardan biraz farkl ıd ır. B i lge-Kağan 49

ve Kü l-Tegi n " c d i k i lmiş yazıtla rı n yazarı Yo l l ug-Tegin yönetici kağanları n temsilcisi. eğit i m l i . edebi d i l i iyi kul lanan biri old uğundan bu anıtların üslubu düz ve güzeldir. Bun larda kahraman l ı k anlatımı ile siyasi b i ldirinin coşkulu yüksek üslubu önemli bir yer tutmaktadır. Ayrıca l irik kahramanın iç dünyası, gön ü l durumu, (özel l i kle Kü l-Tegi n ' i n ölümünden duyulan üzüntü) çok can l ı bir biçimde gösterilm iştir. Buna göre "Tonyukuk Yazıtın ın" yazarı Tonyukuk ordu komutanı, diplomat, yurt d ı ş ında eğitilmiş, birkaç d i l bi len bir kişi olduğundan, ayrı ayrı üslup ları karıştırarak kul lanmıştır. Kimi zaman övgü l ü otobiyografik an lat ı ( panegiri k), d iyalog, öğüt, atasözleri onun kendi ağzı (ş ivesi) i le bir arada kullan ılm ı ştır. B i l i m adam ları, Orhun-Yen isey Yazıtları nın üslubunun kaynağın ın yaln ı z bilim o zamanın tören lerine, bayram larına has yüksek bir üslup olduğunu (N . Konrad, V. J irmunski, S. Surazakov) söylemekted i rler.

Orhun-Yenisey Yazıtlarmm Dili Yazıtlarda, Ortaçağda yaşamı ş Oğuz, Uygur, K ı rgız, K ıpçak boylarının kendi ağızlarının karı şımıyla ortaya ç ıkmış, yapı aç ısından karı şık bir edebi dil; yan i başka bir ifade i le, genel edebi bir Türk d i l i (koyne) kullan ı l m ı şt ı . E. Tenişev ' e göre, bu d i lde Oğuz ve Uygur

d i l lerinin birleşik varya nt ları çok önem li bir yer tutmaktad ır. Bu deği ş i k ağızlardan bağımsız olan edebi d i l . topluma h itap ed ild iğinde törenlerde v e sözlü edeb iyatta da kul lan ı l ın ıştır. Bu edebi d i L Orhun-Yenisey Yazıtları nda da kullan ı l m ı�tır. Fakat bazen k i m i yazarlar boyların ın yüksek b i lgi li temsi lci leri o l madık ları için, Ti.irk d i l i nin ağızları nın değişik unsurl arına da rastlan maktad ır (el-i l, yer-yir vb). Göçebe halkın b i l i ncini n. hayata bak ışın ın i l ginç tarafı ; herhangi bir şeyi (can l ı. cansız) bet imlerken on ları can land ırması ve güze lleştir mes idir. Orhun-Yenisey Yazıt larında Türk d i l inde sı kça rast lanan edebi yöntem ter ku i lanı lın ıştır. Bunlar eski, yen i . sözl ü, yazı l ı Ti.irk edebiyatında s ı kça karşı laşı lan konuşman ın çift uyağı (sentakt i k para lel izm), can lan d ı rma (ınetafora), denk leşti rme, aç ı k lama (epitet) gibi edebi form ü l lerdir. Türk run ik yazı sından bazı örneklere baka l ı m : Karşı laştırınalar: Kanm su gibi aktı. Ke111i_i!,i11 da[{ gibi yallı.

Atam ka[!.wım ordusu kurt gihi olmuş. D liŞllllllll koywı gihi olmuş. Ateş gibi kızıl oldular.

Cümle yapı s ın daki ortakl ıklar: Gece uyumadan, Gündüz oturmadan. Başlıları haşm eğilmiş, Diz/ileri dizin çökertmiş. Oğlan çocuğu kul oldu. Silik kız çocuğu kul oldu. Sınığını ederim, Kesiğini ularım.

Açıklamalar: Sünger kadar kalın kar. KIZll kanı dökülünce Kara teri akmca . . .

Orhun-Yenisey Yazıtları ve Tıva Edebiyatı Ti.irk ru nik yazı ları , göçebe halk ların umumi serveti olduğuna göre. her halk ın eski zaman lardan günüm üze kadar" ge l i ştird iği öz kü ltürü ile bu yazıtların bi rbirine sıkı sıkıya bağlı olması normald ir. Bu bağlantılar çok yön l üdür: Zaman, toprak, d i l , tarih, inaıı ış, edebiyat vb. Orhun-Yen isey Yazıtları ile Tıva edebiyatı arasında i l işki var mıd ır? Bu konuda henüz b i l i msel çal ışmalar yapı lmam ıştır. Ancak yukarıda bahsettiğimiz genel araşt ırmalara dayanarak, Orhun-Yen isey Yazıtları ile Tıva edebiyatı arasındaki bağlantıyı kurmayı deneyebi 1 iriz. Edebiyat hal k ın manevi kü ltürünün doruğu, onun hayat ı n ın, tari h i n i n ve d i l in i n ge l i ş i m i n i n aynasıd ır. "Tıva Edebiyatı" ifadesi çok gen i ş kapsaml ı bir ifaded ir. Tıvaların sözlü yaratıcı l ığında eski an latılardan (m itler, efsanelerden) başl ayarak sözlü edebiyat ı n d iğer değişik türleri ve günümüz yaz ı l ı edebiyatın ın bütün yaz ı l ı türleri n i n tamamı bugüne kadar ge l i şip yayılm ı şt ır. Bun ların Orhun-Yen i sey Yazıt ları i le i l işkisi nedir?

Orhun-Yenisey Yazıtlarının Tıva Mitleri ile İ lişkileri

ed i len

Ç ıktığı dönem ele a l ınd ığında çok eski kabul m itlerin Tıva'da günümüze kadar korunmuş 53

olması b i l i msel açıdan çok önem l id i r. Çünkü m ito loj i göçebe halkların fe lsefesid ir. Halkın felsefesi. evrene bakışı çok sağlam köklere bağ l ı olup kolay kolay değişmez. Bunun göstergesi, göçebe halk ların sözlü ve yazı l ı edebi eserlerindeki eski b i lgi lerin h iç değişmeden korumuş olmasıdır. Mese la Orhu n-Yen i sey Yazıtlarında bir biçimde be l i rti lmiş olan eski Türklerin Göğü, Yeri, Suyu, Ata ları kutsal laştırma inancı Tıva m itleri n i n konu larında, motiflerinde, tipleri ndede s ı k görü lür. Bu yazıtlarda kağan ların Gökten indiği ve onların atalarının Yer, Gök yarat ı ld ığı nda yarat ı ld ı kları gösteri l m i ştir. "Ki.i l-Tegin Yazıtının" küçük metn inin başında şöyle deni l mekted ir: Gök gibi gökte doğmuş Türk Bilge-Kağan Böyle zamanda [kağanlığa] oturdum. "Kü l-Tegin Yazıtının" büyük metn i n i n başında i se şöyle yazınaktad ı r: Üçlfe mavi gök A llfa kara yer yaratıldığmda İkisinin arasmda kişi oğlu yaratılmış Kişi oğlunun üstüne atalarım Bunun-Kağan, İ\·temi-Kağan oturmuş . . .

..Gök'' yard ı m ıyla Türk halkı keııd i � i ııdcn say ıca fazla olaıı düşman larla yaptığı savaşlarda çok kl' rl· listüıı ge lmişti r. "Gök''. Türk kağanlarına güç, saadet ' L' baht bağışlam ıştır. Y urda ihanet ed i ldiğinde i se acımasızca ceza land ırırd ı . "Uınay 'a" benzeyen anas ının sayesinde oğlu " K i.i l-Tegin" ad ı n ı almıştır ("Moğo l ların G izl i Tarih i''nde Temuçin de Gök sayes inde Cengiz-Kağan ad ın ı almıştır). Tıva masal larında kahramana ve atına ad verme geleneği çok önem l i bir yer tutmaktad ır. Kahramana ve atına ad ı, saygın ana veya babası ya da herhangi yaşlı bir kişi verir. Bunda ataları kutsal laştıran eski bir gelenek görü lmekted ir. Gün ümüz Tıva d i l i ndeki "Gök atam, Yer anam" atasözünün kökü eski m itlere dayanmaktad ır. Tıva sözlü edebiyatında Ata, Gök, Ana, Yer tarzındaki tip lemeler çoktur. Orhun-Yenisey Yazıtlarındaki önem l i bir kişinin, kahraman ın, masalcın ın, kam ı n, otçunun, yadac ının vb. Gök Tegrinin i steği ile yaratıldığına i l işkin Tıva m itleri ve masalsı h i kaye leri; Tıvaların evrene bakışlarının, i nançların ı n eski Türkler i le çok yakın olduğunu ispatlamaktad ı r. Türk run i k yazılarında rastlanan bazı tiplemelere (al atl ı yol tanrısı, bars) Tıva m itlerinde de rastlanmaktad ır. Örneğin, Tıva m itlerinin arası nda Türk boyların ı n ataları n ı n b i r hayvandan türed iklerine i l işkin

eski inancı and ıran totemsel tip ler (kw1. kuğu, boğa) de vard ır. Taş anıtların d ı ş görü nüşünde de mitoloj i fe lsefesiyle yakın i l i şkisi olan tipler vard ır. Mesela. ·'Kü l-Tegin Yazıtı" büyük bir mermerden yontu lmuş olan bir kaplumbağa üstüne d i k i l m iştir. Tıvaların eski inan ışı na göre dünyan ın bir kaplumbağanın (veya "al ı p melegey", Türkçe de "alp"- kahraman) üstünde durduğuna ina11 1 l ı rd ı . Bu m i t i le S . K lyaştorn ıy ' ın d ikkatlere sunduğu "İts-Zin" ad l ı kitabında Fu S i hakkı ndak i ( M .Ö. 28522737 yy. yaşam ış) masalsı Çin h i kayesini karşı laştıra l ı m : " B i r g ü n Fu Si, Huanhe ı rmağından sah i le ç o k büyük bir kaplumbağanın ç ıktığmı görmüş. O kapl umbağanm sırtmda yapışık ve ortasında kes ik ç izgi lerle yap ı l m ı ş gizl i i şaretlerin olduğunu fark etm i ş . B u çizgi lerde Fu S i kendine uygun düşen özel işaretler olduğunu an lamış. Orada Gök ve Yerin esas yeri alarak, onların birleşmesinden bütün can l ı ve cansız varl ıkların doğduğu sonucuna varı lmış. "Kül-Tegin Yazıtını" çevreleyen taş d uvarların d ı ş yüzündeki ejderha resim leri de bir m itsel tip o larak değerlend irilir. Türk ve Moğol d i l i konuşan halkların sözlü edebiyatında ejderha gökte yaratı l m ı ş o lan b i r hayvandır. Tıvaların eski m itsel görüşlerine göre "Ej derhanın bağırmasıyla gök gürü ltüsü çıkmışt ır. Ejderhanın ağzında dokuz hazine varm ış, o dokuz hazineyi yere düşürmemek 56

ıçın. ağzı i le değil, göğsü ve burnu i le ses çıkartırmış. Eğer ağzı i le bağırırsa. yer üstü nde hayat kal mazm ı ş··. B u yüzden Tıvalar: ""Ejderha kuyruğunu hareket ett irdiğinde. yerin sars ı lacağına. Ej derha Y ı l ı ' nda ise çok sayıda yer sars ıntısı ve gök gürültüsü olacağına" inanırlar.

Orhun-Yenisey Edebiyatı ile İ lişkisi

Yazıtlarının

Tıva

Sözlü

Orhun-Yenisey Yazıtları her ne kadar yazı l ı edebiyata a i t olsa lar bi le, Türk halkl arı n ın v e Tıvaların, sözlü edebiyatı ile benzer tarafları da çoktur. Akadem ik V. J i rmunski ' n i n araşt ırma larına göre, Sayan-A ltay Türkleri nin kahraman l ı k masal ları orij i nal l iği bozu lmam ı ş epik eserler (arkai k-epos) olarak değerlendiril ir. Örneğin, kahraman l ı k masa l l arı i le h i l e l i masallar arasında yer alan peh l ivan l ı k masal larında m itsel ve gerçekçi zaman, mekan, o lay ve kişi ad ları, ti pler bir arada bu lunur. B u öze l l i k Orhun-Yen isey Yazıtlarında da vard ı r. Örneğin, Tıva halkının kahraman l ı k masal larındaki ve Orh un-Yen isey Yazıtlarındaki kahraman laştırı lmış tipler arasında yakın i l işki vardır. Kahraman ları anlatan edebi yöntem ler (yapı, d i l ve motif) yine büyük bir benzerl i k göstermektedir. Tıva masa l ların ın kuru luşunda olayların üç kere tekrarlanması gibi manzum üsluplar, Orhun anıtlarında da kul lan ı lm ıştır. K ü l-Tegin Yazıtında 57

K ii l -Tcgin" in savaş seferleri onun içinde bulunduğu yaşa ( 1 6. 2 1 , 27, . . . ) göre tekrarlanm ı şt ı r. Tıva masal larındaki halk kahramanları gibi, o da i y i at b iner: Önce T<ulik11;-Çıır '1111 Kır atma binip. saldırdı. O at arda öldü. İkinci kez Jşbara- Yamlar ·111 Kır atma binip, saldırdı. O at arda öldü. Üçüncü kez Yegin-Silig beğin Eyerli doru atma binip, saldırdı O al arda öldü.

Tıva masa l larında ve Orhun-Yen isey yazıtları nda bazı kahraman ların adları an lamca birbirine yakındır. Örneğin, Tıva masal larında rastlanan Kan-K ü lük, Kayındırıı1 may gibi adlar ve Orhun-Yenisey Yazıtlarında yaygı n biçimde girilen K ü l-Tegin, K ü l üg Tutuk, Kül üg-Çur, Uçin Kü lüg T irig, Külüg-Togan ("Moğol ların G izli Tarih i"nde Çengiz Kağanın dört K ü l üg' üne benzet i leb i l ir) gibi adlar tek köklüdür. Eski Türk di lde "Kül" bir unvand ı r; "Külüg" sözcüğü ise hem "ünlü" hem de "unvan" anlamına gel i r; "tegin" prens unvanın ı i fade eder. Böylece her isminde "ün l ü, kahraman, kü l l ü" ve "unvan l ı kişi" an lamları vardır. Tonyukuk' un adını kimi b i l i m adam ları "Dun-Ertine"

şek l i nde çev irmişlerd i r. T ıva ıııasal larıııda Er-Çan gıs Eı1i ne-M ergen gibi an lam l ı adlar çok yaygıııdır. Anıt taşııı göçebe halk ııı hayat ında biiyiik b i r yer tuttuğunu, Orhun-Yen i sey anıtları ve sözlü edebiyatta görülen taş anıtlarla i l g i l i konu, tema ve tipler ispatlamaktadır. Mesela, Tıva masa l larında anıt taşı eski i nanı şlara dayandın !arak kutsal ve olağanüstü n itel iki i olarak gösteri l mekted ir. Başka bir ifade i le söylersek. Eski Türklerde anıt taşm ölen kişinin ruhunun bulunduğu yer ve eski toprağa verme törenleri i le a laka l ı o lduğunu Tıva sözlü edebiyatı göstermekted ir. Tıva masal larında kahramanm yaş l ı ana-babası öldüğünde anıt yak ınına göm ü lmes i n i d i lerm i ş veya masalın kahramanı anıt taşm çevresinde döndüğünde k ı l ığmı değiştirebi l i r ya da anıt taşm yan ma konan kuşların konuşmaların ı anlarm ı ş vb. Türk run i k yazı ve Tıva sözlü edebiyatinı n tür açıs ından gel i şmesindeki i lginç i l i şki ler kolay l ıkla fark edeb i l ir. Din etkisi ile Eski Türk edebiyat ı n ın bazı türleri kaybolmuştur. Mesela, sözlü edebiyatın töre-adet türlerine a it, ölen kişi için ağıt yakması (koşok) veya ölen kişinin öğüdü (keres) K ı rgız halkının sözlü edebiyatmda bugüne kadar korunmuştur. Tıva sözlü edebiyatında bu türün kaybo lmuş olduğu söylenebi l i r. ( Eski Tıva masallarında böyle törenlerin o lduğunu etnograf V. Dyakonova söylem i ştir). Tıvalar Bud izm ınancı sebebiyle yakm ları ö ldüğünde ağlamazlar. Ç ünkü; "Yakın ları ağlarsa, on ların gözlerinin yaşları dolu ol up,

ölen in (ruhun) başına vurmaya başlar ve onun öbür aleme gitmes ine engel olabi l i r.. şeklinde eski bir inanç vardır. Tıva sözlü edebiyatında (öze l l ikle masallarda) devamlı rastlanan form lar Orhun-Yenisey Yazıtların ı n d i l inde kullan ı lmış edebi yöntemler i le (örnekleri yukarıda verilm iştir) büyük bir yakın l ık gösterir. Tıva masal larından a l ın m ış örneklere baka l ı m : Börklü başmı börkü ile Yenli kolunu yeni ile ... Yere düşüp toprak yiyip Küstüye düşüp kül yiyip, Kelçeş basarak, kemi geçip Alçaş basarak, dağlan geçip . . . İki kaya gibi vuruşup İki boğa gibi savaşıp ... Kara-Yer anah Mavi Gök atah, Demir kara yayh Demir-Kara atlı Gök oğlu Demir Kara pehlivan . . . (veya Çes-Küler ath Yer oğlu Çerzi pehlivan) . . .

Orhun-Yenisey Edebiyatı ile İ lişkisi

Yazıtlarının

Çağdaş

Tıva

Türklerin eski ataları n ın gel işm iş yazı ve edebiyatı değişik tarihi sebepler ile unutul muş ise de halkın manevi kültürünün kolay kolay silinemediğini, yüzyıl lar boyunca kuşaktan kuşağa devam eden sözlü edebiyat ispatlamaktad ır. Her çağın yaz ı l ı edebiyatın ın gel işmesinde sözlü edebiyatın etkisi çok büyük olmuştur. Tıva halkın ın zengin sözlü edebiyatı, eski Türk edebiyatı ile çağdaş Tıva edebiyatını birbirine bağlayan bir köprü o lduğu bundan da anlaş ı lmaktad ır. Bazı gelişmiş Türk edebiyatları ve Arap-Fars edebiyatına göre, yazısı olmayan halkların yen i doğmuş edebiyatında sözlü edebiyatın etkisi büyüktür. Eski Türk edebiyatının i l k örnekleri olan Orhun-Yenisey Yazıtları i l e çağdaş Tıva edebiyatı arasında da açık değilse bile gizl iden gizl iye devam etmiş bir i lişki vardır. Bu ise öncel ikle türlerin ve üslupların benzer yönl ü gel i şmesinden fark edi l ir. Mesela, S. Malov ' un "Kurgan Eposu" o larak ad landırdığı Yenisey Yazıtlarının genel sti l istiği çağdaş Tıva l irik şiirlerinin uyumuna çok yakındır. Çağdaş Tıva şiirinde l irik ve l irik epos türleri öneml i yer tutmaktadır. Lirik üslup, edebi üslup o larak da yaygın bir biçimde kullanı lmaktadır. Eski Türk edebiyatında da, çağdaş Tıva şi irinde de l iriğin güçl ü olarak bel irtil mesinin sebebi, her ikisinde de kişinin gön lünde yaşayan üzüntü gibi derin duyguların 61

üzüldiiğünde) kaybed i p birisini (öze l l ikle barınd ırı l ınasıd ı r. Bu l i rikl iğin kökünün. sözlü edebiyatın töre türlerinden ç ıkmış olduğunu söylemek yan l ış ol mayacaktır. Yi ne çağdaş Tıva şiir yapısı açısından klasik Türk ve Arap-Fars şiir yapısın a bakıldığın da, Orhun-Yen isey Yazıtlarına yakın olduğu görülür. Çünkü Orhun-Yen isey Yazıtların ın ve Tıva şi irinin yapısında sözlü edebiyat ile benzer yönler korunmuştur. Ö rneğin, eğer Arap-Fars şi irinde yazı l ı edebiyatın gel işmiş şiir ölçü leri o lan aruz, redif, gazel sağlam bir şeki lde yerleşmiş ise, Tıva şi irinde de eski Türk edebiyatının halk şi iri örnekleri olan ön uyak, uyum l u sözcüklerin tekrarı, 4, 8 dizeli, 4, 8, 1 2 heceli şiirler öneml i bir yer tutmaktadır. Orta Asya Türkleri İ slam d i n i n i kabul ettikten sonra (X. yy.) on ların edebiyatı, gel işmiş Arap-Fars edebiyatın ın etkisi ile h ızla gel işmiştir. Bu yüzden onların da yazı l ı edebiyatı gel i şm iş, sözlü edebiyatı n güçlü etkisinden uzaklaşmışlardır. Sayan-Altay Türkleri uzun y ı llar boyunca Kam i nançl ı (Tıvalar ayrıca Budizm 'i de kabu l etmiştir) yazısı olmayan, sayıca az halklardan idi ler. Gelişmiş ede biyatlardan uzaktı lar ve sözlü edebiyatı n güçl ü etkisi altındayd ı lar. B u yüzden çağdaş T ıva edebiyat ı nda eski Türk edebiyatının öğeleri, k lasik Türk edebiyat ı na göre daha güç l ü görülmektedir. Orhun-Yenisey Yazıtlarının an lam ı , tipleri, türleri, ölçüsü, yapısı, edebi yöntemleri çağdaş Tıva edebiyatını 62

doğrudan etk i lemeye başlamıştır. Bu yaz ı t lar Tıva edebiyat ını zengin leştirerek. Tıva yazarlarını yeni yen i edebi buluşlar yapmaya teşvik etmektedir. Ö rneğin alkış. dua, ağıt gibi türler çağdaş Tıva yazarlarınca yeniden kullanılmaktad ır. A. Daıjay ·· i g i l Ağıtı'", ""Çaa-Köl Duası'", ""Tek İ neğini H ırsıza Kaptıran Y aş l ı Kadının Ağılı··, ··Y üğriik Atın ı Kaybeden Dedenin Ağıtı'' gibi şi irlerinde ulusçu iislupları kul lanm ıştır. Son iki ağıtın yapısı Orhun-Yen isey Yazıtlarının kompo zisyonuna çok yakınd ır. Yen isey Yazıtları nın uyağı ile yazı lmış olan çağrışımsal l irik türüne A. Ü yerjaa ..Adırı ldım .. ad l ı şiirinde yen i b i r felsefi an lam verm iştir. Eleges yazıtında: Dosılarımda11 karımda11? Yüğrük al1111da11 Kara halkımda11 Be11 üzülerek (�vrıldıın . . .

yazar dizeleri A. Ü ycrjaa·n ın şiirini epigrafi olarak al ıp, şöyle devam ettirmekted ir: . . . Ayrıldım. Ölüm bilmez ruhum re.fal edip, uçtu, Alam gibi amıa dö11iişerek. SevdiKim Kö11/iiıııii yeıeri11ce siiyleyemediğimi A11cak v zaman a11/uy111ca üzüldüm. İnledim: Ayrıldım .' 63

Orhu n-Yenisey Anıtlarının Anlam ı Eski Türklerin . . Bengü Ta:{· ,ij, ı: adlandırdıkları Orhun-Yen isey Yazıtların ın b i l ime katkısı çok büyük olmuştur. Bu anıtlarda gizeml i met i n lerin işaretlerinin okunmasın ın 1 1 O. yı ldöniimünü kutlayarak. bu buluşun Türkoloj i bil imine çok büyük katkısı olduğunu bel irtmemiz yerinde olur. V. Thomsen ve V. Radloff' un Orhun-Yenisey yazısın ı okuması ve çevirmesi Champoll ion 'un Eski M ısır ' ın, Y u . Knorozov' un Eski Maya ' n ı n yazı ların ın sırrını çözmeleriyle eş değerde, dünya çapında öneml i bir buluş olmuştur. Çünkü Orhun-Yenisey Yazıtları göçebe halkların eski tarihinin, d i l inin, kü ltürünün araştırıl masında önem l i belgeler olarak kal m ı ştır. 1 1 0 yıl boyunca b i l i m adam ları n ın d ikkatini çeken Orhun-Yenisey Yazıtlarına karşı günümüz insanlarının çok d ikkat l i olmaları ve sorumlu luk duymaları gerek mektedi r. Bu anıtların henüz tamamı nın bulunmad ığına, kapsamlı bir biçimde araştırılmadığına yukarıda da değin i l miştir. B i l im açısından yazıtların ı n çev irileri n i n düzelti lmesi, tamamlanması, başka d i l lerde b i l imsel açıklamal ı yayınların hazırlanması gibi sorun lar b i l i m adamlarını n önüne çıkmaktadır. Orhun-Yen isey Yazıtların ın katkı larının sadece b i l ime deği l, gen iş halk kitlelerine de ulaştırılması için acele kararlar alınması gerekmektedir. 64

Her şeyden önce anıtların korunması i le ilgi l i çalışmaların aı1ırı lması h i ç şüphesiz çok önem l i b i r husustur. An ıt ların koru nması. herkesin kutsal bir görevi olmal ıdır. Her çağın anıt ları kişi oğlunun yaşad ığı tarihin şahidi. kültiirünün böl ünmez parças ı. zaman ları. nes i l leri birbirine bağlayan bir unsurdur. Orhun-Yenisey anıtların ın koruması için on ların sayısının bel i rlenmesi, bugüne kadar yap ı l m ı ş olan ve devam eden harita çalışmalarının sonuçland ırı lması çok önem l idir. An ıtların koruması i le ilgi l i özel bir kanun ç ıkarı lmasını istemekteyiz. "Tıva Cumhuriyetinin D i l ler hakkındaki Kanununun'' 26. maddesinde: " . . . . . Lati n harfl i Tıva yazısı, onun yaıı ında Çin. Mançu, Es k i Moğol ve Tibet yazı ların ın bilim için öğreti l mesinde yardımcı olmal ı" diye bel irtilmiştir. Eski Türk ve çağdaş Türk d i l lerinden bu kanunda bahsedi l memesi bir eksikl iktir. Tıva'da ve diğer Türk cumhuriyetlerinde. orta ve yüksek öğretim program larına "'Orhun-Yenisey Yazıtları" adl ı bir dersin konul ması, okuma ve ders kitapların ın yayın lanması en büyük hedef olmal ıdır. Bu çalışmaların tümünün hayata geçirileb i l mesi için b i l im adamlarının ve öğretmen lerin özel o larak hazırlanması, yakın zamanda gerçekleştiri lebi lecek öneml i bir başlangıç olabi l ir. Dr. Zoya SAMDAN

ESKİ TÜRK ALFABESİ

Wtıni"- ı 1�1rflt.>r Orhun

i l

1 t

a, e ı,

o, u

Runik 1 larflar

Orhun

oa q , ...9 .,, p

J J J o b b '-D

� il

q �q4AA � A R

bl b2

x '•'

X ® ' ı' ' ı ' f 'ı' Y Y M

€

H l U f ( <;;

d2 gl g2

"! � 'r �

ki k2

rl 'i 'i /'f �

1 3

'1 r

Y Y '< Y ..... �

'1. 'l. J<X f H \ X �

ı t

ı; &

y2 ç

rı ' 1') 2

ny p

ş1 ş2 z

'f y

�

� 3 l H

nç

��oı· .

0 0 0 <>

t2 yl

'i"1 '1 'i'f '1

J.. .l..

» IH � ll .2. W �

.r 'l.. .r ..1-' ..t 'lo

'i 'S

\C' rimi

'ôk, kÔ UJ.: ku &k, kö Ük, kü ile, kı ri Ti

))(

)

� � I" h İ"\

lJ lt JI il ((

Ycniwy

ö, Ü

-- ı ıur

I' fJ I"

:cr x

Ycni!tte '

l lurf C:l'\·riıııi

n2 r

c-n\iil/ h.ırn�ıin t.. alın ( 1 ) \\; ine..: ( �)

okın1u�ları rakamla g�h:rilmi�tir.

�

nı

K 8�33� EP�E 6M�MKTEPHM� 4 A � hl � hl •ıo1111yıı 6_ıpyH2y Kaübı-ôaa muo?} ·11 ·111/e, "Jpım;e11 } ·e1wı•ıe "J,'Rıın 1'ap111 p}" ônp,'e-.?e, m 'lo1111yıı 6onı .ııeôepe.rn11111f ocı.;e11wı, ca2bıuı ceım:u.1 1'Y'tbnıypa1bt11bll/ ommyyuı ı..y11y11 xepe'lıl.'len mypap . AKa.neMHK H. l1. KoHpa.n

WaaH.uarbı

Kew Ky H

aiiMaKrnpHbll-l,

onapHbll-{

apa3blH)la TblBaJJapH bl l-l er6e11ep11 H 111-{, Yyprran YopaaH .ueBHCK33pHH.Ue Kmıo311ep.ue

ye-.uymeH

fo3p

c11 1111611rr11 HreH

Typyn

Typap

6mırnKTepHHl-l

.uaw

3pTeMre

y)f{yp-.uy3a3blH KaJJ6aK Macca YOHra ye.uı-ı pep ye KenreH. Ceenry O H 4blJJ .uypry3yH.ua Poccmıra 6011yn rypap 4aapTb1JJraJJap

Hau110H aJ1

60T-Me.uepe11.u111-l

caH3bıpa

JJ bı H.Ua yaa ye-Ya,UaHbll-l xepe411311 6oon rypap. TıopKonormı

3pTeMHHHH.

a4bI3bıH.Ua

OpxoH-

EHı-ıceii 611)f{11Me11.ıı.e p11 rneryHyH., .UblJJJlblH., YOraaJJ)lbIH. .uenereii

4epre1111r

rypacKaa.nbı

anapraH.

bl H.Ublr-.uaa

6oma yK 6mKHKTe p H 11 3pTeM)leHHepHHH. HOMYaaHbl H.UaH fo3p

1 1 O 4blJJ 3pTKeH x11pe.ue-11e, onapHblH. y)f{yp

yTKa3blH 6e.uyyH HOM 4YK4Y TO.Uapraii 6 111111p ,U33p311H YyraJJaapbı

6epre.

M bI HJlblr

6aH)laJ1JlblH.

611p

Yb111.uaraaHbl - 3pTeM a)f{bIJJ.UapblH YOH apa3b1Hra 6e.uyyH

0 11111.lHIH'Hp

apra1ıap-61111e

'IC.'l H p H n ,

ııe nTcpeTnc � hı

T)'papb1 Hll3 6a1a 'la,)a B3C . b l H 'l 3 H raw 60 LJYYJlrC Tbl Ba LJo raaJl l ll H H LJ HJleK'IH3 H H H I\ Kepy)f(y-61111e OpxoH - E H H c e i1 O H )f( HMeJJ 'le pH H H H ,

y)f(yp-yTK33bl H bl H. 6oJJ raw

.ay ra H b l HJ.ta

HH HTH

llOnLJyJJaı1)J.bl

LJaMJ.tblK 6oT-xyyJJ.a 60J.laJlllapHbl HOMLJ)'KLJyra

YeJJ.Hpep11H

opaJJ.ua)l<bın

KepT3Jl H.

a)ı<blJlllbl H.

KOJJ

copynra1b1 - K bl M , K a )f( a H , K a 51 a , 4 y r e .uaw K8)f(33JJepHH ryprycı<aH blJJ ;

bı H.:ı,a

4 y

H y OH)f(Hn

ı<aaHbın : Tb1BaI1apHbl l{ n�ery1yHre, LJoraaJJblHra oJJapHblH xaMaapbıJJ ra3bl KaH.U b1 rb111? - .uen 6e.uyyıı ai1Tbı pbırnapra xapb1b1Hbl Yyrne

Tbl Bapbı.

3pTe M H H H.

DOpTa

aHTblpbı rnapra

ı<yYynyr

51H1bı-6ypy

Hepmr n ıı.

ı<y)f(yHre

yeH HH.,

xapbı hıJJaap.aa

.ua51 H bın

4yprrapHblH.

TeeryYynepHHH.,

6oJJyp.

3pTeM.UeH

apxeonorrnpHbl H., a)l(blJl.Uapbl

.UblD,

40raaJI

lll HH4 HJ1eK4HJ1ep H H H H.

.uy1aJ1an

w hı.uaap.

OnapııbıH. xei1 ynyr a)l(blJJ.UapbıH.UaH 6e1 11 H

.uoJJy xapbl bl H bl aJJbıpbı 6epre. 4 y re .U33pre KaH.Ubl r-.uaa W H H LJHJleKLJH 60.uyHyH. 3pTeM H H H H.

HereJJ.uenep11-6 11JJe

60.uyHyH. xyyna ı<epy)l(yH, .uoraawTbıpblblH (rnn0Te1a) fo3pHH opaJJJla)l(bın KenreH.

bl H4aHraw aM-.aaa Yyrne

aMrbı 6onraw KeJJ Hp yeHHH. xei1 51 H3bl 3pTeM.aeHHepHHHH. )l,HJ133W K H H Hep11,

a)l(bl)l.bl bl W K bl HHapbl, .aeM HHr Ky)l(y-

611ne .aaw K8)1(33JJep;:ı.e 611)1(HKTepHHH. 4a)l(blJJ.blH .aony1y611ne 61111 11 n an 6oJJyp. M bı H.aa

KHpreH

6oT-xyy.aa

60.aaJJ.aapH bl

3pTeM

e1y1y-611Jle y1e w 11 11m11pneTTHH reH 6 bl)l(blr TYH.Hen.aep .uen

caHan

6on6ac.

OnapHbI

4yrne

6awrnl1rbı

.'lHJl'HllJ KHHHepHHH Yyryna.

uıeHeJl,'le'3H

.rıerı

6HJJ Hrı

aJlblpbl

l>mKllKTlff ırn:ıtO')JiepH H a:ıKblTK3Hbl

X V l l yyc 4blJl.ll blH, T8H4Y3YH.lle H Jre1133w EH11cel1 xeMHHI-\ yuytt!laH Tbl BbIJffaH 61111n11 HMec 6H)KHKTHr nanı K8)1{3')Jlep nyraHblH.lla Me.llJ JJlep 3pTeMre .ll bl l-1,Ha.Jlbl n 3reJl33H. ÜOI-( COOH.lla bl H.ll blr 6H)KHKTepHH 3pTeM.ıı,e HHep Moon.ıı,a CeneHra xeMHHH, a.ıı,b ıpbı OpxoHHyı-ı, YHYH.lla H, KbıprbICTaHHbIH, Tarıac W bIHaa3blH.LJ.aH, An.ıı,a li.ı:ı.aH, Caxa51KynrnHbIH, MYPHYY Tarıa3bIH.LJ.aH 6onraw ecKe-.ıı,aa Yepnep.ı:ı.eH TbınKaH. bl Hnbır 6H)KHKTep xopyMHapHbl K33bln Typna HH3bı-6ypy 3T-xepeKcennepneH 6a3a xo11-61111e 6H)K33H MaTep11arınap apa1brnnatt Tb1Bb111ratt. YK TypacKaarınapHbl " O p x o tt - E m 1 ce l1 tt 11 1-1, p y H H KT H r 6 11:ı1< 11 KTe p 11 " nen 3pTeMre anali 6epreH. " Py H 6 H )K H KTe p " nen TepMHHHH 6ypyttry CKaHnHHaB nbınna r u n 43)KblT nen cecTeH ynerepnen arıraH. On 6oma HyprynalibıHna cKaun11ttaB ynycTapra xaMaap)Kblp 6ypyHry repMaH 611)KHKTepH11 bIHYa nen anaap. OnapHbI H, 31-1,-He 6ypyHrynapbı 611crnı-ı, 3paHbIH 111111 yyc YbınnapnaH fö3p Kaı.ı.ararıaTTbI HraH nawrnpnaH 6onraw neM11p 3T-xepeKcennepneH TbIBbınraH. 1 692 Ybınna ronnattn 3pTeMneH H.B11T3eH EH11cel1 yttyHnaH TbIBbIJlraH 611)KHKT11r K8)K'.DJlep .ı:ı.yralibrnna 6awrnl1rbı Men33H H KbınraH. 1 696 4bIJJna opyc 3pTeMneH -

C. PeMH30B Kmıo:mepHHH. Typap YepnepHH ai°ibJTKaH 11 i1 11 KaprnHbl TyprycKaH . 3pTeM rnna1b1-611ne 6awrni1rbı Men:nnepHH C11611pb)f(e wenyTKeH TypraH w sen oqrnuep HoraHH CTpaneH6epr nbı ttHaTKaH. OnapHbl H. napnan ra3blH 1 773 4b1Jlna HeMeU 3SI H-4üpyKYY 0.C.Oannac 6orraHnbıpraH. A 1 823 Ybınna pyHHKTHr 611)f(HKTepH11 opyc 3pTeMneH r.H.CnaCCKHH «.[{peBHOCTH C11611pm> («C11611pbHH H. 3pTKeH ye111») nen ııoMra yHnypreH. 1 889 4btnna cp11H 3pTeMneHHep EH11cei1 611)f(HKTepHHHH. arna3blH yHnypreH. Ke)l{33ne 6H)l{HKTepHHH. napnanrara KecTyn KenreHHHHH. cooHna X I X yyc YbtJinbtH. TeııYy3yHne Moonnyı-ı. OpxoH xeM yHyHna Kowo-LJ,aiinaM nen Yep)l{e 3Jl33H Kaw 3Kcnen11u11sınap Kb1Jinb1HraH. 1 889 4btnna opyc 3pTeMneH H11 KoJiaH M 11xaHJIOBHY 5Inp11Hues E11nre-KaraHra 6onraw Kyn-TernHre rypacKaaTKaH 6H)l{HKTepH11 3H,-He 6anırnH 3pTeMre 3)1{blTKaH. 1 89 1 4bt1lna opyc 3pTeMneH B.B. Pa,L1J1osryı-ı. OpxoHYe 3KcnenHUHst3bt 31-1.-He ype-Tyı-ı.Henn11r 6onraH. Ke)l{33JiepHH Tbın 11nepen11p Tana1b1-611ne A.B.Anp11aHOB, C.B.K11ceneB, 11.A.Esryxosa .Ll33lll ooH naa ecKenep xeiiHy KblJlraH. EH11ceii xeMHHH. yHyHna 6H)l{HKTepHH a)l{btnapblH ra A.H.EaTMaHoB, A.,[{.rpa4, CJ1.Bai1HnıTei1H, M.A.,[{3BJieT, J1.P.Kb13JiacoB, A.M.ll.l,ep6aK onap xeii a)l{blJinbı 40PYTKaHHap. rypacKaannapHbt TbıBaHbtH. nes11CK33p11Hne a)l{btnapbrnra TbtBa 3pTeMneHHep A.4.KyHaa, 3.E.Apara70

%1 ( 4a.rıaM6a). IO.Jl.ApaHYblH. M.X.MaH.Hai1-oon 6a3a 6onapb1HblH. ynyr-xyy3yH K1111preH. H.A. 6aTMaHoB, A . 4 . KyHaaHblH. 6eneTK33HH «na MRTH HKH .ll p eBHenopKcKoH n 11cbMeHHOCT11 TyBbı» ( «Tbı BaHbl H. 3pTe-6ypyHry TYPK 6mKHK TypacKaan).lapbı») ).len HOM HYH. yw YH.lly penre111 Kb11b1Jlra napnanbrnrai-ı ( 1 963 4.; 1 963 4.; 1 965 4.). YK 3)1(blJlD,apH blH. 6a1a OOH. COOH).la KblJlraH 3Kcne).l11u11ıınapHblH. TYH.Hen11-611ne 1 983 YblJl.lla .LJ. . .LJ..Ba CHJlbeB « Kopnyc nopKCKHX pyH114eCKHX naMııTHHKOB 6accei1Ha EH11ceıı» ( «Emtcei1 YHYHYH. TYPK pyH11Ka TypacKaan).lapbıHblH. 4 blbI HJ.lbl'3bı») ).len HOMHY 4b1pb1K4Ke YH.lly preH. bl H).la Emtcei1 TypacKaannapblHblH. 611)1(11 K Tep11, 4YPYKTapbı, Kaprn1b1, TaHb1J16b1pb1, J.lüllY nacnop.lly KHpreH. On HOM).la ).laH.1b1-611ne an bıpra, EH11cei1 611)1(1111HHH. rypacKaannapbl H blH. Hl111Tl1 C3Hbl 1 45 4e).ll1n rypap, ooH. 11WTl1HJ.leH 72-111 TbrnaHbtH. ).leB11CK33p11H).leH TblBblJlraH. AMrbı yene OpxoH-EH11cei1 611)1(11KTep11H11H. rypac Kaannapbı K btJblJl, M 11Hyc11HcK, A6aKaH, CaHKT neTep6ypr, yJlaH-6arnp, XeJlbCl1HKl1 xoopaiinapHblH. My1ei1nep11H).le W btr)l(aTibıHraH. OnapHblH. 4aM).lbtK Ke11111 rypraH 4epnep11H).le apTnbıwaaH. OpxoH-EH11cei1Hl1H. pyH11KT11r rypacKaan).lapbIH a)l(btJ.lapbt aM-).laa ypryn4y JleB11waaH.

J>tt;t,;llKTlff KO;K)JJiepHH IU H H 'l llJl3JHH

OpxoH-E11 11ceHHHli pyHHKTHr 6H)IUtKTepHHHH. ıı_yraHbl H.[\3 WHH4HJleJl 3)1(b1Jl.ll3 pb1 H yw KOJl 6enyKKe Yapbı n 6onyp: .n bl n , T e e r y , 4 o r a a n . oHJl.ı:tHHMec 6H:>KHKTH HOMYyyp, 04ynnypap, 3pTeM TaHblJl6btpb1 H 633p TaJJ33bt-forne 31{-He KOJl 3)1(blJl.ll3 pHbl .n bl Jl 3pTeM.ı:teHHepH KbtJlraH. OnapHblH. apa3bt H.ı:ta B.ToMceH, B . B . Pa.nnoB, C . E. ManoB onapHbtH. arrapbı ott1araii 4epHH 33JJen rypap. 1 893 4b1Jl.[\bll{ HOH6pb 25-Te )J.aHHH Hbll{ 3pTeM.ı:teHH B11nreJJ bM ToMcett on 6H)l(HKTH HOM4YYPY HYH. apra3bt H Tbm, OpxottttyH. 31{-He ynyr TypacKaan .ıı.apbı oı-rnre-Karattra 6onraw Kyn-Terırnre TypacKaaTKaH 6mKHKTepHH 433blll HOM433H. ÜOH. 3)1(blJl.lJ.3pb1 .ıı.awTbtKbıra napnaTTblHbtn 3reJJ33H. 1 894 4blJl)J,blH. HHBapb 1 9-rn B.B. Pa,ı:ı,noB « Kyn Ternttre rypacK33TK3H 6H4e 6H)l(HKTH», «K yn-Ternttre rypacKaaTKatt ynyr 6mKHKTH» 04yn,ı:ı,ypraw, PoccHHHblH. 3pTeMHep aKa.ıı.e MHH3blHbl l{ xypanbtHra HJleTK33H. 1 899 4btJJ,ı:ı,a B.B.PaMOB «TottbtOKKyKa rypacKaaTKaH 6mKHKTH» napnan ytt.ıı.y prett. ÜOH. eepettHK4H3H n.M.MeJJHüpaHCKHH YK rypaCK3aJl)J.bll{ )J.blJlblH WHH4HJJ33H rycKaH .ıı. 11ccepTaUHHH bl 6a1a 6H)l(33H. TypacKaan,ı:ı,apttbt Karnn napnan ytt.ıı.y pepHttre, oYynranapbtH 4e,ı:ı,11p rn.ıı.a pa.ıı.b tpbrnra B.B.Pa.ıı.n oBryH. 6a1a 611p eepettHK4H3H 6onyp C.E.ManoBryH. ynyr xyy1y K3H4aap-,ı:ı,aa aa)f{OK ynyr. Üül{ «CTaMHTHHKH 72

;1pe BI I C I O p K C K O H IH 1Cbl\1CMl IOCT11» ( « JpTe-6ypyHry T\VK 6 11;ı.;f1 K Ty pac K aanna pbı ». 1 95 1 4. ) . «l::: ı 1 11cei1c KaH 1 1 11 c b M C HH OCT b T IO pK OB » ( «Ty p KTc p H 11 H. Eırnceii 611;10111». 1 952 '1 . ). « n a w 1T H l1 K H 11peBHeTıopKCKOH ll H C bM e ım ocT l1 T

MoıffOJl HH 11 K11prn3HH» ( «Moon.nyı-ı. 6011 raw K 11 p rwmsı ::ıpTe-6ypyHry TYPK OH)f(HK TypacKaruınapbı». 1 959 4 . ) nen Homıapbı TYPK pyHHKa u 1 11HY HJn::ıp11HHH. Kon yHncJHHH anapraıı. ÜpXOH-EHHCeH 6mKHKTepHHHH. 04ynra3b1Hra TypacKaaTKaH xeii yHnypyrnyr «Eski Türk Yazıtları» ( «3prn TYPK 6mKHKTep» 1 93 6 ( I ); 1 939 ( i l ); 1 940 ( I II); 1 94 1 ( iV) 44.) nen ynyr a)f(bIJlnbı TYPK ::ıpTeMneH HaMblK ÜpKyH CrnM6ynra yHnypreH. TypacKaruınapHblH. nbIJJblHbIH., ooı-ı. yH, noMaK rypry3yyHyH. TruıaJb1-611ne a)f(bIJJnapHbl ecKe-naa nbıJJ 3pTeMneHHep11 YopyTKaH. Onapra lO. HeMeT, B. Korn11Y, r.PaMCTe)].T, B .6attr, A.cpoH rafoH, TruıaT TeKHH, A . H . KoHOHOB, B.M.Hanensıee, A . M . W,ep6aK, .ll.. M . Ha CHJJOB, 11.A.oaTMaHOB, 3.P.TeHHWeB, 11 . B . KopMyWHH, M . 11 .6oprosıKOB, A.4.KyHaa, 3.6.AparaYbI n.o.e. xaMaap)l(blp. TypacKaruınapHbIH. nbIJJ TaJlaJb1-611ne WHH4HJJeJJ nep11Hne MaprbıJJnaaJlblf aHTblpbırnap M bl Hnbır: KaHnbır 611)f(HKTeH (ruıcpae11rreH), KaH.ll.btr nbınnaH yHne311neT T11Hrett11, 3pTe-6ypyHry TYPK nbrnnapHbIH. apa3bIH.IJ.a xapbIJJJaruıapbI .ll.3 3W ooH-.ı:ı.aa ecKe. OpxoH-Em1cei1 611)f(HKTep11H11H. T e e r y TaJ13.3bt611ne w11HY11JJen.ı:ı.ep11 6aJa xei1 yrnaHbi bI WKblHHbır: llbll{

rneryYynep fünKH KTepne KHpreH Teerynyr 6onyywKyH HapHbl lll HHYHJJen Typap 6oma, apxeonorrap, naııeo rpa<fırnp TypacKaaıı)lapHblH Typı-yCTyHraH yeJHH, )leBHCK3pHH, xası.na YypyMaıı)lap-611ne xapbımaanapbıH, a 3THorpacjnap rypacKaarı.nap.na KHpreH 6ypyHry rnpen ai1MaKrnpHblH TeeryJyH, Yy.nyn reJHH W H HYHJJen rypap. Teery TarıaJb1-611ne WHHY HJJen.nepHH 8.8.oap TOJlb.ll, C . 8.K11ceJJeB, C.f. KnsıwrnpHblH, n.A. fpsı3HOB, A .L{.rpaY, C . H .Bai1HwTei1H, Jl . P . K bIJJJacoB )l33W ecKe nep-.naa YOPYTKaH. OnapHblH apa3bıHJla c.r.Knsıw TopHblHHbtH «L{peBHeTıopKCKHe pyHHYeCKHe naMsıTHHKH KaK HCTOYHHK no HCTüpHH Cperı.Hei1 AJHH» ( «3pTe6ypyHry TYPK pyH H KTHr TypacKaarı)lap Oprna AJHSIHbtH rneryJyHyı-ı. yH.UeJHHH», 1 964 4.) )len HOMY rypacKaarı)lapH bl W HH4HJl)3pHHre ynyr HJlHrHH 6epreH. Teery4y11epHHH. MaprbtJJ)laaııbır ai1Tbtpbtrnapbt HbtH. 31-1.-He YyrynaJbt TypacKaarı)lapHbII-1. TyprycTyHraH yeJHH 4 Hre TO)lapa)lblpbt 6onyp. 0333 OJl blWKaW TypacKaarı)lap)la a,naTTbıHraH ai1MaK YOHHapHbtH. 6onraw KmırnnepHHI-1. arrapbtHbtH. TbIBbtJJraH Teerynyr 6apb1M)laarıapbı, onapHbtH apa3bIH.Ua xapbtmaarıapbı )l33W OOH-,naa 0CKe. TypacKaarı.uap 4 o r a a Jl TarıaJbt-611ne 3B33W WHH4HJleTTHHreH. 3ı-ı.-He 6awTai1 011apHbl 40raarı KhlJl.Ublp H . 8.CTe6nesa WHH4HJJen 3re1133H. Xei1 caHHbtr 3pTeM 4yy11)lepHH)le 6onraw «n033HJI JlpeBHHX TIOpKOB» («oypyHry TYPKTepHHH. wynyK Yoraarıbı», 1 965 4 . ) )len HOMYH.lla on yK rypacKaarı.napHbt wy11yK Yoraaıı)l apbt74

;lblp nen 3pTeM e1y1y-6ırne Wbl H3blTK3H . 4oraan WHH4ırneK4H3HHHll Typy)f{yHnaH Typac Kaan;ı,ap nyraHbl Hlla 3)f{blnllapHbl 6a3a on blWKaw M .O.AyJJOB. aKa.n. B.M .)1{11pM)'HCKHH, <1> . E . Kopw, C.C.Cypa3aKOB, .nawTblKbI JpTeM.neHHep A.6oM6a4H, A.cpüH ra6eH, P.)l{Hpü Jl))W OOH-.naa ecKenep 6mtO)H. «3Be1.na BocToKa» ( «4eeH 4YKTYH. Cb1Jlllbl3bı», 1 99 1 4. N�6) nen ceTKyynre «Kyn-Ternttre rypacKaaTKaH ynyr 6H)f{HKTHH.» opyc llblJl Kbtpb1Hl)a ypaH-4e4eH 04yJlra3blH A.B.npeJJOBCKHH vı. 8.CTe6nesaHblH. 3pTeM 04)'Jl ra3bIHra 1)3HHbt n Typraw 60TT3HllbtpraH. 4oraaJI WHH4HJleK4HJJepHHHH. apa3b1Hl)a MaprblJl1)3aJiblr aHTbipbırnap xei:i: yK rypacKaan.napHbI 40raaJira xaMaapbtWTbipbın 6onyp 6e a1b1 YOK 6e? OnapHbIH. )f(attpbt KaHllbirbtJJ? WynyKn3H 6e a3bt Kan6aK . YoraaJI KbtJlllbip 6mK33H 6e? Aac 4oraaJib1-611ne xapbtmaanapbı K3Hl)blrbtJl? - 1l33W OOH-.naa ecKe. bltt4aHraw Opxott-Ett11cei1 rypacKaaJI.napbt, onap HbtH. .nyraHbIH.Ua W HH4HJleJJ.nep, K0WKYH 3Mbl1lbtpaJI.Ubtr ynycrnpHbt H. Teery1ytt, .UbtJlblH, YoraaJibIH eepettHp TaJia3b1-611ne JpTeM re KaHYaap-.naa aa)f(OK ytten11r Yaa yy)f(e-TbtBbIW anapratt. Ooı-ı. Mypttytt.na blH1lbtr Me.UJ3JiepHH Kon.nyytt.na KbI.UaT 4bIJl .neM.nernen.nep11tt.nett an 6onyp rypratt.

T)·pac..:aamıa pıı bıtl n ıı ıını

xeB11

pıı

YcTyH;ıc a.uaaHbl Bbıc Wl1H4 11.rıen.uep,rıeH a.rıraw Keepre. OpxoH-Eırncei1 TypacKaa1ınapb1H blH. 6mırn11H mKblTKaHbl 6onraıu OOH. yH.ue111H11H Tbı nKaHbl KOH4)T conyH. TypK pyH11Ka 6m1<11KTep11 4e)f(e-.uaa .ueMei1new KCK 6oma onapHbl JpTeM.ueuuep Hİ1H 6enyKKe blJlraap: O p x o H 6 H )f( H K T e p H H r e CoH.ry Moon.ı.ı.a OpxoH, CeneHra, Tona xeMHepHHH. YHYH.LlaH TblBbınraH ynyr xeM4JJJl.LlHr Typac1<aruı.uap xaMaap)f(blp - «Kyn TernHre TypacKaaTKaH 6114e 6H)f(HK», «Kyn-TernHre TypacKaaTKaH ynyr 6H)f{HK», «TOHblOK)'KKa TypacKaaT KaH 6H)f(HK» 6a1a ÜHrHH 611)!{1111; E H H c e i1 6 11 )f{ 11 K T e p H H r e EHHCeH xeMHHH. YHYH.UaH TblBblJlraH JBJJW 6H)f(HKTHr JJDJH xei1 KS)f(JJJJep xaMaap)f(blp - on 6oma 6ernp33.LleH, AJJ.LlblH-Xen.ı.ı.eH, 3nerecTeH, I>apblKTaH, 8eK-TypaH.ı.ı.aH Tbl BblJl raH 6onraw ooH-.ı.ı.aa ecKenep 6onyp. On K8)f(33Jlep.ue 611)f(l1KTepHH (b1J1aH.rb1J1 OpxoH 6H)f(HKTepHH) 6HJrnn aJlblp.ua, onapHbl .LlCCKHH.LlHP HapblH rypry1yrnyr xeep-4eser Ty.LlyyH KaTai1-xaapa WHH4HJl33pH 4yryna. lIH)f(33, «Kyn-TernHre rypacKaaTKaH yJJyr 6mKHK» HHHTH .uaw ry.ı.ı.yrnyr 6eJJyKTYH. HWTHHre KHpHn TypraH. ÜJJ TY.LlYrHYH. opTy1yH.ua MaanbıpHbl H. rypacKaaJlblH TyprycKaH, OH)' .ı.ı.eCKHH.LlHP .ı.ı.aw ry.ı.ı.yr TyTTyHfaH. Ty.ı.ı.yrnyH. xaHanapblHblH. )l.aWTblKbl TaJJ a 3blH YJJY .ı.ı.yp3ynep11-6HJ1e, HWTHKH TaJ133blH M33.Llb1pHblH. Maa76

4opy KTapbıHra •ıypy :-.ı arı..'lap T) pacKaaTKaH 6onrauı yryma11ap-61111e KaacTaaH. · ı ·ypac KaaJIJlbl ı ı 4ooryHra MaHbı JJ.awnııı KbısıraH ınbrr1>1-Me11erdiHHH. Khıpbı H;ı_a yw MeTp YJYH Kmın::ıHHH. HHH Ta11a3b1 H.na 11 i1 11 nbıJl Kblpbı ııJJ.a - ·)pTe-6ypyHry TYPK 6onrauı KhınaT 6mKHKTepHH oıon KaaH . .Ll,aw Tynyrny1-1, ,.'leBHCK::ı::ıp11HHH. yHep aKCblHJJ.a 6a11 6arıJJ.ap TypryCTyHraH. 6 a 11 6 a n n a p n::ı::ıpre Maanbı pHblH. 4aa-JJ.aHblH ye1HHJ.le xyy1yHna 6a3bt n THHJ133H ynypnaHbl K4arıapb1HblH, C3Hb1Hra neH Khınnhı p TyprycKaH naw Kmıo::ınepHH hlH4a n::ı::ıp. YK Tynyr-TypacKaarınhı KhınarraH <JarıaTKaH yc-wesepnep wyTKyn cırnn6::ı::ııı nen hrnna 6ırnrnn KaaH. Kyn-TernHHIHi. Hapbı H rypry1yrnyr TypacKaaJlblH ::ı1-1,-He 6awrni1 yi1rypnap 6y1yn yp::ı::ıH, 001-1, cooıına on TypacKaarı Kaw y ;ıaa ı-;aran TyprycTyııyn-naa, ypen 11 n naa Kenreıı nen ::ıpTeMneHHep WHH411Jl33H. l.JaMJJ.btK Opxoıı-Eıı11cei1 TypacKaarı.ı:ı.apbtHblH. 6mKHKTep11H11H. LtaHbtHna ecKe YypyMannap 6onraw TaH,Manap 6a1a 6ap 6oon rypap. 4mto3, Kaw yyc-Ltyc "lbtJlnapHbtH. MYPHYHna CKHcp ye111Hne rypraH c bt bt H .ı:ı. a w T a p bt H .ı:ı. a (oneHbH KaMHH) 6mKHKTep osı xan KaaH-.ı:ı.aa 6oop. l.JoK 6oma K0)1(33Ilepne 611)f(HKTepHHH. LtaHbtHra ynyc co1-1,Hai1, oııy HOMLtaaHbtHblH. xepeLt11111 KblJlJJ.btp, TaH,MarıapHbl oıon apTTbtpbın 6a1a rypraH. 411)1(33, TbrnaHbtH. .ı:ı.ea11cK33p11HneH TbtBbtJlraH Xep611c6aapbrnna, Xası-Y)f()'Hna K0)1(33Ilepne EH11cel1 611)1(11K Tep11H11H. LtaHbtH.ı:ı.a rn1-1,Marıap 6onrauı CblblH nyp1ynep11 6a1a 6ap. Coı-ı.Haii ryprycryHraH xopyMHapbı 001-1. ;�b1p1ı hır

Mypı ıyıuıa TypraH 6ypyHry K8)103JJep 4aı-ıb1Hra-,L1.aa T)'pl) 3Yn Kaap 33bl 6mKHKTlff f(8)fO:rnepHH TypraH 'ıepHH.LJ.eH 1<m1<ypyn, ecKe xopyM 43Hb1Hra-.LJ.aa Typry1yn Kaan TypraH 4a.LJ.aBac .nen C.H.BaHHWTeHH 60.nan rypap.

KaJK:nJiepJle 6uJKHKTH HOM'laauLı

OpxoH-EH11ceH 6H)f(HHHHH. 43)f(bl.IJ.blH 3)f(bJ.1J.ap.na B .ToMceH KOH4yr TblB blHrbıp Mepreı-ı yraaHHbtr apraHbI 3)f(blrnaaH. 8ct<e 3pTCM.Ll,CHHep 011 6HJ1.Ll,HHMCC 6H)f(HKTH MOOH. Mypı-ıyı-ı.na 611n.n11ı-ırnp rypraı-ı y)f(y1<Tepı-ı 11 (ancfıaBHTTH) a)f(blrnan HOM4YYPYH opan.na)f(btn Typraı-ı 6oma, npocfıeccop B .ToMceı-ı Kett.ryc ec1<e opyt<ry w11n11n anraı-ı. On wynry ancfıas11Tiep.neı-ı OHTanaaw, rypac1<aan.nap.na .neM.ne1<Tepı-ı11tt. apa1btH.L1.a xapbımaa3blH wyywTypreı-ı. E11p 43M.1J.bIK y)f(yt<Tep apa3blH.IJ.a .ll.O KTaaMan KO)f(a rypap, ec1<e11ep11 blH.IJ.btr 3Bec 6onraı-ı. Ooı-ı yı-ı.ne111m3w, B.ToMceı-ı y)f(y1<Tepı-ı11 MYPHYKY 6onraw apTblKbI o.nypyrı-ıytt. yı-ıı-ı ep11ı-ı11tt. aaHbt-611ne 11i:f11 6eny1<1<e 4apraı-ı. Ea1a on bIWKaw a)f(blK yı-ıı-ı epHHH. aRHHa)f(b1J1ra1b1 6apb1H 3CKepreı-ı. A 011 TYPK .ll.blJl.ll.a pHblH. rypry1yyı-ıra 400K 6onraı-ı. EawTaHrbı 9 .neM.Ll,eKTHH. )'TKa3blH Tbtn Kaw, apTKaH 3 8 .Ll,CM.Ll,CKTeH ryprycryı-ıraH an<tJas11TI11 rypry1yn anraı-ı. YK 611)f(HKTH OH. Tana3b1H.1J.aH conaraH TaJ133blH4e HOMyYyp .Ll,33p311 61111.Ll,HHHll 1<e11reı-ı. 011 y)f(yKTepı-ı11 xaı-ı.nbıp WHH4 HJ133HHHHH. TYH.HeJJHH.ll.e B. ToMceı-ı OpxoH 611)f(HKTep11ı-ı.neı-ı Tel)rİ (.nett.rep, .IJ.33p), Kültegin (Kymernı-ı), B ilge (E1111re), 78

Türk (TypK) nen cecTepHH 6awTal1 HOM4yrı Tbl rıKaw. onapra .uyJJ raWTblpbın Typraw, apTKaH cecTepHH 6a1a HOM4yn Tbl nKaH.

Opxon-Enuceü 6mırnınepHHHll yn11e1u11u

TypK pyHHKaHblH. Tb1Bb1JJraHblHblH. nyrai1h1H11a aHTblpbır Tarıa3bl-6Hne SIH3bı-6ypy 60.ıı.arı.ıı.a p 6ap. EIHp 43M1lblK 3pTeM11eHHep (B.ToMceH, O.)J,oHHep, A.W.ep6aK) oHy c o r 11 a 6 H )f{ H H H .ıı.a M4blWTbıp a p a M e i1 6 H )f{ H K T e H •• yKTarıraH .ıı.e n, a ecKeJJepı-ı (A.ApHCTOB, H.Marım.ı.KHH, 3. P.Pbtr.ll. blJlOH, J1 .P.Kb13Jla COB) 3pTe-6ypyHry rnı-ı.Manap-6Hne xon6an, ywKyJJepH (A. )J,)f{. 3Mpe, H .A.ElaTMaHoe) ryc 4epHHH. rnı-ı.Marıapbı ••• 6onraw ecKe-.ıı.aa H .ıı. e o r p a M M a n a p r a yH.ıı.e 3HJ133H .ıı.e n caHan rypap. •

Cor.ıı.a 6mırnK IV-X 4yc 'l blJl.ll.a pHblH. " rypacKaarı.ıı.a pblH.ll.3 aMrbl Ta.ll.)f{ HKTep 6HJ1C y·ı6eKTepHHH. er6enepHHHH. 6H)f{HH. ApaMeH 6H)f{HK - 6ı-ıcmı-ı. 3paHbIH. MypHyH.ıı.a V II-IX 4yc 4 bIJl1lap.ıı.a Hemep33H rypraH eepei1 ynyCTyH. 6H)f{HH. H.ıı.e orpaMMa - Kai1b1-611p 1lb1Jl1lb1H. YHYH 3Bec, a 6y.ıı.y H cecTepHH ı-ınepe.ıı.ı-ıp 4H)f{eK .ıı.e M.ıı.e K. ••

•••

500 a1Kb1 r TypraH nen YK amjıaBHTTHH H H'3 bı-6ypy

TypK py1 1 11 Knff 6 1- n1< 11 Kn1 6ern Jll1'3e-ne 4 b1Jlllblll

J.ypry1yHna

·ıpTCMJle ı ı ı ıcp caHarı Typap.

ı ıcnTep3JH

XCB11pnep11 6 a i1 KaJı K3Bhl%1 H;laH JfCJlJ)W )zyHaiira cıeJ.11p, OpraaKbı A111HnaH CoHry KaBKa1Ka cıenı-ıp HenTep33H TypraH. V I l l- I X 4 y c LlblJJLlapna yiirypnap TYPKTepH1111611ne 611p neMei1 OpxoH ruı qıaBHTKe y Hne111mJH pyH11KT11 r 6m1<11KT11 a)!(bl rnan TypraH. Opxou-Euuceu 6mtcuuuuu. cau1b1paJ1b1 6om,anı xapb1J11aaJ1apb1 y K 6111Kl1KTl1H KalKaH, KaHa HenTep33Hl1Hl11-l nyraHbIHna 3pTeMneHHepH11H 6onruınapbl aı-ı.rbı-aı-ı.rbl. YIKyKTepH H H. xes11p11H111-ı_ Truıa1b1-611ne Tyc fü11K111< TepH11H. EH11cei1 xes11p11 OpxoHHYYHnaH 3prn nen Typapnap 6a1a 6ap. 8c1<enep11 on 6onruıra ynypnaHbın Typap. 8. 8. Pa)J.JJOB pyH 611)!(11KTepH11H. EH11cei1 6onraw OpxoH xes11pnep11 Kapa ı1pTblW, XeM411K, OpxoH ,ll,C Bl1CK33p11Hre 6oT-6orrapbIH,ll,a H xaMaapbIJlra 40KKa 4eprenewT11p cai11b1paau .ıı,e n Typap. C . 8. K ı-ıcenes pyH11KaHbIH. Kasaiibı .[()!(ern-Cy (CeM11pe4be) nen CaHaaH. A .<jıoH ra6eHHl11-l caHan Typapb1-611ne 6awrnit TruıacKa, ooH Emıceitre, ooH, cooH.ıı,a OpxoHra cait1b1paaH nen Typap.

E 1 1 11 c c i1

Tbl Bbın ı aH yc3 11 H l1 1l l\1aprb111;ıaa11 1>ır 6oJJyrı ı-yp3p

6 11;K11 KTep 11 H 11 1-l

;ıy ra İi b l l lJl a a i1Tb1 p 1>1 1 1 1 1 - ı ı e

( 4yı-c ;ı_:nprc yK TYP3CKaaJJna p H hl l l 0 11 )I<l1 11 HJle 0113 p H bl ypryc Ka ı ı 4bJJl bI H bJHbll-\ .uyrai1bı Hn3 .uopT-Jıaa. /loopa Jl33 M e,'.lTJ •ıo ı..: 6oon ı-yp3p) : B. B. P3.'lJlOB - Vl l-V l l l ; B.TOMCCH, l l M . Me11 11op3 H C K l1 H - V l-Y l l : C. E. MruıoB V - V I : Jl .P.Kbl'3Jl3COB, ,l.I,)((. Knocoıı - I X -X 'IYC 4blJJn3pJl3 TypryCTyHr3H .nen Tyc-Ty3yH.Ll3 c311an Typ3p11ap. Eıı11cei1 611)((111111 111-( 3Mrbı TYPK nb111n3p-61111e X3pbIJl3333bJ HbII-\ nyrai1bJ HJl3 633a 31-\l"bl 6onaJınap 63p. 4 11)((3 3, A. Lll,e p63KTbll{ 6onaJ1 b1-61111e aJı bıpra, Opxmı Eıı11cei1 611)((1111 1 1 11 1-( nbIJlbl ool-( Mypııyun3-JJ3 Typr3H 31-( He 63WT3Hrbı TYPK nb111 3Bec, 3 ooH 3nb1p113HraH nb111 nen catt3n Typ3p. 8cK33p 4yrana3pra, 31-(-He 6awrni1rbı TYPK nb111n311 Opxott-EH11cei1 T)'p3cKa3Jl.Ll3pbIHblii_ nbIJJbı, 3 ooprnıı 3pTe-6ypyttry ory3 6011raw 3pTe-6ypyHry yi1ryp-Kap11yK nb111nap TblBbJJlraH JJ.)3Hl1 OJI . C.E.ManoB TypacK3ann3pHbII-\ nbIJlbIH 6ypyttry TYPK nbI1ln3pHbll{ apa3bIHra (Tocp3, TbIBa, yi1ryp, xa1<ac, woop) 1<11p11n rypap ory3 nbınra xaMa3pb1 1llTbipbın T)'p3p. bltt43Hraw o ry3T3p, KbıprbnTap, X3Kacrnp, TbIB3JlbipHbI H. er6e11ep11 6011r3w ec1<e-n3a TYPK nb111nb1r ai1M3KT3p yK 6mırnKTl1 Typry3ywK3H nen 6011yp-nyp. 0pT3aKbI BeKTep ye31111ne TYPK ai1MaKrnp 611)((111< 61111 11p TypraH n33p311 Typ3CK3aJınapHbII-\ YTK33bIHn3H 61111n11tt11n Typap: T

. . . Tun; oe,'.·ıep. 11011 . . 11011.l' dbll(IW rııap). Tı pK 1/0/lllY 'lblb/11

:J:ı •t)pm myöapwı .111>111rJa (Öawma) Kw;mbt.11. ( 'o?."tJJp CO:J) :ll 00."/"Jll Mmve aauww oR Kllh"lllhl.lt.

011y 1<eppı, 6u:ıun a-tbıııap . . .

KoiKJJJJep.ue 6niKHKTepuuu KOJJ YTKalbl

T e e r y 11 y r 6 a H .u a 11 bl. Opxott-EHHCeH TypacKaarı.uapbıtt.aa oprnaKbl BeKTep ye3HH.Ue (VII-XII BB.) ı.ıyprran rypraH TYPK aHMaKrnpHblH. Kypytte K3TTbDKblblWKblHH3pb1HbIH. Teery3yH 6mırnn KeprycKeH 6oon Typap. blttı.ıatt TYPKTepHHH. xeH caHHbır rnpe11 aHMaKrnpbı ( 3 11 ) 611p.ue Kyı.ıy11yr Kypytte11ep ( K a r a H a T) 6oon K3TTbDKbin an, l.J3M.ll blKTa apa3bIH.Ua a.uaaHttawKaw, Karnn 6bı.aapan rnpan-.uaa rypraH. V I BeKTe TYPKTep 6awrni1 A11.aaiira TbIBb111raH T y p K K a r a H a .a bI H (55 1 -744 ı.ıı.ı.) ryprycKattttap. 011 ye.ue TYPKTepHHH. KaTiblWKaH ai1MaKrnpbı aMrbı yere .ueı-t.H33pre, opattı.ıoK .ue11reM .aeBHCK33p11epHH 3311en rypratt. 5 5 5 l.Jb111.ua ryprycryttraH TYPK Karatta.UblH bIH. .aeBHCK33pH ı.ıeeH Tarıa.aaH Kbı.UaTibIH. Y11yr xatta3bJH ra ı.ıe.u11p, 6apblbIH Tarıa.aaH Co1-1.ry KaBKa3 6011raw Kapa .Uarıaiira ı.ıe.u11p, co1-1.ry Tarıa.aaH A11.uaii, TbıBara ı.ıe.u11p, Mypttyy Tarıa.aaH .U)f(eTH Cy (CeMHpel.Jbe), AMy-.Uapbsıra ı.ıe.u11p KbI3b1raap11b1 r rypraH. Kbl.UaT, B H3aHTHSI, H paH 82

.'.J.JJH ı.,ıwırnw Ky4ynyr KypyHenep-förne Kbl3bıraap11a)f(bt tı TypraH. 58 1 Ybtnna TypK KaraHa.'.lbt HHH KypyHe 60011 y3y11 reH - CeMHpeYL>ene TeııTyr 6apbtbtH-TypK KaraHa ,'1.bt, OpxoH xeMne TenTyr 4eeH-TypK KaraHaJJ.bt TypryCTyHraH . 630-65 1 Y bIJlllap.ı:ı.a HHH KaraHaT apa3blH1la nai1btJl1l3WKaw, 6yypaaH. A 682 4bt11na Ten AmsıHbtH. TYPKTep11 OpxoH.ı:ı.a TenTyr H i1 11 r H 4 e e H - T y p K KaraHa.LJ.bIH Karnn Typry3yn an raH (682-744 44.). Hi1Hrn 4eeH-TypK KaraHa.LJ.bIHbIH. wepHH 4oopry .ı:ı.eeHCK33pHH anrbt.LJ.btn opraH. 709 4 b111.ı:ı.a TYPKTep Y CTYY EH11cei1 yHyHra 4yprran rypraH aMrhı TbIBanapHbtH. er6e11ep11 6011yp 4 11 K ai1MaKTbt 4aa. 1�111 anraH. 7 1 O-7 1 1 4 b111.ı:ı.ap.ı:ı.a EH11cei1 KbıprbıcrnpblH4e, 7 1 5 4 b1Jl.LJ.a 6apbtblH TbIBaHblH. 4arbtpTnac a 3 ai1MaaH4e xan.ı:ı.aaH 6011raw, ooH-.ı:ı.aa ecKe .ı:ı.ai1b1HHapHbl 4opy.ı:ı.yn rypraH. Hi111rn 4eeH-TypK KaraHaT ye3HH)J.e 6ypyHry TYPK wepHrHHH. HWTHHre KHpHn TypraH yi1ryp11ap, KaraHaTTbIH. KOWKaaH blH IDKhırnan anraw, Y i1 r y p K a r a H a n hı (745-840 44.) .ı:ı.en 6orrapb1HbIH. KypyHe3HH rypry3yn anraHHap. TypKTepHHH. Ky4ynyr KaraHa.LJ.bl blH4an apa3blH)J.a anaaHHIDKbt11ra.ı:ı.aH KOwKaaw Y3YTK3TTbIHraH.

TypacKaamlap11 hl Khl M , lfyre Ty prycKaH MJı? Y cTytt;ı.e a)laaHblBblC ..rı.e BHCK:npre 4ypTıaı ı 40paaH aiiMaKTapHbl H �104'.BH wepHr 6aUJThlH4blJJ3pbıHra HHHKııe a3bı KaH}..lblr-füıp xepeHrnTeHHepre TypacKaaJJ KblJl)lblp 6mKHKTHr )l3W K8)f03JlepHH ıyprycKy11aaH. b l HJibır 4eser )lawıapttbı 6ypyttry ıypKTep b e n g ü t a ş M e H r e Jl a w )len 011 6H)f(HKTep)le attblTKaH. EttHcett HHH pyHHKTHr 6ı-t)f(HKTepHH a)lbl ıeeryre KaJiaraJJaTTblHMaaH 6ı-t)f(HK4H11ep aprrbıpraH. 011 6oma, e11reH KH)f(HHHH 3)lblH)l3H 6H)f(HTTHHreH K34blr)laJI cecıepı-ı ı-ı11eperrHHreH 6awrni1rbı y11erep11ep 60011 ıypap. 3mJH y11yr xeM433JJJIHrnepı-ı (Eernp33, A11JiblH Xe11, 311erecTeH TypacKaaJJJiapJia) M8433H KH)f(HHHH aM bJJlblpaJJ blHblH KOJJ 6onyywKyHttapbıH Teeryn rypap. blH4aJJ 3a-)laa EttHceii 6ı-t)f(HKTepHH)le e11reH KH)f(HJJep HHH 4yprraJJra3blHblH Teery3y KOJJ)laBaHH Typap. Ko11 )'TK33bl e11reH KH)f(HHHH xa-TepeJJH H)leH, 400K KH)f(H11epı-ıtt.ı:ı.ett 3pTe a.ı:ı.b1p11bm 4apb111rattb1HblH .ı:ı.yraiibıtt.ı:ı.a xoMy.LJ.aJJ b lH ı-ı 11epeTKeH 60011 Typap. 4 H )f(33, «Ky11-Ternttre rypacKaaTKaH 6ı-ı4e 6ı-t)f(HKrn» TYPK KaraH Eı-ı11re-Karattra (6a3a 6ı-ıp a.ı:ı.bı Mornmrn, 734 4. e11rett), «Kyn-Ternttre TypacKaaTKaH y11yr 6ı-t)f(HKrn» OOH .ı:ı.yHM33bl Ky11-Ternttre (732 4 . e11rett) TypacKaaTKaH. 011apttb1 xaaHHblH Tepe11ı-ı 6011yp attbrnK Teeryre 3H.-He 6awrni1 61-111.ı:ı.ı-ı ttrett TYPK .LJ.blJJ.LJ.blr 4oraaJJ 4 bl ı1 01111yr-TernH 6ı-t)f(33H. A «TottbIOKKyKa -

Typac Kaan;aH füt:m:HKTH» l1 i111r11 4oeH-TypK KaraHa.Ubl HblH. yw KaraHbI H blH. KOJJ LJOByneKYl1 3 11 ToHblOKYK 60.ıı.y fü ı:m:JJH Ya.uaoac nen 3pTeMneHHep caHan Typap.

Y K TypacKaa.rı.uapHbl Yyrne aıı.uap)l(aaH TYPK Kara Ha.UL>I HblH. KyYynyr wep11r 6aWTblH.4blI1apb1H bl H. 4b1pb1 K TypaC Kaa.rı bıH nau1Ka Me1-1.re)l(11nep .U33W :JBec, a Karaı-ı.aT TblH.

rnery1y ı-ı.

TypKTepH H H. KaHYaap

MOOH

c 11 11n6ımp

coı-ı.raap

aMbl.UbıpaapbıH,

Yyprraapbl H, 6orrapbıH

.uaw Ka

T0H4Y

YOK

KaMra.rıan

.U:J:JW

Ybl pbı K

Kb1.UaT-61111e

TyprycKa H .

Yep

Kblpbrnra

Ka HYaap

ry114yyw KyHHapra

a.rıbtpbl HblH.

KO)l(a

KaHYan

.uyraHbl HLla

bl.UbIK

Yafbl rHbl bl HLla 611)1(3'.JH. KewKyH

ai1MaKTapHbtH.

aM btLlblpa.rıbt H ra

Yaa-

LtaHbl H Hbtr yeLte Kmırn11epı-ı.111-1. aM blLlbtpa.rıbı-.uaa, y3e1160Lta.rıb1-.uaa Kap)l(bl-LlOWKYH rypraH )l33p311H rypacKaa.rı Ltap.ua 611)1(HKTep 6a.ubıTKan rypap. bl HLlbtr-.uaa 60113a rypacKaa.rıLtblH. KOJl yTKa3bl - T a i1 6 bt H. Y y p T T a 11 -

a )!( e

K bl i1 r bt p bt r. TypacKaa.rı.ıı.apLta TYPK 40HHY

er6e11ep11 1-1. 111-1. 3411c Ky3e1111Hre W bl H 4 bı ; Karaı-ı.ı-ı.apblı-ı.ra, 6awTblH.Ybl1lapbıHra 6epn111-1.reı-ı.; Kypyı-ı.e3HH 6bDKbtrnaap )l33W aM bl-Tbl H b l H xapaM HaHMaC 6011ypy1-1.4e KblH fbtpra H .

)l,auJTa Tbıpap 6e?

6mKHKTepun

Opxoı-ı.-Eı-ı.11cei1 y11ycrnpHbtH.

H H HTH

'IOraanra

füt)l(HKTep11

xaMaapLıın

TYPK

3pnrne-6ai111aa-.nb1p

LlbtJl.Ubtr .U33p3HHre

6y1ype.nF1011c. 011apHbt 4yrne rneryı-ı.yı-ı.. 6011raw .UbtJl.UbIH.

rypacKaa.rı.ıı.a pbı ::rnec. a xapbıH 4 o r a a 11 .ıı.e n caHan Typap 3pTeM.ıı.e HHep 6a3a 6ap. OpxoH-EH 11cei1 6mKHKTep11 3pTe-6ypyHry TYPK JlHTeparypaHbll-{ Jre3HH ca.rı raH Yoraa.rı.ıı.ap 6oon caHaTibIHraHbIHJ.J.aH fo3p nopKonornHra 6a3a 611p ynyr 3)f(bIJ.lbiblWKbIH 6onraH. AMrbı ye.ıı.e «Hn11a.ıı.a», «O.ıı. 11 cceırn Yepren11r Yoraa.rı.ıı.a pHbll-l Tb1Bb1nraHbI ynyr 6onyywKyH 6on6acTbJH. apra3bI YOK .ıı.e n. wynyKYY A.B.CTpenoscKHHHHH. «Jl11TeparypHaıı ra3eTa» ( 1 99 1 , HIOHb 26) conyHra .ıı.e M.ıı.e rnJJHH y)f(ypnyr. Y K rypac Kaa.rı.ıı.a pHbIH. LJoraa.rı WbIHapbIH H.8.CTe6nesaHbIH. W bIH3bITKaHbIHbll-l cooH.ıı.a 3pTe-6ypyHry TYPK JlHTepaTypa HbIH. TbIBbIJlraH ye311 ooı-ı. MYPHYH.Ua caHaTTblHbı n rypraHbIHJ.J.aH ( X I Yyc '-lbIJl.Ua 6H)f(HTTHHreH IOcycp Ea.rıacaryHHHHH. «Kyrn.ıı.ry 611n11rn 6onraw M axMy.ıı. arı KawrapHHHH. «.U11saH nyraT aT-TYPK» .ıı.e n LJoraa.rı.ıı.a pbIH .ıı.a H Jrenen caHan TypraH) 300 '-lbIJl MypHaH anapraH. On .ıı.:npre 1 200 '-lbIJl 6ypyııraap TYPKTcp YeLJeH LJoraa.rı.ıı.b lr rypraH .ll.33HH OJl . OpxoH-EH11cei-i ı � I '·" � : ı a.rı. ıap1ıı cyparnbır «Hropb nonyryH)'H. .ıı.y rali1>1 11 . ıa l • •-.· ı e ırn ( «Cmrno o nonKy Hropese») 3 00 4hl ı . \100. 1. ıapHbIH. 43)f(bJT ÔH)f(HHHJ.J.eH>> («CüKpOBeHHOe i: � .'ı :;ıı 111e MOHrOJlOB») 400 '-lblJl 3pTe 6m1<11TI11HreH 60011 Typap. Xapbrn-.ıı.a a ycTyH.ıı.e on '-IOraa.rı.ıı.a pHbIH. blW KaW COJ-lH3H .ıı.a M'-lbin KeJlreH xee11pnep11 3Bec, a '-IHH.rnHe op11rnHa.rıb1 Ka.ıı.ara.rıaT TbIHraHbI 3pTeMre ynaM yHen11r. 4yre .ll.33pre OpxoH EH11cei1 6mımKTep11 .ıı.awrn c1111n611rr11HreH 6onraHbIH86

!l3H 63pb1K ecKepı.111re 40K 3pTK3H. 4yre '!oman Jlen cauaapLtn?

3pTeMJJ.eHHep OpxoH-EHttceH 43MJJ.bl K 6mKHMeJJJJ.epttH 4or3arı 3Bec, 3 3H33 6eJJ.yyH 4yra3-61111e JJ.3M4b1TK3H, Teeryre 6011raH 6011yyw1<yHH3pHblH., xepeK KblpblHJJ.3 4yprr3n 4üp3aH 1<mırn11epHHH. JJ.yraHblHJJ.3 aH33-J13 4 bl 11 JJ. e M JJ. e r 11 e 11 JJ. e p 11 - Ll 11 p JJ.33p xeeHHyr 3pTnblW33H. 8c1<e11ep11 0113pHbI 4e4eH 40r3arıJJ.blH. TYPYM 4YTK3H JJ.ypyMy-61111e 6mKHTIHHreH, TYCK3H M33JJ.bip)f(blTK3H osyp-xes11p11ep1111r, asıHHawKaH rypry3yrnyr, yp3H-4e4eH y11erep-Mai1b11<rnp11b1r 4oraarı JJ.3p JJ.en C3Han rypap. OpxoH-EH11cei1 6tt)f(HKTepttH 4Qraarı4e 400KWYJI3)].bln TYP3PJI3pra K31TblWnblW33H, OJiapHblH, yp3H-4e4eH W brnapblH TOJJ.3praH C3Hrapapbrn oparıJJ.3)f(bl n Kep33JIHH,ep. YK rypacKaarıJJ.apHbI 3pTeMJJ.eHHep «ÜpxoH-EHH ceH 40r33JIJJ.3pbı» )].en TepMHH-6HJie JJ.OPT 3/l383HH rypap. ottp T3Jl33blH)J.3H, OJI3pHbl apblf 40raarıra X3M33pblWTblpbın 43H.4bIKnaaHblHL1.3H HHHKne, blHJJ.bır TepMHH 3)f(blrJI33pbı 3paH LfaJILl.3H4bır 6oon ryp3p x11pe. 8cKe T3Jl33blHJJ.3H, «ÜpXOH-EHHCeHHHH, TYP3CK33)].blf 6mırn MeJIJJ.epm> JJ.en 3JJ.a3p 6oma YTK33b1Hra 400K 6011ry J].er. blHJJ.blr-JJ.33 6oma 43H,4blKK3H e3y-61111e «Üpxott-EHHCeH 6H)f(HMeJIL1,epH» 33bl «Üpxott-EHHCeH TYP3CK33Jl-JJ.3pbı» («4oraarı» JJ.en YTK33blH 60.rı.an arır3w) Ll,en TepMHHHepttH 87

a')l(blrnaBblWaaH xeB33p 6011yn Typap. bl H4aHraw 60 4yy11.ı:ı.e 011 TpaJJ.HLU1SI carblTTbl Hbın apTKaH. lIJyJJyK <toraaJJbl 6e a·1b1 npo1a 6e?

OpxoH-EHHceii 6H')l(HMe11.ı:ı.epH wy11yK 4oraaJJb1 6e, npo3a 6e .ı:ı.en aHTblpbır 6a3a 3pTeM.ı:ı.e Maprbı11naaJJb1r 6011yn apTnbıwaaH. E>Hp 43MnbIK 3pTeMneHHep (P.)1{1-1po, C.Cypa3a KOB) OpxoH-EHHceii 6mKHMe11nepHHHH. 3re 6011raw T0H4Y KeJeKTepHH wy11yKTJ3H, a KOJl YTKaJblH KaJJ6ap Tbip 6mK33H 4oraaJJnap nen caHan rypap. E>o aHTblpbır TaJJa3bl-6HJıe 3H,-He 4 Hnttr Maprb111naa WHH4HJie K4HJiepH aKaneMHK cyparnblf 40raaJJ B M )l{ttpMyHcKHH 6ttne H .B.CTe6ne0aHblH. apa3bıHna 00CK33H. B.M.)l{HpMyHcKHH 6aJa ooH. TaJiaJJaK4blJiapbı (A.H. E>epHWTaM, A.M.lll,e p6aK) OpxoH-EHHceii 6mırn MennepHH wynyKT33H 3sec, a KaJJ6apTbıp 6mıo3H 40raaJJ ( npo3a) nen caHan rypap. Y:yre n33pre TYPK wynyK rypryJyyHyH. KOJI nypyMy 6onyp 3re asıHHaJKblJira ( a JI J1 H T e p a u H sı ) 6onraw onypyrnapna CJlOrTapHbIH. caHblH neH.Hewrnpep nypyM ( H 3 o c H J1 J1 a 6 H 3 M : «HJO» - .1I.eH., «CHJina6a» - cnor) OpxoH EHHCeH 6mKHKTepHH.ll.e xosap rnsap)l(bın rypap .ı:ı.en onap TYH.H33HHep. TypK wynyK rypryJyyttyH. 6a3a 6ttp COH,HaH TblBbIJlraH .ll.Y PYMY 6onyp T0H"IY aırnHaJKblJl raHbIH. ( p H <t> M a ) .ll.0PT xesttpnepHHHH. ( a a a B, .

a B a B. a a a a. a a B a ) 'ıyrnc 6awTaHrbnbı )'K TypacKaan,'la Konnan Typap. 4yraaHbll{ aRH HawKaK 1:iKCW Typry3yy ( p H T 1\1 H K o - c H H T a K c T H 4 e c K H i1 rı a p a n n e n H 3 M ) 6a1a cec Karnrı TaawKblHHapbı ( a H a <P o p a ) Typac KaaJlnap.'.la .[\OKT33MaJl TaB3p)l(bl n, wynyK Typry3yyHyH. T0H4Y aRHH3)1(blnra3blH carblH.ll b lpbıp. bl H.ll b ır 6aiimın napaJl nenH3MHHH. TYPK .ll blJl.llb ll-1. .llO MaK Typry1yyHra 43rbıpTK3Hbl H.ll3 H 6onyn Typap. To.ııa praiinaapra, yK TypacKaaJ1.ııa p.ııa , bınaı-ı.rbıR EHHceii 6H)l(HMen.ııe pHH.lle , .llO M3KTap 6Hprn apbtHHbll-1. Kblnbır Ce3y-6Hne HnepeT THHreH C0CTep-6Hne .ll0 MeHnew KeK KO)l()'M3KTap-6Hne .ııo ocryp 6onr3w ( «3.llb lpbın.ll b lM», «43pbln.llb lM», «en.ııy M» . . . ) btH433p 6Hn.llH Hep. XepeK Kbtpb1H.ll3 o.ııypyr n3p.lla cnorrnpHbll-1. C3Hbt .ııe ı-ı. 3sec. blH43Hraw on3pHbl wynyKrnpH-.ll33, bıpn33pbl-.ll33 6on.ııy HM3C .ııe n i-y ı-ı.Hen re KenreHHep. H.B.CTe6nes3 on 6o.ııaJ lr3 W H HTnHpnHH-6Hne y.ııy pn3Hbın OpxoH-EHHCeH 6H)l(HMen.ııe pHHHH. wynyK T33H xeBHpHH TO.ll3 pr3H 63.ll blTK33H. ÜHy W b1 H3bl.ll3 P.ll.3 on B.B. P3ıı.nos, 3.A.AxMeToB on3pHblH. 3)1(blnJJ.3pb1Hr3 JJ.3RHr3H. EHp33JJ.e, H . B.CTe6nes3 wynyK rypry3)'}'HYH. .ll. bll-l.3bır 6onraw KOWK3K cnorT3pnblr K3T3nrnn ryp3p Ke3eKTepHHre ( c T o n 3 ) JJ.3Rttraw, yK 6H)l(HKTepHH yw cnorryr cTOnaJl3pr3 ( 3 H 3 n e c T ) 43praH. Ceenyttıı.e cnor JJ.bll-l.3bır yıı.3pettHenHr 6onr3w )'33.ll.h lp 3.ll.3TTh1H3p. Hi1Hıı.e, 6H)l(HKTepHH oıı.ypyrn3n 6enyKTen 89

61,0K1111p11HHH. xes11pnep11H ( c T p o cfı a ) on 611p-11e :ıyraapbı Hna a:iKbırnaaH. blH•ıan K:npre. OpxoH-EH11cei1 611)f(11Men,!lep11Hne 2. 4 o,ııy pyrnyr wynyKTep KOJl,!lan Typap 6onraH. 4 11)1{33, 4 o,ııypyrnyr wynyKTepH Hl-l caH bl «Kyn-TernHre TypacKaaTKaH 6 w-ıe 6H)f{HKTe» 2 1 , «Kyn TernHre TypacKaaTKaH ynyr 611)f{HKTe» 73, «To HbJOKYKKa rypacKaaTKaH 6H)f{l1KTe» 69 6onraH. YwTe, 011 wy11yKTep,ııe c11orTapHblH. caHbl neı-t 3Bec-naa 6oma, 011apHblH. asrnrara yarbıpTKaH ( H a n e B ) Jlbll{3blr, KOWKaK ynapeH11e11ep1111r caHblH neı-tHewnıpreH asıHHawKaK Ke3eKTepre YapraH. bl HYaHraw yK 611)f{HKTepH11 Yyrne wy11yKn3p 3Bec, a xapblH aac Yoraannapbı blWKaw asrnranbır KeJeKTepre (rnKTblJJapra) y3yn b1p11ai1 aapaK Kyycen11n 6011yp nen 6anbnKaaH. -

,ıı:a wTa 6HiKHKTepHH .. iK3Hpb1

OpxoH-Emıcei:t 6H)f{HKTepHHlle aac 6011raw SIH3bt-6ypy füt)f{HMeJJ YOraartllbll{ )f{aHp11apblHblH. Wbt Hap11apbt apa3b1Hlla YepreJJe)f{Hn OH3arai1 xeBHpHH rypry3yn rypap .ı:ı.en 3pTeM.ı:ı.eHHep caHan rypap. OpxoHHYH. rypacKaan.ı:ı.apbt rnery11yr Y blJI .ı:ı.eM.ı:ı.erne11H 60116ywaaH, HapblH rypry3yrnyr Yoraan 6a3a 6011yn rypap. Ai1MaKTapHblH. 3pTKeH rneryJy, rnery11yr xepeYH11e11.ı:ı.ep, Yaa-.ı:ı.aHblH, TyJJlf)'YWKYHHap YypyMan.ı:ı.apbı blbl-Cblbl, xanaK-XHJJeK .ı:ı.011raH att.rbı KH)f{HHHH. carblıu-ceTKHJIHHHH. JJHPHKTHr xeeHy-6HJJe 90

4epre11e:>ınm. )1{3Hp11ap xo11y)l{yn TYP33-.ıı.a a. KOllllYYH}l3 TaB33p fülll Hbır bl p 11 bl r T o o )I{ y KblJl.Llblp 6H)l{l.flTHHreH. EH11cei1 611)1{HKTep11 OpxoHHYYH.UaH 6e.ıı.y yH Typry3yT11yr. Ü113pHblH. y11yr Ke3HH HllC e11reH KH)l{HHHH. 3.ll. blH, OOH. 4yprranra3blHblH. KOll 6011yywKyHH3pbl H, 3SIH4üpyKTapblH, Ty114yywKyHr3 KHpHWKeHHH, OOH. COOH.ll.3 .ıı.e pry11 Tepe11 11 Jw-eepyH.ıı.e H 3pTe 43pbınraHbı Hr3 XOMY.U33H ceTKHllHH ırnepeTKeH KblCK3 xeM43311,UHr KY.U3pan 1111pHK33bl 6oon Typ3p. blH43Hr3w, yK ryp3cK3an.U3pHblH. )1{3Hpb1H C.E.ManoB «4eBer no33HH3bı» .nen 31l33H. 6 mırn KTepHHH., Pytt bln3H.rbısı OpxoH 6H)l{H KTepHHHH., 33C 4oraanb1-61111e Tepe11.ıı.e wK33HHH. .ıı.y r3Hb1H.U3 3n33H xei1 3pTeM.ıı.e HHep 6mıo3H. M .Ay330B TYPKTepHHH., ooı-ı. H WTHH.Ue KbıprbıcrnptthIH., 33C 40r33nblH,U3 HenTep33H a M hl .U bl p a 11 - e 3 y 11 a J1 .ıı. a p bl H hl H. )f( a H p 11 a p bl 6 11 11 e ( 06psı.ıı.0Bo6h1T0Bb1e ) - e11reH KH)f(HHH 40KTan hlrnaapbl ( K o w o K ), e11reH KH)f(HHHH. 43rbır btpbl ( K e p e c ) Opxott-Ett11cdi 6H)f(HKTep11-61111e :yTKa Tana3b1-61111e . 'IOOK .nen 6H)f(33H. oa3a 011 blWKaw M . Ay330B (att.aa C.C.Cypa3aKoB, H.B.CTe611eBa 011ap 6a3a KaTTbl)f(bın rypap) Opxott-Ett11cei1 6H)l{HKTepHHHH. M aa.ıı.hıp11blr Too11.ıı.ap-61111e 6bt)f(hlr xaphımaanhıbtH 6a.UblTKa3H . To.ıı.aprai111aapra, y K 6H)f(HKTepHHH. )f(attpbIHhIH. xer)f(y11.ıı.e 3HH 011 M brnııaap TaHbl116hıp11aatt: 3H.-He 6awrni1 aac ııoraanbIHhtH. aMht.Uhtpan-e3y11an htp11aphtHhtH. xeB11p11Hre -

naH HraH rnorynyr 6onyywKyHHapHbl KeprycKeH T y p a c K a a n bl r :11< aHpb1 Typrau. On b1p11ap Maa;ıbıpn bı r ToonaapHbll-1. KeT:n anapraw, ooH 4oopTy yK blpnap M33.'lblpn bı r TOOJ1.Ll3p 31bl M33.LlblpJl bi r TOO)l(yyw K)'H 6oon ecKepn Hn 3reJJ33H. bl H43Hraw, OpxoH-EHHCeH 6H)l(HKTepH 6ypyHr)' e1yn3Jl blpnapb1H.Ll3H 6onraw Maa.ubıpnbır Toon.uap.uaH 40üpTy 01eKTeJJHn, 40ra3Jl Kbın.ubıp 6on6a1b1paaH, Tonapral1 Teerynyr 6onyywKyH HapHbt KeprycKeH OH33r3H T o o )({ y y w K y H )({3Hpn bır (6oT-H3M.Ll3P KOJ11l33H) TypaCK33Jl.Ll3P anapraH. PynuKanbıQ oeyp-xeenpJJepu

TypK pyHHKaHbIH. 6a3a 6Hp 3H.-He ott1arai1 4ora3Jl WbIHapbIH bIH.Lla TyprycryHraH oeyp-xeBHpnep 6a.UbIT Kan Typap. ÜJl rypaCK33Jl.Llap.ua OpT33Kbl BeKTep ye3HH.Lle TYPK ai1MaKTapHbIH. KH)({HJJepHHHH. .Ll33.LlH Ky3eJJHH ( H 1l e a n ) M33.Llblp)({bfTK3H oeyp-xeBHpnepHH .Ll3M 4blW Tblp 3BTop11ap .Ll3M4bl.Llbin Wbl):{33H. On yeHHH. KH)({HJlepHHHH. A33AH Ky3e11H .U33pre KypyHe3HHre, 40HyHra, 0r6e11epHHH. 4arbibtHra WbIH4bt, KaraHHapbtHra, 6aWTbIH.4blJ13pbIHra 6epAHHreH, 011 .ll.3 3W K3Abir-AOWK)'H AeM HCenre, lf33-A3HbI H ra 3Mhl-TblHbl H xapaM HaHMac 6011ypy. WaK bIHAbir Me3y-w bı HapHblH. Kon 3AHJ1eKlfH1lep11ttre 3H.-He 6awTai1 Kyt.ty11yr TYPK KypyHeHHH. KaraHHapbl 6orrapbt, Tepen 3HM3KTapHblH. Wb1J1rapaH.rai1 wepHr 6awTbIH.4blJ13pbt, A33AH aJbl opryMaK t.te preHHH. xepettrnTeHHep11 xaMaap)({btp ryp92

r3H. bl H431lrHW .YK Ô l1/Kl1 KTepH11 011apı-a T.YP3CK33TKaıı y)f(ypy-naa bl HL\a. OpxoH-EH11ceA Ô 11)1<11 �1en;ıep11H Tooryre xepeK KblpblHL\3 TypraH K H)f<HJlepre TYP3CK33TK3H yyse ÔOJl raHL\3, yK osyp-xes11pnep na3rı 6on3rı YOr33TTbJHMa3H. 3 Toorynyr 63pbl ML\33Jlblr 6oon Typap. bl HLlbl r-n33 6oma YOr33JlL\bl H YYPYMYYTK3H Heren).lenep11Hre on3p 43rbıpTK3H 6onraw OJl yeHl1H 11L\eaJlblH Cl1H11preH 611p Me3ynew osyp-xes11pnepre X3M33p)f(blp. E>11p 3Bec EH11cei1 611)f(l1 KTep11Hne KOJJL\YYHL\3 opryM3K 3preH11 H. X33HH3pb1HblH 33bl wep11r 63WTblH4 blJJ3pb1HblH füıp Me3ynew osyp-xes11 pnep11 ( T 11 rı 11 Y H bl e o 6 p 3 3 bl ) YYPYTTYHraH 6om3, a OpxoH 611)f(l1KTep11HL\e 3H.-He W blJlrapaaH 63WTblH.4blJl3pHblH e3ynyr-Jl3 M33L\blp)f(blTK3H OByp-XeB11pnepH ( H L\ e 3 n 11 3 11 p o B a H H bl e o 6 p a 3 bl ) TyprycryHra H . 4 H)f(33, « Kyn-TernHre rypacKaaTKaH 611Ye 6H)f(HK TH» 4eeH-TypK KarattaL\blHblH cyparnbır Karattbı KyT nyrryı-ı. (6a3a 611p a,ı:ı,bı l1nTep11w-Karatt) orny 611nre Karattra rypacK3aTKaH. J.(33p yKryr 611nre-Karatt X33HHan onypynKaw, 6aıınai1 TYPKTepttH Ta6raY (Kbı,ı:ı,aT) YOH-611ne 3mew T11preH, ooH aı-ı.aa MereneTKeH, 6bı.ı:ı.apaaH TYPK YOHHY 4 blbl fl, jJ,Ublbl 40HHY 6ai1 KblJiraH, 3B33W 40HHY xei1 KbuıraH .nen blH.Ua aHblTKaH. AaTop 6 11nre-KaraHHblH oayp-xea11p11tt.ne ooı-ı. YoHyHra 6ep.n11ttreHHH, MepreH yra3HHblblH, xepeK 6oma Ka)f(ap-onTYYH 6a3a KeprycK.eH. J;a3a on blWKaın 6 11n re-KaraHHblH oayp93

xes11p11H 11a�ı'lbıWTb1p asTop TYPK 6onraw rn6ra4 40H HapHblH. aa;ı..: b ı-4aH.bl H. onapHblH. apa1b111na xapb1JJ1aa napHbl T0..'1.a KeprycKeH. 411)103. Kb111arrap 4blM4aK ce1y611ne, 3pT11He-6aiinaK 6eneKTep11-611ne, Ka)f(ap apra1b1611ne TypKTepH11 400Kwynanbın a.rı raHbl HblH. TYH.HeJJ11Hne xeii 40H enreH nen �11nre-KaraHra TypacKaaTKaH 611)f(HKTCH 611nn11Hep. TypKTepHHH. nyraiibı Hna MblH4a n33H: TJ pK 11011 moôy?. ap?aH [11opaaw} ceH Aw, 111oôyz11y 6wı6ec ce11. Eup momca, awmbı 6u.76ec ceH. bfH<Jbtbl1fllbl1f y:J1Cy11 [cenu] 6eôumKeH KazaHbllfHbl1f cmyH ÔbllfHaaauH, l.fep caHaÜ [mapan} 6apÖbllf.

« Kyn-TernHre TypaCK33TKaH ynyr 6mKHKTl1» E mıre-KaraHH bl H. 6114e ı:ı.yı-ı.Ma3bl, KyrnyrnyH. 433HH, Kyn-TernH T3)f(blra rypacKaaTKaH 6oon rypap. OpxoH EH11cei1 rypac1<aa.rıı:ı.apb1HL1.a Kyn-TernHHHH. oeyp-xee11p11 OH3arai1 4epH11 33Jlen rypap. 4yre )J,)3pre yt< oeyp xee11pı:ı.e OJl yeHHH. Kl1)f(l1JlCpHHl1H. HLl.CaJlbl 3H.-He ı:ı.011y 6011raw Tona 1111eperr11HreH. EH)f(HKTHH. aeTopy, KaraHHapttblH. 6114e Tepe1111 Ho11nyr-TernH, Ky11-TernHHHH. Maaı:ı.bıp11bır oeyp xes11p11tt JH.-He xai1bıpa.rıbır KH)f(l13HHre rypac1<aaı:ı.bır xes11p11 KbIJILl.blp blHLl.blHHbır 6011raw 6y1ypeH4Hr rypry1yn W bınaatt. hlH4attraw Ky11-rernHHHH. osyp94

xeB11p11 3pTe-6ypyHry TYPK JJHTepaTypana 31-1.-He 6awTaHrbl eJynyr MaaJl,blpil blr OByp-XCBHp anapraH. Kyn-TernHHHH. 0Byp-xeB 11p11 1 1 a ınop M bJH4aap TyprycKaH : on 31-1.-He 6ep.ı::ı. ırn rc ı ı . ı.ı ı ı ı ı ' ı . yi1ry-4bJJl.bJ H 40K, 43HblW-CblHblW 40K, W HH l l l l ljl ·ı ı ı ı . l: ypnyr .ı::ı.a HblH4bl, W b1Jlrapaı-ı.rai1 wep11r 6awTbl HLJhnı.ı . 4oHHYH. D.33JJ.H KyJeJl H Jl.33W OJl 3Mbl-TblHb1H-.ı::ı.aa xapaMH3HM3H H .ı::ı.eı-ı. :JBec Tyn4yywKyH yeJHHJJ.e aHbUIK HaJblHbJHJJ.aH 4apnbıp. Ooı-ı. MblHJJ.blr MeJy-wbr napblH aBTop Kon.ı::ı.yyH.ı::ı.a T)'Jl4YYWK)'H 4ypyMa.n.ı::ı.a pblH .ı::ı.a M4 blWTb1p KflprycKeH. Ky11-TernHH H H. KaraHaTKa 4e.ı:ı.11preH a4blxaBb1.11 a Jb1H Honnyr-TernH M blH4aap KeprycKeH: 11eM KOÔblH, [a11aa] y.'ıau [a1b1paa11] ue.1epw11, Y26awpb1111, l\e.rıu1111epu.w, l\Yll'I} ·iı. ıı ıı ıhı. 11

Mb11111a l\u:JICUHUlf ôupuu "Y'' 60:1,·y ıh?, 8.rzyy

11ypm1'a,

opyl\l\a

1ıh1Öh111

l\a:ı?bl

ôe?

mypôyııap . Ky.rz-meıuH 'IOK 6oma, lllynmy mıyp nıypıau cıuıep

.. .

«TottblOK)'KKa rypacKaaTKaH 6mırnKTH» TYPK KaraHHapHblH. KOJJ cyMe4H3H, wep11 r 6aWTblH.4bl3bl ToHblOKYKKa rypacKaaTKaH . YK 6mırnKTH ToHblOK)'K 6oT-HaM.ı::ı.a p xeB11pn 11 r KblJlJJ.bıp 60.ı::ı.y 6mK33H 4a.ı::ı.a eac .ı::ı.e n 3pTeM.ı::ı.e ttHep cattan rypap. ToHblOKYKTYH. oeyp-xee11pım.ı::ı.e 3H.-He OH3arai1 4yee - ooH. yraaHHbt bı . Teeryre xepeK Kbtpbıtt.ı::ı.a rypratt 95

ToHblOK)'K ( Kbl,.'WT 3..'lbl IOaı lbLJ:tKe ı ı b) ..'l·np311 Wbnıan-na on yene TYPK KaraHanhı Hı.ıı-ı. 11-1.-1-1.e 611n 11rn 11 1 K11ıırnnep11ı-ı. 11 ı-ı. 611p11311 Typraı-ı.. O.rı KbınaT 4yprıyı-ı.ra yp yene eepeırn n 4opaaı-ı.. TypK wep11rı-ı. 11ı-ı. neı-ı. 1sec TYJJ4YYWKYH ye3111-1.ne T1111nenre 4e.ıı. 11 n an Typapb1Hbl l-I. )'IKYPY - 4yrne Kyn-Tenıı-ı. bl WKaw MaanbıpnapHbl H. a4bl3blH.11.a 1sec, a Toı-ı.btoKYK blWKaw Mepreı-ı. yraaHHbır cyMe411nep.ıı.e 6aJa TypraH nen 4yseı-ı.11 yK osyp-xes11p 6a.ıı.b ıTKan Typap: Oolf xaa11b1 .11aaôbıp ôo.1<,aıi, Ooıf cy11e11U3U y?a01111b1? Ô0�7?aıi.

Eu.wz :JJICU, a.·ıôap :xııcw ı?e .we11 l/O?b1p111111b1JW.

Opxoı-ı.-EH11cei1 6111K11Mennepımne TycKaH 6aw ynyp 6onarıbı ı-ı.raı-ı. 4oraaıı Typry3yy ( K o M n o 3 11 u 11 R ) 6apbıH 6aJa 1cKep11n 6onyp. WynyKn1ı-ı. ryp ry3yyı-ı.na 1re 6onraw T8H4Y aRHHa/KblJJraııap 1s11w-.ıı.aa 6oma, TYPK JlbtJJJlblH. noMaK rypryJyyH ra 4arbıpTKaH 6onraw, onapna 11Kew aRHHbır onypyrnap xeii rnsap!Kbın rypap. OpxoH 6111K11Mennep11ı-ı.11ı-ı. HHHTH rypryJyyH H.B.CTe6nesa yw TOOIKYYWKYH KeJeKTepı.rnre ycKeH:

Jre KCD'J

- 60J 1 yy ııı KyH ı ı a p ıu , ı ıı cal11b1pa111>1H 6onraıu X8)lCJIHHIJJ KHHHepı-rn 6eJJeTK3)1H1 :

l\laa;ı,ı,ıpnapHblH.

2 ) KOJI KC1)) - 6onyyuJ KYHHapHblH. cal11b1pan 1>1 : 3 ) TOH 4 Y KC1)) - To.ıı.apral1 TYH.HCJl.UH KeprycKCHH.

EH11cel1 611)f{HMCJJJJ.ep11HHH. OH1araii t:tyse t:tOK. aHaa 6e.!1.YYH t:tyraa y3yH.ıı.ynep1111 carblH.ll. b lpap Typ ry1yy11 3pTeM)lCHHep onapHbl H. KblCKa XCM4))Jl)lHHH-)le .ıı.e n caHan Typap. OnapHblH. 3re111Hre KaH!lbl r-611p xaaHHblH. aM bl)lblpaJJ blHbl H. KOJI 6onyywKyHyH 6H)f{33H, OOH. COOH)la )JICKKC M8433HHHre XOMY.llaJJ blH HJiepeTKCH cecTep11-611ne TeHep. Opxou-Euuceii 6HJKHMeJJ.ıı.e puuuu. CTHJJH

rnsaap CTHJIH 6H)f{HMCJI.LJ.CpHHHH. EHHCCH TOO)f{yywKyH a.ıı HHbır, xapbıH-.ıı.a a aHaa Kapa t:tyraara t:tooK .ıı.e n 6onyp. OpxoH 6H)f{HKTepHHHH. CTHJIH onap.ıı.a H 3JI33H blJiran.ıı.b ır. 611n re-KaraH 6onraw Kyn-TernHre rypacKaaTKaH 6H)f{HKTepHHH. asTopy H onnyr-TernH KaraHHapHblH. T8Jl333H, 3pTeM-6HJI H rJIH f', JIHTeparypnyr .llblJl.llbl 3KH 6HJIHP KH)f{H 6on raHbl H.lla H OJI TypacKaan.ıı.a pHbll-1. CTHJIH .ıı.e cKH 6onraw 4C4CH 6H)f{HTTHHreH. Onap.ıı.a Maa.ıı. b ıpnbır TOO)f{yywKyH-6HJie flOJIHTHKTHr .ıı.e KJJ a paUH.ll H bll-1. xei1-aTTblr 6 e .ıı. H K C T H Jl H KOJI.LJ.an rypap. oa3a OJI blW KaW JIHpHKTHr Maa.LJ.blpHbll-1. H WTHKH .ıı.enereHHH, carbIW-CCTKHJIHHHH. xeeHyıı (b1JiaH.rb1.11 Kyn-TerHHHHH. enreHHHre xoMy.ıı.a97

Jlbl H ) Ka H4aap-.uaa 33)1(0K xaHHbl bl WKblHHbır KblJl,Ublp Jl3M4blTK3H. AH.aa 6onaapra «TOHblOKK)'KKa TypacKaaTKaH 6H)l(HKTHH.» aBTopy ToHblOK)'K - wep11r 6aWTblH.4bl3bl, .UHnJlOMaT, .ll3 WTblKblra (Kb1.ll3TKa) 3pTeM 4en11n ruıraH, xeii .ll blJJ.!lap 611n11p KH)l(H 6onraHblH.ll3 H, 40raruıııa aH.rbı aH.rbı CTHnnepHH xonywryp a)l(btrnaaH. Wruıa MaKTaHraH aSIHHblf 6oT-H3M.lla p TOO)l()')'WKYHY ( n a H e r H p H K ), n11ruıor, cyprnruı, ynerep noMaKrnp ooH. Tep33H n11ruıeKTH311-611ne 4epre11e)frnn Typap. Opxott-Ett11cei1 6m1<11Me11nep11HHH. CTHJJHHHH. YH.lle3HHH 43H.fblC - OJl yeHHH. e3ynruınapb1Hra, 6aHb1p JlaJl)lapb1Hra 3)({blrJJan rypraH T)'CKaH 6enHK CTHJl b TypraH 6oop nen 3pTeMnettHep ( H . H . Kottpa.rı., B . M Jlfo pM)'HCKHH, C .C.Cypa3aKoB) cattan rypapnap.

OprnaKbl BeKTep ye3HHAe 4yprran rypraH oryJ, Kblpfbl3, Kbl n43K 3HM3KTapHbIH. 3H.fb1-3H.fbl .LJ.HaJleKTH JJepHH wyywTypyn rypraw 60116aa3btpa.rı.bın Kaatt, rypry3yr TaJla3bl-6HJle XOJl)'W KaK JlHTeparypnyr xeBHp, ecK33p 4yraruıaapra HHHTH)({HTKeH TYPK JlHTeparypnyr .llblJl ( K o w H 3 ) rypraH. 3.P.TeH HWeBTHH. 6o.rı.ruıbı-6ırne blHAa ory3 6onraw ywryp .LJ.bın.rı.apHbIH. KaTibtnıKaH BapHaHTbl3bl KOJl.LJ.an rypap. On SIH3bı-6ypy .rı.11ruıeKTH11ep.rı.eH xaMaapbıw nac JlHTeparypnyr .LJ.blll.ll. bl X0H KH)({H M)'pHyHra ı:ıyBe ı:ıyraa98

naap.'.la. eJynannap ye·u r nne 6a3a on bIWKaw aac Yoraaııbı Hra a;Kbı rnaıı TypraH. On-na mnepaTypnyr xes11pmı OpxoH-Eırncei1 6H:iKHMen.aepHH.'.le 6a3a a:iKbır naaH. bl HD.bi r-naa 6oma HHH-4aH.rbıc ıasapb1J1raıı apna, Ka)f(aH 43M,UbI K asTopnap ai1MaKıapHbIH. woonyr 6e,ıı. H K 3Bec 611n 11rn11r Ten33nep11 6onraH.ua, TYPK ,ıı. bınnapHbIH. ,UHaıı eKTHnepHHHH. HH3bı-6ypy 3neMeH-THnepH 6a3a ıasap)f(bfn Typap (3n-Hn, i1ep-i111p. o.e.). Kew KyH ynycTyH. yraaH-Menep11n11H11H., epTeM4eH)f(e KepyywKy HYHYH. oH3arai1 Taıı a3bl - KaH,ıı. bır-naa (aM binbı r-naa, aMbI YOK-naa) 4yyn.uepH11 4ypyn Kepry3epne oHy n11p11r )f(11nep11 6onraw 4e4eH411,ıı.e p11. blH4aHraw OpxoH Emıcei1 füt)f(HMennepHH,ıı.e TYPK ,UblJl,Ua noKıaaMaıı ıa sap)f(blp ypaH-4e4eH apraııap a)f(btrJiaTTbtHraH. On 6oma 6ypyHry-naa, aMrbı-.uaa, aac-.ıı.aa, 611)f(11Men-.uaa TYPK Yoraaıı.uap.ua :m-He HenTepeH.rei1 ıasap)f(btn rypap 4Y raaHbtH. 3)f(ew asıHbt ( c 11 H T a K c 11 c T 11 r n a p a JI n e n 11 3 M ), n11p11r)f(11.u11nre ( M e T a cp o p a ) neH.HeJire ( c p a B H e H 11 e ), TO,ıı.a pa.ıı.b lnra ( 3 n 11 T e T ) ,U33W ooH-,ıı.a a ecKe ypaH-4e4eH ynerep-MaHbtKTap (cp o p M y n a ) 6onyp. ,

TypK pyH11KaHbtH. 4 11)f(eKTep11H.ıı.e tt Kep33n 11 : .l1. e H. H e n r e JI e p : Xa11bllf eye" Ôe? 'lf?J pÔJ', CooZJ1f ôaı ôe? 'lbll1ll11bl. 99

Adali K(f,'lllll/hllf ıııepıııı uopı . <)e,' lllllljJ,'WI Jlair.Jblltbt xoiı öe,' a11apN111.

8pm de? Kbl'lhtn Ke.H)u:ıep. CHHTaKC HCTH r

n a p a 11 11 e 11 11 1 M H e p : PJ He yôyeaiı11, Xpıôyc o.rıyp6aıi11. Eaw111b1?.'Wpb111 cozeiı111up111Ke11[11ep], ,L7ucKeKmııwepu11 ce21p111Ke11[11ep}. Meze oo!l ypyy 3p Ky.rı 60.rıôy, Cwwz Khıc ypyy Kbıc Ky,rı 60.rıôy. CblHbl?bllfllbl 3Ôep .He11, fayzJ!Jf"Y y:ıaap ,Hen. T o .n a p a .n bI n r a n a p :

lfbıôa ôypmy xa11b1 xap. Kbl3bı.rı xa11b1M mezy.rıôyp, Kapa ôepww 'lyzypmyp.

1 00

Opxou-Euuceii 6mırnMeJıı:.epu 6o;ı rn uı Tbıea '10f'33JI

TypK pyHHKa KewKyH aMblL{bıpaııı:ı.bır ynyCTapHbtH. HHHTH caıı rarı .uaMYbtn KenreH 6ai1naa, eHYYJY 6onraH T0Jl33.Lle, YOH 6ypy3YHYH. ye .uymeH fo3p aM rbı yere 4e.u11p cai13btpan KenreH 6oT-T)'CKai1naı-ı. K)'JlbTypa3bt6 11ne yK 6H:>KHKTep Cblpbıii xapbtbtmaarıhır .Ll33p311 4yraa)l{OK. On xapbımaa xeii HH3btJlbtr: ye, .ueBHCK33p, JJ.btJl, Teery, yy.uynre, Yoraarı TarıaJb1-611ne .LJ.33W ooH-.uaa 0CKe. OpxoH-EH11cei1 6H:>KHMen.uep11-611ne Tbrna Yoraaıı .LlbtH. apa3blH.Lla xapbımaa 6ap 6e? 60 aHTbtpbtr TaJia3bt-611ne rycKaH 3pTeM WHH'll1JleJl H aM,ll b lbl3blH.Lla 611)1{HTTHHM33H. blH.Llbtr-.uaa 6oma ycTyH.ue .uonYynaaHblBblC Hl111TH W l1H4HJleJl,llepre .uaHHbtn Typraw, OpxoH-EH11cei1 611)1{11Men.uep11-611ne TbtBa Yoraarı.ubtH. apa3btHJJ.a xapbmJaaııapHbt To.uapaJJ.bt pbtHbtH. 6awTai1rbt opaıı.ıı.a)l{btbtWKbtHbtH weHen K0p33Jl11H,ep. 4oraan .LJ.33pre YOHHYH. carbtw-ceTKHJl K)'JlbTypa3blHbtH. .LJ.33)1{11311, ooı-ı. aMbt.LJ.btpaJiblHbtH., TeeryJyHyH., .LlbtJiblHbtH. cai13btpaJiblHbtH. KepyHYYY 6onyp. « T bt B a 4 o r a a n » .ıı.e n 611n11r KaJI6aK YTKaJibtr. TbısaııapHbtH. cec 4oraa.ıı.b mraJb1Hra 6ypyH-Yyraanap.ıı.a H ( M 11 cp T e p .ıı. e H ) 3rem3w aac 4oraaJ1b1HbtH. ecKe-.ıı.a a HH3bt-6ypy )l{aHpnapbt 6a3a 011 btWKaw aMrbı 6m1<11Me11 YeYeH Yoraaıı.ıı.w ı-ı. 6apbtK wynry xes11pnep11 6eryHre Ye.u11p 101

C3H3bip3n T3p3aH. Ü113pHbI H. OpxoH-Em ıcei1 6mKHMe11.ı:ı.ep11-fürne X3pbIJ13333bI K3H.Ubi rb111? 6mKHMeJI.ı:ı.epuuuıı. Opxou-Euuceii Mm Jnep-6uJie xapb1J11aa1b1

TblB3

TbIBbIJlraH ye-Y3JJ.33b1-61111e aJlbip 6om3 3H.-He 6ypyHry .ı:ı.en C3H3TTbIHblp M H qı T e p H H H. 3MrbI yere Ye.ı:ı.11p TbIB3.Ua K3.UaraJ13TThIHraHhI 3pTeMre KaHYa3p-.ı:ı.3a a3)f(OK ytte1111r. 4yre .UH3e M11cfıo11ormı JJ.33pre K0WKYH aMhIJJ.hlPaJJJJ. hir y11ycTapHhIH. cfı1111ococfı11sı3hl 6011rai1. 40HHYH. cfı1111ococfı11sı3hl, OKTapraH)f(e KepyywKyHy KaHYaap-.ı:ı.aa a3)KOK 6bDKblr .ı:ı.a3hIJ1.Uap11hır 6011raw 6e11eH 0CKep11116ec 6011yp. ÜOH. xepeYH3H K0WKYH aMhIJJ.hlpaJl JJ.blf y11ycTapHhIH. aac 6011raw 6H)f(HMeJ1 YoraaJJ.ı:ı.aphtHJJ.3 6ypyHry 6111111rnepHHH. 6apblK JJ.0Mei1 KhlJlJJ.blp Ka.ı:ı.araJJ aTihtHr3HhIHJJ.a. 4H)f(33, Opxott-Ett11cei1 6H)f(HK Tep11tt.ı:ı.e TOJJ.3 1111eperr11ttrett 6ypyttry TYPKTepHHH. .ı:ı. 3 3 p H H, lf e p H H, c y r H y, e r 6 e J1 e p H H hl .ı:ı. hl K T a a p cy3yr-Yy.ı:ı.ynre311 ThIB3 M HcfıTepHHH. CIO)f(eTiepırn.ı:ı.e, MOTHBTep11tt.ı:ı.e, osyp-xes11pnep11tt.ı:ı.e JJ.OKTaaMaJl TaBap)f(hln ıypap. YK 6H)f(HKTep.ı:ı.e K3raHHaptthı .ı:ı: 3 3 p .ı:ı. e H yKTaJJraH, onapHbIH. er6enep11 1.Jep, .ı:ı:33p TbınThm ıypap ye.ne TepyrryttreH KhlJlJJ.htp KeprycKeH. «Kyn-Ternttre ıypacKaaTKaH 611Ye 6mt<HKTHH.» 3fe3HHJJ.e M hI Hlfa JJ.33H :

1 02

f{np <)e,', a·npôe 11/0jJJJll TJ pK E11:1,'e-Kr1.' a11 Eo oıiöe {'wa111ıa11} o.•ıypy11111y.w

. . .

«Kyn-TernHre TypacKaaTKaH ynyr fürnnı KTm·v> 3re111 60: Yc my11? e KOK ÖJ:JP AoaaH,'a Kapa 'l ep Kb l.70b ıHapoa Orı uiluHWf apa1b 1H<'a KU:J/CU o?.rıy Kb l.'IOb lH?G H. Ku:J1Cu o?.'lYHYlf yc myH? e e? 6e.7epu.ıt EyHb lll -Ka? aH, Hc meMU -K a?aH 0�7yp2aH . . .

JJ:33pHHH. a'lbI3bIHJJ.a TYPK 40H .ı:ı.eı-ı. 3Bec ry114yywKyHHapra Kanı y.ı:ı.aa nnrn33p. JJ:33p . TYPK KaraHHapra KywTy, aac-Ke:ıırn KTH xaitbıpnaap. YypryHra ecKep1111pre 6a1a JJ:33p Topraap. YMaH 6ypraH .ı:ı.er KaJJ.bIH-He3HHHH. aac-Ke:ıırn H HHH. 34bl3bIHJJ.a orny «Kyn TerHH» .ı:ı.en Maa,ı:ı.bıp arrbı aJibtp. ( «Moon.ı:ı.apHbIH. 4IDKbIT rnery1yH.ı:ı.e» TeMy4HH 6a1a JJ:33pHHH. 6ypraH aBbtpaJib161111e «'-I11ı-ı.rnc-xaaH» .ı:ı.en arrbı aJi btp.) TbIBa Toon.ı:ı.apHbIH. cımKeJJ.HHJJ.e Maa,ı:ı.bıpra 6a1a OOH. abJJ.bIHra aT TbtnCblpbIHbIH. rycKaH thyllaJiblH KeprycKeHH JJ.bIKa ynyr 4epHH 3311en rypap. Maa,ı:ı.bıpra, OOH. ab,IJ.bI Hra aTTbl 3KH He311, a3bl 3KH a.ı:ı.a3bl, a3bl KaHJJ.bır-611p KbıpraH KH)f{H fö3p. MbtH,ı:ı.a 6a3a er6e11epH11 bIJJ.bIKTaap 6ypyHry e1y11aJI HllepeTTHHreH. AMrbı TbtBa JJ.btn.ı:ı.a «JJ:33p a,ı:ı.aM, '-lep 11eM» .ı:ı.en 1 03

y11erep .uoMaKTbIH. .ue1y 6a1a 6ypy tt ry M 11 qnepne . TbıBa aac

4oraan bI H.Ua

A.ua-LJ.:np,

Y1e-4ep

)'TKaJl bl r

( Y CTYKY H Y H. Kyp6ycTy1y .umırn K ) osyp-xes11p11ep xe fi . OpxoH-EH 11cefi 6m1<11Me11.uep11 tt.ue btWKaw 1<aH .Ubir-611p WbIJl rapaH,raH KH)f{HHHH. - Maa,Ubl p H b l H., TOOJ14)'H)'H., XaM H b l H,, Ob.U)'4)'H)'H., 4aT4blHblH, .u:nw OOH-.uaa ecı<e - LJ.:npHHH. 6ypraH asb1panb1-61111e TepynyttreH 4aj!H-.UeCTyr 6011raHb1HbIH. .uyrafibtH.Ua Tbrna Mmjnep, Toonttypry 4yraanap TbrnanapHbIH. oı<rnprafi ı<epyyw KYHYH Y H., cy1yı<-tty.uy11re111HHH. Typı<Tep-61111e rnpe11.uenıK33H 6a.UbITKan rypap-.Ublp. Typı< pytt111<a.ua rnsap)f{btn rypap ttaM.UbIK osyp xes11p11ep (ana abTTbır 4011 6ypraHbt, 6apc) TblBa M 11cp Tep.ue 6a3a rnsap)f{btn rypap. 411)1(33, 611)f{11Me11.uep.ue TYPK afiMaı<rnpHbtH. er6e11ep11HHH. KaH.Ub1r-611p .u11p11r aMbITaH.UaH TblBblJlraHblHblH, .uyraHblH.Ua 6ypyHry 6HJ11111 W KHHHH 1111epeTKeH T o T e M H H r osyp xes11p11ep 6a3a 6ap (6epy, KYY ı<yw, 6yra) . .ı:ı;aw rypacı<aan.uapHblH. rypry3yr-xes11p11H.ue 6a3a M 11cpo11orryr 1<epyywı<yH-61111e CblpbıH xapbımaanhır osyp-xes11p11ep 6ap. 4H)f{33, « Ky11-TernHre rypacı<aaT KaH y11yr 6H)f{l1KTe» 6H)f{l1KTepH11 oi:fraH K6)f{33HH KOH4)T y11yr MaHhl .uawTaH CHHJ1633H jj 3 hl T hl - M e 11 e r e H H 11 H. Khlphıtt.ua ryprycKaH. ThrnanaptthlH. 6ypyttry y3e1111-61111e anhıpra 4ep-.uenerefi jj3hIThl MenereHHHH. (a3hl «anhm-MenereH», TYPK .Uh1JI.Ua «a JI rn> M a a .u hl p) KhlphtH.Ua bl3hıpttbın rypap .Ll33p. -

�

1 04

oo w1�ı-6ı.111 c c . r . Km ı wrn p H bt H H bl l-1. 3CKcpre 1 1 11 « H U-3 H H » .uen HOM.LlaH <l>y Cı-ı .uyra fi bt H.Ua (6ı-ı cTHH MypHyHı:ıa 2852-2737 Y Y . Yypnan YopaaH) Kbl.Ll3T TOOnYypry yyraaH bl JlCı-t.Hen KOp33n H : «oHp-ne Karnn <fly Cı-ı Kepyn Typapra, X yaH X J XCM.LlCH 3pHKYC K3HLJaap-.uaa amKOK ynyr WlblTbl-Meneı"CH 3WTHn yHyn KenreH. On H3bITbI-Menerei1HHH. oopra3btH.Lla Ty.uyw 6onraw opry3yH.ua Y3YKTenYeK WblHbırnap.uaH Typryc T)'HraH xyynraa3bI H-LJ3)f(blT .LlCM.LlCKTep WblHbl n KaaH 6onraH. On WbIHbırnapHbIH. xapbımaanapbıH.ua <l>y Cı-ı 60.uyHyH. OKTapraH KepyywKyHy-6ı-ıne .uyr)f(yn TYCK3H .LlCM.LlCKTCpHH Kepyn KaaH. blH.ua )],:np 6onraw 4ep KOn yepHH :nnen, onapHbIH. KaTibIW KaHbI H.LlaH 6yry-ne aMblnbır 6onraw aMbl YOK yyyn.uep TepynyHyn Typap .Ll33H YTKaJlbtr K03YJlrCH». «Kyn-TernHre rypacKaaTKaH ynyr 6H)f(HKTHH.» YeBer-rypacKaaJlblHbIH. .Ll3WTblKbl XCBHpHH.LlC 6a3a 611p M Hcponorryr osyp-xes11p 6ap. On 6oma rypacKaan.ubı .ı:ı.ecKHHJJ.Hp Ka)f(aanaaH .ı:ı.aw xattanapHblH. .ı:ı.awTblht Tana3bIHJJ.aH y n y .ı:ı.yp3ynep11-611ne c111111 6 1111n KaacrnaH. TypK 6011raw Moo11 JJ.btl1JJ.btr y11ycrnpHbtH. aac YoraanbIHJJ.a y11y 6a3a Jl.33p y1<ryr osyp-xes11p11epre xaMaap)f(blp. TbrnanapHbtH. 6ypyttry M11cpo11orryr 61111HHWKHHH-61111e aJlbtpra, «YllYHYH. an rbl3bIHJJ.3H JJ.33p Jl.HH.MHp33WKHHH 6011yn rypap. y11YHYH. aKCbIHJJ.a TOC 3pTHHe 6ap, 011 TOC 3pTHHCHH OCK)'HMaC Jl.JJW, 011 aKCbl61111e anrbtp6ac, xep33 6011raw JJ.YMYyy-61111e ytt ytt.ı:ı.ypyn rypap. li11p Jsec aKCht-61111e anrbtpbmrnp 3pa H bl l-I.

1 05

6oma.

Yep

TbJBaJJap

Kbl pbı H ra

« Kajl(aH

4ypna1ı ra Typ6ac». ÜoH blttaii yny KYJlYPYYH WHMYe)lHpre. Yep

WHM433WKHHH 6oJJyp. b l H 4 a H ra w )'Jl)' 4b1Jlbl xeii )lHHM Hp33WKHHHHr. Yep WHM'l33WKHHHHr 4b1Jl 6oJJ y p» nmırnp. Opxou-Eu uceii 6u:ıırn ınepuuuu. 11oraaJ1b1-6uJ1e xapb1J11aaJ1apb1

Tbısa

aac

Opxott-EHHCeH 6mırnKTep11 4e)l{e-)laa 6H)l{HMeJJ YoraaJJra xaMaap)Kblp 6oma, oJJap)la TYPK yJJycrnpHblH, OOH HWTHHJJ.e TblBaJJapHblH, a a c 4 o r a a Jl bl - 6 H Jl e TepeJJ)leW KeK W bI HapJJap xeH. AKa.ı::ı. . B . M.)1{11pMyHCKHHHHH. WHH4HJ133Htt-6ırne aJJbıpra, ca�IH-AJlTaH TYPKTepttHHH. 1\133)1,blpJlbir rnoJJ.ı::ı.a pbı 3tı.-He 6ypyHry xesttpJJepttH 4 tt.ı::ı.tt pfo3H 3nHKTHr 4oraaJJ.ı::ı.a p (a p x a 11 4 e c K H H 3 n o c) .ı::ı.e n caHaTbITTbIHap. 4tt)K33, M33)lblpJlblr TOOJl)lap-6ttJle xyyJJraa3bIH Toon.ı::ı.a pttbII-1. apa3bIH)la rypap Merenep Toon.ı::ı.a pbı (6 o r a T bI p c K a R c K a 3 K a) )len )KattpJibır Toon.ı::ı.a p.ı::ı.a M mponorT)'r ye 6onraw peaJJHCTttr ye; .ı::ı.e BHCK33p; 6oJiyyWK)'HHap; 4epnep, KH)l{HJiep arrapbı; osyp-xesttpnep 4epreJie)l{ttn rypap. WaK bIH)lbir WbI Hap Opxott-EHttceH 6mKttMeJI .ı::ı.epırn.ı::ı.e 6a1a 6ap. 4tt)K33, TbIBa ynycTyı-ı. Maa.ı::ı.b ıpnbır Toon.ı::ı.a pbıH.ı::ı.a 6onraw Opxott-EmtceH 6tt)KHMeJI.ı::ı.e ptttt.ı::ı.e Maa.ı::ı.b rp)KbITKaH (xeepeTKeH) oayp-xeattpnep apa1bıtt.ı::ı.a 400K xapbrn3aaJJ bir. Maa.ı::ı.b ıpJJbir osyp-xeattpneptttt Kep1 06

rycKeH ypaH-YeYeH apranapbı - Typry1yy, YYPYMarJi\apbı. JJ.blJlbl - 6a1a JJJJJH JJ.eMeHJJew-KeK. TbıBa TOOJJJJ.apHbl l-l Typry1yyHna 6onyywKyH-HapHbll-l yw Karnn Karnnrnapbı bl WKaw (yw y)l(ypan. yw MeepeH. yw ynyr . . . ) noJT11Knff apraubı OpxoH TypacKaannapbı ttna 6a1a 3)1(blrJl33H. «Kyn-Tenrnre TypaCK33TK3H ynyr 611)1(11KTe» Kyn-TernHHl1 1-l naHbIH4bl asıtt-4opyKTapbıH ooı-ı. xapblHbll-l aaHb1-611ne ( 1 6, 2 1 , 26, 27, 30, 3 1 . . . ) on xapnapHbll-l HWTHHne yw KaTan Karnnrnap KblJlllblp Yypyn Kepryc KeH. On TYJJYYYWKYH4e K11pep cattbı ttna-na, TblBa TOOJlll3pHbll-l M331lbtpnapbl blWK3W, 3Kl1 3bTTbl W l1Jll1 n Myttyn 3.Jlbtp. 4mK33, 2 1 xapnbı bIHlla: ,

311 6auanau Taôb1Kbl1{- lfyp11y1{ Eopa-AbÔblll .wy112aUl, xa7Ôan Kupôu. O.rı abm b111ôa o_rıôy. Huu ôy2aapb111ôa b!Ul6apa-HaMmap11b11f Eopa-Abôb111 ,uy112aUl, xa7Ôan Kupôu. 0.7 a-bm blHÔa o.rıôy. Yw ôyzaapbmÔa ftew11-Curn2 6e211u1f 33ep.rnz J{opy2-Abôb111 .wy11zaUl, xan KUpôu. O.rı abm blHÔa o.!lôy.

Tbrna Toonnapna 6onraw Opxott-Ett11ceH 6mırn Mennep11Hne 43MllbIK MaanbıpnapHbtl-l arrapbı yrKa T3..11 3 3bt-6Hne 400K 6onyn rypap. 4ı·DK33, TbIBa TOOJlllap .rı.a Tasap)l(btn rypap Xatt-XynyK, XaHbIHllbipbtH.MaH .ı:ı.en arrap ·6onraw Opxott-Ett11cel1 6m1<11Men.ı:ı.ep11tt.rı.e 1 07

H cnn: p c n r c H Y 4 ı1H - Kyn y r

Kyn-Tc rn ı ı ,

THpHr,

K y n y r- 4 yp. ( « Moonna pH bl H

Kyny r-ıyry K.

K yn y r - T oraH

Lta)l{blT OH)l{H H Hne» 4 H H rnc-xaa H H bl H. ıı.epT K yn y r y - 6Hne 6a1a

neMcHnen 6ony p) nen

aTTap 4att.rbıc ,'la1b1nnb1r.

3 pT e- 6 y py tt ry TYPK )lhınna «kül»

,'len cecTyH. yTKa3bl anbı; «kü l üg» nen cecTyH. )'TKa3bl «cyparn bır, annapnbır» n33H, ecKe YTKa3bl - 3pre ny*aan anbı; « tegi n » n33pre Ta)l(bl (rıpHHLl) n33H YTKan hı r 3pre-ny)l(aan anbı 6onyn rypap. bl tt4attraw KaHbl3bı Hna-naa «cyparnblr. Maa,rı.bıp, xynyK», «3pre ny)l(aannbır KH)l{H» nen YTKa 6ap. TottblOKYKTYH. (lO a H b 4 )1{eHb) anblH 3pTeMneHHep «):zyH-3pTHHe» nen oYynnypratt. Tbısa rnonnapna 6oma 3p-4att.rbıc 3pTHHe-MepreH n33H xeBHpnHr aTTap 6a1a ttenTepett.reli. Ke)l(33 na)l(bl K0WKYH ynyCTyH. aMbınhıpanbıHna ynyr 4epHH 33nen rypap n33p3HH ÜpXOH-EHHCeH rypacKaannapbı 6oTTapbı 6onraw aac 4oraanb1Hna TaBap)l{bln rypap K0)1{33 nyraHblHna CIO)l{eTTep, MOTHBTep 6onraw oeyp-xeeHpnep 6anbıTKan rypap. 4H)l{33, Tbıea Toonnapna K0)1{33 naJKbl 6ypyttry cy3yrnennepre yttne3HneTTHHreH 6onraw bınbIKTbır a3bl xyynraa3blH 6oT-WblHapnblr Kbınnbıp 4YPYTTYHraH. 8cK33p 4yraanaapra, 6ypyttry KH)l{Hnep K0)1{33 .llaJKblH eııreH KH)l{HHHH. cytte3HHHHHH. 4hı.nap 4ep11 nen caHan, 6ypyttry opttyKwynynra e3ynanb1-611ne xon6an 40paattblH Tbıea aac 4oraanb1 6a)lbITKan rypap. Tbıea Toonnapna Maa.nbıpHbIH. KbıpraH ana-He3H enypne K0)1{33 3pre-ny*aan

1 08

43Hb1 H ra opHyKıııy)lapbl H )lHJl:np, 33bl TOOJl}lY l l Maa)lblpbl KEDK'.H HH )leCKHHJlHP Mat-ı.ırnnKaw, xyynyn Typap anaap, 33bl K8)1(J) 43Hb1 Hra XOHralJJ, K)'IJJ ;J.blJl blH 611m ıp anaap )lJJIJJ ooH-.aaa ecKe. TypK pyH11Ka 6onraııı TbıBa aac Yoraa.ıı bıHblH. )l(aHp Ta.ıı a3b1-611ne caH3bıpa.ıı bı H)la conyH xapb11naa.ııapttb1 JCKep11n 6onyp. Wa)l(blHHblH. ca.ıı)lapb1-6111ıe 6ypyury TYPK Yoraa.ıı)lbl H. YaMJlblK )l(aHpnapbı 4HJle 6epreH .uen 6onyp. 4 H)l(JJ, Kbıprbn ynycTyH. aac Yoraa.ııbıH.ua aMblJlbıpa.ıı -e3yna.ıı )1(3Hpbrnra xaMaap)l(bl p enreH KH)l(HHH 40KTan bırnaap (KOIJJ O K) 33bl enreH KH)l(HHHH. Yarblr blpbı (Kepec) 6eryHre YeJlHP Ka.uara.ııarrbrnraH 6oma, TblBa aac yoraarı.uaH yK )l(aHp 411.ue 6epreH ya.uaBac .uen 6onyp (YoryM 6ypyHry TbıBa rnon.uapHbl H. CIO)l(e)lHH)le blH)lbff eJyJJa.ıı 6ap )len JTHOrpaqı 8 .0.).J,bsıKoHoBa .ueM.uern:nH). Tbrna.ıı a p capbır wa)l(blH eJyJy-611ne 400K KH)l(H3H enreH 4epre blrJJ3B3C JlJJp. 4yre JlJJpre «4ooK yny3y bırnaapra, onapttblH. KapaKTapblHblH. 4a)l(bl .uony 6onyn xyynraw, enrett KH)l(HHHH. ( cytte3HHHHHH.) 6a)l(blH xan JremJpre, OOH. ecKe opaH4e TanTbır 4e.u11n arıbıpbıttra wanTblKTaH 633p» .uen 6ypyttry cy3yrnen.u11r 40paatt. Tbrna aac 4oraa.ıı .ua (blJlaH.rbısı rnon.uap.ı:ı.a) .1lOKTaaMarı TaBap)l(bın rypap ynerep-MaHblKTap OpxoH Ett11cei1 611)1(11MeJI.ı:ı.epHHHH. .1lblJiblH.1la a)l(bJrJiaTTblHraH ypatt-4e4eH aprarıap-611ne ( 4H)l(eKTep ycTytt.ı:ı.e) )lblKa 400K. Tbrna TOOJI.1lap.uatt arıratt 4H)l(eKTep.ı:ı.ett Kep33JIH: 1 09

Eopmmı

Lfeır11u,'

·,?

ôa.)l('/J/lt ÔOJNJ ·-ôıcıe.

wuyıı 'le/fU-6ıcıe . . .

Jı0112aJ1 ÖJ ',JI( '] n <)oBypaK IWK/11a/1, KrcmFe ôı ·J1cp1 xpı ııaKman . . .

Ke.1ı'lew Kbl.'IÔbıp 6acKaıu, xe.uwı Ke:JKun, A.-ı'law KbUtÔbıp ôacKaUl. apmbıH aJICbtp 6a'Jbll1 . . .

Him xaJl ôe? J ·cKy.7eJ1cun, Huu ôy<a ôe? mym'lyn . . . Kapa- lfep ue.rn?, KoK-/ıJJP aôa.'lbt?, ,l{eMup Kapa 'la,7bl? ,l{eMup-Kapa abmmbı? /{JJP o?.'lY ,l{eMup-Kapa .woze . . . (a1b1 lfec-Xyllep abmmbı? lfep 02.'ly lfep1u Meze) . . .

Opxou-Euuceü 6HiKHMeJI,ıı.e puuu._ JIHTepa-rypa-6uJie xapb1J11aaJbl

TblB3

TypKTepmu-ı. 6ypyHry er6enepttHHH. cai:f3bıpaH.rai:f 6mırn11, ı.ıoraanbı TeeryHyH. SI H3bı-6ypy l.fb1JT.UaraaHHapb1611ne ynyH;:ı,ypyn-;:ı,aa KanraH 6oma, ı.ıoHHYH. carbııu ceTKHJT KYJTbyYpa3bl 6eneH 6anan6ac ;:ı,:np3HH ı.ıyc-ı.ıyc ı.ıbın;:ı,ap ;:ı,ypry3yH;:ı,a canran.naH canranı.ıe .naMı.ıbm 1 10

KenreH aac Yoraaıınapbı xepeYırnen Typap. Kal1 bı-,1aa yeHHH. 611)Kl1MeJJ n11TepaTypa1aHbtH. cal11b1pan b1Hra aac YoraaJJblHblH. caııı:ı.apbı KaHYaap-ı:ı.aa amKoK ynyr TypraH. blHYaHraw Tbl Ba ynyCTyH. 6ai1naK aac YoraaJJbl 3pTe6ypyHry TYPK n11TepaTypa-611ne aMrhı Tbısa n11TepaTy paHbt Tyı:ı.ywTypyn Typap e1eK anapraH bl HblH. y)f(ypy-ı:ı.aa blH)].a. 4aMJJ.btK cal11b1paı-ı.rai1 TYPK n 11TepaTypaııapra 6a1a apa6-nepc11.ı:ı. n 11TepaTypara 60.ı:ı.aapra, 611)1(11K YOK yopaaH ynycrnpHbtH. Yaa Tbl BbtJJraH n 11TepaTypaııapbrnra aac 4oraaııb1HbtH. caııı:ı.apbt KywTyr 6oon apTnhıwaaH. blHYaHra111 3pTe-6ypyHry TYPK J111TeparypaHbtH. 6aw rni1rbı ynerep11 6onyp OpxoH-EH11cei1 611)1(11Menı:ı.ep11611ne aMrbt TbtBa n 11TepaTypaHbtH. apa3bIHJJ.a 11ne 3CKeprnHMec-ı:ı.aa 6oma 6yı:ı.yy 611nı:ı.11Hep aııa-Yai1raap ı:ı.aMYbı n KenreH xapb1n1aaııap 6ap. On 6oma 611p ı:ı.yraapbıHı:ı.a )f(aHpnapHblH. 6onraw CTl1JJbJJ.epH11H. ı:ı.eMei:inewKeK yrnaHblbtWKblHHbır cai13btpanblHJJ.aH 3CKepT11Hep. 411)1(33, C.E.ManoBTYH. «Yeser no33HH3bı» .ı:ı.en a.ı:ı.aaHbt EH11cei1 611)f(HKTep11HHH. Hl1HTH CTl1Jll1CTl1Ka3bl aMrbt TblBa n11p11KaHblH. aHHbt-611ne JJ.blKa Tepen.ı:ı.ewKeK. AMrbt TbtBa no33HHJJ.a n 11p11Ka 6onraw n 11p11Ka-3noc )f(aHpnapbı Konı:ı.an Typap. J1Hp11KT11r xeeH ypaH-4e4eH apra KbIJJJJ.blp 6a1a Kan6aa-611ne IDKbl rnaT TbtHbtn rypap. 3pTe-6ypyHry TYPK n 11Teparypaı:ı.a-.ı:ı.aa, aMrbı TbtBa no3111Hı:ı.a-.ı:ı.aa n11p11KaHbtH. KywTyr 11neperr11HreH 4bIJIJJ.a raaHbt . - KaHbl3bt-ı:ı.aa aı-ı.rbl Kl1)1{11HHH. carbtW111

xaHHblbl UJKbllHlhlL KenypnyyıllKYH11yr xeeuyH (bıJlaHrbısı 611p-ne YHJlHPHHH. OCKYHllYPYYH xapaanaaHbl .'lHiKHK) JlaMYblTKaH hlH.Ua. A OJl IlHpHKaHbl K ll03Y aac YnraaJJ blHblK aMbl.UhıpaJJ-e1yna.rı iKaHpnapblH naH yHreH .UH3e Ya3bı r 6oJJ6ac 6oop. I:>a1a on bl WKaw TbJBa wyJJyK Typry1yr Ta.rıa1a611ne KJlaCCHKTHr TYPK a1b1 apa6-nepc11n wyJJyK Typ ry1yyH 6onaapra, OpxoH-EHHceft 6mKHMennepHHre 3Jl33H YOOK. 4yre n:npre OpxoH-EHHCeH 6mKHMeJl .uepHHHK 6onraw TbJBa wyJJyKTYK rypry1yyH.ua aac Yoraa.rıb1-611ne HHHTHnewKeK YYYJJllep 6bDKbır xeB33p apTKaH. 4HiK33, 611p 3Bec apa6-nepc11.u no3111sı.ua 6mKHMen Yoraa.rınbıK caH3bıpaı-ı.raH wynyK xeM433Jlllep11 - apy1, pe.u11cfı, ra1eJ1b - 6bDKbır TYPYM4YH 6epreH 6oma, a TbıBa WYilYKTe 6ypyHry TYPK no33HHHblH. YI1YC4Y xeBHpI1ep11 - Jre asıHHa)f{blJlra, asıHttawKaK cec KaTan rnawKblHHapbı, 4, 8 o.uypyrnyr, 4, 8, 1 2 cJlorryr WYilYKTep KOJl.Uan rypap. OprnaKbl A111sıttbıı-t. TYPKTep11 MYCYJlbMaH wa)f{blH Hbl xyJ133n a.rı ratt coottna (X B. ye311) oJJapttblH. 4oraa.rıb1 cai13bıpaı-ı.raH apa6-nepc11.u Jl HTeparypattblH. ca.rı.uapb1611Jle wanKblH xer)f{yn JreJ133H. bl tt4attraw OI1ap cai13bıpaı-ı.rai1 6H)f{HMeJ1 JlHTeparypa.rıapilbır anapratt, aac 4oraa.rıb1Hbıı-t. KywTyr ca.rı.uapblH.UaH ywryttratt rypratt. A Casıtt-AJJrni:f TYPKTep11 xei:f 4b1Jlllapttbıı-t. nyp ry1ytt.ua xaM 4YllYJJreJ1Hr (Tbrna.rıap oott aı-t.rbı.ua capbır wa)f{blHHbl 6a1a xyJ133n a.rıratt) 6H)f{HK 40K 6114e 6yypai1 yJlycrnpra xaMaap)f{bın TypraH, cai11b1paı-ı.rai1 JlHTeparyc eT K HJH1 1H1H 31-t.-He

1 12

pa:ıap;ıaH xoopyı.;:. aac 4oraaJ1 bıtlblH KYWT)T can;ıa pbı tlblH a;laaHra apTnbıwaaH TypraH. bl ıı4aHrauı aM rbı TbıBa mnepaTypa.ll3 3pTe-6ypyHry TYPK mnepaıypaHbl H. JJJeMeHnrnepH. KJ13CCHKTHr TYPK JJHTep3TYPaJJ3pHbt 6on3apr3. KYWTyr HnepeTTHHreu nen 6onyp. OpxoH-EHHcdi 6mırnMennepHHHH. YTK33bt. osyp xeBHpnepH. JKaHpn3pbı, xeM433JJ H, Typry3yy. yp3H-4e4eH 3praJJ 3pbt 3Mrbı Tbl B3 JJHTep3Typ3ra nopT CaJJ.ll3 pHbt 6333 4e.llH pHn JreJJ))H . ÜJJ 6HJKHK ryp3CK33JlJl3pbl TblB3 JlHTep3ryp3Hbl 63HblJlbin, TbIB3 40raaJJ4blJJ 3pHbl 433-433 40ra3.llb lK4bl .ll H Jl33WKHHHep KbIJlblpbIH4e xeH-3bT KHHpHn Typ3p. YHJK33, aJJrbtW, Mepryn, btbt-CbibI, XaJJ3K .ll3 3H 4HJKeKTHr JK3HpJJ3pHbl 3Mrbl TblB3 40r3aJJ4blJJ3p 433 e3y6trne 3JKbtrn3n 3ren33HHep. A.A.Ll.apJK3H <d1rnn blbI3bt», «433-Xen Mepryny», «Y3H.rbıc HH33H oopr3 aJJbICK3H wys3r3H4bIHbtH. XaJJ 3 rbI» .lle n wynyKTepHH.lle ynyc4y 3praJJ 3 pHbI 3/KbirJJ33H. A ceenry HHH XaJJ3rbIHbI H. rypry3yy OpxoH-EHHCeH 6HJKHKTep11H11H. KOMn03HUHH3bIHra .llb lK3 400K. EHHCeH 6HJKHKTepHHHH. 3HHb1-611ne 611JKHT-THH reH n11p11K3 xes11pHH 3ccou113THBTHr A .YepJK33 «A.llb lpbIJI.llbIM » nen w ynyyHne 433 qrnnococpryr YTK3 KHHpHn Typraw 3/KbirJJ33H. 3nerecTeH TbIBblJlraH K0/K33JJ.e: 8opy.wôe11 Kypy.wôaH AoaK1'.bıp ['lyzypp<.] abôbl.110aH 1 13

Xu.w1; ı,:apa •1011_1:ıu)a11

!ı4e11 .11\'/Vllll

ar)bıpbUÖbı.11 . . .

Jlen o.uypyrnapHbl A.Yep)l(aa wy11yyHyH. :mHrpaBbl KblJl.ll b lp arıraw, 60.uy MblH<ıaap caHJbı paTKaH: . . . Aôb1pbu1ôb1.11.

8.·ıy�H ÔUJIÔec C} ·11e"JUl/ll.l1 .118'1J"l1 1'U.'1('0UJ, )l:JICU 6:npze, f)z6e.11 blUtKaw 1ffJ:JIC33 ôo.rıyn xyy.·ıyn 'lbıôa, bl11aK 'lopaa11 cemKu.rıu.1111u 'lem'le cenen 'lemne1u.w11u bb1'1a11 •ıy?.rıe ôwıun ıwautmbllf 'lo<Jyypmaap .HeH: AÔblpbl!lÔblM !

Opxou-Euuceii !ly1a1b1

rypacKaaJ1,'lapb1Hblll

YlKYP

l>ypyHry TYPKTepHHH. «Meı-ı.re .ı:ı.awTap» nen anaaHbt OpxoH-EHHcei1 6H)l(HMen.ı:ı.epHHHH. 3pTeMre y)l(yp-.ı:ı.y1a1b1 Katt<ıaap-.ı:ı.aa aa)l(OK y11yr. YK rypacKaaJl .ı:ı.ap.ı:ı.a 6HJlJJ.HHMec 6H)l(HKTepHHH. .ı:ı.eMJJ.eKTepHH y)l(yrnen TbtnK3HblHJJ.3H fo3p 1 1 o 4b1Jl OIOH .ı:ı.eM.ı:ı.ernen rypa, OJl 3)1(bl.llb lblWKblHHblH. TIOpKOJlOrmı 3pTeMHHre 3prn11.ı:ı.e11Hr y)l(yp-.ı:ı.y 1a1b1H aHTbtpbı <ıyrym. B.ToMcett 6H11e B.B.Pa.llJl OBTYH. OpxoH-EttHceii 6H)l(HHHHH. .ı:ı.eMJJ.eKTepHH y)l(yrnen HOM433HblH 6011raw 04y11.ı:ı.y prattbIH lliaMnOJlbOHHYH. l>ypyttry ErnneTTHH., 1 14

K Hüp03üBTYH.

oypyHry MaHSI HblH. 6mKl1KTep11Hl1H. 4mKblJlblH TbırıKaHblHra 400K ,ae11erei1 Lıepre11 11r 3pTeM a)f(blJlbi bIWKblHbl nen caHan 6011yp. 4yre Jl13pre OpxoH EH11cei1 611)1(11Me11nep11 KewKyH aM blJlbıpannbır ynycTapHblH. 6ypyHry rnery1yH. JlblJl bl H. K)'Jl bTypa3bIH Kon 611)1(11K-6apb1M.uaa11apb1 6oon W l1H411Jl33p apTnbıwaaH. 1 1 o 4b1Jl Jl)'Pr)'3)'H}la 3pTeM}leHHepH11H. Kl1433H rei111H xaapa ry,ayn KenreH OpxoH-EH11cei1 6m1<11K TypacKaannapbIHra aMrbı yeHHH. KH)f(I·11l e p11HHH. xaMaa pb111ra1bt 61111,a111111r 6011raw KaMHbtr 6011yp y)f(ypnyr. On Typac1<aan.uap aM-.uaa Yen11p a)f(bITTbtHMaaH, xaHJlbip WHH4HJleTTHHM33H A33p3HH YCTYHAe .non4y11an 6a.UbITKaaH 6oop. 3pTeM TaJia3bt-61111e 6H)f(l1K TypacKaannapbtHbtH. 04y11ran apbtH To.napa.D.bipbt, 3.nep11, 4e.a11p WHH411Jl33p11, xei1 .UblJlJlap KblpbIHra 3pTeM TaHblJl6btpllblf yH.nypy11re111H 6eneTK33pH .U33W ooH-.naa ecKe copynranap 3pTeM,D.eHHepHHH. MYPHYHAa rypyn rypap. OpxoH-EH11cei1 611)1(11Me11.nep11HH H. y)f(yp-.ay1a3bIH Yyrne 3pTeMre 3Bec, a xapbtH Kan6aK Macca LIOHra Lte.n11pep copy11ra-611ne .napbtH xeMLiernepHH anbtpbt 6a3a Hererr11H11n KenreH. 611p-ne .nyraapbtHAa rypacKaan.napHbt KaMranaapbtH KYWTen.n11pep11 Liyryna A33p3H Liyraa)f(OK. TypacKaan.napHbt KaMranaapbı KH)f(H 6ypy1yHyH. btAbtKTbır xy113311re111 6onyp y)f(ypnyr. Kai1bı-.naa yeHHH. TypacKaarı.napbt A33pre KH)f(H TepenreTeHHHH. Liyprran ·

1 15

3jHKeıı TEıory1yııyH. xepc4 11111. Kyn ı,ıypaJhl llbll-1. Yapbınôac Ke'3 1111. yenepmı. ca.n ra,ı;ıapHbl Ty.'lywrypyn Typap Y'KYY-1lYP · Opxoıı-EH11ceH TypacKaa.rı11apb1H KaM ranaap copy1ıra-611ne onapHblf-1. ııony 6ypyTKCJl l1H, KapTa3bl H KblJl blpbı H ynaMYbınaapbı Yyryna. TypacKaaJJ .uapHbı KaMrarıaap ııyraHb1ıı11a TycKaH xooHJJ Y H Y xynTm aJJ raHbl 3Kl1, bl HYan1a-.uaa oHy aMbl1lb1 pa,1 Kblpbı Hra a)KbırnaapbıH Kywıenn11pep11 Ky1eHY11r. «Tbıea Pecny6m 1 KaHblH. 1lb1Jl.Llap nyraHblH.Lla xooHny1yHyt-ı.» 26-rbı yyyııyHne: «... naT11H y)KyKıyr TblBa 611)1(11KTl1, OJl blW Kaw 6a1a Kbl.LlaT, MaHbY)Kyp, 3pr11 MOOJl 6onraw T0BYT Ôl1)1(11KTepH 11 3pTeM-npaKTl1KTHr copynrara eepeu11 p11Hre ıaapbıMı..ıarı bı r 6ai1narı.ı:ı.apHbl ıypry1ap» .ı:ı.en 6mK33H . A 3pTe-6ypyHry ıypK 6onraw aMrhı rypK .lJ.blJJLI.apHbl yK xooiiny.ı:ı.a aiibıTnaaHbl YacTbıpbtr 6onratt x11pe. Tbıeara, ecKe-.ı:ı.aa ıypK LI.blll.ll.htr pecny6n 11KaJJap-611ne 611p .ı:ı.eMeii, opıyMaK 6onraw .Ll33.ll. H eepe.ı:ı.11nre Yepnep11H11t-ı. nporpaMMaJJ apbtHra «Üpxott-EH11CeH 6H)Kl1 KTep11» .ı:ı.en 3pTeMHl1 KH11pep11, HOMYynra 6onraw eepe.ı:ı.11nre HOM HapbtH napnan ytt.ı:ı.ypep11 Yyryna copynra 6onypy yyraa)KOK. öo 6yry a)KbtJJ.ı:ı.apttbt aMbtLI.btpaJJ KbtpbtHra 6orraH.Llbtpbıp copynra-611ne 3pTeM.ı:ı.ettttepHH 6onraw 6aWKbtllapHbl rycKaH 6eneTK33p11 - 400KKY yeHHH. 611p Kon 6onraw Yyryna 3rem3WKHHH 6oon 6oJJyp. 3.li. CAMJ(AH <P1L1 0.wzu a :ıpm e.uuepuuuı( Ktmout)"t)"'

1 16

.ll P E B H ETIO PKCKl1M PYl l H Y ECK H H A!l<l>ABHT l"')'ınt•ıccı.:: H c lllilKll Eı111ceıi cuıc

OpxoHCICHC

(ryemıCKllC)

i t

1 r

Jııa"ICllHC

a, e 1,

o, u

Pyım•ıcc1<�c

Opxoıı-

CKHC ı

ö, Ü

J J J ô b b '-o

9 '9' 9 � A A i A .Q

t' h İ"\ oa

� 1

� �

q , -9 ., P

I" fJ "'

(yYRHllCKHC)

I"'

)'. .l x

1ııaKH

EHHCCıiCKHC

J.. A

'ı' ' ı ' 'f 'ı' "ı" V M

H f U fç '

� 1

Y Y "< Y

�

:ı � t -? J

k2 /1

)

J)(

n' n2

rl '1 i ,,..,

r+ı

, ..._ .l' .t' ..J" 'lo

'I '1 '1 1flf '1

'f y

•

Aı<jı3BllT COCT31Lıtll no:

r2 si s2 A.M.

HlfC .apceucn nııtbMCHHOCTll TKlpOK.

"I r

" 6l lfı

y2 ç

rı ' 1)2

'•' rl

·yı

0 0 0 0 i

ti t2

X ®

ll tt JI 11 f(

'ICllHC

·-

» > • l!. S. 'i' 9

dl d2

)ııa-

<ı. Y. 1<11. f l l \. X �

ıly p

ş1 ş2 z

kO tik ku ök, kö Ük, kü lk, ki i1 fı

�

� .n H

nç

ı t

R B

(:)

ok,

llltp{ıa.-. TıopKc�aA PYHllK3: npoııcxo�ıc - cn6.: HayKa, 200 1

n p H .. c q a H ll C. Uıı<jıpa�m OTMC'ICllW cornacnwc JLlA TDCpJı.ıx ( 1 ) il "ArKıı x . (2) c.10roe.

1 17

R i

l .KÜL-TEGİN YAZITI ( Küçük metin) Güney yiizi.i : ( 1 ) t(e)IJrİ t(e)g : t(e)ıJ ride bolm( ı)ş türük bi lge k(a)g(a)n : bu ödke ol(u)rt(u)m : s(a)b( ı )m( ı)n ti.ik(e)ti (e)şidg(i)I : u l(a)yu in(i)ygün(ü)ın ogl(a)n( ı)m : bir( i )ki ug(u)ş(u)m bod(u)n(u)ın : bir(i)ye ş(a)d(a)pıt b(e)gl(e)r : yırıya t(a)rk(a)t buyruk b(e)gl(e)r ot(u)z [ . . . ] (2) tokuz og(u)z b(e)gl(e)ri bod(u)nı bu s(a)b(ı)ın( i )n (e)dgüti (e)şid : k(a)t( ı )gdı t i l) la : ilg(e)rü kün tugs(ı)k(k)a : bir(i)g(e)rü kün ortusıl)(a)ru : kuurıg(a)ru kün b(a)tsıkııJa : yır(ı)g(a)ru tün ortusııJ(a)ru : (a)nta içr(e)ki bod(u)n koo[p] m[(a)IJ]a kör[ür (a)nç]a bod(u)n : (3) koop itd(i)m : o l (a)ıntı (a)nıg yok : türük k(a)g(a)n ötük(e)n yış ol(u)rs(a)r : i lte buıJ yok : ilg(e)rü ş(a)ntuıJ y(a)zıka t(e)gi sül(e)d(i)m t(a)l uyka kiç(i )g t(e)gm(e)d(i)m : bir(i)g(e)rü tokuz (e)rs(i)nke t(e)gi sül(e)d(i)m : tüpütke kiç( i)g t(e)gm(e)d( i)m : kuurıg(a)ru y(e )nçü ög( ü )z (4) k(e)çe t(e)m(i)r k(a)p(ı)gka t(e)gi sü l(e)d(i)m : y ırıg(a)ru y(e)r b(a)yırkuu yiriıJ e t(e)gi sü l(e)d(i)m : bunça yirke t(e)gi yor( ı )td( ı )m ötük(e)n yışda y(i)g idi yok (e)rm(i)ş : i l tuts(ı)k yir ötük(e)n yış (e)rm(i)ş bu yirde ol(u)r(u)p t(a)bg(a)ç bod(u)n birle ( 5 ) tüz(ü)lt(ü)m : (a)ltun küm(ü)ş işg(i)ti kuut(a)y bul)s(u)z (a)nça birür : t(a)bg(a)ç bod(u)n s(a)bı süç(i)g : 1 18

( a )gısı yimşak (e)rm( i)ş : süç(i)g s(a)bın y(e)mş(a)k ( a)gın (a)r( ı)p : ır(a)k bod(u)n(u)g (a)nça y(a)gutir ( e)rm( i)ş y(a)gru koontukda kisre (a)nıg bil(i)g (a)nta öyi.ir ( e )rm( i)ş : ( 6 ) (e)dgi.i bi lge kişig : (e)dgi.i (a)lp kişig yor( ı)tm(a)z (e)rm( i)ş : bir kişi y(a)ıJ(ı)ls(a)r ug(u)şı bod(u)nı bişükil)e ı(e)gi kı ıdm(a)z (e)rm( i)ş : süçig s(a)bına y(e)mş(a)k (a)gısııJa (a)rtur(u)p ük(ü)ş türük bod(u)n ölt(ü)g : türük bod(u)n ö ls(i)k(i)I) : bir(i)ye çug(a)y yış tög(ü) I : t(ü)n : (7) y(a)zı kooıı(a)yin tis(e)r : türük bod(u)n öls(i)k(i )g : (a)nta (a)nıg kişi (a)ııça boşgurur (e)rm(i)ş : ır(a)k (e)rs(e)r : y(a)bl(a)k (a)gı birür : y(a)guk (e)rs(e)r : (e)dgü (a)gı birür : tip (a)ııça boşgurur (e)rm(i)ş : b i l ( i )g b ilm(e)z kişi : ol s(a)b(ı)g (a)l(ı)p y(a)gru b(a)r(ı )p ük(ü)ş kişi ö lt(ü)g : (8) ol y(e)rg(e)rü b(a)rs(a)r : türük bod(u)n ölt(e)çi s(e)ıı : ötük(e)n yir ol(u)r(u)p : (a)rk(ı)ş t irk(i)ş ıs(a)r : n(e)I) buıJ (u)g yok : ötük(e)n yış ol(u)rs(a)r : b(e)l)gü il tuta o lurt(a)çı s(e)n : türük bod(u)n tok (a)rk(u)k s(e)n : açs(ı)k tos(ı)k öm(e)z s(e)n : bir tods(a)r açs(ı)k öm(e)z s(e)n : (a)nt(a)g( ı )IJ(ı)n (9) üçün ig( i)dm(i)ş k(a)g[(a)n](ı)l)(t)n s(a)bin (a)l matin : yir s(a)yu b(a)rd(ı)g : koop (a)nta (a)lkınt(ı)g (a)r( ı ) lt(ı)g : (a)nta k(a) l m( ı)şı yir s(a)yu koop toru ölü yor( ı )yur (e)rt(i)g : t(e)l)rİ y(a)rl(ı)k(a)dukin üçün : [ö]z(ü)m kuut(u)m b(a)r üçün : k(a)g(a)n ol(u)rt(u)m : k(a)g(a)n ol(u)r(u)p ( 1 O) yok çı[g](a)n bod(u)n(u)g koop kuubr(a)td(ı)m : çıg(a)ıı bod(u)nug b(a)y kı lt(ı)m : (a)z bod(u)nug ük(ü)ş 1 19

kı lt( ı)m : (a)zu bu s(a)b( ı )mda ig( i )d b(a)rgu : türük b(e)gl(e)r bod(u)n bun ı (e)şid( i)ıJ : türük [bod(u)n ti]r( i)p i l tuts( ı)k(ı )ıJ ın bunta urt(u)m : y(a)ıJ(ı)l( ı )p öls( i )k( i)ıJ(i)n y( e )me ( 1 1 ) bunta uı1{u)m : n(e)ıJ n(e)IJ s(a)b(ı )m (e)rs(e)r b(e)ıJgü t(a)şka urt(u)nı : (a)ıJ(a)r körü bil(i)ıJ : türük (a)mtı bod(u)n b(e)gl(e)r : bödke kör(ü)gme b(e)gl(e)rgü y(a)IJ( ı)lt(a)çı siz : m(e)n b[(e)ıJgü t(a)ş tikd(i)m : t(a)bg(a)]ç k(a)g(a)nta b(e)d( i)zçi k(e)lürt(ü)m b(e)d(i)z(e)t[t](i)m m(e)n( İ )IJ s(a)b(ı )m(ı)n sım(a)dı : ( 1 2) t(a)bg(a)ç k(a)g(a)n(ı)ıJ içr(e)ki b(e)d(i)zç( i)g ıt[t] ı : (a)l)(a)r (a)d(ı)nçıg b(a)rk y(a)r(a)turt(u)m : i [ç] i [n] t(a)şin (a)d(ı)nçıg b(e)d(i)z urturt[t](u)m : t(a)ş tokıtd( ı )m : köl)(ü)lt(e)ki s(a)b(ı )m(ı)n u[rturt(u)m . . . on ok ogl ıl)]a t(a)tıl)a t(e)gi bunı körü bil(i)ıJ : b(e)ngü t(a)ş : ( 1 3 ) tokıtd( ı)m y[(a)g]uk [(e)I] (e)rs(e)r [(a)nç(a)] t(a)kı (e)r(i)g y(e)rte irs(e)r (a)nça (e)r( i )g y(e)rte b(e)ngü t(a)ş tokıtd(ı)m biti(t)d(i)m (a)nı kör(ü)p (a)nça b i l( İ )IJ : ol [ . . . tokıt]d(ı)m : b u bit( i )g bit( i )gme (a)tısı yol [ l ]( u)g t[( i )gin]e

1 20

K Y J1

1 -

V .·\

l lI R K

(,.

S 1

T E r H H T Y P A C K A A J1 hl li ıt 'l e 6 ıt :iK H K

( 1 ) .ll.T 3p .ner, .LJ.:npre rnp:nH TYPK E>ı.rnre-KaraH 1 60 ej;j;:ı,e xaaHHan 011ypymyM. Ce3yMHY Te;:ı,y JJ,blH.Haı-ı.ap. yJl3H ( canraap) nyı-ı.ManapblM, OOJlJJ,apblM. 611pHKKeH aHMaaM, ı.ıoHyM, MYPHYY ı.ıyKTe wananbıT2 6ernep, coı-ı.ry 3 ı.ıyKTe rnpKaH ny)f(aaJlJJ,bır 6ernep, y)f(eH . . . (2) TOKY3ory3� 6ernep11. ı.ıoHy 60 ceJyMHY 3KH JJ,blH.Ha, rnnTbır JJ,blH.Ha. 4eeH ı.ıyKTe xyH yHep ı.ıepne, MYPHYY ı.ıyKTe xyH nywn3p ı.ıepne, aTKaap xyH 6anap ı.ıepne, co11araj;j TaJlaJJ,a JJ,YH OPTY3YHYH. ı.ıepHHJJ,e blHJJ,3 OOH. HWTHHJJ,e YOH wymy MeH.33 ı.ıarbtpTbtp. bl HYa YOHHY (3 ) wynry3yH 6aw KapJJ,bIM . 011ap aM 6araj;j 3Bec 6aj;jnanna. TypK KaraH 8TyKeH 5 bUIWKa 011ypap 6oma, 3Jl-YYPTKa6 Myı-ı.raK YOK 6011yp. 4eeH YYKTe WaHryH.7 xosyJyHra Ye.ı:ı.11p yaanaWTblM . .LJ.anai1ra 6HYHH-Jle YeTneJJ,HM, Mypttyy YYKTe ToKy3-3pcırnre8 Yen11p YaanawTbtM . TeBYTKe 9 fütYl111 -Jle YeTneJJ,l1M . oapblblH YYKTe '-IHHYH XeM H H 10 Ke)f(Hp (4) TeM 11p-Kanb1rra Yen11p YaanawTblM . Coı-ı.raap H ep-6ai1btpKy 1 1 Yep11Hre Yen11p YaanawTbtM . MbtHYa Yepre Ye.ı:ı.11p YopnyM. 8TyKeH bl.RWKa 3KH 33 YOK TypraH (6011), 311-YYPT ryTKY ner 8TyKeH bt.RW rypraH. 60 Yepre (xaaHHan) 011ypyn, rn6ra'l 1 2 YOH-61111e 121

( 5 ) :mTeuın1 M . An;ıbı H. xyMyw. apara. TopryHy �ıywıoK hlH43Hbl fo::ıp rn6ra4 40HHYK C03Y TanTbır. Topry mny 4bll\143K TypraH. TanTbır ce1y, YblMYaK Topry-Jy-6Hne ::ımenmı, blpaK 40HHY blHYaap 400KWYJ13J].bln TypraH. 4ooKwyna.ubı xoHraH cooH.ua, aHYbır (6araı:i) 6HJlHrHH (40H) OOH aJlblp l)'praH . (6) 3KH yraaHHblr KH:>KHHH, )KH Maa.ubıp KH)f{HHH 6y.uan.Ublpbı n Wbl.UaBaC rypraH. oHp-HHH KH)f(H Yacca-(.uaa), aHMaa, 40HY 3)f{bl T8IlYHre .u:np 4a1bı r Kbın6ac. Ta6raYblHblH. rnnTbır ce1yHre, Ybl M YaK Topry1yttra an1bın, xeı:i TYPK YOH .UblKa 1' en.uyH.. TypK YOH ( c::ı::ıH.) Ke11111H. 6ypyHraap 4yraı:i 1 4 bUlWKa 3Bec, TyH (7) xosy1yHra 6a1a xoHaHH .U33pre, TYPK YOH C33H. Ke3HHH.HH attYbı r (6aK) KH:ıtrn(nep) M blHYaap cypraatt: «bl paK (Kmırn) 6oma, (rn6raY) 6aK 6eneK 6::ı3p, 400K KH)f(H 6oma, 3KH 6eneK 633p». bltt4aap cypraaH 11prnH. 611n11r 611n6ec KH)f(H(nep) on cecKe a.rı3bın, YOOKwynan 6apbın, xeı:i KH)f(H en.uyH.ep. (8) On Yep)f(e 6ap3blH.3a, TYPK 40H enyp cett ! EhyKeH 4epre onypyn, aprbıw-mıprnw (Kow-KoM ) bITca, KaH.Ubır-.uaa MyH.rar.uan 40K. EhyKeH blRWKa onyp3a, MeH.re 3JI-yYpT ry.uyn onypap ceH. TypK YOH rn.uyr 4opaaw, aw rn.uyrny 611n6ec ceH. oHp TOTca, awTbı 6HJ16ec ceH. blH.UblblH.HblH. y)f(ytt (9) (ceHH) 6e.u11TKeH KaraHbl H.HblH. ce3yH .UblH.HaBaHH, 4ep cattaH (rnpan) 6ap.Ub1H.. Xeı:iyH. blH.Ua Typen, apbın-.uopynry. bltt.ua apTKaHbI 4ep caHaH xeı:iy rypyn, enyp 4op.uy. ,lJ,33p (6ypraH) 4apJiblK 6onraH ymytt, 60.uyM KY.UYM (aKCblM ıce)f(HH) 6ap y)f(yH KaraH 6onyn 1 22

onypyııTyM .

KaraH( H a r ı ) onypynKauı .

( 1 O)

YOK

H!lblbl

YOHfl)' UJ)'llT)"lYH xaBblpbın Yblrllbl l\1 . R'lbl bl YOHHY 6ai:i KblJlı'lbl M . 3B33Uı YOHHY xe i:i KblJlllbl M . A1b1 60 ce1yMı:ı.e Ya1bır 6ap 6e? TypK 6ernep, YOH, MOHY Jlbl HHa(ı-ı.ap). TypK

Yblbın,

3Jl-YYPT

TYTKaH b l M H bl

w anTbl M (6ıuKHJlH M ) .

M bı ttı:ı.a

Y O H HY

(ı:ı.awrn)

osı

4a1bı r KblJJ bın rnpaapbtH. (6a1a)

1 ) Mbtttı:ı.a HeMei1 osı KaKTbt M . Cern:np ce1yM 6oma, KaKTblM . bl ttaap Kepyn, 6mrnn aJJblH.ap. TypK a M rbı <ıoH, 6ernep, ı:ı.y)l{yJJrere <ıarbıpTKaH 6ernep, <ıa3bır KblJJ bıp c11nep 6e ? Mett Meı-ı.re ı:ı.aw ryprycTyM . Ta6ra4 xaatt,naH Meı-ı.re ı:ı.awrn osı

C HHJl6HK4 H KeJl,nHp H n , C HHJl6HTTHP1lHM, M33H. C83YM H Y cbı Knaa,nbı (ecKepme1111).

( 1 2) Ta6raY xaaH 60.nyttyH. c1111n611KYHJJep11H (MeH4e) blTTbl . Onapra rycKaH 6a)l{blH. TYTTYPJlYM. HwTH .nawTbr n ra rycKaH c 11 11n 6 11 r osı KaKTblpJlblM . ,ll,a w ryprycryM . Xett.ttyM.ne ce1yM H Y ÜH 1 5 oon.napbr n ra 6a1a ecKe ai:iMaKTapra 4e,n11p MOHY oK Kepyn 611n 11 n anbıtt.ap. Meı-ı.re ı:ı.aw ( 1 3) ryprycryM. (oo rypap) 6oma, aM,nbı raa 1l33P rypap 4ep11tt.ne Typ1a, M bl HYara 4e,n11p rypap 4ep11ttne Mett.re nawTbı MeH ryprycKaw, 6H)l{HL{ H M . Otty Kapyn MblH<ıan, 611JJ11tt.ep. ÜJJ L{aWTbl MeH . . . 16 60 611)1{HKTH 6H)l{33H ı:tYH.Ma3bt H oJJJJyr Tern tt . ,

�

1 23

1 .

ı,;

(ı

ı,;

S i

K Ü L-TEGİN YAZITI ( K iiçii k metin)

( 1 ) Gök Teı3ri gibi Gökte doğm uş Türk B i l ge Kağan 1 bu dönemde tahta oturdum . Sözlerimi baştan s� na işitin. Devam ettire �ek kardeş lerim. o şuı ıarım, . . bırleşık boyum, halkım, guney tarafta Şadapıt- beyler. kuzey tarafta tarkan·1 unvan l ı beyler, Otuz . . . (2) Tokuz Ogu i beyleri. halkı bu sözleri mi iyi din le. sı kıca di nle. Doğu tarafta güneş doğar yerde, güney tarafta güneşin en doruk yerinde, arkada güneş batacak yerde, sol tarafta gece ortası yerinde, orada, onun içi nde halk hep bana tabidir. Bunca halkın (3) heps ini yönettim. Onlar şimdi kötü değil durumda. Türk kağan Ötüken 5 dağlarında oturur i se, elde6 sı kıntı yok olur. Doğuda Şan tul) 7 ovasına kadar ordu sürdüm. Den ize az olsa değerd im. Güneyde Tokuz-Ersin'e8 kadar 9 ordu sürdüm. Tibet'e az olsa girerdi m . Batıda Yençü 1 ı rmağın ı (4) geçerek Temir-Kapıg'a 0 kadar ordu yürüttüm. Kuzeyde Yer-Bayırku 1 1 topraklarına kadar ordu sürdüm. Bunca yerlere kadar gittim. Ötüken dağlarında iyi sah ip yok i d i, el olacak Ötüken dağları var idi. Bu yerde tahta oturup Tabgaç 1 2 halkı ile (5) ( i l işki leri) düze lttim. A ltın, gümüş, içki, i peği güçlük çıkarmaksızın öylece verir. Tabgaç halkının sözü tat l ı, ipek l i kumaşı yumuşak i m i ş. 1 24

Tat l ı sözü. yum uşak i peği i l e kand ırıp. uzak hal k ı böylece yaklaşt ı rı rlar im iş . Yaklaşınca kötü bi lgi leri (halk) olardan a l ı r i m iş. (6) İ y i a k ı l l ı k i ş i leri, iyi cesur k i ş i leri e l i n i n a ltında bu lundurur i m iş. B i r kişi yan ı l sa bi le. boyunu. halk ın ı. çoluk çocuğuna kadar yok etmez i m iş. (Tabgaç h a l k ın ) tat l ı sözüne. yumuşak i peğine kanıp çok sayıda Türk halkı öldün. Türk halkı ( sen i n ) bir 1� 1 :ı k ıs ın ın güneyde Ç ugay dağlarına deği l, Tün (7) ovasına da yerleşeyim ded iğinde, Türk halkı sen i n bir kısm ı nı kötü kişiler şöylece akı l vermiş: "Uzak (kişi) ise, (Tabgaç) kötü hediye verir, yakın (kişi) ise, iyi hediye verir". Öyle akı l verirler im iş . Cah i l kişi ler bu sözlere kan ı p yakınlaşıp varıp çok kişi öldün. ( 8) O yere gidersen, Türk halkı öleceksin! Ötüken topraklarında oturup kervanlar gönderirsen, herhangi bir sıkıntı olmaz. Ötüken dağlarında oturursan, ebedi el sahibi olacaks ı n . Türk halkı tokken, aç lığı tokl uğu düşünmezsin . Bir doyarsan, açl ığı düşünmezsin. Böyle o lduğun için (9) (sen i ) besleyip doyurmuş kağanlarının sözleri n i d i nlemeden h e r yere gittin . Birçoğun oralarda mahvoldun ve tükendin. Oralarda sağ kalmış olanlarınız her yönde bitkin ve ölerek yürüyor idiniz. Tanrı yar l ıgadığı için özüm kutum olduğu için kağan olarak oturdum. Kağan o larak oturunca ( 1 O) yoksul halkı hep derleyip topladım. Fakir halkı zengin yaptı m . Az halkı çok yaptım. Yoksa bu sözümde yalan var mı? Türk beyleri, halkı bunu işiti n ! Türk halkın ı toplayıp el sahibi yaptığımı buraya vurdum. Yanı l ı p 1 25

dağı ld ığın ı da ( 1 1 ) buraya ekled i m . Söylenecek tiim sözlerimi bengi taşa vurdum. Ona bakarak öğrenin. Bugünkü Türk halkı, beyleri, itaat eden beyler yanı lacaksın ız. Ben ebedi taş d i ktim. Tabgaç kağanından sanatç ı lar getirttim. Süslettim. Benim siiıli ııı ii kırmad ı lar. ( 1 2) Tabgaç kağanı öz sanatç ısı n ı o:iiııdcn l i Onlara apayrı türbe yaptırttım. İ çine d ı':' ı ııa baı ı ı l ı. ı ;.ka süs yaptıı1tım. Taş diktirttim. Gönlümde var olaıı :-.özlerim i On-Ok 1 5 oğu l l arına v e yabanc ı l ara kadar bunu görerek öğrenin. Bengi taş ( 1 3 ) diktirttiın. Yakın ve kolay erişi l ir yer olduğundan bengi taş d iktirttiın, yazdı rttım. Onu görüp öylece b i l in. O taşı. .. Bu yazıyı yazan yeğeni Yollug-Tegin. 1 6

1 26

C.,'

2 . KÜ L-TEG İN YAZITI (Büyük metin) Doğu yüzü : ( 1 ) üze kök : t(e)IJr İ : (a)sra : y(a)gız : y(e)r : kıl(ı)ııtukda : (e)kiıı (a)ra : kişi ogl ı : kıl(ı)ııın(ı)ş : kişi : ogl ı nta : üze : (e)çüm (a)paın : bum(ı)n k(a)g(a)ıı : ist(e)mi k(a)g(a)n : ol(u)rm(ı)ş : ol(u)r(u)p[a]n : türük bod(u)n(ı )ıJ : i l i n tör[üs] in : tuta : birm( i)ş : itti : birın(i)ş (2) tört : bul(u)IJ : kop : y(a)gı (e)rın(i)ş : sü si.i l(e)p(e)n : tört : bul(u)ıJd(a)kı : bod(u)n(u)g : kop (a)lın(ı)ş : kop b(a)z : kı lm(ı)ş : b(a)şl ( ı )g(ı)g : y i.i k(ü)nt(ü)rm(i)ş : tizl(i)g(i)g : söki.irm(i)ş : ilg(e)rü : k(a)d(ı)rk(a)n : yışka t(e)gi : kirü : t(e)ın(i)r k(a)p(ı)gka t(e)gi : koont(u)rm(ı)ş : (e)kin (a)r[a] : (3) idi oks(u)z : köök : türük : <iti> : (a)nça : ol(u)rur (e)rm(i)ş : b i l[g]e : k(a)g(a)n : (e)rm(i)ş : (a) l p k(a)g(a)n (e)rm(i)ş : buyrukı y(e)ın(e) : bilge : (e)rm(i)ş (e)r(i)nç : (a) l p (e)rm(i)ş (e)r(i)nç : b(e)gl(e)ri y(e)m(e) : bod(u)nı y(e)ın(e) : tüz (e)rm(i )ş : (a)n ı üçün : il(i)g : (a)nça tutın(ı)ş : (e)r(i)nç : il(i)g tut(u)p : töri.ig : itm(i)ş : özi (a)nça : (4) k(e)rg(e)k : bolm(ı)ş : yogçı : sıg( ı )tçı : öıJre : küi.in : t(u)gs(ı )kda : bök l i : çöl [l](ü)g el : t(a)bg(a)ç : töpüt : (a)p(a)r : pur(u)m : kıırk(ı)z : üç kuurık(a)n : ot(u)z bod(u)n : t(a)t(a)r : kııt(a)n : t(a)t(a)bı : bunça k(e)l(i) p(e)n : s(ı)gtam(ı)ş : yogl(a)m(ı)ş : (a)nt(a)g : 1 27

kii l(ii)g : k(a )g(a)n (e)rnı( i)ş : (a)nta kisre : inisi k(a)g(a)n ( 5 ) bolnı(ı)ş (e)r( i)nç : ogl ıtı : k(a)g(a)n bolnı( ı)ş (e)r( i )nç : (a)nta : ki sre : inisi : (e)çisin t(e)g : kıl(ı )nnı(a)duk (e)r( i)nç : ogl ı : k(a)ıJııı t(e)g : k ı l(ı)nnı(a)duk (e)r( i)nç : bil(i)gsiz k(a)g(a)n ol(u)rnı ( ı )ş (e)r( i)nç : y(a)bl(a)k k(a)g(a)ıı ol(u)rnı( ı )ş (e)r(i)nç : buyrukı : y(e)m(e) : bil(i)gs( i)z <(e)rnı( i)ş> (e)r(i)ııç : y(a)bl(a)k (e)rnı ( i )ş (e)r( i)nç : (6) b(e)gl(e)ri : bod(u)nı : tüzs(ü )z üç(ü)n : t(a)bg(a)ç : bod(u)n : t(e)bl(i)gin : kürl(ü)g<in> üçün : (a)rm(a)kçısııı : üçün : in( i ) l i : (e)ç i l i : kikşürtükin : üçün : b(e)g l i : bod(u)n l ıg : yoıJ(a)şurtuk i n : üçün : türük : bod(u)n : i l ledük : i l i n : ıçg( ı )nu ıdın(ı)ş (7) k(a)g(a)n l(a)duk : k(a)g(a)n ın : yit(ü)rü : ıdın(ı)ş : t(a)bg(a)ç : bod(u)nka : b(e)gl(i)k : un oglin : kul boltı : si l(i)k : kıız ogl in : küıJ boltı : türük ı: b(e)gl(e)r : türük atııı : ıt[t] ı : t(a)bg(a)çgı : b(e)gl(e)r : t(a)bg(a)ç : atın : tut(u)p(a)n : t(a)bg(a)ç : k(a)g(a)nk[a] : (8) körm( i )ş : (e)l(i)g y ı l : iş(i)g küç(ü)g : birın( i)ş : i lg(e)rü : küün : t(u)gs(ı )kda : bök l i : k(a)g(a)nka : t(e)gi : sül(e)yü : birnı( i )ş : kuur(ı)g(a)ru : t(e)m(i)r k(a)p(ı)gka : t(e)gi : sül(e)yü : birnı ( i )ş t(a)bg(a)ç : k(a)g(a)nka i l in törüsin : (a)lı birın( i)ş : türük : k(a)ra k(a)m(a)g : (9) bod(u)n (a)nça tim(i)ş : i l l( i )g bod(u)n (e)rt(i)ın : i l( i )m (a)nıtı k(a)nı : k(e)ınke i l( i )g k(a)zg(a)nur ın(e)n tir (e)rnı( i )ş : k(a)g(a)nl(ı)g bod(u)n (e)rt( i)m k(a)g(a)n(ı)m k(a)nı : ne k(a)g(a)nka iş( i )g küç(ü)g birür m(e)n : t i r (e)rm(i)ş (a)nça tip t(a)bg(a)ç k(a)g(a)nka y(a)gı bol m( ı )ş 1 28

( 1 O) y(a)gı bol(u)p : il(i )ııii y(a)r(a)tuııu uın( a)duk ) { a)ııa iç( i)kın ( i)ş bunça iş( i )g kiiç(ii)g bi ıtiikg(c)rii s(a)kının(a)tı : tiiriik bod(u)n ö l iir(c)yin ur(u)gs( ı)r(a)t(a)yin tir (e)rın(i)ş : yok(a)du b(a)rır (e)rnı( i)ş : iize tiiriik t(e)ı_ırisi tiiriik ıduk yiri ( 1 1 ) subı (a)nça (e)tnı(i)ş : tiiriik bod(u)n yook bolm(a)zun tiy( i)n : bod( u)n bolçun tiy( i )n : k(a)ıJ(ı)nı i lt(e)riş k(a)g(a)n{ ı)g : ög(ü)nı İ lbi lge katun(u)g : t(e)ıJr İ töp( ü )si nte tut( u )p : yiig( e )rü köt( ii )rın( i)ş ( e )r( i )nç : k(a)ıJ(ı)ın k(a)g(a)n yiti y(e)g[(i)r]ın i (e)r(i)ni taşıkm(ı)ş : taşra ( 1 2) yor(ı)yur tiy( i)n kü (e)ş( i )d(i)p : b(a)lıkd(a)kı t(a)şıkın( ı )ş : t(a)gd(a)kı inm(i)ş tir( i)l(i)p y(e)tın(i)ş (e)r bolm(ı )ş : t(e)ıJri küüç biıtük üç(i.i)n : k(a)ıJ(ı)ın k(a)g(a)n si.isi böri t(e)g (e)rm(i)ş : y(a)gısı kooıı t(e)rın(i)ş : ilg(e)ri.i kuur( ı)g(a)ru si.i l(e)p ti [r]ın( i)ş kubr(a)t[ın(ı)ş k](a)ın(a)gı ( 1 3 ) y(e)ti yüz (e)r bolın( ı)ş : y(e)ti yüz (e)r bol ( u)p : (e)ls( i)r(e)ın(i)ş k(a)g(a)ns( ı)r(a)ın(ı)ş bod(u)n(u)g : ki.iıJ(e)dın(i)ş kuul(a)dm(ı)ş bod(u)n(u)g ti.iri.ik törüsi.in ıçg( ı )nın(ı)ş bod(u)n(u)g : (e)çüın (a)pam törüsinçe y(a)ratın(ı)ş boşgurın(ı)ş : töl iş t(a)rduş lbod(u)n(u)g (a)nta etm(i)ş] ( 1 4) y(a)bg(u)g ş(a)d( ı)g (a)nta b(e)rın(i)ş : biriye t(a)bg(a)ç bod(u)n y(a)gı (e)rın( i)ş : yı rya b(a)z k(a)g(a)n : tokuz og(u)z bod(u)n y(a)gı (e)rın(i)ş : k ı ı rk(ı)z : kuurık(a)n : ot(u)z t(a)t(a)r : kı ıt(a)n : t(a)t(a)bı koop y(a)gı (e)rm(i)ş k(a)ıJ(ı)m k(a)g(a)n bunça ( 1 5 ) k ı ı rk (a)ıtukı y(e)ti yolı sül(e)ın(i)ş : y(e)g( i)rın i 1 19

siiı_ı(ii)ş süıJ(ii )şın( i )ş : t(e)ıJr İ : y(a)rl( ı )k(a)duk üçün : k(a)g(a)n l(ı)g( ı)g elsiretnı( i )ş i l l( i)g( i)g k(a)g(a)ns( ı)r(a)tın( ı )ş : y(a)g( ı )g : b(a)z kılın(ı)ş : ı izl (i)g(i )g : söki.irın(i)ş : b(a)şl(ı)g( ı)g : yük(ü)nt(ü)rnı(i)ş : k(a)ıJ(ı)ın k(a)g(a)n : (a)nça i l( i )g ( 1 6) törüg k(a)zg(a)n ıp uça b(a)rın(ı)ş : k(a)ıJ(ı)ın k(a)g(a)nka b(a)şl(a)yu : b(a)z k(a)g(a)n( ı )g b( a )lb(a) I tikın(i)ş : o l törüde üze (e)ç(i)ın k(a)g(a)n ol(u)ı1ı (e)ç(i)ın k(a)g(a)n ol(u)r(u)p(a)n : türük bod(u)n(u)g yiçe itdi : <yiçe> igitti ç( ı)g(a)n(ı)g b(a)y kıltı : (a)z( ı )g ük(ü)ş kıltı : ( 1 7) (e)ç( i)ın k(a)g(a)n ol(u)rtukda öz(ü)ın t(a)rduş bod(u)n üze ş(a)d (e)ı1(i)ın : (e)ç(i)ın k(a)g(a)n birle i l g(e)rü y(a)ş( ı ) I ög(ü)z ş(a)ntuıJ y(a)zıka t(e)gi sül(e)d(i)ın(i)z : kuur( ı)g(a)ru : t(e)ın( i)r k(a)p(ı)gka : t(e)gi sül(e)d(i)ın( i)z : kögın(e)n (a)şa : kıırk(ı)z : yirine : t(e)gi : sül(e)d( i )m(i)z ( 1 8) k(a)ın(a)gı biş ot(u)z sü l(e)d(i)ın(i )z : üç y(e)g(i)rıni i l l( i )g(i)g i lsiretd( i)ın(i)z süıJ(ü)şdi.iın(i)z k(a)g(a)n l( ı)g( ı )g k(a)g(a)nsıratd(ı)m(ı)z : tizl(i)g(i)g sökürtümüz : b(a)şl(ı)g(ı )g yük(ü)ntürtüın( i)z : türg(i)ş [bod(u)n(u)m(ı)z ti.irüküın(i)z k(a)g(a)n (e)rti bilın(e)dükin] ( 1 9) üçün biz(i)l)e y(a)IJ ı l ukin üçün k(a)g(a)nı ölti : buyrukı b(e)gl(e)ri y(e)m(e) ölti : on ok bod(u)n : (e)mg(e)k körti : (e)çüm(i)z (a)pam(ı)z tutm(ı)ş : yir sub : idisiz bolm(a)zun : tiy( i)n : (a)z bod(u)n(u)g it(i)p y(a)r[atı p ] (20) b(a)rs b(e)g (e)rti : k(a)g(a)n (a)t bunta biz ...

1 30

birt( i }nı( i )z : siıJ( İ)l( i}nı kuunç(u)y( u)g biı1(İ )nı( i)z : özi y(a)ıJ(ı)ltı : k(a)g(a)nı ölti : bod(u)nı kii ıJ kul boltı : kögın(c)n yir sub idisiz k(a)lnı(a)zun tiy(i)n (a)z kırk( ı)z bod(u)n(u)g <it( i )p> y(a)rat[(ı)p k(e)lt(i)nı( i )z SÜIJ ( Ü )şd( Ü )111( İ )z . . . ] (2 1 ) y(a)na birt( i)nı(i)z ilg(e)rii k(a)d( ı)rk(a)n yış( ı )g (a)şa : bod(u)n(u)g (a)nça koontuıt(u)nı( ı)z : (a)nça itd( i)nı( i)z : kuur( ı)g(a)nı keıJ ii t(a)rın(a)nka t(c)gi türiik bod(u)n(u)g (a)nça koonturt(u)nı(ı)z : (a)nça itd( i)ın( i)z : ol ödke kuul kuul l(u)g bolın(ı)ş (e)rti [küıJ kiiıJ l(i.i)g bolm(ı)ş (e)rti] (22) (a)nça k(a)zg(a)nın(ı)ş <(a)nça> itm(i)ş : el( i )m( i)z töri.im(i)z (e)rti : ti.iri.ik og(u)z b(e)gl(e)ri : bod(u)n (e)ş(i)d(i)ıJ : üze t(e)ıJ r İ b(a)sın(a)sar : (a)sra yir t(e)l(i)nm(e)s(e)r : ti.irük bod(u)n (e)l(i)ıJ( İ )n töri.iıJ( İ )n k(e)m (a)rt(a)tı [ud(a)çı (e)rti ti.irük bod(u)n (e)rt(i)n] (23 ) ökün kür( e )güıJ( i)n uçun ig( i)dın( i)ş bilge k(a)g(a)n(ı)ıJ(ı)n (e)rm(i)ş b(a)rın(ı)ş (e)dgü (e)l(i)ıJe k(e)ntü y(a)ıJ (ı)lt( ı)g : y(a)bl(a)k kigürt(ü)g : y(a)rakl(ı)g k(a)nt(a)n k(e)l(i)p y(a)na (e)ltdi : sül)(ü)gl(ii)g k(a)nt(a)n k(e)l ( i)p(e)n süre (e)ltdi : ıduk öti.i k(e)n y[iş bod(u)n b(a)rd( ı)g i l g(e)rü b(a)r(ı)gm(a)] (24) b(a)rd(ı)g kuur(ı)g(a)ru b(a)r(ı)gnı(a) b(a)rd(ı)g b(a)rduk yirde (e)dgüg ol (e)r( i)nç k(a)nııJ subça yüg(ü )rti : siiıJ iikiiıJ t(a)gça y(a)tdı : b(e)gl(i)k urı ogl(u)ıJ kuul boltı : (e)ş(i)l(i)k kıız ogl(u)ıJ küıJ boltı : bilm ( e)dük üçün [y(a)bl(a)k( ı)ıJ(ı)n üç(ii)n (e)ç(i)m k(a)g(a)n uça b(a)rd ı] (25) b(a)şl(a)yu kı ırk(ı)z k(a)g(a)n( ı )g b(a)lb(a) I t ikd (i)ın türiik bod(u)n(u)g (a)tı kiisi yok bol m(a)zun tiy(i)n 131

k ( a ) ıJ ( ı ) ııı k(a ) g( a )ıı( ı )g ögiiııı ka tuıı ( u )g köt( ü )rııı( i )ş t(c)ıJ r İ i l b i r i gı ıı (e) t(e)ıJ rİ t iiriik bo d( u ) ıı ( a )tı k ü s i yok bo l ııı (a)z u ıı lt iy( i)ıı öz( ii )ııı i ıı ol t ( e )ıJl"İJ ( 26) k(a)g( a )ıı ol(u)ıtdı (e)r( i )ııç : ıı(c )ıJ y ı l s( ı )g bod( u )ıık a o l ( u )rııı( a )d( ı )ı ıı : içre ( a )şs( ı )z : t( a )şra t o ıı s ( u )z : y(a)b( ı)z y( a)bl(a)k bod(u)nta iizc ol(u)ı1(u)ın : iıı( i)ııı ki.i ii l tig(i )ıı birle sözl(e)şd( i)m( i)z : k(a)ıJ(ı )ın( ı)z (e)ç( i)ın( i)z k(a)z[g(a)nm(ı)ş bod(u)n (a)tı küsi yok bolm(a)zun] (27) tiy(i)n : tiirük bod(u)ıı üçün : tün ud(ı )ın(a)d(ı )ın künt(ii)z ol(u)rm(a)<d( ı )m> : in(i )ın kül tig(i )n bi rle (c)ki ş(a)d birle ö l i.i yitti k(a)zg(a)nt(ı)m : (a)nça k(a)zg(a)n ıp : bir( i )ki bod(u)n(u)g ot sub k ı l ın(a)d(ı)m m(e)n [öz(ü)m k(a)g(a)n ol(u)rtuk(u)ın(a) yir sayu] (28) b(a)rııı(ı )ş bod(u)n öli.i yitti y(a)d(a)g(ı)n y(a)l(a)ıJ(ı)n y(a)na k(c)lti : bod(u)n(u)g ig( i)d(e)yin tiy( i)n : yır( ı )garu og(u)z bod(u)n t(a)pa : i lg(e)rü kııt(a)n t(a)t(a)bı bod(u)n t(a)pa : birig(e)rü t(a)bg(a)ç t(a)pa : ul(u)g si.i (e)ki yegir[mi si.il(e)d(i)ın . . . süıJ(ü)şdüm (a)nta] (29) kisre t(e)ıJri y(a)rlık(a)zu : kut(u)m b(a)r üçün : i.i l(i.i )g(ü)m b(a)r üçün : ölt(e)çi bod(u)n(u)g tirgüri.i igitt( i)m : y(a)l(a)ıJ bod(u)n(u)g ton l(u)g : çıg(a)n bod(u)n(u)g b(a)y kı lt( ı)m : (a)z bod(u)n(u)g ük(ü)ş kı lt( ı )m : ( ı)gar (e)ll(i)gde [( ı)gar k(a)g(a)nl(ı )gda yig kı lt( ı )m töı1 bul(u)ıJd(a)kı] (30) bod(u)n(u)g koop b(a)z kı lt( ı)ın : y(a)g( ı)sız kı lt( ı)m : koop m(a)ıJa körti iş( i )g ki.i ç(i.i)g biri.ir bunça töri.ig k(a)zg(a)nıp in( i)m kül tig(i)n özi (a)nça k(e)rg(e)k boltı : k(a)ıJ(ı)m k(a)g(a)n uşdukda in(i)m kül t ig(i)n yit[i 'J "" _ l _,

y(a )şda k(a)ltı j ( 3 1 ) (u)nı(a)y t(e)g : ög(ii)nı k(a)tun kuut(ı )ıp : in(i )ın kii l t ig( i)n (e)r (a)t bultı : (a) ltı y(e)g( i)rıni y ( a)şııJa (e)ç(i)nı k(a)g(a)n i l in töriisin (a )nça k(a)zg(a)ntı : (a)ltı çub -.. ogd ( a )k t ( a )pa sii 1( e )d( i )nı( i )z : buzd( u )111( ı )z : t ( a)bg( a )ç lllJ tutuk biş t[iiın(e)n sü k(e)lti : siiıJ(ii)şdünı(i )z] ( 3 2 ) kii l tig( i)n y(a)d(a)g( ı)n opl(a)yu t(e)gdi : Ol) tutuk yurçin y(a)rakl( ı)g (e)l( i)gin tutdı : y(a)rakl( ı)gdı : k(a)g(a)nka ançul(a)dı : o l siig (a)nta yok kışd( ı)ın(ı)z : bir ot(u)z y(a)şıııa ç(a)ça s(e)ıJüııke süıJ(ii)şdüın(i)z : (e)I) (i)lki t(a)d( ı)k(ı)ıJ çur(ı )ıJ boz [at( ı)g bin(i)p t(e)gdi ol (a)t (a)nta] ( 3 3 ) ölti : (e)kinti ışb(a)ra y(a)ınt(a)r boz at( ı)g bin(i)p t(e)gd i : ol (a)t (a)nta ölti : iiç(ü)nç y(e)g( i)n si l(i)g b(e)g(i )ıJ k(e)d( i)ml( i)g tor(u)g (a)t bin(i)p t(e)gdi : ol (a)t (a)nta ölti : y(a)r( ı)kıııta y(a)l nı(a)sıııta yiiz (a)ıtu k okun urtı : yüz[(i)ıJe] b(a)şııJa bir t[(e)gm(e)di ] ( 34) t(e)gdükin türük b(e)gl(e)r koop b i l irs(i )z : ol süg (a)nta yok kışd(ı)m(ı)z : (a)nta kisre y(i )r b(a)y(ı )rku[u] ul(u)g irk( i)n y(a)gı boltı : (a)nı y(a)IJ(ı)p türgi y(a)rgun köfte buzd(u)m( ı)z : ul(u)g irk(i)n (a)zkııJa (e)r( i )n t(e)z( i)p b(a)rdı : kül tig(i)n [(a)ltı ot(u)z] ( 3 5 ) y(a)şııJ a kı ırk( ı )z t(a)pa sül(e)d( i)ın(i)z : SÜl)ük b(a)t( ı )mı k(a)r(ı)g sök(ü)p(e)n kögm(e)n yış(ı)g toga yorıp : kıırk(ı)z bod(u)n(u)g uda b(a)sd( ı)m(ı)z : k(a)g(a)n in birle SUl)a yışda SÜIJ(i.i)şd(ü)ın(i)z : kül tig( i )n b(a)y( ı)rkuun[(ı)ıJ (a)k (a)dg]ır[(ı)g] ( 3 6) bin(i)p opl(a)yu t(e)gdi : bir (e)r( i )g okun urtı : (e)ki s(a)nçdı ol t(e)gdükde (e)r(i)g · udş(u)ru . . .

...

.., .., .) 1.)

b(a)y( ı)rkuun(i )ıJ (a)k (a)dg(ı)r( ı)g ud l(ı)kin siyu u rtı : kı ırk( ı)z k(a)g(a)n in öl(li)ıt(li)ın ( i )z : i l i n (a)lt(ı )ın( ı)z : ol y ı l ka tlirg( i)ş [t(a)pa (a)ltun yiş( ı )g] ( 3 7) toga ( e )rt( li )ş ög( li )z( ü )g k( e )çc yorıd( ı )111( ı )z türg( e )ş bod( u )11( u )g uda b( a )sd( ı )ın( ı )z : türg( e )ş k(a)g(a)n süsi bolçuda otça borça k(e)lti SÜIJ(ü)şd(ü)m(i)z : kül tig( i)n b(a)şgu boz (a)t bin( i )p t(e)gd i : b(a)şgu boz k[ . . . ] ( 3 8 ) tut(u)zt[ı] (e)kisin özi (a)lt( ı)zd ı : (a)nta y(a)na kir(i)p türg(e)ş k(a)g(a)n buyrukı (a)z tutuk(u)g (e)l(i)g(i)n tutdı : k(a)g(a)nin (a)nta ölüıt(ü)m( i)z : i l in (a)lt( ı)m(ı )z : k(a)ra türg(e)ş bod(u)n koop iç(i)kdi : ol bod(u)n(u)g t(a)b(a)rda ko[nt(u)rt(u)m(ı)z ... ] (39) sogd(a)k bod(u)n it(e)yin tiy( i)n yinçü üg(ü)z k(e)çe t(e)m(i)r k(a)p(ı)gka t(e)gi sü l(e)d(i)m(i)z : (a)nta kisre k(a)ra türg(e)ş bod(u)n y(a)gı bolın(ı)ş : keıJ(e)reş t(a)pa b(a)rdı : biz İ ıJ sü (a)ti toruk (a)zukı yook (e)rti : y(a)bl(a)k kişi (e)r [ . . . ] (40) (a)lp (e)r biz( i)ıJe t(e)gm( i)ş (e)rti : (a)nt(a)g ödke ök(ü)n(ü)p kül t ig( i)n( i)g (a)z (e)r( i)n irtürü ıtt(ı)m( ı)z : u l(u)g SÜIJ(ü)ş süıJ(ü)şm(i)ş : (a)lp ş(a)lçı (a)k (a)tin bin(i)p t(e)gm(i)ş k(a)ra türg(e)ş bod(u)n(u)g (a)nta öl(ü)rm(i)ş : (a)lm(ı)ş y(a)na yor( ı)p [ . . . ] Kuzey yüzü : (4 1 ) [ . . . ] birle kuuşu tutuk birle SÜIJ(ü)şm(i)ş : (e)r(i)ni koop öl(ü)rm( i)ş : (e)bin b(a)r(ı)min k(a)l ıs( ı )z koop k(e)lürti : kül tig(i)n yiti ot(u)z y(a)şııJa k(a)rluk bod(u)n 1 34

( c)rür b(a)rur (e)rkli y(a}gı boltı : t(a)ııı(a)g ıduk b(a)şda SÜIJ ( Ü )şd( Ü )ın( İ )z ( 42) [kül] tig( i)n ol süıJ(ii)şde ot(u)z y(a)ş(a)yur (e)ı1i : (a}lp ş(a)lçı (a)kin bin(i)p opl(a)yu t(e)gd i : (e)ki (e)rig udşuru s(a)nçd ı k(a)rluk(u)g öl(ü)rt(ü)m(i)z ( a)lt(ı )ın( ı )z (a)z bod(u)n y(a)gı boltı : k(a)ra költe siiıJ(ü)şd(ü)ın(i)z : kül tig( i)n bir kırk y(a)ş(a)yur (e)ı1 İ : (a)lp ş(a)lçı (a)kin (43) bin( i )p opl(a)yu t(e)gdi : (a)z (e)lteb(e)r( i)g tutdı : (a)z bod(u)n (a)nta yok boltı : (e)ç(i)m k(a)g(a)n i l i k(a)mş(a)g boltukınta bod(u)n il( i)g ik(e)gü boltukınta izg(i) I bod(u)n birle süıJ(ü)şd(ü)m(i)z : kül tig( i )n (a)l p ş(a)lçı (a)kin bin( i)p (44) o[pl(a)yu t(e)gd]i ol (a)t (a)nta tüş[di] izgi l [bod]un ölti tokuz og(u)z bod(u)n kentü bod(u)n(u)m (e)rti t(e)ıJ ri yir bu lgakin üçün y(a)gı boltı bir yol ı süıJ(ü)şdüm( i)z el) ilk togu b(a) l ı kda süıJ(ü)şdüm(i)z (45) kül t ig(i)n (a)zm(a)n ak(ı)g bin( i)p opl(a)yu t(e)gdi : (a)ltı (e)r(i)g s(a)nçdı sü [t]egişinte yitinç (e)r( i )g k ı ı 1( ı )ç l(a)dı : ( e )k(i)nti kuşl(a)g(a)kda ( e)d(i)z birle süıJ(ü)şd(ü)m(i)z : kül tig(i)n (a)z y(a)g(ı)zın bin(i)p opl(a)yu t(e)g(i )p bir (e)r(i)g s(a)nçdı (46) tokuz (e)r( i )g (e)g(i)re tokıdı : (e)d(i)z bod(u)n ölti üç(ü)nç bo[ l çu]da og(u)z birle (a)nta süıJ(ü)şd(ü)m(i)z : kül tig( i )n (a)zm(a)n (a)k(ı)g bin(i)p t(e)gdi : s(a)nçd ı : süsin s(a)nçd(ı)m(ı)z : i l in alt(ı)m( ı )z : tört(ü)nç çuş b(a)şınta SÜIJ(ü)şd(ü )m(i)z : türük (47) bod(u)n (a)d(a)k k(a)mş(a)tdı : y(a)bl(a)k bol[taç] ı (e)rti : oza [k](e)lm(i)ş süsin kül t ig(i)n (a)g( ı )t(ı )p tol)ra 135

bir ug(u)ş (a)lp(a)gu on ( e)r(i)g toıJa tig( i )n yogınta biş( i)nç (e)g(i )r(i)p öl(ü )rt( i )ın( i)z (e)zg(e)nti k(a)d(a)zda og( u)z birle süıJ(ü)şd(ü)ın(i)z : kiil tig(i)n (48) (a)z y(a)g( ı)zın bin( i)p t(e)gd i : (e)ki (e)r( i)g s(a)nçdı : b(a)l ı k(k)a b(a)s( ı)kd ı : ol sü (a)nta öl [ti] : (a)ınga kurg(a)n kıışl(a)p y(a)zııJa og(u)zg(a)ru sii t(a)ş(ı )kd( ı )ın(ı)z : kiil tig( i )n (e)b( i )g b(a)şl(a)yu (a)kıt(tı)ın( ı)z og(u)z y(a)gı ord(u)g b(a)sd ı : kü l tig(i )n (49) ögs(ü )z (a)ki n bin(i)p tokuz (e)r(e)n s(a)nçdı : ord(u)g birm(e)d i : ög(ü )ın k(a)tun u l(a)yu ögl(e)r( i)m (e)k(e)l(e)r( i)ın kuunçuyl(a)r(ı)ın bunça y(e)ın(e) tir(i)gi kül) bolt(a)çı (e)ı1i : öl(ü)gi yuı1da yolta y(a)tu k(a)lt(a)çı (e)rt(i)g(i)z (50) kül tig(i)n yok (e)rs(e)r koop ölt(e)çi (e)rt(i)g( i)z : in(i)ın kül tig(i)n k(e)rg(e)k boltı : öz(ü)ın s(a)k(ı)nt(ı)ın körür köz(ü )m körın(e)z t(e)g : bil(i)r bil(i)g(i)m b i l ın(e)z t(e)g boltı : öz(ü)m s(a)k(ı )nt(ı)m : öd t(e)ıJri (a)ys(a)r kişi ogl ı koop ölg(e)li tör( i)ın(i)ş (5 1 ) (a)nça s(a)k(ı)nt(ı)ın : közde y(a)ş kels(e)r : tida : köl)(ü)lte s(ı)g(ı)t kels(e)r y(a)nt(u)ru : s(a)k(ı )nt(ı)ın : k(a)t(ı)gdi s(a)k( ı)nt(ı )ın (e)ki ş(a)d u l (a)yu in(i)ygün(ü)m ogl(a)n(ı)m b(e)gl(e)r(i)ın bod(u)n(u)ın közi k(a)şı y(a)bl(a)k bolt(a)çı tip s(a)k(ı)nt(ı)m : yogçı sıg(ı)tçı kı ıt(a)I) t(a)t(a)bı bod(u)n b(a)şl(a)yu (52) ud(a)r s(e)l)ün k(e)lti : t(a)bg(a)ç k(a)g(a)nta isyi l ikel) k(e)lti : bir tüın(e)n (a)gı (a)ltun küın(ü)ş k(e)rg(e)ksiz k(e)lürti : tüpüt k(a)g(a)nta böl(e)n k(e)lti : kur(ı)ya kün b(a)ts(ı)kd(a)kı sog(u)d b(e)rç(e)k(e)r buk(a)rak u l(u)ş bod(u)nta n(e)IJ s(e)l)ün og(u)I t(a)rk(a)n 136

k(c)lti : ( 5 3 ) on ok ogl(u)m tiirg(e)ş k(a)g(a)nla m(a)k(a)r(a)ç l(a)mg(a)çı : og(u)z bi lge t(a)ıııg(a)çı k(e)lti : kıırk(ı)z k(a)g(a)nla t(a)rd uş ı n(a)nçu çur k(e)lti : b(a)rk itgiiçi b(c)d( i)z y(a)rat( ı)gın(a) bit( i)g t(a)ş itgüçi t(a)bg(a)ç k(a)g(a)n çık(a)n ı ç(a)ıJ s( e )ıJ iiıı k( c )iti : Kuzey-Doğu yiizii : kül tig( i)n kooıJ y ı l ka yiti y(e)g(i)rın( i)ke uçdı : tok(u)z(u)nç (a)y y(e)ti ot(u)zka yog (e)rtürt(ü)ınüz : b(a)rkin b(e)d( i)zin bit(i)g taş[in] biçin y ı l ka yit(i )nç (a)y yiti ot(u)zka koop (a)lkd [( ı )m]ız : k ü l tig( i )n özi kı ırk ( a)rtukı yiti y(a)şı ıJ a boltı : taş [b(a)rk itgüçig] bunça b(e)d(i)zçig toyg(u)n (e)lt(e)b(e)r k(e)lü<r>tti :

137

K Y JI

tı

T E r 11 H T Y P A C K A A JI bl YJJyı· fimKH K

YCTy H re

(1)

KblJl)].bIHap.ı:ı.a,

KeK

OJl

,rı.:.np,

H H H H IH�

anaaHra

apa3b1 Hra

Kapa KH)l(H

Yep orny

KbIJlJJ.bI H ra H . Kmırn ornyHyK yCTy H re er6enepHM 6yMbIH 1 KaraH, 11cTeM H-KaraH .ı:ı.y)l(ynrere onypraH. Onypyn aıı raw,

TYPK

6epreHttep,

YOH HYl-l

6awrni1

31l-4YPTYH,

6epre H H e p .

wynry .ı:ı.aH3bIH TypraH .

(2)

rnpe3H H .[(epT

Ty.ı:ı.a

6ynyı-tra

W e p H rn H r Yaaıı a w Kaw, .ı:ı.epT

6ynyl-lJJ.a rbı ( 4 Y KTern) Yomıy wynry1ytt ( Yaaııa n ) aııratt, wynry1yH

6acKaH( Hap).

6awTbır napbı H

cereiirnp

reH( Hep). JJ.HCKeK-rnrnepH H cerypTKeH(Hep). 4eeH Y Y KTe 2 Ka.ı:ı.bı pKaH .ı:ı.arnapbı Hra Ye.ı:ı.Hp, 6apbibIH YYKTe TeM H p 3 Kan bı rra Ye.ı:ı.Hp [YoHyH] xott.ı:ı.ypra H Hap. On H H H HHl-l 4 apa1b1 H ra (3) 33, yK 40K KeK-TypK bI HYaap onypynKaH. Y raaHH bi r rypra H .

KaraH(ttap)

(OnapHbll-l)

Typra H .

Maa.ı:ı.bıp

.ı:ı.y)l(aaıı.ı:ı.bırnapbı

6a1a

KaraH(Hap) yraa H H bı r

HprnH, Maa.ı:ı.bıp 11prnH. 6ernep11-.ı:ı.aa, 40tty-.ı:ı.aa .ı:ı.ecKH ( w bI H 4 bt) rypraH H p rırn . Ooı-t y)l(yH 31l-4YPTTY blH Y aap TYTKaH 11prnH . 3n-YypT ry.ı:ı.yn, rnpe-e1y 6oTTatt.ı:ı.bıpraH , 6oTTapbt

(4)

ooı-t

cooH.ı:ı.a

YOK

a napra H .

bl bI)l(bI-cbıb1)1(btllap 5 wenyttyl-l

6awrnaH YeeH 4YKTe, xyH y Hep Yep.ı:ı.e 6eKJ1H

40Hy, Ta6ra4, TenyT, anap, nypyM, Kbıprbn, yY-KYPbI KaH, 6 KbITa H b , TaTa6bl - M bl H 4 a 40H KeJl H n,

ory1-TaTap,

CbI KrnaH, bt rnaaH. b l HJJ.bır aıı.ı:ı.apnbtr KaraHHap rypraH. 138

O o ı t cooH Jıa .!1.Y HManapbı Karaı ı ı ı a p ( 5 ) o o;ı ra H Ü OJ1Jla pb1-..'l,aa Kara ı r n ap 6 on ra ı ı 11 p rırn . Ü O H cooHna !l.Y l-lM33bl a K bnbı ,rı.er Kbl.rl bl HMaaH 11 prn ı ı . O rn y

ııprn ı ı .

a,'laJbı .uer KblJlblH MaaH 11p rn H . Y raaH YOK Kara H( H3p) (,rı.y)l{yn nJ) o;ıypynK3H 11 p r n 1 1 . n a K K3raH( H3p) onypyn

K3H

HprnH.

)J,3pran3pb 1

TypraH 11 prmı . y)l{yH,

rn6r34

(6)

6333 )T33H

40K

HprHH,

63K

6ernep11, 40HY .uec KH ( w bJ H 4 bı) 3Bec

40H

Mere4 H,

K3)1{3p

6onr3Hbl

y)l{yH,

Kery.nyn, KYTKYYP y)l{yH, .nyı-tMaıı3pblH 3Kblll3pb1-611ne 63KT3WTblpraH y)l{yH, 6ernepHH 40Hy-611ne y.uypn3Hbl W Tblpr3H y)l{yH TYPK 4 0 H 33Jl33H 3JJ-4YPTYH bI WKblHbl B bIT K3H,

(7)

40Hra

X33HH3TK3H K3raHblH 4H.UH p H B HTKeH . T36r34

Mere oon ypyy Kyn 6on.ny, CHJI H r

KbIC ypyy

xene4HK 6on.uy. TypK 6ernep TYP K 3.UbIH (.UY)l{3aıı bı H) K3r.Ubt, rn6r34 6ern e p H H H rn6r34 3.Ubl H 3.UHnen, rn6ra4 K3r3Hra (8) 43rbtpTK3H . oe)l{eH 4 b1 Jl (3H.33) H)l(HH; KY)l{YH

6epre H . 4eeH 4YKTe xyH yHep 4ep.ne 6eKJ111 K3raHr3 4e.n11p

43aJl3WK3H.

63pbt bIH

4YKTe

TeMHp-K3nbı rr3

4e.n11p 43aJl3W K3H. T36ra4 K3raHr3 3n-4ypryH, Tepe3HH 6epre H . TypK K3p34aıı X3MbIK

(9)

4 0 H M b l H 4 3 .U33H : «3J1-

4yprryr 40H 4op.ny M , 3JJ-4YPTYM 3M K3Hb1J1? K bt M r3 3JJ4YPT Tbt n fo3p MeH? - .U33H 11prnH. - K3r3 H H btr 40H 4op.ny M .

K3raHbI M

KaHbtJJ?

4yy

Kar3Hra

H)l{HM,

KY)l{YM fo3p MeH?» - .U33H . blH4a .U33W , rn6ra4 xaaHra ıı.aiiJbI H

6on raH .

( 1 O)

)J,aHJbIH

6onyn,

3TTHH H n

TyprycryHyn 4a,rı.aaw, Karnn (rn6ra4bıra) KaTTbtW K a H . M bt H 4 a H )l{ H H , KY)l(YH fo3p ıı.en carbI H M a H H ( KyJesei1H), TYPK 40H: «oo.nyM HY enypeiiH, ypyr-.uapbır YOK 6onyp 1 39

Kbl;l bl H H» - xn ı ı 11pı11 ı t . YOK 60011 6ap cıı,ıTKa ı ı 11prı1 1 1 . Y CT\'H.'le TYPK ;rnp11. TYPK blD.bl K 4ep11. ( 1 1 ) cyy M b1 1 14a :.ı.:r rn : «TypK 4011 YOK 6on6a1bı H ! - :rnw. - 4011 ' ( xeB'BP) 6o;nyı-ı ! » - tTBW . a;Ja M VfnTep11 1 ıı-Karn11 11 b1 . 8 ııeM Vfn611nre-Ka,ı:ı.b11111 ı,1 .ll:l :lp ôonyııyH 6eıı.11 11 ı ı re Tynyn . opy Ke.aypreH 11 p rn ıı . AuaM Karaıı oıı Yeıı.11 :lp-61111e ıı.awKaap cıaruıa)Kbı n cıopyn KaH . )J,aw Kaap ( ] 2) 4üpyyp }.l:l:lH 4)'133 D.bl HH3aW, xoopaf:i.uarbınap ıı.ar y11yn, )::ı_arıı.arbınap (0011) .uywKe H .

)J,11premm 4bl rn bı n Ken rew , Yeıı.eH :l p 6on raH . )J,:l:lp Kyw 6epre H )')K)'H a.aaM KaraHHblH wep11 11 6epy .uer anapraH, .uai11b1Hbı xof:i .aer anapraH. 4eeH 4YKKe, 6apb1 blH 4YKKe Yaa.rıa)Kbı n, 4bı rraH, xasbıpra H . WynTy ( 1 3 ) 4e.u11 4yc 3p 6onra H . 4e.uı1 4yc :lp 6onyn, 3Jl-4)'pTcypaaH, KaraH3bıpaaH 40H H)', KYJJ 6oon, Kynıı.aH.UbtpraH 40H Hy, TYP K Tepe311 H blWKbI H raH 40HHY er6en e p 11 M H H H Tepe-e3)'3)'H ra

eepeıı.11n

6awKap.abı.

�

Ten 11 w ,

rnp.ayw9

rnpe3HH ryprycry ) . ( 1 4) Ha6rytty, W aD.Tbl

(40HYHYH

aH,aa 6epre H .

Mypttyy Ta.rıa.aa rn6ra4 4 0 H .uai13bI Hbt 11prntt. CoH,ry Ta.rıa.ua

ı::-

oa3-KaraH ' TOC ory3

40H

�

.ll3 H3b1H bl

HprH H .

Kbıprbl3, K)'pbıKaH, ory3-TaTap, KbtTaHb, TaTa6bt wynTy .uai13bIHbt 11prntt. A.uaM xaatt M b I H 4 a . . . ( 1 5 ) )J,epTeH 4e.u11 KaTan

4aa.rıawKaH. l}33p611 T)'Jl4YYWKyttra T)'Jl)'WK3H.

)J,33p 4apnbtK 6onraH )')K)'H 3JJ-4ypryrttyH 3JJ-4yprytt bl W Kbl H,ll b lpraH, xaaHHbtrHblH. xaa H b l H blWKblH)J.bipraH. )J,ai13bl H Hapb1 H

6a3blll

Oü)KypraTK3H,

)J.HCKeKTHrHH

cerypTKeH, 6awTbtrHbt Merei1TKeH. ( A naM

noKTaaTKaw, 1 40

Karatt) y)Ka

btH4a 6eprett

3JJ-4ypTry, ( enrett).

( 1 6)

Aıı.aM

rnpettH Karattra

TypacKaa;lhlll 6arı6a.'IJlapHbl

f:)a'3-1rnraı1 H 1>1 1 l

:l\' IBY'l\' ll

6auna;ıı,ıp

ıypryc ırn u .

( A Y a M H bl ll COOH.Ua) 011 TBpeır n u 6a;KbJ H J 'a a K b l M

KaraH (60011 ) 011ypyııTy. AKbl l\1 Kara ıı ı ı a ıı onypyıı Kaw, T\'PK 4011UY Karnıı 6aUJ Kap.Ubl, ,f(eTKH.U H . 5t'lbl b1 H bl (6aı:i K b1Jl1lbl . JBJJWTH xeı:i Kbl11Jlbl ) . ( 1 7 ) A K blM xaaHHaıı 011ypyıı KaH.u a. 60.nyM rnp.uyw 40HHYK wa}'lbl Typ.ny M . A Kbl M

KaraH-61111e

Kallbl

YeeH

�

YYKTe

l1a u1 b111-8ry3 ',

lllaHTYK XOBY3Y Ye.u11p Yaa.ıı a wTblBbIC, 6apbl blH YYKTe 1�

'J'eMHp- Kaııbırra Ye.u11p Yaa.ııawTbI Bbıc. KerMeH am:bı p K bı p rbl3 YepH H re 4e.u11p YopyK KblnllbI BbIC. ( 1 8) Wyııry 433p611

6ew

Ty11ywTyByc. Kara H H bffHbl

Karnıı

Yaa.ııawTbl Bbıc.

311-4ypTTyrny KaraH

YOK

311-YYPT

ÜH

YOK

Kbln.Ubl BblC,

Karnıı

Kbln!'lbl BblC, .UHCKeKTHnrn

cerypTTyByc, 6aWTbl rHbl MereHTHP.UHBHC. 15 Typrew KaraH TypK, 611crnl{ YOHYBYC 11prnıı. ·

( 1 9) Oııy 011 611116:B H H H Hl-l ym:yıı, 611cKe y.uyp Ya3btr KbtJlraHblHbI K ym:yH KaraHbl 60.uy e11.uy . .Llym:aa.ıı fo3p 16 YOH XHHYeK

KHm:H(11ep )H, 6ernep11 6a3a e11.uy. ÜH-OK

Kep.uy. 8r6e11epHBHC ryTKaH Yep, cyr )) YOK 60116a3blH 8 17 Y O H HY 6awKapbı n JBH11e11,UJJW . . . (20) Eapc 1

.UJJW a3

6er 6011 raH. KaraH aTTbt al{aa 611c 6ep.u11s11c . .Llyl-lMaM KbICTbt KYHYYH KbIJl.Ubip 6ep.u11s11c. hlHYa.ıı 3a-.uaa 60.uy 6y.ua.ıı bın, xaaHbI e11.uy. LJoııy

Ky11

6011.uy.

KerMeH

Yep,

cyy

YOK

Ka.ıı6a3bI H .U33W, 3B33W ( Kbtprb13) YOHHY 6awKap.UbI BblC. Ke11rew,

ry11ywrysyc.

(2 1 )

(311-Yypryıı)

Karnıı

6ep.u11s11c. LJeeH Y Y KTe Ka.UbtpKaH btSIWTbt am:bın, YOHHY bJHYaap xott.uyp.uysyc, ·

bIHYaap ryprycryByc.

EapblbIH

141

ı..ı y KTe

Kcıw-Tap�ı a H ra

l 'I

ı..ı o H H Y b l H ı..ı aa p XO H�1yp.rı.y Byc, bl H ı..ı a ap TyprycTyByc. 011 8H,[le KY11 Ky11;:ı,yr 6011 raH. KblC KY11 KblC Ky11;:ı,yr 6011 raH . (22) b l Hı..ı aap ()le11 reM Kbl11/l,b1p) TyprycTyHraH 311 ı..ıypTy B yc, T8peBHC 11prnH. 20 T y p K ory1 6ernep11, ı..ı o Hy, )lblHHaHap: «YcTyH .uett .U33p 6acna1a, a)laaH.rı.a ı..ı e p ı..ı apb1116a1a, TYPK ı..ı oH 311ı..ıypTy HH)", rnpeHHH, TYPK ı..ı o H KbI M 6y1apb111? (23) J;ypyy H 61111 11 H ! TooMı..ı a 4oryl-\ y)l{ytt (ceH11) 6e.ıı,11TKeH yraaHHblf KaraHbll-\r3, 6011raH-6apraH 3KH 3JI-4YPTYl-\r3 6o)lyl-\ 433blrJJbir 6aK 4yse KbI11)lbII-\. 4enceKTHr(nep) KaHbl bI H Ken11n (ceH11) ı..ı aarıan annap.ıı, bt? Llbt)larıb1r(11ap) K3Hblbl H Ke11 11n cypyıı annap)lbt? bl)lblK 8TyKeH blHW l.JOHY (4ep-4YPTTYI-\ Karraw) ı..ı op.ıı,yl-\. 4eeH 4YK 6aapb1H (24) 6ap.ıı, b tl-\. oapbtbIH 4YK 6aapblH 6ap.ll, b ll-\. oapratt 4ep.ıı,e 3KH 4yse 60 6011raH : xaHbII-\ cyr .ıı,er 4yryp.ıı,y . Ceeryl-\ .ıı,a r .ıı,e r 4bITTbt. Mere 0011 YPYYl-l 3p KYJI 6011.ıı,y . C111111r Kbtc YPYYl-l KbIC Ky11 6on.ıı,y . 4yse 611116e3HI-\ y)l{yH, 6arbII-\ y)l{ytt aKbtM xaaH y)l{a 6ep.ıı,11 .» (25) oaWTaH (aKbIM ra) Kblpfbl3 KaraHblH 4ypaaH K0)1{33 ryprycryM . TypK 40HHYH a.ıı, b ı, arı.ıı,apbt 40K 6on6a3bIH .ll,3 3W a.ıı,a M KaraHHbl, 11eM K3.ll,b lHHbl Ke.ıı,y preH .ll,3 3p, 3JI -4YPTTY 6epreH .ll,3 3p. «TypK 40HHYI-\ 3.ll,b l, arı.ıı,a pbl 40K 6on6a3bIH ! » (26) .ll,3 3W, KaraH (.ıı,y )l{ynrere MeH11) onypTKaH 11prnH. Y.yttyl-\-6HJie-.ıı,aa 6aH 3BeC 40HHY 43fblpbın onypynTyM. HnıTH anı, .ıı,anıTbI TOH-xen 40K, 4aBbIC, 6aK 40H 6a)l{bIH ra onyp.ıı,y M. ,[(yı--ı.MaM Kyn-TernH-611ne2 1 ı..ı c ;:ı_ı,ıp

TYPK

1 42

Y)TaanaWTbl 13ı,1c. AJlaBbıc. aKblBblC KaTTbl unı,ı praH YOH HYl-l a)lbl. aJt'lapbı YOK 60.rı6a1 b1H ( 2 7 ) Jl33W. TYPK YOH y)f(yH Jly He Y-'lYBa)lblM, xyHJlyc onyp6a.ı:ı.b1 �1 . JJ.yı lMaM Kyn -Tern H-fürne, HHH wa.u-611J 1e ( KaJlbl) eny-Y 11;ı,e yaanan an tıop;ı_yM. bl HYa xei1Hy Yaan an arı, KaTTbl W KaH YOHra OT, cyr ( KyYynen ) Khın6anbı M . MeH 6onyM KaraH 6oon onypapbıMna, Yep cauai1 (28) 6apraH YOH eny Y HLle, Yanar, YaHaraw YaHbın KCJl]lH. 40HHY 6CJlHJlCHH Jl33W COl{ry Tanana ory3 YOHJlyBa, YeeH YYKTC KbITaHb, rnrn6bı YOHLlysa, MYPHYY YYKTe Ta6ra 4 bILlbI Ba (6apbı n) ynyr w epı-tr-611ne OH HHH TynyyywKyH KblllJlbl M . Ooı-ı (29) COOHJla Ll33p Yapll bl bI-6 11ne KYJlYM (aKCblM KC)f(HH) 6ap y)f(yH, ynyyM 6ap y)f(yH enyp 4 b1 raa11 YOHHY n11p11r KblJlJlbl M . 4aHaraw lfOHHY TOHHyr, SIJlblbl 40HHY 6ai1 KblllJlblM , 3B33W YOHHY xei1 KbIJlJlbI M . KywTyr 3Jl YypTTyr, KywTyr KaraHHbırnapHbI yna M 3KH KbIJlLlbl M. JJ.epT 6ynyl{Lla (4YKTe) (30) 40HHY wymy1yH oo)f(ypraTTbIM . JJ.ai13bIH 3Bec KbIJl.UbI M . WynTy MCl-l33 YarblpTTbl. J/f)f(HH, KY)f(YH 6:np MbIHYa TepeHH Yaanan an, .nyl-lMaM Kyn-TerHH 6ony bIHYan YOK 6on.ny. A.naM KaraH y)f(ap.na, .UYl-lMaM K yn-TerHH 4C.LIH 22 xap11 bır (apTblll) K3Jl.Ubl. (3 1 ) ÜH xapnblbIH.Lla YMati 6ypraH ner HCM Ka.UblH Hbll{ aKCbl Hbl l{ KC)f(HH 6oon, .LlYl-lMaM Kyn-TernH nen 3p aT Tbl llTbı . ÜH 311.LlbI xap11blblH.[la aKbIM KaraHHbl l{ 3Jl-4YPTYH, Tepe3HH Kan6apTblll MblH Yaap 4a3JlaWTbI : 3Jl]J.bl 6enyK J' cornaKTbIBa- ' xanna.LlbIBbIC, 6yCTysyc (4bIJl4a wanTblJ� BbIC ). Ta6ra4bınaH Ül-l-TYTYK- 6awrnaH 6ew Ty MeH •

1 -l3

ı ııepıır

Ke,1:111 .

Ty1ıy ıınyByc .

xa: ı_rıa ı ı

K 11 p.Ll11 .

Oı vryT)'KTY

(32)

Ky:ı-Tcnı H

6a ııını �uıapbı-6ırne

lıa;ıar Ka.Llbl

•ıc ııceKT11r xo1ıy-611ne Ty_'J.yn anJtbı. •ıcrıccKTl1r xe B:np3 11 1 1 xaaura 4C.J 11 pn11 . On ııı e p 11 rn 11 hI HJla 4 0 K Kbın.'lbI B bl C . On 43Jp611

611p

xapnbihI HJla, 4alıa-ce uyH-611ne

Ta.Llb1 Kbl l1-4YPHYK16 6opa awı.bıH MyHraw, xarı11an K11 pn 11 . On abT blllJla ( 3 3 ) en.Lly. .. n Hi111 .'l.yraapbı H.ua b l w6apa- HaMrnpHbIW 6opa abJlbIH M)'Hyn. xarınan K H pLJ.11 . On abT bıHna enny. Yw .. ıg nyraapb1H11a Henrn-C11n11r- 6ern11tt 33epn11r nopyr abLibI H MyHraw, xarı)laJlbl . On abT bIHJla en.uy. 4enCJ3M4e, ))f(l1 H fCH XCBl1H4C 4YC 3)f(blf OK-611ne arrb111ap, (blH4arıJa-naa) apHbIHra, 6a)f(bIHra 611p-(11aa Karnn ner6e1111). (34) Xarınan rypraHbl H, TYPK 6ernep, uıynTyı-ı.ap 611n11p c11nep! On wep11rn11 bl HJla 40K KbinJlblBbıc. Ooı-ı. cooH.na H ep-6ai1bıpKynapHbIH. Ynyr 29 H p K 11 H .nai1JbIH 6on.ny. 0Hy rn 1111en, Typrn- H apryH 30 xenre 6acTbI Bbıc, Ynyr- H p K H H Kanı 3p-611ne ne311n 6apnbı. Kyn-TerHH 43Jp611 aJl.ll bl (35) xapnbır ryp.na, Kblprbl3Tb1Ba 43aJl3)f(bl ll 6ap.ll bl BblC. 4 bI.Ua .llYPTY xaHbl xapra opyK yH.nypyn, KerMeH blSIW4e 6e.n11n yHyn 4üpaaw, Kblprbl3 40HHY y.nyn 4 bl.ll blp.lla 6aCTblBblC. KaraHh1-611ne Cyı-ı.a 1 1 bUIWKa Tynywryeyc. Kyn-TernH E>aHblPKYHYH. aK 3KCblpb1H (36) MyHyn, xarı.nan K11pJl11 . 611p 3pH11 OK-611ne aTTbl, 11 H l1 3pH11 ( 4bl.ll3 3bI-611ne) ynawTbıp wawTbı. On xarınaawKbIHra 6ai1bıpKYHYK aK acKblpbI HblH. .neH.M33H CblH KaKTbınap. Kbıprbı3 KaraHbIH enypnyeyc, 311-4YPTYH aJl.llblBblC. T) JJ) '

1 4 .t

WT)' Byc .

3tt

6awrnl1

a;ırn.

y;:ı.y ıı

YblJı ı.,ı ı ı Typremrepw1Be

'3pnrnı -Gıyrr/1 Ke:ıKe 4 b ı ;ıt. ı p).l a ·�

Gon 4)Ta '

ı o p;ly By c Typreuı .

Typrcw

6acTb1 B b 1 c .

Kara ı ı

4oı ı ı ıy

ı ıı ep ı-11-1

.rıer. Ka1b1 pra ;ıer KCJJJH1. 4aan a ı 11T1>t B b t c .

Kyn-Ten ı H !.lOOHeHJHff 6opa K 11 p.LH1 . )J,ooHeHJJ H r 6opa . . .

aJlJ.lbl . 0011

A;ıryı ı - ı:1 t.ıw rı,ı ; c ( 3 7 )

Myıffanı .

aı,n·bı

( 3 8 ) H H l-1"31-111

xruıııa rı

60.'.ly T)'ı'l)' ll

Karnıı (.'.la H 3bl H apa1blll4c) K 11prew. T\·pre ıu

Kara H ll bl H. ll)'iK33Jl.ll b lr Kl1)1{11 3 11 11 , a3(Tap11 b1H.) TyTy ryH 1 5

xo11y-61111e TYJ.l)'ll aJlllbl . Kara 11b1 H bl Hlla enypny Byc. '3114ypTy11 aJlllblBbıc. Kapa-Typrew16 4011 111ynTy (611cKe) KaTTblWTbl . 40pyn,

On 401111y Ta6apı'la17 xoHnypnyByc. Karnıı (39) corı'laK 4011 11y 6aw Kapap ll33W, 4 1111411

xeM11 11 KeiK11n , TeM11p-Kanb1 rra n:np 4anııawTbt B b1 c . Ooı-ı. coo11na

Kapa-Typrew

Keı-ı.epewTepn11 Be

6apllbl .

4011

;ıaH3bt ll

6 11cTHH.

6onı'ly.

wep11rıı 11ı-ı.

abllbl

apra11, abw-4 e M H 40K Kanra11 rypraH . E a K KH)f(irnep . . .

( 40) M aallbtp 3p11ep 6 11cKe xannaa11 11pnııı .

bl llllblr

ettlle

xapaa).laBbıwaaH, Ky11-Tenı11 11 11 3B33W 3p-61111e blTTbl Bbtc. Ynyr Ty11 4yywKyH (011) Kbt11ra11 6onraıı. A 11 n -W an 4 b1 38

a K abllbl ll My11yn, xan).laa11. Kapa-Typrew 4011ııy bl lllla

e11ypre11, TYllYll anra11. Karnn 4opyn

4aanaw Ka11,

. . ( 4 1 ) . . . -61111e Kywy-ryryK-61111e39

3p(nep )1111

wymy3y11

e11ypre11.

Ooı-ı.

ernep1111, 3T-ces11 11 4yse aprrb1p6att11 wynry 3KKe11re11. Ky11-Ten ı 11 4 3 3 p6 11 4Clll1 xapnbır TYPlla, KapnyK40

4011 XOCTyr, T)'CK311 a n apra w �

ll3113bl ll 6 OJlll)' . TaMar �

blllbl K nar 6a)f(b1 H ra 4aanawTb1 Bb1c. (42) ( Kyn-)

Tenı11 011

ry11 4yyw Ky11lla y)f(ell xapll btr rypra11. Ann-Wan4bl a K abllblll My11raw, xannaıı K H pllH .

H tt 11 3p1111 ( 4 blll33bt145

6ırne)

p a wThıp

ı ı ıaıı ıTbJ .

Ka psıyKTapHbJ

oJı y p.'ly Byc.

aJUblBblC. A3 TyByc.

40H

.'1UH1bJ J J

Kyn-Terırn

W a.ıı 4 bl

arbı H

3JlTe6epH H

4' ·

6on.ay .

y)f(cH

( 43 )

fü ı p

MyHyn.

Kapa-Xonre xapn bır

xannan

4�

Tynyw

Typra H . K11p.ıu1 .

Ann A3Tbıı-ı.

Tyrry. A3 40H bJHD.a 40K 6on11.y.

A Kb J M

Kara H H bl l-1.

3Il-4YPTY

apra)f(OK 6onraH11.a. 44 40H-6HJle

40HY xonTa)f(blp-6aKT3)f(blp 60JlraH11.a, H3rHJl 4aa.ıı awTbJ BbJC. Ann- Wa.ıı 4 bl a rbIH MyHyn

xa.ıınan

(44)

K11p11.11. On abT bJ HD.a ywTy. H1rnn 40H enny. 45 ToKyJ-ory3 40H 6011.yM 40HYM 11prnH . )l33p, 4ep 6ynra.ıı raH (6y.aa.ıı ra H) y)f(yH (611cKe) 11.ai1Jb1 1 1 6on.ay. 611p 6 4 bIJlbIH 6ew Karnn 4aa.ııatUTbIBbI C . 3ı-ı. 6awrni1 Tor 47 xoopa ii ra 4aa.ııawTb1 BbIC. (45) Kyn-Tern H A3MaH

abD.bIH

MyHyn,

xa.ıınan

K11p11. 11 .

AJJD.bl

3pHH

( erryp)

w a wTbl . Cernp)f( H n a.Jl blbJ W K b J H yeJHHD.e 4e11.11rn 3pHH 48 u311.H3KblJl bJ WTall.bl . n H H 11.yraapbIHD.a K ywnaraKTa 49 6HJle 4aa.ıı a wTbJ Bb1c. Kyn-Ter n H a1 (yKTyr) xypeı-ı. abD.bJ H

MyHyn,

wawTbl .

(46)

xa.ıın an

KHpre w ,

611p

3pHH

(erryp)

Toc 3pHH lfeTKew, TOK KbIJJD.bI (coKTy).

311.113 lfOH blHD.a enny. Yw .ıı.y raapb1 H11.a 6on4y.ıı.a ory3611ne

lfaa.ıı awTbJ BbJC.

Kyn-TernH

A1MaH arbIH

MyHyn,

xa.ıı na.ıı. b ı, wawThı . Wep11rnep11H (erryp) waw KbIJla.11. b I 50 BbJC, 3Jl-4YPTYH a.JlLl.bl BblC . )lepT .ıı.y raapbl H.11.a 4yıu 6a)f(bJ H ra

lfaaJJa UJTbI Bbıc.

TypK

( 4 7)

lfOHHYH.

a.ıı.a K-

6bı W Kaa cynapa.ıı. b ı, cau.ıı. a paap lf bJrbi bJ ryp.ıı.y . 6awrni1 KenreH wep1111u Kyn-TernH oiina.ıı. bı K naH cooHna, Toı-ı.pa 51 a i1 M a KTbJH. Maa.ıı. b ıp OH 3pHH, Toı-ı.a-Te r n H H H

6 11 p

xeop)f(y.ıı. y n 1 -16

Typ.ıı.a ,

cypyn

YeTKew,

enyp.ıı. y syc.

6ew

;ıy raapbı ı ı:vı : �1re ıffH - Ka.1a1Ta '� oıy.nap-6H11c lıaaııaw

Tbl B bl C .

Kpı-Te r n H

xarı.uan KHpll H .

(4 8 )

a-3

(ynyr)

xypeı {HH

H i-1 H 3pHH erryp ıuawTbı .

M)'Hyn.

Xoopai-i)f(e

6ap6anbı . 011 wepHr bıH.ua e11 (_11y ) . '' W H B3Jre Kbl WTan, Ya3bl H ory1rnpra y.uyp Marbı wepHrnHr yHynTyeyc. Ky11-Te r H H H H aarı 6awrn1b1 H .U33W blTibı eı,ıc. Ory1 nai-11b1H op.uy)f(e (Typ11ar)f(e) xM.ua.ubı. Ky11-TerHH

(49)

-�

8Kcy3·

arblH MyHraw, TOC 3pHH (erryp )

wawTbl,

opnyHy 6ep6e.uH.

33b1paaH

He11epHM,

HeM

yr6arıapb1 M ,

Ka.UblH, (aH.aa) y11ai-1 Ke11 H HHepHM, .UYH.Ma-

11apbl M . MblHYa KH)f( H H H H. .UHpHH KblC KY11 6011ry .uer, e11yy YypTKa, opyKKa Ybl.Ubı n Karırbı .uer Typ.uyH.ap!

(50)

Ky11-TerHH Y O K 6oma, wymy e11rei-1 3pTHK c H11 e p ! L(yH.MaM Ky11-Terırn YOK anap.ubı . Eo.uyM (a:>Kbır 3)f(bı n ) carblH.UbI M .

Keep KapaaM

Kep6ec .uer, 6H11Hp

61111 11 H M (yraa H bl M ) 6 11116ec .uer 6011.uy. Eo.uyM (a:>Kbır 3)f(bı n ) carbIH.Ubl M . YeHH .ll3 3p (xyeaan ) Ya1aap. K11:>K11 orny wymy e11yp .U33W rnpyrry H r e H . (IDKbı n)

carblH.UbIM .

X0H.HyMre 3)f{bı n)

blbl-Cblbl

carblH.Ubl M .

wa.u(blM),

(011apra)

KapaKKa Keme,

Yaw

.ue.uHp

Ka.ubı r11attbı n y11ai-1

(5 1 )

bl HYaap

Keme

Ty.uyn ,

Y 3 H.Ublpbın, carblH.UblM .

.UYH.MMapbI M ,

(a:>Kblf H i-1 11

0011.uapbIM ,

6ernep11M, YOHYM KapaKTapbı, KHp611 KTep11 6aK anaap 55 .U33W carbl WCblpa.ublM . b l bl '-l bl -CblblYbI KbIJJ,UblJ? 6 KblTaHb, TaTaÔbı Y O H H)' 6awrnn (52) Y.uap-ceH.yH' 57 Ke11.uH. Ta6raY xaatt.uaH H c i-1 11 J111KeH. Ke11.u11. ):{yK-TyM e H

3prntte-6ai-111aK,

M.UblH, xyMywTy 58 Ke11.u11. ATKaap 59 y11yc 6epYeKep, 6yxapa

JH.,Uepe JKKe11.u11. TeeyT xaatt.uatt 6011ett xyH

6a.uap

YYKTe

cor.ua,

1 47

< Oryn -rnpKaH ıo Kena11. ( 5 3 ) Oıı-oK

•ıoHyı ıJ:ı.a ı ı H e ı-t-ccı-ty ı ı .

( 40HD.a H).

orsıy�ı

Typrew

xaa H blHllaH

Ma ı-:a p a • ı -

ı; <ı' O f)"3- 111ırc - Taı-tMa4bl Kesı;ı.11sıep. K bıprbn (ı 1 ,xaaıı11aıı Tap,rı_yw bl ı ıa ı ı 4 y - 'ı y p · Kenn11. x eopre oa:tKblH raıt M a 4 bl

KblJJbıp. c 11 11sı611 r KblJlbln. 6 11:>K11KT11r naw KblJJ bıp Ta6ra•ı

6� KeJl./ll1 . 'lb1Jl.lla65 , OH Y en11rn

KaraHH bll-l 433Hl1 4 a�l-CeH.yH Kyn-Ter n H xoH TOCK)'

a H H bl l-l

I>a)f{bl l-lbl H,

433p611

c 11 11n61111 H ,

4e.ll l1Lle

xyıı..'l.e yııny,

üpH)'KW)'TT)'B)'C.

611)f{11 11 H, .lla )f{blH

M e 4 11

4 bınaa

4e.rı.11 rn aH 433p6 11 4 e.ll l1LlC wynTyByc arıra.ll b lBbı c . Kyn TernH on(yp.ll e ) .llO pTeH 4C.ll l1 xapn bı r TYPLlY- .UawTbl. . . 66 M bl H4a c 11 11n611 K Y 11 H 11 ToH ryH-3JITe6ep Kenıı.11pT11 .

1 48

(ı

(, '

2. KÜ L-TEGİN YAZITI ( Büyük metin)

( 1 ) Ü stte mavi gök altta yağız yer yaratıldığında ikisinin arasında kişi oğlu yaratılmış. Kişi oğul ların ın 1 üzerine atalarım Bumın -Kağan, İ stemi-Kağan tahta oturmuş. Tahta oturunca Türk halkın ı n el-ülkesini, yasalarını yönetiverın iş, düzenleyivermişler. (2) Dört bucak hep düşman imiş. Ordu sürerek dört bucaktaki halkları hep alın ış, hep basmışlar. Başl ılara baş eğdirmiş, dizli lere diz çöktürmüşler. Doğuda Kadırkan � dağlarına kadar, batıda Tem ir-Kapıg'a3 kadar halklarını yerleştirmişler. Bu ikisinin arasında ( 3 ) örgütsüz Kök Ti.irklere� öylece kağanlık ederm iş. Akıl l ı kağan lar imiş. Cesur kağanlar imiş. Onların kumandan ları da akı l l ı imiş. Beyleri de, halkları da düz im iş. Onun için el-ülkeyi öylece tutar imiş. El-ülkeyi tutarak töreyi düzen lemiş. Kendisi öylece ( 4) vefat etm iş. Yasçı, ağlayıcı olarak önce doğuda Bökl i 5 çöl lıalkmdan, Tabgaç, Töpüt, Apar, Purum, Kırkız, Ü ç Kurıkan, Otuz-Tatar, Kıtany, Tatabı 6 bunça halklar gelerek ağlamışlar, yas tutmuşlar. O kadar ü n l ü kağan l lll lŞ.

Ondan sonra kardeşleri kağan (5) olur imiş. Oğul ları kağan olur imiş. Ondan sonra kardeşi ağabeyi gibi o lamam ış imiş. Oğlu babası gibi olamamış imiş. Akılsız kağan kağan l ı k eder imiş. Kumandam da akı lsız 1 49

o l ur imiş. Kötü o l ur imiş. (6) Beyleri, halkı diiz olmad ığın için Tabgaç halkı h i lekar. sahtekar olduğu için. a ldatıcı olduğu için. kiiçiik kardeşleri ağabeyleri birbirine diişiirdiiğii için, beyler i le halkı birbirine diişiirdiiğii için. Türk halkı iye olduğu el-iilkesini kaybetmiş. (7) Kağan lık eden kağanın ı kaybetmiş. Tabgaç halkına bey olacak erkek çocuğu - kul oldu. Prenses o lacak kız çocuğu cariye oldu. Türk beyleri tiirk adın ı unuttu. Tabgaç tara fl ı beyler Tabgaç ad ını tutarak Tabgaç halkına ( 8 ) tabi o lmuş. E l l i y ı l (onlara) emeğini. gücünü vermiş. Doğuda güneş doğar yerde Bök l i kağanına kadar ordu sürmüş. Batıda Tem i r-Kapıg'a kadar ordu sürmüş. Tabgaç kağanına el-ü lkeleri, töreleri a l ı p verm iş. Türk kara halkı (9) şöyle demiş: "El-ülke l i halk idim, ü lkem şimdi nerede? Kime el-ii l ke kazanırım? demiş. - Kağan l ı halk idim, kağan ım nerede? Hangi kağana emeğimi, gücümü veririm?" - demiş. Böyle deyip Tabgaç kağanına d üşman olmuş. ( 1 O) Düşman olup düzenlenemeyince, örgütlenemeyince yine bağım l ı olmuş. Bunca emeği, gücü vermeyi düşünmeyen Türk halkı : " Ö leyim, çoluk çocuksuz olayım! " - der imiş. Yok o lmak üzere imiş. Yukarıdaki Türk Göğü, Türk kutsal Yeri, ( 1 1 ) Suyu böyle demiş: "Türk halkı yok olmasın ! - diye, Halk olsu n ! " - d iyerek, babam İ lteriş kağanı 7 , annem İ lbilge kadını 8 Gök yükseğe kaldırıp tahta oturtmuş. Babam kağan on yedi er ile dağlara çıkm ış. Dağlara ( 1 2) çıktığı haberi al ınca şehirdeki ler dağa çıkmış, dağdaki ler inmiş. Toplan ıp yetmiş er olmuş. Gök güç verdiği ıçın 1 50

babanı kağanın ordusu kuı1 gibi. düşman ı koyun gibi ıııı ış. Doğuya. batıya ordu sürerek toplanmış. düzen len ince hepsi ( 1 3 ) yedi yüz er olmuş. Yed i yüz er ol unca el-ülkeyi, kağanı özleyen halkı, kul. cariye gibi olmuş halkı, Ti.irk töresini düşürmüş halkı, atalarım ızın 9 töresince düzen lemiş yönetmiş idi. Töl iş, Tarduş halkları 1 0 orada düzene soktu. ( 1 4) Yabgu. Şad orada verm iş. Güneyde Tabgaç halkı düşman imiş, kuzeyde Baz kağan, 1 1 Tokuz-Oğuz halkı düşman ımış. Kırkız, Kurıkan. Otuz-Tatar, Kıtany, Tatabı halkları hepsi düşman imiş. Babam kağan bunca ( 1 5) kırk yedi kez ordu sürmüş. Y i rmi kere savaş vermiş. Gök buyurduğu için el i.i lkesi olanları el-ülkesiz bırakmış, kağanı olanları kağansız bırakmış. Düşmanları bağıml ı yapmış. Dizl i lere diz çöktürmüş, başl ı lara baş eğd i rmiş. Babam kağan bu kadar el-ülkeyi ( 1 6) töreyi ele geçirip vefat etm iş. Babam kağana anısına önce Baz 1 kağanın ı n balba l ı n ı 2 diktim. Töreye göre ağabeyi m kağan oldu. Kağan o lunca Türk halkını yen iden düzenled i . Yoksulu zengin yaptı . Az olanı çok yaptı . ( 1 7) Ağabeyim kağan ladığında, kendim Tarduş halkı üzerinde Şad idim. Ağabeyim kağan i le doğuda Yaşıl-Ö ğüz 13 ırmağı, Şantul) ovasına kadar ordu sürdük, batıda Tem i r Kapıg'a kadar ordu sürdük. Kögmen 14 dağlarını aşarak K ırgız ü lkesine kadar sefer yaptık. ( 1 8) Toplam yirm i beş kez ordu sürdük. On üç kere savaş yaptık. El-ü l kesi olanları el-ülkesiz bıraktık, kağanı olanı kağansız bıraktık. Dizl ilere diz çöktürdük, baş l ılara baş eğdirdik. 151

' Türgeş 1 kağan Türk. bizim halktan idi. B i l mediği nden ( 1 9 ) bize karşı hata yaptığı için kağanı öldü. Kumandanları, beyleri de öldü. On-Ok 1 6 halkı ac ı çekti. Atalarımız tutmuş yer su sah ipsiz olmasın d iye Az 1 7 halkını düzene sokup örgüt led ik (20) Bars 1 8 beg id i . Kağan ad ın ı ona biz verd ik. K ız kardeşimi prenses olarak verdik. Kendisi yanı ldı, kağanı öldü. Halkı kul oldu. Kögmen ü l kesi sah ipsiz kalmasın diye, az say ı l ı ( K ırgız) halkı düzene sokup örgütlemek için geldik, savaştık. (2 1 ) Yen iden verdik. Doğuda Kad ırkan dağlarını aşarak halkı öylece kondurduk, öylece düzen ledik. Batıda Kel)ü-Tarman'a kadar Türk halkın ı öylece kondurduk. Öylece düzen ledik. O dönemde kul kullu olmuş idi, cariye - cariye l i olmuş idi. (22) Onca zengin ve düzenlenmiş el-ülkemiz, töremiz idi . Türk Oğuz20 beyleri, halkı işitin: " Ü stteki Gök çökmedikçe, alttaki yer delinmed ikçe, Türk halkı el ülkeni, töreni kim yıkacak? Türk halkı (23) aklına gel . İ taatsizl iğinden akı l l ı kağanın v e gel işmiş el-ülkene kendin yaln ı ş l ı k yaptın, kötülük getird i n . S i lah l ı lar nereden gel ip (seni) zapt etti, mızrakl ı nereden gel i p (seni ) sürgün etti? Kutsal Ötüken dağlarının halkı (el ü l keni bırakıp) gittin. Doğuya gidenler (24) var idi . Batıya gidenler var idi. Vardığın yerde iyi l ik b u i d i : kanı n sular g i b i aktı, kemiğin dağlar g i b i yığı ldı. Bey olacak erkek çocuğun - kul boldu, temiz kız çocuğun - cariye oldu." B i lgisizliğinden, kötül üğünden ağabeyi m kağan vefat etti. (25) Önce (ağabeyim için) K ırgız kağanın, balbal (olarak) d iktim. 1 52

Tiirk ha lkın ın adı saııı yok olmasın diye babanı kağa n ı ve annem kad ı n ı yiic c lt nı i ş Gök. e l-ü lke bağışlayan Gök, Türk halkın ın ad ı sanı yok olmasın diye (26) kağan (olarak tahta) oturtmuş id i . Zengin ve varl ıklı halk üzerine oturmad ı m . İ çi aç. sıı1 ı çıplak. yoksul ve sefi l halk üzerine kağa n l ı k ettim. Kardeşim Kül-Tegin 2 1 i le an laştık. Babam ız. ağabeyimiz kazanmış oldukları halkın adı san ı yok olmasın (27) diye, Türk halkı için gece uyumad ım, gündüz oturmad ım. Kardeşim Kül-Tegin i le, iki Şad i le ö les iye yitesiye çabaladım. Öyle çabalayıp birleşik halkı . . . etmed im. Ben kendim kağan olduğumda, her yere (28) gitm iş o lan halk öle yite, yayan, çıplak dönüp geld i . Halkı doyurayım diye kuzeyde Oğuz halkına doğru, doğuda Kıtany ve Tatabı halkına doğru, güneyde Tabgaç'a doğru on iki kez büyük ordu sürdüm, savaştım. Ondan (29) sonra Gök bağışı i le, Göğün yarl ıgı için, kısmetim olduğu için, ölecek halkı d iriltip besledim. Ç ı plak halkı giy i m l i, yoksul halkı zengin yaptım; az halkı çok yaptım, güçl ü el-ülkeyi, güçl ü kağanı olduğundan daha iyi yaptı m . Dört bucaktaki (30) halkları heps i n i bağım l ı yaptım. Düşman deği l (dost) yaptım. Hepsi bana bağım l ı oldu, emeğini, gücünü verir oldular. Bu kadar töreyi ele geçirip kardeşim Kül-Tegi n kendisi öylece vefat etti. Babam kağan vefat ettiğinde, kardeşim Kül-Tegi n yedi yaşında kaldı . (3 1 ) U may22 gibi annem kadın kutu sayesi nde kardeşim Kül-Tegin erkekl ik adı n ı e lde etti. On altı yaşında, ağabeyim kağanın el-ülkesi, töresi için bu

1 53

�1 kadar çabalad ı : altı bölge Sogdaklara doğru ordu sürdük. bozguna uğrattık. Tabgaç'dan ÜıJ-Tutuk beş tümen kişi lik ordu geldi, savaşt ık. ( 3 2 ) Kü l-Tegin yaya olarak atı l ı p hücum etti. ÜıJ-Tutuk'un kayın biraderi n i s i l ah l ı eli i le yaka lad ı. si lah ları ile kağana takd im ett i . O orduvu - orada vok ettik. O yirm i bir yaşında Çaça-SeıJün 25 ile savaştık. İ lk önce Tad ıkııJ-Çur'un 26 boz atına binip hücum etti. O at 2 orada ( 33) öldü. İ kinci olarak l ş bara-Yamtar'ın 7 boz atına binip hücum etti. O at orada öldü. Ü çüncü olarak 2 Yegin-Si l ig 8 begin giyim l i doru atına binip hücum ett i . O at orada ö l d ü . Zırhın dan, kaftanı ndan yüzden fazla okla vurdu lar, (ama) yüzüne ve baş ın a bir (kere) değmedi . (34) hücum ettiğini, Türk begleri, hepiniz b i l irsiniz. O orduyu orada yok ettik. Ondan sonra, Yer-Bayırkulardan 29 30 U l ug- İ rkin düşman oldu. Onu zapt ed ip Türgi-Yargun gölde bozguna uğrattık. U l ug- İ rkin azıcık erle kaçtı . Kül-Tegin y i rm i altı ( 3 5 ) yaşında K ı rgızlara doğru ordu sürdük. M ızrak batımı karı söküp Kögrnen dağlarını aşarak K ırgız halkını uykuda bastık. K ağanı i le Sul)a3 1 dağında savaştık. Kül-Tegin Bayırkuların ak aygırına (36) binip atı larak hücum etti. Bir eri ok ile vurdu, iki eri koval ayıp vurdu. O hücumda, Bayıkuların ak aygırı n ı , uyluğunu k ı r ı p vurdular. K ı rgız kağanını öldürdük, e l ü lkesini aldık. 32 O yıl Türgeşlere doğru, A ltun-Yış dağların ı (37) 33 aşarak Ertiş-Ö güz ırmağın ı geçerek yürüdük. Türgeş halkı n ı uykuda bastık. Türgeş kağanının ordusu 34 Bolçu'da ateş, kasırga gibi geldi, savaştık. K ül-Tegi n 1 54

a l nı akıtmalı boz ata binip lıiicum ett i . A l n ı ak ıtma l ı boz ( 3 8 ) yaka lattı , ikisin i kend i s i ald ı . Orada yine ( d iişman hatları içi ne) girip Tiirgeş kağa n ın ı n k u mandan ı n ı . Az '' Tutuk'un e l i i le yakalad ı . Kağanın ı orada öldürdük. el

ii lkesin i aldık. Kara-Tiirgeşler16 hep tabi oldu. O halkı Tabar'da17 kondurduk. (39) Sogdak halkın ı düzene sokayım diye Yençü-Ögiiz ırmağın ı geçerek Temir Kapıg'a kadar ordu sürdük. Ondan sonra Kara-Türgeş halkı yine düşman olmuş. Kengereşlere doğru gitti ler. B izim askerlerimizin atları zayıf yiyecekleri yok id i . Kötü kişi ler [ . . . ] ( 40) cesur erler bize hücum etm işler i d i . Böyle bir zamana üzülüp Kül-Tegin'i a z er i le gönderd ik. Büyük bir savaş vermiş. A l p-Şalçı 3 8 kır atına b i n i p hücum etmiş. Kara-Türgeş halkın ı orada öldürmüş, alın ı ş. Y ine yürüyüp . . . (4 1 ) ile Kuşu-Tutuk 39 i le savaşmış. Erlerini hep öldürmüş. Evlerin i , ıiı al larını eksiksiz hep getirmiş. Kül-Tegin yirm i yed i yaşında � Karluk 0 halkı özgür düşman oldu. Tamag4 1 kutsal tepesinde savaştık. (42) (Kül-) Tegin o savaşta otuz yaşında i d i . A l p-Şalçı kır atına b i n i p h ücum ett i . İ ki eri düşüre vurdu. Karlukları öldürdük, aldık. Az halkı düşman oldu. Kara-Göl'de42 savaştık. K ü l -Tegin otuz bir yaşmda idi . A lp-Şalçı kır atına (43 ) binip hücum etti . Azların Elteber' i n i43 tuttu. Az halkı orada yok oldu. Ağabeyim kağan el-ülkesi sarsıldığında, halk ve yönetenler ikiye ayrı ldığında, İ zgi l 44 halkı i le savaştık. Kül-Tegin A lp-Şalçı kır atına b i n i p (44) . hücum etti. O at orada düştü. İ zgi l halkı öldü. .

1 55

' Tokuz-Oğ.uz 1 halkı kendi halk ını id i . Gök. yer karı ş ı k l ı k neden iyle ( bize) diişıııan oldular. Bir yı lda beş �1 kez savaştı k . İ l k önce Togu ' şehrinde savaştık. ( 4 5 ) Kiil ' Tegin Azman � kır atına binip hücum etti. Altı eri mızraklad ı . Ordu lar kapıştığın da yed inci eri k ı l ıçlad ı . İ kinci olarak Kuşlagak'ta �8 Edizler 1 9 i le savaştık. Ki.i l Tegin Az yağızına binip . . . hücum ederek bir eri mızraklad ı . ( 46) Dokuz eri kuşatarak dövdü. Ed iz halkı orada öldü. Ü çünçü olarak Bolçu'da Oğuzlar i le savaştık. Kül-Tegin kır atına binip hücum etti. Askerlerini 5 mızrakladık, el-ü lkesini aldık. Dördüncü olarak Çuş 0 başında savaştık. Ti.irk (47) halkın ın ayağı sendeledi . Perişan olacak i d i . Sürat i le gelen orduyu Kü l-Tegin 5 dağıtıp ToıJ ralardan bir grup yiğit on eri ToıJa-Tegin 1

cenaze tören i nde kuşatarak öldürdük. Beşinci olarak 52 Ezgenti-Kadaz'da Oğuzlarla savaştık. K i.i l-Tegin (48) Az yağız atma binip hücum ett i . İ ki eri m ızrakladı, şehire girmed i. O ordu orada öldü. Magı-Kurgan 5 3 kalesinde kışlayı p ilk baharında Oğuzlara doğru ordu sürdük. Kü l-Tegin'i karargahın başmda b ıraktık. Düşman Oğuzlar karargah ı bastı lar. 54 Kül-Tegin (49) Ö ksiiz kır atına binip dokuz eri mızraklad ı, karargahı vermedi . Annem kadı n başta o lmak üzere d iğer annelerim, ablalarım, prenseslerim bunça hayatta kalan lar cariye o lacak idi, ölenler yurtta yolda yata kalacak idiniz! (50) K ül-Tegin yok o lsa hep ölecek idin iz! Kardeşim Ki.il-Tegin vefat etti. Kendim yas tuttum. Gören gözlerim görmez gibi, eren aklım ermez gibi oldu. 1 56

Kend im düşünceye dald ı m . Zamanı Gök paylaştırı r. Kişi oğlu hep ölümlü yarat ı l m ı ş . ( 5 1 ) Öyle düşündüm. Gözleri mden yaş gel se engel olarak. gönü lden feryat gelse geri çevirerek yas tuttum . Çok yas tuttum. İ ki Şad başta olmak üzere kardeşleri min. oğul larımın . beylerimin. halk ı m 1 11 gözleri, kaşları berbat olacak deyip 55 düşündüm. Yasçı. ağlayıcı olarak K ıtany ve Tatabı halkları başında (52) Udar-SeıJün geldi . Tabgaç kağantan İ syi Likeı/ 7 geldi. B i nlerce hediye, altın ve gümüş 5 gereğinden fazla getird i . Töpüt kağanından Bölen 8 geld i . Geride, gün batı s ın daki Sogd, Berçeker, Bukara 59 halklarından Ne1J-Seı1ün ve Oğul-Tarkan 60 geld i . ( 5 3 ) On-Ok (halkın dan), oğlum Türgeş kağanından Makaraç 6 Tamgaçı 6 1 , Oğuz B i lge � geldi. K ı rgız kağanı ndan Tarduş 6 3 İ nançu-Çur gel d i . Türbe yapımcısı, süsleme sanatçısı ve kitabe taşı ustası o larak Tabgaç kağanı n ı n yeğen i ÇaıJ SeıJün 6� geldi . 6 Kü l-Tegin Koyun y ı l ında, 5 o n yedinci günde vefat etti. Dokuzuncu ay yirmi yedisinde yas töreni n i tamamlad ık. Türbesini, süslerini, yazı l ı taşın Maymun y ı l ı nda, yedinci ayın yirmi yedisinde hep bitirdik. K ü l Tegin kendisi kırk yed i yaşında idi. Taşı ... bunça 6 sanatçıyı Toygun-Elteber 6 getirdi .

1 57

Y /\ /

(, '

f\1

3.TONY U K U K YAZITI

B irinci anıt Batı yüzü : ( 1 ) bi lge tonyukuk : b(e)n öz(ü)m : t(a)bg(a)ç i l ( i )l)e k ı ı l(ı)nt(ı)m : türk bod(u)n t(a)bg(a)çka köör(ü)r (e)ıti (2) türk bod(u)n k(a)n in bulın(a)y(i )n t(a)bg(a)çda (a)dr( ı ) ltı k(a)n l(a)ntı : k(a)n in kood( u)p t(a)bg(a)çka y(a)na iç( i )kdi : t(e)ıJ ri (a)nça t(e)nı(i)ş (e)r(i)nç : k(a)n b(e )rt( i )ın ( 3 ) k(a)n(ı)l)(i)n kood(u)p iç(i)kd(i)ıJ : iç( i )kdük üç(ü)n t(e)ıJri öl t(e)ın(i)ş (e)r( i )nç türk bod(u)n ölti (a)l k( ı)ntı : yok boltı türk sir bod(u)n y(e)rinte (4) bod k(a)lın(a)dı : ıda t(a)şda k(a)l m( i )şi kuubr(a)n(ı)p y(e)ti yüz boltı : (e)ki ü l(ü)gi (a)tl(ı)g (e)ıti : bir ül(ü)gi y(a)d(a)g (e)ıti : y(e)ti yüz kişig ( 5 ) ud(u)z(u)gma ul(u)gı ş(a)d (e)rti : (a)yg(ı ) I tidi : (a)y(ı)gm(a)si b(e)n (e)rt(i)m bi lge tonyukuk : k(a)g(a)n mu kıış(a)yin t(e)d( i)m : s(a)k(ı)nt(ı)m : toruk buuk(a)l ı s(e)ın(i)z buuk(a)l ı ır(a)kda (6) bils(e)r s(e)ın(i)z buuka toruk buka t(e)y(i)n b i l m(e)z (e)rın(i)ş t(e)y(i)n (a)nça s(a)k(ı)nt(ı)ın : (a)nta kisre t(e)l)ri b i l( i )g b(e)rtük üç(ü)n öz(ü)m ök k(a)g(a)n kışd(ı)m : bi lge tonyukuk boyla b(a)ga t(a)rk(a)n (7) birle i lt(e)r( i)ş k(a)g(a)n bol(u)y(ı)n b(i)rye t(a)bg(a)ç(ı)g : ÖIJre kıt(a)ny(ı)g : yırya og(u)z(u)g : 1 58

iik(ii)ş ök öl(ii )ı1 İ b( i ) l g( e )si ç(a )b( ı )ş i b(e )ıı ök (e)rl( i )m : çug( a)y kuzin k(a)ra kum(u ) g o l ( u ) nır (e)ıt( i )m ( i )z

G iiııey yüzü: (8) k(e)y( i )k yiyii l(a)b(ı)şg(a)ıı y(e)yü ol(u)rur (e)ıt( i )ın( i)z : bod(u)ıı bog(u)zi tok (e )ıti : y(a)g( ı)ın( ı)z t( e )gre oçuk t(e )g ( e )ıt i : biz aş <t>( e )g ( e )rt( i )ın( i )z ( a )nça ol(u)r(u)r (e)rkl i : og(u)z(u)ntan ki.ir(e)g k(e) l t i (9) ki.ir(e)g s(a)bi (a)nt(a)g tok(u)z og(u)z bod(u)n üze k(a)g(a)n ol(u)rtı tir t(a)bg(a)çg(a)ru kuunı s(e)ıJ( i.i)n(i.i )g ıdm( i )ş : kıt(a)nyg(a)ru toıJra s(e)ın(i)g ıdm( i )ş s(a)b (a)nça ıdm(i )ş : (a)zkınya türk [bod(u)n ?] ( 1 0) yorıyur (e)rın(i)ş k(a)g(a)ni (a) l p (e)rın(i)ş : (a)yguçısi bi lge (e)rm(i)ş ol (e)ki kişi b(a)r (e)rs(e)r : sini t(a)bg(a)ç(ı)g ölürt(e)çi tir m(e)n : öıJre kı ıt(a)ny(ı )g öl(ü)rt(e)çi tir ın(e)n : bizi og(u)z(u)g ( 1 1 ) öl(ü)rt(e)çi k tir m(e)n t(a)bg(a)ç b(i)rd(i)n y(e)n t(e)g kııt(a)ny öl)d(ü)n y(e)n t(e)g : b(e)n yırd(ı)nda y(a)n t(e)g(e)yin türk sir bod(u)n y(e)rinte idi yor( ı)m(a)z(u)n us(a)r idi yok kı ış(a)l(ı)m: ( 1 2) tir ın(e)n : o l s(a)b(ı)g (e)ş( i )d(i)p t(ü)n ud(ı)sık(ı)m k(e)lm(e)di k(ü )nt(ü)z ol(u)rs(ı)k(ı)m k(e)lm(e)di (a)nta ötrü k(a )g( a )n( ı )ma öt( ü )nd( ü )ın : ( a )nça öt(ü )nd( ü )m : t(a)bg(a)ç og(u)z kııt(a)ny buç(e)gü k(a)b( ı)şs(a)r ( 1 3 ) k(a)lt(a)çı b(i )z : öz ( i)çi t(a)ş(ı)n tutın(i)ş t(e)g biz yuyka (e)rkli tor(u)lg(a)l ı uç(u)z (e)rın(i)ş y( i)nçge (e)rkl(i)g üzg(e ) l i uç(u)z yuyka k(a)l(ı)n bols(a)r top(u)lguluk (a)l p (e)rm( i )ş y(i)nçge 1 59

( 1 -t ) yog(u )ıı bol s ( a)r iizg( ii)l iik (a)lp (e)rm( i h öıJre kııt(a )ııyda b( i)rye t(a)bg(a)çda kurya kurd(a )ııta yırya og(u )zda (e)ki iiç biıJ siim(ü)z kelt(e )ç(i )ııı( i)z : b(a)r mu ne ( a )ııça öt( ii )nd( ii )nı : ( 1 5 ) k(a)g(a)[n( ı )nı b(e)ıı] öz(ü)ın bilge toııyukuk öt( ü )ntük öt( ii )nç( ii }nı( i )n ( e )ş( i )dii b( e )rti : köıJ l(ii )IJ ÇC ud( u )z t( e )d i kök öıJ( ii )g yog( u )nı öt( ii )k( e )n yışg( a )ru ud(u)zd(u)m : in(i)g(e)k köl(e)k( i)n toglada og(u)z k(e)lti ( 1 6) [süsi (a)ltı biıJ] (e)rın(i)ş : biz (e)ki biıJ (e)rt( i)ın( i)z : siiıJ( ü )şd( ü )m( ü )z : t( e )ı)f i y( a)rl( ı )k( a )d ı y( a )nyd( ı )ın( ı )z ög(ü)zke tüşd i : y(a)nyduk yolta y(e)ıne ölti köök (a)nta ötrü og(u)z kop( ı)n k(e)lti : ( 1 7) tü[rk k(a)g(a)n(ı)g : ] türk bod(u)n(u)g öt(ü)k(e)n y(e)rke b(e)n öz(ü)nı bi lge tonyukuk <kel(ü)ı1(ü)m> öt(ü)k(e)n y(e)r( i )g koonın(i)ş t(e)y(i)n (e)ş(i )d(i)p b(i)ry(e)ki bod(u)n kuury(a)k ı yıry(a)kı öıJr(e)ki bod(u)n k(e)lti : Doğu yüzü: ( 1 8) (e)ki bııJ (e)rt(i)m(i)z [(e)ki] süm[(ü)z b]oltı : türk bod(u)n k ı [ l(ı)ng](a)lı türk k(a)g(a)n ol(u)rg(a)l ı ş(a)ntuıJ b(a)lıkka t(a)luy ög(ü)zke t(e)gm(i)ş yok (e)rm(i)ş : k(a)g(a)n(ı)ma öt(ü)n(ü)p sü (e)l(e)td(i)ın ( 1 9) ş(a)ntul) b[(a)lık(k)a t(a)luy [ög( ü)zk]e t(e)g(ü)rt(ü)m üç ot(u)z b(a)lık sıdı us(ı)n bunt(a)tu yurtda y(a)tu k(a)l(u)r (e)rti : t(a)bg(a)ç k(a)g(a)n y(a)g( ı )ın( ı)z (e)ı1 İ : on ok k(a)g(a)ni y(a)g( ı)ın(ı )z (e)rti : (20) (a)rt[uk] : [kı ırk(ı)z] küçl(ü)g k(a)g(a)n y(a)g(ı )m(ı)z 1 60

bo l t ı : ol iiç k(a )g(a )n ögl( c )ş ( i ) p ( a ) l t u n y ı ş iizc k(a)b( ı )ş(a ) l( ı )nı t(c)m( i )ş : ( a )nça ögl(c )şm( i )ş : öıJrc t ü rk k ( a )g( a ) ng( a )ru t( e )nı ( i )ş sü 1( e) 1 ( i ) nı ( a ) ıJ( a )nı n ol i b( i )zn sül(e)m(e)s(e)r k(a)ç (e )ıJ ( e )rs(c)r : ( 2 1 ) [k( a )g(a ) n i (a)lp ( e ) rın(i)ş : (a )yguç ı s i b i l ge (c)rnı( i )ş : k ( a )ç( a )n n( e )ıJ ( e )rs( e )r ö 1( ü )rt( e )ç i köök üç( c )gü n k(a)b( ı)ş( ı)p sül(e)l ( i )m : (e)d i yok k ı ış(a ) l ( ı )m t(e)m( i ) ş : tiirgiş k(a)g(a) n (a)nça t(e)m(i )ş : b(e)n( İ)IJ bod(u)n( u)m

( a )nta ( e )rü r t ( e )m( i )ş : (22) [türk bod(u)ni y(e)me ] bulg(a)nç [ol t(e)m]( i)ş og(u)zi y(e)me t(a)rk( ı)nç ol t(e)m( i )ş : o l s(a)bın (e)ş( i)d(i)p t(ü)n y(e)ıne ud( ı)s( ı )k( ı)ın k(e)lm(e)z (e)rti: <k(ü)n y(e)me> ol(u)rsık(ı)ın k(e)lın(e)z (e)rti : (a)nta s( a)k( ı )nt( ı )ına : (23) [ i lk kı ırk( ı)zk]a sü[ I ( e )s( e )r [y( e )g ( e )r] ın(i)ş t(e)d(i)m köögın(e)n yol ı bir (e)rm(i)ş : tuın(i)ş t(e)y( i)n : (e)ş(i)d(i)p : bu yol(u)n yorıs(a)r y(a)r(a)m(a)çı t(e)d(i)ın : y(e)rçi t(i)l(e)d( i)m çölgi (a)z (e)ri bult(u)m ( 2 4) (e)ş( i)dt( i)ın (a)z yir y[o l ı ?] (a)nı b[irl(e) ? ... (e)r]ın(i)ş : bir (a)t oruukı (e)rın(i)ş (a)nın b(a)rm( i)ş (a)IJ(a)r (a)yt( ı)p bir (a)tl(ı)g b(a)rm( i)ş t(e)y( i)n ol yol(u)n yorus(a)r unç t(e)d(i)ın : s(a)k(ı )nt( ı)ın : k(a)g(a)n(ı)ına Kuzey yüzü: (25) öt(ü)nd(ü)ın : sü yorıtd(ı)ın (a)tl(a)t [t(e)d]( i)m (a)k t(e)rın(e)I k(e)çe ug(u)r k(a)l ıtd(ı)ın : (a)t üze b(i)nt(ü)re k(a)r(ı )g sökd(ü)ın yok(a)ru (a)t y(e)te y(a)d(a)g( ı)n 161

ıg(a)ç tut(u)nu ( a )gturt( u )nı öı_ır( e)ki (e)r ( 26) yug(u)rça ıd( ı)p ıb(a)r baş aşd( ı )nı( ı )z : yub( u)lu on tünke y(a)nt(a)kı tug (e)birii int( i)nı( i)z b(a)rd( ı)m( ı )z : y(e)rç i y(e)r y(a)ıJ(ı)l( ı)p bog(u)zl(a)ntı buIJ(a)d( ı)p k(a)g(a)n y(e)lü kör t(e)ın(i)ş ( 27) (a)nı sub[ka] b(a)rd[(ı)m(ı)z ] ol sub kuudı b(a)rd( ı )nı( ı)z (a)s( ı)ng(a) l ı tiiş( i.i)rt(ü)ın(ü )z : (a)t(ı)g ıka b(a)yur . (e)rt( i )ın( i)z : küi.i n y(e)me : tün y(e)me : y(e)lü b(a)rd( ı )m(ı)z : kı ırk( ı )z( ı )g uka b(a)sd( ı)ın(ı)z (28) [ ] SÜIJ(i.i )g(ü)n (a)çd(ı)m( ı)z : k(a)ni süsi t(e)r( i)lm(i)ş : süıJ(ü)şd( ü )m(ü)z : s(a)nçd( ı)m(ı)z : k(a)n(i)n öl(ü)rt(U)ın(ü)z : k(a)g(a)nka kıırk( ı)z bod(u)ni iç( i )kdi : yük(i.i )nti : y(a)nt( ı)m(ı)z : köögın(e)n yış(ı)g (e)b(i )rü k(e)lt( i)m(i)z (29) kıırk( ı)zda y(a)nt( ı )ın( ı )z : türg(e)ş k(a)g(a)nta küür(e)g k(e)lti : s(a)bi (a)nt(a)g : ÖIJd(ü)n k(a)g(a)n g(a)ru si.i yorı l(ı )ın t(e)ın(i )ş : yor(ı)m(a)s(a)r bizn i k(a)g(a)ni (a)lp (e)rm(i)ş : (a)yguçısi b ilge (e)rın(i)ş : k(a)ç n(e)IJ (e)rs(e)r (30) bizn i öl(ü)rt(e)ç(i )k ök t(e)m( i)ş türg(e)ş k(a)g(a)n i t(a)şıkm(i)ş tidi : on ok bod(u)ni k(a)lıs( ı )z t(a)şıkın(i)ş : t(a)bg(a)ç süsi b(a)r (e)rm(i)ş : o l s(a)b(ı)g (e)ş(i )d( i)p k(a)g(a)n( ı)ın b(e)n (e)bg(e)rü tüş(e)yin t i d i (3 1 ) k(a)tun yok bol m( i )ş (e)rti : (a)nı yogl(a)t(a)yin tedi : sü b(a)r( ı )ıJ t(e)di : (a)ltun yışda ol(u)r(u)IJ t(e)di : sü başi ı n(a)I k(a)g(a)n t(a)rduş ş(a)d b(a)rz(u)n t(e)di : bi lge tonyukuk(k)a b(a)IJa (a)ydı (32) bu süg (e)l( e)t tidi : k ı ıy(ı)n(ı)g köö1J l(ü)1Jçe (a)y b(e)n s(a)IJa ne (a)y(a)y(i)n tidi : k(e)lir (e)rs(e)r köörü ...

1 62

k(c)liir k(e)lm(c)z (c)rs(e)r t ı l ( ı)g s(a)b( ı)g (a)lı olur tidi (a)ltun yışda ol(u)ı1( u)nı(u)z ( 3 3 ) iiç kiiii r(e)g kişi k(e)lti : s(a)bi b i r k(a)g(a)ıı i sü t(a)şıkdı : on ok süsi k(a)l ıs( ı )z t(a)şı kd ı tir : y(a)rış y(a)zıda tir(i)l(e)l(i)nı t( e)nı(i)ş : ol s(a)b( ı )g (e)ş( i)d(i)p k(a)g(a)ng(a) nı ol s(a)b(ı )g ıdt( ı)m : k(a)nta y(a)n s(a)b( ı)g y(a)na (34) k(e)l<(ü)r>ti : ol(u)r(u)ıJ tiy( i)n t(e)m(i)ş : y(e)lme k(a)rgu (e)dgüti urg( ı ) I b(a)s(ı)tma t(e)m(i)ş : bög<ü> k(a)g(a)n b(a)IJ(a)ru (a)nça yıdm( i )ş : (a)pa t(a)rk(a)n g(a)ru içre s(a)b ıdm( i)ş : bi lge tonyukuk any(ı )g ol : üz ol (3 5 ) s ü yorıl(ı)m t(e)d(e)çi unam(a)IJ : ol s(a)b(ı)g (e)ş(i)d(i)p sü yorıtd( ı)m : (a)lt(u)n yış( ı )g yols(ı)z( ı)n (a)şd(ı)ın<(ı)z> : (e)rt(i)ş ög(ü)z(ü)g k(e)ç(i )gsiz( i )n bolçuka t(a)IJ k(e)çd(i)m(i )z : tün (a)k( ı )td(ı)m( ı )z ünt(ü)rü t(e)gd( i )m( i )z : İ kinci anıt Batı yüzü: (36) tıl(ı)g k(e)l ürti : s(a)bı (a)nt(a)g : y(a)r(ı )ş y(a)zıda on tüm(e)n sü t(e)r( i ) lti tir : ol s(a)b(ı)g (e)ş(i)d(i)p b(e)gl(e)r koop[(ı)n] (37) y(a)n(a)l(ı)m : (a)rıg ubuti y(e)g t(e)di b(e)n (a)nça t(e)r m(e)n : b(e)n b i lge tonyukuk : (a)lt(u)n yış( ı )g (a)şa k(e)lt(i )m(i)z : (e)rt(i)ş ög(ü)z(ü)g (38) k(e)çe k(e)lt( i)m(i)z : k(e)lm(i)ş i (a)lp tidi : tuym(a)dı : t(e)1Jri um(a)y ıduk y(e)r sub b(a)sa b(e)rti 1 63

( e)r(i)nç : n(e)ke t ( e)z(e)r bi z (39) üküş t(e)y(i)n ıı(e)ke koorkuur biz : (a)z t(e)y( i )n ııe b(a)s( ı)n(a) l ( ı )m t(e)g(e)l( i )m tid( i )m : t(e)gd( i )m( i )z yul ıd(ı)m( ı)z : (e)kinti küün (40) öı1çe kı ız( ı )p k(e)lti : si.iıJ(i.i )şd(ü)m(ü)z : biz( i)ııte (e)ki uçı sııJ(a)rça (a)rtuk (e)rti : t(e)ıJri y(a)rl( ı )kaduk üç(ü)n üküş t(e)y( i )ıı ( 4 1 ) koorkm( a)d( ı )ın( ı )z : süıJ( ü )şd( ü )ın( ü )z : t( a )rd( u )ş ş(a)dra udı y(a)nyd( ı )m(ı)z : k(a)g(a)n(i)n tutd(u)m(u)z : y(a)bgusin ş(a)din (42) (a)nta öl(ü)rti : (e)l(i)gçe (e)r tutd(u)m(u)z : ol ok tün : bod(u)nin s(a)yu ı(d)t( ı )m(ı)z : ol s(a)b( ı)g (e)ş(i )d(i )p on ok b(e)gl(e)ri bod(u)n i koop (43 ) k(e)lti : yükünti k(e)l(i)gme b(e)gl(e)rin bod(u)n i n it( i)p yıg(ı)p (a)zça bod(u)n t(e)znı(i)ş (e)rti : o n o k süsin sül(e)td(i)ın (44) biz y(e)me sül(e)d(i )m(i)z : (a)nı (e)rt( i)m(i )z : y(e)nçü ög(ü)z(ü)g k(e)çe tinsi ogl ı y(a)t(ı)gma b(e)ıJ l ( i)g(e)k t(a)g(ı)g (e)rtü G üney yüzü : (45) t(e)m(i)r k(a)p(ı )gka t(e)gi irt( i )m(i )z : (a)nta ] t(e)z( i)k y(a)nt(u)rt(u)m(u)z : ın(a) I k(a)g(a)nka [ ] tok(a)r s(ı)n [ (46) (a)nta b(e)rüki suk b(a)şl(ı)g sogd(a)k bod(u)n koop k(e)lti : yük(ü)nti : türük bod(u)n t(e)m(i)r k(a)p( ı)gka t(e)nsi ogl ı (47) t(e)nsi ogl ı y(a)t(ı)gma t(a)gka t(e)gm(i)ş i d i yok . . .

.. .

1 64

(e)rın( i)ş ol y(e)rke b(e)n bi lge tonyukuk t(e)güıtük üç(ü)n (48) s(a)r( ı )g (a)ltun ür(ü)ıJ küüm(ü)ş kıız kood ( u)z (e)gri t(e)bi (a)gı buıJs( ı )z k(e)l üıti : i lt(e)r( i)ş k(a)g(a)n bi lg(e)sin üç(ü)n (49) (a)l p i n üç(ü)n t(a)bg(a)çka y(e)ti y(i)girmi süıJ(ü)şd i : kıt(a)nyka y(e)ti süıJ(ü)şdi : og(u)zka b(e)ş süıJ(ü)şd i (a)nta (a)yguçı[si ?] ( 5 0) y(e)me b(e)n ök (e)rt(i)m : yagıç ı[si] y(e)me b(e)n ök (e)rt(i)m : i lt(e)r( i)ş k(a)g(a)nka türük b(ö)gü k(a)g(a)nka türük bi lge k[(a)g(a)nka] Doğu yüzü : (5 1 ) k(a)p(a)g(a)n k(a)g(a)n [ . . . ] : tün ud(ı)m(a)tı . (52) küüntüz ol(u)rm(a)tı : kı ız(ı) I k(a)n( ı)m tök(ü)ti : k(a)ra t(e)r(i)m yüg(ü)rt[i] : iş( i )g küç(ü)g b(e)rt(i)m ök uz(u)n y(e)lm(e)g y(e)me ıdt(ı)m ok ( 5 3 ) (a)rkuy k(a)rgug u lg(a)rtd( ı )m ok y(a)n(ı)gma y(a)gıg k(e)lür(ü)r (e)rt(i)m k(a)g(a)n(ı )m(i)n sü (e)l(e)td(i)m(i)z : t(e)IJr İ y(a)rl(ı)k(a)zu (54) bu türük bod(u)n (a)ra y(a)r( ı )kl(ı)g y(a)gıg k(e)ltürm(e)d(i)ın : tüg(ü)nl(ü)g (a)t(ı)g yüg(ü)rtın(e) d(i)ın : i lt(e)r(i)ş k(a)g(a)n k(a)zg(a)nm(a)s(a)r : ( 5 5 ) udu b(e)n öz(ü)m k(a)zg(a)nm(a)s(a)r i l y(e)me bod(u)n y(e)me yok (e)rt(e)çi (e)rti : k(a)zg(a)ntuk(i)n üç(ü)n : udu öz(ü)m k(a)zg(a)ntuk(u)m üç(ü)n : (56) i l y(e)me i l boltı : bod(u)n y(e)me bod(u)n boltı : öz(ü)m k(a)rı bolt(u)m : ul(u)g bolt(u)m : n(e)IJ 1 65

y(e)rd(e)ki : k(a)g(a)n l(ı)g bod(u)nka (57) biint(e)gi b(a)r (e)rs(e)r ne buıJ i b(a)r (e)rt(e)çi (e)rm(i)ş (58) tiiriik bi lge k(a)g(a)n i l i ıJe bititd( i )m : b(e)n bilge tonyukuk Kuzey yüzü : (59) i lt(e)r(i)ş k(a)g(a)n k(a)zg(a)nm(a)s(a)r yok (e)rti (e)rs(e)r : b(e)n öz(ü)m bi lge tonyukuk k(a)zg(a)n m(a)s(a)r b(e)n yok (e)rt( i)m (e)rs(e)r (60) k(a)p{a)g(a)n k{a)g(a)n : türük sir bod(u)n y(e)r(i )nte bod y(e)me : bod(u)n y(e)ıne : kişi y(e)me idi yok ( e )rt(e )çi ( e )rti (6 1 ) i lt(e)r( i)ş k(a)g(a)n bilge tonyukuk k(a)zg(a)ntuk üç(ü)n k(a)p(a)g(a)n k(a)g(a)n türük sir bod(u)n yorıdukı bu (62) türük bi lge k(a)g(a)n : türük sir bod(u)n(u)g og(u)z bod(u)n(u)g ig(i)dü ol(u)rur

1 66

V ı\

T (J

3 T O H b IO K Y K T Y P A C K A A JI hl .

( 1 ) MepreH yraaHHbır TottbıoKyK 1 MeH 6oJJ.yM 7 � Ta6ra4 - 311HHre ' KH)l(H3HTTHHJJ.HM . TypK 6oJJ.yH Ta6ra4bıra 4arb1pTb1p 40pJJ.y. (2) TypK 40H xaattbı 40K 6011raw, rn6ra4blLlaH aJJ.blpbtllJ:lbl, xaaHHbtr 6011JJ.y. (bltt4ruı3a-JJ.aa) xaaHbtH Kaan, rn6ra4bıra Karnn H)l(HKTH . .Uett.rep blH4a JJ.33H 11prnH: «XaaH 6epJJ.HM, (3) (xaaHblH.) Karraw, ( ecKere) H)l(HKTHH.». H)l(HKKeHHH. y)l(yH JJ.ett.rep: «811 ! » - Ll33H 11prnH. TypK 6oJJ.yH e11JJ.y, aT 6011JJ.y, 40K 6011JJ.y. TypK c11p5 40H 4epHHJJ.e (4) 6oJJ.y KaJ16a):lbl. bbıwTa, ):lawTa KruıraHbl KaTTbIWKaw, 4e)J.H 4YC 6011JJ.y. Hi111 6e11yy abTTbır rypraH, füıp 6e11yy 4a):lar rypraH. 4e)J.H 4yc KH)l(HHH (5) 6awrnaH y11yy Wa)J.6 rypraH. «(611cKe) Karrbıw ! » - LlHLlH. KaTTbIWKaHbI MeH 6011JJ.yM , MepreH yraaHHbir TottbtoKyK. «(Motty) KaraH KbtJlbipbIH Kbnai1H 6e?» - LlHLlHM. CarbIHJJ.bIM (6oJJ.a LlbtM): «ApraH 6yrruıbtbIH, ceMHC 6yrruıbibIH 611113e-):laa, (6) ceMHC 6yra, apraH 6yra KaHbtll Ll33p3HH 611116ec rypram> - JJ.HHHH. bltt4aap (6o):lan) carbIHJ:lblM . Oott. COOH):la .ı:ı.ett.rep 6HJ1Hr 6epreH Y)l(YH 60.ı:ı.yM (otty) KaraH KblJl.Ll.blM . ÜJl: «MepreH yraaHHbir ToHbtoKYKTY 6oi111a 6ara 8 TapKaH7 .ı:ı.y)l(aaJl.LJ.bı r Kb111raw, 6oJJ.yM H11Tepmu-Karatt 6011yi1H» - .LJ.33W, Mypttyy 4YK4e rn6ra4bIHbt, 400H 9 10 Truıara KbITaHbHbI , cott.ry Truıara ory3ry xe11tty-11e '

1 67

onypL1y . Ooıt cyMell lflH. 6auıTbI H.4 bl3bl M c ı ı YüpLlyM . 11 4yra11-Ky3bıra. Kapa-Ky M ra Yypnan onyp-

.uysyc . ( 8 ) 3m1 K Y H n , KOJlaH YHn onypap YüpJlysyc. 4oHHYH. 6oKc y TO}lyr 40pJly . .[laH3blHbI B blC JlOJl raHLlbl p apaaTaH Ky w Jler TypraH. 611c ceK }ler TYPLIYB)'C. bl HYaap (Yypnan) onypysycrn, ory3TapJlaH }lecKeH KH)((H Ken}lH. p (9) .[lecKeH KH)(( H HHH. ce3y MblHLlblr: ((T O K)'3- ory3 YOHH)'H. yCTyHre KaraH onyp.ı:ı.y» - Jl33 H . Ta6 raY bDKe KyH bı -ceH.yH H Y n bITKaH. KbıTaHbHap)((e ToH.pa-CeMHH 1 � bITKaH. CecTy blHYa (Jlen) bITKaH : «A3a3btr (3B33W) TYPK LfOH ( 1 0) Yopyn Liopyyp-Jlyp. KaraHbI - an bın 15 , � KH)(( H 6ap T)'pJla, CHnepHH a11rylf)'3)' 16 - 6 Hnre 1 7 . oJ1 HHH rn6ra%ınapHbI, enypep 6oop - .!J.33p MeH. - 4eeH LfYKTe KbITaHbHapHbl enypep 6oop - }l33p MeH. - bHCTH ory3TapHbI ( 1 1 ) 6a3a enypep 6oop - Jl33p MeH. - Ta6ra4 (LfoH), Mypttyy Tana.ı:ı.aH xan.ı:ı.a! KbnaHb (4oH), 4eeH Tana.ı:ı.att xan}la ! Mett coı-ı.ry Tana}laH xan}laalitt ! TypK c11p 40H 60.ı:ı.yttyH. 4ep11ttre :n 6oon 4op6a3btH ! 6on.ı:ı.yH3a, OH)' 40K KblJlblblJlbI.» ( 1 2) On cecTy .!J.bIH.Haaw, .ıı.y tte y.ıı.yKcaapbtM 1<en6eJlH, xytt.ıı.y c onypyKcaapbIM 1<e116e.ıı.11 . Ooı-ı. coott.ıı.a xaaHbtMra JlHner KbIJl)l.bIM . M btHLfa .ıı.e n .ıı.11 ne}lHM: «Ta6ra4, oryJ, KbITaHb - 60 yw KaTTbtlllca, ( 1 3) KaM ranan 40K Kanbtp 6oop 611c. bHC 60.ıı.ysyc HllJTHBHCTH Lfyrne Jl3llITbIBbtc T)'TKaH .ıı.e r anaap 611c. 4yra 4ysett11 .ıı.e )l(ep11 6eneH, 4Htt.re LfyseHH y3ep11 6eneH. 4yra KbIJlbIH anap3a, .ıı.e )((e p11 6epre, 4HH.re ( 1 4) LfOOH anap3a, y3ep11 6epre. 4eeH 4YKTe KbITaHbra, MYPHYY 4YKTe rn6ra4bıra, 18 � 6 apbtbIH LfyKTe Kyp.ıı.attra , coı-ı.ry Tana.ıı.a oryJKa, HHH�

1 68

yw �•)'H w e p ı ffm ı r KeJ 1 11p ( ıııaaBbt c ) .'len. (xaa H ra ) ce rncD. H M . ( 1 5 )

6ap

6c?»

- b t H •ıa

Kara H h J M . M :nl-{ 6ony M H )' H.. MeprcH y r a a H H h ı r To H b lO K)' KTYH cenn3H ceJyH .ll bt t-l Hall b t : «Xoırnyu-61111e ( wcp11rn11) yJlyprn - :1e)l11. J() 9 (xeMHH) cy3yn KewKew, 8TyKcHK eK-ol-l {"\ 1 '1 buıw4e "JJJ.epT11ıı 4üpynTyM. Torna- xeM re ory3rnp HHeK, xenre1111r KenD.11. ( 1 6) Wep1111 M.ll bl MYl-l rypraH. 611c 11!111 MYl-l TypraH 611c. TynywTysyc. ).J,el-{rep 4apnbtK 6onny - (oryJTapHbı) awTbJBbıc. XeMre nywTynep. AwTbıpraHHap opyKKa 6a3a enreH 6oop. ÜOl-l cooHna ory3(rnp) wymy Kenn11. ( 1 7) TypK 40HHY 8TyKeH 4ep11Hre MeH 6onyM, MepreH yraaHHbtr ToHbtOKYK 3KKenn11M . (TypK 40H) 8TyKeH 4ep11Hne (TYPYM4yn) xoHraH nen nbıl-{Haaw, MYPHYY 4YK 40Hy, 6apblblH 4YK, COl-{ry 4YK, 400H 4YK 40HY Ke11n11. ( 1 8) 111111 MYl-l KH:ıKH TypraH 611c. 611c 111111 Ke3eK wep11r 6onnysyc. TypK 6onyH TbIBbt11rasıa, TYPK KaraH 22 ny:ıKynrere onyprasıa WaHryt-l 6asıbtKKa23 , nasıaiira 4eTm3H TypraH. KaraHbtM ra (MoHy) cern33UJ, uıep11rn11r 4opynryM. ( 1 9) WaHryH. 6asıbtKKa, nasıaiira (wep11rn11) 4en11pn11M. 433p611 yuı xoopaHHbt (uıep11r) ypen11. Ycbrn6yHrnry24 4yprra (4yprran) 4btnbın KasıraHHap. Ta6ra4 KaraH nai13bIHbIBbtc rypraH. ÜH-oK25 KaraHbl naH3blHblBblC rypraH (20) (OoH) apTblK (Kbtprb1326) Kyuı(Tyr KaraH naHJbtHbtBbıc) 6onny. 011 yuı � 27 KaraH cyMeneuı Keuı : «A11ryH-HbtUJ 6aapbı-61111e Karrbı:ıKaasıbtH.ap» - n11uıKeH. hlH4a nen cyMe11ewKeH:

1 69

«4eeH 4YKTe TYPK KaraH-förne lıaa11a;Kbl bln b11tap bl Haap (6apbı n) 43aJJ3Ul ll31bl BblCCa, K3H4an naa 6oma onap 6 tt cTH - (2 1 ) onapHblH. KaraHbl - an bı n. aliry4y1y - 6ttnre 6onra11 - K3H4an-)laa 6oma. enypreli. Y)l(en:n KaTTbl)l(bın, 4aana)l(blb1n b11-1.ap, onapHbl 40K Kblnbl blnbl H.ap!» - D.HWKeHHep. Typrew 28 KaraH (M)b1 H4a D.33H: «M33H. 40HYM aı-ı.aa 6aap - D.33H. (22) - TypK 40H 6a1a 6ynynraHbı on nyp - D.33H. - Ory3Tapbı 6a1a rnpaaHbt on-nyp» - .ll3 3H. On cecTeptttt .ll b lH.Haaw, nytte yliryM Ken6ecT33H, (xyttnyc) onypyKcaaM-naa Ken6ecn3H. bl H4aH MbtH4aap 6onanbı M : (23 ) «(Kbıprbl3Tapra ynyp) 4aaJJa)l(btbınbtH.ap» - opyy 4at-ı.rbtc, (xap ) nyrnaaH nen - n11n11M . KerMeH � .ll b lH.Haaw: «DO üp)'KT3H 40p3a, Ta3f b1W nac» - D.H.ll. H M . On 4 e p 4yprryr 4ep4tt-yneK4H 3 n11nen11M. XoBy (4yprryr) a3' 1 (ceeK) 3p TbınTbt M . (24) (On M bt H4a n11n11): «oonyM A1 4epttMHH 611(1rnp MeH). 611p rypnar 6ap. Attbı 32 (xeMHen blHaap) 6ap1a, aı-ı.aa xoHap (n111e), abTTbtr (xyHHew) 6aap» - D.33H. «On opyKrnn 4üp3a, 6onyp» - n11n11M . bltt4an 6onanbtM . KarattbtMra (25) 4yraaJJanb1M, wepttr 4opyrryM. «AbTTaH)lbtpbıt-ı.ap! » r D.H.11. H M. AK-TepMen xeM H H KewKew, .ıı.oKTaaTTbt M . AbTKa Mytt.ıı.y pyn, xap (rnBapTbı) opyK yttnypnyM. 8py abT(TapbtH) 4e.ıı.11 n, 4a.ıı.ar, htııwrnH ryrryttyn (4opaaw) (wep11rn11) 40KTaTTbtM . MypHyHna 3p(nep) (26) xap cy1yn 4eTKew, blllWTbtr (CblH) 6IDKblH aWTblBblC, (Kyny) 4yrnyn 6aTTbIBbtc. On .ıı.ytte HHHH .nyrnaaH xapttbı oıon 6ap)lblBblC. 4epHH 433bln, 6oKC)'H KeCTHp)lH. yneK4H D. H W Ke M .

1 70

My Hra pa ı ı ı.:a raH : « A bnap H bl 'len;111pı-m K e p» - :l3 3 H . ( 27) A H bl xeM re 6ap,aı,ı BbI C . 011 x e M H H KY.lY 6mTbl B bı c . CaHan aJJ bı p n:nw, abnapnaH ( we p 11 r-H 11 ) ııyjf(ypııysyc . AbT(rnp)Hbl bısı w Ka 6arna)lbI BblC. XyH.'lyc-,rı,aa, ,1yHe-Jlaa 4em11n

6ap11b1 Bbı c .

xan.uaJlbI B bI C . TbI BblC.

(28)

K bı pr bn (rn p ):ıKe -

ynyn

Xaa H bI , wep1111 4 bi rJlbl 6epreH .

w a w KbıJJaWTbI B bı c .

4 b1Jlbıpna

. . . 4 bl.UaJJap-611JJe ( opyysyc) a:ıKblT XaaHbIH

eJJ y pııysyc .

TyJJ y wTy syc

Kara H bl M ra

KbıprbI3 40HY H:ıKHKTH, 4arbıpnbı . 4aH1lbl BbIC. KerMeH .uarnapbIH .uoJJ ra H bı n KeJJ.u11s11c. (29) KbıprbnTaH (11eıı11p) 4aH.UbI BbIC.

Typrew KaraH11aH ııecKeH KH:ıKH KeJJ1111 . Ce3y MbIHLlbir: «4eeH 4YKTe KaraH4e 4aaJJ a:ıKbın 4opyyJJy .ll3 3H. - 4op6a3bIBbICCa, 611CTl1 - KaraHbl aJlbl n 6oJlraH.ua, ai1ry4y3y - 611JJre 60JJraH11a - KaH4an-.uaa rypraw 6oma, (30) 611crn enypep 6oop - .ll3 3H. - Typrew KaraHbI .uai1bın.ı:ı,a:ıKbln 4üpynKaH - 1l33H. - ÜH-OK 40HY 6ypyHy fö.ıne .ı:ı,ai1hın.ı:ı,a)f(bın 4üpynKaH - .U33H. - Ta6ra4 wep1111 6a3a 6ap». On cecTy 1lbI H.Haaw, KaraHbI M : «MeH eeM4e 4opyyi1tt - .ı:ı,11.ı:ı,11. (3 1 ) - Ka.ı:ı,bIH 40K anapraH-1lbip. ÜHy opHyKıny.ı:ı,ai1H - .ı:ı,11.ı:ı,11. - Wep11r-611ne 4üpyi1 6apbıı-ı.ap .ı:ı,11.ı:ı,11. AnryH- H bıınKa oJJypyı-ı.ap .ı:ı,11.ı:ı,11. 34 r Wep11r(tt11ı-ı.) 6a)f(b1 Hra blttan-KaraH· , rnp.ı:ı,yw ' wa.ı:ı, 6ap3bIH» - .ı:ı,11.ı:ı,11. Meprett yraattttbı r TOHbtOKYKKa, MCI-1.33 on aHbITibı: (32) «l>o wep11rn11 6awrn .ı:ı,11.ı:ı,11. X bıHHaapbIH xeı-ı.Hyı-ı.-611ne ai1bIT. MeH ceH.33 4YY 1l33p MeH - .ı:ı,11.ı:ı,11. KeJJ11p 6oma, an.ı:ı,apnbır 3p(nep) K0BY1l33p. Ken6ec 6oma, .ı:ı,bm-cec (MeJJ,33) an onyp - ıı11.ı:ı,11.» AnryH- H bIWKa onyp.ı:ı,y eyc. (3 3 ) Yw .ı:ı,ecKeH KH)f(H -

171

Kcn.:ı 11 .

( On a p H bl lÜ

cffıy 6 11 p

y H y nTy .

y H y nTy - .D3 H .

1 72

O ı ı-oK

(aa H ) : « Kara u ı,ı ııı e p 11 11

wyı ıTy

ıııepıffn tt r

ı aan a:tKhı rı ı'.1apbı u ı xoByJy H ra 4bl rll blbln bı Kap ! » .c133H . On cecTy .LlblKHaaw, KaraHra 60 cecTy bI IT bı M : « Kau4aai1H?» (34) X ap bı bı ce3y KCn.LlH: «Onypyı-ı.ap ! JJ.33H . - )l.anawnaKap, .uocKyyn.uy 3KH Typry3yKap. 7 6acThı p6aKa p ! » - .ll3 3H . 6er y - Ka ra H 3 MeH.33 bIH4a (.uen) 38 aHbITKaH 6onraH. Ana-rnpKaHra (on) 6y.uyy cec bITKaH : «MepreH yraaHHbı r ToHblOKYK - aH4bir KH)f(H on, 60.ı:ı.y on y)f(ypyH 611Jl11p. Wep11rn11r 4opyyny .UH3e, bI HaBaH.ap». On ceCTy .ll b IH.Haaw, wep11r 4üpyrryM. � '9 AnryH-HbIWTbI opyK 40K 4epııen awTbIM . 3pT11w -' xeMHH KC)f(Hr 40K ( 4epnen) KCWTHBHC. )l,yHe .llOKTaa.LlblBblC, 6on4yra�0 .ı:ı.aH. 6IDKblH.Ua 4CTIHBHC. (36) )l,hın.ı:ı.hı Ken.ı:ı.11prr11, ce3y (M)blH.Llblr: « H apbıw XOBY3YH.Ua OH TyMeH wep11r .u11pren.ı:ı.H>> - .Ll33H. On cecTy .llb lH.Haaw, 6ernep wynry (37): «4aHaanblH.ap. Apbır KmırnnepHHH. bHl.Llbl 3KH» - .ı:ı.11.u11. MeH bIH4a .U33p MeH. MeH, MepreH yraaHHbır ToHbıoKyK: «AnryH H bıWTbl IDKbın Ken.ı:ı.11e11c. 3prnw xeMHH (3 8) Ke)l{Hn Ken.u11BHC. KenreHH - Maa.Llblp-4opyK - .LlH)l{Hp, (b1H4aJl3a-.ı:ı.aa) oHy .ı:ı.yi1Ma.Ubınap. - )l.eH.rep, YMaii, bl.LlblK 4ep Cyr42 6a3a .ı:ı.y3a fo3p .D.HHHH. 4yre .ı:ı.e3ep 611c? (39) Xei1 .JJ.3 3W, 4yre Koprap? 3e33W 611c .ı:ı.:nw, 4yre 6aCTbıpap 611c? Xan.uaanbıH.ap! » - .UH.UHM. Xan.ı:ı.a.JJ.b !Bbıc, THHJJe .ı:ı.11e11c. Hi111rn xyH (oııap) Ken.ı:ı.11nep. (40) 8pT .ı:ı.er Kbl3bın Ken.u11ııep. 4aanawTblBbıc. 611cKe Keep.ı:ı.e HHH y)l{y 4apTblbl x11pe xei1 6on.uy. )l.eH.rep 4apnb1K 6oııraH y)l{yH lıanııaJKb l n

( on a p ) xei1 ,'DJW 6uc ( 4 1 ) Koprna;lblBblC, ıynyıınyByc . Tap;J.yııı ıııa;ıbı K H p �ı ı ı ı ı ı ı . Tmrn e,JH B H C . Kara H b l H ., r T)TTy B y c . Ha 6 ry 3 ) H ·. ıııa;ıbı ı ı (42) bl HLla en y p;ıy s y c . oe)l{eH x u pe "J p H H T)'TT)'Byc . On-na nyHe 4 0 H 6y p y 3y H 4 e (Jn lnrnep) bl lT b I B b l C . On c e C Ty ,1bl H.Haa w. OH-OK 6ern ep 11 . 40HY wymy ( 43) Kenn11, 4arbıpTTbl . K enre H 6ern e p 11 H . 40HYH Typry3yn, 4 b l bı n (Ty py Mna) ,

3B33W 40H .ı:ı.ecKeH 6onraH. OH-OK wepHHH 4aan a wTb1 pnb1 M . (44) 011c ooH-naa bJH.aH 4aanawTbl BblC. 44 Otty (nai13blHHbı) cypnysyc. HeH4Y xeMHH Ke)l{Hn, 46 4' TeHcH orny(Hyı-ı.) 4 bl)lapbı Eeı-ı.n11reK narnbı a)l{bln (45) TeMHp-Kanbırra47 4e.ı:ı.11p cyp.ı:ı.ysyc. 0 Hy ooH (nenHp) 43H)lb1p)lblBblC. blttan-KaraHra Te3HK, rnxap(nap)48 (46) blH4aH CyK49 6awTaatt cornaK 50 40H wynry (4arbıpTbın) KennH. On xytt(ttep)ne TYPK 40H TeMHp-Kanbırra, (47) TeHCH orny 4blTKaH .ı:ı.arra Ka)l{att-.ı:ı.aa 4eTn33H rypraH. On 4epre Mett, MepreH yraaHHbır TottbıoKyK (wep11rnHr) 4�.ı:ı.11n KenreHHM y)l{ytt ( 48) capbır an)lblHHbl, aK xyMywTy, Kbtcrnp-Ka.ı:ı.aiinapttbl, Teeenep, 3pTHHe6ai111aKTbl MYH.40K 3KKe11.ı:ı.11. HnTepHw-Karatt 6Hnre 6onraHblHblH. y)l{yH ( 49), anbın 6011rattbIHbIH. y)l(ytt rn6ral.fbt-6Hne OH ııe.ı:ı.H Karnn ry11ywry. Kb1TaHb-6H11e ııe.ı:ı.H ry11ywry. Ory3-6HJie 6ew ry11ywry. (50) Aı-ı.aa MeH aiiryııy 6oon ryp.ı:ı.yM, ııaaııbl3bt (wep11r 6anıTbIH.bt) 6a3a MeH ryp.ı:ı.yM . l111TepHw-Karattra, TypK Eery-Karattra, TypK oHJire-K(arattra) (5 J ) Kanaratt-Karatt 5 1 . . . .ı:ı.ytte y.ı:ı.y eai1H, (52) xytt.ı:ı.yc �

1 73

OJlyp6aHH. KblJblJl xaHblM .'leryJl.UYP· Kapa .'lCpHM 4yrypTyp ıDKHM. KY)f(YM 6ep1111 Yop,rlyM. MeH 60.nyM )'3)'H xaiirblblJl bl.Ubın TYPilYM. (53) ApKyi1 52 .llOCKYYJlYH ynraTTblp.UblM, 6acTbıpraH ,U3H3bl HHbl KeJl,UHpHn (3KKen) Typ.nyM . KaraHblM-6HJle 4aara wep11r 6awrn.nbIBblC. )l,eH.rep 4apJlblK 6omyH! (54) 60 TYPK 40Hra '-lenceKrnr .naH3blH KeJl.UHp6e.nHM, .ueM,UeKTHr abT '-lyrypTne.nHM. 11JlTepHW-KaraH TbınnaaH 6oma, (55) OOH. COOH.Ua MeH 60.nyM Tbı nnaaH 6omyM1a, 3Jl-4YPT-.uaa, 40H-.naa '-IOK 6oJıyp rypraH. TbınKaHblHblH. y)f(yH, OOH. cooH.na MeH 60.nyM TbınKaHblM y)f(yH (56) 3Jl-4YPT-.uaa 3Jl-4YPT 6on.uy, '-IOH-.naa '-IOH 6on.ny. 60.nyM KbıpraH 60.nyM, ynyr 6on.uyM. Kaiib1-611p yep.ne KaraHHbı r '-IOH.Ua (57) 60 .ner (aiiry4y) 6ap 6oma, (on '-IOHra) KaH.Ublr MyHrar 6ap Typraii 3prnK? (58) TypK 611nre-KaraH '-IOHyHra ( Kbın.nbıp) 6H)f(HTIHM . MeH, MepreH yraaHHbır ToHbıoKyK. (59) 11JlTepHw-KaraH TbınnaaH 6oma, (on) '-IOK rypraH 6oma, MeH 60.nyM, yraaHHbı r ToHblOKYK Tbın naaH 6omyM1a, MeH '-IOK rypraH 6omyM1a, (60) KanaraH KaraH, TYPK CHp '-IOH 4epHH.D.e aiiMaK-.ı:ı.aa, 40H-.ı:ı.aa KH)f(Hnep-.ı:ı.aa, 33-.ı:ı.aa (4arbıpblK4bı-.ı:ı.aa) 40K rypraH 3prnK. (6 1 ) HnTepHw-KaraH, MepreH yraaHHbır ToHblOKYK Tbın KaH y�H KanaraH-KaraH TYPK cHp 40H 4opyn 4üpyypy 60. (62 ) TypK 6Hnre-KaraH TYPK cHp 40HH)', ory1 40HHY 6awTan onypap. 1 74

1..:

t .:

1..:

<,'

3. TON Y U K U K YAZITI

' � 1 ( 1 ) Bi lge Tonyukuk • ben kendim, Tabgaç el inde eğitim aldım. Türk halkı Tabgaç'a bağım l ı idi. (2) Türk halkı han ııı ı bulmayıııca, Tabgaç'dan ayrı ldı. han l ı oldu. (fakat) hanın ı bırakıp Tabgaç'a yen iden bağı m l ı oldu. Gök-Tel)ri şöyle dem iş: ·'Han verd im, (3) hanın ı bırakıp (başkalara) bağım l ı oldun". Bağım l ı olduğun için 4 Gök-TeıJri: "Ö l ! " - demiş. Türk bodunu öldü, mahvoldu. 5 Türk S i r bodunu ü lkesinde (4) kend i leri kalmad ı . Dağda, bayırda kalmış olanları toplanıp yedi yüz oldu. İ ki bölüğü atl ı idi, bir bölüğü yaya idi. Yedi yüz kişiye ( 5 ) komutanl ık eden şad idi . "(B ize) kat ı l ! " ded i l er. Katı lmış ola11 1 ben id im, B i lge Tonyukuk. "(Bunu) kağan mı yapayım?" - dedim. Düşündüm: "Zayıf boğaları, semiz boğaları (6) b i l i rse, semiz boğa zayıf boğa olduğunu bi lmezm iş". Öylece düşündüm. Ondan sonra, Gök-Tel)ri akı l verdiği için, ben (onu) kağan yaptım. [ İ lteriş-Kağan] : " B ilge Tonyukuka Boyla Baga 7 8 Tarkan (7) unvan verip kendim İ lteriş-Kağan olayım." 9 d iyerek, güneyde Tabgaçları, doğuda Kıtanyları, 10 kuzeyde Oğuzları pek çok öldürdü . Onun dan ışmanı, kumandanı ben idim. 11 Çugay-Kuzı ' ga, Karakum'da oturuyor idik. (8) Geyik yiyerek, tavşan yiyerek yaşıyorduk. Halkın boğazı tok idi. Düşmanlarım ız çepeçevre yırtıcı kuş gibi idi, biz 1 75

aş gibi idik. Böylece oturur iken . Oğuzlardan bir kaçak geldi (9) kaçağın sözleri şöyle idi: ·Tokuz-Oğuz 1 � halkı iizerine (bir) kağan tahta çıktı" - dedi. Tabgaç'a Kunı gönderm iş. K ıtanyl ı lara ToıJra-Sem'i 1 � SeıJiiıı'ii 1' gönderm iş. Şöyle haber gönderm iş: ''Azıcık Türk ( 1 O) 1 17 011a 1 ı k·ta ı m ı ş . K agan I arı - a I p 1 - ı m ı ş, ayguçusu 1 6 - b ı" I ge imiş. O iki kişi var oldukça, sizi, Tabgaç ları öldürecektir! - derim. - Doğuda K ıtanyları ö ldürecektir! - derim. B izi. Oğuzları ( 1 1 ) ö ldürecektir! - derim . - Tabgaçlar güney tarafından saldırın, K ıtanylar doğu tarafından sald ırın, biz kuzey tarafından saldıra l ı m . Türk Sir bodunu, ülkesinde sahip o lmasın ! Olacaksa, onları yok edel im." ( 1 2) Bu sözü işitip, gece uyuyasım gelmedi, gündüz oturasım gelmed i . Ondan sonra kağanıma ricada bulundum. Şöyle ricada bulundum: "Tabgaçlar, Oğuzlar, K ıtanylar - bu üçü birleşirse, ( 1 3 ) çaresiz kal ırız. Biz içimizi ancak dışımız tutmuş gibiyiz. (Bir şey) yufka iken (onu) delmek kolay im iş, i nce olanı kırmak kolay. Yufka kal ı n o lursa, onu delmek zor, ince ( 1 4) yoğun olursa kırmak zor. Doğuda Kıtany'a, güneyde Tabgaç'a, batıda 18 Kurdan'a , kuzeyde Oğuz'a iki-üç bin askerimiz ile saldırab i l i r miyiz?" Böylece ricada bulundum. ( 1 5) Kağan ım, benim kendimin, B ilge Tonyukuk'un söylediklerini din led i : "(Orduyu) gön lünce sür!" - ded i . 19 0 Kök-Ö ıJ (ırmağını ) geçerek Ötüken 2 dağlarına 21 doğru sürdüm. Togla ırmağına Oğuzlar inek, kölükle gel d iler. ( 1 6) Ordusu altı bin kişi l i k imiş. Biz iki bin idik. Savaştık. Gök TeıJri yarlıgadı - (Oğuzları) bozguna ·

1 76

•

uğrattık. ırmağa düştü ler. Bozguna uğramayan ları da yol larda ö l üp kaldı lar. Ondan sonra Oğuzlar hepsi geldi. ( 1 7) Ti.irk halkın ı Ötüken toprağına, ben kend im, Bi lge Tonyukuk getird im. (Türk halkı) Ötüken toprağına yerleşm iş diye haber a l ıp güneydeki halklar, batıdaki, kuzeydeki ve doğudaki halklar geld iler. ( 1 8) İ ki bin idik. İ ki bölük ordumuz vard ı . Türk bodunu 22 yarat ı lalı, Ti.irk kağanı tahta oturalı, ŞantuıJ 23 bal ıklarına, den ize varmamış idi. Kağanıma ricada bulunup ordu sürdüm. ( 1 9) ŞantuıJ bal ıklart ın a, denize (orduyu) götürdüm. Yirmi üç şehri (ordu) zapt etti. Usın 24 Buntatu ü lkesinde kal ıyordu. 25 Tabgaç kağa11 1 düşman ımız idi. On-Ok kağanı 26 düşman ımız idi. (20) Daha güçl ü Kırgız kağan ı düşman ı m ız oldu. Bu üç kağan birbirine damşıp: "Altun 2 Y ış 7 dağları üzerinde buluşalım" - demişler. Şöyle akıl damşm ışlar: "Doğudaki Türk kağanına doğru ordu sürelim - dem işler. - Eğer on ların üzerine ordu sürmesek, ne o lursa olsun, onlar bizi, (2 1 ) kağan ı - alp imiş, ayguçusu - bilge imiş, ne olursa o lsun, öldürecektir. Ü çümüz birleşip ordu sürelim, tümüyle yok edelim" demişler. Türgeş2 8 kağan ı şöyle demiş: "Beni m halkım orada o lacaktır. - demiş. (22) - Türk halkı kargaşa içindedir, Oğuzlar da huzursuzdur." - demiş. Bu sözleri işitince, gece uyuyasım gelmiyordu, (gündüz) oturasım gel miyordu. O zaman düşündüm işte: (23) "'( K ırgızlara 29 doğru) sürsek iyi o lur." - dedim. Kögmen yolu tek imiş, 1 77

kapanmış diye işitip: ·· B u yoldan yiiriisek iyi olmayacak:· - dedim. Yerçi. 1° Kı lavuz isted im. Bozkırdaki Azlardan bir adanı buldum. {24) Bunu (ondan) işittim: ""Kend im 12 Az-' 1 toprakları nı b i l irim. Aıı ı ırmağı üzerinden giderse, at bir günl üğiinıüş.' ' '·Bu yoldan giderse mümkündür." ded im. Diişiindüm. Kağan ıma (25) an laşıp, ordu toplad ım. ·'Atlara b i n i n ! " - dedim. Ak-Terınel 11 ı rmağını geçerek durakladım. At üzerine bindirip karları söktüm. Yukarıya doğru, atları yedeğe alarak, ağaçlardan tutuna tutuna dağa ağd ı rdım. Öncü askerleri (26) karları yoğururcasına yürütüp ormanla kapl ı doruğu aştık. Yuvarlanırcasına indik. On gecede yanlardaki engel leri dolanarak gittik. Yerçi yanı ldı ve boğazlandı. Buna l ı p kağan : "Sürer m isin" - demiş. (27) Anı ırmağına vardık. O ırmağın aşağısına doğru gittik. Saymak için (askerleri atlardan) indiriyorduk. Atları ağaçlara bağlıyorduk. Gece gündüz koşturarak gittik. K ı rgızları uykuda i ken bastık. (28) . . . mızraklar ile açtık. Hanı v e ordusu toparlanm ış. Savaştık, vurduk. Han ını öldürdük. Kağana Kırgız halkı tesl i m oldu, boyun eğd i . Döndük. Kögmen dağların ı dolan ıp geldik. (29) K ı rgızlardan döndük. Türgeş kağan ından kaçak gel d i . Sözleri şöyle idi : "Doğu kağanına karşı ordu yürüte l i m - dem iş. Yürütmesek, bizi, kağanı - alp, ayguçusu - bi lge, ne olursa olsun, (30) bizi öldürecektir! - demiş. - Türgeş kağanı sefere çıkmış - ded i . - On-Ok halkı tümüyle sefere çıkmış, Tabgaç askerleri var imiş". Bu sözleri işitip kağanı m : "Ben eve ineyim - ded i . (3 1 ) Kadın -

1 78

vefat etm iş. Ona cenaze töreni yapt ırayım - ded i. Orduyu siiriin - ded i . - Altıın-Y ış dağlarında oturun ded i . - Komutanl ığı i nal-Kağan i le Tarduş Şad ı yapsın lar." - ded i . Bi lge Tonyukuk. bana ded i : (32) ·'Bu orduyu yönet. - ded i. - Cezaları d i l ediğin gibi ver. Ben sana ne diyeyiınT - ded i . - Gelir ise. kahraman lar sayısı çoğalacak. Gelmez ise. haber alarak oturu n.'· - ded i . Altun-Y ış dağlarında oturduk. ( 3 3 ) Ü ç kaçak kişi gel d i . Sözleri bir id i : '"Kağanı ordu ile sefere çıktı. On-Ok ordusu tümüyle sefere çıktı. - diyorlar. - Yarış ovasında toplanal ım." - dem işler. Bu sözleri işitip kağana haber gönderdim. (34) Kağandan şöyle yan ıt gel d i : "Oturun! dem iş. - Dikkat l i olunuz. Devriyeleri iyi yönet. Baskına uğratma !" - demiş. Bögü-Kağan. bana böyle haber göndermiş. Apa-Tarkan'a ise. gizl i mesaj gönderm iş: "Bi lge Tonyukuk, aksi birisi. (35) Orduyu yürütel im dese, kabul etmeyin". Bu haberi duyunca orduyu sürdüm. '9 A ltun-Y ış dağların ı yol suzca aştık, Ertiş-Ögüz ırmağını �0 geçitsizin geçtik. Geceleyin gittik. Bolçu'ya tan atarken vardık. (36) Haberci getirdi ler. Sözleri şöyle: "Yarış ovasında yüz bin asker toplandı". Bu haberi duyunca beyler hep birl i kte: (37) '·Dönel i m . Tem izin utancı daha iyid ir!" ded i ler. Ben de şöyle d iyorum, ben b i lge Tonyukuk: ·'A ltun-Yış dağlarını aşarak geldik, Ertiş-Ö güz ırmağını (38) geçerek geldik. Geldiğimiz cesaret l i ktir!" - dedim. Duymadı l ar. Gök-Tel)ri, Umay. kutsal Yer ve Su42 bağışlayacak. N iye kaçarız? (39) Çok d iye n iye korkarız? 1 79

Azız diye n iye yen i lelim'? Saldıralım ! ·· - Jed iııı . Saldırd ık. ta lan ettik. İ kinci gün ( 40) ateş gibi kızıp geldi ler. Savaştık. İ ki kanad ı bizden yarı yarıya fazla id i. Gök TeıJri yarl ıgadığ.ı için. (on lar) çok d iye ( 4 1 ) 1-.orkmad ık. savaştık. Tarduş Şad da katıldı. Yendik. Kağanın ı tuttuk. Yabguların ı. Şadları n ı (42) orada öldürdük. E l l i kadar asker yakaladık. O gece her halka (elçi ler) gönderd ik. O haberi alınca On-Ok beyleri. halkı hep (43 ) gel d i ler. boyun eğd i ler. Gelen beyleri ve halkı derleyip topladığımda, az halk kaçmış idi. On-Ok ordusunu sürdüm. (44) Biz de sefere çıktık. Onları geçtik. � Yençü-Ö gü i ırmağın ı geçerek Tensi �5 oğlu yatan �6 7 BeıJ l igek dağı aşarak (45 ) Teın ir-Kapıg'a� kadar vard ık. �8 Oradan geri döndürdük. l nal-Kağan'a ... Tezik, Tokarlar �9 50 ... (46) o zaman Suk yönetiminde Sogdak halkı hep geldi ler, boyun eğd i ler. Türk halkı Temir-Kapıg'a, Tensi oğlu (47) yatan dağlara hiç varmam ış imiş. Bu topraklara ben B i lge Tonyukuk (ordu i le) değd iğim için (48) sarı altın ları, beyaz gümüşleri, kızları kad ınları, develeri ve fazlası ile getird i ler. İ lteriş-Kağan bi lge akıl l ı olduğu için (49) cesur olduğu için Tabgaçlar ile on yed i kez savaştı, Kıtanylarla yedi kez savaştı, Oğuzlar i le beş kez savaştı. Bu sırada ayguçusu (50) de ben idim. Savaşçısı da ben idim. İ lteriş-Kağan'a, Türk Bögü-Kağan'a, Türk B i lge Kağan'a (5 1 ) 1 80

Kapagan-Kağan " 1 gec e l er i uyumadan (52) ııdiiz oturmadan. kızıl kan ımı akıtarak. kara terimi gü leri döktii rerek e me ğimi gücümü verd im. Uzak mesafelere devriyeler d üzenlerd i m . ( 5 3 ) Arkuy gözet leme kulesini sağlam laştırdım. Yen i len d ii şman ı get irird i m . Kağan ım i l e ordu sürerd ik. Gök TeıJri yarl ıgası n ! ( 5 4 ) Bu Türk halkına zırh l ı düşman ların akın ına imkan vermed i m . Düğümlü atları koştu11madım. İ lteriş-Kağan kazanmasa, (55) ben kendim kazanmasaydım el-ülke ve halk da olmayacak idi. Kazandığı için ve ben kazandığım için (56) el-ü lke de el ülke oldu. halk da halk oldu. Ben kocaldım. ulu oldum. Herhangi bir ülkede kağan l ı bir halkın (57) böyle bir (ayguçu) var ise, (o halkın) ne bir sıkıntısı olacak imiş? (58) Türk B i l ge-Kağan'ın el-ülkesi için yazd ırttım. Ben B i lge Tonyukuk (59) İ heriş-Kağan kazanmasa idi, (ya da hiç) olmasa idi, ben kend im Bi lge Tonyukuk kazanmasa idim. (ya da) ben hiç olmasa idim (60) Kapagan-Kağan Türk S i r halkı ülkesinde boy da, halk da. kişi de h iç olmayacak idi! (6 1 ) İ lteriş-Kağan ve B i lge Tonyukuk kazandığı için Kapagan-Kağan' ın Ti.irk Sir halkının varl ığı bu(dur). (62 ) Türk B i lge-Kağan, Ti.irk Sir halkında, Oğuz halkında kağanl ık edermiş. • • •

181

..\

ı\

4 . E L E G E S

Y A Z I T I

( E - 1 0 ) ( 1 ) kuyda

kunçuy(ı)m-a : (e)s(i)z(i)ın-a yıta : özde ogl(ı)ın : (e)s( i)z(i)ın-a ( a)d( ı)r( ı)l t( ı)m-a : yııa :

( 2 ) yüz (e)r

k( a)d (a)ş ( ı)m : uy(a)r(ı)n üç(ü)n yüz (e)r( i)n : (e) l( i)g ök( ü)z( i)n t( i )kdi

(3) kök t(e)l) ride

: k ün ( a)y ( e)s(i)z (e)rın ( i)ş : yıta ( e)s(i)z(i)ın

a ( a)d( ı)r(ı)l t(ı)m-a : ( e)s( i)z( i)m-a yıta : . . . k( a)n( ı)m e l( i)m (e)s( i )z yıt-a : (a)d( ı) r( ı)l t( ı)m-a :

(4) k(a)n( ı)m el( i)m-a (5) körtl(e)

k( a)n : (a)l ur(u)IJU : (a)ltunl( ı)g k(e )ş (e)gn( i)n

yüt( i)m : b(e )lde b( a)n( ı)m tok( u)z s(e)k( i)zon y(a)ş(ı)m

(6) ur(u)IJU

kül( i)g tok bögü t(e)rk( e)n-a k( a)IJ ( ı)m b(e)g

(e)rd(e)m üç(ü)n birle b(a)rdı :

(7 ) k(a)ra bod(u )n( ı)m k(a)t( ı)gl(a)n( ı)IJ e l tör( ü)sü ıdmalJ yıt-a (e)s(i)z (e) l( i)m k(a)n( ı)m :

(8) e l( i)m ugr( ı)nta sü bolup ( e)rl(e)rm(e)d( ü)k( i)m y(o )k ç( i) b( i) l(i)gde b(i)r t(e)g( i)mde s ( e)k( i)z (e)r sürd( i)m :

(9) e l(i)m uts( ı)l)a bir kı lnu ( 1 0)

bul) b(u )l)a : bunta (?) a : yal kınyu-a (?)

... (e)rdi yıta

(e)nn( i)ş öld(i)m yıta (e)s(i) z(i)m

( 1 1 ) törttü yılk(ı)m s( e)k(i)z ( a)d(a)kl(ı)g bul)( ı)m yok (e) rd(i)m

1 82

b( a)r( ı)m( ı)m

( 1 2 ) k(a)d(a)ş( ı )m-a : ken( i )m-e (a)d ( ı )r( ı ) l t(ı)m-a yıt-a : k(a )ra bod(u)n(ı )m-a ( a )d ( ı )r(ı ) l t( ı ) m : yıla : m(e)n :

183

T 1

V A

T (ı

4 . 3 JI E r E C

K (,

I> H JK H H

( 1 ) Op.ny.ı:ıa KaıJ.bI H HapbI M.lla H. xapaa;ı,aH'lb1 1> 1 H . 60.nyM 00Jl.Ll3pb1M)].3H, xapaa11aHYblblH, a)].blpbIJJD.bIM, xaJJaK.

xaJJaK,

(2) 4yc 3p 3WTepHM)].eH aYbI3bı-611JJe, yyc 3p, 6e)f(eH wapbIHbIH. Ky)f(y-611JJe [60 TypacKaaJJ,11. b ı] ryprycryM . ( 3 ) KeK D.33pD.e xyH, aii xapaa.ı::ı.a HYbır 6oJJraH, XaJJaK, xapa11.aHYbibIH, a)].blpbIJJD.bI M .

(4) XaaHbIM, YJJY3YM xapaa11.aHYblbIH, xaJJaK! XaaHbIM, YJJY3YM x&paa11.aHYblbIH, XaJJaK, (c11JJep11.eH) aD.blpblJlll.bl M . ( 5 ) Kepme xaaH (6epreH) ypyHry 11.y)f{aaJJ Kbl3bIJl 11.eM)l.33, aJJ)l.bIH OK xaBbI 3rHH.ı:ı.e CaJJ)l. bIHraH, 6en.ı::ı.e 6arnarrbrnraH. XapbIM - YeD.eH Toc. (6) YpyHry .ı:ı.y)f{aaJJ;:ı.bır, aJJD.apJJbır, 6ai1, yraaH bir YarbipbıKYbı a.ı:ı.aM 6er 6a3a (60 epTeMYei111.eH) Yopyii 6ap.ı:ı.bı . (7) Kapa43Jl YOHyM, KaD.blrJiaH, 3Jl-4YPT Tepe311H (ecK33p) hıma (ypeBe) ! XaJJaK, 3JI-YypryM, xaaHbIM xapaa.ı::ı.a HYbibI H !

1 84

( 8 ) ':b -tı� ıny �ı y ;ı.;y pyı ı ;ıa ı ı ı c p ıı r 60. ı y n . ( .'!aii·3 b1 H ) 1 � � 3pHepre 1 K l1 �1 'IOK. l l 1-m ıı:ı ıır,1e o ı ı p Tyn •ıyyuı Kyı ı ra e c e J p 11 11 ('ryTKa uı ) cyp,-ıyl\ t .

(9)

3Jl -4)pT)'l\I yrcyıı ,.'l')') U l . . . KhUl bl l l bl fl . . .

( 1 O ) .LJ.epT .uasaıı ıı ı:.ı r 4 blJlrbl M , cec ,'la Ba H H b ı r� 6a p l\1)l-J.rar,'J.a.rı YOK •ıopaaıı MeH.

MaJl b l M

( 1 1 ) Myı-ı.rarnaıı MeH.13 .ıı.y preıı Ke.rııı.11, cıonyraHH.

en.uy M ,

cıınepre

( 12) Tepen.nepııMneıı, oryM xaBbııı.ua ıı , 4 y rypyK abrrapbıM,rı.aıı, xanaK, Kapacıan cıouyl\UaH anbıpbL'l.ll blM, xanaK.

1 85

4. ELEGES

C,"

YAZITI

( 1 ) Kuydaki kad ın ımdan, ne yazı k ki, öz oğlan ımdan . ne yazık ki, ayrı ldım. (2) Yüz er arkadaşım yardımı ile yüz er, e l l i ökiizün gücü ile [bu anıtı] diktim. (3 ) Gök-TeıJride güneş, ay, ne yazık ki, (sizlerden) ayrı ldım. (4) Han ım, elim, ne yazık k i ! Han ım, e l im, (sizlerden) ayrı ldım. (5) Köı1le Han ' ın (verdiği ) al UrLIIJU (unvanı), altın sadağı omuza aldım, belde bağlanmış. Yaşım - yetm iş dokuz. (6) UruıJU unvan l ı, babam beg de (bu dünyadan) gitt i . ( 7 ) Kara bodunum, başın sağ olsun, el-ülke töresini bozma! Ne yazık ki, el im, hanım ! (8) Elim uğruna asker olup (düşman) erlerine iyil iğim yok. Ç i b i lig'de 1 bir çarpışmada sekiz eri sürdüm. (9) Elim yenmesi için bir . . . ( 1 0) Dört ayakl ı yılkıın, sekiz ayakl ı 2 mal ım var, kaygım yok i d i . ( 1 1 ) Kaygı bana çabuk geldi . Ö ldüm. N e yazık k i , sizlere 1 86

( 1 2 ) Akr abalarııııdam. sadağı ıııdan. ııe yazı k k i , kara bod u n umdan ayrı l d ı m . Ne yaz ı k k i !

1 87

5 .

'\ /. 1

BARIK

1:,·

�1

Y A Z I T L A R I ( E-5)

( 1 ) (e)r (e)rd(e)ııı i tokuz t(a)bduz (e)rd(e)ıııig k(e)nç k( o)ıJ( 1 )ııı (2) öz yig(e)n (a)lp tur(a)n (a)ltı og(u)ş bod(u)nda (e)ıJ y(e)girııı i (a)ltı (e)l(i)ııı k(a)n(ı )ıııa (a)d( ı)r( ı )lt( ı )ııı (3 ) b(e)g (e)rk( i)me (e)s(i)z(i )ın-a (a)d(ı)r( ı )lt(ı )ın ( E-6)

(1 ) kün i tir(i)g üç y(a)ş(ı)ında k(a)tJsız bold(ı)m (2) kül i.ig tutuk iş( i)m kişi kıldı (3) buıJusuz (e)rde b(e)n erd(i)ın (4) kuydakı kunç(u)y(ı)ınga (a)d( ı)r( ı ) lt(ı)m (a)p(a)m-a (E-7) ( 1 ) b(a)yna s(a)tJun ogl ı külüg çur (2) buıJ usuz ulgat[t]( ı)m buıJ bu (e)rm(i)ş (3) tel)rid(e)ki künke y(e)rd(e)ki el(i)mke bökm(e)d(i)m (4) kuyda kunç(u)y(ı)mgaka özde ogl(ı)mka (a)d( ı)r( ı )lt( ı)m

1 88

5 . I> A P hl K

�

ı:

1> 11 )1( 11 K T E P H ( E

( 1 ) 3p 3peC-lHl,LH1M

aJJ.b l M

TblllTblM 3peC-Jll1Jll1M11M )')l(YH 1

(2) ooııyM J1 11reH An n-TypaH MeH. A.rın1.ıı oryuı- 40HL{aH OH yw . . . a.Jl)lbl . . . ( 3 ) oer 3preM.UeH, xapa_naH4blblH a.Ub1pb111.Ub1M ! ( E-6)

( 1 ) KyH11-T11p11r3 yw Ya)f{blMJla ana YOK 6on.uyM . ( 2 ) Kynyr-TyryK4 aKblM (MeH11) Kl1)1(11 KblJlJlbl. (3) MyH.raK YOK 3pnep apa3b1Hra YopnyM. (4) Op.ny.ıı.a Ka.UblHblMJlaH anb1pb1JJ.nb1M ! Yr6aM.naH . . . ( E-7)

6 ( 1 ) 6ai:1Ha-CaH.yH 5 orny Kynyr-Yyp MeH. (2) MyH.raK 40K ynraTTblM . MyH.raK 60-nyp. (3) ,[{3Jp.ı:ı.e xyttre, 4ep.ı:ı.e y11y3yM ra neKne.ıı.11M . (4) Op.ıı.y.ıı.a Ka.UblHblMJJ.aH, 60.nyM ornyM.naH a.UblpbIJIJlbJM .

1 89

[;

S. B A R 1 K

ı:

YAZ 1TLA R1 ( E-5)

( 1 ) Er adını bu lduın cesurluğuın için . . . 2 1 (2) Özüm Yigen A l p-Turan· ıın • A ltı Oguş halktan o n ü ç . . . altı . . . (3) Bey unvanı mdan, n e yazık ki! Ayrıldım!

( E-6) ' ( 1 ) Küni-Tirig üç yaşımda babasız kaldım. (2) Külüg-Tutuk� ağabeyim (beni ) kişi k ı l d ı . (3) Dertsiz erler arasmda idim. (4) Saraydaki kadm ımdan ayrı ld ı m ! Ablamdan .. .

( E-5) 5

( 1 ) Bayna-Sa11un oğlu K ü l üg-Çur'um. 6 (2) Dertsiz büyüdüm. Dert geldi işte. ( 3 ) Gök-Tel)ri 'deki güneşe, yerdeki el ime bökmed im. (4) Saraydaki kadınımdan, öz oğlumdan ayrıldım.

1 90

(, '

6 . Ö G Ü K - T U R A N ( E

t\1

Y A Z I T I

3 )

( 1 ) k uyda : kunç(u)y(ı)ın : özde : ogl( ı )nı : y(ı)ta : s( i)z( i)ın-a : y( ı)ta : bö kın(e)d( i)ın : (a)d(ı)r(ı )lt( ı )ın : k in(i)ın : k(a)d(a)ş( ı)ın : y(ı )ta : (a)d(ı)r( ı )lt(ı )ın : (2) (a)ltunl( i )g : keş( i )g : bel(i )ınte : b(a)nt(ı )ın : t(e)ıJrİ el(i )ın : ke : bökın(e)d(i )ın : (e)s( i )z(i )m-a : y(ı )ta : ( 3 ) üçin : ki.i l ( i )g : t ir( i)g : b(e)n : t (e)ıJrİ : el ( i)ın : te : y(e)ml( i)g : b(e)n :

(4) i.iç yetın(i)ş : y(a)ş(ı)ınka : (a)d( ı )r(ı)lt(ı)m : (e)gi.ik k(a)tun : y(e)r(i)mke : (a)d(ı)r(ı)lt(ı)m . . . (5) t(e)ıJr İ : el(i)mke : k(a)zg(a)d(ı)m : ogl(ı)m : n e uz : ogl(ı)m : (a)ltı biıJ : yont(ı)m . . . : (6) k(a)n(ı)m : tülb(e)ri : k(a)ra : bod(u)n : kül(i)g : k(a)d(a)ş( ı )m : (e)s(i )z( i)m : iç iç( i )ın (e)r : i.i k(ü)ş (e)r : ogl(a)n (e)r : küd(e)gi.i l(e)r(i)m : kız : k(e)l(i)nl(e)r( i )m b[ökın(e)d(i)m . . . ]

191

6.88K-TYPAH ( E

t...

�-

'ı

li H JK l1 11

3 )

( 1 ) Op;ıyna Ka)l1>I HHapb1M. 6o:ıyM oonJlapbtM, xruıaK. c1111epre noKne.ı:tHM, (c1111ep;:ıeH) a.ı:tbıpb1Jl;:ıb1 M. 3W eepyMD.eH, xanaK. a.ı:tbıpblJlLl.bl M . ( 2 ) AIILl.blH OK xaBblH 6e1111Mre 6arna.flbıM . .U33p YKT)T 3Jl4ypTyM ra neKne.ı:tHM . C1111epre. xanaK. (3) Y 4MH Ky11yr-T11p11r 1 (.uen Kmırn) MCH . .U33p yKTyr 4ep-4ypTyMrn 4eMHHr MeH. (4) An.ı:taH y w 4a)l(b1M.ı:ta (xap111>1 bıM.ı:ta) a.ı:tbıpblJl.Llbl M . 8ryK-KaTyH 2 4epHM.ı:teH a.[lb1pb1Jl.Llb1 M . ( 5 ) )J.:np yKTyr 3Jl-4YPTYM.UaH, KblCTapblM. 0011.uapblMD.aH, an.ı:tbı MYl-l 4blJlrblM.ilaH (a.UblpblJl.LlblM).

(6) XaaııbıM 6e11eKTep11Hre, Kapa4arı 40H, aT-cyparnbır 3W-eepyM, xapa.uaıı4blblH, 3Jl-4yprra 3WTepHM 3p11epre, xeH 3p11epre, 0011 3p KY.Ll3311ep11 M re, Kbıc KCJl HHHepHMre neKrıe.ı:tHM.

1 92

ı:

6 . Ö G Ü K - T U H. A N ( E

1�

Y A Z I T I

3 )

( 1 ) Saraydaki kad ın ımdan. öz oğlan )arımdan. ne yazık ki ! Sizlere bökmedi m ! Sizlerden ayrı ldım. Yakın larımdan, akrabalarımdan, ııe yazık ki. ayrı ldım! (2) Ahın sadağım bel ime bağlad ım. Gök-TeıJri gibi el ime bökmed im. Ne yazık k i ! 1 (3) Ü ç i n Külüg-Tirig' im. Gök-TeıJri gibi el imde yeml i idim. (4) Altmış üç yaşımda ayrı ldım. Ögük-Katun yerimden ayrıldım! (5) Gök-TeıJri gibi e l i mden. kızlarımdan, oğlan larımdan, altı bin yılkımdan . . . (6) Hanı m hediyelerine, kara bodunuma, şan l ı arkadaşlarıma, ne yazık k i , dostlarıma, çok sayıdaki erlerime, er damatlarıma, kız gelinlerime bökmed im ...

1 91

!\ /

7.KÖJ E ELİG-HOVU

1\1

YAZITI

( E - 4 5 )

( 1 ) ogl(a)n (a)t(ı )ın : çubuç : ın(a)I [(e)r]te : (a)t( ı)ın : kiiınii l : öge : (2) beş : yaş(ı)ınta : k(a)ıJsiz : k(a)l(ı)p : tokuz yegirın i : yaş( ı )mga : ögsiiz :

( 3 ) bolup k(a)tıgl(a)n( ı )p otuz yaş(ı )ın[g]a öge boltum kırık y ı l ( 4 ) el : tuttum : bodun b(a)şl(a)d(ı)m : taş y(a)gıg y(a)gı l(a)d(ı)m : el [t]d( i)m ( 5 ) bir yetm iş yaş(ı)mga kök t(e)ıJride kiinge az( ı )d(ı)m ( e )s( i)z( i )m-a (6) . el(i)m (e)s(i)z( i )m-a : yer( i)m subum (e)s( i )z( i )m-a : kuyda kuncuyum tu l k(a)ltı : (e)s(i )z( i )m-e : .

(7) kin(i)m k(a)d(a)ş( ı)m (e)s( i)z(i )m-a : ogl(a)n(ı)m k(ı)z( ı )m-a örüıJüm k(a)ram (e)siz yüz elig (e)rime (e)s( i )z(i )m-e (8) bııJ bodrak yont (e)s(i )z(i)ma : (9) el(i)m (e)siz (e)rinç yüz kiimül bodunum (e)siz (e)rinç az kiim(ii)liig üküş boltı ( 1 0) y(a)bızıg kümül(i)min b(e)d(ü)k kı lt(ı)m (e)siz( i )m-a bökm[(e)d( i)m . . . ] 1 94

·ı

K O JK 3 3 JI H r - X O B Y

(,'

E S

I> H JK H M E JI H

( E - 4 5 )

1 ( 1 ) ÜOJl a)J.blM 4y6yı.ı - b1 Harı • (3p 6oJJraH blM)JJ.a a)].blM � K YMYn-8re . (2) Eew ı.ıa)f(blMJJ.a ana ı.ıoK Karı bın, OH Toc ı.ıa)f(blMJJ.a He '-IOK ( 3 ) 6onı:ı.yM. Kaı:ı.bırJJaHbın, y)f(eH ı.ıa)f(blMJJ.a ere (JJ.y)f(aarıı:ı.blr) 6onı:ı.yM . .JJ:epTeH '-lblJl (4) 3Jl ryrryM. 4oHyM 6aWTa)J.blM . .JJ:a wTblKbl ı:ı.ai1Jb1HHap-6H11e waarıa)f(bın, n11111 eı:ı.11M .

( 5 ) 4eı:ı.eH 6 11 p ı.ıa)f(blMJJ.a KeK JJ.33pJJ.e xyH, ai1 Kep6eCTeJJ.HM, xarıaK! (6) ... 3n-ı.ıypryM, xMaK! 4epHM, cyyM, xarıaK! Op.uy.ua Ka.UblHhlM .uynryjjK Karıı:ı.hı, XarıaK! (7) Khıc, 3p .uepryn-Tepen11M, xanaK! Oon.uapbıM, xanaK! AK, Kapa ı.ıyJyHHyr MaJJhlM, xanaK! 4yc 6e)f(eH 3pHM, xanaK!

(8) My� 6hı.uaprai1 '-lhlJlrhıM, xanaK! 3 (9) 311-ı.ıypryM, xanaK! 4yc KyMy11 ı.ıoHyM, xMaK! A3apraH'-lhır KyMyn.uep Kesei1 6on.uy. ( 1 O) 4asbıc KyMy11.uep11MHH MeH 6e.uHK KhlJl.UhlM , xanaK! neKne.u11M. 1 95

C.ı

1\.

7.KÖJ E E LİG-HOVU

1\.

�·

YAZITI

( E - 4 5 )

( 1 ) Oğlan ad ım Çubuç-l nal 1 • (er olduğuın)da ad ını K iimiil-Öge. ! (2) Beş yaşımda babasız kaldım. on dokuz yaşımda annesız (3) kaldım k(a)tıgl(a)n( ı)p otuz yaşımda öge oltum. K ı rk yıl (4) el tuttum. H a l k yönettim. D ı ş düşman lar i le savaştım. yend im. (5) Yetmiş bir yaşımda Gök-TeIJride güneş, ay görmez oldum. Ne yazık ki ! (6) .. e l i m , ne yazık k i ! Yerim, suyum, ne yazık ki! Sarayda kuncuyum dul kaldı . Ne yazık ki! .

(7) Yakınlarım, akrabalarım, ne yazık ki ! Oğlanlarım. kızlarım, ak karam. Siz yüz e l l i erim, ne yazık ki ! (8) B i n say ı l ı başı boş otlayan yı lkım, ne yazık k i ! ( 9 ) El im. n e yazık k i ! Y ü z Kümül 3 halkım, ne yazık k i ! Az K ü m ü l halkı çok oldu. ( 1 O) Aşağı lanmış Kümül leri büyük yaptım. Ne yazık ki ! Sökmedi m . 1 96

NOTLAR ··Kül-Tegin"' ad l ı kitabı hazırlarken kullan ı lmış kitaplar ve makaleler l istesi : S.Ye. Malov, ''Eski Türkçe YaZ1t!ar", MoskovaLen ingrad, 1 95 1 ''Eski Türkçe Sözlük", Leningrad, 1 969 "Lengüistik Ansiklopedik Sözlük", Moskova, 1 990 "Devonıı Lugatit Turk", Taşkent, 1 967 A.N. Bernştam, " VI- Vlllyy. Orhun- Yenisey Türklerinin So.\yal-Ekonomik YaplSI", Moskova-Leningrad, 1 946 N. Ya. Biçurin ( İ akinf), "Eski Zamanlarda Orta Asya 'da Yaşamış Halklar Hakkrnda Bilgiler Külliyatı", C. 1 , Moskova-Leni ngrad, 1 950 S.V. K isi lev, "Güney Sibirya, Merkez Asya ve Uzak Doğunun Eski Tarihi", Moskova, 1 95 1 i .V . Stebleva, " Vl- VII/ yy. Türklerin Manzum Eserleri'', Moskova, 1 965 '' Türkoloji Külliyatı- ) 970" kitabındaki makaleler: Y . M . J i rmunski, " Türkçe Şiir Teorisinin Bazı Sorun/arma Dair" A . M . Şçerbak, " Yenisey Runik Yazılar. Bulunması ve Araştırrlmasınm Tarihine Dair" İ .V. Stebleva, " Tuyug Türünün Oluşması ile İlgili Olarak"

1 97

1 - Orhun Yazıtları:

1. K Ü L-TEG İ N YAZITI ( Küçük metin)

1 . Bilge-Kağan - Kül-Tegin ' i n öz ağabeyi (7 1 6-734 yy. kağanlık etmiş) 2. Şadapıt - Şadapıt begler - büyük unvanl ı beyler 3. Tarkan - unvan, çoğul olarak ' tarkat' olabi l i r 4. Tokuz-Oguz dokuz boydan birikmiş Oğuz halkı 5. Ö tüken Ötüken-Y ış - Doğu Hangay sıradağlarında Orhun ırmağın ı n baş ı ( Moğo l i stan) 6. El oymak, boyların yaşadığı ü l ke, toprak 7. ŞantuıJ - Çi n ' deki Şantun i l i 8 . Tokuz-Ersin - dokuz boydan b irleşmiş Ersin halkı 9. Yençü - Yençü-Ögüz - Eski Türkçede 'yençü ' - ' i n c i ' anlam ındaki Çince asıl l ı sözcük 1 O. Temir-Kapıg Demir-Kapı, G i ssar sıradağlarında B uzgal geçiti (Orta Asya, Ö zbekistan) 1 1 . Yer-Bayırku - Bayırku yeri, B ayırku halkını n ü lkesi 1 2. Tabgaç - Ç i n ü l kesi, Ç i n l i 1 3 . Çugay - Çugay-Yı ş - H angay sıradağlarında orn1anl ı bölge 1 4. Tün - Tün-Yazı - yer adı 1 5. On-Ok - on boydan birikm iş bir Türk halkı 1 6. Yollug-Tegin - B i lge-Kağan' ı n oğlu, ' tegi n ' kağan-zade, prens anlaml ı sözcük -

1 98

2 . K Ü L-TEG İ N YAZITI ( Büyük metin) 1 . Bumın-Kağan, İ stemi-Kağan ilk şan l ı , şöhretl i Türk kağanları 2 . Kadırkan - Kadırkan-Yış - Kadırkan ormanl ı k bölgesi, Büyük H ingan sıradağları ( Kuzey-Doğu Çin) 3. Temir-Kapıg - bak. K ül-Tegin Yazıtı (küçük), 1 O. not 4. Kök-Türk değişik Türk boylarından, halkları toplayarak Türk Kağanlığını kurmuş Türklerin adı 5 . Bökli - Bökl i-Çöl - Bök l i çölü, yer ad ı 6. Apar, Purum ( ' Rum, B izans'), Kırgız, Ü ç-Kurıkan, Otuz-Tatar, Kıtany, Tatabı - değişik boy, halk ad luı 7 . İ lteriş-Kağan veya Kutlug-Kağan; B i lge-Kağan ve K ül-Tegin ' i n babası İ 8. lbilge-Kadın B i lge-Kağan ve Kül-Tegin ' in anası 9. Töliş, Tarduş - boy adları (birincisi Tıva'daki 'tülüş' boyu i le ilgi) 1 0. Yabgu, Şad - Türk Kağanl ığında yüksek ordu ve idare rütbe, unvanları 1 1 . Baz-Kağan - Tokuz-Oğuzların Kağanı n ı n adı 1 2. Balbal - kahramanın ö ldürdüğü düşmanl arı s imgeleyen basit bir sütun biçiminde yapı lan taş yont� r . 1 3 . Yaşıl-Ogüz - Yeş i l ırmak, Çin' deki Huanhe ırmağının Eski Türkçe adı -

1 99

Sayan sıradağların ın eski ad ı Türgeş Batı Türklerinden bir boy On-Ok - bak. Kü l-Tegin Yazıtı ( küçük). 1 5 . not Az - bir Türk boyunun ad ı Bars Bars-Beg - Azların yöneticisi Kegü-Tarman - yer ad ı Oguz - Eski Türklerin temel boylarından birisi Kül-Tegin - ünlü Türk ordu komutanı, B i lge Kağan' ın öz kardeşi (685-73 1 yy. yaşam ıştır) 22. Umay - Eski Türklerde kutsa l l ığına inanı lan çocukları koruyan bir ruh, tanrıça 23 . Sogdak - altı boydan o luşan Sogda halkı 24. Og-Tutuk - Çin ordu komutanı 25 . Çaça-Segün - Ç i n l i general adı 26. Tadıkıg-Çur Türk ordu komutan ının adı ve rütbesi 27. lşbara-Yamtar ordu komutanının adı 28. Yegin-Silig - ordu komutan ının adı 29. Ulug-İ rkin - Bayırku halkın ın yöneticisinin adı 30. Türgi-Yargun - göl adı 3 1 . Suga Sul)a-Y ış - Batı Sayan sıradağlarında yer adı 32. Altun-Yış A ltay sıradağları 3 3 . Ertiş - Ertiş-Öğüz - İ rti ş ırmağı 34. Bolçu - yer adı 3 5 . Tutuk - rütbe, bir bölgenin ordu komutanı 36. Kara-Türgeş - kara Türgeş halkı 37. Tabar yer adı 3 8 . Alp-Şalçı - cesur, çevi k ' Şalçı' anlam l ı at adı 39. Kuşu-Tutuk - ordu komutanının adı ve rütbesi 40. Karluk bir Türk boy adı 1 4 . Kögmen

1 5. 1 6. 1 7. 1 8. 1 9. 20. 21.

200

4 1 . Taınag kutsal dağ adı 42. Kara-Kiil gö l adı ( Tıva · n ın batısında bulunan bir göl) 4 3 . Elteber - Az boyunun ordu koınııtan ı 44. İ zgil - halk adı 45. Tokuz-Oğuz - bak. Kü l-Tegin Yazıtı (küçük). 4. not 46. Togu - şeh ir ad ı 47. Azman - at adı 48. K uşlagak yer adı 49. Ediz Oğuzlardan bir boyun ad ı 50. Çuş ırmak veya dağ adı 5 1 . Toga-Tegin özel ad ve unvan 52. Ezgenti-Kadaz yer adı 5 3 . Magı - Magı-Kurgan - Magı ya da Amgı kalesi 54. Ögsüz - at ad ı 5 5 . lgıçı-sıgıçı vefat etmi ş bir kahraman ın cenazesinde ağlayan kişi ler 56. Udar-Segün Kıtany, Tatabı halkların ı n yöneticisinin a d ı v e unvanı 57. İsyi-Likeg Ç i n kağanı n temsilcisinin adı 5 8. Bölen Tibet l i memur 59. Sogda, Berçeker, Buhara Fars ası l l ı halk adları 60. Neg-Seg ün, Ogul-Tarkan Sogda ve Buhara' dan elçi lerin özel adl arı ve unvanları 6 1 . Makaraç-Tamgaçı Makaraç adl ı damgacı 62. Oguz-Bilge Oğuzların damgası nın koruyucusu 63. Tarduş Inançu-Çur Kırgız kağan ının temsilcisi 64. Çag-Segün Çin kağanının yeğeni n i n adı ve rütbesi 65. Koyun yılı burada: 73 1 y ı l -

20 1

66. Toygun-Elteber Az boyunun bir yöneticisi 3. TONY U KU K YAZITI -

1 897 yı l ında D . A . Klements, Tola ırmağının sağ kıyısında Nalayha ad l ı posta istasyonu yak ın larında Bayın-Sokto ad l ı yerde Tonyukuk yazıtlarını bulmuştur. 1 899 y ı l ında V. Rad loff bu yazıtlardaki metin leri okumuş, çevirmiş ve yayımlatmışt ı r. 1 . Tabgaç - bak. Kül-Tegin Yazıt ı (küçük), 1 1 . not 2. El - bak. K ül-Tegin Yazıt ı (küçük), 6. not 3 . Tonyukuk - Doğu Türk Kağanl ığı n ın ünlü danışmanı 4 . Bodun - boy, halk ad ı 5 . Türk Sir - Türk boylardan birisinin adı 6. Şad - bak. K ül-Tegin Yazıtı (küçük), 1 0. not 7. İ lteriş-Kağan bak. Kül-Tegin Yazıtı (küçük), 7. not 8. Boyla Baga-Tarkan Tonyukuk'un büyük unvanı 9. Kıtany - bir halk, Moğo lların ataları 1 0. Oguz - bak. K ül-Tegin Yazıtı (küçük), 20. not 1 1 . Çugay-Kuzı, Kara-Kum - yer adl arı 1 2 . Tokuz-Oguz bak. Kül-Tegin Yazıtı (küçük), 4. not 1 3 . Kum-Segü n özel ad ve rütbe 1 4. Togra-Sem - özel ad ve unvan 1 5 . Alp - cesur, çevik 1 6. Ayguçu - danışman 1 7. Bilge akı l l ı 1 8. Kurdan - halk adı 1 9. Kök-Ö g ı rmak adı 20. Ö tüken - bak. Kül-Tegin Yazıtı (küçük), 5. not -

202

2 1 . Togla Orhun ırmağın ın bir kolu. Moğolistan ·da Tola ırmağın ın eski adı 22. Şantug - bak. Kül-Tegin Yazıtı (küçük). 7 . not 23 . Balık - şeh ir an lam ında Eski Türkçe sözcük 24. Usın-Buntatu yer ad ı 2 5 . On-Ok - bak. Kü l-Tegin Yazıtı (küçük). 1 5 . not 26. Kırgız - Eski Yenisey Kırgızları 27. Altun-Yış - bak. Kül-Tegin Yazıtı (küçük), 32. not 28. Türgeş Batı Türklerden bir halk 29. Kögmen bak. Kül-Tegin Yazıtı (büyük), 1 4. not 30. Yerçi kı lavuz 3 1 . Az - bak. Kül-Tegin Yazıtı (büyük), 1 7. not 32. Anı Batı Sayan sıradağlarında ırmak adı 33. Ak-Termel Tıva'daki Kaa-Heın ırmağın ın ad ı (Yenisey ırmağının bir kolu) 34. inal-Kağan bir kağan adı 3 5 . Tarduş bir Türk halkı 36. Yarış-Yazı - yer adı, Yarış bozkırı 37. Bögü-Kağan bir Türk kağanı 3 8 . Apa-Tarkan büyük unvan 39. E rtiş bak. Kül-Tegin Yazıtı (büyük), 3 3 . not 40. Bolçu - bak. Kül-Tegin Yazıtı (büyük), 34. not 4 1 . Duymadı(lar) - duymad ı l ar, d i n lemed i ler 42. Gök-Tegri, Umay, ıduk Yer-Su - Eski Türklerin kutsal l ığına inandığı ruhsal varlıklar 43 . Yabgu bak. Kül-Tegin Yazıtı (büyük), 1 O. not 44. Yençü bak. Kül-Tegin Yazıtı (küçük), 9. not 4 5 . Tensi: Tensi ogl u - bir halk yöneticisi 46. Beglige k dağ adı (Tıva'daki ' Möl)gü lek' dağı) -

203

4 7. Teınir-Kapıg bak. Kül-Tegin Yazıtı (küçü k). 1 O. not 48. Tezik ( "tac i k " ). Toha r - Fars ası l l ı halk ad ı 49. Suk - Sogda halkın ııı yöneticisi 50. Sogda - ya da Sogdak, bak. K ül-Tegin Yazıtı (büyük), 23 . not 5 1 . Kapagan-Kağan - bir Türk kağan ı 52. Arkuy yer adı -

il - Yenisey Yazıtları: 4. ELEGES YAZITI Anıt, Fin b i l im adamı İ .R. Aspelin tarafı ndan 1 888 y ı lında Yenisey ' i n bir kolu olan Eleges ırmağı nın yakınında bulunmuştur. İ lk çevirisini Y. Radloff gerçek leştirmiştir. 1 9 1 5 y ı lında yazıt M inusinsk müzesine taşınmıştır. 1 . Çibilig - ' köknar ağaç l ı ' yer, 'çibi' - köknar ağacı (Tıvaca ' ş i v i ' ) 2 . Sekiz ayaklı kimi leri ' hızl ı koşan' at, kimi leri sekiz kanatl ı , duvar l ı 'ev, çadır' o larak açıklama anlamında -

204

5 . BARI K YAZITLARI An ıtlar D . A . K lements tarafından 1 89 1 y ı l ın da Yen isey ' in bir kolu olan Barık ırmağın ın yakının d a bulunmuştur. İ lk çev iriyi 1 895 y ı l ında Y. Rad loff yapm ışt ı r. 1 96 1 y ı l ında İ . A . Batınanov, yazıtları Tıva M i l li Müzes i ' ne taşımıştır. Y igen Alp-Turan özel ad Oguş - idari bölge Küni-Tirig - özel ad Külüg-Tutuk özel ad ve unvan Bayna-Sagun özel ad ve unvan, Çince köken l i ' saıJun' sözcüğünün anlamı büyük askeri rütbe (general) 6. Külüg-Çur - özel ad ve unvan 1. 2. 3. 4. 5.

6. Ö G Ü K-TURAN YAZITI

A n ıt 1 888 y ı lı nda İ .R. Aspelin tarafı ndan Turan şehrinin (Tıva) kurulduğu yerde bulunmuştur. 1 895 y ı l ı nda V. Radloff tarafından okunmuştur. 1 943 y ı l ında Tıva M i l li M üzes i ' ne getirilmiştir. 1 . Üçin Külüg-Tirig

özel ad 205

2 . Ögük-Katun Ö giik ırmağı (Rusça b i l i m çal ışma larında daha çok · Uyuk· olarak geçer. Tıvaca ' Öök ' ) -

7. KÖJEELİ G-HOVU YAZITI Anıt 1 9 1 6 y ı l ın d a A . Y . Adrianov tarafından bulunmuştur. 1 943 yıl ında Tıva M i l l i M iizes i ' n in o dönemki Müdürü D.V. Danzın-ool tarafından kopya edi lerek S. Malov'a gönderilmiştir. S. Malov 1 952 y ı l ın da metni yayımlatmıştır. A. İ . Batmanov 1 96 1 y ı l ın da anıt ı Tıva M i l li Müzes i ' ne getirm iştir. Köjee l ig - taş anı t l ı ; ' köjee' - taş anıt. ' Hovu' kır, bozkır. 1 . Çubuç-Inal

özel ad Ö 2. Kümül- ge özel ad ve unvan 3 . Kümül - halk adı -

206

T A H hl Jl E bl P Jl A P «KyJJ-TentH» nen HOMHY Typry3apna 6a3a ooH. 3re TaHbın6b1pb1H 6mKHHpne, C. E.MaııoBTYH. «lla.HR1111111ı.:u öpee11e1111opı.:cı.:uu m1cb.ı1e1111oc111u», M-JL 1 95 1 , nen HoMyH: <<,4pee11e111ıoın:cı.:uıi cıoaapb», Jl., 1 969; 6a3a <Jlwı,�eucmu'lecı.:uiı 'Jlll/UK'/011eôu'lecı.:uu c:waapb», M., 1 990; <<,4eemıy :ıy?omum mypı.:», Tawı<eHT, 1 967 nen cnosapbnapHbt; A . H . EepHWTaMHblH. «COıfl/GJlbHO-JKOHO.HU'leCKUU cmpou opxo110-e11uceilcKUX mıopoK Vl-Vlll <JeKO<J», M-JI., 1 946; H . 51 .E w-ıypHHHHH. ( VlaKHH cp) «Co6pa11ue c<Jeôeuuu o 11apoôax, o6uma<Jwux <J Cpeôueu A wu e ôpe<Juue 6pe.11e11a», T. 1 , M-Jl., 1 950; C.B.KHcenesryH. <<,4pe<J11RR ucmopuR IO:J1C11ou Cu6upu, l.fe11mparıb11uu Awu u /l,arıb11ew BocmoKa», M., 1 95 1 nen HOMHapblH 6a3a « TıopKo.rıozu•ıecKuil c6op11uK 1 970» nen 'lbtbtHnbına aı<aneM HK B . M.)l(HpMyHcKHHHHH. «0 ueKomopbıx npo6J1e.uax meopuu mıopKcKozo cmuxa»; A.M.1llep6aKTbtH. «EuuceuCKue pyuul/ecKue uaônucu. K ucmopuu omKpbınıuR u UJy'leuuR», H . 8.CTe6nesaHblH. «K 6onpocy o npoucxo:J1Côe11uu :J1Ca11pa myıoz» nen 'lyynnepHH 633a on-na aBTOPHYH. «llonuR mıopKoB VI VIII eeKo6», M., 1 965 nen HOMYH IDKbtrnan, on IDKbtnnapna ::ıpTeM Taıı a 3bt-6HJJe xaHbt MaranbınaTibtHraH 'lyynnepHH 6apb1Mnaaıı a n 6mıo::ıH.

ce3yH,

207

1 - Opxoıı 6111K111nep11: 1. KYJl-TEfHHfE TYPACKAATKAH l>H11E l>ltJKHK 1 . l>ırnre-Karnu ( « MepreH-xaaırn) - Ky11-TerHHHHH. KaJlbl Tep:nH aKbl3bl (7 1 6-734 4b111nap apa3blHJla Yarblpbı n 4opaaH): KaraH - xaaH, a 61111re - MepreH yraaHHbır Jl33H yTKarı bır 2. lllauanblT: uıauanblT 6enıep y11yr ny>Kaarınbır 6ernep 3. TapKan - 3pre-ny:>Kaarı anbı, xei1HyH. caHbtHJla rnpKaT 6oon 6011yp 4. T0Ky1-ory1 ( «Toc-ory3») - Toc ai1MaKTaH 611pHKKeH ory3 YOH 5. 0TyKeH : 0TyKeH-H bllll 8TyKeH blSIW, 4eeH XaHraH CblHbIHJla OpxoH xeM 6IDKbt 6. 3JI ai1MaK-4YPT 7. lll aHyYll - KbtJlaTTblH. WaHbJlYH MO)f{y1y 8. T0Ky1-1pcuu ( «Toc-3pCHH») - Toc ai1MaKTaH 6HpHKKeH 3pCHH 40HY Ü 9. euqy: Ü euqy-0ry1 («4 HH4H-XeM») - 3pTern TYPK JlblJl}la i1eH4Y 11 4HH4H 11 Jl33H Kbt}laT yKryr cec. Oprna A311sına Cbıpnapbsı xeMHHH. 6ypyH TYPK a}lbl 10. TeMup-Kanbff («.UeMHp-Xaarıra») - r11ccap Cbt HbIHJla Kawnarınap apa3btHJla J;y3rarı Kbl3aa3bl (Oprna Amsı, Y36eKHCTaH) 1 1 . Üep-l>aubıpKy - EaHbtpKy 4ep11, 6ai1btpKy ai1MaaHbl H. 4ep-4ypry -

208

12. Ta6rn'I - Kbl.'l3T. Khı;un •ıypTy 13. 4yraii : 4yraü-Hbl ıu - 4yraH wmı. XaHraH c ı,ı ıua apran bır 6aa..rı blK 1 4. Tyu : Tyu-Ha1b1 - TyH xoBy3y. 4ep a;J.bl 1 5. 011-01.: («OH-coryH») - oıı aiiManaıı 61-1 pH KKeH TYPK 40H 3.ll bl 16. Homıyı·-Teruu ( «4on.uyr-Ta)l{bı») - 61-1nre-Kara1111b1 11. orny. a TerHH - xaaH orny, Ta)l{bl .Ll33H yTKa..rı bır cec 2. KYJI-TErUHrE TYPACKAATKAH YJIYr l>IDKHK 1 . liyMblH-Karau, llcTeMn-Karau - 6awTaHrbı arrbır4apnbır TYPK er6e xaaHHap 2. Kaı:lblpKau: Kaı:lblpKau-Üblw - Ka.LlblpKaıı blJIW, Ynyr-X HHraH C blHbl 3. TeMup-Kanblr - Kep. Kyn-TernHHHll. 61-14e 6H)l{HH, 1 0-ry TaHblJı6bıp 4. KeK-TYPK - TYPK ai1MaK-40HHapHbI 6awrnn yHreıı. TeprnHJıeK4H rnpen 6enyK yry 5. lieKJin: lieKJiu-1.J.eJI ( «6eKJıH weny») - 'lep a.LlbI 6. Anap. nypyM ( «pHM» ) , Kbıprbll, y'l-KypbıKau ( «yw KypbıKaH»), OyYJ-TaTap (y)l{eH rnrnp), KblTaHb, TaTa6bl - ai1MaK-40HHap arrapbı 7. llJITepuuı-Karau - a1b1 Kyrnyr-Karaıı., l>Hnre-Karaıı. 6Hne Kyn-Ternıı. HHHHHll. a.Lla3bI 8. l1J161rnre-Ka)lblH - l>Hnre-Karaıı. 6Hne Kyn-Ternıı. HHHHHll. aBa3bI 209

Tomnu, Tapllyuı - ai1MaK-YOHHap anapbı (6awTaHrbl3blH Tbı BaJla Tynyw }len 3HM3K aJJ.bl6ıuıe Jl0333JJewrnpım 6onyp) 10. Ha6ry, uıall - TYPK KaraH3TI3pJla Jl33Jll1 wep11r 6onraw Y3rbıpra 3pre-Jly:ıı<aanJl3pbı 1 1 . l>a1-Karau - Toc-oryJTapHbI YarbıpraH K3r3HHbIH. 3}lbl 12. 1iaJ16aJ11lap - T1111nen ren11r Kar3HHbIH. K0)1{33311 H l1H. MypHyHr3 cerypTy YbICK33H ryprycKaH K0)1{33nep 13. HauıblJ1-0ry1 ( «Horaatt-xeM») - xeM 31lbI, Kbı.uarra Xy3HX3 xeMHl1H. 6ypyHry TypK 3.Ubt 14. KarMeu - CasıH CbIHH3pbIHbIH. 6ypyHry a.ubı 15. Typreuı - 6apbibIH TYPKTepH11H. 611p aHM3a 16. Ou-oK - Kep. Kyn-TernHHl1 H. 611Ye 611)1(1111, 1 5-Kl1 TaHbIJl6bıp 1 7. Al - TYPK ai1M3K-YOH 3.UbI 1 8. l>apc: l>apc-6er - 33TapHbIH. YarbipbIKYbI3bIHbIH. 3.UbI 1 9. Keıw-TapMau - Yep a.ubı 20. Ory1 - 6ypyHry TYPKTepH11H. Kon ai1MaKrnpbIHbIH. 611p33311 2 1 . KyJ1-TerHH - an.uapnbır TYPK wep11r 6awTbIH.Ybl3bI, 611nre-KaraHHblH. Ka.Ubl rnp33H .UYH.Ma3bI ( 685-73 1 YblJl.Uap apa3bIH.Ua yypn3n YopaaH) 22. YMaii - 6ypyttry TYPKTep.ı:ı.e xep33)1{eH Yasıalfbt 6ypraH a.ubı 23. Cor)laK: aJ11lbl qy6 cort:taK - aJJ.Ubt 6enyK Cor.ua ai1MaKTapbt 24. Ül(-T}'T}'K - Kbt,UaT wep11r 6awTbIH.bl 25. 1.faqa-cel(yH - l{ay3 l.faHLJbIH, KbI.D.aT YaHlfblH a.D.bl 9.

210

26.

Ta:lı.ıt-:ı.ı u-·ı�·p - TYPKTe p ı ı ı 1 H

ı ı ı ep11 r 6aı1 1Tı,ı ı ıı,ı ı ı ı,ııı

a;lbl 6on ra uı ;.ıyJKaaJi ı,ı

hlıu6apa-MaMTap - ı ı ı e p 11 r 6 a ı ı ınıı ıı,ı ıı ı,ı ı-ı. a;ıı,ı HerıtH-Cıtmu- - wep11 r 6aurrı,nıı,ı KH)f(HH H H a;ı ı,ı 29. y Ji yr- H p ırn H - 6attblpKy aii MaaHblH 6aWTbl flbll lbll-l 3.'lbl 30. Typrn-MapryH - xe11 a,rıı,ı 3 1 . Cyua: Cylla-Mbını - oap ı,ı ı,ııı Cası ıı ı,ı ıııı.ı,ı ıı,rıa Yep 3)lbl 32. AJITYH-Mbııu - A11,rıı,ııı ı,ısı w , A11,rıa i1 cı,ıııııapı,ı 33. :�pTu nı : 3pTuıu-0ryJ - HpTbıw xeM 34. lioJI•ıy - Yep aıı.ı,ı 35. TyTyK - 3pre-,rıy)f(a3Jl, Tyc Yepıımı wepı.-ır 43rb1pb1K4bl3bl 36. Kapa-Typreıu - aııaa Typrew 40H 37. Ta6ap - Yep a,rıı,ı 38. AJin-IUaJI'lbl - 3pec, Maaıı.ı,ıp W311 4 bl JJ.3"JH abT a,rıı,ı 39. Kyıuy-ryTyK - wepı-ır 6awTblH.b1HblH. a,rıı,ı 6011raw ,rıy)f(a3Jl ı,ı 40. KapJiyK - TYPK ai1MaK-40H a,rıı,ı 4 1 . TaMar - blJJ.blKTbır nar a,rıı,ı 42. Kapa-KaJI ( «K3p3-Xem>) - xe11 aıı.ı,ı 43. 3JITe6ep - 33 3HMaK-40HHYH. wepı-ır 63WTblH.4bl3bl 44. HnuJI - ai1MaK-40H aıı.ı,ı 45. ToKyJ-ory1 - Kep. Ky11-Tenrnmıı-ı. füıye 6m1<1111, 4-Ky T3HblJ16bıp 46. Tory - xoopaii 3.UbI 47. A1M3H - 3bT 3.IJ.bl 48. KyınJJaraK - Yep 3.IJ.bl 27. 28.

21 1

3ı::un ory3TapHbIH. füıp ai1MaaHblil anbı l:lynı xeM 33bI nar anbı Toıı.a-Teruu xyy aT 31reuTu-Kana1 4ep a)l.bI MarLı : MarLı-Kyprau Marbı a3bI AMrbı WHB331H 8rcy1 abT anbı (on cecTy B.ToMceH «K3Jl 4aa» nen 04ynnypraH) 55. blbl'lbl-Cblbl'lbl - M0433H M33)],blpHblH. 3)f{blb1H 3)f{bın bı rnaap-CbI KTaap KH)f{Hnep 56. Y.llap-ceıı.yu KbITaHb, rnrn6bı ai1MaK-40HHapHbIH. 6awTbIH.bIHbIH. aı:ı.bı 6onraw 3pre-ny)f{a3JlbI 57. Uciiu JluKeH. - KbınaT xaaHHbIH. T0Jl33JleK4HJHHHH. 3)],bl 58. JieJleH - TeBYT ı:ı.y)f{yMeT 59. Cor.lla , liep'leKep, liyxapa nepc11 ai1MaK-40H arrapbı 60. Heıı.-cen.yu, OryJ1-TapKaH corı:ı.a 6a1a 6yxapa 3Jl4HHHepHHHH. arrapbı 6onraw 3pre-ny)f{a3Jlnapbı 6 1 . MaKapa'l-TaMra'lbl MaKapa4 arrbır TaH.Ma K3)],3f3Jl3K4bl3bl 62. Ory1-linJ1re ory1rnpHbIH. TaH.Ma Ka,lla r3JlaK4bI3bI 63. Tap.llynı bluauqy-<typ - Kbıprb13 KaraHHbIH. T0Jl33JleK4H3H 64. ııau.-ceıı.yu KbI,llaT xaaHHbIH. 433HH 65. Xoii 'l blJlbl - M bIH,lla : 73 1 4bIJl 66. Toiiryn-JJ1Te6ep - 33 ai1MaK-40HHYH. 3preTeH 6aUJTbIH.bl 49.

50. 51. 52. 53. 54.

212

3. TOHhlOKYKKA TYP ACKAATKAH I>HJKHMEJI

1 897 Lfb111.ıı.a Ll,.A .KneMeHL.ı. Hanaiha .ıı.e n noı.ıTa CTaHU11W3bl 61111e Tona xeMHHH. OH. TarıaKbı 3p1111H11H. apa3brn.ıı.a 6a11H-LJ.orro .ıı.e n 6op6aK apbır ı.ıaHblHtı.aH ToHbtOKYKKa rypacKaa.ıı. bın ryprycKaH Kmıo3Hl1 Tbın a:>KbıTKaH. 1 899 Lfb111.ıı.a B . B . Pa.ıı.1 10B on Km103.ıı.e 6mırnKTl1 HoMı.ıaaw, oı.ıy11ra1b1H HOMra napnaTKaH. 1. Ta6ra11 Kep. Kyn-TernHHl1H. 611ı.ıe 6m1<1111, 1 1 -rn Tai1b1116b1p 2. 3JJ Kep. Kyn-TernHHl1H. 611ı.ıe 6mK11 11, 6-rhı rni1b1116b1p 3. Touı.ıoKyK 4eeH TYPK KaraHHapHblH. cyparnbır ı.ıeBy11eKı.ı11111 4. lio.ıı.y u ı.ıott 5. TypK cup TYPK ai1MaK-lfOHHapttblH. 611p33311Hl1H. a.ıı.hı 6. lll a.ıı. Kep. Kyn-TernHHl1H. ynyr 6m1<1111, 1 0-ry rni1b1116bıp 7. UJnepnw-Karau Kep. Ky11-TernHHl1H. ynyr 6mK1111, 7-rn Tai1b1116b1p 8. lioüna 6ara-TapKaH TottbtOKYKTYH. 6e.ıı.11 K 3pre .ıı.y:>Kaarıhı 9. K1>1Tauı. ai1MaK-lfOH, Moon.ıı.a pttblH. er6e11ep11 1 0. OryJ Kep. Kyn-TernHHHH. ynyr 6mırn11, 20-rn Tai1hın6hlp 1 1 . qyraü-Ky11>1, Kapa-KyM ııepnep arrapbı 12. T0Ky1-ory1 Kep. Kyn-TernHHHH. 6 11ııe 6mKHH, 4-Ky -

213

T3HbJJl6bıp 13. Kynbl-ceıwn - 3preTeH KınKH a.ıı. bı 6on raw 3preJ.ly)l(aarı bl 1 4. Toupa-CeM 3preTeH KH)l(H a.ıı. bı 1 5. Ann - Maa.ıı. b ıp, 3pec 1 6. Aih"}''IY - <ıaeyneKı..ı H 17. I>unre - MepreH yraaHHbır 1 8. Kyp.ı.an - ai1MaK a.ı:ı.bı 1 9. KaK-0n - xeM a.ıı. bı 20. 0TyKen (8.ı:ı.yreH) - Kep. Kyn-TernH 611ı..ıe 611)1(1111, 5KH TaHblJl6bıp 2 1 . Torna - OpxoH xeMHHH. a.ıı.b ıpbı, aM rbı Moon.ıı.a Tona xeMH 22. llla HTYH - Kep. Kyn-TernH 611ı..ı e 6H)l(HH, 7-rn Tai1:b1JJ6b1p 23. l>aJJblK - Ko.ıı.a-xoopai1 24. yCblH-l>yHT31)' - ı..ıep-ı..ıypT a)l,bl 25. On-oK - Kep. Kyn-TernH 611ı..ı e 6m1<1111, 1 5-KH TaHb1J16b1p 26. KLıpf'bn - 6ypyttry ett11cei1 Kbıprbıcrnpbt 27. AJJl)'H-HLıw - Kep. Kyn-TernHHl1H. ynyr 611)1(1111, 32rn TaHb1J16btp 28. Typrew - 6apblbIH TYPK ai1Ma1<-ı..ıo H 29. KarMen - CaRH CblHHapbIHbIH. 6ypytt Mbt 30. Hep'IH - ynaal..fb1 -11cTeKı..ı 11 3 1 . A1 - Kep. Kyn-TernnHl1H. ynyr 611)1(1111, 1 7-rn TaHb1J16b1p 32. AnLı - I>apbtbIH CaRH.ıı.a xeM a.ı:ı.bı 33. AK-TepMeJJ - Kaa-XeMHHH. 6ypyttry Mbt -

214

34. bluaJJ-Karau - KaraHHbl H. anbı 35. Tapnynı - TYPK ai1MaK-40H 36. Hapbını-l.faJbl (« H apbıw xosy1y») - W bJ Haa anbı 37. liory-Karau - TypK KaraH 38. Ana-TapKau - 6enHK 3pre 39. 3pTHnı - Kep. Kyn-TernHHHH. ynyr 6mırn11, 33-Ky rni1bın6bıp 40. lioJJ'IY - Kep. Kyn-TernHHHH. ynyr 6mırn11, 34-Ky Tai1bın6btp 4 1 . )fy iiManbı (nap ) (3pTern TYPK !lbtnna: ryi1Manbı) Y)l(:YPYH 611n 6e.ı:ı.11(nep) 42. ,ıı:e u,rep, YMaii, bl!lblK l.fep-Cyr - 6ypy Hry TYPKTepHHH. 6yprattttapbt, 33nep11 43. Ha6ry - Kep. Kyn-TernHHHH. ynyr 6H)l(:HH, 1 0-ry TaHbtn6btp 44. Heuqy - Kep. Kyn-Tenrn 6114e 611)1('.HH, 9-Ky TaHbtn6btp 45. Teucu: Teacu orJJbl - ai1MaK 6awTbtH.b1HbtH. a.ı:ı.bt 46. lieu,JJureK («MeH.ryneK») - .ı:ı.ar a.ı:ı.bt 47. TeM H p-Kanbır - Kep. Kyn-TernHHHH. 6114e 6H)l(:HH, 1 0-ry TaHbtn6btp 48. Te1HK («Ta.LJ.)l(:HK»), Toxap - nepCH yKryr ai1MaK-40H arrapbt 49. CyK - Corna ai1MaK-40HHYH. 6awTbtH.bt 50. Corna - a3bt Cor.ı:ı.aK, nepcH yKryr ai1MaK-4YPT a,nbı 51. Kanarau-Karau - TYPK KaraH 52. ApKyii - 4ep anbı

215

i l - Eu11ceü 6mırn ıaepn : 4.

3JIErEC K0JK33311H)l.E I>HJKHK

Ke)f(:nHH 1 888 4bIJlbI HJJ.a cjrnu 3pTeM;:ı,eH H . P.Acne1111H 311erec xeMHHH. 4ooryH;:ı,aH ThınKaH . 1 895 4bIJlbIHJJ.a 6awrniirhı 04y11 raHbl 8 . 8 . Pa;:ı,11os Kb111raH. 1 9 1 5 4blJlbIHJJ.a M 11Hyc11HcK My3eHHH4e annapraH. 1 . 1.Jn6HJIHI" («WHBHJlHr») - 4ep aJJ,bl 2 . Cec �aeaHHbff 4yrypyK -

5. I>APhIK K0JK33JIEPl111)1,E I>UJKUKTEP

K0)f(3311epHH oH)f(HKTHr 1 89 1 4bIJlbIHJJ.a ,r:ı:.A.KrıeMeHu EapbıK xeMHHH. (Y11yr-XeMHHH. a,llb ipbı) 400ryHJJ.aH Tbln anraH. 1 895 4 blJ1bIH,lla 8 . 8 . Pa,llJ lOB 04y11JJ.ypraH. H.A.oaTMattos 1 96 1 4 btJlbIHJJ.a ThrnaHbtH. 4YPT-WHH4HJleJl My3eHHH4e 3KKe11reH . 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Üureu AJin-Typau - xyy aT Oryw - ,lle BHCK33p 4arbtpb111ra xysaan;:ı,aJbt Kyuu-Tupur - xyy aT KyJiyr-TyryK xyy aT 6011raw ;:ı,y)l{aan I>aiiua-Ca ..yu - EaiiHa 4aH"lbtH KyJiyr-1.Jyp - xyy aT 6011raw JJ.y)l(aan

216

6. eeK-TYPAH K0JK3'.H H H.II. E I>HJKHK

1 888 1.JblJTbı H.ı:ı,a H.P.AcnenHH aM rbı TypaH xoopaHHbll-1. rypap ı.ıepHHHH. 1.JOOK KaBbl3blH.UaH Tbln anra11 . 1 895 1.JblJTbIH.Ua 8 . 8 . Pa.unos oYyn.uypraH. 1 943 Tbı BaHbl l-1. ı.ıypT-W HH'lHnen My3eHHHı.ıe 3KKenreH. 1 . Y•rnu KyJJyr-Tupur - xyy aT 2. 0ryK-KayYH - 8eK XeM

7. K0JK33JIUr-XOBY)l,AH I>UJKUMEJI

1 9 1 6 1.JblJTblH.Ua A.8.Aıı.pHaHOB Tbın ıutraH. 1 943 1.JblnblH.Ua TbıBaHbll-1. ı.ıypT-WHHlJHJTen My3eHHHHH. blHlJaap.uarbl .UHpeKTüpy ,ll, . 8 .,ll,a H3blH-OOJl K0)103HHH. ce1yrnenHHHH. xoonrıuıapbl H Kbınraw, C.Mıuıosı.ıe ı.ıopryJyn KaH. 1 95 2 1.JblnbIH.Ua C . Manos napnaTKaH. 1 96 1 1.JblJTbIH.Ua H.A.oaTMaHoB TbtBaHbll-1. ı.ıypT-WHHı.ıHnen My3eHHH4e 3KKenreH. 1 . qy6y'l-hluaJJ xyy aT 2. KyMyJJ-0re xyy aT 6onraw .uy)f(aıut 3 . KyMyJJ ı.ıoH a.ı:ı,bt -

217

RESÄ°MLER lJ Y P Y K T A P

219

ı zz

(6 ( " S ' [ Ç6 [ '1-W ' . ,UB[ l IZUA. )\l !U ! )\S3 , , 'ı\O[BJı\l 'S) l ! S :Dı l !q u;:ıpu!Ul;:JW )ff!Jf))I .. uıuı11ZB A. U!ll;:ı.L-[!'!)I , ,

..... � , : lrJY H : >ırc : l>�*l-l : },Jrt' : h � : J hl-'N* C>'' : UOA U�JJ.. rJ J.. : � N,Y : r<�*C : MJ : l rJYJ J : ,',J IJ : l>H*I-' : ı.1ı1ı rtıAl.f 1! : r� < C : b.1 1! * : J I J J.f J : t < � O : r < t- >ırfl : rt' : bJ*J.. ** : r<bJJ.. >< J' : <rh� : � rAY : r<�*C : �JJ.. AJ' : rJJ.ftlrt' : l>J*t*J' '. l>JJ : J><Jat : J.. * I : JA.ı <�>ıl-' : l>JJ.. : rJJ.ftl l>JJ..J t-J' : 'HJ : l rJ A><* : r <U : bJJ.. l::J' : l.fJJ : O < h t �** : H J' : J.f1! J.. H Al-'J' : J.f 3J : l rJ A><� : l>J hAh< : bJ.. r O ht< : Ah< : M rJ rH .J,lrt' l:: J' : J.f JJ : l rJ AX* : J.f rJ �rJJ.f l:: J' : l::J Yj : J.fj1!><* : t<hJ l rJA><* : .ı r<Ol-'J' : l::J Y� : l.fJ*><* : �JJ.,J J.. rJ : � t<rfl : : <rh�h : JAJ.fJ' : r < t-O t : JAJ.J,rJ : *m<t- : OrfJJ l-'J'J.f jJ : t < � : JJ.fX1! : <r*� J : �AOt : J.f rJJ.,tl : 1-'AC : rJ J.f tl rt' : bH J' : r<�*C l.f l\l rt' : <h� <IJt-h< : nJ' : JY .J,l::J : r<fü : t<� : * rt' : < h .ı< IJt-h< : t <hJAh< : l::rJ rt' : r� l t>Jt-J' : b J h A h < : MU : J.fJ t-r J' : JAJ.J, rJ : l:: rJ rt' : �<A�l-'.t : �J.J,J.J,rJ : l:: rJ � t <rfl <Artı : �j A J..Jr<�*CJ : r<}ır*rt' : X�l\IJ.f J : IJX : "' � .J, : bJhOJ' : �hl-' � : r<O h t : �jAJ.. : < �rfl : <ArC* : �J.J.,l:: J : <A*Jf. : r<�*'* : �J.J.,b.t : *�*� J ı � JA ><l::J' : <rh t 1! : }ır*C : l.f rJ l::l.f J : tJxJA : <ro< : Jrt'bjl\lrt'* J.f t-.J.,JJ.f j : J.ft-J,JXJ' : r<r** : J.f rJJ.,tl : �JAJJ' : 1-'AC : r<tJ

. kesit Tonyukuk anıtınd·an bır ( S . M alov . "Es k.ı r·urk Yazıtları" M - L , 1951-s. 56) 222

Tıva'da M . S . 1. yy. sonunda yaşamış bir Eski Türk ' ün görünümü. Kökel mezarl ığında bulunan bir kafatasından

M .M . Gerasimov tarafı ndan yapılan yüz rekonstrüksiyonu. (S. Vaynsteyn, Merkez Asya Göçebelerinin Dünyası, Moskova, Nauka, 1 99 1 , s. 1 1 )

223

Tıva'daki ağır donanı mlı (zırh l ı ) b i r göçebe asker rekonstüksiyon

(Yu. S . Hudyakov "Sibirya ve

Merkezi Asya'da Gelişmiş Orta Çağ Dönemindeki Göçebelerin

S i l ah Donanımı" -Novosibirsk, 1 997, s . 5 5 )

Merkezi Asya'daki bir uygar

askeri .

Rekonst üksiyon.

( Y . S , Hudyakov "Sibirya ve

Merkezi Asya'da Gelişmiş

Orta

Çağ

Dönem indeki

Göçebelerin S i lah Donanımı "Novosibirsk, 1 997, s . 90)

224

V I l l - I X. yy. Eski Türk Askeri (Altay ve bitişik bölgelerdeki askeri arkeolojisi i le ilgili malzemeler) Barnau l, Altay Üni versitesi Yayınevi. 2002. s . 1 09, Resim, D.Pozdnyakov 225

Kül-Tegin ' in Heykelbaşı (Yii yy.) (Moğolistan heykelci liği Ulan-Bator, Devlet yayınevi, 1 989, no. 43 ) 226

227

Moğolistan' ın Arhangay bölgesinde bulunan VII-VIII. yy. Kül-Tegin Yazıtı Fotoğraf, K. M. Simçit 228

VI-VIll. yy. Tonyukuk yazıtı (Moğolistan heykelciliği, Ulan-Batar, Devlet yayınevi, 1 989 No. 45)

229

Bank nehri havzasından "Bank 1 (E-5)" adlı bir anıt. Yenisey yazıtları (E-3, E-5, E-6, E-7, E-45) Tıva Cumhuriyeti Aldem-Maader Yörebilimi Müzesinde bulunmaktadır (Kızıl). Fotoğraf, T. Nemkova

230

Barık II (E-6) Fotoğraf, T. Nemkova

Barık lII (E-7 ) Fotoğraf, T. Nemkova

23 1

Ö yük (?) Ögük-Turan Yazıtı (E-3) Fotoğraf, T.P. Nemkova

232

Köjeelig-Hovu yazıtı (E-45) Fotoğraf, T.P. Nemkova

233

N w .ı:.

Eski Türkçe metinleri Latin harfli yazıya aktaran K.-M. Simçit, Bilge-Kağan anıtının yanında

N '""' Ul

Bu kitabı hazırlayan Doç. Dr. Zoya Samdan ve Eski Türkçeden Tıva Türkçesine aktaran Doç. Dr. Dorug-ool Monguş. Fotoğraf, T.P. Nemkova

Tanınmış Tıva Türkologlarından D.A. Monguş. Fotoğraf, T.P. Nemkova kitaptaki resi111/erııı alı_rn::: ıları11111

Tiirkzve

Tiirkçesine çev ir isi,

Timıır B. Davleıov ıarajindan gerç·ekleştirilmişlir.

Ho. 1 1öa 'l)'pyı.:111ap11b111 C03) Z'te;ıiJepıııı1111 111ypK ÔbU'le O'l_l".·ı,'mhtll Tıı_.ııyp 5. J]aa:ıemoa 6011111u111<>b1p,'aıı.

236