Talat Tekin - Orhon Türkçesi Grameri by Türkçü Betik

"i6/*ofrt #6{j

ryw

Orhon Ttirkgesi Grameri

TURK DILLERi ARA$TTRMALART

nizisi:

Yayrmlayan:

Mehmetdlmez

Orhon Ttirkgesi Grameri Talat Tekin

Istanbul 2003

Talat Tekin

Orhon Tiirkgesi Grameri

Istanbul 2003

Orhon Ttirkgesi Grameri Talat Tekin Tiirk Dilleri Aragtrmalan Dizisi: 9 Yayrmlayan: Mehmet 6hnez

E-mail: molmez@yildiz.edu.tr

Talat Tekin - Mehmet Olmez

istanbul 2003 2. Baskr (1. Baskr 2000)

ISBN 975-7981-r9-2 isteme adresi: Sanat Kitabevi

Karanfil Sok. 5/2 06650 Krzrlay-Ankara Tel.&faks: (90.312) 418 6203 sanat@ sanatkitabevi.com.tr http://www. sanatkitabevi.com.tr TDAD ile.ltSim adresi: Mehmet Olmez Yrldrz Teknik Univenitesi Fen-Ed Fak. T.D.E. Bciltimii Davutpaga Yerlegim Birimi 3 4210 Esenler-ISTANBUL

Tel: (+90.212)

M9 1624

tda_dizisi@yahoo.com

Baskr: Kitap Matbaasr

Tel: (90.212) 567 48 84

................... 105 Durum ...................106 ilgi Durumu .................. 107 Belirli Nesne Durumu...... Verme-Bulunma Durumu......."........' ............'......'. 110 ................'.. 113 Bulunma-Qrkma Durumu .....115 YtinelmeDurumu...... ......'.. 116 Egitlik Durumu...... .................'.. 116 Arag Durumu................. Birliktelik Durumu...... '...................... 118 .......... 1lg Tamirler ..... ...... 119 Kigi 2amir1eri................. -..-.121 igaret 2amir1eri............... .....--123 Pekigtirme-Ddniigltiltik Zamirleri..... ......125 soru 2amir1eri............... ...----- 127 Belirsizlik Z,amirle1,..... 128 ......... Sayrlar......... ..... 128 Asrl sayrlar.. ..... 128 Onluklararasr Sayrlar...... -.....-....129 Niteleme Yaprlan....... .......".............. l3l Kesir Sayrlan ..... 131 YaklaErkhkSaylan.......... ...... l3l Srra Saytlan ..........-'..-.-132 Topluluk Sayrlan ...'........ 133 Katlama Sayrlan....... .'...... 133 Belirsizlik Sayrlan........ ..........135 7arflar........ ......135 YerZarflan ...'......... 141 7ama1.7,2rflan...,,... .'.'.' 143 Tar22arf1afl................... ..........-'.-I44 Miktar Zarflan...... .......'... 148 Kargrlagtrrma Tarflan ....' 148 Zarflan Sayr ....I49 Soru Zarflan .........149 Sontakrlar.... ........149 Yalrn Durumu Ytineten Sontakrlar.... ......154 Verme-Bulunma Durumunu Ycineten Sontakrlar.... ......L54 Ydneten Sontakrlar.... Durumunu Bulunma-Qrkma Yahn

dUetteri Ad Obekleri

Niteleme

dUetteri Obek1eri............... Sayr Obek1eri................. Srfat Obekleri ................. Zarf 6bek1eri................. Sontakr OUetteri...... Eylem Ttimlegleri.. Egitleme Ttimlegleri.. Belirli Nesne Tiimlegleri Zarf Tiimlegleri.............. Ciimle Yapsr Ytiklem....... Eylem Asrlh Yiik1em................. Ad Asrlh Yiiklem....... Ytiklem Adlan barveyok O2ne........... Ozne-Ytiklem Uyugmasr Kigi Bakrmrndan Uyugma Sayrca Uyugma...... Ctimlede Stizctik Diizeni........ Devrik Ci.imleler..... Olumsuzluk Ctimlelerin BirleEimi..... Sralama..... Ballagsrz Birlegik Ctmleler..... Baplagh Birlegik Ctimleler..... Yan Ciimleli BirleEik Ciimleler..... Aktarma Sciz ve tip, teyin / tiyin.......... Yan Ctimle Ba$acr olarak iigiin............ AraCi.imle.. Ara Unlem.. Betimleme ve Belirtme

iyelik

oRNgrr-eRi..................

METiN Kiil Tigin Yazfir (732)........... Bilge Kagan

Yazfi(735)

...............197 .................... 198 .... 198 ................ 200

.....................202 ....................202 ......203 ............203 ...................203

...........203 .....204

.....204 ........206 .....206 ......206 .....................207 ...................208 .....208 .....................210 ..............210

....210 ......................210

.............211 .........211 ...........212

......212 ..........212

.......,.....213 ...........214 ....................214

..................2I5 .....216 .....216 ...................217

....219 ..........221

Krsaltmalar Yazrtlarla ilgili Krsaltmalar B = Batr yiizii BK = Bilge Kaganyantr

D = DoEu ytizii G = Giiney yiizii GB = Giiney-batr yiizii GD = Giiney-do[u yiizii Hem.-Qrr = Hemgik-Qrrgakr yazrtr

IB = Irk Bitig K = Kuzey ytizti KQ = Ktili Qor (ihe-Htigcitii) yazrtr K.-Hovu = Kejeelig-Hovu yaztr KT = Ki.il Tigin yazrtr MQ = Moyun Qor ($ine Usu) yazrtr O = Ongin yazrtr Ozn. = Oznagennoye

T = Tunyukukyazfit T ar. = Taryat (Terhin) yaatr

Genel Ksaltmalar ag.

bk. = a$aErya bakrmz

bk. =bakrruz Fund. = Philologiae Turcicae

Fundamenta | (Wiesbaden 1959) yuk. bk. = yukanya bakmz

oNsoz Elinizdeki gramer, yaztmrna 1963 gtiziinde Bloomington'da baEladrlrm ve 1965 Mayrsrnda Los Angeles'taki California Universitesi'ne sundufum A Grammar of OrkhonTurkic adh doktora tezimin Tiirkgesidir. Yazrmrndan tig yrl sonra, 1968'de, indiana Universitesi'nce yayrmlanmrg olan bu gramer baglrca Mololistan'daki 2.

Dolu Ttirk Ka[anh[r (682-74)

d<ineminden

kalma beq bi.iytik yazta dayamyordu. Bu beg yazrt qunlardr: Ktl Tigin (732), Bilge Kalan (735), Tunyukuk (720-725 ?), Ongin (732-735 ?) ve Kiili Qor (719-723 ?) yazfilan. Bagka bir deyigle, Uygur kapanlt$ dcineminden (744-

840) kalma Moyun Qor ya da $ine-Usu yaafi (760) ile runik harfli biittin ribtir yazrtlar, Krgrzlardan kaldr[r santlan Suci yazrtr (840 ?) ile Yenisey yantlan ve runik harfli Turfan, Miran ve Tun-huangyazmalan bu gramerin dayandr[r dil malzemesi arasrnda de[ildi. Orhon Tiirkgesi gramerinin yaztmtndan bu yana 35 yrl gibi uzunca bir zaman gegti. Bu siire iginde Mo[olistan'da runik harfli yeni yazfilar (Taryat ya da Terhin yazfir, Tes yaatr vb.) bulundu[u gibi runik harfli eski Ttirk yazfilan iizerine tinemli bazt araqfirmalar da yayrmlandr: D. D. Vasil'yev, Korpus tyurkskih runige skih pamyatnikov bas s eyna y eni s ey a, Leningrad 1983, i., V. Kormugin,Tyurskiye yeniseyskiye epitafii: Teksti i issledovaniya, Moskva 1997 (Nauka), vb. gibi. Bu arada benim de runik harfli Orhon yantlan ile Turfan yazmala,rr ve Yenisey yantlarl ilzerine bazr yayrnlanm oldu: Orhon Yaatlart (TDK yayrnr, Ankara 1988), Irk Bitig: The Book of Omens (Harrassowi tz Y erlag, Wiesbaden 1993), T uny ukuk Yanfi (Simurg, Ankara 1994), "Elegest (Kdrtle Han) Yazrtr",Tilrk Dilleri AraEtrmalan 5 (1995:

l-2 (1997:210226), "The Second Altrnktil Inscription", Tiirk Dilleri Aragtrmalan 8 19-32), "The first Alnnkdl inscription", Turkic Languages

(1998: 5-14), vb. gibi.

Aynca, son otuz beg yrl iginde Orhon ve Yenisey yantlan ile ilgili gciriiglerimde de, dopal olarak, bazr de[igiklikler oldu (yeni okuyuglar, yeni yorumlar, vb. gibi). igte elinizdeki bu yaprt eski Orhon Tiirkgesi gramerimin hem yeni belgeler ve bilgilerle genigletilmig bir Eevirisi hem de bu alandaki en son geligme ve de[igikliklerin rqr[rnda yeniden yazrlmrg bir Orhon Ttirkgesi ya da Orhon-Yenisey Tiirkgesi grameridir.

Gramerin sonuna, Orhon-Yenisey yazrtlarrndan ahnmrq metin drnekleri bdltimti ile gramerde ve metin <irneklerinde gegen scizctikleri igeren krsa bir

TAT-ATTEKiN

sdzliik bdliimti eklenmigtir. Bu gramerin i.iniversitelerimiz Tiirk dili tiprencileri ile Orhon-Yenisey yazrtlan dilini <ifrenmek isteyen dilbilimcilere ve Ttirk dili tarihine merakh okuyuculara yararh olaca$ kamsmdayrm. Burada yeri gelmigken, eski Tiirk runik alfabesi tablosunu ve Yenisey yazrtlannda kullarulan farkh harf ve igaretleri hazrrlamakta bana yardrmcr olan, kitabr yayrna hazrlayanrilrencim ve meslektagrm Dog. Dr. Mehmet Olmez'e,

kitabr baqtan sona okuyarak dizgi yanhqlannr dtizelten ci[rencim Dr. YongS6ng Li'ye bu yardrmlan igin tegekkiirlerimi ifade etmek isterim. Talat Tekin, 15 Eyliil2000

ciRi$ 1. Orhon Ttirkgesi, yazrh belgeleri bize kadar gelmig olan en eski Tiirk diyalektidir. Bu ad ile, daha gok, 8. yiizyrhn ilk yansrnda, ikinci Tiirk Kalanlr[r (682-7 M) dcineminde, bugiinkii Mo[olistan'da konuEulmug olan eski Ttirk diyalekti anlagrlr. Bu diyalekt, hig gtiphesia Bfuinci

Tii*

Kaganhgt

(550-630) dtjneminde aynr bdlgede konugulmug olan eski Tiirk diyaleltinin devamr idi. ikinci Tiirk Ka[anhlrndan sonra ayru b<ilgede kurulmuE olan

Uygur Ka[anh[r (744-840) d<ineminden kalma yazttlann dili ile aynt ytizyrldan ve 9.-10. ytizyrllardan kaldr[r santlan Yenisey yazrtlanrun ve Do:gu Ti.irkistan'da bulunan runik yazrh metinlerin dili de Orhon Tiirkgesinden pek farkh delildir. Orhon Tilrkgesinin baghca seslik ve bigimlik tizellikleri gunlardr: 1. Daha sonra Uygurcada lvlye deligecek olan sdzigi ve sdzsonu /b/

sesinin korunmast: yabtz"koti", t(ibi "deve", tib "ev,gadlr", sab "su; lrmak", vb. 2. Daha sonra Karahanh Ttirkgesinde iittimlti diqlerarasr srzru lSlye deligecek olan stizigi ve scizsonu /d/ sesinin korunmasr: adak "ayak", adgt "ayglr", tod- "doymak", rd- "gcindermek", vb.; 3. Daha sonra Uygurcada bir diyalektte /n/ye, bir diyalektte de lylye defigecek olan dndamaksrl /fr/ sesinin korunmasr: afitg "koti, fena", gtgaft "yoksul", kofi "koyun", vb.; 4. Genizsil damak iinstizii /g/nin tlti.imlti art- ve ondamak sutcilan lgl ve lgl ile ncibetleEme elilimi gtistermesi: bardultz - bardtgrz "gittiniz", sil1dkiir1 siirl 6kilg "kemiklerin", vb. i 5. Adlarrn ilgi durumunun i.insiizlerden sonra {-Ir3}, iinliilerden sonra da {-nlr:} ile kurulmasr bilgci kagan-u1"Bilge Hakanln", kill tigin-ir1 "Prens Kiil' tin", bay tku- ntrl "Baytrkularln", vb. ; 6. Adlarrn grkma durumu igin ayn bir ek olmamast, bu durumun yer ya da bulunma durumu eki ile kurulmast: o glarul u- da "o$ullannzd an", kurtdtn-ta "batldan", tabgag-da "Qin'den", vb. 7. Adlann birliktelik (comitative) durumunun bulunmasr ve bu durumun {-LIgU} eki ile kurulmast: mrin ini-ligil "ben erkek kardeg(im) ile birlikte", eki ilg kiEi-ligil "iki i.ig kigi ile birlikte", vb.; 8. $imdiki zaman eylem stfattntn {-gmA} eki ile kurulmast: bar-rgma "giden", ktil-i-gmti "gelen", biti-gmri "yazan", vb.;

TALATTEKiN

9. Gelecek zaman kipinin {-DA9I} eki ile kurulmasr: olor-taq siin "yagayacaks tn", d I - t iig i s tin " oleceksin", vb. ; 10. {-EI} ekli gelecek zaman kipinin bulunmasr: tdgmn-gi mcin h;jcum etmeyecelim" (O saf 2), yarama-gt "yaramayacak, iyi olmayacak" (T 23), vb. 11. Gelecek zaman-gereklilik eylem adrnrn

{-sIK} eki ile kurulmasr:

stk "actkacak olma", to-stk "doyacak olma", ildt-stk "uyuyacak olma",

a-g-

dl-

sik-ir1 " mutlak cileceksin", vb. gibi.

Baghca seslik ve bigimlik <izellikleri bunlar olan bu en eski Tiirk diyalektine gegen ytizyrl sonlarrndan beri ttirlti adlar verilmiqtir. W. Radloff

Orhon yazftlarr dilini bagtan beri "Eski Ttirkge" (Alttiirkisch) olarak adlandrrmrgtrr. W. Bang ise "Bilge Han, halkr igin birgok yefie kdk Tiirk deyimini kullanryor" gerekgesiyle bu dile "Kcik Tiirkge" (Kr)ktiirkisch) adrnr vermigtir (bk. Aber die k;ktiirkische Inschrift auf der Sildseite des KiilTci g in D e nkma I s, Leipzig I 896, Vorwort). Ne v ar ki kr)k Tiirk, daha do!rusu krikTiirilk adr yazrtlarda birgok kez delil, ancak bir kez gegmektedir (KT D 3 = BK D 4). Belki de bu nedenle Radloff bu adr Orhon yaatlannrn dili igin hig de uygun bulmamrgbr (Die Alttiirkischen Inschriften der Mongolei, Neue Folge, Vorwort, not l). Bang'rn "Kcik Ttirkge" (Kdk-tilrkisch) adlr'ir Thomsen de kabul etmemig ve Radloff'un Altti;rkisch, yani "Eski Tiirkge" adrnr daha uygun bulmuqtur (Turcica, s. 20, not 4). Thomsen Orhon yazrtlart dili igin "Eski Tiirkge" (vieuv turc), "Runik Ttirkge" (turc runique), "Eski Orhon Ttirkgesi" (vieux turc de l'Orkhon) ya da daha basit olarak "Orhon Ttirkgesi" (turc de I'Orkhon) adrnr rinermigtir. Aynr bilgin "Dr. M. A Stein's Manuscripts in Turkish 'Runic' script from Miran and Tun-huang" adh makalesinde de runik yazrh ttim yazrtlann ve metinlerin dili igin "Eski Tiirkge" (Old -

Turki s h) terimi ni kullanmrqtrr (/RAS

12, l8 I -227 ).

Runik harfli eski Ti.irkge yazrtlann dili igin kullanrlan "Eski Tiirkqe" (AlttArkisch) adr cizellikle Gabain'in Alttilrkische Grammatik adh iinlti gramerinden (Leipzig 1941) sonra daha da yaygrnlagmrgtrr. A. von Gabain, bilindi[i gibi, Orhon ve Yenisey yazrtlanrun dili ile tiim Uygurca yazmalann dilini topluca "Eski Tiirkge" olarak adlandrrmrqtr. Daha sonra "Orhon Tiirkgesi" igin iig ayn terim daha rinerilmigtir. N. A.

Baskakov "Orhon Ttirkgesi" igin "Eski Opuzca" (Drevneoguzskiy) terimini, "lJygurca" iEin de "Eski Uygurca" (Drevneuygurskiy) terimini kullanmrgtr (bk. N. A. Baskakov,Tyurkskiye yaztki, Moskva 1960). G.

ORHON TURKCESI GRAMERi

Clauson "Orhon Ttirkgesi" igin Tiirkii adrm (Turkish and Mongolian Studies,london 1962), O. Pritsak da "Tiirkiitge" (Tiirkiltiscft) terimini kullandrlar ("Das Altti.irkische", Handbuch der Orientalistik, Turkologie, Leiden/Koln 1963, s. 27 vb.). Bu terimlerden "Ttirkii" yazrtlardaki Tiirilk sozci,[iinii Clauson'rn yanltg olarak Tilrkii okumasrna dayanan bir rineridir. Pritsak'rn tinerdi$i Tilrkilt terimi ise Pelliot'nun oldukga gi.ipheli bir varsayrmrna dayamr, uygun olmaz. Baskakov'un dnerdili "Eski Ofuzca" terimi de Orhon Tiirkgesi igin uygun defildir; gtinkti O[uzlar ya da Tokuz O[uzlar ikinci Do[u Ttirk Ka$anhfrna dahil olan etnik gruplardanyalnrzcabiri idi. iqte bu dtiqiincelerle ben Thomsen'in "Orhon T{irkgesi" terimini daha uygun bulmug ve 1968'de yayrmlanan gramerime de "Orhon Ttirkgesi" adrnr vermigtim (A Grammar of Orkhon Turkic, Indiana University Publications, Bloomington 1968). Bu gramerin dayandr[r dil malzemesi ikinci Do[u Trirk Ka$anhfr dcineminden kalma gu yazrtlardt: Ktil Tigin yazrtr (732),Bilge Ka[an yantl (735), Tunyukuk yazfi (720-725 ?), Ongin yazrtr (732-735 ?) ve Ktili Qor (ihe-Fttlgdtii) yazrtr (719-723 ?). Bu Ttirkge gramerin dayandrlr dil malzemesine gelince, bunlar yukanda belirtilen yantlara ek olarak gu runik harfli yazrtlar ve yazmalardtr: l. Mofiolistan'daki Uygur Kalanhfr (744-840) dcineminden kalma yazrtlar: Moyun Qor ya da $ine-Usu yhzrtr (760), Taryat ya da Terhin yazrtr (753), Tes yanfi(75O); 2. Krgtz yaztlan: Suci yazrtr (840 ?), 8. ve 9. yiizyrllardan kalma Yenisey yaztJu1' 3. Do[u Ttirkistan'da bulunan runik harfli yazmalar,dzellikle de lrk Bitig adh fal kitabr.

YAZI 2.

Runik Alfabe

Eski Tiirk yazftlarnda kullanrlan en eski Ttirk alfabesi golu dik ve elik gizgilerin ti.irlii bigimlerde birlegtirilmesi ile tiiretilmiE harflerden olugur. Bazr harflerde eSri gizgiler de bulunur; ancak yatrk gizgiler pek azdrr. Bu en eski

Tiirk alfabesindeki harfler eski iskandinav runik yazrsrndaki harflere benzedilinden bu yazya Batrh rtirkologlar "eski rtirk runik yazlsl" admr da vermiglerdir. Bizde ise bu alfabe genellikle "Gdktiirk alfabesi', ya da "Orhon alfabesi" diye anrhr. Eski riirk runik yazrsr sa[dan sola do$ru yazilr. Az sayrda bazr yenisey yazttlannda safirlann soldan sa[a dofru yazildrpr da g<irtiliir. Ancak bu durumda harfler ters ydne gevrik olarak kaanm4tr.

Eski

rtirk runik

alfabesini degifre eden Thomsen bu alfabenin eski bir iran alfabesi aracrh$r ile Arami alfabesinden grkmrg olabilecelini ileri stirmtig ve bu gd,riig genellikle kabul edilmigtir. Thomsen, aynca, bu alfabedeki bazr harflerin (yanm ay bigimindeki ay, ok bigimindeki oHuk ve gadrr bigimindeki rib harfleinin resim-yazr (ideogram) kdkenli olabilecelini de belirtmigtir.

Asrl orhon yantlannda (Ki.il rigin ve Bilge KaEan yantran) kullamlmrg olan eski riirk runik yazsr 38 harften olugur. Tunyukuk yazfinda her biri birer kez kullanrlmrg olan iki hece igareti (as ve bas igaretleri) ile birlikte bu alfabedeki harflerin sayrsr 40'r bulur.

orhon yantlar ile Tunyukuk yanindakullamlan alfabedeki harflerin dcjrt tanesi tinlii igaretleridir. Bu igaretlerin her biri ikiger tinliiyii gristerir: ald, ili, o/u ve /6/ii. Alfabedeki gifte tinsiiz igaretleri sistemi ve Ttirkgedeki iinlii uyumu lal ve lN iinltileri ile /r/ ve /ii tinliilerini yanhg okumayr cinler. Ancak yuvarlak lol ve lultinliileri ile l6l ve /ti/ tinli.ilerini bu yazrda ayrt etmek olanakszdrr.

Kalan harflerin 20 tanesi gifte "i.instiz igaretleri" diye adlandrnlabir. Bunlar lal ya da /2V i.inltisii ile baglayrp ilgili tinstizle sona eren hece igaretleri gibidir. Hece igaretlerinden farkr bunlannyalntz ilgili tinsiiz delerinde de kullanrlabilir olmalandr. Bu harfler qunlardrr: labl, ldbl; ladl, liid.l; lagl, ltigl; lak/,|'akl; lall, ldU; lanl, ldn/; larl,larl; lasl, l'asl; latl,ldtl; layl, layl. Alfabede yuvarlak tinliilerle kurulu heceleri gdsteren iki harf ile, dtiz dar tinliilerle kurulu heceleri gcisteren iki harf daha vardrr. Bunlardan ikisi /ok, uk,

ORHON TURKCESi GRAMERI

ko, ku/ ve /6k, tik, kci, kiV harfleri, ilbtir ikisi de /rk, Eski Ttirk runik yazrsm da lgl, lml, lfrl, l4l,

lpl,

k/ ve lig, gil harfleridir.

lgl ve

lzl harflei igin yalnrzca

birer iqaret vardtr ve bunlar iinlii bakrmrndan yanstzdrr. Bagka bir deyigle,

iinliilii stizciiklerde kullanrlabilirler. Alfabede iig tane de birlegik tinsiiz igareti vardrr. Bunlar lltl, lngl ve lntl "gift iinsiiz igaretleri"dir. Bu igaretlerden birincisi yalnrz art i.inliilti s6zciiklerdeki /ltl iinstiz giftinin yaztmtnda kullanrldr$r halde 6biir iki iqaret hem art hem de tin iinliilii sdzciiklerin yaamrnda kullanrlr' son olarak, Tunyukuk yazrtrnda her biri birer kez kullamlmrg olan iki hece igareti daha vardr ki bunlardan biri /ag/, obiirti de /bag/ hecesi ya da stizcti[i.i

bunlar hem art iinlfilri hem de

<in

de[erindedir.l Bu alfabeye lglharfi ile /I/ harfinin birlegtirilmesi ile oluqan ve Tunyukuk yaatrnda bir kez kullamlmrg olan /gi/ de[erindeki harfi de eklemek gerekir. Bazr Yenisey yaatlannda, biri kapah /e/ obtirti de agrk /iil de[erinde olan iki iinlti iqareti, farkh /g/ ve /1/ tinsiiz harfleri ile /agi, /bag/, /dzim/ ve /krg/ hece igaretleri, Irk Bitig'de de biri /up, iip/ tibiirii de /ot/ deferinde olan runik harfler bulunur.

Eski Ttirk runik yazrsrndaki harflerin bigimleri genellikle de[iqmez. Bununla birlikte bazr harflerin yanta gore az-gok farkh bigimleri vardr. Eski Tiirk runik alfabesi aqalrdaki tablolarda gdsterilmiqtir.2

t3 /ag/ ses iibelini gosteren iqaret /q/ tinsiizi.iniin /g/ harfi ile gtisterildili HemgikQrrgakr yazrfinda 10 kez geger (bk. Orkun, ETY III, ss. 79-80). X /baq/ ses delerindeki iqaret de Uyuk-Arcan, Ak-Ytis ve Tuva I yazrtlannda geger (bk. Malov' YPT ss. 14,97 ve Fin Atlasr XXXI). Bu iqaretin ses deleri igin bk. W. Bang' Turcica, ss. 288, 189. Yukarrda agrklanan ve tabloda giisterilen harflerden bagka Uygur ve Yenisey yazrtlan ile Doiu Tiirkistan'da bulunmug olan runik harfli metinlerde qu harflere de

rastlanrr:Y=/S/(arttinltiliisdzciiklerdeki/s/),tr=kapablel,Iagrk/iil,A= = l'fl,Q =/r1i (art iinliilii stizciiklerde), $,B =/up, tip/ (Irk Bitig'de), A = /ot/ (lrk Bitig'de) ve (= /kr$/ (1. Tuva yazrtrnda).

/9/, A

TAI-ATTEKiN

RUNiK ALFABE TABLOSU Orhon Yazrtlarrnda kullanrlan iqaretlerin tablosu

Harfler

Yazlcevrimi

Ses DeEerleri

lri

oru

O'U

d o,KcJ)

X o,o,KCQ)

|)trClll

T rt'l''r

Groâ&#x201A;¬l

l(t,ol,rci)

)

ill

{

r t

YGY,KCT))

lfrrEl

'6, 1T, o, KC

o dl

oRHoN rUnreesi cRAMERi

Yazlcewimi

Harfler

Ses DeEerleri

)

h rr, o, #t

s Z

UK, KU

ok/uk.ko/ku

F(r,oB,reB)

Ur, tU

6k / iik. k6 / kii

<(T,O>)

rK- Kr

ft/kr

lc. cl

)

bas

baq

9(TCl,o@,rco) tr ><

Yenisey Yazrtlarmda kullanrlan farkh iEaretlerin tablosu Harfler

Yaacevrimi a

Ses DeEerleri ?i

(acrk e)

e ftapah e)

n (art tinltilti scizctiklerde)

diim

.8. B

up, tip (Irk Bitie, Yenisey)

ot (Irk Bitig)

a n

A X

krr

krs (Tuva I,

iki kez)

YAZJM 3. Runik harfli eski

riirk

yazrm sistemi hece yazrm sistemi ile alfabetik yanmsisteminin birkangrmrdrr. Unlii igaretlerinin kullammr oldukga smrrhdrr ve belirli yaztm kurallarrna ba$rdrr. Alfabenin biiytik yantlarda kullamlan

tiiriinde ddrt iinlti iqareti vardrr. Bunlar ale,li, o/u ve tilii harfleridir. Bazr Yenisey yazrtlannda beginci ve alhncr i.inlti igaretleri olarak kapah lelharfi ile agrk lal harfi de kullanrlmrgtrr.

Runik alfabedeki i.insiiz igaretleri lal ve /iil tinliileri ile baglayan ve ilgili iinsiizle sona eren heceleri gdsterir. Belirli durumlarda, yani <ibtir iinlti igaretleri yanrnda ise bunlar yalnrzcatek tinstiz delerindedir. Buna bakarak eski Ttirk yazrsrnrn hece yazrsr sisteminden alfabetik bir yaztm sistemine gegiq

oldu[u ileri siiriilebilir. Dolu Ttirkistan'da bulunmug olan ve Orhon yazftlarnag<ire daha yeni oldulu anlagrlan el yazmalan (Irk Bitig vb.) bu gergeli kanrtlar. Qiinkti bu yazmalarda tinlii igaretleri bolca kullanrlm$trr ve bunlarda uygulanan yazrm sistemi artrk "alfabetik" olarak nitelendiriagamasrnda

lebilir. Yazrm Kurallarl

Unliilerin Yazrmr Siizbagr Unliileri 4. sdzbagr krsa /a/ ve /iv i.inliileri yazrmda genellikle gcisterilmez. Bu kural iinsiiz igaretlerinin ashnda lal ve lalile baglayan ve ilgili iinstizle sona eren heceleri gdstermekte olmasr gergelinden kaynaklanrr:

fll

at "at" (KT D 33) lKl ak "ak, krr" (KT D 36) lbl cib"ev, gadrC'(BK D 32) lrl cir "adam" (KT D 12) lDKl ad-ak, yani adak "ayak" (KT K 7) /LTUN/ al-tun,yani alnn "altln" (BK G I l) /RTUK/ ar-tuk, yani artuk "gok, pek gok" (KQ D 13) ldgUl ad-gii, yani ddgii "iyi" (BK G l2) lrnl rir-rin,yani drtin "adamlar (KT K 9, BK G l l)

ORHONTURKCESi GRAMERI

lmgU rim-g-dk, yani rimgcik "acl, rstlrap" (KT D 19) 5. Scizbagr uzun l-al tinliisii Kiil Tigin ve Bilge Kapan yaztlannda seyrek olarak ve yalnrz Ag "a9", ag- "actkmak" ve at "ad, unvan" stizciiklerinde yazrlmrgtr:

lAgl a-ag,yanidg "ag" (BK D 38)

/AgSK/ ags(t)k "ag olma" (BK K 6), /AgsK/ dgs(r)k (KT G 8, 8), /A9SR/ dgsar "acrkrnca" (BK K 6) lATl at "ad, unvan" (BK D 4l),lATGl dt(t)g"adm, unvailnl" (KT B 2, KQ B 1), lATlnl atin"unvanlanm" (KT D7,l),vb.

Do[u Tiirkistan yazmalanndan lrk Bitig'de yazrmda gdsterilen sdzbaEr tzun lAl iinliileri igin daha gok cirnek vardr: lAKl Ak"ak,beyaz" (IB 5, 19) IALAI ala"ala, alacah" (IB 2) /ARA/ dra "arasrnda" (IB 10, 38, 52, 52) /ART/ drt "dap gegidi" (IB 6) /ATN/ dtan- inlenmek, tinlti olmak" (IB 55) lAzl dz"az" (lB 57) lAzl dz- "yoldan grkmak" (IB 15, 15, 15) 6. Scizbagr agrk (ve uzun?) /iil iinliisi.i, krsa /a/ iinliisii gibi, yazrmda gcisterilmez. Bu iinlti yalnn Minusinsk yaztrnda ve cisiz s<izciifiinde bir kez lAl harfi ile gristerilmigtir:

lAszAl ds(i)z d "eyvah! yazrkl" (Min. Sirzbagr agrk ve

tzun l-a|tinliisti

de yalnrz Tuva

I (Bay Bulun II) yazrtrnda

bir kez g<isterilmigtir: /AsnI/ cisni-, yani dsni "hatrla!" (Tuva I 3)

7. Kapah /e/ i.inli.isi.i igin Orhon yazrtlannda ayn bir igaret yoktur. Bu nedenle scizbagr (ve sozigi) kapah leltinliisii bu yazrtlarda ya Ilhaffr ile yazrhr ya da hig igaret edilmez:

/IKGU/ ikdgil*Iki parga" (KT K 3), /kV eki"2" (BK D 41, etc.) llU il"halk" (KT D 25,vb.),lll el(KT D 4, vb.) llrl ir- "erigmek, varmak" (T 47),lrl er- (KT E 23, BK D 19, KT K 1) lltl it- "dizene sokmak, di.izenlemek" (KT D 1, vb.), ltl et- (KT D 10, vb.) Yenisey yazrtlarrnda ise siizbagr (ve siizigi) kapah /e/ i.inltisii genellikle

TAT.ATTEKiN

kendi ozel harfi ile g<isterilir:

lekll eki,yani Eki"2" (Tuval3) lell el,yani el "halk, yurt" (Elegest I7, vb.) letl et-, yani et- "yapmak, diizenlemek" (Demir Sug 2) legml eEQ)m,yani eEim "arkadaglm, yoldaErm" (Uyuk-Arcan l, Tuva III 3, vb.)

Ancak, kapah lelharfibazr Yenisey yazrtlar:r;rda scizbaqr agrk liil {inltisiintin

yzril

igin de kullanrlmrgtrr:

lerdml erd(i)m "idim" (E 6 3), fakat genellikle rirlelgl el(i)g (Tuva I 3), lellgl elig "50" (Qakul III l, K.-Hovu 7); genellikle cil(i)s

8. Scizbagr dtiz dar hl ve liltinliileri yazrmda, kuralh olarak, daima terilir: iIDUK/ tduk"kutsal, miibarek" (T 38) trGg I tgag "apag" (T 25) /IRKDA/ rakda "uzaktan" (T 5) llTll t(tfu "gcinderdi" (KT G 12) llgkdll ig(i)kdi "baprmh oldu" (T 2) llgdl ig(i)d "yanhg, yalan" (KT G l0)

lllgril ilgtirii

g<is-

"do!uda" (KT D l2), vb.

Sdzbagr /i/den sonra gelen [nstiz /g/ ise ses iibegi /ig/ iqareti /igl ile de yazrlabilir:

iki harf yerine hece

llgtkdll ig(i)kdi "balrmh oldu" (T 28) l14;rAl

igrri"iginde" (T 34), vb.

Scizbagr

/i/ iinlilsiintin yazrmdagcisterilmedili az sayrda <irnek de vardr:

lsgl (i)E\g "igi" (T 52) /stml/ (i)Strimi "ozel ad" ((BK D 3) llgrUl (i)lgriril "dopuda" (KT D 2l) ItJzgll Az ft)Ei "kendi igi" (T l3) lqlkll rirl Qilki *ilk cince" (KT D 32), vb. 9. S<iz bagrndaki yuvarlak tinltiler yanmdadaima gd,sterilir:

/UGLm/ ogl(t)m "oflum" (BK G 9)

ORHON TURKqESi GRAMERi

lUTzl ot(u)2 "30" (KT K l) lUgzl uEfu)z "kolay" (T l3) lUrgl ur(u)E "savag" (O sag 2) iUtgU t)lgtiti "cilmek igin" (KT K l0) lUgnl iig(ii)n"igin" (KT B 1) lUgzl iig(il)z "rrmak" (KT D 17) lUzglll i)zgrili "ktrmak igin" (T l3), vb. Yuvarlak lol ve lultinli.ilerinden sonraki tinstiz artdamaksrl /k/ ise /ok/ ya da luV ses tibeli /UK/ harfi ile yazrlabilir: /UKN/ ok(u)n "ok ile" (KT D 33,36), vb. Yuvarlak lolve luliinliilerinden sonraki tinstiz dndamaksrl /k/ ise /tik/ ya da /tiU ses tibe[i /Uk/ hece iqareti ile yazrlabilir:

lfunl

r)k(ii)n "piEman ol!" (BK D 19)

tUkgt Ak1ii1E "gok" (KT G 10), vb.

Ilk

Hece

Unliileri

10. ilk hecedeki krsa ve uzun lal ve /iV iinliileri genellikle yazrda gcisterilmez:

IBL

balft "gehif' (T 19) /TBG9/ tabgag "Qin" (T l, vb.) /TBSGN/ tab(t)Sgan "tavqan" (T 8) /sbnp/ scib(i)n(i)p "sevinip" (BK D 2) lbglrl brigkir "beyler" (KT D 7, vb.) /brms/ berm(i)E "vermig" (KT D 14) lyrl yer "yer" (BK K 10, vb.) I

Orhon yazrtlannda yalntz gu sdzctikte ilk hecedeki uzun lN tinltisii yazrlm$ur:

lTAmKAi fimka "duvara, duvarlara" (KT GD) Irk Bitig'de ve Yenisey yazrtlanndan birinde de qu s<izctiklerin ilk hecelerindeki uzun I al i.inliisii y anda g<isterilmigtir: /BAmIs/ bamis "baflamrg" (IB 14) IKALI knl- "kalmak" (Elegest 19)

TAIATTEKiN

lY Agl ydS "yag, taze" (IB 11.

ilk

, 53).

hecedeki kapah /e/ iinliisii Yenisey yazrtlannda 6zel harfi ile g<is-

terilir: lekll eki,yani eki "2" (Tuva I 3, vb.) lbell bel,yani bel "bel" (Uyuk-Turan 2 vb.) lbegl beS,yani bES "5" (Ozn. 4 vb.) lkegl keS, yani /<ZE "sadak, okluk" (Ozn. 3 vb.) lyegbmll yegirmi "20" (K. Hovu 2 vb.)

lyerlyer "yer, iilke" (K. Hovu 6,823l) lyetel yeti,yani yEti "7" (Eerbek I l) /yetm$/ yetm(i)S,yaniy4tmiS "70" (Uyuk-Turan 4), /yetmlg/ (K. Hovu 5) ilk hecedeki hl ve hl iinltileri genellikle g<isterilir: lBl4l bq "1000" (T 16, l8) IKIRKI ktrk "40" (KT K 2) /YILKA/ yill<n"yt1r:nda" (O sa! 4) /bllgA/ bilgci"aklb" (KT D 3) /kIsI/ kiEi "insan" (BK D 3), vb. 12.

Stizbaqr ijnsiizti artdamaksrl /k/ ise /kr/ ses

tibefi hK, Kr/ igareti ile g6s-

terilebilir:

lft,Lpl ktl(t)p "yaprp" (O saE 2) /Klsms/ hsm(i)S "bastlrmlg" (O <in l), vb. Orhon yazrtlannda ilk hecedeki hl ve hliinliilerinin yazrlmadrfr sdzctikler de vardn:

/blgsl/ b(i)tsdsi (T 7)

/bntrA/ b(i)nt(il)rri "bindirerek" (T 25) lbznl b(i)zni "bizi" (T 20) Itldml t(i)kid(i)m "diledim" (T 23) /smDI/ sA)madt "krrmadl" (KQ E 8), vb.

ilk hecenin yuvarlak tinltileri genellikle yazrlr: /BUDN/ bod(u)n "boylar, halk" (KT D 9) lBULql bul(u)a "kriqe, bucak" (KT D 2) lbUrll bori, yani bdri "kurt" (KT D l2) 13.

tt{^. .

oRHoNTURKQESiGRAMERI

Hfp'p*rc

/tuktl/ ttilcriti"tamamiyle" (KT D 2),vb. 14. Yuvarlak tinliiden sonraki tinsiiz artdamaksrl /k/ ise /ok/ ya da /ukl ses

ruK/ igareti ile g<isterilebilir: ItUn/ rok "tok" (T 8) ItUKzl tok(u)Z"9" /BUKA/ buka"bopa" (T 6), vb.

dbegi

15. Yuvarlak tinliiden sonraki iinstiz <indamaksrl /k/ ise /tiU ya da /Uk/ ses

ruk/ igareti ile gcisterilebilir: /sUkdm/ srrkd(il)m "sdktiim" (T 25) /tuktl/ tdk(ii)ti "dcikerek" (T 52) lyUtnUl ytik@)nti "boyun e[di" (T 28,46),vb.

dbeEi

16. Stizbaqr iinsiizti artdamaksil /k/ ise /ko/ ve /ku/ ses obekleri /UK, KU/ igareti ile gdsterilebilir:

/KUpn/ koprn"hep birlikte, hep birden" (T l6) /KUT/ kut *talih" (o <in 8), vb. 17. Sozbagr

iinsiiz[ cindamaksrl /k/ ise lkdl ve /ki.i/ ses tibekleri /Uk, kU/

igareti ile g<isterilebilir:

t&rtgl kdrt(ii)g

"gcirdiiniiz" (O

<tn

&Uttnl kttkik(i)n "gcilciilti ile" (T

15), vb.

ilk hecedeki yuvarlak iinltiniin hig gdsterilmedili timekler lBLtJl b(u)l(u)A "k{ige, bucak" (KT D 2) lbguI b(d)gLri "Bdgti" (T 50), vb.

18.

Siizigi Unliileri f9. ilk hece drqrndaki lalveliV tinltileri genellikle gdsterilmez: /AgSr/ dgsar "acrkrnca" (BK K 6) /KzGNmSFJ kazganmasar "kazanmasa (idim)" (T 54 vb.) /klrm/ tiktilcir(i)m "ablalanm" (KT K 9) /sUlmsr/ silldmcisrir "sefer etmez (isek)" (T 20), vb.

vardr:

TALATTEKiN

20. Unlii ile biten stizctikler ek aldrlrnda temel stizctikteki stizsonu /a/ ve /iV iinliilerinin gosterildi[i de olur. Ancak bu yazrm i.inlti uzunlufu ile

ilgili

delildir: /pAm/ apam"atalanm" (KT D I vb.) lpAmzl apam(t)z"atalanmlz" (KT D 19 vb.) /SIGTAmq/ xgtam(i)S "aflamtg" (BK D 5, KT D 4) /YUGLAmgl yoglam(i)S "yas tutmug" (BK D 5, KT D 4) /UNAn4/ unamaa "onaylamaytn!" (T 35), /RKAsInl arkasin "arkaslnl" (KQ D 9), vb. 21.

ilk

hece drErndaki hecelerin diiz-dar

hl ve lil tinliileri genellikle ya-

zilmaz:

/DGRG/ adg(t)r(t)g "aygrn" (KT D 36)

/DRLmLm/ adr ( ) lmal( t ) m " ay rrlmayahm" (O sap 3 ) lBUqszl burls(t)z "eksiksiz, fazlasiyle" (T 48) /Ulskrln/ tils(i)k(i)ufln "cilecefini" (KT G I0) /tUrgs/ tilrg(i)s "Ttirgiq" (KT K l3), vb. t

Ancak bu dtiz-dar iinliilerin ara-slra yazrldr[r da olur: lKlTmzl aht(n)m(t)z (KT K 8), fakat lKTDmzl ak(r)td(t)m(t)z (T 35)

Siizsonu Unliileri 22. Biitiin scizsonu iinliileri yaztmda gtisterilir. Bu kural, runik yazrdaki tinsi.iz igaretlerinin /a/ ya da

lN ile baglayrp ilgili iinsiizle sona eren heceler ya

da ses dbekleri de$erinde olduklan g<irtigiinti kamtlar:

lRAl ara [6ra] "arasrnda" (KT D l) lbk{l dbkd "karargaha" (O saE 2) ILTII aln "6" (KT D 31) /kIsI/ ftlEi "insan( (T l0) IULYUI uleylt"Ye" (KT K 9) /brjgU/ btirlgii "sonsuz, ebedi" (KT G 8), vb. 23. Unlii ile biten bir sozctik sonraki stizciikle birlikte yazrldrSrnda ilk sozctiltin scizsonu tinliisti gosterilmeyebilir: /agTKV ang(a) takr"ve de" (KT G l3) /K$Yn/ kant(a) yan"han tarafindan" (T 33)

ORHONTURKCESIGRAMERi

/yIrDalYN/ ytrd(t)nt(a) yan"kuzey taraftndan" (T I l) /eltUrsU/ el tdr((i) sri "halk, tcire ve ordu(yu)" (Elegest I 7)

Unsiizlerin Yazrmr

Qift Unsiiz iEaretleri Sistemi 24. Eski Ttirk runik alfabesi, yukanda da delinmig olduSumuz gibi, iinsiiz igaretleri bakrmrndan gok zengindir. Bu yaztrun gok tinemli bir <izellili lbl, ldl,

lgl,lkl,lll,lnl, hl,lsl,ltl

lyl tinstizleri igin bu alfabede ikiger harfin

bulunmasrdrr. Bu harflerden biri srizkonusu tinsiiziin art ilnliilti obtirii de <in tinltilti sdzctiklerdeki yazrmr igin kullanrltr. Bu sistem ve Tiirkgedeki iinlii uyumu runik harfler ile yazrlmrg scizciiklerin yanhg okunmasrnt cinler:

/KLmDI/ kalmadt lBLDml ablad(r)m /SBG/ sab(r)g

/klmdl/ knlmndi

IYLnN yalma

lylmN yrilmti

/bldn/ ribkid(i)m lsbel Sdb(i)s

Bununla birlikte, art tinliilii bazr sozctiklerin yazrmrnda art i.inltilii tinsiiz igareti yerine rin tinliili.i iinstiz igaretinin kullanrldr[r da olur. Bu yaztmlann

bazlan herhangi bir seslik geligmeyi yansltmaz, yalntzcabir yazrm yanhgrdrr.

Ornefin /KrIlOLm/ kil(t)nt(t)m (T 1), /bULr3G/ bul(u)a(u)g (O l), /KGNLdUKI kaganladok (KT D 7), /KzGNmSrl kazganmasar (T 54), vb. gibi. 6te yandan, bu tiir bazr yazrmlar, Orhon Ti.irkgesinin sesbilimi bakrmmdan dnemlidir; bagka bir deyigle, bunlar seslik bir durumu ya da geligmeyi gcisterir:

ItIgLAl tirlla"dinlel" (KT G 2) - nryla- (IB 58)

/KTGdV kat(t)gdi "srkrca" (KT K ll) - kang& (KT G 2) /sIYU/ siz "krrarak" (KT D 36, vb.) <.s,- "klrmak" /KGNIn/ kaganin "hakantnl" (KT D 35, vb.) /SBmn/ sab(t)min "scizlerimi" (KT G 2) /YGsI/ yag(t)si "diigmanlan" (BK E 11, vb) /BULms/ bolm(i)s "olmuq" (T 31, vb.) Art i.inliili.i s<izciiklerin yazmmda yaygm olarak kullanrlan harfler <in /y/ harfleridir.

cin /s/ ve

TALATTEKiN

On /s/

Harfi

25. 6n iinltil{i sdzciiklerdeki /s/ iinsiiztinii yazmak iEin kullanrlan <in /s/ harfi (l) art tinliilii s<izctklerde /r/ komEululundaki /s/ iinstiztinii ve (2) <in iinltilii srizciiklerdeki /g/ iinsiiziinii yazmak igin de kullaruhr. 1. // iinltisti komqulufundaki /s/ iinstizii: /AgsK/ agstk"actkma" (KT G 8) - /A9SK/ (BK K 6) /sIGTAmE/ ugtamiS "yas tutmug" (BK D 5) = /SIGTAms/ (KT D 4), vb.

2. On i.inltilti sdzctiklerdeki ve {-mlg} ekindeki /g/ tinstizii: /kIsI/ krEi (genellikle) - klqi (KT G 7, BK D 28, 34, vb.)

lblsl biS "5" (genellikle) - biE KT K 4, D 18) /iikUs/ iikiig "7ok" (KT G 6) - tikiis (genellikle) /kUms/ kilm(ii)S "gtimiig" (BK G lI) - kilm(ii)l (genellikle) /sUgs/ silr1ilE "sava$" (KT D 15) - siirtfti)S (genellikle) Gegmig zaman srfat-fiili eki {-mlq} Bilge Ka[an yazftnda genellikle /g/

harfi ile, fakat Ktil Tigin yazrtr ile cibiir runik metinlerde

<in

/si harfi ile

yazrlmrgtrr. Bu yaam {-mll} ekinin Orhon Tiirkgesinde genellikle i.inlti uyumu kurallanna uymadrfrnr gcisterir. On /s/ harfi seyrek olarak bazr art Unltilii sozctiklerde lal ve luliinltileri komgululundaki /s/ fonemini yazmak igin de kullanrlmrgtrr: /BsDm/ basd(t)m (O 9), /Bsms/ basm(i)S (O l),/BUlsRl bolsar (T l3), lsBGl sab(t)g (T tZ), /sK41m/ sak(t)nt(r)m (T 6, O l0), /sUBi sub (T 38), /YURmsRl yor(t)masar

(T 29), /YLnUs/ yalrlus (KQ D I l), vb. gibi. Bu kullanrglar, hig giiphesiz, birer yazrm yanhgrdrr.

6n /y/Harfi 6n tinltilti stizciiklerdeki /y/ fonemini yazmak igin kullanrl an on lyl harfi bazr art tinliilti scizc[klerde /r/ iinliistinden cinceki scizbagr /y/ fonemini 26.

yazmak iEin de kullanrlmrgtrr. Ancak, bu kullanrgrn seslik bir clnemi yoktur.

l. Sriz bagrndave hltinltisiinden rince: lylU yil (genellikle), fakat/YILKA/ yilt<n(O tZ) IyILKU yilh (genellikle), fakat /YILK...tNt ytlkfs]rn (KT GB)

oRHON TURKCESi GRAMERI

/yILpGUTI/ yilpagun (BK D 3l) lyILsGl yils(r)s (KT D 26) /yISGRU/yrygaru (T l5), vb.

2. 6n lyl harfi art tinliilii s<izciiklerde lol ve /u/ iinltilerinden dnceki /yi fonemini yazmak igin de kullamlmrgtn. Bu kullamgrn da seslik bir

scizbagr

<inemi yoktur:

/yUGN/yog(u)n(T t4) lyUKtyofr (T 18) /yURILm/ yonl(r)m (T 29) /yURITDm/ yontd(t)m (T 38), vb.

ruK, KU/ Hece igareti 27. Art iinltilti /UK, KU/ iqaretinin seslik delerleri gunlardrr: l. /ok, uk/ 2. art lW iinstizii. 1. /ok, uk/ ses cibekleri: a) /UKGLI/ ok(t)gah (BK D 38) /UKUn/ okun"ok ile" (KT D 33,36) /ULW ol ok (T 42) /ITmUV (t)t(t)m ok (T 52) /ULGRTDmUK ulgartd(t)m ok (T 53) /TUKIDV toktdr(BKK6) t[U_Uzl tokuz(Kl K 4, vb.), lTUKzl tok(u)z (BK D 34) /BRDUK/ bardok (KT D 24) /KILuIUKDAI hl(t)ntol<da (KT D 1), vb. /RTUI(/ artuk (KT D 33) /BUYRUK/ buyruk (KT G 1) /TUGSUKAI tussuk(k)a (O l) ITUNYUKUK/ tunyukuk (BK G l4), vb.

ses cibekleri,

b) /UK/ hece igareti /U/ tinlti igaretinden sonra kullanrldrlrnda da lokl ya da /uk/ deferindedir:

/YUUK/ yook,yaniydft (KT D I l, 39; IB 36, 36; O 1), fakat IY]![J yok (genellikle)

/BUUKA/ buuka,yani bnka "bo[a" (T 5, 5, 6), fakat /BUKA/ bul<a (T 6) 2. lUKl hece igareti sciz ya da hece baqrnda lol ve lultinltilerinden dnce

TAL-ATTEKiN

kullamldr[rnda yalnzca art /k/ tinstizii deferindedir: /KUUqtR/ ko ntur - (genellikle)

/KUUTV ko(t)tt (BK G 12) /KUBRT/ kubrat- (KT G 10, vb.) /KUUL/ kzl (genellikle) /KUUTM/ kut(u)m (KT D 29,vb.) /KUULKKNI kulkak(t)n "kulak ile" (BK K 1l) /BYRKUU/ bay(t)rku (KT D 34) /KUURKUURIkorkur (T 39), vb.

fin, tUl Hece iEareti 28.llJk, kU/ hece igaretinin seslik delerleri gunlardr: l. /<ik, iik/ ve /kd,, ses dbekleri, 2. lkdlve /kii/ ses <ibekleri, 3. iin /k/ i.instizti. 1. l6W ve /iik/ ses <ibekleri: a) /Ukn/ dk(ii)n (BK D l9), /UKnp/ i;k(il)n(ii)p (KT D l0), fakat /UkUr/ dkiln (KT D23) &tUv iikils (KT G 6, T 40), fakat, genellikle, /Utgl, lutsl /sUkdm/ siikd(ii)m (T 25), fakat /sUkpn I sdk(ii)prin (KT D 35, BK D 27) /tuktl/ ti)k(ii)ti (T s2) /turw tiiriik (KT G 1, vb.), fakat /tUrk/ tiirk (T 1,2,3,vb.) /Ulrtgttuk/ dl(il)rtrisik-dk (T 30) /viJkntV yilKii)nti (T 28,46), vb. kti/

Ail harfinden sonra kullaruldrlrnda /kUW kddk,yanikik"mavi" (Tar. D4)

b) Bu iEaret

da /cik, tik/ deferindedir:

2.lkdlve /kti/ ses <ibekleri: lKUtt<nl kikik(i)n "gtilctifii ile" (T 15) lfrrl kbr- (T 26) ncUrtg/ lu)r4il)S (T 28, 46)

lg}zdUl kiizddii (KT B l) 3. /Uk, kU/ hece igareti sciz ya da hece bagrnda kullamldrfmda yalmzca tln damaksl /k/ de[erindedir: /kUUk/ kiik"mavi" (KT D 3) /KiUrU/ kitrilr (T l)

lUl

trarfinaen 6nce

ORHON TURKCES| GRAMERi

/kUUrg/ kr)r(ii)g (T T 29,33) /KiU/ kii"in, gdhret" (KQ B

12)

/kUUms/ kiim(ii)s G 48) /kUUn/ kiin (KT D 4) lkullntzl kiint(ii)z (T 52) /kUUq/ kiis (KT D t2) 4. $u scizctklerin yaammda ard arda kullamlan /Ulq kU/ hece igaretinden

birincisi /k/ ikincisi de /d,k/ de[erindedir:

/ultrkuuk/ dttik-dk(T l6)

fftrtgltUUl

tit( ii)rtcisik-itk (T 2 I )

AK, Kr/ Hece iqareti 29. lrK, Kr/ hece igaretinin seslik delerleri gunlardrr: 1. /rk/ ses tibefi, 2. /kr/ ses obe[i, 3. sciz bagrndave ltli.inliistinden <jnce art damaksrl /k/. l. Her durumda /rk/ ses <ibe[i de$erinde: /BL(/ baltk"gehir" (BK D 28, T 19)

/BL!KA/ bal*(k)a "gehire" (T 18, 19) /BTSTKA/ batnk(k)a (Suci 4) /BTSTKI4A/ batstkula (BK K 2)

/TGrK tas*- (KTD l2)

/Tq(/

tastk-

/UDsrKm/

(BKD32)

ud( r)stkQ)m

(T 22), vb.

/k/ ses tibefi deferinde: (KT D 34), fakat lzKflAl azk(t)fia (T 9) lzKrfiAl azkfia t$Lptht(r)p (o l0) /Krsdl ktEdt"krldr" (O 3), vb. 2. Sdz bagrnda ve iginde

3. Sdz bagrnda ve /ri tinltistinden cince art damaksrl /V deferinde:

/Kdl!!n/ kil(t)nt(t)m (T l) /KdllY httt (BKD 14) /KIII4LDV hl(r)clah (KT K 5) /KdrI( ktrk (KT D 15, KD) l_lrkal Ktrhz (T 27, vb.) /KtIsGA/ ftrssc (KQ D 1l)

TALATTEKIN

/KTISLTA/ hsilta (BK D 37)

/[IgN/

hEm (BK G 2)

l5j,lzl h.z(T48, vb.)

l&IzLl klz(r)l(T 52), vb. lig, gil Hece igareti 30. Yazrtlarda gok seyrek olarak kullanrlan hece igaretlerinden biri de /ig,

gil hece igaretidir. Bu igaret ligl ve /gi/ ses tibekleri ile /i/ tinliistnden onceki srizbaEr /g/ iinsiiztinii yazmak igin kullamlmrqtrr. l. /igl ses <ibegi: l@rtml iggcirt(i)m (BK D 25) l&kdIl is(i)kdi (BK D 37,T 28) /!9km9/ is(i)km(i)E (BK D 9) lgrAl igrci (T 34) hgrkJl igrriki (Tar.B 6) 2. Bu igaret Yenisey yazrtlanndan birinde /gil ses dbefini yazmakigin de

kuIanlmrgbr:

llgl @)l7i "elgi" (Hem.-Qrr. 3. lig, gi/

hece igareti Qik etnik adrnda

ill

harfinden <ince de bir kez

kullamhmgtr: /g;,lk/ Qik

(Mq c 2);fakat/glk/ (MQ D z,

ll),

tgtkgt Qik(i),s

(Me D l0)

/Agi Hece igareti 31. /Ag/ hece igareti lagl ve /iig/ ses <ibeklerini yazmakigin kullanrlrr.

l. /Ag/ hece igareti Tunyukuk yantndabirkez kullamlmrgtrr: /AE(t)g/ aS Q)ag "ag gibi" (T 8) /Ag/ hece igaretinin biraz de[igik bir bigimine yenisey yazrtlannda daha gok rastlanrr:

/A$NUKV aEnukt "6nceki" (Hem.-Qrr. 2, 4) /KGDASm/ kagadag( t)m "akrabalanm" (Hem.-err. 3) lBAgl baS (Hem.-Qrr.7) /Y$gm/ yaE( lm (Hem.-Qtr. 9)

ORHON TURKCESi GRAMERj

2. lAgl hece igareti Hemgik-Qrrgak yazrtrnda /iiy'

ses <ibe$ini yazmak

igin

de kullamlmrgtr:

/AEntm/ ti;(i)nt(i)m "(atlanmr) hrzla siirdiim" (Hem.-Qr. 4) /baq/ Hece iqareti

32. lbaSlhece igareti ya da ideogramr Tunyukuk yazrhnda bir kez, bazr Yenisey yazrtlannda ise birkag kez geger.

/IBRbaS/ r bar bas "ormanh doruk" (l 26) /YgK!ag/ YaS Ak Baq (Uyuk-Arcan 5) /Kba$tLK/ Ak BaS Ank (Iuva I 2),vb.

/gi/ Birlegik Harfi 33. lgrlbirlegik harfi Tunyukuk yazrtrnda bir kez kullanrlmrgtr:

lkltgmzl kdiltdgim( i )z (T I 4) /ot/ Hece igareti

34. lot/hece igareti Irk Bitig'de o/ sdzctiEtinti yazmak igin tig

kez

kullamlmrgtr: /YSe!/ ya{ ot (IB 17,53) lotSUzl otsuz(lB 45)

/Up/ Hece iEareti 35. Hece igareti /Up/ daha gok Irk Bitig'de, seyrek olarak dabazr Yenisey yazrtlannda ve elyazmalannda kullamlmrgtrr. Bu igaret /up/ ve /iip/ ses <ibekleri ile /u/ tinltisiinden sonra gelen lpliinsiiztinii yazmak igin kullanrlrr.

lupl ses 6be$i deferinde:

/ULRUBN/ ol(o)rupan"tahta oturup" (IB 28) /BULUB/ bolup "olup" (Elegest I 8), vb. 2. lfipl

ses <ibeli deferinde:

/yUtUrllpl yiltilrilp "yitirip" (lB 24) 3. /u/ tinliisiinden sonra gelen lpliinstizii de[erinde:

/KUNUIIpNI konupan "konup" (IB 64)

TAIATTEKIN

/ULURUUpNI olorupan "oturup" (IB 4) /UtjUUp/ orlup "solarak" (IB 17) /TURUUpNI turupan "kalarak" (IB 56) /TUTUUpNI tutupan "tutup" (IB 16) /URUUpN/ urupan "vurup" (lB 40) ldhmtHece igareti 36. Bu hece igareti yalruz Tuva I yaztrnda iki kez kullanlmrEnc

/ndiimm/ tir rirddm(i)m "erlik erdemim" (Tuva I 3) /l dlfuim hddml,yani cirdrim yerine (Tuva I 4) /krg/ Hece igareti 37. Bu igaret de yalmz Tuva I yazrtrnda iki kez kullamlmrgtrr:

/TUktSm/ tohEQ)m "savagrm" (Tuva I 3) /RKktE/ arhs; lL\gl, yani alktS "{ivgii" yerine (Tuva I 4)

Qift Unsiiz iqaretleri tLTt Qifa tinsiiz igareti 38. /LT/ gift iinsi.iz igareti art

tinliilii scizctiklerde

stlzbagr

/altl ses <ibe$ini

ve sdzigi /lt/ iinsi.iz giftini yazmak igin kullamlrr.

L Srizbagr /alt/ ses tibe$i deferinde: l$ml alt(t)m "aldrm" (O sa! l, Hem.-Qrr.9) lIJzDll alt(t)zh "aldlrdl" (KT D 38) l!=f,mSl altm(r)g "60" (Hem.-Qrr.9), /LTms/ altm(t)S (Tar. B 6) lL}ll aln "6" (Hem.-Qr.4) lK$gll kaltag "kalacak" (KT K 9, T 13) /tf,Nn/ alt ( u)n( u )m "altlnlm" (Hem. -Qrr. 5 ), vb.

iinliilti sdzciiklerde /lV tinsiiz gifti deferinde: /BU!.T9V boltaq "olacak" (genellikle), fakat /BULT9I/ (KT K I l, BK 2. Art

D 3l) /BU!.TI/ boltr"oldv" (KT D 31, vb.), fakat /BULITII/ (Kq B 3) /BU|IUKDAI boltokda "oldu[unda" (O l,6) /BUl,Tm/ bolt(u)m "oldum" (T 56,56)

ORHONTURKqESiGRAMERI

IKI

II kilfi"ktldt" (BK D 7,14), fakat /KILTV (BK D 7) /Yr3[.!gI/ yar1ft)Itaq "yantlacak" (KT G I l)

lY4Wllya1(t)ltt"yanidr" (KT D 20) NIj{_-N yolta"yolda" (T 16), fakat /YULTA/ (KT K 9), vb. 3.

lpl

gift tinstiz igareti yalntzca bir kez

<in

iinliilii bir stizciikteki /lt/

tinsilz giftini yazmak igin de kullanrlmrgtrn lyr$ml y( i)r( i)It( i)m "aynldrm" (Hem.-Qrr. 6)

/nU Qift Unsiiz

igred

39. Bu igaret /ant/, /iint/ ses <ibekleri ile /nV Unsiiz giftini yazmak igin kullamlr. l. lantl ses 6be!i delerinde: INAI anta "orada" (genellikle) lglGl antag "{iyle" (T 9,36), lr1'{..l antrig "{iyle" (T 29) ITLN;II atlanfi "atlandr" (Kq D 8) /BUGzLg[U bo^fu)zlann "bo[azlandt" (T 26), vb'

2. lantl

ses <ibe[i de[erinde:

/k$U/ ktintii"kendi" (KT D 23, BK D

19), fakat /kntU/ (KT K 4)

3. /nV iinsiiz gifti deferinde:

lLKntll alk(t)nfi "mahvoldu" (T 3), /LK4GI alk(t)nt|)g "mahvoldun"

(KTG9,BKK7) /BUntA/ bunta"burada" (KT D 20, vb.) /ghlN/ gmtan "sandal (a[acr)" (BK G 1l) /KIr .ntUKD Al kil(t)ntokda "yarattldtftnda" (KT D l, vb.) Bu gift iinsiiz igaretinin kullamlmadr[r birgok <irnek de vardr:

/bntrA/ b( i)nt(ii)rii "bindirerek" (T 25) lblzntAl biz(i)ntti "bizden" (T 40) /bUntgl/ biintdgi "bdylesi" (T 57) /KIntI/ (e)kinti "ikinci olarak" (KT D 33, vb.) llntmzl int(i)m(i)z "indik" (T 26) lklJntzl kilnt(ii)z"gtindi.iztin" KT D 27, vb.) /UntrU/ iint(ii)ril "(gafak) scikerken" (T 35), vb. vb.

TALATTEKIN

/ng/ Qift tinsiiz iqareti 40. Bu igaret /ang/, /iing/ ses <ibekleri ile lngltinsiiz giftini yazmak igin kullarulr.

I. langl ses 6be[i de$erinde: lggAl anga "{iylece" (KT G 5, vb.) lggULDU angolafu "sundu, takdim etti" (KT D 32) /SggDI/ sangdt "mrzrakladr" (KT K 5), vb.

2. langl ses dbe$i de[erinde: /nagA/ ndngd "nice kez" (BK K 9), vb. 3. lngliinstiz gifti de$erinde: /BUggA/ bunga "bunca" (genellikle) lrggl dr(i)ng "muhakkak ki" (genellikle)

ikiz tinsiizter 41. S<izctik igindeki ikiz iinsiizler runik yazrda seyrek olarak belirtilir. Bagka bir deyiqle, sdzctik igindeki ikiz iinsiizler genellikle tek harf ile goste-

rilir. L tst-- g(g): lyUgrUl yiig(g)iirii "yukan" (KT D I l, vb.) 2. /IV = k(k):

/Br

A7 bal*(k)a "gamura" (KT K 8) /IDUKT/ duk (ku)t (BK D 25) /ULRTUKA/ ol(o)rtok(k)a (BK D 14) /TUGSKA/ tugs@k(k)a (KT G /TUflUKgKA/ tuftukuk(k)a (T 31) /YUKRU/ yok(k)aru (T 25) /YRLKDUK/ yarl(t)k(k)adok (KT D l5), vb.

3. /k/ = k(k):

/blrtUkrU/ birtr)k(k)riril (BK D 9), fakat /blrtUkgrU/ birtiikgdrii (KT D 10)

ORHON TURKEESI GRAMERI

4. fll, ltJ = t(t): llTIl (t)n "gonderdi" (KT D 7, vb.), llTml (t)tQn (BK D 40), llTmzl {t)t(t)m(t)z (KT D 40) lKlTmzl aktt(n)m(t)z (KT K 8) /KUUTy ko(t)tr (BK G 12) /KUUBRTm/ kubra(n)m (BK K 7) /ULRTV ol(o)rt(t)r (Kq D 12) /YGTUKDA/ yag(t)tokda (KQ B 5, D 6) /YUGLTI/ yoglat(t)r (Kq D 12) lYUglN yunt(t)a(1824) ATURTA/ yurt(t)a (IB l3) lstml eSftt)t(i)m(T24) lIgtll ig(it)ti (KT D 16),llgtml is1t)t(i)m (KT D 29) bdztml brid(i)zrit(ti)n (KT G I l) /yUgtUrmg/ yiigd.(t)tiirm(t)E (KQ B 2)

sq*w'

5. lDl, /d/ = d(d): Af RTdm/ ya ratQ )d( & )m (BK

4), fakat /YRTTDm/ ya rat( ltd( t)m (MQ

D 8,9, l0)

/bltldm/ biti(d)d(i)m (KT G 13, BK K l5), fakat /bltltdmt bititd(i)m (T s8) 6.

M,lU =l(l):

IYULGI Yol(lu)g (KT G 13, vb.), fakat /YULLG/ YoII(u)g (KT GB) lgl.Jlgl sr)l(lii)s (KT D 4, BK D 5)

Aldgk/ ilOdd'k (BK D 7), fakat/Iilduk/ ittddnk(KT D 6), vb. 7. /N/, /n/ = n(n):

/K9N4/ l<ngan (n)ri4 G 21), /Kgnq/ kaga(n) nrfu (T 20,29) 8. $u cirnekte sciz igindeki /gs/ rinstiz <ibe[i yalnrzca bir art /S/ harfi ile gcisterilmigtir:

/KBSR/ kab(ry)sar (T 12) Bu tiiryazrmrn istisnalan da vardr:

/9URKKAi gorakka (BK GD), llllgdAl ill(i)gdd (KT D 29,BKD 24), llllggl il(i)sQs KT D 15, l8; BK D l3), /KRI UKKAI Karlukka (KQ D 4),

TATATTEKiN

/KUULLG/ kum(u)s (KT D 21, BK D l8), lv**,N Tciz(i)kkri (Kq D 4), vb. gibi.

Noktaloma 42. Runik harfli metinlerde, cizellikle Orhon ve Yenisey yazrtlannda scizctikleri ya da soz dbeklerini ayrrmak igin kullamlan tek noktalama igareti tist tiste konulmug iki noktadrr. Bazt Yenisey yazrtlannda, <irnefin Begre yazrhnda, iist tiste iki nokta yerine tek nokta kullamlmgtr. Irk Bitig'de ise sijzciikler iist tiste iki nokta yerine eiit igaretine benzeyen iki krsa gizgi ile birbirinden ayrrt edilir. Bu noktalama igaretinin kullanrmr ile ilgili olarak qu kurallar dikkati geker: L Normal uzunlukta scizctikler bu igaretle birbirinden ayrrt edilir: : tdnridri: bolm(i)E : tiirilk: bilgri: kagan: (KT G l) : tilrilk: bcigldr: bod(u)n: bunt: eSQd(i)r1: (KT G l0)

2.Tek heceli srizciikler genellikle cinceki ya da sonraki stizciikle birlikte yazln ULtgdUkdA :ol trigdr;kda (KT D 36) KDGRG : ak adg(t)r(r)s (KT D 35) klrg: eki rir(i)S Q<T D 36) kInRA : ekin ara (KT D l) blzpsU : biz(i)a s, (KT D 39) YUKrtl : yok tirti: (KT D 39) 3. Birlegikler ve sdz tjbekleri genellikle birlikte

yazfu:

yltlylgrmlrn : yiti yig(i)rmi cir(i)n (KT D l1) ytlyUzr : yeti ytizaT KT D 13) : IUTUkIDUKyITISUBI: tiiriik duk yiri suh (KT D l0- I I ), vb. :

4. Bazr Yenisey yazrtlannda bir scizciipi.in noktalama igareti ile ikiye briltindiilii de olur: : KU4g: YmA : kung(u)y(u)rza (Elegest I l) : Ugye : tmg: ilg yetm(;)E Qyuk-Turan 4), vb.

SES

BiLGiSi

Unliiler 43. Orhon Ttirkgesinde gu iinltiler vardrr: lal, ldl, lel, lil,lil, lol,lol, lul ve lul. Bu tinliiler, kapah /e/ iinli.isii drgmda, iig boyutlu bir sistem iginde birbirlerine kargrt olurlar: art tinltilere (a, l, o, u) karqr on tinliiler (e, i, 6, ii), algak tinltilere (a, 5, o, 6) karqr ytiksek iinltiler (t, i, u, i.i) ve dtiz tinltilere (a, 6, t, i) kargt

yuvarlak iinliiler (o, ci, u, [i). Orhon Ti.irkgesi iinlii sisteminin cinemli bir iizelli$ de bu iinltilerin uzun ttirlerinin de bulunmasrdrr. Bagka bir deyigle, Orhon Tiirkgesinde tinlti uzunlufu fonemiktir, yani anlam farkr yapar:

ag- "agmak" '. dg- "aclkmak" ve dg "ag" at "at" : at "ad, unvan" ak-"akmak, akrn etmek" : ak"ak,beyaz",vb.

ilk

Hece Untiileri

/a/ iinliisii

4.Ktsa lal hig gcisterilmez: ag- "agmak" (T 28), adak "ayak" (KT K 7), adg(r)r "ayglr" (BK K lI), bar- "varmak, gitmek" (BK D 35), kab(t)S- "kavugmak, bulugmak, bir araya gelmek" (T

ilk hecedekikrsa lali.inliisii yaamda

l2),yau "ova" (KT G 7), vb. 45.Uzun /a/ Orhon Tiirkgesinde

ilk

hecede uzun bir /a/ tinltistiniin var oldu[u ya-

zrmdan anlagrhyor. Orhon yazrtlarrnda scizbagr krsa lal iinliisti yazrmda gos-

terilmedi[i halde uzun /a/ iinli.isii seyrek de olsa yazir: lAgl ag "ag" (BK D 38) lAgl ag- "aclkmak" (KT G 8,8; BK K 6,6) lATl at "ad, unvan" (BK D 4l; KT D7,7, B 2, Kq B

TALATTEKIN

ilk hecedeki uzun laliinliisti igin Yenisey yaatlan ile Irk Bitig'de

daha

gok cirnek vardrr:

dk*ak, krr" (IB 5, l9) ala"ala,alaca" (IB2) ara"arastnda" (IB 10, 38, 52,52) drt "da! gegidi" (IB 6) cs "kakrm" (Uybat III l) dtan- "inlenmek, iinli.i olmak" (IB 55) dy "ay" (K.-Hovu 3) tiz "az" (IB 57) az-"yolu yitirmek" (IB 15, 15, l5) Unsiizle baglayan sozcfiklerin ilk hecelerindeki uzun /a/ tinliisti de genel olarak belirtilmez. Orhon yazrtlannda yalnrzca gu sd,zctikte ilk hecenin uzun /a/ tinliisti belirtilmigtir: tdmka "duvara" (KT GD). Yenisey yantlan ile Irk Bitig'de bu ttir yazrm igin baEka <imekler de vardrr: IKAL-I kdl- "kalmak" (Elegest I 9), /BA-/ ba- "baftlamak" (IB 14), /YAg/ ycg "yag, taze"

(IB

17) vb.

Yazrmdan anlagrlmamakla birlikte, gu s<izctiklerin

ilk hecelerindeki /a/

tinltisii de uzun olmahdrr:

ab "av", ar- "aldatmak", og "ag, yemek", dg- "agmak", aTuk "azrk", bar "vaf", bay "zengin", aglg "acf', agrl- "hastalanmak", kadtn "diiniir", kan "kan", kar "kaf', kart- "yaqlanmak", kart "yaglf', ka$ "kag", katun "Hatun", sayu "her", saktn- "diigi.inmek", sang "satf', yet "yabanct diyar", yey "yaz", yeyrn "yazrn", vb.

Unliisii

46.Krsall Orhon Tiirkgesinde krsa /r/ iinliistintin varh[r yazrmdan anlayJn [b]ry"bigmek" (BK G I2), [t]t "it, kopek" (BK G lO), hl- "krlmak, yapmak"

(KT D l5), hsla- "krglamak, krqr gegirmek" (KT K 8), srgfa- "(<iltiniin ardrndan) a$amak, figan etmek" (KT D 4), ttl "haberci" (T 36), ytlkt "at stirtisti" (KQ D l3), yrE "ormanh dap" (T 20), vb.

ORHON TURKCESI GRAMERi

47.Uzun ltl Orhon Ttirkgesinde ilk hecede uzun bir /r/ tinliistiniin varhfr yaztmdan anlagrlmaz. Yantlarda hK, Kr/ hece igaretinin kullamlmasr hig degilse bir grup s<izciikte uzun hl iinliisiinti belirlemekte dlgiit olabilirdi. Aneak, bu igaretin sdz baqrnda ve /r/ iinliisiinden 6nce kullanrlmasrmn higbir fonetik deleri yoktur. Bu durumda tek <ilgiit karqrlagtrrmadrr. Bu ydntemle gu siizciikler&ki /r/ i.inltisiiniin uzun oldu[unu s<iyleyebiliriz:

t ff)"apaglar, orman" (T 26) ryag [rgag] "aEag" (T 25) r- [I] "g<indermek" (KT G 7 = BK K7),

d- [id] "grindermek" (BK D

35 vb.)

ktz[kn] "krz, digi" (KT D 24,vb.) sl- [sr] "tahrip etmek" (T 19, vb.) nd- [(td] "engel olmak" (KT K I l), vb. /o/ Untiisii 48. Krsa /o/

bod "boy, aqiret, kabile" (T 4), boz "boz, gri" (KT D 32), kon"konmak" (KT G 7), kofi "koyun" (KT D l2), ol(o)r- "oturmak, yagamak" (T 8), lol< "tok" (T 8), yok(k)aru "yukan, yukanya" (T 25), vb.

49.Uzun lol Orhon Tiirkgesinde uzun /o/ tinltistintin varhpr yolc scizctiptintin bazt yazrtlardaki farkh yazrmrndan anlaErlrr. Genel olarak lYl,lul ve lKlharfleri ile yazilan bu scizctik seyrek olarak /YUUK/, yani lolharfinden sonra /UK/ hece igareti kullanrlarak da yazrlmrgtrr. Bu durumda /u/ iinliisti iki kez yaalmrg

saylr: yook [y-ok] "yok" (KT D 11, 39; O <jn 1; MQ B 4; Abakan 36,36).

<in

4; IB 36,

Runik yazrmdan belli olmamakla birlikte gu srizctiklerdeki iinliini.in de uzun oldu$u sdylenebilir: on [6n] "10" (KT K 7), ot [6t] "ateg" (KT D 27), bol- [b6l] "olmak" (KT D 7), ton [t6n] "giysi, elbise" (KT D 26), tor"bitap d{igmek, zayrflamak" (KT G 9, BK K 7), toruk "zayt?' (T 5, 6), tor(u)g "doru" (KT D 33), yol [ydl] "yol" (KT K 9), vb.

TAI-ATTEKiN

rur Onnsa 50. Krsa /u/

ng- "ugmak, vefat etmek" (KT E 16), ud- *kovalamak" (T 41), ul(u)g "bliytik" (BK G 9), bul(u)y "krige, bucak" (KT D 2), kul "kul, erkek kcile" (KT D 7), uz(u)n"trzak" (T 52), vb. 51. Uzun /u/

Orhon Ttirkgesinde bir uzun /u/ iinltistiniin varh$r buka "bopa" s(iz-

cii[iiniin yazrmrndan anlaqrlmaktadrr. Tunyukuk yazrorun 5. satmnda d<irt kez gegen bu scizciik orada bir kez /BUKAI, fakat iig kez |BUUKAI buka bigiminde yazrlmrgtrr (krq. Tiirkge, Azeri ve Tiirkmence bEa <*bule). Runik yaztmdan belli olmamakla birlikte

ilk hece tinliisiiniin de uzun oldu[u sciylenebilir: a [ii] uyku" (T 27), udt- fndfl "uyumak" (KT D 27), ug [iig] "ug, cenah" (T 40), ugfu)z "kolay" (T l3), ur- [rlrl "vurmak" (KT D 33), uya "yuva, in" (IB 3l), yurg "kayrn birader" (KT D 32),yurt "yurt" (KT K 9), vb. gu sclzctiklerdeki

/iV Unltisti

52.Krsalal iib "ev, yurt, karargah" (T 30), (ikd "abla" (KT K 9), rir- "var olmak" (yardrmcr eylem) (KT D 2l), brin "ben" (T 5), kdl- "gelmek" (KT D 23), kcim "kim" (BK D 9), scim(i)z "semiz" (T 5, 6), siin "sen" (KT G 8), vb. 53.Uzun lal

ilk

hecedeki uzun agir- laltinliisii Yenisey yazrtlanndan birinde gu s6z-

ciifiin yazrmrnda gcisterilmiqtir: /AsnI/ cisni, yani iisni "hatrla!" (Tuva I 3) Yazrmdan belli olmamakla birlikte gu scizctiklerde de uzun bir agrk /iil iinliistini.in bulundulu soylenebilir: rir [ar] "adam" (KT D 12), bririi [barii] "beri" (T 46), yril- ty-All "(atr) dcirtnala si.irmek, kogturmak" (T Z7).

ORHONTURKQESi GRAMERi

Kapah /e/ Unliisii 54. Orhon yazttlarnda bazr scizciiklerde ilk hecenin algak on iinltisti (kapalr lel) ya /iV iinliisii gibi hig igaret edilmez ya da ill harfi ile yaz:/rlr: br- bjr- "vermek", b$ - biS "5" vb. gibi. Bu sdzctiklerin yazrmmdaki tutarsrzhk, Thomsen'in daha 1896'da belirtmig oldu$u gibi (IO, ss. l5-16), scizkonusu iinliiniin niteligi ile ilgili olmahdrr. Bu iinliiniin daha sonra ele ahnan bazr Yenisey yazrtlarnda <izel bir igaretle gcisterilmiq olmasr Thomsen'i hakh grkarmrgtr (bk. Thomsen, "IJne lettre mdconnue", JSFOu 30: 4). Yenisey yazrtlarrnda bu tizel lel harti ile yazrlan sozciikler gunlardrr: eki "2", el "halk", eE "arkadag", et- "diizenlemek", bel "bel", beS "5", keg "sadak, okluk", yeti "'1", yetmiE "70". Orhon yazfilannda, bel ve keE drqrnda bu sdzciiklerin hepsi bulunur ve yazrmlannda yukanda igaret ettilimiz tutarsrzhk giirtiliir. Bu dokuzuncu tinltintin niteliEiine gelince, Thomsen'in konuyla ilgili yazrsmda da iqaret etmig oldufu gibi, bu uzun bir /e/ iinliisii olmahdu; giinkti bu iinlti daha sonra Yakutgada liel ikiz iinliisiine geligmigtir: Yak. bier"vermek" < *ber-,Yak. bies "5" < *bE{. Orhon Ttirkgesinde ve Yenisey yazrtlannda (Eski T{irkgede) dokuzuncu

bir tinltintin, kapah /e/ iinliisi.iniin, bulundupu gergefi Tiirk dilbiliminde biiytk ilgi uyandrrmrE, bu alanda gahganlar sekiz iinlii ve dokuz tinlii yanhsr olmak iizere iki gruba ayrrlmrgtrr. Daha sonra yaprlan ara$trrma ve gahgmalar

bu uzun kapah /e/ tinliistintin Azeri Ttirkgesinde krsa kapah lel olarak korundu$unu, Ttirkmencede kurallt olarak uztn lil tinltistine geligmig oldu[unu ortaya koymug ve kapah /e/ sorunu bciylece kanttlanmtgttr. Ancak, hemen belirtelim ki, Orhon Ttirkgesinde (Eski Tiirkgede) bu kapah /e/ iinliistiniin krsa tiirii de vardr. Krsa kapah /e/ tinltisii Azeride ve Tiirkmencede korunmug, Yakutgada ve Quvaggada ise genellikle ktsa /i/ye geligmigtir. 55. Krsa kapah lel

(e)lt- "iletmek, sevketmek" (T 32,18,53)

- ilt- (BK D 9) (krg. Uyg. Br.

elt-) (e)Eid- "igitmek" (KT G 2, vb.)

i{(i)d- (Kara Balgasun B 8) k(e)y(i)k "vahgi av hayvanr, geyik" (T 8) - kiyik (IB 31, 49 vb.) y(e)g "daha iyi" (BKT D 24) - y,g (KT G 4, BK K 3) y(e)S(i)rmi *20" (T 49), - yig(i)rmi (KT GD, IB 67), yegirmi (K.-Hovu 2)

TATATTEKiN

y(e)r"yer" (BK K 10) -yir(KT K 4, IB

16 vb.), vb.

56. Uzun kapah /e/

Dir- (KT D 8) b(e)s "5" (T 49) ' D,S KT D 18, K 4) - Yenisey bep (e)ki"2" (T 18 vb.) * ik(d)Sii "iki, iki bltik" (KT K 3) - Yenisey e&i (e)l"halk, boylar, devlet" (KT D 4) - il (BK D 5) - Yenisey e/ b(e)r- "vermek" (KT D 12)

(e)t- "yapmak, diizenlemek" (KT D I l) - it'(genel olarak) - Yenisey elk(e)rii "geri" (Kq D 4. O saf 3) - kirii "geriye, batrya" (KT D 2) k(e)srd "sonra" (O <in 1, KQ D 4) - kisrd (KT D 5 vb.)

ti- (KT D 9, T 5 vb.) t(e)r- "dermek, toplamak" (elteriS stizcii[iinde) - rir- (BK D I l) y(e)- "yemek" (T 8) - yt- (T 8) y(e)ti"7" (KT D 15) - yiti (KT GD) - Yenisey yeti y(e)tm(i)E "70" (BK D 11, KT D 12) - Yenisey yetm(i)S t(e)- "demek sciylemek" (T 5 vb.)

Bu s<izctiklere gunlar da katrlmahdrr: idi [6di] "sahip" (KT D 19 vb.), fr-

[Er-] "ermek, erigmek" (T 45), irtiir- "erigtirmek" (KT D 9), kigti [kEE2i] , "akgam, akgamiistii" (MQ D l), y(e)t- [y6t] "yedmek, yedekte gcitiirmek" (T 25), yil [yCl] "yele" (IB 16) ve Yenisey yaatlannda <izel kapah /e/ harfi ile yazian scizctiklerden ef [e$], bel [bEll ve keS [kEq] "sadak, okluk".

/i/ Untiisii lil bil- (BK K l5 vb.), i9 (BK G 14 vb.), ilgririi "ileri, 57. Krsa

ileride, doluda" (KT G 2), tik- "dikmek" (KT D 25), yit- "yitmek, kaybolmak" (KT D 27 vb.), vb.

58. Uzun

/i/

Orhon Tiirkgesinde ilk hecede uzun bir /i/ tinltisi.iniin bulundufu yazrmdan anlaqrlmaz. Ancak, kargrlagtrrma ydntemi ile gu scizctiklerdeki /i/ iinliisiintin de uzun oldulunu sciyleyebiliriz: bin- (KT K 5), bir "1" (KT G

8), birki "birlegik. mtittehit" (BK D 22), iE (KT B l), kir- "girmek, katrlmak" (BK D 38 vb.), ftig "samur" (BK G l2), [ti]r- "yagamak, sa! kalmak", tir(i)g "diri, canh" (KT K 9), tir(i)l- "sa! kalmak" (BK D 3l), tiz "diz" (BK K l0), yinggri "ince" (T l3), vb.

ORHONTURKQESi GRAMERI

/ii/ Untiisii /ii/ bdkci "gijglij, cesur, yi[it" (KQ D 5), bdk- "doymak" (Uyuk-Turan l, vb.), ag "anne" (KT D 25), tiiril- "ttiremek, yaraulrnak" (KT K 9), vb. 59. Krsa

60. Uzun /<i/

Orhon Tiirkgesinde uzun

lol tinliisiiniin varhir Taryat yazrtrndaki

anlaylr: /kUUk/ kbdk, yani kdk "mavi" (Tar. D 4).

cimekten

Yazmdan belli olmamakla birlikte

qu scizctiklerdeki /d/

iinltistiniin de uz.rn

oldu[unu sriyleyebiliriz: bdri "kurt" (KT D l2), kdl "gril" (KT D 34), d"dtigtinmek" (KT G 5, vb.), kril- "(hayvanr) kcisteklemek" (lB 25), dr"bag kaldrrmak, isyan etmek" (KT B l), 61 "62, kendi" (T I G 6), tr;rt "ddrt" (BK D 2), vb.

/ii/ Unliisii 61. Krsa /ti/

kiirl "cariye" (KT D 24), kiizrid- "korumak, kollamak" (KT B L), silr1ilE"savagmak" (BK D 30), tilkdti ".tamamiyle" (KT G l), tii{- "inmek" (T 30), yiigiir- "akmak; kogmak" (KT D 24), vb. 62.Uzun lrjl Yazrmdan belli olmamakla birlikte gu sozctiklerdeki /ii/ iinliisiiniin uzun oldu[unu sciyleyebiliriz: kii "in" (KQ B l2), kilg "gtig, kuvvef' (KT D12), kiin "gijn, gi.ineg" (BK G l, vb.), kilz "giz, sonbahar" (Mq D 8), sli "ordu" (T 31, vb.), silgig "tath" (KT G 5, vb.), slir- "stirmek" (KT D 23, vb.), tii "ttiy" (IB 3), tiln "gece" (BK D 32), yiiz "ytiz" (KT D 33), yilz "100" (KT D 33, vb.

ilk

Hece Dryrndaki Unltiler

Damak Uyumu 63. Orhon Ttirkgesinde kapah /e/ tinltisii drgrndaki biitiin tinliiler ilk hece drErndaki hecelerde bulunabilir.

TAI^ATTEKiN

ilk

hece drgrndaki hecelerin iinltileri damak ya da arthk-dnliik uyumu

kurallanna gcire bulunur. Damak ya da arthk-tinliik uyumu gciyle tanrmlanabilir: Bir sdzctikte ya yalnrz art iinltiler ya da yalnrz <in tinl{iler bulunabilir. Btiylece, ilk hecenin tinliisii bir art iinlii ise iibtir hecelerin iinltileri de art, dn iinlti ise cibiir hecelerin iinliileri de <in iinlti olur. Bununla birlikte, damak uyumu kurallanmn iglemedi!,i durumlar da vardr. Bazt s<izciikler ilk hecelerindeki art tinliilerinin komgu iinsiizler nedeniyle tindamaksrlla$masl sonucu iinlfl uyumundan grkmrgtrr. Aynca, belli bazr eklerin cjn iinliilii tek bigimi vardr ve bunlar bu nedenle tinlii uyumu kurallanna uymaz.

Ondamaksrllagma Sonucu Uyumdan Qlkma 64. Yazfilarda herhangi bir hecesindeki dtiz-dar art iinliisti 6ndamaksrllagmrg, bdylece de iinlti uyumundan grkmrg bazr sdzciikler

vardr:

/BULmYn/ bulmay(i)n "bulmayrp" (T 2) <*bulmaym ItlDAl tida"tutarak" (KT K ll) <*174- "tutmak, engel olmak" ItkJLAl tirlla"dinlet" (KT G 2) - nrlla (IB 58) nlilnl tilin-"yrtrlmak" (IB 44) <*tftm/ylmgK/ yimgak "yumugak" (KT G 5) lyIgKAlyiSla (KT D 1,37) <*yrylm /yI9DA/ yisda (KT G 4, D 35) - yryda (T 31,32) /yIgG/ ytEQs (KT D 21,35;BKD27,27) - yry@g (T 28,35,37) Ondamaksrllagma sonucu uyumdan grkma tekil 1. kigi gtintilliili.ik eki almrg scizctiklerde de g<iriiliir:

ay-ayin (T 32), ay(t)t-ayin (BK D 4l), kon-ayin (KT G 7), fko]n-ayin (BK K 5), hE-ayin (T 5), dma-yin (BK D 33), ur(u)gs(t)rat-ayin (KT D l0), yoglarayin (T 3l), vb.

Tekil l. kigi g<intlliiliik eki Uygur ve Yenisey yazftlan ile Irk Bitig'de genellikle uyuma girer: [b]ulga-ym (Mq D 5), taS*-ayrn (MQ D l0), yozma-ym (MQ B 5), yort-ytn (Mq D 5), adril-aytn (Elegest l: 9), kdl-aym (Elegest I:9), al-aym (IB 58), tvlla-ym (IB 58), vb.

ORHON TURKQESi GRAMERI

Damak Uyumuna Girmeyen Ekler 65. Asrl Orhon yantlannda damak ya da arthk<inliik uyumuna genellikle girmeyen ekler gunlardr: 1. 3. kigi iyelik eki /+(s)il,2.1.ve2. kigi tekil iyelik eki almrg sdzctiklere eklenen belirli nesne eki /+in/,3. srfat-fiil eki /-miy'.

3. KiEi iyelik Eki /-(s)i/ 66. 3. kigi iyelik eki Orhon yazrtlannda genellikle l+l ve /+si/ bigiminde <in i.inltiliidi.ir. Bu durum yazrmdan anlagrlmaktadrr: Bu eki almrg art tinliilti sdzctiklere eklenen belirli nesne eki /+n/ genellikle tin /n/ harfi ile, iyelik ekinin /+si/ tiirtinti almry art iinliilti scizciiklerdeki /s/ iinsiizii de genellikle <in

/s/ harfi ile yazrlrr. Ayrrca, bu ekin tinliisii belki de uzundu; gtinkti, krsa baplama iinltileri ltl ve lilgenellikle yazrlmadr$r halde, 3. kigi iyelik ekinin iinliisii hemen daima yazrda gdsterilmigtir. Agaltdaki gibi kargtt scizctik giftleri bu gergeli agrkga kanrtlayacak niteliktedir:

rir-(i)n "adamlarla" (KT D I l) iir-in"adamlannl" (KT K l) kulkak-(t)n "kulakla" (BK K ll) kulknk-in "kulaklannt" (BK G sab-in "sdzlerini" (KT G 9) sab-(t)n "sdzlerle" (KT G 5)

12)

Qok ilgingtir ki bu ek Yeni Uygurcanrn Tarangi diyalektinde bugtin de lil iledir: qeS-l-gd "tintine", vb. Aynca, bilindi[i gibi, bu ek bugiin Quvaqgada da iinsiizlerden sonra krsa /i/, tinliilerden sonra da normal /i/ uzun

bigimindedir; bagka bir deyigle, arthk-<inltik uyumuna girmez. Omekler:

l. adgft)r-in (BK K ll), ak-in (KT K 2,3,9), arin (KT d7,7; BK D 7), at-in (KT D 40; BK G 12, K lI), bar(t)m-in (KT K l; BK d24), bark-in (KT KD), bod(u)n-in (BK G l5), bulgak-in (KT K 4; BK D 29), kagan-in (KT D 35,36,38; BK D27,28),knn-in "hanlnl" (T 2,2,28),l<nr1-in 5KT D 5; BK D 6, 18), kazgantok-in (T 55), kulkak-in (BK G l2),I<otay-in (BK K ll), kuz-in (T 7), ogl-in (KT D 7; BK D'1,7,24, G 3; KQ B 5, D l, 10), vb. 2. armakgt-sin (KT D 6), kar(a)-sin (O sag

(BK D 24),vb.

l), yabgu-sin (T 41), yilkt-sin

TALATTEKiN

Buna gcire, belirli nesne eki almamrg iyelik ekini de her yerde -i ve

-sd

bigiminde okumak gerekir kansmdayrm:

att-si (KT G 13, GD; BK GB), aygugr-si (T 10, 21,29), yagr-si (KT D 12;BK D I l), bod(u)n-i (KT D 3), gab(t)E-i (T 7), kagan-, (KT D l9), vb. Moyun Qor yazrtrnda scizkonusu iyelik ekinin iinlii uyumuna girdifi anlagrlryor; gtinkti art tinliilti scizctiklerde buna eklenen belirli nesne eki l+nl genellikle art /N/ harfi ile, ekin /+si/ bigimindeki /s/ iinstizii de art /S/ harfi ile ileyazlrrugtr: yilh-sm banm-tn hz-m kod(u)z-rn (MQ D 3).

Belirli

Nesne Durumu

Eki {+in}

67. Tekil l. ve2. kigi iyelik ekli sdzciiklere eklenen belirli nesne durumu eki /+In/ de bazr yazfilarda (Orhon yazrtlan, Suci yazrtr ve Irk Bitig'de)

genellikle dn /n/ harfi ile yazrlmrqtrr:

sab(t)m-(i)n "scizlerimi" (KT G 2) gftQ)m-(i)n "gitimi" (Mq G 2) oglft)m-(i)n "o$lumu" (Suci 6)

sab(t)m-(r)n (KT G 1)

hz(t)m-(i)n "klzrml" (Suci 7) at(t)m-(i)n "torunumu" (Suci 8) kurugsak( t)m-in "kursa[rmr" (lB 8) tapladok(u)m-ln "sevdilimi" (IB 4) kanft)p-Q)n "hanrru" (T 3) Uygur yazftlanile lrk Bitig'de bu ekin artrk iinlil uyumuna girmek i.izere oldupunu gcisteren cirnekler vardr:

bod(u)n(u)m-(r)n (MQ K 5) at(t)m-(t)n "unvanlml" (Tar. D 4) sub(u)m-(t)n (Tar. B 4) bagft)m-m (IB 8), vb. (bk. ilerleyici Benzegme)

Gegmiq Zaman Srfat-Fiil Eki {-mlg} 68. Gegmig zaman srfat-fiili eki {-mlg} de bence Orhon Ttirkgesinde arthk-dnltk uyumuna girmeyen eklerdendir; g{inkti bu ekin sonundaki /g/ iinstizti art iinltilti sdzctiklerde de, e$er /g/ harfi ile yazrlmamrE ise, genellikle

ORHON TURKQESi CRAMER|

<in

/s/ igareti ile yazrlmrgtrr. Eski Tiirk runik alfabesini bagan ile gciziimleyen

Thomsen, bilindi[i gibi, /-ms/ ekindeki <in isl harfinin /g/ deferinde oldufu gdriigi.inde idi (1896: 36, 38). Thomsen, aynca, bu ekin yazrgevrimini art iinltilti siizciiklerde -m(t)S ve -m(t)s olarak yapmrg, yani ekin iinlti uyumuna girdilini kabul etmigti. Thomsen'in bu gcirtiqti daha sonra yazfilar tizerinde

bilim adamlannca da kabul edihnigtir. Ancak, A. C. Emre 1949 yrhnda scizkonusu ekin- iinliistintin Orhon Tiirkgesinde tinlti uyumuna girmedi[ini ve her yerde -miSl-mds bigiminde oldulunu ileri siirmiiEtti (1949:34). Bu ekin iinliisti konusunda ben de A. C. Emre gibi dtigtiniiyorum. Bu gtirtigi.imti destekleyen ek kanrtlanm da gunlardr: 1. Yazrtlarda art i.inli.ilti eylem gdvdesindeki /g/ sesinin igl harfi ile, bunlara gahgan Batrh

lmig/ ekindeki /g/ sesinin ise tin /3/ harfi ile yaald{t drnekler vardr /BUgGURmsl boEgurm(i)g (KT D 13)

eklenen

/TgKms/ taE@km(i)S

(KTD ll),

vb.

2. Art iinliil[i sozctiklerde art /S/ harfinin eylem gtivdesindeki lsl ve

lgl

sesini gcisterdi$i, buna kargrhk aynr stizciikteki /-mig/ ekinin <in /s/ igareti ile

yazrldrlr cimekler vardr:

/KGNSRmsl kagans(t)ran(i)l (KT D l3) /SIGTAms/ ugtam(i)E (KT D 4) /TSrKms/ tastkm(i)S (T 30) lSmsl aSm(i)E (MQ K 8) /SKINmIs/ sahnmis (IB 42,58) /SUKUSmIsI sokuEmiS (IB 35), vb.

Yukarrdaki yazrmlarr dikkate alarak/-mig/ ekinin Orhon Ttirkgesinde genellikle yalnrz cin iinliilti oldufunu, bagka bir deyigle bu ekin artltk-dnliik uyumuna girmedi$ini kesin olarak ileri stirebiliriz. Moyun Qor yazrtrnda da {-mig} eki genellikle arthk-dnliik uyumuna girmez: kalm(i)S-i (MQ K 3), ol(o)rm(i)t (Mg K 4), bolm(i)t (MQ K 9), vb. Ancak, bu yazrtta ekin damak uyumuna girdi[ini gcisteren birkag tjrnekler de yok de[ildir: /BSmS/ basm(t)s

(Mq D l2)

/KTLmS/ l<nt(t)lm(t)s (MQ G 8), vb. gibi.

TATATTEKN

Dudak Uyumn 69. Dudak ya da diizliik-yuvarlakhk uyumu g<iyle tanrmlanabilir: Bir sdzciikte yuvarlak bir iinltiden sonra ya bir yuvarlak iinlii ya da diiz-genig bir iinlti bulunabilir. Baqka bir deyigle, yuvarlak bir iinliiden sonra dtiz-dar bir iinlti bulunamaz ve dtiz bir tinliiden sonra da yuvarlak bir tinlti bulunamaz. Dudak uyumunun bu ttirii, d,rne[in bugtinkii Tiirkiye Ttirkgesinde vardr. Orhon Tiirkgesinde ise dudak ya da dtizltik-yuvarlakhk uyumu hentiz ilk geligme safhasrndadrr. Bagka bir deyiEle, Orhon Tiirkgesinde yalnrzba$ama tinltileri ve CVC tiiriinde ekler dudak uyumu kurallanna uyar.

Ba$ama Unliiteri 70. Yuvarlak tinliilti gcivde ya da hecelerden sonra gelen baflama tinltileri Orhon Tiirkgesinde dudak uyumuna girer. Bu durum baflama tinliilerinin yazlJrdtpr oldukga bol sayrda cimekten anlagrlmaktadrr:

karluk-u-g "Karluk'larr" (KT K 2) kung(u)y-u-g "prensesi" (KT D 20) kung(u)y-u-rn "prensesim" (E 46: 4) ok-u-n "ok ile" (KT D 33) dg-il-m "annem" (IB 58) sigtik-ii-1 "kemiklerin" (KT D 24) totok-u-g "askeri valiyi" (KT D 38)

Irk Bitig'den ahnmrg agafrdaki rirneklerde ise baflama iinliileri dudak uyumu kurallanna uy maz: anuk-rry-tn "senin krrrklannr" (IB 48) iiziik-i-ry-in "senin yrrtrklannr" (IB 48)

Dudak Uyumuna Giren Ekler 71. Orhon Tiirkgesinde dudak uyumuna giren CVC tiiriindeki ekler gunlardrr: olumlu srfat eki {+lXG}, {+lXK},1. ve 2. kigi tekil ve golul kesin gegmig zaman ekleri, yer ve y<in zarflan eki {+DXn}. 72. Olumlu srfat eki

{+lXG}:

basl(t)g "ma[rur" (KT D 2)

oRHON TURKqESi GRAMERi

kinl(i)S "misk kokulu" (BK K l1) tonlug "donlu" (lB 22,42) busuSlug "kederli" (IB 52) kutlug "mutlu, talihli" (IB 56) murllug "dertli" (lB 22) kiiglilg "giiglti" (IB 3,20, 60), vb. 73.

{+lXK}

eki:

tizliik-i "binek atr" (KQ B 4, D 3) iizliik-in "binek atrnr" (KQ D 3) top(u)lguluk "delmek igin" (T 13) ilzg(ii)lilk "krrmak igin" (T 14), vb. 74.

ve 2. kigi tekil ve go[ul kesin gegmig zarnan ekleri:

al-t(t)m "fethettim" (BK D 27), biti-d(i)m "yazdrm" (KT GD), buzd(u)m "bozguna u$rattrm" (BK D 24), kriliir+(ii)m "getirdim" (KT G 1l), bar-d(t)g "gittin" (BK D 20), bir-t(i)m(i)z "verdik" (KT D 20), buzd(u)m(u)z "bozguna u[rattrk" (KT D 3l), silry(il)S-d(il)m(ii)z "savagtrk" (BK D 28), ig(i)k-d(i)ry "baprmh oldun" (T 3), kigiir-t(il)g "soktun" (KT D 23), bar-d(t)l?)z"gittiniz" (KT GD), vb. 75. Yer ve ycin zarflan eki {+DXn}:

kur(t)-d(t)n "batlda" (KT B l), ytr-d(t)n-ta yan "kuzeyden, kuzey " (T 1l), riU-d(ii)n-yrin "doSudan, dolu tarafindan" (T I l), vb. tarafindan" (T 1l), b(i)r-d(i)n-yrin "gtineyden, gtiney tarafindan

Dudak Uyumuna Girmeyen Ekler

76. Orhon Ttirkgesinde dudak ya da diizltik-yuvarlakhk uyumuna girmeyen ekler gunlardrr: Olumsuz srfat eki [+slz], addan eylem ttireten {+sIrA-} eki, gelecek zaman-gereklilik eki {-sIK}, ba$ama eki {+lI}, belirli nesne eki {+nI}, pekigtirmeli buyurma eki {+GIl}, kesin gegmig zaman 3. kiEi eki {-DI}, aitlik eki [+GI], zarf el,t {+TI}, gegmig zaman srfarfiil eki {mIg). 77. Olumsuz srfat eki

{+slz}:

Yaamdan anlagrldr$rna grire {+slz} eki ve onun genigletilmig bigimi olan

TALATTEKiN

{+slzln} eki Orhon Ttirkgesinde dudak uyumuna girmez: lBUrjslzl burlnz "pek gok, bol bol" (Agura 7) lBU$szl buus(t)z "pek gok, bol bol" (T 48) lYULsznl yolsA)z(t)n "yolsuz olarak" (T 35) Ancak, bazr Yenisey yazftlarr ile Irk Bitig'de bu ekin dudak uyumuna

girdi[ini gtisteren tjmekler vardr: burlusuz"dertsiz, srkrnfisz" (Bank II 3, Barrk otsuz "otslJz" (IB 45)

6IlI2)

subsuz "susuz" (IB 45), vb. 78. Addan eylem ttireten {+sIrA-} eki:

ur(u)gsQ)rat- "ddlsiiz brrakmak" (KT D l0) vb.; krg. Uyg. kutsra-, kiig s ird-, d g s irti- vb. 79. Gelecek zaman-gereklilik srfat-fiil eki

{-slk}: /ULRsKm/ ol(o)rs(t)k(t)rn "oturasrm" (T 22) /TUSK/ tos(t)k "doyma, doyacak olma" (KT G 8, BK K 6) /TUGsKDA I tugs(r)Ma "(giin) do[ar tarafinda" (KT D 4) vb. lUtstgl ttls(i)Ki)u "mutlak rileceksin" (BK K 5), vb. 80. Ballama eki

{+lI}: tiln+li kiln+li "gece ve giindiiz" (KT GD)

adrg+h touuz+lt "(bir) ayr ile (bir) domuz" (IB 6) 81. Belirli nesne eki

{+nI}: /KUUnI/ ku+m "(General) Ku'yu" CI9), vb. 82. Pekiqtirmeli buyurma eki

{-GIl}:

urg(t)l "mutlak koy!" (T 34) 83. 3. kiEi kesin gegmi$ zaman eki

{-DI}:

*oldij" (KT D 33), vb. ugdt "ugtu" (KT KD), dlti Aitlik sfatlan eki {+GI}: gdlgi "bozktdaki" (T 23)

84.

bod(u)nh "(diigman) halkmrnki" (Tar. B 5)

ORHON TURKCESi GRAMERI

85.Zart eki {+DI}: ddgiiti "iyice" (KT G 2) 86. Gegmig zaman srfat-fiil eki {-mlg}:

boSgurm(i)S "e!itmi$" (KT D l3), bolm(i)E "olmug" (KT D 21)' siiA&);m(i)p "savagmrg" (KT D 40), ol(o)rm(i)E "tahtta oturmug" (MQ K 4), tutm(i)E (MQ D l2), sokusmig "rastlamtg" (lB 2), to1miE "donmug" (IB 57), vb.

tinlii

NiibetleEmeleri

87. Orhon Ttirkgesinde pek az sozciikte a g<irtiliir:

t ve a

i tinlti n<ibetlegmesi

La*tndbetlegmesi: alpagu "yiSit savaggrlar" (KT K7) * yilpagut ay. (BK D 31) 2.d-inobetlegmesi: btin "ben" (T 1) - bini "beni" (T l0) stin "sen" (KT G 8) - sini "seni" (T 10) (irscir "ise" (genellikle) - irsdr (KT G 13) isirkci- "bir kaytp igin iiziilmek" (Altrnktil ll2) <*tisirkiie

-i ncibetle$mesi

igin bk. Kapah /e/.

OndamaksrllaEma S8.

ilk

hecenin /ri iinliisii komgu inceltici iinstizlerin etkisi ile ondamak-

e[ilimi gdsterir: big- (lB 37) - [b]ry- "biqmek" (BK G 12) bia (T 14) - bu1"1000" (T 16, l8) ir-in "kuzeyini" (MQ D 1l), ir-intci "kuzeyinde" (MQ D "kuzey" tida"tutarak" (KT K lI) <*ttd-a tihg "haberleri" (T 32) - nhg (T 36) tirlla"dinlet" (KT G 2) * nnla- (lB 58) yimEak, y(i)rnEak "yumugak" (KT G 5; BK K 4,4) < *ytmgak

srllaqma

ll) - yv

TAIATTEKiN ylg "ormanh da[" (KT G 6, vb.)

-y$ Cf Z), vb.), yry-garu (T l5)

yiE-da (KT G 4,D 35;BKD27) - yS4a CI 31, 32) yiS-ka (KT D I l, BK D 37\ <*yr{-ka yiS(t)S (KT D 21,35;BKD27) -ytt{tg Cf 28,35,37), vb.

Art lrltinltisiiniin cindamaksrlla$masl yrrya"lruzeyde" scizcii[tiniin ikinci hecesinde de gergeklegmiq olabilir: /YRyA/, yaniy(flryri (OF 2,5) <ytrya (KT Gl, D 14; BK D 12) ArtdamaksrllaEma 89. Orhon Tiirkgesinde artdamaksrllagma yalruz Qinceden ahntr olan sdryiin "general" stizctifiinde grirtiliir. orhon yazrtlannda 6n

iinliilii olan bu

scizciik Yenisey yazttlart ile Tun-huang yazmalannda genelllkle sarlun bigiminde geger:

kdrtki saAun "General Kcirtle" (Elegest II l) bayga sauun "General Bayga" (Bank III l) gogi bdri satJun "General Qogi Bciri" (E 12: l) kiililg sarlun "General Kiiliig" (Miran b 7), vb.

Unlti ikizteqmesi 90. Unli.i ikizlegmesi gu iki <irnekte gririiliir:

t. fil > tiyt: iniy+giln "erkek kardeqler" < inl Bu ikizlegme ini sdzciiEiiniin sonundaki liliinli.isiintin uzunlu[u nedeniyle meydana gelmig olabilir (krg. yak. ini "erkek kardeg"). 2. /6t

tii6/:

uyuk-Turan yazflnda dz ogl(u)m sciz <ibefindeK iiz[6:z] scizctilti llJtJzl, yani iiozbigiminde yazrlmrgtr (E 3: 5). Buya llJzl,yani dz,yerine bir yazrm yanlrgrdrr ya da bu sdzctikteki uzun loliinliisiini.in /iici/ bigiminde erken bir ikizlegmeye u[radrlrnr gdsteren bir yazrm gfuigimidir (krg. yak. ili)s <*dz).

ORHON TURKQESi GRAMERi

tinlii

Benzegmeleri

iterleyici Benzegme Yakrn Benzegme 91. Orhon Tiirkgesinde hem yakrn hem de uzak iinlti benzegmeleri igin drnekler vardr. l. Orhon yazrtlarrnda 3. kigi iyelik eki /+(s)i/ art tinli.ilii sdzciiklerde tinlii uyumuna girme epilimi gtrsterir: agr{m "servetini" (KT GB) < *agry-in barft)mm "mallnt mtilkiinti" (KT GB) <*bartm-in altunm "altrnlannr" (BK K l) < [altuni]n (BK N 11) kaganm "hakanlnt" (KT D 7) < kagan-in (KT D 35 vb.) ktnn"krzlannt" (BK K l0 vb.) <*ktz-in sabm"sozlerini" (T 22,587 < sab-in (KT G 9, BK K 14) taSft)n "drgrnr" (T l3) < taS-in (KT G 12, BK K 14) asln "uykusunu" (T 19)

<*u-sin

y[il]k[ts]m "at siiriilerini'(BK GB) < yilktsin (BK D 24) Uygur yazftlarndada art iinltilii sdzciiklere eklenen 3. kigi iyelik eki genellikle i.inlii uyumuna girer: atm"adlartnt" (Tar. K 5) < afin bar(t)mtn "mahnl miilkiinii" (MQ D 3) <banm-in barkm "konutlarrnt" (MQ D 2) < bark-in basm "doru,funu" (Mq D 4) < baE-in katurun "hatununu" (Me K l0) <katun-in ktun"ktzlarrni' (MQ D 3) < ktz-in kod(u)un "kadtnlannt" (Me D 3) < koduz-in tabann "hayvanlannr" (MQ G 5) yilkrsm "at si,iriilerinf'(MQ D 2,3), vb. Bu ekin tinlii uyumuna girme elilimi igin Irk Bitig'de de timekler vardr: ayaktn "kaplannt" (IB 42) < ayak-in

(IB l9) <karSt-sin kudrukm "kuyrufunu" (IB 50) < kudruk-in

karSft)sm "rakibini"

oglm"o$ullartru" (IB 2,29) < ogl-in (BK D 7, vb.) sabm "sozlerini" (IB 58) < sab-in, vb.

TAI-ATTEKIN

tekil l. kigi iyelik eki almrg s<izctiklerin belirli nesne durumlannda da meydana gelrnig olrnaltdr: bastmm "baglml" (IB 8) < *baEtmin sabtmtn "sdzlerimi" (KT G l,ll,12; BK K l) < sabtmin (KT G 2) attmm "adlmr" (Tar. D 4) <*duminvb.

2. Aynilerleyici

benzegme

3. Orhon yazrtlannda genellikle uyuma girmedigi yaztmdan

anlagrlan

/-mig/ ekinin Uygur yaztlannda uyuma girme e$iliminde oldufunu gdsteren az sayda drnekler de vardr: \..,

o'varmlg, gitmi$" (MQ G 37) <barmiE /BRmS/ barm(t)S /BSmS/ basm(t)S "basktn yapmtg" (Mq D 12) < basmiS /BULmS/ bolm(t)S "olmug" (Tar. B 1) <bolmiS,vb.

Uzak BenzeEme 92.

iki sirzctik arasrnda

gergeklegen ilerleyici iinlti benzegmeleri a$afrdaki

dmeklerde g<iriili.ir: '1. antag "ciyle, onun gibi" (KT D 4,40; BK D 5; T 9,36) < anttig (T 29) *ant < trig

2. b(i)rd(i)n-yrin "giney taraftndan" "do!u tarafindan" (T I l) < tirldiin yan

(T I l) < *birdin yan, dtld(ii)n-ydn

3. eriir barur "(serbestge) gelir gider, ba[rmstz" (KT * eriir barr, yatu kalur "yata kalrr" (T I 9) < *yatu l<altr

BK D 29) <

Gerileyici Benzegme 93. ilk ve orta hecelerin diiz-tlar iinliisii izleyen hecenin ya da sdzciifiin yuvarlak iinliisi.iniin etkisi ile yuvarlaklagrr:

L lrul>/u-u/: yaratunu uma- "kendini diizene sokamamak" (KT D 10) < yarat(t)nu uma-

(BKD9)

adartu umaz"zarar veremez" (Toyok 24,29) < *adart't uma2. li-nl> /ii-ii/: yiitilr-iip "yitirip" (IB 24) - yitiir- (KT KT D 7, BK D 7)

0RHON TURKqESi GRAMERi

J.lt-ol > lu-ol: silAdk(il)S "kemiklerin" (BK D 20, vb.) < sirldkiiry (KT G 24)

4.lu-al > l;j-a/: biinttigi "bunun gibisi, bdylesi" (T 57) < *buntdgi < *buru trig-i

Unlii Diigmesi igseste Unlii Diigmesi

94.Vurgusuz orta hecelerin dar ve zayrf iinltileri <izellikle h, l, n, yl iinsi.izleri komgululunda daha eski bir tarihte diigmi.iE ve bu scizctikler hece kaybrna u[rayarak Orhon Tiirkgesinde iki heceli olmuglardr: adril- "aynlmak" (T 2, vb.) < *adrilantag "6yle, onun gibi" (T 9, vb. - antdg G 29) < *anr ttig balbal "cildiirtilen dtigman heykeli" (BK G 7, vb.) < *barmal < Mo. barimal "heykel" buplna- "tutsak etmek, yakalamak" (KQ D l0) < *bulun+abilntrig "bunun gibi, boyle" (T 57) < *buntdg < *bunt tiig rigri "e$ri, hdrgiiglii" (T 48, vb.) < tigir-i, rigir- "e$riltmek" drkli "iken, olan" (T 8) < rir-i-gli korkmg "korku" (IB 36) < *kortk-mg kikEilr- "kargtltkh krgkrrtmak" (KT D 6) < *kikiS-iir-, *kikiS- "kargtltklt gekigmek" oglan"o$ullar, evlatlar" (KT K I l, vb.) < og(r)l oght "opullar" (KT D 5, BK D 5) < og(t)l ritrii "sonra" (T 12, 16) < *dtiir-ii, *6tiir- "gegirmek" srgta- "yas tutmak, aflamak" (KT D 4, BK D 5) < srgrl "a!rt, yas" tarkmg "dargln, ofkeli, ters" (T 22) < *tartk- "danlmak, iifkelenmek" tcigrti "gepegevre" (T 48) < *tdgir- "gevirmek" udSur-u "izleyerek, takip ederek" (KT D 36,K2) <uduS-uryabnt- "bozguna ufratmak, tahrip etmek" (BK D 3l) < *yabr+rt- (krg. yabu "fena, kdtti") yagru " yakln" (KT G 5, vb) < *yagur-u, *yagur- "yaklagmak" yrigrdn "kestane renginde (at)" (KQ D 3, 9) < *ydgir+rin, ycigir "geyik" (KQ D 6); krg. Yak. sirir "kestane rengi" < *yrigir, vb.

TAL-ATTEKiN

95. Aynr i.inlii diiEmesi gu stizciiklerde

lu ve /r/ tinliimstilerinden

sonra

meydana gelmi$ olmahdn

ilt- "gotirmek, sevk etmek" (BK D t9, vb.) - elt- (KT D 23, vb.) < *elit' (krg. Uyg. elt-, elit-,MK ekit-,Trk. ilet-, Az. iildt- ay.; kr$. bir de Mo' i/e-

\..,

"gcindermek") kork- "korkmak" (T 39, vb.) <*konk- <*kon- "korumak" bark "ev, bina" (KT K 13, vb.) < *bartk (krq. Mo. bari- "inga etmek, yapmak" tiirk*Tldirk" ( T l, vb.) - tiiriik (genellikle)

'ilr

Sonseste

Unlii Diiqmesi

96. Sonseste tinlti diiqmesi qu drneklerde meydana gelmig olmaltdr:

birdin "giineyden", biryci "giineyde", birgririi "gtineye do$ru" stizctiklerinin kdkii bir "giiney" < *biri kurgaru (KT D 24, G 2,3) - kungaru "batrya dofru" (KT D 8, 12, 17 , 21, vb.) <*kurt "geri, batl" yffgaru "kuzeye do[ru", ytrd(t)nta "kuzeyden" sozctiklerinin kokii ylr "kuzey" (KT, BK, T) - ir (MQ D 7 , ll) < *ytt kiit tigin "Prens Ktil" (KT, BK), kiil gor "Kld'l Qor" (BK G 13) - killi gor (KQ B 6, 10, vb.) yul- "yapmalamak" (BK D 32,MQD 2) - yuh- (T 39)

Unlii Tiiremesi dnseste Unlii Tiiremesi 97. $u ornekte /l/ tinsiizi.i ile baglayan altntr bir sozctiftin baqrnda iinlii ti.iremiqtir:

ulu"Ejderha (yrl adr)" (Tar. B 2) < Qince lung "eiderha"; krg. Ktgrzca uluu ay.,Kazakgavb. uluw ay., Tuvaca ulu ay. igseste

tinl0 Tiiremesi

98. Aga$rdaki <irneklerde igseste tinlii ttiremesi meydana gelmiq olmahdrr.

Onsesteki /pr/ iinstiz gifti arasrnda:

pur(u)m "Roma, Bizans" (KT D 4, BK D 5) < Part. Frum

ORHONTURKQESi GRAMERi

2. igseste lr1gl, lqsl ve lgrltinstiz giftleri arasmda: bdrligil "ebedi, sonsuz" (O Ek 2) - brirlgil (genellikle)

burlusuz "dertsiz" (Bank

3, Bank

III 2) - burls(t)z "bol

sililntrsrzca" (T 48), burlaz ay. (Agura 7) igirdki "has, saraya mensup" (Miran 4, vb.)

bol,

igrriki (genellikle)

3. Taryat (Terhin) yazfirnda da igseste iinlii ttiremesi drnekleri vardrr. Orneklerde gdriileceli tizere tinlii llgl velll? tinsiiz giftleri arasmda tilrer: b(i)ligd "akrlh" (Tar. K 6,6) - bilgti (genellikle)

(iligriril "ileriye do!ru, doluya do!ru" (Tar.B 5) - ilgriril (genellikle) yil*n "yl/rnda" (Tar. D 9; G l, 2, 3, 5; B 2) - yilka (Tar. B l, l, G 4, D 5)

Bu oldukga $a$ilhcr ve beklenmedik <irnekler belki de Taryat yazt[nt yazan kiginin bireysel diyalektini yansrtmaktadr.

Biiziilme 99. Biiztilme gu <irneklerde meydana gelmigtir:

bddkd "bu zamanda" (BK

K 1, 8, d 2; KT G I l) < bu tidki (KT G l) bugtigil "bu i.igii birlikte" (T 12) < *bu ilgrigii dliirtrigik "mutlak cildiirecek" (T I l ) < *iiliirtdgi dk dlilrtrigik-dk "mutlak dldiirecekler (T 2 I , 30) < *dliirtdgi dk (iltik-dk "hig kuEkusuz <ildiiler" (T l 6) < *tilti dk nrigdk "nasll" 0B 45) <*nrigti dk ncildk "nigin" (IB 57) < *nriki i)k angtp "oyle olunca, sonra, imdi" (MQ D 7,8 l; IB 65) < *anga ririp ? Benzer Hece Yitimi

lfi). Aga$rdaki cirnekte benzer hece yitimi meydana gelmigtir: yug(u)rga "(kan) yo$ururcasrna" (T 26) <*yugur-ur-ga

TAIATTEK|N

tinsiizler 101. Orhon Tiirkgesinde $u iinsiiz fonemler vardr: /p, b, t, d, k, g, g, s, z, In, [, D, fr, l, r, y/.

Bu iinstiz fonemler bo[umlanma yerlerine gcirc giiyle srnrflandrnlabilir: 1. dudak tinstizleri: /p, b, m/; 2. dig ve digeti tinsiizleri: /t, d, g, s, z, g, n, l, r/; 3. dndamak i.instizleri: I fi , y I ; 4. artdamak iinstizleri: R, g, 4l . /d,9,0, ft, r, zl drgrndaki ttim iinsiizler sdz bagrnda bulunur; /1, p, g/

tinstizleri yalnz almfi s<izciiklerde s<iz bagrnda bulunabilir. Sciz bagrnda higbir iinstiz gifti bulunmaz. Soz sonunda bulunabilen iinstiz

giftleri ise gunlardrr: lM, llpl, lltl, lnql,lnt/, lrgl, lrW, lrsl, ltl ve lytl.

Dudak Unsiizleri /p/ Unsiizii 102. Oti.imsiiz Eiftdudak patlayrcrsr lplher durumda bulunur. l. Sdz bagrndayalnn qu ahnfi scizciikte bulunur:

pur(u)m "Roma, Bizans" (KT D 4; BK D 57 < Patt, Frum "Roma" (krg. Qince Fu-lin "Do[u Roma"). 2. Soz iginde her durumda bulunur:

apa "ecdat atalar", top(u)l- "delmek", opla- "attlmak", alpagu "yifitler, kahramanlar", vb. 3. Sciz sonunda:

kop "hep,tamamiyle",

agr(lp

"hastalanrp" , alp "yipit,kahraman", vb.

/b/ tinstizii 103. Ottirnlii giftdudak patlayrcrsr lblher durumda bulunur: 1. Stiz bagrnda:

bar "vaf', bar- "varmak, gitmek", bol- "olmak", ber- "vermek", bulfi "bulut", vb. 2. Soz iginde: t ) - "kavugmak, birlegmek", rib( i )r- "gevirmek; dolanmak", srib( i)nS "sevinmek" , abla- "aylamak", balbal "tildiiriilen diigman heykeli", vb. kab(

3. Sriz sonunda:

ab"av",tib"ev,

gadrr", sab"s6z", sub "su, lrmak", vb.

ORHON TURKQES| GRAMERI

/m/ Unsiizti 104. Qiftdudak-geniz tinsiizii lmlher durumda bulunur. 1. /m/ tinsiizii s<iz baqrnda hem tiz hem de ahntr scizciiklerde bulunur.

mag

"ovgi, alkrg" (BK G 15, 15) < Mo. *^og;

krg. Mo. magta-

"6v-

mek" matt "sadtk, itaatkar" < Mo.; krg. Mo. batu ay., Karakalpakga mcitibiy "evine, ailesine ba[h ve sadrk erkek" <*man btig Oz scizctiklerdeki sozbagr /m/ ikincil olup /b/den ddnmedir: mcin "ben" (KT, BK) - bcin (Tunyukuk, Uygur ve Yenisey yazrtlan); bk. Genizsillegme. 2. S<iz iginde:

srim(i)z "semiz", tdm(i)r "demir", dmgrik "slklntl, acl, lsttrap", yimsak

"yumugak", amfi "gimdi", yetmiE "70", vb. 3. S<iz sonunda:

bartm "mal mtilk", kcim "kim", tam "dwar", vb. Dig ve Digeti Unsiizleri /U Unsiizii 105. Ottimstiz dig patlayrcrsr /t/ her durumda bulunur.

"drlar" , ta| "tan", tcibi "deve", tdr "tet'', yb. iginde: afi "yepen", biti- "yazmak", ridgiiti "iyice", stgta- "yas

1. SOz bagrnda: tdm

2. Soz

tutmak, aflamak", kcintii "kendi", vb. 3. S<iz sonunda: dt "ad, unvan", at "at", buht "bulut", ogllt "o!ullar", i//- "iletmek, sevketmek", ol(o)rt- "tahta oturtmak", tbrt "ddrt", ayt- "sdylemek", vb.

/d/ tinsiizii ldl sdz igi ve sonunda bulunur. adak"ayak",bddiik "btiyiik", bod(u)n "boylar, halk", tduk "kutsal", adg(t)r "aygtr", adr(t)l- "aynlmak", yegdi "daha iyi", 106. Ottimlti dig patlayrcrst

1. Strz iginde:

kntft)g& "slklca, adamakrllt", vb. 2. Sdz sonunda: bod "boy, kabile", egid- "igitmek", td- "g{indermek", iS(i)d- "beslemek", vb.

TAI-ATTEKIN

, ,3-

/9./

107. Otiimsiiz digeti kau+F

unsuzu

/{ her durumda bulunur.

Sdz bagrnda: gtkan "kuz*n", gab(t)E "yaver", grir(i)g "otdu", gtgafi "yoksul", gorak"susvz ve gorak ye(, g?il "bozklr, ova, 961", vb.

2. Sdz iginde: egi "amc{, iigii "edag atalar", igik- "ba$rmh olmak", *igin", iggrir- "balrmh ktlmak", kigri "akgamleyin", uguz"kolay", tglti)n yoggt"ya.s tutucu, ailaYrcr", vb.

*acrkrnak", t84g "apag", kilg "gig, 3. Stiz sonunda: ag- 'qmak", dg*rica", yurg "kaytn birader", kuvvet", iig(ii)ng'iigiincfr olarak", 6t(ii)ng vb.

/d Unsfizii 1lI& Otiim-stiz

diE srzrcrsr

/V her durumda bulunur.

56z bagrnda: sab"s6z", saktn- "dtigiinmek", siibin- "sevinmek",

sd*iz'8", vb. 2. Stiz iginde: dgstk "actkacak olma", aEstz "yiyeceksiz", asra "aga[lda", elsirti- "devletsiz kalmak", ktsil "dar da! gegidi", ftlsgc "ktsa", tlsrd "sonra", vb, 3. Soz sonunda: bas- "baskrn yapmak", yablus"yalntz",bars"leopzt'', vb. /2./

Unsiizii

l(D. Ottimlti dig srzrcrsr lzl sdz iginde ve sonunda bulunur. l. Sdz iginde: azu "veya, ya da" , ktztl, iizti "yukanda", azktfia "gok az, aztcrk", knzgan- "kazanmak", tizlig "gtiglii, kuvvetli" (harf. "dizli"), vb. 2. Siiz sonunda: dz- "yoldan sapmak, aynlmak", buz- "bozmak, bozguna uffatmak", otul"30", iigiiz"rmak", yabt| "kdtti", yutuz"kadtn", vb. /q/ tinstizii 110.

fuimsiiz

sonunda bulunur.

Ondamak slzrcrsr /g/ 6z sdzci.iklerde yalntz sd,z iginde ve

Alnu

s<izciiklerde ise sdz bagrnda da bulunabilir.

t. Sdz baErnda: Ead (unvan) (< iranca), {antuu "$antung" (< Qince), vb. 2. Sdz iginde: /aplt- "grkmak", yaEa-, hsla-, taEra "drgartya", asstz

oRHONTURKCESI GRAMERi

"yiyeceksiz" , kamEat- "sarsrlmak, sendelemeF', yitnEak "yumuqak", vb. 3. S<iz sonunda: cq "yiyecek", bal "bag; zirve, doruk", beE "5",taS "tag", taS "dtq", tirkis "kervan", iikiiE "pek gok", )tf "ormanlt da[", vb.

/n/ tinsiizii 111, Diq genizsili lnlher durumda bulunur.

yalnnna'soru adrh ve ondan tiire"ne", ncikd "niye, nigin", niingti "nice, ne

Sciz bagrnda: /n/ i.insiizti sdz bagrnda

me stizciiklerde bulunut: nii gok". 2. S<iz iginde: ini "erkek kardeg", kant "hani", yana "yine", bunga "bunca", anta "orada", bunte "burada", ktintii "kendi", kiintiiz "gtindtiz", iigiing "tigiincti olarak", sang- "mrzraklamak", yinggti "ince", bulna- "tutsak etmek", vb. 3. Siiz sonunda: altun "alttn", bin-,

tiriin "adamlat", kan, saktn-

"dtigiinmek", ti)n " gece", Yb. /V Unsiizti

ll2.

lllfoneminin biri art ribtirii <in olmak tizere iki tiirii vardrr. Art damaksrl /l/ art iinliilii scizctiklerde, <indamaksrl /V de 6n iinltilii stizctiklerde kullarulu.

/l/ tinstizti 6z stizciiklerde yalnrz sdz iginde ve sonunda bulunur. Ahntr scizctiklerde ise sciz baqrnda bulunabilir.

lagan (MQ K ll), lagzin (BK G l0), lakz(t)n "domuz" (ihe-Ashete b 2) < ?, lii "ejderha" (O Ek 4) < Qince lung, liktin kigi adr < Qince Liu-hiang,lisiln kigi a& < Qince Li-ts'iin. 2. Soz iginde: balrk "gehir", iilig "50", ilig "htiktimdar" , kthg, 6lilg "6lii", altun "alttn" , alk- "yok etmek, mahvetmek" , alp, ilk, vb. 3. 56z sonunda: ktsil"dar da[ gegidi", hztl,bol- "olmak", bil-,ytl,yol, 1. S<iz bagmda:

vb.

/r/ Unsiizii 113. Titremeli /r/ iinsiizii yalnrz sdz iginde ve sonunda bulunur.

1. Sijz iginde: dra "arastnda", bdri "kurt", tircin "adamlar", kciriiki) "gadlr", toruk "zaytf' , arka, orto "orla" , asra "aga[tda, ta$ra "dlgarlya", vb.

TALATTEKIN

2. Soz sonunda: adgt "aygf' , bar "var'', bar- "varmak, gitmek", ber"vermek", bor "fttrna, kasrga", yurg "kaytn birader", bark, ktrk, kork-, 6rt "ateq, alev", yurt "terkedilmig kamp yeri", yiigiirt- "akttmak", bars "leopar", vb. Ondamak Onsfizleri

/y/ Unsiizii 114. Ondamaksrl /y/ iinsiizii her durumda bulunur.

l. Sciz bagrnda: yabtz"kotti", yer, yil, yol, yuh- "yalma etmek", vb. 2. Sdz iginde: keyik "vahSi btiyiikbag hayvan", ktytn "ceza", tciycirl "sincap", yaytn "yaztn", e!t- "sormak", yuyka "ince", vb. 3. Stiz iginde /r/den sonra: biryri "giineyde", ytrya "kuzeyde", kurya "geride, batrda" < *kurrya 4. Sdz sonunda: ay, ay- "sdylemek", bay "zengin", kunguy "prenses"

(< Qin.), kotay "ipek" (< Qin.), taloy "deniz" (< Qin.), /cy "biiytik" (< Qin.), yay "yaz",vb. /ff/ Unsiizti

lfll yalnrzs<iz iginde ve sonunda bulunur. l. Sdz iginde: afitg "koti, fena", kafiu "hangi" (Kara Balgasun G 3), tufiukuk "Tunyukuk" (genellikle) - tunyukuk (BK G l4), azktfta "gok az, 115. Ondamak genizsili

aztctk",

ftg t " goban", y afidok "dalrtrl

mr g ol

anlar", turfia " tuma", vb.

2. Soz sonunda: gtgafi "yoksul", kofi "koyun", "yaymak, da$rtmak", vb.

kfiaii "Httay", yafi-

Damak iinsiizleri

/k/Fonemi 116. lk/ foneminin biri art <ibi.iri.i de ijn olmak tizere iki yanti.iri.i vardr: dtiimstiz artdamak patlayrcrsr /q/ ve onun 6n kargril /k/. Birincisi art iinltili.i scizctiklerde, ikincisi de tin iinliilii scizciiklerde bulunur. 1. Sdz bagrnda: l<al-, kan, hl, kwl, kon-, kul, vb.; kril- "gelmek", kigri "akgamleyin", kir-, "girmek", ktik "mavi", ki)n "gin", vb.

ORHONTURKqESi GRAMERi

2. Sdz iginde, iinliiler arasrnda: saktn- "dtiqtinmek", buka "bopa", tokt"dcivmek", vb.; cikri "abla", eki "2", 6kiin- "pigman olmak", tdkilt"dcikmek, akltmak", iikiis "pek gok", vb. 3. Siiz iginde, tinstiz yarunda: armakg "aldaflct, hilekar", kulknk "kulak", yilkt"atsiirtisii", yuyka "ince", azkfi.a"azrctk",vb.;rirkli "olan; iken",ilki "birincisi", drklig "gtiglii", krirgriksiz "bol bol", vb. 4. Sdz sonunda: adak"ayak", trak,buyruk "kumandan", baltk "gehir", vb.; btidiik "btiyiik", biSiik "akraba" , kdk "mavi", tiirilk "Tirk" , vb. 5. Sdz sonunda, lll ve hlden sonra: bark,ktrk,kork-,vb.; rirk "grjg, kuwet", iirk-, ilk, tilrk, vb. /g/ Fonemi

ll7. lglfoneminin artdamak srzrcrsr

biri art dbiirii de tin olmak tizere iki tiirii vardr: dtiimlti ve onun cin karqrtr /g/. Birincisi art tinliilt sdzciiklerde,

ikincisi de 6n iinltilii sdzciiklerde bulunur. l. /g/ fonemi soru edafl gulgii drynda sciz bagrnda bulunmaz: bar'gu"var mr?", bdgldr-gri "beyler mi?". 2. Soz iginde, iinliilerarasr durumda ve i.insiiz yantnda: agfi- "kagrtmaK', tgag "apag", ugu{ "boy, kabile", vb.; cigir- "gevirmek, kugatmak", igid"beslemek", kigiir- "sokmak", iigilz "tmak", vb.; agn- "hastalanmak", kangdt "slklca", oglan "o!ullar", adgtr "ayg1r", klsga "krsa", rggtn"elden grkarmak", tabrygan "tavgan", vbJ' yegdi "daha iy|", yiig(g)tirii

"ytikse!e", tdgrd "gepeE:evre", bilgd "akilt", tidgii "iyi", ilgciri) "ileriye, dofru, cinde", vb. 3. Stiz sonunda: antag "dyle", afrlg "ktitti", ta8 "da|", tttS' "do$mak", ulug "ulu", yog "cenaze tiireni", vb; btig "bey", bitig "yazt", gririg "ordu", i)g "anne" , dliig "6lii", tirig "diri, canh", vb.

t\tUnsiizii

118. Damak genizsili l4l soz iginde ve sonunda bulunur.

1. Stiz iginde: a7aru "ona do$ru", ballartt "bana do$ru", burlad"bunalmak", iirtitlil "pek, pek gok", sitlil "krz kardeg", silrydk "kemik", siirliiE- "savagmak" , vb.; ti1diin "do[u, do[uda", tci1ri "g6k; tanrf', ttrlla"dinlemek", vb. 2. Sdz sonunda: ii/1 "en", btrl "1000", burl "stktntl', dert", karl "baba",

TAT.ATTEKiN

ilriir1 "beyaz", tery "tan", tiiyiiA "sincap", yb.

Unsiiz DefiEmeleri GenizsilleEme 119. Sdz bagrndaki /b/ tinstizti, sdz iginde kendisini izleyen genizsil bir iinsiiztin etkisi ile genizsillegerek lmlye de$igir: miin"ben" (KT, BK,IB) - btin (T, Kq, MQ, Taryat ve Yenisey yazfilan)

- barla (T 3l), baryaru "bana doSru" (T 34) mdn(i)g "benim" (KT, BK) - brin(i)A $ 2l) marya "bana" (KT, BK)

miirli "seving, mutluluk" (IB 52), md7iki- "sevinmek, mutlu olmak" (IB l, vb.), mdgilig "sevingli, mutlu" (IB 5,62) * btiAi "mutluluk" (Kq B 3) muryIug "dertli" (IB 5, 62) - buA "dert" (KT G 3, vb.), burls(t)z "dertsiz" (BK K 14, vb.), burlad- "bunalmak" (T 26) mtfukii "ebedi" (Kara-Ytis 5) - btiAgi,i (KT G 8, 12; BK K 6), brirykii (Kara Ytis l), briryigii (O Ek 2)

min- "binmek" (IB 167

(r 2s) mir1"1000" (IB 32,32)

bin- (KT D 33, vb.; KQ D 3 vb.), b(i)nt(ii)rbiA (BK G

l,T

l4), bry (T 16, 18)

Yiiklem ballayrcrsr olarak kullanrldrfrnda bcin zamiri genellikle mcin bigimindedir: brin anga ter mcin"Ben gciyle diyorum" (T 37, vb.), vb. fakat krg. konar krigcir bcin "konar g6gerim" (Tar. B 4), vb.

Srzrcrlagma ry

- g Niibetleqmesi

120. Geniz iinsiizii lql sdz iginde ve sciz sonunda srk srk sltz.ct lgl ile ntibetlegir. Bu ses defigmesi tekil ve goful 2. kigi iyelik ekleri ile kigi eklerinde gtiriiliir:

bardryu"gittiniz" (KT GD)

- bardryq (O 12)

dlsikig "6leceksin" (KT G 7; BK K 5) - tilsikiry (KT G 6, BK K 5) sifurikilg "kemiklerin" (BK D 20) - sigiikiig (KT D 24) tiirdg-in "tdrelerini" (BK D 19) - tArA4-in (KT D 24) alhnng "mahvoldun" (KT G 9, BK K 7) < *alhntul

ORHONTURK9ESIGRAMERi

arrltrg"azaldtn, tiikendin" (KT G 9) <*anln7 bardtg "gittin" (genellikle) < *bar&r1 brigldrig-dri "beylerinden" (BK K 13) < *bdgkiriry bilmriddkilg-in "bilmedilin" (BK D 20) < *bilmriddkilry burlug "derdin" (KT G 8) < *bur1ur1 ddgiig "kazancrn" (KT D 24;BK D 20) < *tidgiirl tirtig*idin" (KT G 9, BK K 7) < *tirtirl iirtigiz "idiniz" (KT K 9, 10, GD) < *rirtirliz hlng"kidtn" (BK D 20,20) <*ktltul kigiirtilg "soktun" (KT D 23;BK D 19) < *kigiirtiirl

dltilg "oldin" (BK D 19) < *dltiirl ff

y NiibetleEmesi

121. Ondamak genizsili /fr/ iki stizciikte /y/ ile n<ibetlegir:

taygunutJuz"taylartnrz, tay gibi olan olullannrz" sdzciiliindeki ray (KT

GD)

tafi-lanm (Hem.-Qrr.2)

yay- "dapftmak, hezimete ulratmak" (O l, 9)

yafi- (genellikle)

- b NiibetleEmesi

122. Genizsil dudak tinsiizii lrnl yalnz gu yer adrnda lbl ile ntibetleEir: tarban-ka "Tarman'a" (BK D 18) - tarman-ka (KT D 2l) < Qin. T'an-

man dap.lan? (bk. Thomsen, IO, 196).

Bk. Uzak Benzegme.

Yakm Ses Koyma, 123. $u ahntr sd'zctiklerin bagrndaki /g/ iinstiztiniin yerini ona yakn lgl iinsiizii almrgtrr: gad"gad" (Tar. K 4,4) - gad (genellikle) < iran.

gorak-ka "gorak yere" (BK GD) < han. *Edrag (krg. Fars. Sdra "tuzlu ve gorak toprak") 124. $u ahntr s<izctiklerde de yabancr lp/ ve /f/ i.insiizlerinin yerini /p/ iinsiizii, /v/ i.insiiztiniin yerini de /b/ i.insiizii almrgtrr:

TALATTEKiN

epar "Avar'lar" (KT D 4) < Grek. aBar pur(u)m "Roma, Bizans" (KT D 4) < Part. Frutn, From (krg. Qin. Fu-

Iin ay.)

rybara "yiiksek bir unvan" (KQ D 10, vb.) < Sansk. lsvara "lord, prens" iterleyici BenzeEme Yakln BenzeEme

.i t ;ili

125. ilerleyici yakrn benzegme drnekleri gunlardr: lgsl Itdl

> lttl, lgll >

lgdl,

h*l

> lggl, lkgl >

ltJr.l,

> lmgl, l*l > lngl.

l.lgsl> lggl: admg(g)rg "ola$antistti, benzersiz" (KT G 12;

BK 14,14) < *adtngstg

2. lkg > /kk/:

birtdk(k)cirii "(hizmet) verdifi konusunda" (BK D 9) < birtdkgdril (KT

D l0) yok(k)aru "yukan" (T 25) < *yokgaru (krg. Qag. yoqqari ay.) 3. ltdl > lttl:

agfi|)tm "kagtrttlm, stirdiim" (BK D 3l) <*agtdtm aht(t)tmtz"akrn ettirdik" (KT K 8) < akttdtmtz (T 3l) bddzdt(t)i "siisletti" (KQ D 12) <*bddzdtdi bridzdt(t)im "silslettim" (KT G 1l; BK GB) < *bcidzcitdim kubrat(t)tm "derleyip topladtm" (BK K 7) < *kubratdrm olort(t)t "tahta oturttu" (Kq D 12) < *olortdt sdmrit(t)i "semirtti" (IB 16) <*scimritdi yoglat(tk"cenaze tcireni diizenledi" (KQ D 12) < *ydglatdt yunt(t)a "(erkek) attan" (IB 24) <*yuntdn yurt(t)a "terkedilmig kamp yerinde" (IBB 13) <*yurtda 4. lgtl > lgdl: kangdt "srkrca" (IB 33, vb.) < Icangn (IB 14); krg. ridgiiti "iyice" yarakhgdt "silahh olarak" (KT D 32) <*yarakhgtt yegdi "daha iyi bir gekilde" (KT GD; BK D 36) < *yegti

ORHON TURKEFSi GRAMERi

5.lmkl> lmgl Verme-bulunma durumu ekindeki

artdamaksrl /k/ iinstizti e[ilimi gtisterir: 4), kunguyumga-ka (t)

bazr Yenisey yazrtlannda lmlden sonra dttimltilegme

kunguyumgd "prensesimden" (Barrk "prensesime" (Bank III 4) uyamga "akrabalanmdan" (Qaa-Hdl

III

agrmga "a[lma" (Hem.-Qrr. 9)

arttmga "ardlma" (Hem.-Qrr. I0), vb.; fakatyastmka "yagrmda" (BK D 15), atagtmka "babacrlrma" (Uybat III 14), oglumka "oflullanma" (Bank

III4), vb. 6.lnU > lngl: kagangr "hakanrnki" (Tar. B 5) <*kaganh;fakatbodunh "boylarrnki"

(Tar. B 5), biryriki "gtineydeki", kuryakt "batrdaki", ytryah "kuzeydeki", 1rlrriki "dofudaki" (T l7), bririiki "berideki" (T 46), vb.

7.lM > llgl: gdlgi "bozkrrdaki" (T 23) < *gdlki; fakat tabgaggr (KT D 7) [tab]gagg "Qindeki" (BK D 7)

Uzak Benzegme 126. lb-nl>/b-m/:

boymul"beyaz boyunlu" (do[an)" (IB 64) <*boynul 127. f:,-m/> lb-bl:

balbal "cildiiriilen diiqman heykeli" (KT D 25, vb.) < *barbal < *barmal < Mo. barimal "heykel"

Gerileyici Benzegme Yaktn Benzegme 128. Gerileyici yakrn benzegme <irnekleri gunlardrr: ldtl

> lttl, ltdl > ldN,

lgV > lt<kl.

> lttl: eSi(t)tim "igittim" (T 24) < *eEidtim; fakat eSidti (IB 54, 60) t(t)tt"g6nderdf'(KT G 12, BK K l4), (t)fi"bnaktrlar" (KT D 7, BK D 7) <*tdtt ldtl

TAIATTEKiN

"gcinderdim" (BK D40, MQ D ll) < *-rdttm (t)ttmtz "gonderdiK'(KT D 40\ <+-rdnntz igi(t)tim "besledim" (KT D 29;BKD23,38) <*igidtim ko(t)n "brrakhlar" (BK G 12) <*kodtt ko(thum "brraktrm" (Mq D 2) <*kodnnt ulga(t)nm "biiyiidi.im" (Bank III2) < *ulgadnm y a g ( t ) t oMn "di.igman olduklan nda" I * yagrdtokda yiigd(t)tiir-mig "terfi ettirmig" (KQ B 2) < *yiigtidtiir-

(t)tm

\, ' ii

$u tek <imekte g<ivde sonu tinsiizti /d/ dtiimsiizlegmig, fakat gegmig zaman eki bagrndaki /d/ iinsiizti de koiunmugtur:

kiitdiim "bekledim" (MQ D 15) < *kiidtilm < *kud- "beklemek"; krg. CC kiiy- ay., fakat Krrg. vb. kilt-,Tat. k)t-, Az. giid-,Trk. giit- < *kilt-

2.ltdl> lddl: biti(d)dim "yazdrrdrm" (KT G 13, BK K 15) < bititdim (T 58) yaran(d)dtm "yaptrrdrm" (BK K 14) <yarantdtm(MQ D 8,9, 10) 3.lgkJ > lkkl: yarh(k)lra- "(Tann) buyurmak, emretmek" (KT D 15, vb.) <*yarhglu-

Uzak BenzeEme 129. Gerileyici uzak benzegme qu <irneklerde gciriiliir:

l. l9-gl < /g-9/: gagakigi adr (KT D 32; BK D 26) < Qin. $a-94

2. ll-U < lr-U: balbal "cildtirtilen diiqman heykeli" (KT D 25, vb.) < *barbal < *barmal < Mo. barimal ay. Ottimstizlegme 130. Orhon Tiirkgesinde, dttimlti /1, n, r, z, m/ iinsiizlerinden sonra gelen

bazr dttimli.i tinstizler, kendilerini korumalan beklenirken, tam tersine, titiimstizleEirler. Bu beklenmedik olayrn Eu tiirleri vardrr: llg > llU, lldl > lltl, lndl > lntJ, I rdl > I rtl ve seyrek olarak lztl > lnl, lmdl > /mt/ ve lm{ > lltkl.

ORHON TURKqESi GRAMERi

l3l.llgl> llV: kulkak "kulak" (BK G

Iz,K 1l) < *kulgak;

krg. Trk., vb. kulak ay.

l32.lrgl> lrU: cirkli"olan; iken" (KT K l, T 13, MQ D l, 5, vb.) <*rirgli <*cirigli

l33.lldl > lltl: iltd"ilkede" (KT G 3) - eldri (Tele 3) <*eldd yolta"yolda" (KT K 9;T 16,IB 35) < *ydlda boltokda "oldufunda" (O cin l, 6) < *bdldokda (Bank

boldum "oldum"

adnlttm "aynldlm" (Uyuk-Turan l, 2,vb.)

Krzl Qral2,vb.) - adnldtm

(Begre

alttm"aldrm" (BK D24,vb.7 <*aldrm kalnm "kaldrm" (BK D 14) <*kdldm kilti"geldi" (KT K 12, vb.) <*kdldi dlti"6ldi" (KT D 19, vb.) <*6ldi - ,ldiim (Elegest I l0) boltag "olacak" (KT K 9, vb.) <*bdldagt dltdgi"olecek" (KT D 29, vb.) <*dldcigi

> lntJ: bizintri "bizimkinden" (T 40) < *bizindri baEmta "bagrnda" (IB 57) <*basmda bodunta "halkrn (tizerine)" (KT D 26,vb.) <*bodunda kaganta "(Qin) imparatorundan" (KT K 12, vb.) <*lcnganda drpcintri "6rpen'de" (BK D 26) alktnfi "yok oldular, mahvoldulaf'CI3) < *alktndr yiikiinti "baq e[di, boyun e!di" (I28,43,46) <*yilkilndi kazgantok "kazandr!(r)" (T 61, BK D 33) <*knzgandok iitiintdk "arz etti[im" (T l5) <*6finddk sriglintim "aynldrm" (Krzrl Qra |2) <*sdglindim 134. lnd/

istisnalar: krigtindd "Kegen'de" (Kq (Uybat

III

10),

adnndtm "ayrtldrm"

13, 14)

135.lrdl> hll: adtrfi "ayrdr" (Altrnkdl I5) - adtrdrm"ayrrdtm" (Uybat II, I 16, l7), ktililrti "getirdi" (KT G I l, vb.) <*luiliirdi

TAI-ATTEKIN

kdrti "gordi" (KT D 19) < *krirdi kritilrti "kaldrrdr, yiikseltti" (BK D IO) <*ldtilrdi olortum "tahta oturdum" (KT D 26, vb) < *olordum, olortokda "tahta oturdu[unda" (KT D 17, vb.) <*olordoMa tiliirtilm "oldtirdtim" (BK D 26,vb.) - tililrdiim (Bay Bulun I 3, vb.) yertci"yerde" (KT G 13, l3; BK K 15) -yerfui (BK D 35,36), yerdriki (T 56), yirtui (lB 16,17,49), vb.

I irl

istisnalar: adrdtm, iiliirdiim ve yerdd drneklerine ek olarak bar- eyleminin gekimli bigimlerinde bu geligme gdriilmez: bardt "gitti" (KT D 34, vb,), bardtg "gittin" (KT D 24, vb.), bardtgtz"gittiniz" (KT GD), bardok "vardr!(r)", bardtmtz "gittik" (genellikle); bir de tabarda "Tabar'da" (KT

D 38). 136-lzdl> lztl: tutuTtft] "yakalattr" (KT D 38) <*tutuzdt uduztum "sevkettim" (T 15), uduzt[ok]t "sevkettifi" (KQ D dztt "yolunu yitirdi" (IB 15, i.ig kez)

Ancak bu ses de[igmesinin gdriilmedi[i gok sayrda <irnek de vardrr: dzdtm "aynldrm" (Elegest I 3, K.-Hovu 5), azdtm (Begre l,'l), altqdt "aldrrdr" (KT D 38) buzdum "bozguna ufrattrm" (KT D 24, vb.), buzdumuz "bozguna u[raffrk" (KT D 3l) kdzdi "gdzlerden" (KT K I l), vb. 137. lmdl

> lmtl:

ayaktmta "kaplanmdan" (IB 42) <*ayakmda idiSimtri "kaselerimden" (IB 42) < *idisimdd yattmta "yagrmda" (Uybat III, arka l) - yastnda (genellikle) 138.

/mg/>/mk/:

tamkahg "damgah" (Agura, sol2)

tamgagr "mtihiirdar" (KT

13)

Yer De$iEtirme 139. Agafrdaki

de[iqtirmiqtir:

iki rirnekte stiz iginde ve iki sdzctik arasrnda iinsiizler yer

ORHON TURKEESi CRAMERi

balbar "<ildtirtilen dtiqman heykeli" (Tuva

III

3) < *barbal < *barmal <

Mo. barimal "heykel" arhs rildrim "alkrg (ve) erdem" (Tuva I 4) < *athS rirdrim Kaynagma 140. KaynaEma, yani s<iz iginde yan yana bulunan iki iinsiiziin birlegip tek foneme geligmesi gu tinsiiz giftlerinde gdrtiliir: lngl > /rjl ve belki de lnyl

>|fi|.

l4l.lngl>

l4l: drt(i)Aii "pek gok" (BK

10, vb.) < *cirtin+gi)

kdl(i)r1iln "gelinler" (KT K 9) <*kcilin+giln marla (KT G 2), barla "bana" (T 31) < *bcin+ga

(T 32) < *stin+ga biz(i)Uri "bize" (KT D 19,40; BK D 2l) < *bizin+gri arlar "ona" (KT G I l, vb.) < *an+ gar aAaru "ona dofru" (T 20) <*an+garu ba1aru "bana dofru" (T 34) < *brin+garu baEft)rya "bagrna" (KT D 33) < *baS+in+ga ortosuJaru "ortaslna do!ru" (KT G 2, vb.) < *orto+sin+garu, vb. sal1a "sana"

istisna: lngl > /4/ geligmesi Moyun Qor yazrtrnda iki kez gegen mgaru sdzcii[tinde gerEekle gmemi gtir:

anta mgaru "ondan sonra, ondan tite" (MQ K l0), anta [m]garu (MQ B2).

l42.lnyl> lrtl: tufiukuk "Tunyukuk" (genel olarak) < tunyukuk (BK G 14) <tun"ilk" + *yukuk"vezir"; krg. gablE tun tarknn "Kumandan Bag Tarkan" (Uybat I, sol 2); krg. MK tun brig "ilk koca", Tuvaca tun ogul "ilk (do[an) o[ul", vb.

Unsiiz Tiiremesi Baqta lylTiiremesi 143. $u sdzciiklerde bagta y- tiiremesi gdrtiltir:

TALATTEKIN

yilpagut "alpler, yi$itler" (BK D 3l) < *ilpagut < *alpagut (KT K 7) yiiriiry "beyaz" (Toyok 5, vb.) - ilriir1@egre b l) yiln- "gtkmak, belirmek" (foyok 22) - iin- (IB 75, vb.) q *iln-

alpagu

Siiz iginde /y/ Ttremesi 144. Eklenmede yan yana gelen iki iinlii arasrndaki boEluk /y/ ttiremesi ile

giderilir. Bu lyltiiremesi eski verme-bulunma durumu eki {+A}nrn *bir(i), *kun ve *ytr(t) sdzctiklerine eklenmesinde g<irtiltir: bir(i)yd "giineyde" (KT G 1, vb.) < biri+y+r) yr(t)ya "kuzeyde" (KT G 1, vb.) <yrt+y+a kur(r)ya "battda" (KT K 12,vb.) <htn+y+a Sandide /y/ Tiiremesi

145. $u <irnekte tinlii ile biten bir stizciikten sonra gelen td- ,,gondermek" eyleminin bagrnda dabir ly I ttircmigtir: anga ytd-m(i)E "g<iyle (haber) gdndermig" CI 34) < *anga td-

Unsiiz DiiEmesi 146. Sciz sonundaki /n/ iinsiizti birkag s<izcii[tin yahn durumunda diiEmtiq ise de bazr s<iz <ibeklerinde kendini korumugtur:

eki "2" , fakat ekin ara s6z <ibe$inde ekin (KT D I , Z; BK D 4); kry. bir de ekinti "ikinci" (BK G l)< *Ekin+ti yagr "di.igman" (KT K 8, vb.), fakatyagm bay soz tibelinde yagtn (Me K 6); krg Mo. dayin "dtigman; savag" < *dagtn

Vurgu 147. Orhon Tiirkgesinde scizciik vurgusu, belirli istisnalar drgrnda, genellikle son hece tizerinde idi. Unlti niibetlegme ve deligmelerinin genellikle son hece drErndaki hecelerde olmasr bu gririigti destekler: alpagil ytlpagrtt "alpler, yilitler", rirsdr - irsdr"ise", vb. gibi. Ug heceli sdzctiklerde, ilk hecede de ikinci derecede bir soluk vurgusu vardr; orta hece ise vurgusuzdu. Bu nedenledir ki orta hecenin krsa dar iinliisii

oRHONTURKQESiGRAMERi zaytfti ve birgok durumda diigtiyordu: adril-

<*adrnl-,vb.

Eklenmede sd,zciik vurgusu son heceye kayryordu: bodrtn ..halk", bodunrtm "halklm", bodunumin "hallcmr", vb. Ancak, belirli ekler vurguyu i.izerlerine gekmiyor, vurgu ekten rinceki hece iizerinde kalryordu: bifmtidi "vermedi", ud{man "uyumayarak" , ktliwnadok "yarattlmamq", bilirJ "bilin!", dnrn "omrn ile", 6kun..ok ile", kaganimtn "hakanrmla birlikte", 6tga"ateS gibi", vb.

BieiM nir.cisi vn ir,cir,i s6znizilri Siiz Yaprmr Ekleme ile Siiz Yaprmr 148. Orhon Ttirkgesinde

iki ttirlti

(birincil) gcivdeler, tiireme (ikincil) gtivdeler. Yahn grivdeler ab "av", tag "d!g",luil- *gelmek, gibi daha fazla goziimlenemeyen gdvdelerdir. Tiireme govdeler yarrn gcivdelerden ya ekleme ya da birlegtirme yolu ile elde edilen g}vdererdir: abla"avlamak", tastk- "gtkmak", Hiliir- "getirmek", yir-sub.,bcilge, iilke" (yir "yer, toprak", sub "su, lrmak"). orhon Ttirkgesi bigimbilgisinin <inemli <izelliklerinden biri yakrn kavramlan belirten ad ve eylem gcivdelerinin kesin olarak birbirinden ayrrt edilmesidir. Egsesli ad ve eylem grivdeleri son derece azdt: ag,,ag,, ve iig"aclkmak", kart "yaElf' ve kan- "yaglanmak". Ttiretme ekleri de dorde aynlrr: 1. Addan ad ti.ireten ekler,2. addan eylem ttireten ekler, 3. eylemden ad ttireten ekler,4. eylemden eylem ttireten ekler. g<ivde vardrr: yahn

Addan Ad Ttireten Ekler 149.

{+A}. Eski verme-bulunma durumu eki:

i)zti "istte, yukanda" (KT G l, vb.) < *iiz "tist, tist taraf,; krg. Uyg. ilztiln, ilstiln "yukan, yukanda" <*iiz+tiin;bk. Zarflar, Sontakrlar. kigci "akgamleyin" (MQ D l, IB l, vb.) < *kEg "geg, geg vakit,, 150.

{+Ak}:

gorak "g:orak, tuzlu ve kuru toprak" (BK GD) < *iran. Edr ,,tuz"; krg. San Uyg., Krrg., Kklp. gor ay. irkcik "erkek" (IB 24,41) < *irk "kog"; krg. MK irk ay. 151. {+An}: yrigrtin "kestane rengi (at donu)" Kq D 3, 9) < ycigir ,,ceylan', (KQ D 6); kr$. Hak. gigrrin "kestane rengi", Tat. circjn ay., yak. sidr ay. < *yrigir. 152. {+(X)g}. Ktigtiltme ve sevgi s<izciikleri ttiretir:

oRHON TURKCESI GRAMERI

III I l) < ate"baba" igig+im "a[abeycilim" (Uyuk-Turan 6, Uybat III 6, vb.) < egi, igi "a!abey" btigig+im "beycifim" (Abakan 7) atag+fin "babacrfrm" (O 12, Ek yazrt 3; Uybat

karlry+tm "babacrlrm" (Abakan 14) 153. {+gI}. Meslek mensubu ya da bir igi siirekli yapan anlammda adlar tiiretir: brid(i)zgi "ressam, heykeltrag" (KT G I l, vb.) < bddiz "resim, heykel" cibgi "eg, zevce" (Bay Bulun I 2, vb.) < cib "ev" stgttgr "yas tutucu, allayrcr" (KT

K I l, vb.) < stgrt "yas, matem"

tamgafl "mtihtirdar" (KT K 13) < *tamge "damga, mtihi.ir" yagryt "savaggr, sava$l ydneten" (T 50, vb.) <yag "savaq; diigman" yoggt "cenaze ttrrenine katrlan yasgr" (BK D 5, vb.) < yog "cenaze tdreni" yuluggt "yafmacl" (BK GD) < *yulug "ya!ma, talan" armakq "aldatrcr, kandrncr, hilekar" (KT D 6) <*armak "aldatmak" kofigi+lrirkri "gobanlara" (Miran C 5) < kofi "koyun" t54. I +grgl . Y alnrz gu stizctikte: admg(g)tg "ola[antstti, harika, gagrlasr" (KT G 12, vb. < *admg+stg; krg. Uyg. korkmgtg "korkung" < *korkmg+srg; bk. {+slg}. 155. /+daq/.

kadas "kardeg, yakrn akraba" (Uyuk-Turan 1, vb.), kagadas [kAdag] ay.

(Hem.-Qr. 3) < * kd " aile" 156. /+diim/. Yalmz gu stizciikte:

rirdrim "erdem, yipitlik, cesaret" (KQ B 4, vb.) < (ir "erkek" 157. {+dXn}.

birdin "giiney, gtineyden" (MQ D 3) <*bir(i) kidin"batt, batrdan" (MQ D 3) < *kE;krg. kiril "geri, geride, batrda" (KT D 2), keril "geri" (KQ 16) < *kâ&#x201A;Ź+ri) kur(t)dm "batrda" (KT B l) < *kun "arka, batr"; krg. kungaru "batrya do!ru, batrda" (KT D 24, G 2;BK D I l, 15, K 2) dr1diln "rinde, do[uda" (T 29) < *o7 "cin, ileri"

TALATTEKIN

yudmta "kuzeyden" sdzciiftindeki ytrdtn (T

Il) <*yr(t)

158. [+gA9]. Ktigiiltme eki: tgag "apag" (T 25,I8 6, vb.) < r "oman" (T 4, vb.) <

,, ') ,' i

"kuzey", vb.

1.59. {+gArU}. Y<inelme durumueki: yok(k)aru "yukan" (T 25, vb.) < *yok+garu; kr$. MK yoft "yokug yer" yilg(g)drii "yukan" (KT D I 1, BK D 10, vb.) < *yiig "yiiksek yer"; krg. liigti(t)-tiir- "terfi ettirm"y" a *yiigdd- Kq B 2); krg. bir de MK yiigsri-

"ytikselmek" kungaru"batrya do$ru, batrda" (KT D 24, vb.) < *kurt"arka, batl" yrgaru "kuzeye do!ru, kuzeyde" (KT D 28, vb.) 160. {+gU}. Nitelik adlan tiiretir: ridgil "iyi; yarar, kazang" (BK K 5, vb.) < *tid "mal, deferli qey"; krg. lJyg. ddsiz "faydastz", ddlig "de$edi, krymetli", MK ii\lig ay., d6grir"geligmek" baEgu"almbeyaz akrtmah" (KT D 37) < baS (kr$. MK baEgil ay.) ntigildd "nerede" (IB 24) sdzcii$tindeki ndgil "ne" < nii

16l.l+W. Yalnrz Eu sdzctikte: ilk*ilk, birinci olarak" ( KT K 4, vb. < *iI"6n";kl:g. ilgiirii "ileri"). 162. l+kal. Verme-bulunma durumu eki. Yalruz gu sdzciikte: erka "arka, geri" (KQ D 9) < xdr; krg. art "da$ yolu, da! beli" (IB l0),

Mo. aru "geri, arka". 163. {+kAn}.Yalnrz unvanlarda ve cizel adlarda: trirlriluin "tannsal, tann gibi (ka$an unvanr)" (O 5, vb.)

tarkan "ytiksek bir riitbe" (KT B 2,vb.)

<*tar

kadrkan "Kingan da$an" (KT D 2, vb.) < *kadr "sert, sarp"; krg. Uyg., MK kadtr ay."). 164. {+kI}, {+gI}. Aitlik, iligkinlik srfatlan tiiretir. igrdki (BK K 14, vb.) "igerdeki, saraya mensup" < igrri "iginde" igrrigi, (Tuba Ill l) tArriki "dndeki, do[udaki" (T 17, vb.) < dr1rri"6nde, doluda" (KT D 4, vb.)

ORHON TURKCESi GRAMERI

biryriki "glineydeki" (T 17) < biryti "gtineyde" (KT G 6) ytryah "kuzeydeki" (T l7) <yvya "kuzeyde" (KT G 1, vb.) kuryah "batrdaki" (T l7) <kurya "batrda" (KT K L2,vb.) bririiki "berideki" (T 46) < *btiril "beri, bu taraf, bu yan"; bk. iliEtinlik Zamirleri. yag bodunkl "diigman halkrnki" (Tar. B 5) tabgaggt "Qin'deki" (KT D 7) gdlgi "bozkrrdaki" G 23) kagangt "hakana ait olan" (Tar. B 5) 165. {+klflA}. Kiigiiltme isimleri ttiretir. Yalnrzgu scizciikte: azktfia"aztctk, (ntifusu) pekaz" (KT D 34,T 9) 1dz"az't 166.

{+Il}. Renk adlarr ti.iretir: ktztl"krzll,, ktrmrzr" (T 52, vb.) < *ktz"stcak"; krg. Uyg. ktzay.,MK ktzar- "ktzarmak, krzrla dcinmek" < ktz+aryaSil "yegil" (KT D 17, BK D 15, vb.) < ydg "yag, taze, yeEil ot" (IB 18,

s4) 167.

{+llg}. "Sahip olan"

anlamrnda srfatlar tiiretir: (BK athg "ath, stivari" G l, vb.) < at athg"unvanh" (BK D41) < dt"ad, unvan" bashg "baqh, mafrur" (BK D 3, vb.) < baE tizlig "dizli, gtiglii" (BK D 3, vb.) < *tiz*dizbdrllig "benekli, (beyaz) benekli" < *bri7 "ben, leke" (T 44) rirklig "gtiglii, kuvvetli, cizgiir" (BK K 12) < rirk "gilg, irade" ellig "devleti olan, devlet sahibi" (KT D 29,BKD 241 < *V1 kullug "kcileli, kcile sahibi" (KT D 21, BK D l8) < ftul "erkek kdle" kilryliig "kadrn krilesi olan" (BK D l8) < kilA "kadrn kcile, cariye" kcircikiililg "gadrrh, gcigebe" (BK D l) < kirdkii "gadlr" (IB 27) sii7iigliig "mrzrakh (diigman)" (KT D 33, BK D 19) < siirliig ttiblig"aldatrcr, hilekar" (KT D 6, BK D 6) <*nb "hile, desise" kiirlilg "aldatrcr, hilekar" (KT D 6, BK D 6) < *kilr "hile, desise" tilgiinliig "(kuyrulu) dti[iimlti (at)" (T 54) yarakhg "silahh" (KT D 23,vb.) yollug "Yollug" < "talihli, mutlu" (KT GB, vb.) < *yo-l "mutluluk, talih, refah" (krg. Tuv. goldug "mutlu, talihli" < *y6llug)

TALATTEKiN

168.

{+lXk}:

briglik "bey olmaya layrk, bey olacak olan" (KT D 7, vb.) eEilik "hanrm olmaya layrk, hanrm olacak olan" (KT D 7, vb.) < "hanlm, soylu kadrn" (krS. Uyg. ili, llD ay., MK iSikir ay.) dflilk"gahsi, kigiye ait" (KQ E 3, vb.) adgtrhk"aygr olacak, aygrr olabilecek" (IB 5) bugraltk "bu$ra olacak, bu[ra olabilecek" flB 5)

' '. );

*oti

169. {+mAk}:

kdki)zmrik"g6$iis zrht" (Miran C 6) < *kdkiiz 170. {+mAn}: Kiigtiltme srfatlan ttiretir (?):

ataman "ytiksek, bag (unvan)": ataman tarkan (BK "baba"; ktg. baga tarkan l7l.l+un/. Topluluk eki

G 14) < ata

(?). Yalnrz gu sdzciikte:

bodun "boylar, kabileler, halk" (KT D 14, vb.) < bod "boy, kabile" (T 60) 172. {+(X)ng}. Srra sayrlan eki:

tdrtiinQ "dtirdi.incii" (KT K 7, vb.) < *tdrt "4" bising "beginci" (KT K 7, vb.) < *bZ{ "5"; bk. Srra Sayllarr. 173.{+rA}. Yer zarflan ttiretir: asra "aga$tda" (KT

D l, vb.) < *cs "aga[r, alt, alt krsrm"; krg. MK asrln

"aga[r, agalrda" igrci

"igeide" (KT D 26, vb.) < ig

taEra "dtgartya, drganda" (KT D 26, vb.) < /cE "drq"; bk.

Yer Zarflart.

174. {+slg}. Benzerlik sfatlan tiiretir: ytlstg "refah iginde, mi.ireffeh, zengin, mutlu" (KT D 26) < *yalng < *yal; krg. yaltg "mutlu, gtiler yiizlii" (IB 2) < *yal-tg, Y ak. salt ay . < *yahg; krg. bir de Mo. yali"6nemli. iinlti", yali- "iyi olmak, kaliteli olmak".

{+slz}, {+sUz} Yokluk srfatlan riireten ek: assu"yiyeceksiz, yemeksiz" (KT D 26) < c-g "yiyecek, yemek,' tons(t)z "giyeceksiz, fakir" (KT D 26, BK D 2l) < tdn"rtst giyimi" 175.

ORHON TURKQESI GRAMERi

burls(t)7 "dertsiz, kaygrsrz, srkrntrslz" (BK K 14, vb.), fakat burlusuT "dertsiz, kaygrsrz (Bank II 3, Bank III 2) < bury "dert, srkrntr" idisiz"sahipsiz" (KT D 20, vb.) < *edi "sahip" kahstz "ttimtiyle, tamamiyle, artrksrz" (KT K l, vb.) < *kdh "kahntl,

arttk" kdrgdksiz "gereksizce, fazlasiyle" (KT

12,

BK G l1) < ktirgdk

"gerek" sansrz "saylslz" (BK G 12) < *sdn "sayl" dgs(ii)z "6ksi.iz, anastz" (KT K 9)

otsuz"otsuz" (IB 45) subsuz "susuz" (IB 45), vb. bk. {+sIrA-}. 176. {+Ae}: kilnriE

"gin rgrlr, giinegli yer, gi.inegli taraf' (IB 57) < ki)n"gin"

U7. {+(X)e}: agrg "servet, mal miilk, hazine" (KT GB) < agt "ipekli kumag"

"ba!, ip" (IB l8) < bdg ay. ddil{ "zaman birimi" (BK GD l) < dd"zaman, vakit" (KT K 10. vb.); krg. MK kan, kanS "kanE". bagry

178./+tl. Eski gokluk eki (?): ,srgrf "yas, matem, a!rt, allama" (KT D 4, vb.) < *slgl; krg. Trk. ap1t, Az. afi,t ay.,Trkm. dP ay.; krg. bir de Uyg. ytgtt stgtt "aplama, yas tutma" 179. {+tl}, {+dI}. isimden zarf tiiretir: amfi "gimdi" (KT D 9, vb.) < *am "gu an"; kr$. Hak. am "gimdi, gu an") ekinti "ikinci, ikinci olarak" (KT K 5, vb.) < eki, ekin *2" (Kf D l, BK D 4) <*Ekin ddgilti "iyice" (KT G 2, vb.) < ridgil *iyi" kangn "slklca" (IB 33) - kangdt (KT G 2,IB);bk. Zarflar.

Addan Eylem Ttireten Ekler 180.

{+A-}.

Daha gok gegigsiz eylemler ttiretir:

ata- "unvan vermek, tayin etmek" (MQ

K l2) < il "unvan"

TALATTEKiN

bridzti-t- "resim ve heykellerle bezemek, siislemek" eylemindeki beidzri(KT G 1, vb.) < bridiz "resim, heykel" bu[l]na- "tutsak etmek" (Kq D l0) <bulun "tutsak, savag tutsa$I" (KQ

Bs) kiird- "kagak olmak, balrmsrz olmak, ydnetilmez olmak" (KT D 25, BK D 19) < *kiir "ozgir, cesur, ele avuca srfmaz, ycinetilmez" (krg. MK krr ay.)

stgta- "yas tutmak, allamak" (KT D 4, BK D 5) < slgll "yas, feryat" yaEa- "yagamak, ... yagrnda olmak" (KT K 2, vb.) < yaE "yag, <imiir

yagl"

Bk. {+sIrA-}. 181.

{+(A)d-}. Gegigsiz eylemler tiiretir:

basad- "bagrnda olmak, kumanda etmek" (BK G 8,11) < bas

burlad- "bunalmak, srkrlmak" (T 26) < burl "dert, stklntl" kulad- "kdle olmak" (KT D 13) < *kul "erkek kcile"

kilrltid- "cariye olmak" (KT D 13) < kiiU "kadtn kcile, cariye" ogad- "geri kalmak, gecikmek, ara vermek" (Uyuk-Oorzak II 3, III 1) < *og "ara, fasrla"; krg Uyg. og ay.(OTWF II 489) ulgat- (< *ulgad-) "btiytimek" (Bank III 2, vb.) < ulug yagfi- (<yagtd-) "dilgman olmak" (Kq D 6) <yagr yoknd- "yok olmak" (KT D ll) < ydk yiigrit- (< yiigtid-) "terfi etmek, yiikselmek" (KQ B 2) < *yrig "yiiksek

yer" 182. {+(A)r-}: tarllar- "gafak srikmek, tan a[armak" (lB 26) < *taryla "gafak vakti"; krg. MK tiinki "geceleyin"

183. {+dI-}:

udt- "uyumak" (BK D 22, vb.) < fi "uyku"; krg. MK a1dt- "av igin pusuya yatmak" < at1 "av" 184.

{+gAr-}. Gegiqli eylemler tiiretir; bk. {+(I)k-i:

iggcir-"baprmh krlmak" (KT GD, vb.) < ig

ta{gar- "(orduyu sefere) grkarmak" (Mq D l0) < /ag "drg"

ORHON TURKEESi CRAMER|

185.

{+I-}.

Daha gok gegigsiz eylemler ttiretir:

biti- "yazmak" (KT GD, vb.) < *bit "yazr firgast" < Qin. pi < *piet "flrga" tokr-"d6vmek, savaqta ma$up etmek" (BK G 8, vb.) < *fo&yanstma yabrt- "bozmak, bozguna ufratmak" (BK D 3l) eylemindeki *yabn*bozulmak, bozguna u[ramak" < *yabtr "fena, kiitii" (kr!- yabrz ay.) yorr- "ytriimek" (KT D 37, vb.) <*yor (kr$.MK yorg"krlavtu,, rehber, yol gdsteren", Mo. corgi- "gitmek, yiiriimek, gezmek") 186. {+(I)k-}. Gegigsiz eylemler tiiretir; bk. {+gAr-}: igik- "baprmh olmak, tabi olmak" (KT D 10, vb.) < ig

(KT D I l, vb.) < /49 "drg" (KT D 12) < tag "da!" grkmak" tagtk- "da$a birki "birlegik, mtittehit" srfatrndaki (KT D 27, vb.) *birik- "birlegmek, bir araya gelmek" < *bfr yoluk- "yolda karErlagmak" (Elegest I l0) <yol taEtk- "grkmak"

187.

{+kA-}: isirkd- "bir kayrp igin {izi.ilmek" (Altrnkcil ll2) < *tisir+kci-; krg. asiz "yazrkl" yarlt(k)ka- "(tann) lutfetmek, buyurmak, emretmek" (KT G 9, vb.) < *yarhgka- < *yarhg "buyruk, emir" {+rA-}. Yansrma eylemler ttiretir: mrirlrri- "(sr[rr, geyik vb.) bdfiirmek" (IB 60); krg. Mo. mdgere- ay. yaura- "grnlamak" (IB 22) < *yarJ yanslma; krl. Uyg. yaryku "yankl" 188.

189.

{+lA-}:

abla- "avlamak" (KQ B 9) < ab "av" angola- "(bir btiytile) bir gey takdim etmek, sunmak" (KT D 32) < *ango "hediye, cidtil" baEla- "bagmda olmak, lider olmak" (BK D 33, vb.) < bag botola- "(deve) yavrulamak" (IB 5) < boto (Altrnkiil I tin 2) illd- "devlet kurmak" (KT D 6, BK D 7) < il "devlet" kaganla- "hakan yapmak" (KT K 7, vb.) < kagan hlryla- "kilrgla dldtirmek" (KT K 5) <kilry frrgla- "krEr gegirmek" (BK D 31, KT K 8) < krp

TAI-ATTEKiN

kulunla- "(krsrak) yavrulamak" (IB 5) <kulun"tzy" (lB24) kuEla- "kug avlamak" (IB 43) < kuS opla- "frlamak, attlmak" (KT K 5, vb.) < *op yanstma; krg. Krrg. opton"kendini tutamamak, firlamak. attlmak" < *opla ndtki- "6litlemek. nasihat etmek" (O I l) < *ot "6gtit, nasihat" silld- "sefere grkmak, ordu sevketmek" (BK D 40, vb.) < .tri "ordu"

talula- "segmek" (IB 19) <*talu "segme, segilmig, segkin" tapla- "uygun bulmak, befenmek, tasvip etmek" (BK D 35) < xtapt "anlagma"; krg. MK tap ay. ttgla- "dinlemek" (IB 58) < *nr1 "ses" (krg. Uyg. nr1 ay.) yogla- "cilii ardrndan yas tutmak" ( KT D 4, vb.) <yog "cenaze tdreni" vb.

190. {+(X)rkA-}: tokurkak scizciifiindeki*tokurka- "kendini tok saymak" (KT G 8, BK K 6)

<tok 191.

{+sIrA-}. Bir

geyden yoksun olmak anlammda eylem ttiretir:

elsirri- "devletsiz olmak, devletsiz kalmak" (KT D 13) < el "devlet" kagannra- "hakansrz olmak, hakansz kalmak" (KT D 13) urugsua-t- eylemindeki urugsffa- "dtilsi.iz kalmak" (KT D lO) < *urug "ddl, nesil, kugak"

Bk. {+slz}. 192. {+U-}: yagu-t- "yaklagtrrmak" eylemindeki *yagu- "yaklagmak" (KT G 5, BK K 4) < *yag < *ya-g; krg. MK yak "yakrn" < *ya-k, Uyg., MK ya&"yaklagmak" q *ya-kyaru- "rgtmak, aydrnlanmak" (IB 397 < *yar (krg. yann "sabahleyin") Eylemden Ad Tiireten Ekler

{-A}. Eylem zarfi eki: era "arastnda" (KT D l, vb.) < *ar- "araslndan gegmek, gapraz 193.

gegmek" tapa "-a do$ru" (KT D 35, vb.) < *tap- "bulmak" tcigrri "gepegevre" (T 8, vb.) < *tiigir- "gevirmek, kugatmak"

oRHON TURK9ESi GRAMERI

yana"yine,tekrar" (KT D 10, vb.) <yan- "ddnmek" y{imii "ve, dahf ' (T 60, vb.) < *yiim- "eklemek, katmak, ilave etmek" {+DA9I}. Gelecek zarnan eylem stfafl: k(itt(igi "gelecek olanlar" (T 14) < kdl- "gelmek"; bk. Eylemden isimler. 194.

195. {+DOk}. Gegmig zamaneylem srfafi:

bardok"vanlan, gidilen " (BK D 20) < bar- "gitmek varmak" trigddk "gatrgma, savag" (KT D 3$ <tag- "saldrrmak. hticum etmek" . yafidok "bozguna u[rayanlar" (T 16) < yafi- "(diigmant) yaymak, da$rtmak, bozguna ufratmak" Bk. Eylemden Ad Yaprmr.

{-(X)g}. Eylem sonucunu bildiren isimler ttiretir: bilig "bllgl" (KT G 7, vb.) < bilbitig "yazf' (Kq G 3, vb.) < biti- "yazmak" bolug "varhK' (IB 19) < bolisig "aziz, sevgili" (IB 67) < *isi- "lslnmak, srcak olmak" 196.

erig "kolayca erigilen" (KT G 13) < *Er- "ermek, erigmek" kapry "kapr" (BK D 15, vb.) .*kap'"kapamak" (kr$. MK kapil- "kapanmak, kapattlmak" , kapga "kale kaprsr", kapgak "kapak") ktglag "krqt gegirecek yer" (IB 5 l ) < hElakilrcig"kagak" (T 8, vb.) < kiirci- "kagmak" (KT D 23, BK D 19) dliig *61ij" (BK D 19) < 6Idtilg "ica, manJzat" (IB 19) < *tit-,ks1. dtiin- "rica etmek, arzetmek" (T

12, vb.)

silgig"tatlf'(KT G 6, vb.) <*siigisiirliig "mlzrak" ((KT D 35, vb.) <*si.irJ- "mtzraklamak" tirig "diri, canh; hayat" (KT K 9, KT GD) < *ir- "yagamak" tug "engel, mania" (T 26) < tu- "kapanmak" (T 23) yaylag "yazt gegirecek yer" (IB 5 l) < yayla- < *ydyla1e7.

{-gA}: bilgci"akih" (KT G 6,vb.) <bilkrsgd "klsa" (Kq D 1l) < *krs- "krsaltmak, daraltmak" tamgagt "miihiirdar" (KT K 13) s<izctiftindeki tamga < *tam'

TAI.ATTEKiN

"yanmak"; krq. Uyg., MK tamtur- "yakmak", MK tamdu, tamduk "alevlenmig ateg", vb. 198.

{-gAn}:

kapgan (Bdgii kafanrn unvanr) "kapan, yakalayan" (T 51, vb.) < *Iop-; krg. MK kap- "kapmak, falmak, hiicum etmek".

kor(r)gan "kale, miistahkem mevki, srfrnak" (BK D 31, KT K 8) < < *kort- "kontmak"; krg. Kzk., vb. korgan ay. l;r

199. {-(X)gmA}. Eyleyici adlan ttireten ek: bitigmri"yazafl" (KT G 13, vb.) < biti-; bk. Eylem Srfatlarr. 200. {-gU}. Eylem ve eyleyici adlan tiireten ek: kilrdgil "kagak olmak, y<inetilmez olmak" (KT D

23,BKD

L9) <

kiird-

kor(t)gu "muhaflz" (BK D 4l) < *kon- "korumak" 201. {-gUgI}. Eyleyici adlan ttireten ek: dygugt "ka[an danrgmanr ve scjzciisii" htikmetmek, hakan yerine karar vermek"

10, 49) <

itgiigi "yapan, eden" (KT K 13) < it- < *etbidgiigi "savag dansr yapan er (?)" (MQ G 3) < krg. MK bildi- "dans etmek" < *bidi-

ay- "sdylemek,

*bidi- "dans etmek";

{-gUlllk}. Eylem adlan ttireten ek: topulguluk "delmek" (T 13) < topulilzgiililk "klrmak, kesmek" (T 14) < ilz202.

203.

{J}:

cigri "e$ri, h<irgiiglti" (T 48) < rigir- "gevirmek, e[dirmek" kah"kahnt, arttk" (T 33, vb.) <*kill- "kalmak" takt "daha" (KT G l3), ft]ah "daha" (O l0) < takyazt"ova, bozkrr" (BK K 5, vb.) <*yaz- "yaymak" 204. {-(U)k}. Eylem sonucu adlar ve nitelikler ttiretir: bark"bina, anrt-mezar" (BK K 14, vb.) <*ban- "inga etmek, yapmak"

bddiik "bi.iytik" (O 6) < b(idii- "b;jyij.mek" bulgak "isyankar, krqkrrtrcr, karrgtrncr" (KT K 4, BK D 29) < bulga-

il {

ORHON TURKQESi GRAMERI

*krgkrrtmak, kangtrrmak, diizeni bozmak" buyruk "kumanhan" (KT G 1, vb. < *buyur-

artuk"fazla, gok" (KQ D 13) < *art- "artmak, arta kalmak" dgsiik "eksik" (Krzrl Qrraa 5) < *rigsii- "eksik olmak" rimgdk "acl, dert, stktntt, zahmet, eziyet" (BK D 16) < *timg(i- "act gekmek" ffak "trak, uzak" (KT G 7, vb.) < *rQ- "uzaklagmak" (krg. MK yraav') kazgak " y arar, fayda" (Uyuk-Tura n 5) < * kazga- ; krg. kazgan-

ktirgrik "gerek, gerekli olan, bulunmayan, yok olan" (KT D 4, vb.) < *kdrgrikdpilk "kciptik" (IB 3l) < *ktip- "kciptirmek" kdziiniik "gadrr penceresi" (lB 27) < *kriziln- "gtirtinmek" tdgliik "k6r" (IB 24) <*tdgil- "kdr olmak" tok "tok" (T 8) < *ta- "doymak" tokurkak "kendini tok sayan" (KT G 8, BK K 6) <*tokurkatoruk"zayrf'(KT D 9, T 5) <tor-"zayrflamak, bitap diigmek" <*taryaguk "yakln" (KT G 7) < *yagu- "yaktn olmak" yaruk"g;Jne$" (MQ D l,IB 39, vb.) <yaru- "tqtmak, aydtnlanmak" yazukla- (BK D 36) eylemindekiyazuk "yanltg, hata" < *yaz-"yanrlmak, hata etmek"

yok"yok" (KT D I 1, vb.) < *y6- "yok olmak. mevcut olmamak" yuluk"ya$malanmlg" (O 3) < yul-,yub 205.

lkun/:

buz[k]u[n+ga/ "bozgun gibi, firtrna gibi" (O 9) < buz- "bozmak, tahrip etmek" 206.

{-(x)l}:

intil (T 3l) "giivenilir, inanrlrr, itimat edilir" (6zel ad ya da unvan) <*inal <*mal <*tna- "inanmak, gi.ivenmek"; krg. intingu < mangu. ktsil "dar da! gegidi, kanyon" (BK D 37) < kts- "basttrmak, srkrgtrrmak" (O ttn l) tiik(il"tam, tamam" (IB 21, vb.) <ttiki- "bitmek, tiikenmek" (IB 4) 207. {-(X)m}:

bartm "mal mtilk, servet" (KT K

l, vb.) <*ban- "tutmak,

elde etmek";

TALATTEKIN krg. Mo. bari- "elde etmek, tutmak, yakalamak, gaspetmek"

battm"batrm. batma" (KT D 35,vb.) <batkddim "giyim, giyim kugam" (KT D 33) < iiliim"6lijm" (IB 13, vb.) < o/-

*1164-

"giymek"

208. {-mA}:

ydlmri "kegif mtifrezesi" (T 34,MQ D 6) <yril- "(at) dcirtnal gitmek" 209. {-mAk}: armakgrsin stizcti[iindeki (KT D 6) armak "aldatmak"

<*ar-

210. {-mAn}: tuman "duman, sis" (IB 20) < tu- "kapanmak" (T 23) 211. {-mig}. Gegmig zarnaneylem srfatr tiireten ek: igidmiE "beslemiq" (BK K 6) < igid- "beslemek"

kalmis "(hayatta) kalanlar" (KT G 9) < *kal- "kalmak" ttigmis "erigme, varma" (T 18) < ttig- "erigmek, varmak"; bk. Eylem

Adlarr. {-(X)n}. Eylem sonucu adlar tiireten ek: bulun"tutsak, esir" (KQ B 5) < bul- "elde etmek, ele gegirmek" ktytn"ceza" (T 32, MQ D 2) <*kty- "cezalandlrmak" kdlin "gelin" (Uyuk-Turan 6) < kal- "gelmek" san"sayr" (BK G 12) < *sd.- "saymak" drgin "hakan ota[r, saray, konak" (MQ G 10, vb.) < t)rgi- "yiikseltmek, kurmak" (MQ G 10) 212.

213.

{-(x)ne}:

bulgang "karrgrk, isyankar, dtizensiz" (T 22) < *bulga- "kanEtrrmak, kangrklk grkartmak" busang "acl, keder" (IB 52) <*busan- "kederlenmek" dring "olmah, muhakkak ki" (KT D 3, vb.) < 4r- "olmak" otilng "rica, maruzat" (T 15) < otiin- "atzetmek, maruzatta bulunmak"

(r ls) korkmg "korku" (IB 36) < korktarkmg "isyankar, gayrimemnun" (T 22) < *tartk- "memnun olmamak"

oRHONTURKqESiGRAMERi

ung"mimktin, olabilir" (T 24) < u- "muktedir olmak" 214. {-(X)ngU}. Eyleyici adlan ttireten ek:

abtngu "cariye" (IB 38) < *abm- "avunmak"

tizdngii "iincti" (Altrnkdl l, on 2) < *rizri- "kegfe grkmak, gcizetleme yapmak; krg. MK ycizci- ay.,ydzcik"6nc;j. keqif kolu" mangu (6zel ad) "kendisine inanrlan, giivenilen" (KT B 2,vb.) <*tnankilzringii "koruyucu, muhafrz" (Altrnkol I iin 2) < *kilzri- "korumak"

fgriingii "sevinE:, nege" (IB 36) < dgiir-, oglr- "sevinmek" 215. l-pl. Eylem zarfi eki (?): /cop

"tiimtiyle, tamamiyle" (KT K 10, vb.) <*ko- "koymak, brrakmak"

216. {-slk}. Gelecek zaman-gereklilik eylem adlan eki: a-gs* "mutlak acrkacak olma" (KT G 87, vb.) < dg- "acrkmak" /osrlc "mutlak doyacak olma" (KT G 8) < *to- "doymak"

217.

{-(x)s}:

busus"acr, lstrap" (IB 52: busuElug) <*busa-;Y,rS. busang "acl, keder" i/rerlE (Kutlug'un hakanhk unvanr) "boylan derleyen, toplayan" (I7, vb.) *ter< "dermek, derlemek, toplamak" lagiE "(diigmanla) temas, gatrgma" (KT K 5) <tagsilrliiS "sava$" (BK D 34, vb.1 < *silrJ- "mlzraklamak" foftlg "savag" (Tuva I3) < toh- "d{ivmek, vurmak" urus "savag" (O l0) < t7r- "vurmak, ddvmek" 218. {-(X)z}:

baz"baprmb, tabi" (KT D 15) <ba- "baflamak" boguz"bopaz" (T 8) < *bog- "bogmak" sdzlriS- "anlagmak" eylemindeki saz (KT D 24) < *so- (krg. Qw. fimah "sdz" < *sdmdk uz"sanat eseri, siis, dekor" (KT GB) < u- "yapabilmek, mahir olmak" Eylemden Eylem Tiireten Ekler 219.

{-d-}. Pekigtirme gatrlan eki: rd- "gcindermek" (KT D 6, vb.) <t- ay. (KT G 8, BK K 6)

TALATTEKIN

kod-"koymak, brrakmak, terk etmek" (l2) <*ko- ay. tod- "doymak" (KT G 8) < *ro- (krg. rolc) kilt- "beklemek" (MQ D 5) < *kiid- < *kt- (kr$. lJyg. kil- "beklemek, korumak, kollamak")

{-gur-}. Ettirgen gatrlar tiiretir: kigiir- "sokmak" (Kq D 8) < *ki- (krg. kir- "girmek" < *kl-r-) odgur- "uyandlrmak" (IB 20) < *o4-, kry. Uyg. odug "uyanrk" tirgilr- "diriltmek, canlandtrmak" (KT D 29) < tir- "yagamak" 220.

221.

{-(x)k-}.

kork- "korkmak" (T 41, vb.) < *kon- "korumak" bastk- "bastrrmak, sokmak" (KT K 8) < bcs-

n2. {-(X)l-}. Edilgen gafl eki: adnl- " aynlmak" (T 2, vb.) < adtr- (Altmkdl I saf 2) teril-, tiril- "toplanmak" (T 33, vb.) < ter-, tir- (BKD I 1, vb.) < *Ertiril- "dirilmek, canlanmak" (BK D 31) < [ti]r- "yagamak, hayatta olmak" (KT G l0; < *t;7yubul- "yuvarlanmak" (T 26) < *yub- "yuvarlamak"

{-lA-}. Srkhk

gatrsr eki:

kunla- "siirekli galmak, yafimalamak" (O 9) < *kun- "galmak"

{-(X)n-}. D<ini.igli.i ve edilgen gatr eki: adrm- "aynlmak" (Uybat III 10, ll) < adrralkm- "bitmek, ttikenmek, mahvolmak" (KT G 9, vb.) < a/ft- "bitirmek, tamamlamak" (KT KD) basm- "batmak" (IB 46) < basboguzlan- "bofazlanmak" (T 26) < boguzlaitin- "kendine geki diizen vermek, organize olmak, <irgiitlenmek" (KT D 10, BK D 9) < it- <*eF ktlm-"yaralrlmak, dolmak" (KT D 1, vb.) <kil-"yapmak, etmek" kon- "konmak, yerlegmek" (BK D 40, vb.) <*ko' kubran- "toplanmak, bir araya gelmek" (T 4) < *kubraiitiln- "arzetmek, ricada bulunmak" (T 15, vb.) < *ot- (krg. dtilg "ica, maruzat" (BK D 39, vb.) 224.

ORHON TURKqESi GRAMERI

sakm- "dtigtinmek" (BK D 2, vb.) < *sdkstibin- "sevinmek" (BK D 2) < *stib- "sevmek, hoglanmak"

tutun- "tutunmak" (T 25) < tutttilin- "delinmek, gcikmek" (KT D 22,8K D l8) < *tiil- "delmek" yaratm- "kendine geki diizen vermek, organize olmak" (BK D 9) < yarat- "yapmak, etmek" yaun- "yantlmak, hata etmek, yoldan gtkmak" (BK D 16) < *ydz-, vb. 225. {-(X)r-}. Orta gatr eki: kir- "girmek" (BK D 38, vb.) < *kl-r- (krg. kigilr- "sokmak" < *klgilr-) olor- "oturmak, (tahta) oturmak" (T 32, vb.) < *al- (kr$. olgurt-

"oturtmak", K:Rg. olut "oturacak yer, sandalye", vb.) yagru "yakrn" (KT G 5, vb.) sdzcii[iindekiyagur- "yaklagmak, yaktna gelmek" < *yagu- (t'tE. yaguk "yaktn") 221i {-(X)g-}. igtaghk gatrsr eki:

"birlikte krlmak, birlikte yapmak" (KT D 32,3 ) < *kt-1'krg. hl- < kt/- (srktrk gatrsr?); krg. bir de Mo. fti- "krlmak, yapmak, etmeK' kikEilr- eylemindeki (KT D 6, BK D 6) kikis- "birbirini kr$hrtmak, tahrik etmek" < *kik- "bilemek" dglds- "akrl danrgmak, birlikte dtigtinmek ve plan kurmak" (T 20,20) < *tigki- (krg. Uyg. i)gldn- "kendine gelmek, akh bagrna gelmek") sdzkiS- "konugmak, konugup anlagmak" (KT D 24, vb.) < *siizkisiirliiE- "(mzrakla) savagmak" (BK D 25, vb.) < *siirJyoaa;ur- eylemindeki (KT D 6, BK D 7) yorlaE- "birbirini tahrik etmek, birbirine iftira etmek" (kr$. MK yorla- "birini haksrz yere suglamak, iftira etmek") frrg-

?2:1.

{-(X)t-}. Ettirgen gar eki:

agfi- "(da$a) kagrrtmak, s[irmek" (BK D 31, vb.) < ag- "yukan gtkmak, ytikselmek" akfi-"aktn ettirmek, akrn etmek" (KT K 8) <akartat- "tahrip etmek" (KT D 22,8K D 19) < *artaayfi- "sotmak" (BK D 41) < cy- "sriylemek" bast-"baskrna ulratrlmak, basllmak, yenilmek" (T 34) <basbitit- "yazdtrmak" (T 58) < bitiolgurt- "oturmak, dikmek, tesis etmek" (T 53) <*olgur-

TAT.ATTEKiN

s(imrit- "(kendini) semirtmek, semizlemek" (IB 23) < *scimritcirit- "terlemek" (IB 50) < *taritdkilt- "akftmak, dcikmek" (T 52) < t0kyilgilrt- "akrtmak" (T 52) <yiigilr- "akrnak" (KT D 24,BKD20) yiiziit- "yiizdiirmek, ytizerek gegirtnrk" (BK D 3O) < *yilz-, vb. 228.

{{Ur-}.

Ettirgen gatr eki:

agtur- "da[a afdrrmak, yiiksele gtkartmak" (f 25) < aSartur- "aldatrlmak, kandmlmak, aldanmak" (BK K 5) < arbintilr- "bindirmek" (T 25) < binirtiir- "erigtirmek" (KT D 40) < ir-, er- "erigmek, varmak" kontur- "kondurmak, yerlegtirmek, iskan etmek" (KT D I l, BK D l0) < l<on-

urtur- "wrdurmak, hdkkettirmek" (KT G 12, vb.) < uryantur- "dijndtirmek, geri gevirmek" (KT K l1) < ydn- "di5nmek" yiisd(t)tilr- "terfi ettirmek" (KQ B 2) < *yiigdd229. {-txz-}. Ettirgen gatr eki: altu- "aldrtmak, yakalatmak" (KT D 38) <xal230.

{-Ur-}. Ettirgen gatr eki: Hiliir- "getirmek" (T 53, vb.) < kilolrir- "tildtirmek" (KT D 40, vb.) < o/stikiir- "(diz) gtikertmek" (KT D 15, vb.) < *sdk- "grikmek" tdgiir- "erigtirmek, vardrmak" (T 47,vb.) < trigtii{ilr- "indirmek" (T 27, vb.) < fiiE- "inmek", vb. yiltilr- "yitirmek, kaybetmek" (lB 24) <yitiir- <yit231. [-(X)z-]. Ettirgen gatr eki: tutuz- "tutturmak, yakalatmak" (KT D 38) < tutuduz- "sevketmek, dnderlik etmek" (T 15, vb.) < ud- "izlemek takip et-

mek" utuz- "oyunda yenilmek" (lB 29) < z/- "oyunda yenmek" (IB 29)

ORHONTURKCESi GRAMERi

BirleEtirme

Sralama BirleEikleri 232. Aym tiir ve gtirevde iki sdzctiltin ard arda sralanmast ile olugan birlegikler gok azdrr: yir-sub "tilke, bcilge" (KT D 20); bk. Srradaq Obekter.

Bafmh Birlegikler 233. Bafrmh birlegiklerin gu ttirleri vardrr: 1. Birlegik adlar,2. birlegik zarflar, 3. birleqik eylemler.

Birlegik Adlar 234. Birlegik adlar da iki ttirltidiir: 1. Niteleme birlegikleri

,2.

nesneli

birlegikler. l. Niteleme birleEikleri: bcirlgii tas "mezar yazttt" (BK K 5, vb.) (harf. ("ebedi tag") kara ktil "Kara Gdl" (KT K 2)

kara kum"Kata Kum" (T 7) Bk. Niteleme Obekleri. 2. Nesneli birleEikler:

ilterisKutlug Kalamn unvanr (T 7) < il teriE "kabileleri derleyen" eletmiE Yabgu unvanl (O 6n 4) < el etmis "kabileleri drgiitlemig"

eltdbdr Uygurlarda yiiksek bir unvan (BK D 37) < el tiibtir "kzbileleri diizene sokan, diizenleyen" (kr$. MK tdw- srraya sokmak, diizenlemek, dizmek")

Birlegik Zarflar 235. Birlegik zarflar ashnda sontakrh tibeklerdir:

antag "6yle, griyle" (T 9, vb.7 - antrig G 29) < *ant /ag "onun gibi" biinttig+i "bdylesi" (T 57) < *bunr /rlg "bunun gibi, b6,yle" ncitrig "nastl" (IB l8) < nci tdg (IB 18, 18) ndgdk "nasll" (IB 45) < *ndgri 6k ndlrik"nigin" (IB 52,52) < *nrild dk

TAIATTEKiN

Birteqik Eylemler 236. Birlegik eylemler iki tiirliidiir:

l. Bir ad ya da srfat ile bol- , ktl- ve

kg- yardrmcr eylemlerinden olugan birlegik eylemler, 2. bir eylem zarfi ile onu izleyen bir tasvir eyleminden olugan birlegik eylemler.

Ad ya da Srfat + Yardrms Eylem 237. Bunlar da iki ttirltidiir:

Ad ya da srfat + bol- ,2. ad ya da srfat +

kil-yadakry-.

l. Ad

ya da srfat + bol- "olmak": kagan bol- "hakan olmak" (KT D 5, vb.) kul bol- "kcile olmak" (BK D 36, vb.)

kan bol- "ihtiyar olmak, yaqlanmak" (T 56) krirgcik &o/- "6lmek, vefat etmek" (KT D 4, vb.) < "gerek olmak, yok olmak, (arnk) mevcut olmamak" yagt bol- "diiqman olmdk" (KT K 2, vb.) yok bol- "yok olmak" (BK D 36), vb. 2. Ad ya da srfat + ktl- ya da ftlg- "birlikte krlmak":

bazhl- "balrmh krlmak" (KT D

15, vb.) "zengin krlmak, zengin etmek" (BK D 14, vb.) bulun hfll- "tutsak etmek, esir etmek" (KQ B 5) kul kil- "kdle yapmak" (BK D 7, vb.) kiirl hl- "cariye yapmak" (KT D 7, vb.)

bay

hl-

uruE

yok

hl-

ktE -

"savagmak" (O 10) "birlikte yok etmek" (KT D 32, 34; BK D 25; T

2l)

Eylem Zarfi + Tasvir Eylemi 238. Bu tiir birle$ik eylemler genellikle iinltilii bir eylem zarfi ile onu izleyen bar-, ber-, td-, elt-, kal-, kdl-, kdr- ve r- eyleminden olugur. 1. Genellikle iinltilii eylem zarfi + bar- "gitmek". Bu birlegik, eylemin tamamlandr$m belirtir:

adnl-ubdr-"ayrilrp gitmek" (O 12) dbir-il bar- "dolanrp gitmek" (T 26) ug-a bar- "vefat etmek,6lmek (harf. "ugup gitmek)" (KT

16, vb.)

ORHON TURKCESi GRAMERi

ydl-il bar- "ddrtnala gitmek" (T 27) yok bol-u bar- "yok olup gitmek" (O 3)

t-(X)p) ekli eylem zarfiile: tdz-ip bar- "kagrp gitmek" (BK D 41, KT D 34), vb. 2. Unltilii eylem zartt + ber-

bir- "vermek". Bu birleqik, eylemin bir

baqkasr yaranna yaprlmrg oldu[unu belirtir:

ah bir-

"ahvermek" (BK K 9, 10)

bas-a ber- "yardrmcr olmak, destekleyivermek" (T 38); krg. Uyg. basut "yardlm, destek"

it-i bir- "diizenleyivermek" (KT D 1, BK D 3) lrnzgan-u bir- "kazantvermek" (BK G 10) ktl-u ber- "yaprvermek" (BK G 7) silki-yii bir- "sefer edivermek" (KT D 87) tik-ci bir- "dikivermek" (BK G 9, 1l) tut-a bir- "tutuvermek, ycinetivermek" (KT D 1, BK D 3)

Unliilii eylem zartr+ rd- "gcindermek". Eylemi pekigtirir: rggrn-u td- "elden grkanvermek" (KT D 6) yitilr-ii td- "kaybedivermek, yitirivermek" (KT D 6) irtilr-ii ld- "ulagtrnvermek, erigtirivermek" (KT D 40) sang-a rd- "mtzraklayrvermek" (Kq D 7) 3.

4. Unli.ilii eylem zarfi + elt-l ilt-"iletmek, gdndermek". Eylemi pekigtirir: yafi-a elt- "da[rtrvermek, bozguna u[rafivermeK'(KT D 23)

siir-ri elt- "siiriivermek" (KT D 23) 5. Unliilii eylem zarfr + kal-.Eylemin siiri.ip gittiSini ya da gidecelini belirtir: yat-u kal- "yata kalmak, uzun stire yatmak" (KT K 9,

6. Unltilii eylem zartr + kdl-. Bu da eylemin stirtip

19)

gittilini ya da gide-

cepini belirtir:

ud-u

kil- "ardl

slra gelmek, takip edip durmak"

yiir-ri kril- "yiirtiytip gelmek" (MQ D 4)

(Mq D 2)

TAT.ATTEKiN

100

7. Unli.il[ eylem zartr + ktir- "gdrmek". Eylemin gecikmeden, gabucak yaprlmasr iste[ini belirtir (y alnrz buyurma kipinde):

yril-ii kdr! "gabuk (atlarr) dtirtnala sliriin!" (T 26) 8. Unli.ilti eylem

zartr+u- "yapabilmek, giicii yetmek, muktedirolmak".

Bu birlegik, eylemin yaprlabilecefini, bunun igin yeterli giici.in bulundufunu bildirir: artat-t u- "bozabilmek, yrkabilmek" (BK D 19) itin-il u-ma- "kendine geki dtizen verememek, d,rgiitlenememek", (KT D 10, BK D 9), yarat(t)n-u u-ma- ay. (BK D 9), yaratun-u u-ma- ay. (KT D

t0) 9. Unltilti eylem zarfi + yoru- "yiirtimek". Bu birlegik de eylemin uzunca bir zaman stirtip gitti[ini bildirir: ud-u yon- "uzun siire izlemek" (MQ D 4) Bk. Eylem ZarfTan.

QEKiM

Ad Qekimi 239. Orhon Tiirkgesinde adlar baghca kigi (iyelik) ve ad durumu igin gekimlenir. Adlar, aynca, sayr (gokluk) ve ba[lama (ekleme) igin de gekimlenebilir.

Qokluk 240. Orhon Tiirkgesinde adlar genellikle sayr igin gekimlenmez. yahn durumda bir ad hem tekil hem de go$ul gcirevinde olabilir: ol at',o at" (KT

D 33), at ydtd "atlarr yederek" (T 25), kiiliig tir "iinlti adam" (O Ek 6), dqrdki ar "6nci.i askerler" (T 25), vb. gibi. Bununla birlikte orhon Ttirkgesinde belirli adlara eklenip topluluk adlarr tiireten ekler ile gokluk ekleri de yok de[ildir. Bu topluluk ve gokluk ekleri gunlardrr: {+lAr}, {+gUnl, {+An}, {+(X)t} ve {+s}. 241. {+lAr}: Bu ek Orhon Tiirkgesinde daha gok smrrh sayrda kigi ve akrabalrk adlanna, bir de brig sdr*npnne eklenir (krg. akrabahk adlarrna eklenen Mo. gokluk eki +nar l+ner: aqa+nar "afabeyler',, egegi+ner

"ablalar", vb. gibi) cikdkir-im "ablalanm" (KT K 9) kunguylar-tm "prenseslerim, kadrnlanm" (KT K 9) dgldr-im "(i.ivey) annelerim" (KT K 9) krilinltir-im "gelinlerim" (Uyuk-Turan 6) kiidrigiikir - im "damatlanm" (Uyuk-Turan 6) koftgikir-tui "gobanlara" (Miran C 5) bdgkir "beyler, beyler smrfi, soylular slnlfi" (KT G 10, vb.) kadasla I r ] n1 u " akrabalanruz" (Ozn. I 6)

{+lAr} eki gu <irnekte tafi"tay" scizctiltne eklenmigtir: tafilar-tm "taylailm" (Hem.-Qrr. a 2) ?A2. {+gUn}. Bu ek $u topluluk adlannda girriiliir:

iniygiin-ilm "erkek kardeglerim" (KT G 1, N I 1; BK K l) < *iniy+giin Yak. ini"erkek kardeq")

<<ini < *ini(krg.

TAT-ATTEKN

t02

krili7iln-iirn "gelinlerim" (KT K 9) < krilin+giin

taygun-utJuz "tay (gibi olan oful)larrnrz" (KT GD) < tay "tay, at yavrusu"; krE. taftlartm "taylanm" (Hem.-Qrr. a 2) 243 .

{+An}

(krg. Mo. gokluk eki -n):

rirdn"adamlar" (KT K 9; BK G l; O 5) < tir ogLan-tm "o[ullanm" KT G 1, KT GD; BK K 1) < ogul, ogil

?4. {+(X)t}

(kry. Mo. gokluk eki -d, -ud/-iiA: (KT D 5, BK D 5) < ogtl "opullar" oght yilpagut "alpler, yi[itler" (BK D 3l) <*yilpagu - alpagu (KT K 7) kanat "kanat" (IB 4, 53) < *kfrna "kanat ttiyii"; krg. Mo. qana "kanat

tiiyii") Bu ek /n/ ile biten unvanlara eklendilinde /n/ tinstizii dtiger: tarl<at "tarkanlar" (KT G

l) <tarkan

rigil "prensler" (Tar. K2) < tigin siiqiit "generaller" (Tar. K 2, G 4) < sdyiln

45. l+sl. Belki yalnrz ogltti

lmgan bolmiS riring "o$ullart hakan olmug gi.iphesiz" ciimlesine kogut olarak kullanrlmrg olan inisi kagan bolrniE tiring ciimlesinde gegen gu 6rnekte: in(i)s+i "erkek kardegleri" (KT D 4) < ini

iyetik 246. Orhon Ttirkgesinde adlar kigi igin de gekimlenir, baqka bir deyigle, adlar sahip olan kigiyi belirten iyelik ekleri ahrlar. iyelik ekleri gunlardr:

tekil: {+(X)m}, l. kigi go$ul: {+(X)mXz} {+(X)1} - {+(X)g},2. kigi goful: {+(Xh(X)z} 3. kigi tekil ve go[ul: {+(s)i}, seyrek olarak {+(s)I} 1. kigi

2. kigi tekil:

Birinci ve ikinci kiqi tekil ve go[ul iyelik ekleri ile tinstizle biten bir sijzciik arasrnda bulunan ballama iinli.isii tinlii uyumu kurallanna uyar. Ugiinci.i kigi iyelik ekinin yahn durumda giirtnmeyen, fakat bu eki almrq sdzcii[e ad

oRHON TURKCESi GRAMERi

103

gekim ekleri eklendilinde beliren bir sonses /n/ tinsiizii vardr.

A7. {+(X)m} ekli iyelik gdvdeleri igin <imekler: apa+m "atalanm, ecdadrm" (KT D 1, BK D 3) atag+tm "babacrlrm" (O Ek 3) biig+im "beyim" (KT GB), bcigltir+im "beylerim" (KT egi+m "amcam" (KT D 16, vb.) ini+m "erkek kardegim" (KT D 26,vb.) kary+tm "babam" (KT D 11, vb.) kunguy +um "prensesim" (Uyuk-Turan I )

K I1)

olortok+um "(tahta) oturduSum" (BK D 36) sirll+im "kz kardegim" (KT D 20, vb.) < sirlil ugu$+um "kabilem" (KT G l, vb.) udtstk+ tm "uyuyaslm" (T 12, 22), vb.

{+(X)mXz} ekli iyelik giivdeleri igin 6mekler: apa+mu"atalanmlz, ecdadtmrz" (KT D 19, vb.) dgi+miz"amcamlz" (KT D 26,vb.) egii+m(ii)7"atalanmlz, ecdadrmrz" (KT D 19, vb.) el+imiz "iilkemiz" (KT D 22) kau+tmtz "babamlz" (KT D 26) kiltagi + miz "gelecek olanlanmz" Cf I 4) sii+m(ii)z "askerimiz" (T 14) tdrd+m(ii)z "tdrelerimiz" (KT D 22) yag+mu"dtigmanrmrz" (T 8), vb. 248.

2a9. {+(X)a} ve {+(X)g} ekli iyelik gtivdeleri igin drnekler: kan+ry "kanln" (KT D 24)

- siirli)k+iig ay. (BK D 20) (KT ogl+ur1"o$lun" D 24,vb.) < ogul yog+utJ "cenaze tdrenin" (O l2) ddgii+g "kazanctn" (KT D 24,BKD 20) il+iry+in "tilkeni" (BK D 19) tdrii+g+(i)n "t6relerini" (BK D l9), tb. sirydk+ilq "kemiklerin" (KT D 24)

{+(X)tj(X)z} ekli iyelik gtivdeleri igin cirnekler: o glan( t )ry ( t ) 7+ da " o$ullannlzdan" (KT GD) 250.

104

TAI-.ATTEKiN

taygun(u)0(u)z+da "tay (gibi olan o!'ul)lanmzdan" (KT GD) ini+ryiz+ki "erkek kardeglerinize" (Altrnk<il I 3) igi+r1iz+ki "afabeylerinize" (Altrnkdl I 3), vb. kary + u1 tz "babantz" (Ozn. I 6) kunguy + ur1 ue "prensesiniz" (Abakan 7) 251. {+(s)I} ekli iyelik gtivdeleri igin tirnekler: agt+si "ipekli kumaglan" (KT G 5, BK K 4),

alp+i"alpr, yifidi" (KQ D 5) at+i "atlarf' ((KT D 39) dt+in"adtnt unvanlnl" (KT D 7,7) afi+si "ye[eni" (KT G 3, GD; BK GB) aygugt+si "sdzctisii, danrgmanl" (T 10, vb.) kalmiS+i "kalanlan" (KT G 9) oght+i "o$ullan" (KT D 5, BK D 5) yagt+si "dtigmanr" (KT D 12, BK D 11) yilh+nn "at stirtilerini" (MQ D 3, vb.) altun+m "altrnlannl" (KB GB) banm+m "mahnl mtilkiinii" (KT GB, MQ D 3) ku+mkoduz+m"krzlannl ve kadmlannr" (MQ D 3) ,vb.

Ballama (Birlegtirme) 252. Orhon Tiirkgesinde adlar baflama (birlegtirme) igin de gekimlenebilir. Aynr yapr ve gdrevde iki sdzciik {+lI} eki ile birlegtirilir. Bu ek her iki ada eklenir. Durum ekleri ise yalnrzcaba$ama eki almrg ikinci ada eklenir. Bu gramer kategorisinin Orhon Tiirkgesinde pek yaygrn olmadrfr anlaqrlryor; giinki.i bu ekle birleEtirilmig adlar oldukgaazdr:

ini+Ii egi+li "erkek kardegler ve a[abeyler" (KT D 6) bdg+li bodun+h+g "beyleri ve kabileleri" (KT D 6) toruk bfika+h scimiz bilka+h "zayrf bolalar ve semiz bo[alar" (T 5) tiin+Ii kiin+Ii "gece ve gtindiiz" (BK GD) adtg+h totJuz+h "(bir) ayr ve (bir) domuz" (IB 6), vb.

ORHON TURKCESi GRAMERi

105

Ad Durumlarl 253. Orhon Ttirkgesinde dokuz ad durumu vardrr. Bunlar yahn durum, ilgi durumu, belirli nesne durumu, verme-bulunma durumu, bulunma-grkma durumu, ytinelme durumu, egitlik durumu, arag durumu ve birliktelik durumudur.

Yalln Durum 254. Yahn durum eksizdir, g<ivde ile bir ve aynrdrr. Bir adrn yahn durumu gu gtirevlerde bulunur:

l. Bir ctimleci$in

ya da ciimlenin dznesi olur:

ol at anta dlti "O at orada dldti" (KT D 33) katun yok bolmiE rirti "Hatun yok olmug idf ' (T 3 1) bir athg barmiE "Bir ath gitmig" (T 24) briglcir kopm yanaltm tedi "Beyler hep birlikte "Ddnelim" dediler" (T 36-37)

ol tr)riidri iizri egim kagan olorfi "O t<ire gerepince amcam kafan olarak tahta oturdu" (KT D 16, BK D 14) toruk bukah srimiz bilknh rakda bilsrir... "(insan) zayrf ve semiz bo[alarr uzaktan bilmek istese..." (T 5-6) 2. Bir ciimlecilin ya da ciimlenin yiiklem adr olur:

anta kisrci inisi kngan bolmiS tiring "Ondan sonra erkek kardegleri hakan olmuglar, giiphesiz" (KT D 4) egim kagan olortokda dziim tarduS bodun ilzri Ead cirtim"Amcam hakan tahta grktr[rnda ben Tardug halkr iizerine $ad idim" (KT D 17)

bdglik urt oglurJ kul boltt, eEilik hz oglurl kiiq bolfi "Bey olmaya layrk erkek gocuklarrn kdle oldu, hanrm olmaya layrk krz gocuklarrn cariye oldu" (KT D 24) to[kuz og]uz miiniry bodunum rirti "Dokuz Ofuzlar benim halkrm idi" (BK D 29) 3. Bir ctimleci[in ya da ciimlenin belirsiz nesnesi olur: iiQ otuz

bal* sdt "(Hakan) yirmi tig gehir tahrip etti" (T

19)

[ang]a bodun kop itdim "Bunca halkr hep dtizene soktum" (KT G 2-3) rak cirscir yablak ag biriir, yaguk tirsrir cidgii agt biriir "(Qinliler, bir

TALATTEKiN

106

halk) uzak(ta yagryor) ise ktjtii hediyeler verir, yalan(da yagryor) ise iyi hediyeler verir" (KT G 7) bunga bitig bitidim "Bunca yazrlar(r) yazdrm" (KQ G 3) 4. Bir sontakr ile zarf ttimleci olugturur:

ol sub kudt barhmrz "O rrmak boyunca agafr do$ru gittik" (T 27) yauJa oguz tapa silltidim "(O yrhn) ilkbahannda Oluzlara doSru sefer ettim" (BK D 3l-32) tiiriik bodun iigiin tiin udtmadtm,. "Tiirk halkr igin gece uyumadtm..." (KT D27) 5. Bir eylemin yerini ya da zamanrnr bildiren zarf tiimleci olur:

dtiituin yiS olorsar... "Ottiken daflarrnda oturursanlz..." (KT G 8) tiirtik bodun ilgiin tiin udtmadtm... "Ttirk halkr igin gece uyumadlm..." (KT D 27) 6. Ugtinci.i kigi iyelik eki almrg bir adrn iyelik niteleyicisi olur:

bizirl sii at-i"bizim ordu(nun) atlan" (KT D 39) 'tilrilk dt-in {t)tt"(Tirkbeyleri) Tiirk unvanlannr brraktrlar" (KT D 7) beigldrim bodunum kriz-i kaS-i "Beylerim(in) ve halkrm(rn) grizleri ve

kaSlan"(KTKll) ilgi Durumu ilgi durumu eki tinstizle biten gdvdelerde {+Ig}, iinl{i ile bitenlerde ise {+nlp} bigimindedir. Bu ek arthk-tinltik uyumuna (damak uyumuna) girer ise de diizliik-yuvarlakhk (dudak) uyumuna girmiyor gibidir. KT D 255.

36'da lul ile biten bir rjzel addan sonra ekin rinsesinin tin /n/ harfi ile yazrlmrg olmasr ekin burada l+m41, hatta /+nij/ bigiminde oldulunu gcisterir: /BYRKUn1 l, yani Baytrku+mr1 ya da Bayvkunirl. Aynca, ek hig delilse bir kez, l+rglbigiminde geger. iki drnekte de, tekil ikinci kigi iyelik ekinden sonra /+n/ olarak bulunur. Bir adrn ilgi durumu tigi.inci.i kigi iyelik eki almrg bir addan 6nce belirli

iyelik niteleyicisi olarak gorev yapar. 256./+(n)IrJl:

yigrin silig bdg+ir1 ktidimlig torug at "Ye[en Silig Beyin kugamh doru at(r)" (KT D 33)

ORHON TURKQESI GRAMERI

tiiriik bodun+u1 ilin tdrdsin... "Tiirk halkrnrn devletini ve torelerini..." (KT D 11, BK D 3) bilgii kagan+r1 boduni "Bilge Hakan'tn halkr" (O 11) tabgag kagan+u1 igrriki bcidizgig... "Qin imparatorunun saray ressam ve heykeltraglannr..." (KT G 12) kiil tigin+ia alturun kiimiisin "Prens Kiil'iin alttnlanru, giimiiElerini..'" (Kr GB) bayrku+n(i)g ak adgtng "Bayrrku'lann ak aygrnnt" (KT D 36) bayrku+ n[ try ]... "Bayrku'lann..." (KT D 35) 257. l+tgl. $u <imekte bodun sozci.i$i ilgi durumu ekini bu bigimde almrg olmah:

tilriik bodun+rg ati kilsi yok bolmazun tiyin"Tirk halkrnrn adr sanr yok olmasrn diye" (KT D 25);krg. tiiriik bodun ati kiisi "Tiirk halktntn adt sant" (KT D 25, BK D20,21) 258.

l+nl. ilgi

durumu eki qu rirnekte de ikinci kigi iyelik ekinden sonra

/+rn/ bigimindedir:

igidmiE bilgci kagantrl+m sabin almatin... "(Seni) besleyip doyurmug olan akrlh hakanlannm s<izlerini dinlemeden..." (KT G 8) Agalrdaki ornekte ilgi durumu eki, iyelik tibe[inin sahibini gcisteren

sciz

tibe[inin her iki iiyesine de eklenmigtir: tadtk+r1 Qor+IU boz [at] "Tadrk Qor'un boz (afi)" (KT D 32)

Belirli Nesne Durumu 259. Orhon Ttirkgesinde belirli nesne durumu eki iyelik eksiz govdelerde

{+(X)g}, iyelik ekli govdelerde de {+(I)n} bigimindedir. Belirli

nesne

durumu gok seyrek olarak {+nI} eki ile de kurulur. Belirli nesne durumunda adlar belirli nesneyi gtisterir.

260. {+(X)g}:

kagan at+tg bunta biz birtimiz "Hakan unvanlnl (ona) burada biz verdik" (BK D l7) = lroton at bunta bizbirtimiz (KT D 20) sirylim kunguy+ug birtimiz "(Ona) krz kardegim prensesi verdik" (KT D 20\

TAI.ATTEKiN

t08

agtr to{+tg yogan *g ti}riik bcigkir bodun... iluiliirlti "(Babam Hakan igin bunca) alrr taglan ve kahn alaglan Tiirk beyleri ve halkr... [getir]di" (BK G ls)

[sry]ar siisi db+ig bark+ry yulgah bardt "Yarr ordusu (da bizim) evimizi barkrmur yalmalamak igin gitti" (BK D 32) az totok+ug riligin tutdt "(Prens Kiil) Az'lann askeri valisini eliyle tuttu"

(KT D 38) ol yilkt+g altp igi(t)tim "O at siiriilerini ahp (Tiirk halkrnr) besledim" (BK D 38) bashg + ry yiikiintilrmiS, tizli g + i g stikiirmiE "Ma!rurlara bag efdirmigler, gtigliilere diz gciktiirmiigler" (KT D 2) bunga btidizgi+g tuygun eltdbtir kdlii[r]ti "Bunca sanatglyr Tuygun Elteber getirdi (KT KD) dlig ytl iS+ig kilg+iig birmis "Elli yrl hizmet etmig" (KT D 8) hrhz+ry uka basdrmtT"Krgrz'lan uykuda bastrrdrk" (T 27),vb. 261. {+(I)n} eki iyelik govdelerine eklenir. Ek ile g<ivde sonu iinstizii araslna giren ba$lama iinliisti genellikle arthk-onliik uyumuna girmez. $u tjrnekler bu gerge[i kanrtlamaya yeter: /UGLmnl oglum+in "o!lumu" (Suci 6), /TpLDUKmIn/ tapladokum+in "befendi[imi" (IB 4), vb.

l. Tekil birinci kigi iyelik eki almrg s6zctklerde: bu sabtm+in ridgilti epid "Siizlerimi iyice igitin!" (KT G 2) ) sabtm+m tiiluiti eSidgil "Scizlerimi ttimiiyle igitin!" (KT G l) mrinirl sabrm+m stmadt "(Qin imparatoru) benim sciztimii krmadr" (KT G 11) oglum+in ktzrm+in kalrynz b[er]tim "OSullanmr (ve) krzlanmr baghk parasz verdim" (Suci 6-7) y e grinirn+ in attm+ in krirdiim "Ye[enlerimi, torunlanmr gdrdiim" (Suci 8)

tapladokum+ in tutar mrin, scibdrikiim+ in y iyilr mrin "Be[endi[imi tutuyorum, sevdi[imi yiyorum" (IB 4), vb. 2. Tekil ikinci kigi iyelik eki almrg scizctiklerde:

bilmriddkilg+in iiqtin "bilmedi[in igin" (BK D 20) antagtJ+m ilgiln"iiyle oldulun igin" (KT G 8, BK K 6) elirl+in tdrdrl+in krim artafi fudaq rirti] "devletini ve t<irelerini kim

ORHONTURKqESI GRAMERi

yrkabilecek idi?

109

" (KT D 22) = ilirl+in tdrtig+in kiim artafi [udaq tirt]i

(BK D le) [karur1+in] kodup igikdirl "Hanrnl brrakrp (bagkalanna) bafrmh oldun" (T 3)

kiiriigiiy+in iigiin"ele avuca st[maz oldu[un igin" (KT D 23, BK D 19) bdglik urt oglurl+m kul ktlttg "Bey olmaya layrk erkek gocuklannr kcile yaptrn" (BK D 20) tilriik [bodun ti]rip il tutstkt7+m bunta urtum, ya7iltp dlsikirl+in yrimri bunta urtum "Ttirk halkr, yagaylp (nasrl) devlet sahibi olacaprnr buraya hakkettim, yanrhp dlece[ini de buraya hakkettim" (KT G 10), vb.

3. Nesne durumu eki, tigtincti kigi iyelik eki almrq sdzctiklerde, dofal olarak, y alnrzna I +nl dir:

[sang altu]ni+n, iirilr1 kilmilSi+n, krrgakltg kotayi+n kinlig eSgitisi+n dzliik ati+n adgtri+n kara kisi+n kdk tciyrirli+n tiiriikilmri bodunuma kaTganu birtim, iti birtim "Sart alttnlartnr, beyaz gtimiiglerini, kenarlart iglenmig ipek kumaglarrnr, kokulu ipeklilerini, has atlartnr, aygrlannr, kara samurlannr ve mavi renkli sincaplannr Ttirklerime ve halkrma kazaruverdim,

ediniverdim" (BK K I l-12)

kill tiginiA alturu+n kiimilsi+n "Prens Kiil'tin alttnlartnt, gtimtiglerini" (KT GB) ribi+n banmi+n "evlerini ve mallannt" (KT K 1) [o]gli+n yutuzi+n "gocuklannr ve kadrnlannf' (BK D 38) kagani+n tutdumuz, yabgusi+n Sadi+n anta dltirti "Hakanlartnt tuttuk, yabgulannr ve gadlannr orada cjldtirdnlet'' (T 4142) ogli+n yutuzi+ n yilktsi+n banmi+n anta alttm "Qocuklannr, kadrnlannt, at stiriilerini ve mallannr orada aldrm" (BK D 24) 262.

{+nI). Bu

ek birkag ornekte gcirtiliir:

yogutJ koragtrl+ru"cenaze tdrenini" (O

l2) ku+nt srirliin+ilg rdmip "(Qin'e) General Ku'yu gondermig" (T 9) Agafrdaki orneklerde belirli nesne eki stiz dbelinin yalntz ikinci (sonun-

cu) tiyesine eklenmigtir:

arkuy kargu+g "m{istahkem mevkiler(i) ve grizetleme kulelerinf' (T 53) yoguu koragry+nt"cenaze tcirenini" (O 12)

bdg+Ii bodun+lt+g "beyler ile halkrnr" (KT D 6); kr$. Uyg. triryri+li yir+li+dri "gcik(te) ve yerde" (TT VI02)

ll0

TAI-ATTEKiN

Bu kural

{+lI}

eki ile birlegtirilmiq iki <ibek igeren kogut ciimleciklerde de

uygulanir:

ini+li egi+Ii kilcSiirtrikin iigiln, btig+Ii bodun+h+g youa$urtokin iigiin "(Qinliler) erkek kardeglerle afabeyleri karqrhkh krgkrarklan igin, beyler ile halk kargilrkh iftira ettirdikleri igin" (KT D 6). Agaftdaki cirneklerlerde ise belirli nesne eki sriz tibefinin her iki iiyesine de eklenmigtir:

ku+g srirliln+iig balbal tilui birtim "General Ku'yu (6ldtrtip) heykelini dikiverdim" (BK G 9) tabgaggaru ku+nt sdgiln+ilg tdmiS "Qin'e General Ku'yu gcindermiq"

Verme-Bulunma Durumu 263. Orhon Ttirkgesinde adlann verme-bulunma durumu genellikle {+kA} eki ile kurulur. Tekil birinci ve ikinci kigi iyelik eki almrg scizciikler {+A} ekini ahr. Ugiincti kiqi iyelik ekli adlann verme-bulunma durumu ise {+lA} eki ile kurulur.

l. {+kA}: *ka bayur

rirtimiz "Atlan a[aglara balhyorduk" (T 27) bu taS+l<a bu tdm+ka kop yol(l)ug tigin bitidim "Bu taglara (ve) bu duvarlara hep (ben), Prens Yollug,yazdtm" ( KT GD) gorak+ka tdgip "gorak araziye vanp" (BK GD) rib+Iui tcigddkiim "Karargaha vardlm" (O I I) ilgririi kadrrkan yry+ka ragi "Doluda Kingan da[larrna kadar" ( KT D ang

krhztg u+ka basdtmu"Krgtzlanuykuda bastrrdrk" (T 27) tabgag bodun+ka "Qin halkrna" (KT D 7)

tdmir kapg+ka trigi silkidim "Demir Kapr'ya kadar sefer ettim" (KT G 4)

tdpdt+ki kigig barmadtm"Tibet'e hig varmadlm" (KT G 3) $antu1 yan+ka trigi siilcidim "$antung ovaslna kadar sefer ettim" (KT G 3)

2. {+rJA}. Ugiincii kigi iyelik ekinden sonra verme-bulunma durumu eki {+lA} bigimindedir. Bu bigim, hig kugkusuz, daha eski bir {+n+gA} ya da

1lt

oRHON TURKqES| GRAMERj

{+n+kA} bigiminden geliyor olmahdr: kurtgaru kiln batstkt+rla"Geride gtin bahsrna (kadar)" (KT G 2) on ok ogh+tJa tatr+tla tiigi "On Ok opullanna ve (onlara ba$rmh olan) yabancrlara kadar" (BK K l5) siigig sah+r1a yimEak ag$r+Ua arturup "Tath sdzlerine (ve) yumugak ipekli kumaglanna aldanrp" (KT G 6) yazr+Aa oguzgaru sil taEtkdtmtz "(O ylhn) ilkbaharrnda oluzlara do[ru ordu sevk ettik" (KT K 8)

3. {+A}. Qok eski verme-bulunma durumu eki {+A} tekil birinci ve ikinci kigi iyelik eki almrg adlara eklenir. a) Tekil birinci kigi ekli scizctiklerde: olortokum+a "(Tahta) oturdufumda" (BK D 2, K 9) sdkiz yegirmi yaEtm+a... "On sekiz yagrmda..." (BK D 24) - trjrt yegirmi ya{tm+ka "On drirt yagrmda" (BK D 15) tiirilkilm+ri bodunum+a yegin anga kazganu birtim "Tiirklerime (ve) halkrma daha iyi bir gekilde d,ylece kazaruverdim" (BK G l0) yeti yegirmi ya{tm+a... "On yedi yagrmda..." (BK D 24) Orhon yazrtlannda, Bilge Kafan

D l5'teki

tek yastm+ka cirnelinden

bagka, gu cirnek devardr:[atag]tm+lca "babacrlrma" (O Ek

Bu ttir drneklere Yenisey yazltlannda daha srk rastlamr: tdrlri elim+kci elgisi rirtim "Kutsal iilkemin elgisi idim" (Uyuk-Tarhk 2) tdqri elim+ki bdkmtidim "Kutsal tilkeme doymadrm" (Uyuk-Turan 2) iig yetmis ya;tm+ka adnlttm "Altmry iig yagrmda ayrrldrm" (Uyuk-Turan 4), vb. b) Tekil ikinci kigi ekli s<izciiklerde:

kirtrigi sdn "Evine gireceksin" (BK K 14) igidmis kagantrl+a "(seni) beslemig olan hakaruna" (BK D 19) tirmiE barmig ridgii elirl+d "bafrmsrz ve mtireffeh devletine" (BK D l9) cibiry+ci

264.Yerme-bulunma durumunda bir adrn gu gorevleri vardr: 1. Eylemin kendisine dofiru iglendi$ini g<isteren nesne olur:

krktzboduni igikdi "Krrgrz halkr Hakana tabi oldu,' (T 28) rib+kri trigddkiim "Karargaha vardrm" (O 10) l<ngan+l<a

II2

TALATTEKIN

oguz tdzip tabgag+ka kirti "O$uzlar kagarak Qin'e gittiler" (BK D 38), vb.

2. Eylemin kimin yaranna iqlendilini gcisteren zarf tiimleci olur:

nd kagan+ka iEig kiigiig birilr mcin "Hangi hakana hizmet ediyorum?"

(KTD9,BKD9) illgcin at+ka isig kiigilg berti"Bljyld,k unvan sahibine hizmet etti" (O l1), vb.

3. Bir sontakr ile zarf ttimleci olur:

ilgriril yaSil ilgilz {antuu yan+ka trigi stikidimiz "Dofuda Yegil Irmak (ve) $antung Ovasrna kadar sefer ettik" (BK D 15) kungaru tcimir kapry+ka trigi siikidimiz "Batrda Demir Kapt'ya kadar sefer ettik" (KT D l7), vb. 4. Eylemin iglendi[i yeri gcisten zarf tiimleci olur:

tabgag ili+1ci kilmttm "Qin'de doldum" (T

nrirl yilstg bodun+ka olormadtm "Hig de varhkh ve mutlu bir halk iizerine tahta oturmadrm" ( KT D 26)

bu tag+ka bu tdm+ka kop yol(l)ug tigin bitidim "Bu taglara ve bu duvarlara (yazrlan) hep (ben), Prense Yollug, yazdrm" (KT GD), vb. 5. Eylemin iglendifi zjimant gdsteren zarf ttimleci olur:

ol dd+ki kul kullug, kilr1 kiirllilg bolmiS cirti "O dcinemde ktileler (bile) kdle sahibi, cariyeler (bile) kadrn hizmetkar sahibi olmug idi' (KT D 21) kilI tigin kofi yil+kn yiti yegirmi+Hi ugdt "Prens Ki.il Koyun yrhnda, on yedi(nci gtin)de vefat etti" (KT KD) yan+Aa oguz tapa sillcidim "(O yrhn) ilkbahannda Ofuzlara dofru sefer ettim" (BK D 3l-32) hrktztg u+ka basdtmu"Krgrzlan uykuda bastrrdtk" (T 27), vb. 6. Eylemin iglenme stiresini gosteren zarf ttmleci olarak:

bir yil+ka tdrt yoh silryilSdilm "Bir yrlda dort kez savagtrm" (BK D 30) on tiln+kd yantakt tug ribiril bardtmtz "yandaki (da$ yamacr) engelini on gecede dolanarak gittik" (T 26) tilnli kiinli yiti r)diiS+kri substz kcigdim "geceli g{indiizlti yedi vakitte susuz (araziyi) gegtim" (BK GD), vb. Bk. Yer v e Zaman Zarflart.

ORHON TURKCESi GRAMERi

ll3

Bulunma-Qtkma Durumu 265. Orhon Tiirkgesinde adlann bulunma-grkma durumu {+DA} eki ile kruulur. Unli.i ile biten giivdelerle lr,l, n/ drqrndaki iinsiizlerden biriyle biten ktik ve gdvdelerde bu ek genellikle /+dA/ bigiminde, lt,l, nl iinsi.izlerinden sonra ise /+tA/ bigimindedir. Adlann grkma durumu gok seyrek olarak

l+tAnleki ile de kurulur'

l.l+dN: beg bahk+da "Beqbahk'ta" (KQ

B 1l)

db+dd "yurtta" (BK D 32)

*da

ta1+da knlmiEi "dafda bayrrda kalmrg olanlan" (T 4) rak+da bilscir "uzaktan bilmek istese" (T 5)

kilgliig alp kagarum+da"g;jgllj ve yi[it Hakantmdan" (O 12) bu kagarurl+da bu brigldrig+[dri bu yerirl+dd su]burJ+da adnlmasar "Bu hakanrndan, bu beylerinden, bu topraklanndan ve sulanndan aynlmaz isen" (BK K 13) yurt+da yatu kalur cirti "yurtta yata kahyor idi" (T 19) tiziim sdkizya$+da knlttm "ben sekiz yag(rm)da kaldtm" (BK D 14) altunyry+da "Altay da$annda" (T 31,32) kdz+dd yaE kilstir "g<izler(im)den yag gelse" (KT K I l) 2. {+tA}:

il+tci "ilkede" (KT G 3) kara Hil+td "Kara gcilde" (KT D 34) ki)r1iil+td "gdntilden" (KT K ll), kdr1ill+tri+ki "g<iniildeki" (KT G 12) yart+da yol+ta "yurtta ve yollarda" (KT K 9) bodun+ta iizci"halkrn tizerine" (KT D 26) tabgag kagan+ta "Qin imparatorundan" (KT G 1l) yartkm+ta yalmaun+ta "ztrhlndan ve kaftanrndan" (KT D 33) toua tiginyogm+ta "Prens Tonga'ntn cenaze tdreninde" (KT K 7) tiirk sir bodun yerin+tci "Tiirk Sir halkrnrn tilkesinde" (T 3, 60) yrdtn+ta yan"kuzey taraftan" (T 11) erig yer+td "kolayca erigilen yerde" (KT G 13, 13; BK K 15), fakat genellikle yer 3.

dii, y ir + dri.

{+tAn}. Birkag yer zartnda gtrrtiltir:

tasdm+tan "drqandan" (MQ G 4)

II4

TALATTEKIN

oguzdun+tan "O[uzlann tarafindan" (T 8) 266. Bulunma-grkma durumunda bir adrn gu gd'revleri vardr: 1.

Eylemin iglendi[i yeri belirten zarf ttimleci olarak:

lrnra H)I+td siirlilEdilmilz "Kara Gtilde savagttk" (KT K 2) ekin sii iibdd drti 'likinci ordu yurtta idf' (KT D 32)

[bi]ryti tabgag+da ati kiisi yok boln "Giineyde, Qin'de adt sant yok oldu" (BK D 36) azu bu sabtm+da igid bar gu "Yoksa bu sdzlerimde yalan var mr?" (KT

G 10), vb.

2. Eylem stiresinde nesnenin iginde bulundulu durumu gtisteren zarf ttimleci olarak:

krrktz bodunug u+da basdtmtz"Ktgrz halkrm uykuda (iken) bastrrdrk"

(KT D 35) 3. Bir eylemin baglangrg noktasrm gdsteren zarf ti.imleci olarak: I tab gag ] kagan + ta b tidizgi krililrti]m "Qin imparatorundan sanatgrlar getirttim" (KT G 12) kdz+dri yag krilsrir tida, kdyiil+td stgtt kcilstir yanturu saktntnn "G<izler(im)den yaElar gelse (onlan) tutarak, g<intil(iim)den feryat etmek gelse (onlan) geri ddndtirerek yas tuttum" (KT K 1l)

4. Bir sontakr ya da sontakr gdrevinde bir ad ile zarf ttimleci olarak:

yabtz yablak bodun+ta iizri olorturn "yoksul ve sefil bir halk iizerine hiiktimdar oldum" (BK D 21)

bdnytrdm+tayan tdgdyin "ben (de) kuzey tarafindan saldrrayrm" (T 11) kullamlr: ritiikiin yr;+da yig idi yok iirrnis "6tiiken daflanndan daha iyi (bir yer) asla yok imig" (KT G 4) ryar oglantutz+da taygunuuuz+da yegdi igidilr drtigiz "(Halkrnrzr) delerli evladrnrzdan, tay (gibi) o[ullanmzdan daha iyi besliyor idiniz" (KT GD) 5. Adlann bulunma-grkma durumu kargrlaghrma yapmak igin de

ORHON TURKQESi GRAMERi

ll5

Yiinelme Durumu 267. Orhon Tiirkgesinde adlann y6,nelme durumu gu eklerle kurulur: 1. {+gArU}, 2. {+rjArU}, {+ArU}, {+rA}. Ydnelme durumunda bir ad, eylemin kendisine do!ru iglendifini gdsteren zarf ttimleci olarak kullamlr. 1. {+gArU}. Bu ek yahn ad giivdelerine eklenir: bdn db+griril tilStiyin... tedi"Ben karargaha ineyim... dedi" (T 30) amga korgan ktElap yazt7a oguz+garu sii taEtkdtmt4 "Amga Korgan'da

krqlayrp, ilkbaharda Ofuzlara do!ru sefere grktrk" (KT K 8)

tabgag+garu kunt siiryilniig drniE, htafi+garu torlra dEimig dmig "Qin'e dofru General Ku'yu, Krtay'lara dolru da Tongra Egim'i g<indermig" (T 9) \tiiktin yrg+garu uduztum "(Orduyu) dttiken daflanna dolru sevk ettim" (T 15) apa tarkan+garu igrd sab dmig "(Hakan), Apa Tarkan'a gizli bir mesaj giindermig" (T 34) oI yer+gcirii barsar, tiiriik bodun, dltdgi scin "O yerlere do!ru gidersen, (ey) Tiirk halkr, cileceksin!" (KT G 8), vb. Bk. Yer Zarflan.

2. {+r1ArU}. Daha eski bir {-n+gArU} bigiminden geligmig olan bu bigim 3. kigi iyelik eki almrg adlara eklenir:

birgriril kiin ortosr+Uaru, yrgaru tiln ortost+Aaru "Giineyde giin ortaslna, kuzeyde gece ortasrna kadar... " (KT G 2,BKK2) yeri+ryiirii subt+t1aru kontt"Kendi topraklanna ve sulanna kondu" (BK D 40) 3. {+ArU}. Bu ek tekil l. kigi iyelik eki almrq sdzciiklere eklenir: basmrl yagdrp ribim+ririi bardt "Basmrllar bize diigman olup benim yurduma do!ru gittiler" (MQ 4)

4. {+rA}. Bu ek gu d,meklerde bulunur:

ta{+ra yorryur tiyin kii riEidip "isyan ediyor (harf. "drqanya yiiriiyor") D Il-12) tarduE Ead+ra udt yafidtmtz "(DiiEmanr) Tardug $adrna do$ru stiriip da[rttrk" (T 4l) diye haber ahp..." (KT

TALATTEKiN

Egitlik Durumu 268. Adlann egitlik durumu {+gA} eki ile kurulur. Bir adrn egitlik durumu egitlik-karErlagtrrma, yaklagrkhk ve gdrecelik zarflan olarak gdrev yapar (bk. Zarflar): Egitlik ve kargrlagtrrma zarfi grirevinde: tilrgiS kngan silsi ot+ga bor+ga kilti"Tirgig hakamrun ordusu ateg gibi, firfina gibi (iizerimize) geldi" (BK D 27) buzkun+ga kilir drtimiz "Frtrna gibi geliyorduk" (O 9-10) 1.

kanry sub+ga yilgilrti sil1dkiir1 tag+ga yatdt "Kantn sular gibi aktr, kemiklerin da[ gibi yrlrldf'(KT D 2 ) karury iigiiz+gri ytigiirti "Kanln rrmak gibi aktl" (BK D 20) ekinti kiln drt+gd krztp fuilti "(Diiqman) ikinci gi.in alevli ateq gibi krzrp (iizerimize) geldi" (T 39- 0) tirigdciki+gti "hayattaki gibi" (KT GD) yaklag*lk zarfi gdrevinde: dlig+gri dr tutdumuz "Elli kadar asker yakaladrk" (T 2) uygur il[t]eibcir yiiz+gri tirin ilg[rir]il t[dzip bardt] "Uygurlann valisi yi.iz kadar adamla doguya kagrp gitti" (BK D 37) 2. Sayrca

3. Gd,recelik zarfi g<irevinde:

...bodunug dgilm apam tdrdsin+gd yaratmiS boEgurmis "...halkr atalanmm dedelerimin tciresince (yeniden) yaratmr$ (ve) e[itmig" (KT D 13) kdr1lilr1+gri

uduz"Diledi[in gibi sevk et!" (T

15)

krymtg kr;rJliiu+gd cy "(Sug igleyenlerin) cezalanm diledilin gibi ver!" (T

32) oglarum rirdci martmin+gri bol "O$ullanm! Erkekler arasrnda iistadrm

gibi olun!" (Suci 9) Arag Durumu 269. Adlarrn arag durumu {+(X)n} eki ile kurulur. Bagka bir deyigle, g<ivde ile ek arasrndaki baflama

iinliisii dudak uyumuna uyar: okun "ok ile"

(Kr D 36). Adlann arag durumu eylemin hangi aragla iglendi$ini, kiminle iElendigini, nasil ya da hangi gartlar altrnda iqlendilini ve ne zaman iglendi[ini gdsterir.

t.;

lrl t:1

oRHON TURKCESi GRAMERj

ttl

117

l:i fiil

Eylem aracr:

bir drig ok+un urdt "(Prens Kiil) bir askeri ok ile vurdu" (KT D 36) az totokug rilig+in tutdt"(Prens Kiil) Azlann askeri valisini eli ile tutdu" (KT D 38) bu yol+un yortsar yaramagt "Bu yoldan yiiriirsek (bizim igin) iyi olmayacak" (T 32) siigig sab+tn yimEak agr+n artp... "(Qinliler) tath sdzlerle ve yumugak hediyelerle kandrnp..." (KT G 5) kdz+iin ktirmtidtik kulkak+m eSidmriddk bodunumm... "...gdz ile g6r{ilmemig, kulak ile igitilmemig (kadar kalabahk) halkrmr..." (BK K I l) altun yryry yolaz+m aEdtmtz rirtiE ilgilzilg krigigsiz+in ktigdimiz "Altay dallanm yolsuz olarak aqtrk, irtiq rma[mr gegitsiz olarak gegtik" (T 35) fust]n siirlilg+iln agdtmtz"Uykulannr mrzraklar(rmz)la agtrk" (T 28) 2. Eylemin kiminle birlikte iglendi[i: kaganrm+m sii eltdimiz "Hakammla birlikte ordu sevk ettik" (T 53) karytm kagan yiti yegirmi cir+in taEtkmiE "Babam Hakan on yedi er ile (da!a) grkmrg" (KT D 11)

ulug irkin azhfta cir+in ttizip bardt "Ulu[ irkin azrcrk adamla kagrp gitti" (KT D 34) uygur el[t]dbcir yiiz+gd cir+in ilg[rir]ii t[dzip bardt] "Uygurlann valisi yiiz kadar adamla doluya kagrp gitti" (BK D 37) kugu kuE kanatrya urup an+m kalryu banpan 6gir1d karlula tdgiirmig "Ku[u kugu (onu) kanafina vurup onunla havalanrp gitmig, (onu) anasrna babasma ulagtrmrg" (IB 35) 3. Eylemin iqlenme tarzr: anta dtrii oguz kop+m luilti "Ondan sonra Oluzlar hep birlikte geldiler"

16)

btigldr kop[m] yanahm... tedi "(O haberi igitip) beyler hep birlikte "Ddnelim!" dediler" (T 36-37) or1 totok yurgin yarakltg dlig+in tutdt "(Prcns Kiil) Ong Totok'un kayrn biraderini silahh eli ile (elinde silahr ile) tuttu" (KT D 32)

yir sayu barmis bodun i)Iil yitil yadag+m yalary+m yana krilti.,(Ben kendim tahta grktrlrmda) her yere gitmig olan halk, 6le yite, yayan yaprldak ddntip geldi" (KT D 27-28)

tilrgiE kagan

hun tirtirlii ulug tdrr)+n.ogluma ah birtim

.,Ttirgig

TAI.ATTEKiN

l18

Hakammn kram gok biiyiik bir t6,renle o$uma ahverdim" (BK K 9-10) 4. Ballag g<irevinde:

ingrik kdkik+in toglada oguz kilti "ingek gtilctilii ile Tola rrmalrndan O[uzlar (iizerimize) geldi" (T 15) igidmig bilgd kaganul+m rirmis barmis ridgil eligd kintiiyagilng "(seni) doyurmug olan hakanrn ile ilerlemig, geligmig iyi devletine kendin ihanet

ettin" (K D 23) bilmriz bilig+in biltcikilm+iin iiddkilm+iin bunga bitig bitidim "Cehalet ile, bildiklerim ile ve hatrladklanmla bunca yanytyazdwf' (KQ G 3) 5. Eylemin iglendi$i zaman:

dofru sefer ettim" (BK G 2) yaz+m tatabt tapa siilddim "ilkbaharda Tatabrlara do!ru sefer ettim" (BK G 2) yalabagi ddgil sabi titilgi kcilmdz tiyin yay+m siilddim "Elgisi, iyi haberleri ve ricalan gelmiyor diyeyaztn sefer ettim" (BK D 39) oI yil kilz+iln ilgdri) yondtm tatang ayrtttm "O yrl gtiziin doluya do!ru yiiriidtim, Tatarlan sordum" (MQ D 8) ktE+m kttafi tapa siilddim "Krgrn Hrtaya

Birliktelik Durumu 270. Adlann birliktelik (comitative) durumu {+llgUl eki ile kurulur. Orhon Tiirkgesinde seyrek olarak kullamlan bu ad durumu eylemin kiminle bidikte iglendi$ni gdsterir: mrin ini+ligii bunga baslayu kazganmasar... "Ben, erkek kardegimle birlikte (halkma) dnderlik edip bunca gahgmasam ve baqanh olmasaydrm..." (BK D 33) kongu eki iig kiEi+Iigii tdzip bardt"(Kale) muhafizr iki iig kigi ile birlikte kagrp gitti" (BK D 4l) tdrt ini+ligil rirtimiz bizni rirklig adtrtt "Biz hep birlikte dcirt erkek kardegtik. Bizi (yeraltr tannsr) Erklig ayrdr" (Altrnkdl I sa$ 2) Birliktelik eki {+lIgU}, Uygurcada {+lUgUn} bigimindedir.

ORHONTURKqESi GRAMERi

119

Zamirler Kigi zamirleri 271. Orhon Tiirkgesindeki gergek kigi zamirleii gunlardrr: bdn - mdn "ben", .san "sen", bl3 (gekimde bizin+),siz. Ugtincii kigi zamiri yoktur. Bu gdrevi igaret zamiri o/ "o, onlar" gcirtir. Kigi zamirlerinin gekimi adlannkindenbiraz farkhdrr. Bu farkhLk gekim eklerinden de[il de zamirlerin gekim gdvdelerinden ve onlarda meydana gelen depigikliklerden kaynaklanrr.

Yalrn durum bdn - mtin, stin, biz, siz ilgi durumu btinirl - mrinirl, bizirl, sizirl Nesne durumu bini sini bizni

Ver.-Bul. durumu barla - maTa, sa1a, biziAci Bul.-Qrk. durumu bizintd, sizdri Ycinelme durumu barlaru

1. Yahn durumdaki kigi zamiri ciimlenin ciznesi olarak ya da ytiklem ba$ayrcrsr olarak kullamlr: a) Ciimlenin dznesi olarak:

bdn iibgdrii tii{dyin "Ben karargaha ineyim" (T 30) brin sarla nd ayayin "Ben sana (daha baqka) ne diyeyim?" (T 32) bcin yrfunta yan tdgdyin "Ben kuzey tarafindan saldrrayrm" (T 1 1) mcin tokuz yegirmi yil Ead olortum "Ben on dokuz yrl $ad (olarak)

hiiktim siirdtim" (BK G 9) aytgmasi bcin cirtim, bilgri tufiukulc "S<izciisii ben idim, Bilge Tunyukuk" (r s) bilgrisi gabryi brin iik drtim "Danrgmanr ve kumandam da ben idim" (T 7) biz az cirtimiz, yabu drtimiz"Biz az idik (ve) kdtii durumda idik" (BK D 32) biz eki brq cirtimiz "Biz iki bin (kigi) idikt' (T 16) kagan at bunta biz birtimiz "(Ona) hakan unvanrru buruda biz verdik" (KT D 20) biz az biz"Biz aztz" (O 7) b) Ytiklem ba$ayrcrsr olarak:

bdn anga ter mdn "Ben gdyle diyorum" (T 37)

120

TALATTEKiN

saktnur mcin"yas tutuyorum" (BK B 6) ol yerimin subumtn konar kdgcir brin "O topraklanm iizerinde ve bu sulanm boyunca konup g6gerim" (Tar. B 4) tiltdgi sdn "6leceksin" KT G 8) tiiriik bodun tokurkak scn "Tiirk halkr, sen kendini hep tok sayarsln,, (KT G 8) biz az

biz"Biz azrz" (O'7)

tabgag oguz kfiaft bugdgil kabrysar kaltaq biz "Qinliler, Osuzlar ve Hrtayhlar... Bu tigii birlegirse (biz) garesiz kahnz" (T l2) bddkd kdriigmri btigldr gii yatliltag sie "Bu dcinemde (bana) itaat eden beyler, (sizler) mi yanrlacaksrmz?" (KT G I l, BK K 8)

ilgi durumu (srfat olarak): bdniry bodunum anta drilr"Benimhalkrm orada olacaktrr" (T 21) mcinig sabtmtn stmadt "Benim stiztimti krrmadr" (KT G I l) tfokuz ogu]z mdnirJ bodunum rirti "Dokuz Oluzlar benim halkrm idi" (BK D 29) biziry sii ati toruk azukr ydk rirti "Bizim askerlerimizin atlan zayrffi, 2.

yiyecekleri de yok

idf'(KT D 39)

3. Belirli nesne durumu:

bini oguzug tiliirtdgik tir mcin "Beni, O$uzu, <ildtirecektir giiphesiz, derim" (T l0-11) sini tabgagtg dliirtdgi tir mrin "seni, Qinlileri, <ildtirecektir, derim" (T 10) kaga(n) ncig drscir ol bizni... dliirttigi-k dk "Er veya geg, o bizi mutlak oldiirecektir" (T 2l) bizni tirklig adrfi"Bizi (yeraltr tannsr) Erklig ayrrdr" (Altrnk<tl I 8) 4. Verme-Bulunma durumu: b

il g d tuft ukuk( k) a b arya ay dt " (Hakan), B ilge Tunyukuk' a, bana, ( g6yle)

emretti:" (T 31) bu yerdti marla kul bolfi "Burada bana kole oldu" (BK D 36) kop rnarla kdrti"Hepsi bana tabi oldu" (KT D 30) anta igrdki bodun [kop] m[ar1a] k[driir] "o srnrrlar igindeki halklar hep bana tabidir" (KT G 2) bcin saga nti ayayin "Ben sana (bagka) ne diyeyim?" (T 32) biTi4ri yaryiltokin yazrntokin iigiin kngani (jlti,,Bize kargr hatah hareket

ORHONTURKCESiGRAMERi

tzt

ettikleri igin hakanlan 6ldii" (BK D 16)

;

S. Bulunma-gtkma durumu:

bizintri eki ugi suJarga artuk (irti "(Onlann) iki kanadr bizden yan yanya fazla idi" (T 0) iitiikrin eli sizdd"Ottiken tilkesi sizin elinizde" (Tar. G 5) sin sizdri "(Atalanmzm) mezarlan sizin elinizde" (Tar. G 5) 6. Yonelme durumu:

bt;S[ii] kagan barlaru anga ydmiE "Brigii Hakan bana boyle (bir mesaj) iletmig" (T 3 ) igaret Zamirleri 272. Orhon Tiirkgesinde iki iqaret zamiri vardr: bu ve ol "o". Sonuncu zamir tigtincii kigi zamiri olarak da kullanrlrr. igaret zamirlerinin gekim gdvdeleri de srrasiyle bun+ ve an+ bigimindedir. Yahn durum ba ol

ilgi durumu Nesne durumu bum, ant

Verme-Bulunma a1ar (< *an+ gar) Bulunma-Qrkma durumu bunta, anta Ydnelme durumu arlaru (< *an+garu)

Egitlik durumu bunga, anga Arag durumu arun

igaret zamirlerinqen ttiremig iibiir sdzciikler de gunlardt: antag "onun gibi, 6yle" (T 9, 36) - antdg $ 29) < *anr tdg, biintdg+i "bdyle+si" (T 57) <*buntrig <*bunr tdg.

l. Yahn durum a) G0sterme zamiri olarak:

ilteriE kagan bilgti tufiukuk kazgantok iigiln kapgan kagan tilriik sir bodun yondokt bu "ilteis Kalan ve Bilge Tunyukuk (gahgrp gabalayrp) kazandrklan igin Kapgan Kagamn Tiirk Sir halkrnrn geliEmesi (igte) bu(dur)" (T 61)

122

TAT-ATTEKIN

bardok yirdci ddgiig ol ciring

(KTD2)

"Gittifin yerlerde (tek) kazancrn

gu oldu:',

b) G<isterme srfatr olarak: bu siig elt tidi "Bu orduyu sevk et dedi" (T 32)

yor$ar yaramagt "Bu yoldan gidersek yaramryacak- (T 23) bu tiiriik bodun ara yankltg yagg ydltilrmddim tiigiinliig ang yiigiirtmtidim "Bv Ttirk halkr arasrna zrrhh diigmanlan alan ettirmedim, (kuyruklan) dti[iimlii (diigman) atlanm (da) kogturtmadrm,'(T 5 ) bu rk bitig "bu fal kitabr" (IB 66) ol at anta dlti *O at orada d,ldti" (KT D 32-33) ol yergciril barsar tilrilk bodun dltdgi sdn.,O yere do!ru gidersen, ey Ti.irk halkr, cileceksin!" (KT G 8) ol yerimin subumtn konar krigrir bdn "o topraklanmda ve sulanmda konup gdgerim" (Tar. B 4) bu yolun

c) ol

zanii yiiklem

baflayrcrsr olarak da kullanilrr:

bilgti tuftukuk atug ol iiz oI "Bilge Tunyukuk aksi mizaghdr, dfkelidir"

(r3)

[tiirk boduni ycimri] bulgang ol [tem]iE oguzi ydmri tarhng o/ "Tiirk halkr kargaga igindedir, O[uzlan da huzursuzdur demiE" G 22) yaSil kaya yaylagtm hnl knya hElagtm o/..yegil kaya benim yaylam, krzrl kaya (da) krqladrlrm yerdir" (IB 5l) atug ridgil ol "(Bu fal) gok iyidir" (IB 5, vb.) atug yablak ol "(Bu fal) gok kcitiidtir" (IB 36) 2. Nesne durumu:

tiirilk bc)glcir bodun bunt egidiq "(Ey) Tiirk halkr ve beyleri, bunu igitin,;

(Kr c l0)

buru kdrii biliry "Bunu gcirtin ve ci$renin!,'(KT G 12, BK K 15) ant kdriip anga biliry "Onu griri.in ve ciylece ri$renin!,, (KT G 13)

ant iigiin ilig anga tutmis ciring "ontn igin devleti ciylece y<inetmigler" (KT D 3) katun yok bolmis cirti aru yoglatayin tedi,,Hat.on yok olmug idi; onun cenaze tdrenini yaptraylm dedi" (T 31) ant ayftayin tip siilddim,.onu sorayrm diye sefer ettim,' (BK D l)

ORHONTURKqESi GRAMERI

t23

aru yafiry tiirgi yargun kdltri buzdumuz "Onlan dalrtrp Ttirgi Yargun g6lde bozguna ulrattrk" (KT D 34) 3. Verme durumu:

arlar kdril bilirl "Ona baktn ve O$renin!" (KT G 11, BK K 8) arlar admg(g)ry bark yarat(t)urturar (KT G 12) = arlar admg(g)r.g bark yarat(d)dm (BK K l)) "Ona olalantistii bir anrt-mezar yaptrdrm" 4. Bulunma-Qrkma durumu: Bk. Yer

Zarflart.

5. Ycinelme durumu:

a\aru silkimcisrir kagan (n)riA cirsrir ol bizni... dlilrtrigi-k-dk "Ona kargr bir sefer dtizenlemez isek, ne zaman olsa o bizi... <ildiirecektir" (T 20-21) 6. Egitlik durumu: Bk.

Zarflar.

Arag durumu:

arun barmiE "O (yol) ile gitmi$" (T 2 )

kugu kuE kanatrya urup antn kalryu bartpan tigirlti karlula tcigiirmiE "Ku[u kugu, (adamr) kanatlanna vurup onunla birlikte havalarup gitmig ve (onu) anasrna babasrna iletmig" (IB 35)

Pekigtirme-Diiniigliiliik Zamirleri 273. Pekigtirme-ddni.igliiliik zamirleri gunlardr: kcintii "kendi", d Tiim "kendim", ozi "kendisi, kendileri". Bunlar daha gok bir adr ya da bagka bir zamiri pekigtirmek igin kullanrlr. I. kcintil "kendi": ddgii elirld Hintilyarlilttg"iyi i.ilkene kendin ihanet ettin" (KT D 23, BK

19)

2. dzilm "kendim", ozi "kendisi, kendileri": bcin tizilm tabgag

ilirlri hlmtm "Ben kendim Qin egemenlifi ddneminde

doldum" (T l) mdn dziim kagan olortokum ilgiln... "Ben kendim hakan olarak tahta oturdulum igin..." (BK D 3) tiirk bodunug dtiikrin yerWi brin iiziim bilgri tufiukuk fluililrtilml "Tiirk

t24

TAI-ATTEKiN

halkrm Ottiken tilkesine ben kendim, Bilge Tunyukuk, (getirdim)" (T 17) ilteriE kagan kazganmasar udu btin tiziim lazganmosar... "ilterig Hakan kazanmamrg olsaydr ve ben kendim kazanmamrg olsaydrm..." (T 5 -55)

inim kill tigin dzi anga Hirgcik bolfi"KardeEim Prens Kiil kendisi <iylece vefat etti" (KT D 30) eltribcir ttzi kcilti "Vali kendisi geldi" (KQ D 9) 274. Bir pekigtirme zamiri ile pekiqtirilen ad ya da kigi zamii gopu kez kaldrnhr. Bu durumda pekigtirme zamirleri kigi zamirleri giirevini tistlenirler.

dziim "kendim, ben": egirn kagan olortokda dziim tarduE bodun iizri Ead drtim "Amcam Hakan tahta oturdufunda ben Tardug halkrnrn tizerine $ad idim" (KT D 17) 6zilm kart boltum ulug boltum "Ben yaglandrm, ihtiyar oldum" (T 56)

inim kiil tigin krirgcik boln rizilm sakmttm "Kardegim Prens Kiil vefat etti; ben yas tuttum" (KT

10)

fkarym] kagan ugdokda 6ziim stikizyasda kalnm "(Babam) Hakan vefat ettilinde ben sekiz yagrmda kaldrm" (BK D I ) anta kisrci trirlri bilig bertr)k ilgiln dzilm 6k kagan hsdtm "Ondan sonra, Tann (bana) akrl verdi[i igin (onu) ben kendim hakan yaptrm" (T 6) 2. iizi "kendisi, o, onlar": ekisin 6zi alnzdt "ikisini (de) kendisi tutsak aldr"

iizi siisi dgirii

sribinii .ordusryaru karargdha geliyor" (IB 3 ) 3.

kintiive dzzanirlei niteleyici

kiilir "O ve ordusu giile oynaya

olarak da kullamlrr:

tokuz oguz bodun luintii bodunum drti "Dokuz O[uz halkr kendi halkrm

idi" (KT K

)

kcintil bodunum"kendi halkrm" (Mq D 2) angry alku keintil illilgi rirklig o/ "Bciylece, herkes kendi kaderinin sahibidir" (IB 6 ) riz (i)gi tasin tutmis tag biz "Kendi ig (kuvvetleriyle) drgarrsrnr tutmug gibiyiz" (T 13), vb.

ORHON TURKEESi GRAMERI

r25

Soru Zamirleri 275. Soru zamirleri gunlardr: insanlar iginkrim "kim?", nesneler iginnri ve niigi). "ne?", Runik metinlerde bu zamirlerin 9u gekimli bigimleri ve

tiirevleri tesbit edilmistir: ktimkri "kime?", ndkti "niye? nigin?", nrigildri "nerede?", ntittig "nastl?", ncigdk "nasll?", ncil\k "nigin?" .

krim "kim?" (krq. Mo. ken aY.): ilzti trirlri basmasar, asra yer tcilinmrisrir tilrilk bodun ilirlin trirt)gin fuim artafi udaq [rirt]i "istte(ki) gttk gtikmedikge, altta(ki) yer delinmedikge, (ey) Tiirk halla, senin devletini ve tdrelerini kim yrkrp bozabilir idi?" (BK D 18-19)

ktim tizintd tutsar agulug kurt korluz adartu umaz "(Bu tagr) kim iizerinde tutarsa (ona) higbir zehirli kurt ve bticek zarar vefemez" (Toyok 2730)

krimlui itig kazganur mcin"Kimin igin i.ilkeler fethediyorum?" (KT D 9) 2. nd "ae?": brin sarla nci ayayin "Ben sana (daha bagka) ne diyeyim?" (T 32) 3. niikri "nigin?": ntilui trizrir biz "Niye kagtyoruz?" (T 38) iikiis teyin ncikri korkur biz "(Dtigman) gok diye nigin korkuyoruz?" (T 3e)

4. nci ttig, nrittig "nastl": ktirrikii igi nd trig ol, tiigiiniiki n(i tdg ol, kr)ziinilki nti trig "Qadrrrn igi

(IB I 8) tigni ncitcig "(Qadrnn) gafist nastl?" (IB 18)

nasrl? Bacast nasil? Penceresi nastl?"

5. ncigil "ne?":

kiln orto yiltilrilp tiln orto kanta ndgildd bulgay o/ "(Aygrrda meme arayan kiir tay memeyi) gtipegiindtiz yitirip gece yansr nerede bulacak?" (IB 24) 6. ntigdk "nasll?" < *nrigti dk:

otsuz subsuz kaln uym, niigi)k yorrym "Otsuz ve susuz nasrl hayatta kalabilirim, nasrl dolagrr ve gezerim?" (IB 45)

t26

TALATTEKIN

7. ndl6k "nigin?" <

*ntilii rik:

kanrgt ncikik dlgtiy o/ "Yavuklusu nigin 6lecek?" (IB 57) krtnriki nrildk torlgay "Kovasl nigin donacak?" (IB 57)

n6.

ntizilnlr:.niteleyici olarak ve zarf gdrevinde de kullamlr.

Niteleyici olarak: nd kaganka iEig kiigiig birilr mtin "Hangi hakana hizmet ediyorum?', 1.

(KTD9,BKD9) ntiry yerdriki kaganhg bodunka biinttigi bar drscir nri burli

cirmiE "Herhangi

bar drtdgi bir iilkedeki hakanh bir halkrn bdylesi bir (ycineticisi)

olursa (o halkrn) ne srkrnfisr olacakmrg (ki)?" (T 56-57)

2.Zarf gorevinde: az teyin nci basmnltm "Az oldu[umuz igin ne diye yenilelim?" (T 39) 277. soru edatrndan sonra kullaruldr[rnda nrizarriiolasrhk bildirir:

ti4rti kttafida biryci tabgagda kurya kurdmta ytrya oguzda eki iig birl siimiiz kdltdQimiz bar mu nc' "Doluda Krtay'dan, gtineyde ein'den, batrda baudan, kuzeyde de ofuzlardan gelebilecek iki iig bin kadar askerimiz var mr ne?" Cf 14)

278. Orhon Ttirkgesinde $u soru sdzctikleri de vardrr: knnt,,hani.',,lanta

"nerde?", kantan "nereden?", kagan "ne zaman?", kenga ,,nereye?,,, kaltl "nasrl?". Bu soru sdzciikleri arkaik soru zamiri *ka(n)'n gekimli bigimleri ya da tiirevleridir.

l. kant "hani? nerede?": illig bodun tirtim ilim amfi kam "Devleti olan bir halk idim. Devletim gimdi nerede?" (KT D 9)

2. kanta "nerede?" < *kan+ta kiln orto yiitiiriip tiin orto kanta nrigiidd bulgay o/ "(onu) giin ortasrnda yitirip gece yansr nerede bulacak?" (IB 24)

<*kan+tan: yarakhg kantan lvilip yafta eltdi, siirliiglilg kantan kdlipdn siirti eltdi 3. kantan "nereden?"

oRHONTURKCESi GRAMERi

t2'7

"Silahh (diigman) nereden gelip de seni bozguna ufrattr ve dafrttr. Mrzrakh (dtigman) nereden gelip de (seni yerinden yurdundan) siiriip kagrrttr?" (KT D 23) 4. kanga "nereye ?": idiEimtci ayaktmta tirli knnga barr mdn "Kap kacaklanmdan ayn nereye gidiyorum?" (lB 42) 5. kagan "ne zaman?". Bk. Belirsizlik Zamirleri.

0l\oqv

#q#Rii

6. kaln "nasll?": otsuz subsuz kaln uym, ntigtik yorryrn "Otsuz ve susuz nasrl yapayrm, nasrl gezip dolanayrm?" (IB 45)

Belirsizlik Zamirleri 2T9.Belirsizlik zamirleri ya da bunlar gibi kullanrlan srizci.ikler gunlardrr: bilnttigi "b{iylesi", kamag "her gey", kamag "hepsi, bart "hepsi" ve ncirl "hig; herhangi bir" bi)ntdgi"b6ylesi, bunun gibisi" < *buntdgi < *bunt trig+i ndrl yerddki kaganhg bodunka biinttigi bar rirscir nd bugi bar rirttigi rirmig "Herhangi bir tilkedeki hakanh bir halkrn b<iylesi bir (ytineticisi) olursa (onun) ne srkrntrsr olacakmrq (ki)?" ( T 56-57) L.

2. kamag "her gey": kamag iizci yaruk bolfi "Her geyin iizeri aydrnhk oldu" (IB 26) kara bultt yondt kamag tizd yagdt "Bir kara bulut gegti ve her geyin iizerine (ya[mur) yaldr" (IB 53)

Belirsizlik zamiri l<arnag srfat olarak da kullamlrr: tiiriik kara kamag bodun "Biitiin Tiirk avam tabakasr" (KT D 8, BK D 8) 3. kamagt "hepsi

"< kamag+u

kamagt yeti yiiz rir bolmis "Hepsi yedi ytiz kigi olmug" (KT

BK D 11)

D lZ-13,

t28

TAI-ATTEKiN

kamagt big otuT siikidimiz "Toplam yirmi beg (kez) sefer ettik', (KT D

l8) 4. ban "hepsi" < bAr+r [kar]luk tirigi bart tilrgiElai Tiirgiglere geldi" (Mq B l)

kdlttil "Karluklann sa! kalanlannrn

hepsi

5. ncirl "hig; herhangi

bir" titilHin yir olorup arhs tirkig rcar nciq burlug yoft "Otiiken tilkesinde oturup oradan) kervanlar gonderirsen hig derdin olmaz" (KT G 8) ndg yerdriki kaganhg bodunka bilntdgi bar rirscir... "Herhangi bir iilkedeki hakanh bir halkrn b<iylesi bir (ytineticisi) olursa..." (T 56-57) Yinelemeli olarak:

ntirl ndry sabtm cirscir btiqgii taskn urtum "(Sdylenecek) ne kadar sciztim var ise (hepsini bu) ebedi taga vurdum" (KT G I l, BK K 8) Daha 6nce gelen kagan "ne zaman?" ile daha sonra gelen drscir ,,ise', scizctilti ile birlikte "ne zaman olsa, er veya geg" anlamrna gelir: kagan (n)riry cirsdr bizni... dlilrtrigik-r)k "(O), er veya geg, bizi mutlak rildtirecektir (T 20-21)

kaga(n) nrirl rirsrir bizni \lilrtrigik-r;k "Er veya geg bizi mutlak <ildiirecektir" (T 29 -30)

Sayrlar

Asrl saylar 280. Asrl sayrlar (l-10 arasr sayrlar ve onluklar, ytizliikler vb.) qunlardrr: bir, eki, iig, tort, beE biS, aln, yeti yiti, sdkiz, tokuz, on, yegirmi

yigirmi, otuz, krk, cilig, altmrE, yetmiE, sdkiz on, tokuz on, yiiz, btrl mir1, bir tiimrin (BK G 1)

biA

Onluklararasr Sayilar 281. onluklararasr sayrlar bir sonraki onlufa atrlacak adrmlar olarak dii$iiniiltir ve buna gcire adlandrnhr.

ORHON TURKQESi GRAMER|

129

1. 10-20, 20-30ve 3040 arasrndaki sayrlar:

bir yegirmi "l l" (Mq G 8), eki yegir[mi] "12" (KT D 28)' iig yegirmi ul4" (BK D l5), biE yigirmi "15" (MQ D "13" (KT D 28), trirt yegirmi *17" (T 49), srikiz yegirmi 6), aln yegirmi "16" (KT D 3l), yeti yegirmi "18" (KT D 32), tokuz yegirmi "lg" (BK G 9), bir otuz"2l" (KT D 32)' eki otuz*22* (BKD 25), ilg otuz*z3" (T l9), biE otuz"25" (KT D 18), alfi otuz *26' (BK D 26), yiti otuz *27" (KT K l), tokuz otuT "/9" (Miran A l), bir ktrk"3I" (KT K 2), vb. 2. Yenisey yazttlannda 80'e kadar olan ara saytlartn da aynt bigimde adlandrnldrlr g<iriiltir: eki cilig "42" (Tuval3), ilg yetm[i;] "63" (Uyuk-Turan b l), yeti yetmis "67" (Begre b 27), srikiz yetmiS "68" (Hem.-Qrr. 9), tokuz srikiz on "79" (Elegest I 5), vb.

3. Asrl Orhon yazrtlannda 30'dan sonraki saytlar genellikle katmah yaprlardrr. Bu yaprlarda artukt "fazlast, artt" scizcii[i.i birleqtirici olarak kullarulr: otuz artukt bir "31" (BK G 9), fakat bir ktrk "31" (KT K 2) otuz artukr siikiz"39" (BK G 2)

hrk artukt yeti "47" (KT KD) Niteleme Yaprlarr 282.

*80've "90" onluklan ile ytizler

ve binler niteleme yaprlan ya da

<ibekleridir:

srikiz on "80" (KQ B 3, Elegest I5), tokuz on "90" (IB 29), biE yilz "500" (BK G ll),yeti yil2"70o" (T 4), eki bt7 "2A0O" (T 16, l8),yeti birl "7000" (BK G !), bir tiimrin "10,000" (KT K l),ilg tilmtin "30,000" (BK G 8), tcirt tiimdn "40,000" (BK G 8), bes tilmdn "50,000" (BK D 25)' stikiz tilmrin "80,000" (BK D 26), on tilm(in "100,000" (T 36)' vb. Yi.izltikler ve binlikler arasrndaki sayrlar da katmah yaprlardr:

bir

ti.imcin artukt yeti bi7 "17,000"

(BK G l)

283. Asrl saytlar qu g<irevlerde kullarulrr:

TALATTEKiN

130

1. Bir ad ya da bagka bir sayrnm niteleyicisi olarak: bir ririg sangdt "(Prens Kiil) bir adamt mtzrakladr" (KT K 5) bir athg barmis "Bir ath gitmiE" G 24) eki iiliigi athg drti bir ilIilgi yadag drti "Onlann iigte ikisi (harf. iki krsmr) atlr idi, iigte biri (harf.bir krsmr) piyade idf'(T 4) eki ulug siirliig "lki biiytik savaE" (BK D 34) ilg otuz bal* "yirmi tig gehir" (T 19) yeti yil2 "700" (T 4) eki btrt *2000" (T 16, 18)

Agalrdaki iig <irnekte asrl sayrlar ile bunlann niteledi$i isim arasmda sayrca uygunluk vardr: tokuz rirtin "dokuz adam" (KT K 9) yeti drdn "yedi adam" (O 5) biE yilz rirdn "beg yiiz adam" (BK G I l) 2. Ugtincii kigi iyelik eki ile ad olarak: ekisin rizi altudt "ikisini (de) kendisi aldrrttr" (KT D 38) 3. Eylemin stiresini ya da srkhk derecesini gdsteren bir zarf tiimleci olarak:

ilteriS kagan... tabgagkn yeti yegirmi siiqilEdi, kftafika yeti siirliiEdi, oguzkn beS siiqiiEdi "ilterig Hakan ... Qinlilerle on yedi (kez) savagtt, Krtay ile yedi (kez) savagtr, O$uzlarla da beg (kez) savagtr" (T 48-49) kill tigin bir ktrk yasayur tirti "Prens Kiil (o zaman) otuz bir yaqmda

idi"

(KT K 2) ulug kiili gor srikiz on ya{ap yok boln "Btiytik Kiili Qor seksen (ytl) yagayrp yok oldu" (Kq B 3) bir todsar dgs* rimriz scin "bir (de) doyarsan (yine) actkaca[rnr dtigiinmezsin" (KT G 8) yiiz[iadl baSrya bir t[rigmridi] "(Prens Kiiltin) yiiztine ve bagrna bir (ok bile) dleEmedil" (KT D 33) kamagt biE otuz silkidimiz, ilg yegirmi silrliiEdilmilz "Toplam yirmi beg (kez) sefer ettik, on iig (kez) savagtrk" (KT D 8), vb. 4. Bir ciimlenin ytiklem adr olarak:

biz eki btrJ rirtimiz "Biz iki bin idik" (T 16) ktigmdn yoh bir iirmiE, tumis "Kdgmen yolu bir imig, (karla) kapanmrg" (T 23)

ORHON TURKQESi GRAMERi

l3l

Kesir Sayrlarl 284. Runik metinlerde gegen tek kesir sayrsr yanm, yan, bir giftin teki anlamrndaki snlar s6zciipiidiir (krg. Krg. svlar ay., yak. ar1ar, aryar ay.

[su1]ar silsi ribig barktg yulgah bardt, sular siisi siirlilggdti kdlti "ordulannm yansr bizim) evlerimizi barklanmzr yalmalamak igin gitti,6btir yansr da savagmak igin iizerimize) geldi" (BK D32 ) Moyun Qor yazrtrnda bu scizctik iigiincii kigi iyelik eki ile kullamlrr: snlart bodun igikdi, sryart b[odun...] "Halkm yansr bana tabi oldu, d,btir yansr da..." (Mq D 6-7)

Yaklagrkhk Sayrlarr 285. Yaklag*hk sayrlan ya eklenme ydntemiyle ya da slzdizimlik ydntemle olugturulur. L Yaklagrkhk sayrlan egitlik durumu eki {+9A} ile ifade edilir:

"Elli kadar adam tuttuk', (T 42) uygur elteibrir yilzgri ririn ilg[cir]ii trizip bardt,,Uygur valisi yiiz kadar adamla doluya kagrp gitti" (BK D 37) riliggci cir tutdumuz

2. Yaklaqrkhk sayrlan sdzdizimi yolu ile de ifade edilir:

kortgu eki iig kigiligil triaip bardt "Kale muhafizr (?) iki tig kigi ile kagrp

giui" (BK D 4l) yankmta yalmasmta !il2 artuk okun urtt,,(prens Ktil'ti) zrrhrndan ve kaftamndan yi.izden fazla ok ile vurdular (KT D 33)

Srra Sayllarr 286. Srra sayrlan gunlardrr: ilki"biinci" (< it+ki), riA ilk - iirl ilki, ekin ekinti "ikinci", ilgilng "tigiincii", tdrtilng ,,d6rdiincii" , bising ,.beginci,', yeting "yedinci", scikizing "sekizinci", tokuzung .,dokuzuncu,,, onung "onuncu", bir yegirminp "on birinci", vb.

Sra sayrlan niteleyici ve zarf tiimleci olarak kullamlr.

l. Niteleyici olarak: ilki sii "birinci ordu" (BK D 32)

TALATTEKIN

132

ekin (ekinti yerine) sl "ikinci ordu" (BK D 32) bir tilmcin artuh yeti birl sil ilki kiin dlilrtiim "On yedi bin askeri birinci

giin <ildiirdtim" (BK G

yadag siisin ekinti kiln kop [cililr]tilm "Piyade askerini ikinci gtin ttimiiyle dldiirdiim" (BK G l) ekinti kiin drtgri ktup krilti *(Digman) ikinci giin ateg gibi krzrp (iizerimize) geldi" (T 39-40) lagun yil biEing ay yiti otuzka yog tirtiirdilm"Domvz yrh beEinci ayrrun yirmi yedinci gtiniinde cenaze tcirenini yaptrrdrm" (BK G 10) kofi. yilka yeting ay kiiglilg alp kagarumda adnlu bar&gu "Koyun yrlmm yedinci ayrnda gtiglii ve cesur hakanrmdan aynhp gittiniz" (O 12) [t]t yil onung ay aln otuzka uga bardt "(Babam hakan) Kdpek yrhnrn yirmi altrsrnda ugup gitti" (KT KD) bir yegirming ay yegirmikii"on birinci ayrn yirmisinde" (MQ G I l) 2. Bir zart timleci olarak: cirl

ilk togu baltkda siiyiiSdilmiiz "ilk

cince Togu

Bahk'ta savagfik" (KT

K4) dA

ilki togu baltkda siiqilEdiim "ilk 6nce Togu Bahk'ta savagtrm" (BK D

30)

ekinti rybara yamtar boz atry binip trigdi "ikinci olarak Igbara Yamtar'rn boz atrna binip hiicum etti" (KT D 32)

tiirtiin7 guE basmta silqiiEdiimiiz "Dcirdiinci.i olarak Qug (rrma!r) baErnda savagtrk" (KT K 6), vb.

Topluluk Sayrlarr 287. Topluluk sayrlan {+AgU(n)} eki ile olugturulur: ikrigii*iki parga" (< e kd g il), il g ti g ii "ti gti birlikte", ii g ti g iln "i.igti(mtz) birlikte". *

l. bugtigil "bu tigii birlikte" (< bu iigrigil) stlzctifti igindeki iigtigil: tabgag oguz htafi bugrigil kabry(s)ar kaltag biz"EPer Qinliler, O[uzlar ve Krtaylar, bu iigti birlegirlerse biz (garesiz) kalnz" (T l2-I3) iigrigiin kabrytp silkilim "(Biz) iigiimiiz birlegip ordu sevk edelim" (T

2l)

2. $u cirnekte topluluk sayw ikrigil sozctifii "ikisi birlikte" de$il "iki parga" anlamrndadrr:

ORHON TURKqESi GRAMERj

r33

egim kngan eli kamsag boltokmta, bodun ilig il<rig[il] boltohnta "Amcam

Hakanrn devleti sarsrldrlrnda, halk ve hi.iktimdar iki parga oldulunda (izgil halkr ile savagtrk)" (KT K 3)

Katlama Sayrlan 288. Bir eylemin belirli bir zaman siiresi iginde kag kez yaprldrprm belirten

katlama sayrlan Orhon yaztlannda scizdizimi yolu ile, yani asrl sayt + yoh ya da asrl sayl + kata sdz tibekleri ile ifade edilir: trirt yolr"ddrl kez" (BK D

30), biE yoh "beg kez" (KT K 4), iig katu "beg kez" (Elegest

III

"ig kez" (Uybat Il 4), beE kata

2), vb.

L Asrl sayr + yoh (<y1l "yol, sefer" + 3. kigi iyelik eki): bir yilka tdrt yoh silrliiSdiim "Bir yrlda dort kez savaqtrm" (BK D 30) bir yilka biS yoh siirliiSdilmilz "Bir yrlda beg kez savaqtrk" (KT K 4) aln yoh silryilSdilm "Alh kez savagtrm" (BK D 28) kantm kagan... hrk artuh yeti yolt silkimiS "Babam Hakan (hakanh$r stiresince) krrk yedi kez ordu sevketmig" (KT D 15) 2. Asrl sayr + kata (< knt- "katmak, ilave etmek"): elimdei beS knta trigzindim "Ulkemde beg kez dolandrm" (Elegest

ilg kata ttigzinti "... tig kez dolandr" (Uybat

III 2)

II 4)

3."Kez" anlamrndaki kata sozci|islra saylsr ile ikinti kata "ikinci kez" (Toyok IV 2-3)

de kullanrlabilir:

4. Asrl sayrlar tek baElanna da katlama sayrsr olarak kullamlrrlar:

ilteris kagan bilgrisin ilgiln, alpin iigiln tabgagka yeti yegirmi silr1ilSdi, kttafika yeti siirlilSdi, oguzka beS sil7iisdi "ilterig Hakan akrlh oldulu igin, cesur oldulu igin Qinlilerle on yedi (kez), Krtayhlarla yedi (kez), O[uzlarla (da) beg (kez) savagtr" (T 48-49) ilimdri trirt trigzindim "Ulkemde dcirt (kez) dolandrm" (Altrnkdl II6)

Belirsizlik Sayrlarr 289. Belirsizlik sayrlan, bagka deyigle, belirsiz miktarlan ifade eden stizctikler gunlardrr: a7 "az" , azga "biraz" , azktfia "pek az, azrctk", iikiiE "pek gok". Belirsizlik sayrlan niteleyici, ad ya da zarf olarak kullarulabilir.

134

TALATTEKiN

Niteleyici olarak:

az bodunug ilkiiS hlnm "Az halkr go[alttrm" (KT G

l0)

kiil tiginig az ririn irtiiril (t)nmrz "Prens Kiil'ii az sayrda adamla ileri gcinderdik" (KT D 40) azga bodun tdzmiE

rirti"Az

sayrda halk kagmrg

idf'(T

43)

azhfia tiirk [bodun] yorryur drmig "Sayrca gok az Ttirk halkr ilerliyor imig" (T 9-10) ulug irkin azktfta ririn tdzip bardt "lJhrgirkin azrcrk adamla kagrp gitti" (KT D 34) yagru barry ilkilS kigi dltiig "(Qinlilere) yakrn gidip gok zayiat verdiniz" (Kr G 7) ilkilS dltdgi anta tirilti "Pek gok <ilecek kigi orda hayatta kaldr" (BK D

3l) tiiriik bodun riltiig "(Qinlilerin tath s<izlerine ve yumugak ipekli kumaglanna aldanrp, ey) Tiirk halkr, gok zayiat verdin" (KT G 6, BK K 5) ilkiiE

2. Ad olarak:

ang iikiis kiltt"(AmcarnHakan) azr gok yaptr" (BK D 14) aug iikiiEiig kdrtiig "(Bizim) sayrca az, (dtigmanrn da) sayrca gok oldulunu (igte) g<irdiiniiz" (O 7) 3. Zarf olarak: biryd tabgagrg, ii1rii kttafirg, ytrya oguzug ilkiig r)k \liirti"(ilteiq, hakan olup) giineyde Qinlileri, do[uda Krtaylan, kuzeyde (de) O[uzlan pek gok

dldtirdii" (T 7) "1000" ve "10,000" gibi pek ytiksek sayrlar da belirsizlik sayrlan gibi j

kullamlabilir:

bt7

yill*

tiitndn kiinliik bitigimin bcilgiimin anta

yail ta{ka yaratftdtm

"Bin yrlhk on bin giinltik yazftimt ve damgamr orada yassl ta$ iizerine yazdrttrm" (MQ D 9-10) 290. bu gdsterme zamirinin egitlik durumu olan bunga "bunca, bu kadar" sdzcii$i de belinizlik sayrsr gdrevi ile kullamlabilir: bunga bodun kilipdn srytami$ yoglamiE "...bunca halk(lann temsilcileri) gelip a$amrg ve yas tutmug" (KT D 4, BK D 5) bunga bridizgig tuygun eltdbdr kci(iir)ti "Bunca ressam ve heykeltragr

'l I

j l

ORHON TURKEESi GRAMERI

135

Tuygun Elteber getirdi" (KT KD) bunga bitig bitigmd "Bunca yazrlar(r) yazan,." (KT GD) bunga barhg btidizig uzug..."Bunca binayt, resim ve heykelleri, siis-

lemeleri..." (BK GB) bunga man bdgkir "... bunca sadrk beyler..." (BK G 14), vb.

Zarflar Yer Zarflarr 291.. Orhon Ttirkgesinde yer zarflan gu eklerle

ttiretilir: {+A}, [+DXn],

{+gArU}, {+rA}, {+rU} ve {+DA}. 292. Eski verme-bulunma durumu eki {+A} ile ti.iretilmig yer zarflan gunlardrr: i,izd "ytkanda, tistte", biryri "gineyde", ytya -ytryri "kuzeyde", kurya "battda". 293. tizci "yukanda, iistte" < *liz "yukart, tist" (krg. Uyg. iistiln, ilztiin "yukanda, iistte" < iiz+tiln): iizd ktik tdrlri asra yagrz yer kiltntokda... "Yukanda mavi giik, agaltda kara toprak yaratrldrfrnda..." (KT D 1) iizd tilrilk trirlrisi < tiiriik > tduk yiri subi... "Yukanda(ki) Ttirk Tannsr (ve) Ti.irk kutsal Yer ve Su (ruhlan)..." (KT

D l0) ilzti ttirlri basmasar asra yer tcilinmrisrir... "Yukarrda(ki) giik giikmedikge, agalrdaki yer (de) delinmedikge..." (BK D 18) iizci ttirlri as[ra] yer yarlt(k)kadok iigfiln] ... "Yukartda Giik (ve) aga[rda Yer (6yle) buyurdupu igin..." (BK K 10) iizri tdrlri duk yer sub [egim k]agan kutt taplamadt dring "(Bu hareketi) yukarrda(kijTann, (aga$rdaki) Yer ve Su (ruhlarr ile) amcam hakarun ruhu, giiphesiz ki, dofru bulmadrlar" (BK D 35)

294. biryd "gi.ineyde" < *biriyri < *biri "bu yan, gilney": biryri tabgag bodun yagt rirmis "Giineyde Qin halh (bize) dtiqman imig"

(KT D 14', BK D 12) biryri gogay yt1- t()gilltiln yan konayin tiscir... "Gi.ineyde QoEay dallanna (ve) Togi.ilttin ovasrna konaym dersen..." (KT G 6-7) biryri tabgagtg 64rii kttatug ytrya oguzug iikilE iik tililrti "Giineyde

TALATTEKiN

136

Qin!:leri, do$uda Kttayhlan, kuzeyde (de) OEuzlan gok d,ldtirdii" (T 7) dqrri kttafida biryti tabgagda kurya kurdmta ytrya oguzda eki ilp birl siimilz kdlttigimiz bar mu nri "Do[uda Krtay'dan, giineyde Qin'den, batrda batrdan, kuzeyde (de) Oluzlardan gelecek iki iig bin (kadar) askerimiz var mr ne?" (T 14), vb. 295. ytrya, ytryd "kuzeyde" < *ytrtya <

*yrt "o yan, kuzey":

ytrya baz kagan tbkuz oguz bodun yagt tirmis "Kuzeyde (bize) baftmh Hakan, Dokuz O[uz halkr di.igman imig" (KT D 14) ytrya tarkat buyruk brigldr "(siz), kuzeyde(ki) Tarkanlar ve kumandan Beyler..." (KT G 1) biryci tabgagka ytryci yiS[ka tdgi] "Gineyde Qin'e, kuzeyde da[lar(a kadar)... (O 2)

bfasa] tabgagda ytryci"Yine, Qin'in kuzeyinde..." (O 5) 296. kurya "geride, batrda" < *kurrya < *kun "geri, batl":

kurya kiin batskdah sog(u)d brirgik iir bwkarak uluS bodunta... "Geride, gtin batrsrndaki Soldlar, iranhlar ve Buhara gehri halkrndan..." (KT K 12)

ri4rci kuafida biryti tabgagda kurya kurdmta... "DoSuda Kttaydan, gtineyde Qin'den, batrda (da) batrdan..." (T 14) i)g karluk.- kurya on ok(k)a kirti "l)g Karluk'lar batrda On-Ok'lara tabi oldular" (Mq K tl)

{+A} ekli yer zarflarrna {+kI} eki de eklenebilir. Bu ekle

tiireyen

sdzciikler niteleyici olarak kullanrhr:

birydki bodun kuryah ytryah drlrdki bodun kcilti "Gineydeki halklar, batrdaki, kuzeydeki ve do[udaki halklar (tizerimize) geldiler" (T l7) 297. {+DXn} eki ile ttiretilmig yer zarflan gunlardrr: drldiin "do[uda, do$uya", kur(t)dm "batlda, batrdan", ke(in - kidin"batrda batldan", birdin "gtineyde, giineyden", yrdm "kuzeyde, kuzeyden". Bu zarflar ad ve niteleyici olarak da kullamlr. l. Yer zarfi olarak: drydiin kagangaru sii yoriltm "(Biz) do$uya, Hakan'a dolru orduyla yiirtiyelim" (T 29) kurfu)dm sog(u)d iirti"Battda, So[dlar ayaklandr" (KT B 1)

:H M

.:!:1

ORHON TURKQESI GRAMERI

ir" |ji

137

tabgag birdin ydn tcig kttan Orldtin yrin tcig brin yrdmta yan trigriyin "(Siz) Qinliler (onlara) giiney tarafrndan saldtnn, (siz) Krtayhlar dopu tarafindan saldrnn, ben (de) kuzey tarafindan saldraytm" (T I l) 2. Ad ve niteleyici olarak:

kurya kur(t)dmta"batrda batr (tarafindan)" (T 14) dtiikdn kedin ugmta "Ottiken (da$lannrn) bau ucunda" (Tar. B 1)

knn duk baS kedinin cirgin bunta etitdim "Karargah(tmr), Kutsal Han dorupunun bailsrnda, burada, kurdurdum" (MQ G 6)

kan duk baE kedinintri yayladtm "Kutsal Han dorufunun battstnda yayladrm" (Tar.B2)

kedin ug tiiz bay drldiini kafiuy kilnily "Batt ucu Tez (rrma[r) bagr, dolusu Hanuy ve Hiintiy (trmaklan)" (Tar. B 5) kedin ug kdgmrin "Batt ucu Kdgmen (da$arr)" (Tar. B 5) 298. Ytinelme durumu eki {+gArU} ile ttiretilmig yer zarflart gunlardtr:

ilgciril, kungaru - kurgdru, birgcirii, yffgaru, yok(k)aru (< xyok+garu) ve yilg( g )tiril (< *yiig + gdril). 299. ilgriril "ileri, cine dofru, do$uya

dolru" < *r/ "6n":

ilgriril {antuA yauka trigi siikidim "Dofuda $antung ovaslna kadar sefer ettim" (KT G 3) ilgciril kadrkan yrska ttigi... konturmis "(Boylannr) do[uda Kingan da$anna kadar... yerlegtirmig" (KT D 2) ilgtirii yaSil iigilz Santury yauka trigi siikidimz "Do[uda Yegil rrmak (San Nehir) ve $antung ovasrna kadar sefer ettik' (KT D 17)

ilgdril kur(t)garu siitrip ti[r]m[iS] kubrat[miE] "ileri geri

sefer

dtizenleyip (daha gok savaggr) derlemig toplamtg" (KT D 12) 300. kungaru, kurgaru "geriye do!ru, bahya do$ru" < *kurt "geri taraf,

batr":

ilgtirii kiln tugsrk(k)a birgdrii kiln ortosruaru kungaru kiin batsfttrla ytrgaru tiin ortosuJarz... "ileri(de) giin dolusuna, gtineyde giin ortasrna dopru, batrda gtin bahsma, kuzeyde (de) gece ortasrna do$ru..." (KT G 2) kurgaru... tcimir kaptgka ttigi silkidim "Batrda Demir Kapr'ya kadar sefer

ettim" (BK K 3)

TAI.ATTEKiN

138

ilgtiril [bangma] barfug kurgaru bangma bardtg "Doluya gidenleriniz gittiniz, batrya gidenleriniz gittiniz" (BK D 19-20) kurgaru kriryil tarmanka trigi... "Batrda Kengti Tarman'a kadar..." (KT D 2t)

birgriril "giineye do!ru, gtineyde" < *biri "bu yan, giiney": birgciril ktin ortosryarr "giineyde gtin ortasrna (kadar)..." (KT G 2) birgdril tokuz rirsinkri tcigi silkidim "Gtineyde Dokuz Ersin'e kadar sefer ettim" (KT G 3) birgriril tabgag tapa "Gineyde Qin'e do[ru..." (KT D 28, BK D 23), 301.

vb.

302.yrgaru "kuzeye do[ru, kuzeyde" <*ytt "kuzey": yffgaru tiln ortosryaru "kuzeyde gece ortasma do$ru" (KT G 2, BK K 2)

yrrgaru oguz bodun tapa"kuzeyde O[uz halkrna do!ru" (KT D 28, BK D 23) yrrgaru yir bayrku yirirlci tcigi "kuzeyde Yir Bayrrku tilkesine kadar" (KT G 4), vb. 303. yok(k)aru "yukan do!ru" < *yokgaru MKyok ay.):

<*yok "yokug, tepe"

(krg.

yok(k)aru at yetd yadagm ryag tutunu agturtum "(Askerleri), atlan yederek, yayan ve a[aglara tutuna tutuna yukan aldrdrm" (T 25)

304.yiig(g)cirii"yukan dofru" <*yilg "tist, tepe, yukarr" (krg. MK yilgsd- "ytikselmek", yukan grkmak"): L tt;rt;k brigkir bodun rigirip scibinip toufimry kdzi yiig(g)dril kdrti "(Tahta oturdu[umda, dlecekmig gibi diigiinceli olan) Ttirk beyleri (ve) halkr krvanrp sevinip yere epilmig gdzleri yukanya baktr" (BK D 2)

karltm ilteriE kagarug rigiim ilbilgri katunug tduri tdpdsintri tutup yilg(g)ririi kdtilrmis iiring"...babam ilterig Hakanr, annem itUitge Hatunu gcifi.in tepesinden tutup (daha) yiiksepe kaldrrmrglar, giiphesiz" (KT D 1l) 2. {+gArU} ekli zarflar niteleyici olarak da kullamlrr:

birgcirii ugt"giney ucu" (Tar. B 5) ilgciril ugt "dopu ucu" (Tar. B 5)

ORHON TURKQESi GRAMERi

139

{+rA} eki ile ti.iretilmig yer zarflan gunlardr: asra "aqa$rda, altta", igrd "iginde", tasra "dtgtnda, dtganda", tirlrei "onde, dofuda" ve kisrci "geride, batrda; sonra". Bu zarflara niteleyici tiireten {+KI} eki de eklene305.

bilir. 306. asra "agafrda, altta" < *ds "alt, dip":

iizti krik tduri asra yagtzyer kiltntokda "Yukartda mavi g<ik aqa$rda kara toprak yaratrldrfrnda" (KT D 1) iizri trirlri basmasar asra yir trilinmtistir "Yukarrda gdk gdkmedikge, agalrda yer delinmedikge..." (KT D 22) iizti trirlri asra yer yarh(k)kadok iigiin "Yukarrda gdk aga[rda da toprak

lutfettili igin..." (BK K

10)

307. igrci "igte, igerde, iginde; gizli":

I. igrti a{su ta{ra tonsuzyabtz yablak

bodun "karnl ag, srrtt grplak,

yoksul ve sefil halk" (KT D 26) sagtr igrd rilik kiyik kirmiS "(Bu arada) av alanrnrn igine yaban geyi[i girmig" (IB 63), vb. 2. igrti zarfi niteleyici olarak da kullamlr:

apa tarkangaru igrri sab dmiS "Apa Tarkan'a gizli mesaj gtindermig"

34)

Bu zarfa

{+kI} eki

de eklenebilir:

igrriki btidizgig dt)n "(Qin imparatoru) saray sanatgtlanm gcinderdi" (BK

14)

anta igrdki bodun kop marla kc)riir "Bu smtrlar igindeki halklar hep bana tabidir" (BK K 2) 308. taEra "dlgan, dtganya, drgarda" < /cE "dtg": igrci asxz tagra tonsuz "karnl ag slrtl Etplak" (KT D 26)

ta$ra yorryur teyin kii eSidip "Bag diye haber ahp..." (KT D

kaldnyor" (harf. "dtgart yiirtiyor")

ll-12)

< *iiy "on": drlrti kiin tugs*da "do[uda, giin do[ar tarafta" (KT D 4, BK D 5) 6r1rti tdlis bdgkir "do!uda(ki) Tdliq beyleri" (BK G 13) 309. 6r1rd"{in tarafta, ileride, do$uda"

TALATTEKIN

drlrd tiirk kagangaru silkilim "Do[uda(ki) Ttirk hakanrna dolru sefer edelim" (T 20) Bu sozciile niteleyici eki {+kI} de eklenebilir: rirlrtiki cir "6nci askerler" (T 25) kuryah yryah r)rlrriki bodun "batrdaki, kuzeydeki ve do[udaki boylar"

17)

< *kZ+s "arka, geri" *k7+rii): *ke+din, (krg. kedin - kidin < kiril < kisrri tardus brigkir "batrda(ki) Tardug beyleri" (BK G 13) kisrri kiln bats*n1a tcigi "geride giin batrsrna kadar" (O 2) kisrci ay tugs*dah bodun "geride ay do[umu tarafindaki boylar" (Tar. B 310. kisrci

kesrci "geride, arkada, batrda; sonra"

Kendinden <inceki anta "ondan" scizcii[ti ile birlikte c{imle baflayrcrsr iqini de gortir: anta kisrri trirlri bilig bertrik ilgiln"Ondan sonra, Tann (bana) akrl verdi[i igin..." (T 6) anta kisrci bay kcilti "Ondan sonra (onlann) bagr geldi" (Tar. G 2), etc. kiili gor anta kesrci karlukka yrimfri] silAiiS[drik]dci "Ktili Qor, ondan sonra, Karluklarla yine savagtr[rnda..." (Kq l8)

311. {+rU} eki ile ttiretilmig yer zarflart qunlardrr: kirii geriye do[ru, batrya do[ru" ve bririi "beri, bu yana do!ru".

- keril "geri,

kiril - kerii "geri, geriye dofru, batrya dofru" < *kE+rii ilgririi kadtrkan yryka tdgi kirii tcimir kapryka tdgi "Do$uda Kingan daflarrna kadar, batrda (da) Demir Kapr'ya kadar..." KT D 2) keril bangma bardt "geri gitmek isteyenler gitti" (O 11) anta keril banp "Oradan bafiya do[ru gidip..." (KQ 16) 312.

313. btirii "beri, bu yana do!ru" < *bd+ril (krg. Trkm.

bfiri

ay.):

mangud saka trizik tokar... anta bririiki aEok baEhg sogdak bodun "Mangudlar, Sakalar, Tacikler, Toharlar... onlardan daha berideki Agok bagh Sopd halkr..." (T 46) 314.

{+DA} eki ile ti.iretilmig yer zarflart

bun+ta) ve anta "orada" (< an+ta),

gunlardrr: btunta "burada" (<

ORHON TURKCESi GRAMERi

l4l

Zamirleri): unvanlnl burada biz verdik" "(Ona) Hakan birtimiz kagan at bunta biz (KT D 20) tilri)k [bodun ti]rip it tutslktum bunta urtum yaryiltp tilsikirlin ycimd bunta urtum"(Ey) Tiirk halkr! Senin (nasrl) hayatta kalarak devlet sahibi olaca[tnt burada (taq iizerine) kazdrrttrm; (nasrl) yanrhp olecefini de burada (tag tizerine) kazdrrttrm" (KT G l0-l1) 6rgin bunta et(it)dim "Ota[(rmr) burada kurdurtdum" (Tar' G 6) drgin bunta yarat(fi)dtm gft bunta tokttdtm "Otap(rmr) burada kurdurtdum, ordugah gitlerini (de) burada vurdurttum" (Tar. B 2) 315. bunta "burada, bu yerde" (bk. Igaret

Zamirleri): anta afitg kisi anga boSgurur cirmis "Orada kotti (niyetli) kigiler goyle akrl verirler imig" (KT G 7) ol siig anta yok hSdtmtz"O orduyu orda yok ettik" (KT D 32) ilkiis tiltdgi anta tirilti "(Aksi halde) olecek olan birgok kigi orada hayatta kaldt" (BK D 31) btinirl bodunum anta ciriir"Benimhalkrm orada olacaktlr" (T 2l) alpi rirdtimi anta kilkdi "Onun yigitliEi ve erdemi orada (ona) iin 316. anta "orada, o yerde" (bk. Giisterme

kazandrrdr" (KQ B 4)

317. Bagka bir yer zarfi da eylemden ttireme tiigrti sozc]j.6ijd]j,r. trigrri "dtjrt bir yanda, etrafta" < *tiigir- "gevirmek, kugatmak": yagtmtz tcigrri ogok tdg (irti "Diigmanlanmtz dijrt bir yan(rmrz)da ocak

gibi idi" (T 8) nerede?", kanta "nerede?", kantan "nereden?" ve nrigiid.ri "nerede" igin bk. Belirsizlik Zamirleri'

6btir yer zarflart kant "hant?

ZamanZarflart 3lS.Zamanzarflan qu eklerle tiiretilir: {+A}, l+r;jzl, {+(X)n} ve l+lul' Aslrnda ad olan ki.in "g;irn" ve tiin "gece" sozctikleri tek baglarrna zatf olarak da kullanrlrr.

l. {+A} stizcti[iidtir:

eki ile ti.iretilen tek zaman zartt kigri (< *kEg+ri) "akqamleyin"

TAI-ATTEKiN

142

kigri yar(u)k batar drkli silrliisdiim "Akgamleyin giineg batarken savagtrm" (MQ D 1) yarm kigd altun r)rgin iizci olorupan mdrliltiyiir mdn "Sabahleyin ve akgamleyin altrn taht iizerine oturarak keyifleniyorum" (IB l) yarm yaurayur kigd krirlrdnilr "Sabahleyin mrnldanrr, akgamleyin srzlanrr" (lB 22) 2.l+tijzl. Bu ek yalnrz kilntiiz"gtindtiz, gtindiiztin" s<izctifitinde grirtili.ir: tilriik bodun iigiin tiin udtmadtm kiintilz olormadtm "Ttirk halkr igin geceleri uyumadrm gtindiizleri oturmadrm" (BKD 22) ol sabry dsidip tiin udts*tm luilmtidi kiintilz olorstktm kdlmddi "O haberi igitince gece uyuyasrm gelmedi, giindiiz oturasrm gelmedi" (T 12) tiin udtmafi kiintilz olormafi "gece uyumadan, giindiiz oturmadan" (T st-s2) 3. Arag durumu eki {+(X)n} ile ttiretilmi$ zaman zarflan krSm, yann "ilkbaharda", lalux "yazrn" ve kiiziin "giiztin" igin bk. Arag Durumu. 4. l+tll. Bu ek yalnrz amfi "gimdi" zarftnda grirtiltir (krg. Tuv. am "gu an, qimdiki zaman"):

illig bodun rirtim ilim amfi kant "Devleti olan bir halk idim; devletim gimdi hani?" (KT D 9) ol amfi atug yok "Onlar gimdi fena (durumda) defiller" (KT G 3, BK K 2)

5. {+kAn} eki {-mAz} ekli olumsuz srfat-fiillere eklenir. Ornekler Irk Bitig'de bulunmaktadrr.

tarum tiisi tah tiiktimrizkrin "Vticudumun tiiyleri heniiz ttimtiyle bitmemigken" (IB 3) kan ilpgilk ytl yarumazkan dtdi "Yagh ibibik (yeni) yrl (sabahr) ortahk aydrnlanmadan <ittii" (IB 2l)

6.Zaman zarfi gibi kullanrlabilen cibtir iki scizciik de gunlardrr: bcirlgti "ebedi, sonsuz", takt"daha,hentiz" (<tak- "eklemek, ilave etmek"): r)tiikrin yiS olorsar bdr1gil iI tuta olortag san "6ttiken dallarrnda oturursan sonsuza kadar devlet sahibi olarak yagayacaksrn" (KT G 8)

tanrm tilsi

tah

bitmemigken" (IB 3)

tiikrimrizkdn "Viicudumun tiiyleri heniiz ti.imiiyle

ORHON TURKQESi GRAMERI

143

TarzZarflart 3l9.TarzzarfTat

gu eklerle

ttiretilir: {+gA}, {+DI} ve {+(X)n}.

320. {+EA} eki ile tiiretilmig tarzzarflan.

I. anga "riylece, gdyle" < *an+ga : rak bodunug anga yagutr drmis "Uzaklarda oturan halklarr riylece yakrna getirirlermig" (KT G 5) iizi anga luirgrik bolmiE "Kendileri dylece vefat etmigler" (KT D 3-4), brin anga ter miin "Ben gciyle diyorum" (T 37) iililgi anga drmig dring: yag*a yalr1us... tdgip... t)zi hsga kcirgrik boln "Krsmeti g<iyle imig muhakkak ki: Diigmana yalntz olarak saldrrrp yagamr hentiz krsa iken vefat etti" (KQ D l1) karltm Sad anga titiinmi; "Babam $ad qtiyle maruzatta bulunmug" (O tin 8) anga

bilirlkir tidgii ol "$6ylece bilin: (Bu fal) iyidir" (IB 1), vb.

"bir kez daha, yeniden, tekrar" q *yi "2" (krg. yigirmi "20"): tilriik bodunug yigri itdi yigri i7i(thi "O, Tiirk halkrnr tekrar dtizenledi ve tekrar besledi" (KT D 16-17, BK D"'14) yigci irtirn "(Onlara) bir kez daha erigtim" (MQ D 2-3) yigii iEig kilgiig birgil"Tek,rar bana hizmet et!" (MQ D 5) 2. yigti

321.

{+DI} eki ile tiiretilmig tarz zarflan gunlardr: ridgilti,

l<angdt, yegdi

veyarakhgdt

L ddgilti "iyice" < ridgil "iyi": bu sabtmin tidgilti eSid kaugdt tirlla "Bu sdzlerimi iyice iqit ve srkrca dinle!" (KT G 2) ytilmti lcargug ridgilti urgil"Ath muhafizlan ve gcizetleme kulelerini iyice yerlegtir!" (T 34) 2. I<nngdt, knngn "srklca, iyice, gok" <

l*ng "silfl, katl":

kangdr tirlla"(bu sdzlerimi) iyice dinle!" (KT G 2) kangfu bd"stktcabafla!" (IB 33) kangn ba"stktca bafla" (IB 14) 3. yegdi "daha

iyi (bigimde)"

< yeg "daha

iyi":

TALATTEKiN

[ilig]

tr;rr)g yegdi kazganttm"Devleti ve tcireleri (obtir hakanlardan) daha

iyi kazandrm" (BK D 36) ryar oglarur1uda taygunurluzda yegdi igidilr rirtigiz "(Halktruzt) sevgili gocuklanmzdan, tay'gibi' o[ullannzdan daha iyi besliyor idiniz" ( KT GD) 4. yarakhgdl "silahlt olarak" <yarakltg "silahlt":

ory totok yurgin yaraklry riligin tutdt, yarakhgdr kaganka angoladt "(Prens Kiil), Vali Ong'un kayrn biraderini eli silahh iken tuttu, silahh olarak

Hakan'a sundu" (KT D 28)

322. {+(X)n} arag durumu eki ile tiiretilmiq tarz zarflan gunlardtr: yadagm, yalarym, yegin.

sayu barmis bodun r)lii yitii yadagtn yalagm yana krilti "(Tahta grktr[rmda) her yere gitmiq olan halk cile yite, yayan yaprldak ddniip geldi" (KT D 28) tilriikiimri bodunuma [y]egin anga kazganu birtim "Ttirklerim ve halkrm igin oylece daha iyi bir bigimde zaferler kazanrverdim" (BK G 10), vb. Bk. Arag Durumu.

[yir]

Miktar Zarflarr 323. Miktar zarflan gunlardr: kop "hep, tiimtiyle", koptn ay., tilkdti "tiimiiyle", bunga "bunca, bu kadar", anga"onca, o kadar", nringci "nice,

ne gok", bu4stT "bol bol, fazla fazla", kaltstz "eksiksiz, pek gok", kcirgriksiz "gerelinden gok, fazlasryla", sansrz "sayrslz, pek gok", alklig "gok", antag "onca, o kadar", cirtigii "pek, pek gok", takt "daha, daha gok", idiledi "hig", kigig "pek az", ndtl "hig". 324. kop "hep, ttimiiyle" < ? ko- "koymak, brrakmak"

tdrt buluq kop yagt cirmis "Dort taraf hep (bize) diigman imig" (KT D 2) sil silkipcin tdrt bulurldah bodunug kop almiS, kop baz kilmiS "Ordular sevk ederek dcjrt taraftaki (di.igman) halklan hep almrg, hep ba$rmh krlmrg" (KT D 2) kara tilrgiS bodun kop igikdi "Tiirgig avam halkr hep (bize) ba[rmh oldu"

(KT D 38) drin kop dtilrmiS "(Onlann) adamlannr hep rildiirmiig" (KT K l) kisi ogh kop iilgrili tdrilmis "insan oplu hep ciltimlti yaratrlmrg" (KT K l0)

145

ORHONTURKQESi GRAMERi

trlecek kiil tigin yok iirstir kop dttrigi cirtigiz"Prens Kiil olmasa(ydr) hep idiniz" (KT K l0), vb.

<kop + arag durumu eki: geldi" anta ritrii oguzkopm kilti"Ondan sonra O[uzlar toptan (T brigttir kopm yanaltm tedi "Beyler hep birlikte "D<inelim!" dediler" 325. kopm"hep birlikte, tiimtiyle, toptan"

36) 3?,6. tiit<dti "tiimiiyle, tamamiyle" <

iliuit-i

sabtmtn tilHiti esidgil "sdzlerimi tiimiiyle igit!" (KT G 1) sabrmtn tiikriti eSid"sdzlerimi tiimtiyle iqit!" (BK K 1) 327. bunga "bunca, bu kadar" < bun+ga: uga bunga kazgarup [kar1m kagan t]t yil onunq ay altt otuzka

bardt"Bu

kadar(gok)kazanrpbabamHakanKtipekyiltntnonuncuayrnrnyirmialtrstnda vefat etti." (BK G 10) 328. anga "onca, o kadar" < an+7a:

angakazganmis<anga>etmisilimiztijrijmilziirti,,Oncazenginveonca geligmig devletimiz ve torelerimiz vardr"

(KTD22)

bir yerde ebedi anQa erig yertti bciagii tas tohtdtm"Bciyle kolayca erigilir taq yazdtrttrm" (KT G 13)

329.ndngci..nice,pekgok''<*ntin+gci(ntjzamiininegitlikdurumu):

[kar1m]kaganegimkaganolortokmtatdrtbulurldahbodunugndngti oturdukitm[iS] niingri yaratmis"(Babam) Hakan ve amcam Hakan tahta halklan ne gok diizenlemig, ne gok drgiitlemigler" (BK lannda dort bucaktaki

K9) 330. burlstz,'eksiksiz, bol

bol, fazla fazla" < burJ "eksiklik, yokluk"

+stz: bol altrn altun kilmils isgiti kotay burlstz anga biriir "(Qinliler bize) bol gtimtig ve ipekli kumaqlar veriyor" (KT G 5) "(onlar sartg altun iiriiq kiimiiE hz koduz tigri tcibi agt buTstz l<iliirti develeri ve bize) san alhnlan vebyazgiimiiqleri,luzlan ve cariyeleri, hdrgtiglii ipekli kumaglarr fazlasryla getirdiler" (T 48)' vb'

t46

TALATTEKiN

331. kaltstz "eksiksiz, pek gok" < *kah "kalan, artrk" + slz..

on ok siisi boduni kalnu taErkmiE "On Ok ordusu ve halkr geride hig kimse kalmamasrya sefere grkmrg" (T 30) on ok silsi kalnrz taS*dr "On Ok ordusu geride hig kimse kalmamasrya sefere grkfi" (T 33) tibin bartmin kaltstz kop kiliirti "Qadrrlannr ve mal miilklerini geride higbir gey brakmamasrya getirdiler" (KT K 1), vb. 332.luirgciksil "gere[inden gok, ziyadesiyle" < kdrgiik +siz: bir tilmrin agt altun kiimiis luirgciksiz krililrti "On binlerce ipekli kumag, altrn ve gi.imiigleri eksiksiz olarak getirdiler" (KT K 12) altun kilmiiS krirgriksiz lcrililrti "Ziyadesiyle alun ve gtimtiq getirdiler" (BK G 11), vb. 333. sanstz "saylslz" < sdn "sayt" + slz:

tidgil dzlilk atin kara kiEin kr)k t(iydnin sansu kcililrilp kop kot(t)t "(Onlar) iyi binek atlannr, kara samurlan ve mavi sincaplan pek gok sayrda getirip braktrlar" (BK G l2),vb. 334. iikilE "gok" (bk. Belirsizlik Sayllan). 335. antag "onca, o kadar" < aru t(ig "onun gibi": antag kilgliig kagan rirmiE "(Onlar) onca kudretli hakanlar imiq" (KT

4).

Bk. Sontakllar. 336. rirtir1il "pek, pek gok" < cirtin- "gegmek, ileri gitmek" + -grj

tiir[git kagan] hztn rirtirJii ulug tdrdn ogluma ah birtim .,Tiirgig hakanmrn krzrm pek bi.iytik bir trirenle ofluma ahverdim" (BK K 9) bunga mafi bcigkir knqtm kaganka rirtirlii ti mag krlfi "Bunca sadrk beyler babam hakana pek gok <ivgti ya$drrdrlar" (BK G 14-15)

fkarytm kagan t]iiriik btigkirin bodunin tirtirlii

mag itdi i)gd[i]

"(Babam Hakan), Ttirk beylerini ve halkrnr pek gok alkrgladr ve civdii,' (BK

G 15) 337.

tah "daha" < *tak- "takmak":

ORHONTURKqESi GRAMERI

147

tcigri bilgri kaganka [t]qh isig kiigiig bersigim bar cirmiE "Kutsal Bilge Hakana daha hizmet edece$im var imig anlagrlan" (O sag 2) 338.

idi "hig":

\tilluin yryda yig idi yok cirmis "6tiken da$anndan daha iyi bir yer hig yok imig" (KT G 4) ekin ara idi oksu krik tiiriik iti anga olorur tirmig "(Bu) iki (srnrr) arasrnda hig kabile <irgiitti olmayan Dopu Ti.irklerini dtizene sokup <iylece htikmederlermig" (BK D 4) tilrk sir bodun yirintri idi yortmazwn "Tirk Sir halkr tilkesinde hig ilerlemesin" (T 11) usar idi yok hsaltm 'lMiimkiinse, onlan ttimiiyle yok edelim" (T 11) ilgrigiin kabryry siildtim edi yok kryahm "Ugtimtiz birlikte ordu sevk edelim, (onlan) tiimiiyle yok edelim" (T

2l)

tiirilk bodun tdmir kaptglu tensi ogh ayfigma tagkn tdgmiE idi yok rirmig "Ttirk halkrnrn Demir Kapr'ya ve Tanrr O$u denilen da$lara kadar gittili hig yok imig" $ 46-47) kapgan kagan tiiri.ik sir bodun yerintd bod ytimti bodun yrimri kiEi yrimri idi yok rirtrigi rirti "Kapgan Hakanrn Ttirk Sir halkr tilkesinde boy da halk da insan da hig olmayacak idi" (T 60) 339. kigig "az, pek az, hig":

ilgtiril {antutJ yauka tdgi siilcidim, taloyka kigig ttigmridim "Doluda $antung ovaslna kadar sefer ettim, denize hig varmadrm (denize az kala dur-

dum)" (KT G 3) birgcirii tokuz cirsinkci tdgi siikidim, t()p(itkd kigig tdgmddlrt "Giineyde Dokuz Ersin'e kadar sefer ettim, Tibet'e hig varmadm (Tibet'e azkala durdum)" (KT G 3) 340. nrirl "hig": ritiil<tin yir olorup arhE tirkis nar ncirl buyug yoft "Otiiken tilkesinde oturup (oradan) kervanlar giinderirsen hig derdin olmaz" (KT G 8) ncirl yilstg bodunka olormadtm "(Ben) hig de refah iginde olan bir halk iizerine hakan olmadrm" (KT D 36)

nriy sozciJ!rt niteleyici olarak da kullanrlrr: ncirl yerdriki kaganhg bodunka... "Herhangi halka..." (T 56)

bir iilkedeki hakanh bir

TALATTEKiN

Yinelemeli olarak:

ntirl nrirl sabtm rirsrir brirlgii taEka urtum "sdyleyecek ne kadar sdziim varsa (onlan bu) ebedi taga yazdrm" (KT G I l) Bk. Soru

Zarflan. KargrlaEtrrm a

Zarflart

341. orhon Tiirkgesinde kullanrlan tek kargrlagtrrma zarfi iisttinltik derecesini kwan ci7 zarfidr: riry ilk togu bahkda siirlilEdiimilz"ilk olarak Togu Bahk'ta savagtrk,'(BK D 30) rirl ilki tadtkul Eonry bol fang binip trigdi] "ilk olarak radrk eor'un boz (atrna binip hiicum etti)" (BK D 32) Sayr Zarflarr 342. Sayr zarflarr ya da <iyle kullanrlan sdzctik ve sciz tibekleri gunlardrr: baSlayu "6nce, ilk olarak", ulayu ay., ekinti "lkinci olarak", yana,,yine,

tekrar, ikingi kez", tirl ilk, ciA ilki

"ilk olarak, ilk

cince".

343. baslayu < *baSla- "baqlamak":

krhz

kagantg balbal tikdim "ilk olarak Krrgrz hakanrnrn ta$ heykelini diktim" (KT D 25) karltm kaganka baslayu baz kagantg balbat tikmiS..(Amcam hakan), babam hakan igin ilk olarak bagrmh hakanrn tag heykelini dikmig,' (KT D baElayu

l6) 3M. ulayu < *ula-"birlegtirme k" < *ultemel, esas, baglangrg,,: sabtmtn tilluiti eEidgil ulayu iniygilnilm oglarum birki ugugum bodunum... "Scizlerimi bagtan sona igitin, dnce (siz) erkek kardeglerim, olullanm, (sonra) birlegik boyum ve halkrm,..." (KT G

345. yana < yan- "ddnmek":

yagt bolup itinii yaratunu umadok yana igikmis "Diigman olmug, (faka$ kendini dtizene sokup (iyi) cirgtitlenememig, yine (Qinlilere) bafrmh olmug"

(KT D l0) knnin kodup tabgagka yana igikdi "Hanlnr brrakrp ein'e yeniden balrmh oldu" (T 2)

.M t.

ORHON TURKEESI GRAMERI

149

kara tilrgiS bodunug anta iililrmiE almis yana yorry... "Tiirgig avam halkrnr orada tildiirmi.ig, almry. Yine ytirtiyiip..." (KT D 40), vb.

6btir sayr zarflan ekinti "ikinci olarak", iigilng "ilgtincti olarak" vb. igin bk. Srra Sayrlarr. Soru Zarflarl 346. Qok eski *ka soru zamirinden ttiremiq olan kagan "ne zaman" soru zarfi yalnrz kagan ncirl cirscir "ne zaman olsa, er ya da geg" sdz dbefinde geger:

kaga(n) ncirl rirscir ol b(i)zni... dliirtrigik-i)k "Er ya da geg, o bizi mutlak

dldiirecektir" (T 20 -21) kaga(n) ndrl drsdr dliirtrigik-dk "Er ya da geg, o (bizi) dldiirecektir" (T 29-30) kagan (n)tir1 rirsrir dliirtrigik-dk "Er ya da geg, o (bizi) <ildilrecektir" (T

2r) Sontakrlar 347. Orhon Ttirkgesinde kullanrlan sontakrlar gunlardrr: ara, birki, tngaru, kisrri, kudt, 6trii, sayu, tapa, tcig, iigiin, iizci, eyin, tcigi, adm, dr1i, tngaru. Bu sontakrlar yalm durum, verme-bulunma durumu, bulunma-gtkma durumu gibi ttirlti ad durumlannr ycinetirler. Yahn Durumu Yiineten Sontakrlar 348. Adlann yalm-durumunu ycineten sontakrlar gunlardr: dralara, birlci, kudt, sayu, tapa, tcig, ilgiln, iizci, eyin. 349. dra, ara "atastnda" (< *dr- "araslndan gegmek, iginden gegmek"; krg. MK argula- "araslndan gegmek"):

ilzci kitk tdqri asra yagu yer kiltntokda ekin ara kisi ogh kilmmiE "Yukarrda mavi gtik agafrda kara toprak yaratrldrprnda ikisinin arasrnda insanollu yarafilmrg" (KT D l) ekin ara idi oksuz kdk tiiriik iti anga olorur iirmiS "(Bu) iki (srnrr) arasrnda hig boy drgtitti olmayan Do$u Ttirklerini drgtitleyerek oylece

r50

TALATTEKiN

hiiktim siirerlermig" (BK D l4) bu tilrilk bodun ara yankhg yagtg yriltilrmridim "Bu Tiirk halkr iginde zrrhh dtigmanlann akrmna (hig) imkan vermedim" (T 54) ekin ara ilgam tanglagtm "(Bu) iki (srnrr) arasrnda benim vadilerim ve tarlalanm (var)" (Tar. B 4) knmry dra kalmts "(Bir cariye) kamrglar arasrnda kalmrg" (IB 33) busang dra mrirli kilmis "keder arasrnda mutluluk gelmig" (IB 52), vb. 350. birlci "ile, ile birlikte" < *blr+lci:

aIfi otuz ya;tmlz gik bodun ktrktz birlci yag boltt "Yirmi beg yagrmda halkr ve Krrgrzlar (bize) dtigman oldular" (BK D 26)

eik

inim kill tigin birki sdzlciEdimiz "Erkek kardeqim Prens Kiil ile (durumu) konugtuk" (KT D 6) oguz bodun tokuz tatar birki tirilip k(ilti "OEuz halkr, Dokuz Tatarlar ile birlikte toparlanrp (tizerimize) geldi" (BK D 34) egim kagan birlci ilgririi yaSil iigiiz;antuA lanka trigi silkidimrz ,.Amcam hakan ile doluda San rrma[a ve $antung ovaslna kadar sefer ettik', (KT D

t7) bilgri tufiukuk buyla baga tarkan birki ilteris kagan boluym...,.ilterig Bilge Tunyukuk Buyla Baga Tarkan ile hakan olarak..." (T 6-7) Bu sontakr 3. kigi iyelik ekli adlann nesne durumunu yrinetir: kaganin birld sorla yryda silrlilSdiimilz "Hakanlarr ile Songa da$rnda savagtrk" (KT D 35)

kaganin birlti sorla yryda silrliisdiim "Hakanlarr ile Songa da[rnda savagtrm" (BK D 27) [yt]ta dsiz rir iki oglm birki dlti "Eyvah! yaztkt Adam iki ollu ile birlikte <ildii" (Uybat II 5)

351. kudt "aga[r, (bir rrma[rn) agafr mecrasl boyunca" < *kud"d6kmek": srilcirlci kudr yonpan... "selenga (rrma[r boyunca) aga[rya ytiri.iytip...,, (BK D 37) oI sub kudt bardtmrz "O rrmak (boyunca) aga$r gittik" (T 27) iikilSi scikirlci kudt bardt "Onlann go[u Selenga boyunca agalr gitti,, (MQ D 4)

ORHON TURKQESi GRAMERI

l5l

352. sayu "her..." <*sa- "saymak": yir sayu barfug "her yere gittin" (KT G 9) anta kalmiEi yir sayu kop toru dlii yorryur iirtig "Oralarda (nasrlsa sa!) kalmrg olanlar(rnrz da) hemen her ydne dolru bitkin ve mecalsiz olarak yiirtiyor idiniz" (KT G 9) yir sayu barmis bo[dun yadagm yalarlm] dlii yitii [yana] kcilti "Her yere gitmig olan halk, yayan yaprldak ve 6le yite dcintip geldi" (BK D22-213),vb. Bu sontakr 3. kigi iyelik ekli adlann nesne durumunu yonetir:

dliggti cir tutdumuz ol ok tiin bodunin sayu (t)tmtz "Elli kadar asker yakaladrk; hemen o gece hepsinin halkrna (onlarla haber) gdnderdiK' (T 42) 353. tapa "-a do[ru, ycintinde" < tap- "bulmak, arayrp bulmak": yrrgaru oguz bodun tapa, ilgciril kttaft tatah bodun tapa, birgciril tabgag tapa ulug sii eki yegirmi silliidim "Kuzeyde Oluz halkrna do!ru, do[uda Krtany ve Tatabr halklarrna dolru, gtinede (de) Qin'e dolru on iki (kez) biiyiik ordularla sefer ettim" (KT D 28) yazvJa ogaz tapa silltidim "(O yrhn) ilkbaharrnda O[uzlara do!ru sefer

ettim" (BK D 3l-32) eki otuz yagrma tabgag tapa siikidim "Yirmi iki yagrmda Qin'e do[ru sefer ettim" (BK D 25-26) anEp bars yilkn gik tapa yondtm "Sonra, Pars yrhnda Qik'lere do[ru yiiri.idiim" (MQ D 7) Bu sontakr 3. kigi iyelik ekli adlann nesne durumunu ydnetir: yerin tapa bardr"lJlkelerine dofru gittiler" (MQ G 2)

354. tdg "gibi": ka7tm kagan siisi bdri tcig cirmiE, yagtsi kofi trig rirmiE "(Tann gtig vermig oldufu igin) babam hakarun askerleri kurt gibi, dtigmanlan da koyun gibi imig" (KT D 12) umay tdg dgiim katun "(Tannga) Umay gibi (olan) annem Hatun" (KT D 31) lqiriir ktiziim ktirmdz tdg, bilir biligim bilmriz tcig boln "Gdren gd,zlerim gcirmez gibi, eren akhm ermez gibi oldu" (KT K 10) yagtmtz tdgr(i ogok tdg drti, biz aE (ftig rirtimiz "Diigmanlartmtz etrafta ocak gibi idi, biz (de bu ocafrn ortasrndaki) ag (kazanr) gibi idik" (T 8)

152

TALATTEKiN

oz (i)gi taEm tutmis tag biz "Kendi ig (kuvvetler)i (ile) drg (topraklar)r tutmu$ gibiyiz" (T l3), vb. Bu sontakr da 3. kigi iyelik ekli adlann nesne durumunu ycinetir: anta kisrd inisi egisin trig kilmmadok ciring, ogh karlin ttig hlmmadok ciring "Ondan sonra, erkek kardegleri a$abeyleri gibi yaratrlmamrg giiphesiz, ofullan babalan gibi yaratrlmamrg gtiphesiz" (KT D 4-5)

bahn burynz cirti kara sagm tdg "Onun bakrrr sayrsrz idi, kara gibi" (Agura 8)

saglarr

Bu sontakr ile ttiretilmig antag I antcig "onun gibi, ciyle" zartr da daha eski bir *ant tcig sdz <ibeginden geligmigtir: kiircig sabi antag "Kagafrn s<izleri gtiyle (idi)" (T 9) tilrgi{ kaganta kilrrig luilti, sabi antcig "Tiirgig hakanrndan bir kagak geldi; (kaga[rn) sdzleri gciyle (idi)" (T 29) nhg kcililrti, sabi antag "(Dtigman saflanndan bir) haberci getirdiler, sdzleri gciyle" (T 36) qntaguJrn iigiin"6yle oldufun igin..." (KT G 8-9, BK K 6), vb. Tunyukuk yazrtrndagegen "bciylesi" anlamrn daki biintdgisdzctilti de bu sontakr ile ttiretilmigtir: bilntdgi < *bunttigi < *bunt tcig+i 355. ilgiin "igin, nedeniyle, oldulundan, u$runa":

tilrilk bodun iigiin tiin udtmadtm kiintijz olormadtm "Tiirk halkr igin geceleri uyumadrm, gtindtizleri oturmadrm..." (KT D 27)

bdglriri boduni tiizsiiz iigiin, tabgag bodun tdbligin kiirlilg<in> tigiin, armakgtsin iigiin, inili egili kiksiirtr)kin iigiin, bcigli bodunhg yorlasurtokin iigiln... "Beyleri ve halkr banqrk olmadr[r igin, Qin halkr hilekar ve sahtekar oldupu igin, aldatrcr oldu[u igin, kardeglerle a[abeyleri birbirlerine dtigtirdiipi.i igin, beylerle halkr kargrhkh krgkrrttrgr igin..." (KT D 6, BK D 6-7) mtin dziim kagan olortokum iigiln"Ben kendim hakan olarak tahta oturdulum igin..." (BK D 36) iizci tcirlri asra yer yarl*adok iig[iin]... "Yukanda g<ik ve agalrda yer (6yle) buyurdugu igin..." (BK K 10) iizd kcik trirlri yarhkadok iigiln asra yagrz yer igi(t)tdk iigiin... "yukanda mavi gcik buyurdu[u igin, agafrda kara toprak besledi$i igin...,' (Tar. B 3) igimiz isig sarlun itaguk ilgfin bitidim "Aziz apabeyimiz General itaguk igin yazdrm" (IB hatime)

)

0RHON TURKCESi GRAMERI

153

Bu sontakr kigi zamirleri ile iyelik g<ivdelerinin nesne durumunu ydnetir: ant iiqiin ilig anga tutmiS dring "Onun igin devleti <iylece ellerinde tutmu$lar hig Eiiphesiz" (KT D 3)

aru iigiln ozdt "BeEbahk (gehri) onun igin (yrkrlmaktan) kurtuldu" (BK D 28) antagr7m uâ&#x201A;Źiin... "Oyle oldufun igin..." (KT G 8-9) kiircigiirlin iigiin... "itaatkar olmadrlrn igin..." (KT D 23, BK D l9) ol bilmddrikiigin iigiin, yablakrym ilgiin egim kagan uga bardt "O cehaletiniz yiiztinden, kcitri davranrglannrz yiiziinden amcam hakan ugup gitti (vefat etti)" (BK D 20) trirlri yir bulgakin iigiin, t)dirlci kiini tdgd()k iigiin yagr bolu "Gdk ile yer kangtrfr igin, ddlerine krskanghk girdili igin diigman oldular" (BK D 29-30) ilteriE kagan bilgcisin ilgiin alpin ilgiln tabgagka yeti yegirmi silr1ilSdi "ilterig Hakan akrlh oldu[u igin, cesur oldulu igin Qinlilerle on yedi (kez) savagtr" (T 4849) alpin cirdrimin iigiln kil bunga tutdt "(KiJli Qor), cesur ve erdem sahibi oldu$u igin bunca iin kazandr" (Kq B 12) tay bilgci totok yablaktn iigiin, bir eki athg yablaktn iigiin kara bodunum 1ldiiry yitdirl "Tay Bilge Totok kotii oldulu igin, bir iki ath kiitti oldulu igin, (ey) avam halkrm, iildiin yittin" (MQ D 5) beS balrk

Sontalo ilgilnba$lag olarak da kullanrlrr (bk. Baftaglar). 356. iizti "tizerine, i.izerinde" < *,iz "tist" + a (bk. Yer

Zarflan): tdrt yegirmi yastmda tardus bodun iizri Sad rirtim "On d<irt yagrmda Tardug halkr tizerine $ad idim" (BK D 15) tokuz oguz bodun ilzd kagan olorfi "Dokuz Opuz halkr iizerine bir hakan tahta oturdu" (T 9)

altun yry iizri kabryaltm" Altay da$arr iizerinde bulugaltm" (T 20)

at ilz(i bintiirri kang siikdilrz "(Askerleri) at iizerine bindirip karlarr sdkttim" (T 25), vb. Sontakr riea bulunma-qrkma durumunu da yonetir (ag. bk.) 357. (e)y(i)n "izleyerek, ardl sra" (< *ey- "izlemek, takip etmek"): lcaryrm... ttiryrikrin (e)y(i)n anta yortmt$ "Babam... orada Hakanrn ardr

yiiriimiiq" (O itn 5)

sra

154

TALATTEKIN

Verme-Bulunma Durumunu Yiineten Sontakrlar 358. Adlarrn verme-bulunma durumunu ydneten tek sontakr t(igi,,-a kadar" sontakrsrdrr (< tdg- "defmek,varmak, erigmek, ulagmak,,): ilgtirii kadtrkan yryka tdgi, kirii trimir kaprykn tdgi konturmig ..Do[uda Kingan dallarrna, batrda Demir Kapr'ya kadar kondurmug" (KT D 2)

ilgririi {antutJ yauka trigi silkidim "Dofuda $antung ovaslna kadar sefer ettim" (KT G 3) bunga yirki tcigi yorfidtm "Bunca yere kadar (orduyu) yiiriittiim" (KT G 4)

ilgdrii yaSil iigiiz, {antutl yanka trigi siilddimiz, kurgaru tdmir kapryka trigi siilcidimlz "Dofuda San Irmak ve $antung ovasrna kadar, batrda Demir Kapr'ya kadar sefer ettik" (KT D 17) yiliAri kudursugtrla tdgi yagrrpan... "Yelesine ve kuyruluna kadar yara iginde kalarak..." (IB l6) ulug tib rirtcinmis, katrya trigi kalmadok biikirlri tdgi kodm<ad>ok "Biiyi.ik (bir) ev yanmrs; kafina kadar (higbir gey) kalmamrg, kdge buca[rna kadar (higbir qey) kalmamrg" (IB l6) Bulunma-Qlkma Durumunu Ytineten Sontakrlar 359. Adlann bulunma-grkma durumunu ydneten sontalclar gunlardr: ofrfi, kisrci, ilzci, adm, i)r1i ve mgaru..

360. 6trn "sonra" < *dtilr- "gegirmek": anta ritrii kagantma r)tiintiim "ondan sonra hakanrma ricada bulundum"

(r t2)

anta dtrii oguz kopm kcilti "Ondan sonra O[uzlann hepsi geldi', (T 16) 361. kisrd "sonra" (bk. Yer Zarflarr):

yagru kontokda kisrti atug bilig anta ciyiir tirmiE.,(Bu halklar Qin'e)

yaklagrp yerlegtikten sonra (Qinliler) kdtti niyetlerini diigiintirlermig" (KT G

s) anta kisrci tcirlri bilig bertrik iigiln rizilm 6k kagan hsdtm "ondan sonra, Tann akrl verdi[i igin (onu) ben kendim hakan yaptrm,'(T 6)

ol kan yok boltokda kisrri el yitmis rygmmig devlet yok olup gitmi$" (O <tn l)

han tildiikten sonra (da)

ORHON TURKEESI GRAMERj

r55

anta kisrd karltm kagan uEdr "Ondan sonra babam hakan vefat etti" (MQ

12)

362. ilzri "tisttine, iizerine; -a giire, gere[ince":

kiEi oglmta iizri cigiim apam bumtn kagan iEtrimi kagan olormtE "insano[lunun iistiine (de) atalarrm dedelerim Bumm Hakan, igtemi Hakan (hiiki.imdar olarak) tahta oturmuq" (KT D l) fnrir1 y]tlstg bodunta ilzci olormadrm "(Ben) hig de zengin ve miireffeh (bir) halk tizerine htikiimdar olmadrm" (BK D 21) igrci assu ta{ra tonsuzyabrcyablak bodunta iizri olortum "Karnl ag, slrtr grplak, yoksul ve sefil bir halk tizerine htiktimdar oldum" (KT D 26, BK D

2r) ol tdrddd iizri egim kagan olorfi "O tiireye grire amcam hiikiimdar olarak tahta oturdu" (KT D 16, BK D 14) 363. adm "baqka" (< *ad- farkh olmak, de[iqik olmak"):

kagan eki tirmiE; anta adtn ddkiing kagan rirmis "Hakan ondan bagka (biri) sahte hakan imig" (Tes l3)

iki (tane) imig;

364. dAi "ayn, baqka" (<*rirJ- "farkh olmak, deligik olmak"):

idiEimtri ayaktmta dgi kanga banr mrin "Kaplanmdan kacaklanmdan ayn nereye gidiyorum (bciyle)?" (IB 42) 365. mgaru "itibaren, sonra, {ite" (<*m+garu): tiirilk bodun anta mgaru yok boln "Ttirk halkr o tarihten sonra yok oldu"

(MQ

10)

anta [m]garu basmil karluk yok boltt "Ondan sonra Basmtllar ve Karluklar yok oldu" (MQ B 2)

Ad Kiikenli Sontakr 366. yan sozctilti Tunyukuk yazrtrnda higbir ek almaksrzrn bulunmagrkma durumundaki adlardan sonra uyuma giren bir ek-sontakr olarak da kullarulmrgtn:

tabgag birdin-yrin tdg, krtafi rirldiln-ycin tcig, brin ytrdmta-yan tdgdyin

"(Siz) Qinliler (Ttirklere) giiney tarafindan saldrrrn, (siz) Krtaylar dofu tarafindan saldmn, ben (de) kuzey tarafindan saldrrayrm" (T I l)

156

TALATTEKiN kanta yan sabtg yana

kdl<iir>ti "Han tarafindan (gu) yamtr getirdiler" (T

33-34)

Ba$aglar Srradag Ba$agtar

367. Orhon Tiirkgesinde srradag ballaglar ya da ba[lag grirevinde kullanrlan scjzctikler gunlardr: azu, artukt, takt, udu, ulayu ve ydmd. 368. azu "yeya, yoksa, yahut" (= Tuva sapmak ya da grkmak":

ay.

< *dz- "azmak, yoldan

azu bu sabtmda igid bar gz "(Yoksul halkr zengin ettim, az halkr gofalttrm); yoksa, bu s<izlerimde yalan var mr?" (KT G 10) Yinelemeli olarak: azu turuk sub rirsrir opaym, azu itmig yaratmr{ tatrglrg aE rirscir a{aym "Ya duru su olsun igip yutayrm ya da yaprlmrg edilmig tath yemek olsun

yiyeyim" (Toyok

tin l-8)

artuh "fazlasl, artr" ( < artuk+t < *art-..artmak, go$almak"): ay artukt tdrt kiin [ol]orup.....otuz dcirt giin oturup...,'(BK GB) otuz artukt bir*otuz bir,' (BK G 9), vb. 369.

Bk. Asll Sayrlar.

tah "ve, dahi" (< *tak-): yIag]uk el cirstir, ang(a) tah erig yertci irsrir, anga erig yertri bdrlgi) taS tokttdtm "(Burasr) yakrn bir mevki oldulundan, ve de (kolay) erigilir yer 370.

oldu[undan, bdyle (kolay) erigilir yerde ebedi tag hakkettirdim"(KT G 13) 371. udu 'ove" (< ud-,,takip etmek, izlemek"): ilteris kagan kazganmasar udu btin dzilm kazganmasar "ilteriE Hakan kazanmasa (idi) ve ben kendim kazanmasa (idim),, (54_55)

i ' ,, i

kazgantokin iigiln udu r)zilm kazgantokum iigiln... .,(ilterig Hakan) kazandrpt igin ve (ben) kendim kazandrfrm igin...,, (T 55) tarl tarllardt udu yir yarudt udu kiin tugdt "Tan alardr ve yer aydrnlandr ue gi.in do[du" (IB 26, etc.

\ ORHON TURKEESI GRAMERI

157

372. ulayu "ve" (< *ula- "birlegtirmek"): 1.

Tekbagrna:

dgiim katun ulayu <iglcirim tikrilcirim kcilirliinilm kunquylanm "Annem Hatun ve (tivey) annelerim, ablalanm, gelinlerim, prenseslerim" (KT K 9) eki gad ulayu iniygiinilm oglanm bdgkirim bodunum ki;zi kaEi "iki $adrn ve erkek kardeglerimin, oSullanmrn, beylerimin ve halkrmrn gdzleri kaglan..." (KT K 1l) ataman tarkan...tunyukak buyla baga tarkan ulayu buyru&... "Ataman Tarkan... Tunyukuk Buyla Baga Tarkan ve kumandanlar..." (BK G 14)

2. bastayuile biten bir zarf-eylem obefinden sonra:

kisrd tardas brigkir, kill gor baglayu, ulayu Eadaprt bcigkir... "Batlda, Tarduq beyleri, Kiil Qor <inderlifinde, ve $adaprt beyler..." (BK G l3) 6r1rd tdliE bcigldr, apa tarkan baslayu, ulayu Ead[aptt] brigldr... "Do!uda, Tcilig beyleri, Apa Tarkan dnderlifinde, ve $adaprt beyler..." (BK

" i1l, ig buyruk, sribig ki)l irkin baElayu, utoyu buyruk... "...Saray kumandanlan, Sebig Kril irkin cinderli$inde, ve (di[er) kumandanlar..." (BK

G 14) 373. yrimri "ve, dahi, ... da" (< *ydm- ilave etmek, eklemek"; krg. Mo. neme- ay.; bk. Poppe 1960, s. 38): 1.

Tek bagma:

bilgd kagan cirmiS, alp kagan cirmis; buyruh ydmri bilgti rirmis ciring, alp cirmiE ciring "Ak/.h hakanlar imiq, yifit hakanlar imig; kumandanlan da akdlt imigler giiphesiz, yiSit imigler griphesiz" (KT D 3) kagani dlti, buyruh bciglciri ytimri rilti "Hakanlan <ildti, kumandanlan ve beyleri de cildii" (KT D 19, BK D 16) tilrilk bofdun ti]rip il tutsrkrrlm bunta urtum, yarlilrp r)lsikiginycimei bunta urtum"(Ey) Tiirk halkr, (nasrl) hayatta kahp devlet sahibi olaca[rnr burada (tag tizerine) kaydettim; yanrhp (nasrl) cilecefini de burada (taq i.izerine) kaydettim" (KT G 10-11) ilgilzkri tii{di, yafidok yolta ycimd riltik-dk "kmaga dtigttiler; bozguna u$rayrp etrafa dalrlanlar da yollarda dli.ip gittilef' (T 16) ktzrl larum tdkiiti kara tdrim yilgilrti (i)gig kilgilg bertim 6k, uTun yrilmdg ydmd dt)tm ok"...ktztl kanrmr akrtarak, kara terimi drikerek (hakanrma ve

TALATTEKiN

158

halkrma) hizmet ettim, uzak mesafelere keqif devriyeleri de gcinderdim" (T

s2) 2. Yinelemeli olarak:

briglciri yrimti boduni ycimd tiiz tirmiS "beyleri de halkr da bangrk ve uyum iginde imig" (KT D 3) kiin yrimri tiin yrimci ycilil bardtmtz "Gece giindiiz dort nala gittik" (T 27) anta ayguQt[si] ycimri brin dk cirtim, yagryt[si] yrimri brin rik cirtim "Bu srada onun sozciisii de ben idim, diigmanla savagan kumandanr da ben idim" (T 49-s0)

il yrimd bodun yrimri yok rirttigi rirti "(ilterig Hakan kazanmasa idi ve ben kazanmasa idim) devlet de halk da olmayacak idi" (T 55) kazgantokin ilgiin udu btin rizilm kazgantokum ilgiln il ycimd il boln, bodun yrimri bodun bolfi "(Hakan) kazandr$r igin ve ben kendim kazandr$rm igin, devlet de devlet oldu, halk da halk oldu" (T 55-56) ol sabm eSidip tiin yrimii udtsrktm kilmriz rirti < kiln yrimci> olorstktm kilmtiz cirti *O s<izleri igittikten (sonra) geceleri uyuyasrm gelmiyordu, giindtizleri oturasm gelmiyordu" (l 22), vb.

3.yibnd@acr

iig kez de yinelenebilir:

Iapgan kagan tiirk sir bodun yerintci bod yrimti bodun ycimri kiEi ycimri yok tirtagi arn "(ilterig Hakan kazanmamrg olsaydr ya da hig olmasaydr, ben kendim Bilge Tunyukuk kazanmamr$ olsaydrm ya da hig olmasaydrm), Kapgan Hakarun Tiirk Sir halkr iilkesinde boy da halk da bir kigi de hig olmayacak

idf'(T

60)

Yan Ciimle Ballaglarr 374. Orhon Ttirkgesinde yan ctimle ballaglan ya da bu gcirevle kullarulan sdzciikler gunlardr: ilgiin, tiyin ve tip.

375. ilgiin "igin" (bk. Sontakrlar): kutum bar iigiin, illiigilm bar ilgiin t)ltrigi bodunug tirgilrii igi(t)tim"ilahi lutfum oldu[u igin, talihim oldufu igin,dlecek halkr diriltip doyurdum" (KT

D29) biiglriri boduni tilzstiz ilgiln... tiirilk bodun illdddk ilin rygmu dmiE laganladok kaganin yitiiri; tdmiS "Beyleri ve halkr barrgrk olmadr[r igin...

oRHONTURKCESi GRAMERi

159

Ttirk halkr kurdulu devletini elden grkarrvermig, tahta oturttu[u hakanrnr kaybedivermig" (BK D 6-7) tdrlri yarl*adok ilgiln, mcin kazgandok ilgiln tilrilk bodun kazg[anmig tirilng "Tann tiyle buyurdulu igin, ben (gahgrp) kazandrpmr igin Ti.irk halkr (da <iylece) kazanmry oldu, giiphesiz" (BK D 33)

mcin dzilm kagan olortokum iigiin tiiriik bodunug... kilmadtm "Ben kendim hakan olarak tahta oturdu[um igin Tiirk halkrnr... yapmadrm" (BK D 36)

<*E-yin: dmaztiyin silkidim "Kervan grindermiyor diye sefer ettim" (BK D

376. tiyin "diye, igin, amacryla" arktE

2s) sogdak bodun itriyin tiyin yingii iigiizilg krigd ttimir kaptgka tdgi silkidimiz"so[dak halkrnr <irgi.itlemek amacryla inci rrmalrnr gegerek Demir Kapr'ya kadar sefer ettik" (KT D 39) bodunug igidriyin tiyin... ulug sii eki yegir[mi si]ltidiml "Halkr doyurmak igin... btiyiik ordular(la) on iki kez sefer ettim" (KT D 28) 377.tip "diye, igin, amacryla" <*t7-p: ant ayftayin tip sillddim "(Kervanlan gelmedi); onu soraylm diye sefer ettim" (BK D 41)

Edatlar Pekiqtirme Edatt ok I iik 378. Pekigtirme edafi oHdkbir zamin,bir zarfi ya da bir eylemi pekigtirir.

l. Pekigtirilen stizciik bir zamir: bilgcisi gabryi brin dk iirtim "Onun idim" (T 7)

baqdanrgmanr ve bagkumandanr ben

anta aygugtfsi] ydmd bdn 6k drtim yagryt[si] ycimti bdn rik iirtim "Bu srada onun s6zci.isi.i de ben idim, dtiqmanla savaqan kumandanr da ben idim" (r 49-s0) oI ok tiln bodunin sayu {t)ttmrz "(Elli kadar adam yakaladrk), hemen o

(T 42) rizilm 6k kagan hSdtm "Onu ben kendim hakan yaptrm" (T 6), vb.

gece hepsinin halkrna onlarla (haber) gcinderdik"

t60

TAI-ATTEKiN

2. Pekigtirilen scizciik bir zarf:

biryci tabgagg drlrri kfiafug yuya oguzug iikilS tik dliirti "Giineyde Qinlileri, do[uda Krtaylan, kuzeyde (de) O$uzlan pek gok <ildiirdti" (T 7) 3. Pekiqtirilen scizctik bir son eylem:

kr.ul karum tdkiiti kara tririm

yiigilrti

iEig kilgiig bertim

dk"Ktzrl kanrmr

akrtarak, kara terimi driktiirerek (ona) hizmet ettim" (T 52)

uzun yrilmrig ytimri (t)nm ok, arkuy kargug olgurtdum ok "Uzak mesafelere keEif devriyeleri gdnderdim, gdzetleme kulelerini de (yerli yerince) yerleqtirdim" (T 52-53) otuz yastmda, risizim ri, kit(t)im tik "Otuz yagrmda, ne yazrk, gittim (igte)!" (Qaa-H6l lll l-2) Pekigtirme edal: okliik iinli.i ile biten bir s<izciife eklendi[inde tinltisiinti yitirir: bini oguzug dliirtrigi-k tir mcin "Beni, O[uz'u mutlak oldiirecektir diyorum" (T 10-l l) Bu gibi pekiqtirmeli son bigimler oHok edahm bir kez daha alabilir: yafidok yolta ycimri l;lti-k 6k "Bozguna u$rayrp dalrlanlar da yollarda 6ltip

kaldrlar" (T 16) ol bizni... kagan (n)ri1 cirsdr rililrtrigi-k rik "o bizi... er veya geg mutlak iildiirecektir" (T 20 -21)

kaga(n) ncirl cirscir bizni rililrtcigi-k 6k "er ya da geg o bizi mutlak <ildiirecektir" (T 20) tiring Edatt 379. Kuvvetli bir olasrhk bildiren bu edat bugiinkti Tiirkgeye "biiytik bir olasrhkla, herhalde, muhakkak ki, giiphesiz ki" diye gevrilebilir. Genellikle {mlg) ekli tanrk olunmamrq gegmig zamanla, seyrek olarak da {-DI} ve {-

DOk) ekli gegmig zamanlarla kullanrlrr. dring edatmn ad yiiklemleri ile de kullaruldr[r olur. 1. {-mlg} ekli gegmig zamanlr buyruh ycimci bilgri rirmis ciring alp tirmiE ciring"Kumandanlan da akrlh imigler gtiphesiz, yi$it imigler qiiphesiz" (KT D 3) anta kisrci inisi kagan bolmiE ciring ogltti kagan bolmiE tiring "Ondan

ORHONTURKCESI GRAMERI

16t

sonra erkek kardegleri hakan olmuqlar giiphesiz, o$ullarr hakan olmuglar gtiphesiz" (KT D 4-5)

biligsiz kagan olormiS riring yablak kagan olormiE dring "Akrlsrz hakanlar tahta oturmug gi.iphesiz, k<iti.i hakanlar tahta oturmug giiphesiz" (KT

Ds) buyruh yrimri biligsiz [rirmiE] riring yablak cirmiE riring "Kumandanlan da akrlsrz imiqler qtiphesiz, kritti imigler giiphesiz" (KT D 5), vb.

{-DI} ekli kesin gegmig zamanla: [6ziimin ol tdrlri] kagan olortdr riring "beni o Tann hakan olarak tahta 2.

oturttu gtiphesiz" (KT D 26) iizri ttirlri tduk yer sub [egim] kagan kufi taplamadt riring "(Bu hareketi) yukanda Tann, (agalrda da) kutsal Yer-Su (ruhlan) ve amcam hakarun ruhu belenmedi gtiphesiz" (BK D 35) karltm ilteris kagantg dgilm ilbilgd katunug tduri tdpdsintd tutup yilg(g)tiril kdtiirti riring "(Yukarrdaki Tiirk Tannsr ve Tiirk kutsal Yer-Su ruhlan) babam ilterig Hakanr ve annem itUitge Hatunu gokyiiziiniin tepesinde tutup yukan kaldrrdrlar gtiphesiz ki" (BK D 9-l) tdrlri umay dukyer sub basa berti dring "Tann Umay, kutsal Yer ve Su (ruhlan bize) yardrmcr oluverdiler muhakkak ki" (T 38)

{-DOk} ekli gegmig zamanla: anta kisrri inisi egisin tcig kilmmadok r)ring ogh karlin ttig kilmmadok dring "Ondan sonra erkek kardegleri apabeyleri gibi yaratrlmamtglar Etiphesiz, ofullan babalarr gibi yaratilmamrglar giiphesiz" (KT D 5) 3.

4. Ad ytiklemi ile:

bardok yirfui cidgiig ol ciring "Gitti$in yerlerde kazanctn qu (oldu) giiphesiz ki" (KT D 24,BKD 20)

tinlemler Seslenme Unlemi 380. Asrl Orhon yazrtlannda kullanrlan tek tinlem sona yerlegtirilen alci seslenme tinlemidir:

bdglririm

ci ter cirrniE biz az biz teyin

biz azrz diye korkmayrn" (O

<in

kork[matJ] "Ey beylerim! der imig,

162

TALATTEKiN

/a/ iinlemi gu rirnekte ytiklemi pekigtirme grirevindedir:

anta sakmttm

a"O

zaman diigtindiim igtet" (T 22)

Bu iinlem Yenisey yaatlannda srk srk kullamlr: I<adaEmn keniimri adrtltrm ayta "Akrabalanmdan ve halkrmdan ayrldrm, hey! Heyhat!" (Elegest

I 12), vb.

c/a seslenme iinlemi Yenisey yaztlannda daha gok acrnma tinlemleri asiz ve cisizim ile tinlem olarak kullanrlan agry ve buq sozcikJerine de eklenir (bk. cisiz, risizim, agtg,

bur). Acrnma Unlemleri

381. Yenisey yazrtlannda yaygln olarak kullanrlan aclnma iinlemleri de gunlardrr: dsiz, dsiz d, dsizim, dsizim ri, yatalyfia. 382. risiz (krg. MK iisiz, cissiz"yaztkt": iissiz arur1

yigitliki! 'lYazrk onun

gengli$ine!"):

tisiz elim ci kunguyum a oglarum a bodunum a "Yazrkl ey iilkem, ey prensesim, ey olullanm ve ey halkrm!" (Uyuk-Tarlak 1) kara bodunum kattglanry el tAr@) sil dmarl ytta dsiz elim kantm "(Ey) avam halkrm! (Srkrntrlara) katlanrn! Ulkeyi, tdreleri ve orduyu elden grkarmayrn! Heyhat! Ne yazrk! Ulkem ve Han'rm!" (Elegest I 7), vb. 383. risiz ri:

dz yerim rduk yerim dsiz d "Oz iilkem, kutsal tilkem, ne yazrk!" (Minusinsk a l) rir attm 6z tugdt oglantm risiz ri ribgim adriltrmtz "Erkeklik adrm Oz Do[du. Olullanm, ne yazrk! (Ey) kadrmm! Aynldrk!" (Minusinsk d l) alp kolum rirddm yilrdkim risiz d yfia "Cesur kolum, mert ytire$im, Ne yazrk! Heyhat!" (Krzrl Qrra II 1) elim kantm cisiz ci bdkmridim "(Ey) iilkem ve Han'lm, ne yazrk! (Size) doymadrm!" (Krzrl Qrra II 3), vb.

yaak!"): cir cirddmim okuz risizim elg(il)n kagadaEtm risizim "(Ey) erkeklik 38/,. dsizim (krg. Kutadgu Bilig: esizim "Eyvah! Ne

erdemim, ne felaket!Ne yazrk! Halkrm ve akrabalanm, ne yazrk! (Hem.-Qrr. 3)

1 ORHONTURKEESI GRAMER|

163

yabtz ry kiimilliimin bddilk ktlttm cisizim btikmtidim "Ne kiitii! Ne acr! Ktimtl'timti yiicelttim. Ne yazrk! Doymadrm" (K. Hovu 10) 385. cisizim ci:

kuyda kunguyum t)zdri oglum yata dsizim ri bdkmddim "Haremde(ki) prenseslerim, vadide(ki) ofullanm, eyvah, ne yazrk! (Size) doymadrm" (Uyuk-Turan l)

trirlri elimkci bdkmcidim dsizim ri yata "Kutsal iilkeme doymadrm. Ne yaztk! Heyhat!" (Uyuk-Turan 2) kara bodun kiillig kadagrm risiTim ci "(Ey) avam halkrm ve iinlii akrabalanm! Ne yaak!" (Uyuk-Turan 6)

bir yetmis yagtmda kdk trirlridri kiln ay azdtm dsizim a "Altmrg bir yagrmda mavi gtlklerde(ki) gtineg(ten) ve ay(dan) aynldrm. Ne yazrk!" (K.-

Hovu 5), vb.

386. yata, yfia "Eyvah! Ne yazrk!" (krq. Yak. sata "diig krnkhfr, incinme,, < *yata): kuyda kunguyum (ri)zda oglum yata dsizim ci yata bcikmddim adnlttm

kinim kada{tm yata adnlttm "Haremde(ki) prenseslerim, vadide(ki) ofullanm, eyvah, ne yazrk! (Size) doymadrm, aynldrm. Akrabalanm, eyvah! (Sizlerden) aynldrm." (Uyuk-Turan l) kuyda kunguyum a risizim d ytta dzdri oglum risizim ci adnlttm a ytta "(Ey) haremde(ki) prenseslerim, eyvah, ne yaak! Vadide(ki) olullanm, ne yazk! (Sizden) aynldrm, eyvah!" (Elegest I l) kara bodunuma adnlttm yfia "Avam halkrmdan ayrrldrm. Eyvah!" (Elegest

I 12), vb.

387. Yazrtlarda seyrek olarak kullamlan aclnma tinlemleri de gunlardrr: lg,

tyu,

kt,

yttu.

388. rg (krg. Uyg. ryIa- "aplamak" < tg+la-):

yabu ry kdmiililmin bddiik kilnm cisizim bdkmddi,n "Ne k6tii! Ah! Kcimiil'iimil yiicelttim. Ne yaak, doymadrm!" (K. Hovu 10) 389. ryu "heyhat!": l<ndasrm adnldtm ryu kuyda kunguyum adnldtm scikiz oglum adnldtm ryu "Akrabalanmdan aynldrm, heyhat! Haremdeki prensesimden aynldrm. Sekiz oflumdan aynldrm. heyhat!" (Qaa-Hcil cin l)

TALATTEKiN

390. kr "hey!" (krg. MK nlay.,ktktr-"baprmak, haykrrmak"): risizim h katlan bodunum ridgii kan "Yaak! Heyhat! Qaltg gabala (ey) halkun ve iyi Han!" (Bay Bulun I <in 2)

391.yttu "heyhat!" (krg. yrta): inilig bdrt oga bars adnlm(a) ytu "(Ey) kardegli yavru kurt ve kiigiik pars! (Bizden) aynlma! Heyhat!" (Altrnkdl I <in 4) Unlem giirevinde adlar 392. Yenisey yazrtlarrnda tinlem gcirevinde kullanrlmrg olan sdzctikler gunlardrr: agtg, bagr, bur1, k1fiig, okuz, yabu. 393. agry, agrg a "ne acl!": ... yigit rirkrin risiz yrta agry... "Geng iken (tildti). Heyhat! Ne yazrk! Ne

acr!" (Abakan sa! 2)

kunguyum kadastm adnlttm burl a agrg a "Prenseslerimden ve akrabalanmdan aynldrm. Ne dert! Ne acr!" (Ozn.I l) 394. bagtr "ne acl! ne yazrk!":

risiz bagr kdzilr1in... kiirmriz rirtfuiz "Ne yaztk! Ne act! Gcizlerinizle... gcirmi.iyor

idiniz" (Agura sa[ 3)

395. burl c "ne derl! ne acr!": beS

yegirmi yasda altnmtgtm kunguyuma bury a adnldtm a "On

beg

yagrmda ahnmrq prensesimden aynldrm. Ne dert, ne acl!" (Begre 6n 1)

yerimci yfia subuma adnldtm bug a dsizim ci yfia

"Yeimden yurdumdan

ayrrldrm. Ne acr! Ne yazrk! Eyvah!" (Begre arka 1)

kunguyum kadasrm adnlttm burl a "Ptensesimden ve akrabalanmdan aynldrm. Ne acr!" (Ozn. I l) bodunuma ogluma yutuzuma adnltrm sriglintim yna burl a "Halkrmdan, o$ullanmdan ve kadmlanmdan aynldrm. Eyvah! Ne acr!" (Kzrl-Qraa I l-2) Bu iinlem, risiz gibi, tekil l. kiqi iyelik ekini de alabilir: risizim ci burlum a kuyda kuncuyuma bdkilsmridim "Ne yazrk! Ne acr! Haremde(ki) prensesime doymadrm" (Herbis Barr, kuzey-bau ytizii l)

q ORHON TURKQESi GRAMERi

t65

396.ki)ftig "ne acl!" (<*kOn- "yanmak"): ... risiz ri kdfiig tirdcimim yay ilgiin... "Ne yaak! Ne acr! Erkeklik yagrm igin..." (Minusinsk d 1) 397. okuz "kdtii talih, kaza, kader": (krg. Krrg. okus ay.):

rir rirdrimim ribim okuz "(Ey) benim erkeklik erdemim ve yurdum! Ne kdtti talih!" (Uyuk-Arcan 3) tir drdrimim okuz cisizim elg(il)n kagadaEtm dsizim "(Ey) erkeklik erdemim! Ne k<itii talih! Ne yazrk! Halkrm ve akrabalanm, ne yazrk!" (Hem.-

Qr.3), vb. 398.yabtz "ne kdtii!": yabu ry kilmilliimin bddiik ktltrm"Ne kdtii! Ah! Kiimiil'iimii yiicelttim" (K. Hovu l0) Eylem Qekimi 399. Eylem gekillerinin kabaca iig ttirii vardr: Eylem adlan, eylem zarflan ve son eylemler.

Eylem Adlan 400. Eylem adlan adlann ttim <izelliklerine sahiptir, bagka bir deyigle, onlar

da adlar gibi gekimlenir. 6te yandan, onlar, adlarr iistiinde, eylem bigimleridir; baEka bir deyigle, onlar ya eylem (hareket) stirecini (eylem adlan) ya da eylemi yapanr (eyleyici adlarr) ifade eder. Eylem adlarrnrn gofu niteleyici (srfat-eylem) olarak da kullamhr. Bazr eylem adlan yiiklem gtirevini de g<iriir.

Eylem adlan {-gUlUK}, {-gUgI}, {-mAkgl} ve {-slk} ekleri ile kurulur.

{-euluk} Ekli Eylem Adr 401. Bu eylem adr, adr iisttinde, ig, olug ve eylem bildirir (krg. Harezm Tiirkgesi -makhkl-mriklik, Eckmann, Fund. s. 126). yuyka kalm bolsar topul-guluk alp tirmiE, yinggri yogan bolsar iiz-gilliik

alp rirmis "Yufka kahn olursa (onu) delmek zor imig, ince yo[un olursa (onu) krrmak zor imig" (T l3-14)

TALATTEKiN

{-gUgI} Bkli Eylem Adt A02. {-eU} ekli eylem adtndan {+gI} eki ile tiiretilmig bu eylem adr eyleyici adr olarak gcirev yapar, cirne[in ay-gugt "hakan adrna buyruk veren' hakamn sdzctisti ya da bagdanlqmanl":

kagani alp rirmiE ay-gugt+si bilgd drmis "Hakanlart yi[it imig, onun stizctisii ve bagdamgmanr da akrlh imig" (T 29) anta ay-gugtfsi] ytimd brin 6k cirtim yagryt[si] yrimri btin tik cirtim "O srrada, onun scizctisii ve bagdan$manl da ben idim, dtigmanla savaglarr ycineteni de ben idim" (T 49-50)

bark it-giigi "bina yaprmclsl, mimar" (KT K 13) bitig taS it-gilgi "yazt yaptmcrsr" (KT K 13)

{-mAkgl} Ekli Eylem Adt 403. {-mAk} ekli eylem adrndan {+gI} eki ile ttiretilmig bu eylem adr da eyleyici adr olarak kullarulrr: ar-malgt "aldatan, aldatrcr".

tabgag bodun tribligin kilrliig<in> ilgiin, ar-makg+sin ilgiln.-. "Qin halkr hilekar ve sahtekar oldu[u igin, aldatrct-kandtnct oldufu igin..." (KT G

6,BKK7) {-slk} Ekli Eylem Adt {-slk} ekli eylem adrnda gelecek zaman-gereklilik anlam vardr' Bu ek Ongin yaztttnda {-slg} olarak geger. {-slk} ekli eylem adlan ad ve niteleyici olarak kullamlr. 404.

Ad olarak:

tiiriik bodun tokurkak sdn, dg-stk to-stk t)mdz scin "(Ey) Tiirk halkr sen gok tokgtizliistin; aghlr (acrkaca$rnr) toklu[u (doyaca[rnr) diigtinmezsin" (KT G 8) tiiriik bodun tokurkak sdn agsar to-stk dmdz stin bir todsar d7-s* t)mriz stin"(Ey) Tiirk halkr! Sen kendini hep tok sayarsrn, acrkrrsan doyaca[rnr diigtinmezsin; bir (de).doyarsan actkacalrnr diigiinmezsin" (BK K 6) *O ol sabtg eSidip tiin udt-stk+m kdlmddi kilntiiz olor-stk+tm krilmtidi haberi igitince, gece uyuyastm gelmedi, giindtiz oturasrm (dinlenesim) gelmedi" (T l2) tiiriik bodun tirip il tut-stk+n1m bunta urtum yar1ilry ril'sik+ir1in ydmd

3 ORHON TURKCESi GRAMERi

bunta urtum "(Ey) Ttirk halkr! Hayatta kahp (nasrl) devlet sahibi olaca$rru buraya kaydettim, yanrhp (nasrl) cilecelini (de) buraya kaydettim" (KT G

l0-

l) kiin tug-stk "giin do$usu, gtin dofar tarafr" (KT G 2,vb.), kiin tug-stk+t

ay. (O 6n 2)

kiin bat-stk "giin batrsr, gtin batar tarafr" (KT K l2), kiin bat-s*+t ay. (KT G 2,vb.) 2. Niteleyici olarak:

il tut-s* yir dtilkrin yry cirmiS "Devlet kurulacak olunacak) yer Otiiken da$lan imig" (KT G 4)

yer (devlet sahibi

{-slk} ekli eylem adh yiiklem olarak da kullanrlrr (bk. Son Eylem Bigimleri).

{-(I)gmA} Ekli Eylem Sfatt 405. {-(I)gmA} ekli eylem srfatr eyleyici adr olarak kullarulr, yani "bir eylemi ya da igi yapan, eden" anlammdadr. Bu eylem srfatr hem niteleyici hem de ad olarak kullarulr. l. Niteleyici olarak: kaAtm kagarug iigiim katunug kdtiir-ilgmti tiiryri "Babam hakanr, annem hatunu ytikseltmig olan Tann" (BK D 20-2I)

il 2r)

ber-igmci tdrlri "(onlara) devlet vermig olan Tann" (KT D 25, BK D

bddkfr kdr-iigmti bdgkir gii yaryiltaq srz "Bu ddnemde (tahta) sadrk olan

beyler, (siz) mi yamlacaksrnrz?" (KT G 11)

dlttigigri saktn-tgma tiirilk brigkir bodun "cilecekmig gibi diigtiniip duran Tiirk halkr ve beyleri" (BK D 2) tensi ogh ayt4gma /ag "Tensi o$u denilen dap' (T 47) yeti yiiz kiSig uduz-ugma ulugt Sad rirti "Yedi yiiz kigiyi sevkeden btiyi.ikleri $ad idi" (T 4-5) 2. Ad olarak:

ilgtiril [bar-ryma] bardtg kurgaru bar-tgma bardtg "Dopuya gidenleriniz (do[uya) gininiz, batrya gidenleriniz (batrya) gittiniz" (BK D 19-

20)

TALATTEKIN

168

igik-igmri igikdi bodun boltt"Baprmh olmak isteyenler baprmh oldu, halk

oldu" (BK D 37) bridiz yarat-lgrta "siisleme sanatgrlan (ressam ve heykeltraElar)" (KT K 13)

bu bitig biti-gmri ansi yol(l)ug tigin "Bu yazrlart yazan (Prens Kiil'tin) ye$eni Prens Yollug" (KT G 13)

udt-gma+g odguru "uyuyanlart uyandrarak" (IB 20), vb.

{-(X)r} ve {'Ar} Ekli Eylem Srfatr 406. "Yapar, eder" anlamrndaki bu eylem srfafi seyrek olarak niteleyici gdreviyle, genellikle de yiiklem gdreviyle kullanrlrr.

l. Niteleyici g<ireviyle: krir-iir kriziim kiirmriz tdg bil-ir biligim bilmriz tdg boltt "Gdren g<izlerim gcirmez gibi, eren akhm (da) ermez gibi oldu" (KT K l0) 2. er- "erigmek, gelmek" eylemi ile bar- "varmak, gitmek" eyleminin

{Ur) ekli srfatlarr zrt anlamh bir cibek olugturur: er-iir bar-ur (< er-iir bar-r). Bu siiz obe[inin sonuna "olan" anlamrndaki rirkli (< *cir-igli) srfatr da getirilerek "(serbestge) gelir gider, (serbestge) hareket eder" anlamrnda kahplagmrg bir s<iz 6be!i olugturulur:

kill tigin yiti otuz ya{uJa karluk bodun er-ilr bar-ur rirkli yagt boltt "Prens Kiil yirmi yedi yagrnda (iken) Karluk halkr (serbestge) gelir gider (hareket eder) bir dtigman oldu" (KT K l) otuz artukt bir yastma karluk bodun burlstz [er]-ilr bar-ur tirkli yagt boltt "Otuz bir yaErmda Karluk halkr serbestge ve fiitursuzca gelir gider bir diigman oldu" (BK K 29) 3. Bu eylem

sfau {+9A} ekini de alabilir:

ilzci tcirlri krtbiirg(ri)si cit-cir+gd "yukandaki gdk davulu giimbiirder

gibi"

(BK B 3-4) dgrriki eir yugurga (< *yugur-ur+ga) dry "Oncii askerleri (karlarr) yo[ururcasrna yiiriittip" (T 25-26) Dcr Yiiklem Adr 407. "Var, vardrr" anlammdaki bar y;jklem adr da biiyiik bir olasrhkla

-r

ORHONTURKEESi GRAMERI

r69

ekli bir gimdiki zaman eylem stfattdrr: bar < *bd-r (krg. Mo. bayi- "olmak, mevcut olmak, var olmak" < *ba-yi-): t bar bas "ormanh zirve, ormanh doruk" (T 26)

{-mAz} Ekli Eylem Sfatt 408. {-mAz} ekli eylem srfatr {-(X)r} ve {-Ar} ekli eylem stfattntn olumsuzudur. Niteleyici ve yiiklem olarak kullanrlrr. 1. Niteleyici olarak: bilig bil-mriz kigi "cahil kigiler" (KT G 7) kr)rilr ktizilm kiir-mtiz trig bilir biligim bil-mdz tdg bolfi "gtiren gozlerim gdrmez gibi, eren akhm ermez gibi oldu" (KT K 10) bil-mriz biligin "cehalet ile" (KQ G 3) 2. Ytiklem olarak kullanrhgr igin bk. Son Eylem Bigimleri.

{-DOk} Ekli Eylem Adt

lll,

lnl ve hlden sonra -toH-tdk bigimini ahr. Tek istisna bar- "gitmek" eylemidir (bk. Baqkalaqma). {-DOk} ekli eylem adr genellikle ad ve gegmig zaman eylem srfatr olarak 409.

{-DOk}

eki

kullamlrr. Ytiklem gdrevi ile kullanrldr$r karutlayan ornekler de vardr. L Eylem adr olarak:

biltdkilmin riddkilmin bunga bitig bitidim "Bildiklerimle ve hattrladrklanmla bunca yaayt yazdrm" (Kg G 3)

trirlri yarhkadokin ilgiln "Tann luftetti$ igin" (KT G 9) ol bilmcidcikilgin ilgiln "o bilgisizlilin ytiztinden" (BK D 20) kazgantokin iigiin udu dziim kazgantokum iigiin... "(ilterig Hakan) kazandrlr igin ve ben kazandr$tm igin..." (T 55)

olortokuma "tahta oturdu[umda..." (BK D 2)

[kaAm] kagan ugdokda "Babam Hakan vefat etti[inde..." (BK D l3-14) bunga isig kilgilg birtdkgririi saktnmatt "(Kendilerine) bunca hizmet etti[i gergelini (hig) dtiEi.inmeden..." (KT D 10) 2. Gegmig zaman eylem srfatr olarak:

bardokyirdci ddgilg ol ciring "Gitti[in yerlerde (biricik) kazancrn gu oldu gtiphesiz" (KT D 24,8KD20)

170

TALATTEKIN

tilriik bodun illdddk ilin rygmu dmiE kaganladok kaganin yitiirii dmiE "Ti,irk halkr kurdulu devletini elinden grkanvermig, tahta oturttugu hakamm kaybedivermiE" (KT D 6-7)

kriziln kdrmcidr;k kulkakm eSidmtid\k bodunumtn...,, G6zle gcirtilmemig kulakla igitilmemip (kadar gok) halkrmr..." (BK K 11) sangdokyer "(dtigmaru) mrzrakladr$rmu yer" (MQ B 7) 3. Yiiklem olarak (bk. Son Eylem Bigimleri).

{-mlg} Ekli Eylem Adr 410. {-mlg} ekli gegmig zaman eylem adr gu gdrevlerle kullamlrr: ad, eylem ufatr ve ytiklem. 1.

Ad olarak:

tilrk bodun h[Img]ah tiirk kagan olorgah gantua bahk(k)a taloy iigiizffii tcigmis yok rirmis "Tiirk halkr yaratrlah, Ttirk hakanr tahta oturah $antung (ovasr) gehirlerine ve btiytik denize (kadar) ulagtr$r (hig) yok imig,'(T lg)

tilrilk bodun tdmir kaprgka tinsi oglt aytryma tagka tdgmig idi yok drmis "Ttirk halkrnrn (daha 6nce) Demir Kapr'ya ve Tensi o$lu denilen dala (kadar) ulagtrlr hig yok imig" (T 46-47) anta kalmiEi yir sayu kop toru r)lii yorryur cirtig "oralarda (nasrlsa) sa! kalmrq olanlannz her y<inde bitkin ve mecalsiz bir halde yiirtiyor idiniz" (KT Ge) da taEda kalmiEi kubrantp yeti yiiz bolfi "Dapdabayrrda kalmrg olanlan toplanrp yedi yiiz (kigi) oldu" (T 4) 2. Eylem srfatr olarak:

elsirrimis kagansramis bodun "devletsiz ve hakansrz kalmrg halk" (KT

13)

yir sayu barmiE bo[dun] "her yere gitmig halk" (BK D 22) igidmis kagantrlm sabin almalin "(seni) doyurmug olan hakanrnrn sdziinti dinlemeden" (KT G 9) dgi'imiiz apamu tutmis yir sub "atalarrmrztn dedelerimizin elde

ettifi

topraklar" (KT D 19) ermiE barmis tidgti eligti kintil yarlilttg "geligmig, ilerlemiq iyi devletine kendin ihanet ettin" (KT D 23)

oRHoNrUmErsi

cRAMERI

tit

Ytiklem olarak kullamhgr igin bk. Son Eylem Bigimleri.

{-DAqI} Ekli Eylem Srfatt 411.

{-DA9I} ekli gelecek

zaman eylem srfafl, ytiklem dryrnda, eyleyici adr

ve niteleyici olarak da kullanrlrr.

l. Niteleyici olarak: dltrigi bodunug tirgiirii igi(t)tim "(aksi halde) olecek olan halkr dirilttim ve doyurdum" (KT D 29) 2. Eyleyici adr olarak: ilkilS dltcigi anta

kaldr" (BK. D

tirildi "(Aksi halde)

<ilecek olan birgok kigi orada hayatta

3l)

eki iig biry silmilz kdltdgimiz bar mu nci "iki tig bin (kadar) gelecek askerimiz var mr ne?" (T 14) dltcigigri saktnrgma tiiriik bciglcir bodun "tilecekmig gibi kaygtlanan Tiirk beyleri ve halkr" (BK D 2)

{-gAn} Ekli Eylem Sfatr 412. {-gAn} ekli eylem srfail hem gimdiki zamanhem de gegmig zaman anlarnhdr: cisncigcin bars mrin "Esneyen parslm (ben)"

(IB l0)

Bogii Hakanrn taht adr olan knpgan stizctifi.i de, biiyiik bir olasrhkla, ftap"kapmak, yakalamak" eyleminden {-gAn} eki ile tiiretilmig bir eylem srfatrdr, kap-gan, yani "(dtigmanr) kapan, yakalayan": knpgan kagan "Kapgan Hakan" (T 51, 60, O 6n 4)

{-(X)glI} Ekli Eylem Sfatt a13.

{-(X)glI} ekli eylem

srfatr bu bigimiyle yantlarda gegmez, fakat

Irk

Bitig'de bulunur: yatryh "yatan". udtgma+ g odguru yangh+ g turguru yorryur mdn "Uyuyanlan uyandtrrp

yatanlan kaldrnp ytirtiriim" (IB 20)

t72

TALATTEKIN

iirkli 414. {-(x)ll} eki yazrtlarda yalnrz rirkli eylem srfatrnda bulunur: drkli < *dr-igli. Bu scizctik hem eylem srfau hem de zarf olarak kullamlrr: l. Eylem srfah olarak "olan": yuyka rirkli topulgah uguz rirmis yinggti rirkli+g iizgrili uguz,,yufua olanr delmek kolay imig, ince olam krrmak kolay" (T 13) 2. Zarf olarak "iken":

kigri yar(u)k batar cirkli siirlilsdiim "Akgamleyin giineq batar iken D l) tug ta{*ar tirkli ytilmci riri ktitti "sancak drqarr grkar iken <incii askerlerden biri geldi" (MQ D 5), vb. savaqtrm" (MQ

Bk. Eylem

Zarflart Eylem Zarflart

415. Eylem zarflan yalnrz zart ve zarf ttimleci olarak kullamlan eylem bi-

gimleridir. Orhon Ttirkgesinde eylem zarflannrn gti tiirleri vardrr: iinltilii eylem zarflan, {-yU} ekli zarflar, {-(X)p}, {-(X)pAn}, {-(X)yIn}, {-mArl(n)},

{-gAlI}, {-sAr}, {-9A} ve {-glngA} ekli eylem zarflan.

Unliilii Eylem Zarflart 416. Unli.ilti eylem zarflan {-A}, {-I} ve {-u} ekleri ile tiiretilir. Bu eylem zarflan asrl eylem ile aynr zamandameydana gelen bir eylemi ifade eder.

l. {-A}.

Bu eki alan eylemler gunlardrr: ag-, a{-, Das- ..basmak, baskrna ulratmak", bry- -big- "bigmek", bintiir- "bindirmek", cigir- .,gevirmek, kugatmak", kdg- "gegmek", oZ- "ileri gitmek, gegmek, kagmak; kazanmak, kurtulmak", sang- "mtzraklamak", slk- ',srkmak,,, siir-, ttd- ,,engel olmak,', rilc- "dikmek", tog- "agmak, tizerinden gegmek,', tut-, ttg-,ydn- ,,dtinmek", yafi- "hezimete upratmak, da[rtmak, yaymak", vb.

2. {-I}. Bu eki alan eylemler gunlardr: artat-*bozmak,, tggtn-.,elden g*armak, yitirmek" (- tggm-u),1/- "dtizenlemek, dtizene sokmak,, tdki)t*ddkttirmek", ytigiirt- "akltmak", yaptt- ,,yaptrrmak,,, yiiziit-,,(birini) yiiz_ diirmek", vb.

ORHONTURKqESi GRAMERi

173

3. t-U). Bu eki alan eylemler gunlardr: adnl- "ayrrlmak", ay- "sciylemek", basad- "bag olmak, cinder olmak", bol- "olmak", cibir- "gevirrnek",

tirt- "gegmek", egid- "igitmek", Iggln- "elden gtkarmak, yitirmek" (tggtn-t), itin- "kendine geki diizen vermek", kazgan- "kazanmak, baqarmak", ktl- "yapmak", kciz- "gezmek, dolagmak", kor- "gtirmek, bakmak", kiizcid- "korumak", opul- "birden attlmak", tor- "zaytflamak", ud- "izlemek, takip etmek", yantur- "dtindtirmek", yarattn- "kendine geki dtizen vermek",yat-,ytil-"(att) ddrt nala strmek", yilgilr- "kogmak", vb. Ornekler:

altun yryrg aS-a, [tir]tiS iigiiziig krig-ri yondtm "Altay da[larrnr agarak, irtig rrmafrnr gegerek yi.irtidtim" (BK D 27) hnl kantm tdkilt-i kara tririmyiigiirt-i isig kilgilg bertim dk"Krztl kantmt ddkttirerek, kara terimi akrtarak hizmet ettim" $ 52) anta kalmigi kop tor-u 6l-ii yorryur tirtig "Orada kalmrE olanlanntz hep bitkin ve mecalsiz bir halde, yiirtiyor idiniz" (KT G 9) inim kiil tigin birld eki Sad birki ril-ii yit-il kaTganttm "Kardegim Prens

Kiil ile, iki $ad ile birlikte rile yite b,agardrm" (KT D 27) ktizdri yaE kcilsrir tid-a kdrl iilt(i stglt ktilsrir yantur-u saktnttm "gcizlerinmden ya$ gelse (onlartn akmasrna) engel olarak, g<inltmden de feryat etmek isteli gelse onu geri gevirerek yas tuttum" (KT K 11) yok(k)aru at yet-d yadagm rgag tutun-u agturtum "(Askerleri) atlan yedeklerine alarak, yayan olarak ve afaglara tutunarak yukan tlrmandrtttm"

(r 2s) kug ogh ug-a dztt kiyik oglt yilgiir-ii dztt "Kug yavrusu ugarak yolu kaybetti, geyik yavrusu da kogarak yolu kaybetti" (IB 15)

Birgok yardrmcr eylemin t{imleyicileri {-A}, {l} ve {-U} ekleri ile ttretimig eylem zarflandrr: alq bir- "ahvermek", ug-a bar- "ugup gitmek", vb. (bk. Birlesik Eylemler). Sontakrlann ve ballaglann golu aslmda iinltilti eylem zarflandtr: tapa"-a

do$ru".< tap- "bulmak", t(igi "-a kadar" < tcig-i "erigmek, varmak", a7u "veya, yoksa" < az- "yoldan grkmak, sapmak", vb. (bk. Sontaktlar ve Ba$aglar).

174

TALATTEKiN

{-yU} Ekli Eylem Zarflarr

4fl. {-yU} eki iinlti ile biten eylem k6k ve grivdelerine eklenir.

Bu eylem

zarfi da asrl eylemle aym zamanda iqlenen bir eylemi ifade eder: keyik yi -yil tabry gan ye -yii olorur rirtimiz "Da$ hayvanlan yiyerek, tavgan yiyerek oturuyorduk" (T 8)

kill tigin yadagtn opla-yu trigdi "Prens Ktil yayan olarak ahhp saldrdr" (KT D 32) kill tigin az yagtzin binip opla-yu ttigip bir tirig sangdt "Prens Kiil Azlann yap.u atrnabinip atrlarak saldrdr, bir askeri mrzrakladr" (KT K 5) ol tdgddkdd bayrkururl ak adgtrtg udlukin st-yu urt, ,,O hticumda (diigman) Bayrrkulann krr aygrnm kalgasrndan yaralayrp vurdu" (BK D 36) kugu kuS... arun kah-yu banpan iigigri karlma trigiirmis,,Ku!u kugu onunla birlikte yiikselerek (onu) annesine ve babasrna gcitiirmiig" (IB 35), vb.

{-(X)p} Ekli Eylem Zarfi 418. Bu eylem zarfi asrl eylemden <ince iglenmig bir eylemi ifade eder.

tokuz oguz bodun yerin subin d-ry tabgaggaru bardt.,Dokuz O[uz halkr yerini yurdunu brrakrp Qin'e do!ru gitti" (BK D 35) siigig sabm yimEak agm ar-tp rak bodunug anga yagutr tirmiS,,(einliler) uzaklarda oturan halklan tath scizlerle ve yumugak ipekli kumaqlarla aldatrp <iylece (Qin'e) yaklagtrnr imig" (KT G 5) bilig bilmrizkiEi ol sabry al-ry yagru bar-ry ilktig kisi r)Itilg,,Cahil kigiler, (Qinlilerin) bu scizlerine kaprhp (Qin'e) yakrn gidip go[unuz telef oldunuz"

(KT G 7) kary yon-p elteriS kaganka adrilmadok yarlilmadok,.Babam (onun ardr sra) ytir{iytip Elteriq Hakan'dan aynlmamrg, (ona) ihanet etmemig,'(O sa[ 3)

ulug oglum agn-p yok bolga kug sdrliiniig balbal tilcri birtim.,Biiytik o$um hastalanrp <iltince General Ku'yu (<ildiirtip onun kabrine) tag heykelini dikiverdim" (BK G 9)

{-(X)pAn} Ekli Eylem Zarfi 419. Bu eylem zarfr

{-(X)p} eylem zarfimn genigletilmiq bigimidir.

t,\

ORHON TURKQESi GRAMERi

t75

bunga bodun Hil-ipdn srytami{ yoglamiE "bunca halklar gelerek allamrg, yas tutmug"

(BK D 5)

sii siilri-prin tc)rt bulurydah bodunug kop almis kop baz kilmiE "Ordular

sevkederek d6,rt taraftaki halklarr hep almrq, hep (kendilerine) bafrmh krlmrglar" (KT D 2) siirliiglilg kantan luil-iprin siirri eltdi "Mzrakh (di.igman) nereden gelip (seni yerinden yurdundan) stirdii?" (KT D 23) siirlilg batrmi kang sdk-ilprin... "Mrzrak boyu karlan stikerek..." BK D 26) tabgaggt brigkir tabgag afin tut-upan tabgag kaganka kr)rmis "Qinlilerin (hizmetine giren Tiirk) beyleri Qin unvanlarr alarak Qin imparatoruna tabi olmuglar" (KT D 7-8) srilrirlri kudt yon-pan... "Selenga rrma[t boyunca aga[t yiiriiytip..." (BK D 37) kara kanka bar-ryan yalabag bar-ryan kcilmridirliz brigimiz "Kara Han'a gidip, elgi (olarak) gidip, (bir daha geri) gelmediniz (ey) beyimiz" (Uybat I saE

l-2)

toruk at... yilirlti kadursugula trigi yagn-pan... "Zayrf at... yelesine ve kuyruSuna kadar yara bere iginde kahp..."(IB 16) utru taltm kara kug kop-upah barmiE "Kargrda bir kartal havalanrp gitmig" (IB 43), vb.

{-(X)yIn} Ekli Eylem Zarfi 420. G<irevi tinliilii eylem zarfi ile aynr olan bu eylem zarfi igin pek az 6rnek vardr (krg. Krpgakga eylem zarfi eki {-y} ve Qa$atayca {-mAy} ve {mAyln) ekli olumsuz eylem zarflan). tiirk bodun kanin bulma-yin tabgagda adriltt kanlanfi "Tiirk halkt hanrnt bulamayarak Qin'den aynldr, han sahibi oldu" (T 2)

bilgti tufiukuk buyla baga tarkan birtci ilteris kagan bol-uym... "ilterig, Bilge Tunyukuk Buyla Baga Tarkan ile (onun sayesinde) hakan olup..." (T 6-7)

iitilHin yerig konmiE te-yin eSidip... "(Tiirk hakanr) Ottiken tilkesine yerlegmig diye igitip..." (T l7), vb. Bk. Dofiru Aktarrm.

176

TALATTEKiN

{-mAtl(n)} Ekli Eylem Zarfi 42l.Bu eylem zarfi iinliilii eylem zarflan ile {-yU}, {-(X)p}, {-(X)pAn} ekli eylem zarflanrun olumsuzu olarak kullamlrr, tiin udt-matr kilntiiz olor-mafi... "Geceleri uyumadan, gtindi.izleri (de) oturmadan (dinlenmeden)..." (T 5l-52) bunga iSig kilgiig birtdkgririi saktn-mafi... "(Tilrk halkrnrn kendilerine) bunca hizmet etriEini (hig) dtigtinmeden..." (KT

10)

srikiz oguz tokuz tatar kal-man krilti "Sekiz Ofuzlar ve Dokuz Tatarlar eksiksiz (geride hig kimse kalmadan) geldiler" (Mq D 3) antaguJm ilgiin igidmis kngaru7m sabin al-matin... "6yle oldu[un igin (seni) doyurmug olan hakanrnrn soziinii dinlemeden (nzasrnr almadan) her yere gittin" (KT D 8-9)

ycimci yra-matm yagtd[ur rir]miS "Yine gok gegmeden dtigman olurmug" (MQ D 10) kalm yag*a kay-matm t(igipcin... "Kalabahk diigmana geri ddnmeden saldrarak..." (Altrnkcil I 2) l<nmsayu u-mattn turur "hareket edemeden duruyor" (IB 16), vb.

{-gAlI} Ekli Eylem Zarfi 422.Bueylem zarfrrun iki farkh gdrevi vardr: L Asrl eylemin amacmr ifade etrnek; 2. asrl eylemin baqlangrg noktasr olan bir eylemi ifade etmek. l. Asrl eylemin amacl: yadag yabtz boln tip al-gah luilti "(Opuzlar) Ttirklerin piyadesi bozuldu deyip (bizi tutsak) almak igin geldiler" (BK D 32)

[snJ]ar silsi dbig barhg yul-gah bardt, sryar silsi silr1ilS-grili krilti "(Onlann) yan ordusu (bizim) yerimizi yurdumuzu yafmalamak igin gitti, yan ordusu (da bizimle) savagmak igin geldi" (BK D 32) asm-gah til{iirtiimiiz "(Da!a) trrmanmak igin (askerleri atlarrndan) indirdik" (T 27) yuyka drkli topul-gah uguz cirmig, yinggri rirklig ilz-grili uguz "Ytfua olanr delmek kolay imig, ince olanr krrmak kolay" (T l3) 2. Asrl eylemin baglangrg noktasr:

tilrk bodun kilrn-gah tiirk kagan olor-gah $antutJ baltk(k)a taloy iigiiztui "Ttirk halkr yaratrlah, Tiirk hakanr tahta oturah $antung

trigmiE yok cirmiE

ORHON TURKQESI GRAMERi

(ovasr) gehirlerine ve btiyiik denize kadar

gitti$ (hig) olmamrq" (T

177

18)

{-sAr} Ekli Eylem Zarfi 423. {-sAr} ekli eylem zarfi gart eylem zartrdr. iki gclrevi vardr: l. Asrl eylemin hangi qart ya da gartlar altrnda iglendi[ini belirtmek; 2. asrl eylemin hangi durumlarda ve ne zaman iqlendi[ini belirtmek.

l. Asrl eylemin hangi gart altrnda iglendi$ini belirtmek: citilkcin yir olorup arhE tirkis rsar ncirl burlug yok "6ttiken tilkesinde oturup (oradan) kervanlar gtinderirsen (hig) derdin ve stktntrn olmaz" (KT G 8)

dg-sar tos* 6mriz sdn, bir tod-sar dgs* dmriz sdn "(Ey Ttirk halkr...), acrkrrsan doyacafrnr dtigi.inmezsin, bir de doyarsan (tekrar) actkaca[tnt diigtinmezsin" (BK K 6) ol yirgcirii bar-sar, tilrilk bodun, dltdgi scin "O yere gidersen, (ey) Tiirk halkr, <ileceksin!" (KT G 8) rak cir-scir yablak agt birilr, yaguk iir-scir cidgil ag biriir "(Bir halk (onlara) uzak ise (Qinliler onlara) kotti hediye verir, yaktn ise iyi hediye verir" (KT G 7)

r)tilkrin yry olor-sar bdrl gii

tuta olortag san "6ttiken da$larrnda oturursan, sonsuza kadar devlet sahibi olarak oturacaksrn" (KT G 8) tabgag oguz ktaft bugcigil kabtE-(s)ar kaltaq biz"Qinlile1 Ofiuzlar ve Krtaylar, bu {igti birlegirlerse biznagar kahnz" (T 12-13) 2. Asrl eylemin hangi durumlarda ve nezanLan iglendi[ini belirtmek:

kcizdri yaS kcil-stir tida, kdrliiltci stgtt kcil-scir yanturu sakmttm "Gtiz(lerim)den yag gelince (onlara) engel olarak, gdnl(iim)den feryat etmek gelince (onu) geri gevirterek yas tuttum" (KT K 11) siiryiiE bol-sar gcirig itcir cirti, ab abla-sar tirmrili tdg drti "Savag olunca orduyu dtizenler idi, av avlasa yan$ atr (?) gibi idf'(KQ B 9) yay bol-sar i.izci tciryri krtbilrgki)si dtiirgri... tagda stgun dt-srir fanga] saktnur min"Yaz gelince yukanda gcik davulu nasrl giimbtirderse... daflarda geyikler nasrl bciltirilrse (igte oyle) yas tutuyorum" (BK B 3-6) dd tcirlri ay-sar kisi ogh kop dlgrili tdrilmi{ "Zaman tannsl buyurunca insanolullan hep tiltimlti yaratrlmrg" (KT K l0) at-sar alp cirtirliz i, tut-sar kilg rirtiryiz a'"Ok attrprnrzda (ne) yiEit idiniz, hey, diigmanr tuttuEunuzda (ne) gtiglii idiniz, ey!" (Altrnkttl I 1)

TALATTEKiN

178

koh ds tut-sar kiig iig egim ri "Ey, elleri kakrm tutacak kadar gtiglii iig a$abeyim! (Uybat

III l) {-qA} Ekli Eylem Zarfi

424. Bu eylem zarfi asrl eylemden cince iglenen ya da olugan bir eylemi belirtir:

ulug oglum agrry yok bol-ga kug scirlilniig balbal tikti birtim "Btiyiik o$lum hastalanrp yok olunca, General Ku'yu (onun kabrine) tag heykel olarak dikiverdim" (BK G 9)

{-glngA} Ekli Eylem Zarfi 425.8u eylem zarfi asrl eylemin iglenmesi igin gegecek zaman slnlnnr belirtir. tokuz kat ilgiirgiirl topul-gmga tdritziln "Dokuz kat kegen delininceye kadar terlesin" (IB 50)

{-kAn} Ekli Eylem Zarfi 426. Bu eylem zarfi asrl eylemin iglenme zamantnt belirtir.

... yigit rir-krin risiz

yta

agrg a "Geng iken, yazrk, eyvah, ne acr (6ldti)"

(Abakan 8) drkcin zarfrtdaki

{-kAn} eki, yakrgtrmah olarak, {-mAz} ekli olumsuz

gimdiki zaman bigimlerine de eklenir: tarum tiisi tah tilkdmdz+kcin "Tenimin tiiyleri hentiz bitmemiEken.,." (rB 3) kan iipgilk yil yarumaz+kan ritdi "Yagh ibibik kugu (yeni) yrl hentiz aydrnlanmadan 6ttii" (IB 21)

iirkli "iken" 427. Donmug eylem slfail rirkli "iken" {-(X)r}, {-Ar} ekli eylem adlarr ile bir zarf obefi olugturur. Bdyle bir sijz <ibe!i, asrl eylem iglendifinde yiiriirliikte olan bir eylemi belirtir. anga olor-ur rirkti oguzduntan kilrrig kr)tti "Oylece oturur iken O[uzlardan bir kagak geldi" (T 8)

u oRHON TURKQESi

GRAMERi

!-ir

kigd yar(u)k bat-ar rirkli silr1iisdiim "Akgamleyin gtineq batar iken sava$trm" (MQ

D l)

tug taS*-ar rirkli yrilmri riri kcilti "Sancak Erkar iken oncii birliklelinclen bir adam geldi" (MQ D 5-6)

Son Eylem Bigimleri

428.iki ttirlii son eylem bigimi vardrr: l. Birincil son biEirnler', 2. ikincil son bigimler.

Asrl son bigimler yalmz ytiklem olabilen eylem biEimlericlir. Birn!ar.rlii buyurma, dilek ya da gciniilliiliik bigimleri ile ge,;rrriq zift)a\] irici;riieriilrr

Birincil Son Bigimlcr Buyurma Kipi 429. Buyurma kipi bir ya da dalra Eok kigiye verihniq; liesin bir-hr3r;113n belirtir. Buyurma kipinin iki tiirii vardrr: l. Normal Lru,v-urma, 2. pekisrirn...ii buyurma. Normal buyurma kipinin ozel bir eki yoktur. eylern kiik ve !:iivtiesiyle bir ve aynrdrr. Pekigtirrneli buyurma ise {-gll} eki ile trur.ulur.

L Normal buyurma: bu siig elt"Bu orduyu sevket!" (T 32) nhg sabry ah olor "Habercileri ve mesajlarrnr ahp otur!" (T 32) triryri i)l temis ciring "Tann '61!"'demiq herhalde" (T 2) tabgag birdin-ycitt tcig, kfiaii 6neliin-ycitt /ag .,(Siz) einliler giiney tarafindan saldrrrn, (siz) Krtaylar do[u tarafindan saldrnnl" (T I l) sabrnun tiikciti eSid "Scizlerimi sonuna kadar igitin !" (llK K I ) korkma cidgiiti cikiin ayutma cidgiiti yalbar "Korkma, iyice nedamet getir, iirkme iyice yalvar!" (lB l9), vb. 2. Pekigtirmeli buyruk:

sabtmtn tiikciti eSid-gil "sozlerimi sonuna kadar iyice igitin!" (KT G l) ur-gil"Ath muhafizlan ve gcizetleme kulelerini iyice yerlegtir!" (T 34) yigci isig kil7il7 bir-gil "Yine (bana) hizmet et!" (Me D 5), vb. yrilmci kargug ridgiiti

430. Buyurma kipinin gogul2. kigi bigimi {-(X)r:} eki ile kurutur:

180

TALATTEKiN

sii bar-tr1... altun yryda olor-ur1"(Siz), askerler, gidin... Altay dallannda oturun!" (T 3l) tiirilk oguz brigkiri eSid-ir1"(Siz), Tiirk ve Opuz beyleri, igitin!" (KT D 22) buru kdrii bil-ir1"Bu (yazrtlan) gortin ve (iyi) cilrenin!" (KT G 12) am kdrilp anga bil-ir1"Onu gcirtin ve ciylece <i$renin!" (BK D 33) sii yonltm tedcigi, unama-tJ "(O), "Orduyu sevk edelim" diyecektir, onaylamayrn!" (T 35) krintil bodunum tidim udu kril-ir1 tidim "'(Ey) benim kendi halkrm!' dedim, 'Ardrm sra gelin!' dedim" (Mq D 2) siz taS*-u1 gikig ta{gar-u1 timiE "'Siz sefere grkrn, Qik'leri (de) grkann!, demig" (Mg D 10) kan ilpgiik yil yarumaTkan (itdi r)dmci-r1 ktirmri-r1 ilrkilt<m>(j-7 ,.yaglr ibibik kugu (yeni) yrl (sabahr ortahk alrmadan ottti; heyecanlamayrn, bakmayrn (ve de) onu iirktitmeyin!" (IB 21) Buyurma kipinin go[uI2. kigisi Irk Bitig'de daha gok {-(X)r:lAr} eki ile kurulur: anga bil-iqlcir ridgii ol "6ylece biliniz: (Bu fal) iyidir" (IB l) anga bil-iqlc)r atug ridgii ol"6ylece biliniz: (Bu fal) gok iyidir 5IB l8)

oI"6ylece biliniz: (Bu fal) kdttidiir" (IB 6) anga bil-irllcir atug yablak ol "6ylece biliniz: (Bu fal) gok k6tiidtir,, (IB anga bil-ir1k)r yablak 36), vb.

431. Buyurma kipinin 3. kigisi {-zUn} eki ile kurulur. Bir <irnekte bu ek /-gun/ olarak geger:

l. {-zU(n)}: sil bay incil kagan tardu$ $ad bar-zun "Ordu kumandanr olarak veliaht hakan ile Tardug $ad gitsin" (T 3l ) tdryri yarlrka-zu"Tanfl lutfetsin!" (T 53)

tiirk sir bodun yerintci idi yortma-lun "Tirk Sir halkr iilkesinde hig ilerleme kaydetmesin!" (T 1l) abmgu katun bol-zun "Kcile

hatun olsun!" (IB 33)

agrlmta yilkn1 bol-zun dziiq uzun bol-zun "A[rhnda atlann olsun, iimriin uzun olsun!" (IB 47)

ORHON TURKQESI GRAMERI

l8l

2.|-gunl: tilriik bodun yok bolma-zun bodun bol-gun tiyin... "Ttirk halkr yok olmasrn, (yeniden) halk olsun diye..." (KT D 11, BK D 10)

Giiniilliiliik Kipi 432. Gcintilliiliik kipi 1. kigi ve kigilerin bir eylemi iglemek istelinde olduklarrnr belirtir. Tekil l. kigi eki {-(A)yIn},goful 1. kigi eki de {(A)llmldr. Bu ekler iinlti ile biten eylem ktik ya da gcivdelerine eklendi[inde cinses iinltileri dtiger. l. Tekil l. kigi: brin ribgtirii tiis-tiyin "Ben karargdha ineyim!" (T 30) ant yoglat-ayin "Onun cenaze tcirenini yaptrrayrm!" (T 3l) tilrilk bodun dlilr-dyin urugsrat-ayin "Ttirk halkrnr <ildiireyim, d<ilsiiz brakayrm!" KT D 10) si) yon-ytn "Ordu (ile) ytiriiyeyim!" (MQ D 5) mdn tastk-aytn"Ben (ordum ile) yola grkayrm!" (MQ D l0) 2.

Qoful l. kigi:

kabrE-altm"Altay da$larr iizerinde bulugahm!" (T 20) bciglcir kop[m] yan-ahm tedi "Beylerin hepsi 'Dcinelim!' dediler" (T 36-37) usar idi yok hS-ahm "Miimkiinse tamamiyle yok edelim!" (T 11) dgdiin kagangaru si,i yort-hm "Do[uya, (Tiirk) hakantna kargr sefer edelim!" (T 29) triqri bilgd kaganta adrilma-ltm azma-ltm "(Biz de) kutlu Bilge Hakan'dan aynlmayahm!" (O saf 3) altun

ytS ilzri

Kesin Gegmig Zaman

433. Kesin gegmig zaman gegmigte baqlamrg ve bitmig bir eylemi belirtmek igin kullamlrr. Kesin gegmiE zaman eylemin ozne tarafindan iqlen-

dilini

ya da ona tanrk olundu[unu anlatrr.

Kesin gegmi$ zaman eki iyelik ekleri almrg

{-D} ekidir. Bagka bir deyigle, ekler tekil l. kigi igin {-DXm}, Eo[ul l. kiqi igin {-DXmXz}, tekil 2. kiqi igin {-DXr3} ya da {-DXg}, golul 2. kigi igin {-DX4Xz) ya da {-DXgXz}, tekil ve gopul 3. kigi igin de {-Dl}drr.

TALATTEKiN

182

Bu eklerin cinsesi olan trtiimli.i /d/ digsili lll, lnl ve /r/ iinsiizlerinden sonra otiimstizle$erek /t/ olur. Baqhca istisnalar astl Orhon ya^tlanigin bar- eylemi, bazr Yenisey yazftlart igin de adnl- ve adrm- eylemleridir. Bu eklerdeki kigi eklerinden (iyelik eklerinden) anlaqrlacafr iizere kesin geEmig zaman biEimi asltnda eylem kok ve govdelerinden {-d} ya da {-6}

eki ile tiiretilmiq bir eylem adtdtr: bardtm < *bartd+mt, bardul < *band+r1, hurth < bancl+i. vb.

Tekil l. kiqi eki {-DXm}: otu. \,ultma bis bctlrk tapa stilci-dim "Otuz yagrmda Begbahk (gehrine) dolru sefer ettirn" (BK D 28) .siisitr sttttg-tlmt yabrt-drm "(Orada) askerlerini mlzrakladtm ve bozguna ugratunr" (BK D 3l) t'crqi tilti-dim gc)lgi az ciri bul-tum"Krlavuz istedim, bozkrrh (bir) Az eri buldum" (T 23) tiiriik bodtut iiEiin tiin utlmru-dtm kiintiiz olorma-dtm "Ttirk halk igin geceleri uyumadrm, giindUzlerioturmadtm (dinlenmedim)" (BK D 22) otllu iitrii kagantma ritiin-tiim "Ondan sonra Hakanrma (dile[imi) arzeitim" (T l2) 1.

Pekigtirme eki okliik lle: otuz.yusrnrclct, tisizint ci,

(Qaa-Hdl

hul

kit-(t)in dk"Otuz yagtmda,

ne yaztk, gittim igte!"

III I-2)

kunun ti)kiiti

kctrct

tiiriffi yiieiirti

isig kilgiig ber-tim

cik"...klz/' kantmt

drikttirerek, kara terimi akrtarak Eok hizmet ettim" (T 52)

Qo[ul l. kiqieki {-DXntXz}: ktrhz bodunttg uda bas-dmuz. "Ktrgtz halkrnr uykuda basttrdtk" (KT D 2.

3s) krrktzrg uka bas-dunry

[un]n siir7iigiin ag-dtmtz "Ktrgtz halkrnr uykuda

bastrrdrk, uykularrnt mtzraklartmtzla agttk" (T 27-28)

ktrktz kaganin |lilr-tiimiiz ilin al-ttmrc "Ktrglz hakantnl cildiirdiik, devletini zapt ettik" (KT D 36) tizligig srikiir-tiimilz baSlryry yilkilntiir-tiimiiz "Dizliyi (gi.igliiyii) 9<ikerttik, baghya (ma[rura) bag e$dirdik" (KT D 18, BK D 15-16) bir yilka beS yoh stirlilS-dilmil3 "Bir yrlda beg kez savagttk" (KT K 4) kagan at bunta biz bir-timiz "Hakan unvanlnr burada (ona) biz verdik" (KT D 20)

oRHON TURKQESi GRAMER|

r83

sirllim kunguyug birlimiz"Krz kardegim prensesi verdik" (KT D 20) ilkilE teyin korkma-dtmtz siirliis-diimiiz "(Digman) kalabahk diye korkmadrk, savagfik" Cf 4O4l)

3. Tekil 2. kigi eki Ktil Tigin ve Bilge Ka[an yazrtlarrnda {-DXg} bigiminde, <ibi.ir yazrtlarda ve metinlerde de {-DX4} bigimindedir: knnvlin l<odup igik-diA "Hanrnr brrakrp (Qin'e) ba[rmh oldun" (T 2) tidgil elirlri kintil yarul-ng yablak kigiir-tiig "iyi devletine kendin ihanet ettin ve nifak soktun" (KT D 23, BK D 19)

ilgtirii bangma bar-dtg kungaru barryma bar-dtg "Do[uya gidenleriniz (dopuya) gittiniz, batrya gidenleriniz (batrya) gittiniz" (KT 23-24)

kop anta alhn+tg anl-ttg "Oralarda hep mahvoldun ve ttikendin" (KT G e) ilkilE tilrilk bodun dl-tiig "(Ey) Tiirk halkr, gok zayiat verdin!" (KT G 6,

BKKs) bdglik urt oglurym kul kil-ng esilik [hz oglurlm kilr1] ktl-ng "Bey olacak erkek evladrnr k<ile yaptln, hanrm olacak

evladrnr (da) cariye yaptrn" (BK

D 20) 4. Qo[ul 2. kigi eki Kiil Tigin ve Bilge kagan yazrtlannda {-DXgXz}, ribiir metinlerde ise {-DXrjXz} bigimindedir: dliigi yurtda yolta yatu kaltag rir+igiz "Olenleriniz harabolmug yurtta ve yollarda yatrp kalacak idiniz" ( (KT K 9)

kill tigin yok rirsar kop dlttigi rir-tigiz "Prens Ktil olmasaydr hepiniz dlecek idiniz" (KT K l0) ogullan turgul yrilgrik lakztn yil bar-dv1q "Ofullan Turgul (Tugrul?) ve Yelgek Domuz yrh(nda oliip) gittiniz" (ihe-Asheteb2-3) Qo[ul 2. kigi eki, saygrnhk ifadesi olarak, tek kigiler igin de kullanrlr: ryar oglauryuda taygunurluzda yegdi igidiir rir-tigiz uga bar-drgre "(Siz halkrnrzr) sevgili o$ullannrzdan, tay (gibi olan olullar)rruzdan daha iyi besler idiniz, (limdi) ugup gittiniz" (KT GD)

koftyilka yeting ay kiigliig alp kagarumda adnlu bar-dryu "Koyun yrlrrun yedinci ayrnda giiglti ve yi[it hakanrmdan aynhp gittiniz" (O sag 4)

golul3. kigi eki {-DI}: bilgci tufiukuk(k)a bary ay-dt "Bilge Tunyukuk'a, bana, (gdyle) soyledi" 5. Tekil ve

(r 3l)

TALATTEKiN

184

yergi yer yal1ilry boguzl.an-fi "Krlavuz yanrldr ve bo[azlandr" (T 26) aln ririg sang-dt, sil tdgi;intd yiting ririg kilryIa-dt "(Prens Ktil) altr eri mzrakladr, (ordular) kaprgtr$rnda (da) yedinci eri krhgla dldiirdti" (KT K 5)

kill tigin... tokuz cirrin sang-dt ordug birmci-di "Prens Kiil... dokuz kigiyi mrzrakladr, karargdhr vermedi" (KT K 8-9) tiirk bodun dl-ti alkm-n yok bol-n "Ttirk halkr rildii, mahvoldu, yok oldu"

oguzyag ordug bas-dt "Dtigman O[uz karargdhr bastr" (KT K 8) ol sabry eSidip on ok brigkiri boduni kop kcil-ti yilkiln-ti "O haberi iqitince On Ok beyleri ve halkr hep geldiler, boyun epdiler" (T 42-43) Pekigtirme edai oH 6k ile:

yafidok yolta yrimri rilti-k dk"Bozguna ulrayrp dafrlanlar da yollarda riliip

kaldrlar" (T l6)

itincil

Son Bigimler

434. ikincil son bigimler ashnda eylem adlan ve eylem srfatlandr. Buna iki tiirlii ikincil bigim vardrr: 1. eylem adr + iyelik eki,2. eylem srfafi + kigi zamiri. g<ire

Eylem Adr + iyelik Eki

{-DOk} Ekli Gegmig Zaman 435. {-DOk} ekli eylem adlan tekil ve Eo[ul 3. kigi igin yiiklem olarak da gorev yapar. {-DOk} ekli gegmig zamanyalnrz bir ornekte tekil 1. kiqi igin

kullanlmrqtr: dbkd tdg-ddk+iim"Karargdha vardrm" (O sap 2)

{-DOk} eki genellikle olumsuz eylem gtivdelerine eklenir. Boylece olugan {-mAdOk} eki {-mll} ekli gegmig zamamn olumsuz kargrhfr gdrevini yilklenir:

yag bolup itinii yaratunu

u-madok yana igikmig "(Ttirk boylarr Qin hakanrna) diigman olup kendilerini d{izene sokup iyi orgiitlenememig, yine (Qin'e) baprmh olmug" (KT D 10, BK D 9) anta kisrci inisi egisin t(ig hlm-madok ciring, ogh karlin tcig kilm-mndok

u ORHON TURKQESi GRAMERi

185

iiring "Ondan sonra erkek kardegler afabeyleri gibi yarafilmamtg giiphesiz, ofullar babalan gibi yaratrlmamrg giiphesiz" (KT D 5) kan yorry ilterig kaganka adril-madok"Han (ardr srra) ytirtiyiip ilterig Hakan'dan aynlmamrg" (O sa! 3) [bilkig]iikdti sdkiz oguz tokuz tatar knl-madok "Btikegtik'te Sekiz O$uz ve Dokuz Tatarlar(dan kimse) kalmamrg" (Mq D 1) karluk iE ir1 ri luil-mriddk "Karluklar miittefiklerine (buluqacaklannr sciyledikleri yere) gelmemigler" (MQ G 1) kamts ara kalmis, tcirlri una-madok "(Bir krz kole) kamrglar arasrnda kalmrq; fakat Tann bunu do[ru bulmamrq" (IB 38)

{-slk} Ekli Gelecek Zaman 436. {-slk} ekli gelecek zaman eylem adr yiiklem olarak da kullanrlrr. Bu yi.iklem gelecekte mutlak olarak iqlenecek bir eylemi belirtir. Yalnrz 2. kigi bigimi igin ornekler vardrr: tiiriik bodun dl-sik+ig "(Ey) Ttirk halkr, mutlak rileceksin!" (KT G 6)

biryd Eogay ytl- tdgiiltiln yazt konayin tiscir tilrilk bodun dl-sik+ig "Gtineyde Qogay da$larr ve Trigtiltiin ovaslna yerlegeyim der isen, (ey) Ttirk halkr, mutlak <ileceksin!" (KT G 6-7) tiiriik bodun dl-sik+ir1"(Ey) Ti.irk halkr, mutlak oleceksin!" (BK K 5)

Eylem Srfatr + Kiqi Zamiri Geniq Zaman-$imdiki Zaman 437.

l-rl, l-Ir,l, l-Url,l-Arl

lyUr/ ekli

genig zaman-gimdiki zaman eylem

sfafi sona ahnmrg kigi zamirleri ile genig zaman-gimdiki zaman kipini kurar. Genig zaman-gimdiki zaman kipinin olumsuz bigimi {-mAz} ekli eylem srfatr ile onu izleyen bir kigi zamirinden olugur. 3. kigi zamirsizdir.

Tekil l. kigi: ol yerimin subumtn kon-ar kdg-iir brin "Bu topraklarrm ve sulanm boyunca konar gogerim" (Tar. B 4) bcin anga te-r mcin "Ben gdyle diyorum" (T 37) sini tabgagtg dliirttigi ti-r mcin "Seni, (Qinliyi) dld{irecektir derim" (T l0) kcimkci ilig kazgan-ur mcin "Kimin igin tilkeler fethediyorum?" (KT D 1.

186

TALATTEKIN

nci kaganka isig kilgilg

(KTD9,BKD9)

bir-ilr mrin "Hangi hakana hizmet ediyorum?"

idisimtci ayakrmta drli kanga nereye gidiyorum?" (IB 42)

bar-r mcin*Kabrmdan

kaca$rmdan ayrr

2. QoSul l. kiqi: nrikci tciz-rir biz "Niye kagryoruz?" (T 38)

iikiis teyin nrikj kork-ur bi7"(onlar) kalabahk diye nigin korkuyoruz? (T 38) 3. Qo$ul2. kiqi:

... trigddkin tiiriik bdglcir kop bil-ir siz ..(prens Kiil'iin..._rna ok) de$diSini, Ttirk beyleri, hep bilirsiniz" (KT D 34) 4. 3. kigi:

tiirilk bilgci kagan tilriik sir bodunug oguz bodunug igidii olor-ur,,Tiirk Bilge Hakan, Ttirk Sir halkrnr, ofuz halkrnr doyurarak tahtta oturuyor,'(T 62)

btinirl bodunum anta cir-ilr"Benim halkrm orada olacaktrr', (T 2l) uga umatm olor-ur "Ugamadan oturuyor" (IB 6l) kop dgir-rir sribin-iir "Qok memnun olur ve sevinir,, (IB 15) rir trirklciyi.i kril-ir, ridgii sdz sab elti k(il-ir*Adam gabucak geliyor, iyi sciz ve iyi haber getirerek geliyor" (IB 7) Not: 3. kigi gimdiki zaman ytiklemine ol zamii de eklenebilir: kc)nriki ncildk toggay, kiinriElcri olor-ur o/ "Kovasr nigin donacak(mrq)? Gtinegte duruyor"

0B 57) Dar Yiiklemi

438. "var, mevcut" anlamrndaki bar sozod,p.d l-rl ekligok eski bir eylem srfatr olmahdrr. Genellikle ytiklem olarak kullarulr. azu bu sabtmda igid bar g, "Yoksa bu scizlerimde yalan var ml?" (KT G

8.BKK8)

eki iig biq siimiiz k(ilt(igimiz bar mu nrj

"iki iig bin (kadar)

askerimiz,

gelecek olanrmz, var ml ne? (T 14)

bili|ltir iyidi/'(IB 32) anga

astgr bar ridgi) ol "6ylece biliniz: faydasr var, (bu fal)

tg7

ORHON TURKqESi GRAMERI

bagmta az cimgriki

bar"Bu fahn bagrnda biraz srlanfl var" (IB 57)

Not: bar yiiklemine de ol zamiri eklenebilir: bagryt n(i tdg bar ol tir "Ipleri nastl? "Vardlr" diyor" (IB 18)

{-mAz} Ekli Olumsuz Bigimler 439. $imdikizamanrnolumsuzu {-mAz} eki ile kurulur:

l. Tekil2. kigi: agsar tostk ri-mriz scin bir todsar dgstk d-mciz san "Actktrsan doyaca[tnt diigiinmezsin, bir (de) doyarsan actkacaftnt dtigtinmezsin" (BK K 6) 3. kigi: cidgii bilgri kiEig ridgii alp kiSig yort-maz drmiE "(Qinliler) kiqileri, iyi ve yilit kigileri ilerletmez imiq" (KT G 6)

iyi ve akrlh

kisi yaryilsar uguEi boduni bisiikirlri trigi ktd-ma: tirmis "(6te yandan), bir kiqi sug iglese onun soyuna sopuna ve akrabalartna kadar (herkesi)

bir

oldiirmez imiq" (KT G 6)

{-DAgI} Ekli Gelecek Zaman 440. {-DA9I} ekli gelecek zaman eylem stfatt sona altnmtg kigi zamirleri ile birlikte gelecek zaman kipini olugturur. 3. kigi bigiminde zamir yoktur. l. Qo$ul l. kigi: tabgag oguz kttafi bugrigii kabry$)ar kal-tag biz "Qinlilet, O[uzlar ve Krtaylar, bu tigii birlegirlerse (biz) nagar kaltrtz" (T 12-13)

Tekil2. kigi: ol yergcirii barsar tilriik bodun dl-trigi sdn "O yere gidersen, (ey) Ttirk halkr, tileceksin!" (KT G 8) dtiikrin yry olorsar bciU Sii il tuta olor-tag san "6ttiken da[lannda oturursan sonsuza kadar devlet sahibi olarak yagayacaksrn" (KT G 8) 2.

tii[riik bodun] dziiry ddgii ki)r-tcigi stin ribiryc) kir-tcigi scin burJstz bol-tagt scin "(Ey) Tiirk halkr! Kendin (hep) iyilik goreceksin, yerine yurduna gireceksin ve dertsiz olacakstn!" (BK K 13-14)

TALATTEKiN

188

3. Qopul2. kigi: bddkci kdriigmci briglcir gil ya7il-tagr siz "Bu dcinemde (tahta) sadrk olan beyler, (sizler) mi ihanet edeceksiniz?" (KT G I l)

4. 3. kigi:

siiyoriltm te-deigi "'Sefere grkahm!' diyecektir" (T 35) sini tabgagtg riliir+rigi tir mrin "Seni, Qinliyi, <ildiirecektir derim" (T 10) i)r1rri kftafug r)lilr+rigi tir mtin "Dofuda Krtaylan dldiirecektir derim" (T l0)

Not: {-DA9I} ekli gelecek zaman ytiklemine okldkpekigtirme edatr bir ya iki kez eklenebilir: bini oguzug i)lilr+rigi-k "Beni, O[uz'u, cildtirecektir" (T l0-11) kaga(n) ncirl cirscir bizni dliir-tcigi-k dk "Ne zaman olsa bizi mutlak <ildiirecektir" (T 29-30) da

{-mlg} Ekti Gegmig Zaman 441. {-mlg} ekli gegmig zaman eylem srfatr daha gok ytiklem olarak kullanrlrr. Bu gegmig zarnan ciznece taruk olunmamrg bir eylemi belirtir. 6zne hemen daima 3. kigidir. 1. 6zne zamirsiz3. kigi: ilzci kdk tcirlri asra yagtz yer kilmtokda ekin ara kisi ogh hlm-miS "Yukanda mavi gcik, aqalrda kara toprak yaratrldr[rnda ikisinin arasrnda insanoflu yaratrlmrq" (KT D 1) karltm kagan yeti yegirmi tirin taEtk-miE "Babam hakan on yedi er ile isyan etmig (da$a grkmrg)" (KT D 1l) terilip yetmis rir bol-miS "Toplanrp yetmig er olmug" (KT D 12, BK D I

l) kisi ogh kop dlgrili tririi-miS "insanoflu hep dltimlti yaratrlmrg" (KT K

l0) bunga bodun kriliprin yogla-miE xgta-miE "... bunca (yabancr) halk (temsilcileri) gelerek yas tutmuglar, aflam4lar" (KT D 4, BK D 5) kani silsi teril-miS "Han'larl ve askerleri toplanmrg" (T 28) 2. $u omekte cizne, biiyiik bir olasrhkla, tekil 1. kigidir: yegirmi tir c)liir-miS m[rin] "On beg (diigman) askeri <ildtirmtigiim

beS

ben" (Uyuk-Oorzakl2)

u oRHON TURKqESi GRAMERI

189

{-qI} Ekli Gelecek Zaman 442. Runik harfli metinlerde pek seyrek olarak gegen {-9I} ekli son bigim eylemin gelecekte olacaftnt belirtir. Bu ek daha gok olumsuz eylem gcivdelerine eklenir.

trigmti-gi mdn"Hicvm etmeyece[im" (O sa! 2) yana igik r)lmri-gi yitmri-gi scin "Yine (bana) ba$rmh ol, (o zaman) <ilmeyecek yitmeyeceksin" (MQ D 5)

bu yolun yortsar yaroma-g "Bu yoldan gidersek (bizim igin) iyi olmayacak" (T 23) iiriirl risri ingc)k buzagula-p bolmiq "Ak benekli bir inek do[urmak iizere

imig" (IB 41)

{-gAy} Ekli Gelecek Zaman a43. {-gAy} ekli gelecek zaman yalnrz Irk Bitig'de ve obtir Tun-huang yazmalannda geger.

kiin orto yiltiirilp tiin o.rto kanta ncigilfu) bul-gay o/ "Giin ortasmda yitirip geceyansl nerede bulacak?" IB 24)

kan(t)gt nrikik dl-griy o/ "(Onun) g<izde sevgilisi nigin <ilecekmig?" (IB s7) kc)nciki nrildk to1-gay "Kovasl nigin donacakmrg?" (IB 57) ol taSry dzi iizti t: .sar kopka ut-7ay "O (deferli) tagr kendi iizerinde tutarsa her geyden kazangh grkar" (Toyok 16-18)

Birleqik Eylem Bigimleri 444. BirleEik eylem bigimleri ytiklem gtirevinde bir eylem stfafl ile onu izleyen gekimli tir- yardrmu eyleminden olugur.

Siirekli Gegmiq Zamanl 445. Stirekli gegmig zaman gimdiki zaman eylem srfatlan ile tir' yardtmcr eyleminin {-DI} ekli gegmig zaman bigiminden olugur. Bu kipin olumsuzu

{-mAz} ekli eylem srfatr ile kurulur. Bu bigim, genellikle gegmigte bir zaman noktastnda oluqmakta olan bir eylemi belirtmek igin kullanrlrr. Aynr bigim, gegmigte uzunca bir siire mevcut da

TALATTEKIN

190

olan bir durum ya da eylemi belirtmek igin de kullanrlrr.

l. Olumlu: kiil tigin bir ktrk yaga-yur tir-ti "Prens Kiil (o zaman) otuz bir yaqrnda idi" KT K 3) anta kalmisi yir sayu kop toru dlil yon-yur rir-tig "Oralarda (nasrlsa) sa! kalmrg olanlannrz da her y<ine dolru bitkin ve mecalsiz (bir halde) yi.irtiyordunuz" (KT G 9) gogay kuzin kara kumug olor-ur rir-timiz "Qogay (daflannrn) kuzeyinde,

Kara Kum (denilen) yerde oturuyorduk" (T 7) buzkunga kcil-ir cir-timlz "$iddetli bir frrtrna gibi geliyorduk" (O saf 2) attg tka ba-yur rir+imiz "Atlan ormanda (afiaglara) ba[hyorduk" (T 27) fy]antgma yagtg Ikrililr-iir] rir-tim "Dcinen (kaEan) dtigmanr (onunla savagmak iEin tizerimize) getirirdim" (T 53)

ryar oglaru7uda taygunuquzda yegdi igid-iir cir-tigiz "(Halkrnrzr) sevgili olullarrnrzdan, tay (gibi o[ul)lannrzdan daha iyi doyuruyordunuz" (KT GD) 2. Olumsuz:

inisi egisin bil-mriz cir-ti, oglr karlin bil-mriz rir-ti "Erkek kardegler afabeylerini bilmez idi, o[ullar babalannr bilmez idi" tiln ydmci udrstktm kcil-mriz cir-ti, [kiin ycimri] olorstktm kcil-mdz rir-ti "Geceleri uyuyaslm gelmez idi, giindtizleri oturasrm (dinlenesim) gelmez idi" (T 22) Siirekli Gegmiq Zaman

446.8u kip gimdiki zaman eylem srfatrna cr- yardrmcr eyleminin {-mil} ekli gegmig zaman bigiminin eklenmesi ile kurulur. Bu kip gegmigte tanrk olunmamrg si.irekli eylemlerle adet haline gelmiq eylemleri anlatmak igin kullamlr.

l. Olumlu: tilriik bodun dliirriyin urugxratayin ti-r rir-miS "(Qinliler) Ttirk halkrnr tildiirelim, dcilstiz brrakahm diyorlarmrg" (KT D 10) azktfia tiirilk bodun yort-yur rir-miS "Azrcrk Ti.irk halkr ilerliyor, geliqiyormu$" (T 9-l0) ekin ara idi okstz kdk tiiriik iti anga olor-ur cirmiE "(Bu hakanlar bu) iki stnrr arastnda hig boy tirgtitti bulunmayan Dopu Tiirklerini diizenleyerek dylece hiiktim stirerlermiq" ( BK D 14)

ORHON TURKQESi GRAMERi

l9l

nri kaganka isig kilgilg biriir rnrin ti-r tir-miS "Hangi hakana hizmet ediyorum ben? diyormug" (KT D 9) atug bilig anta ii-yiir tir-miE "(Qinliler) fesathklarrnr (ancak) o zaman diigiiniirlermig" (KT G 5) anta afitg kiEi anga boSgur-ur iir-miS "O zaman kiitti niyetli kigiler gciyle akrl verirlermig" (KT G 7) vak bodunug anga yagut-r rir-miS "(Qinliler) uzakta ya$ayan halklan dylece kendilerine yaklagtrrrrlarmtg" (KT G 5, BK K 4) 2. Olumsuz:

ddgii bilgd kisig ddgii alp kisig yont-maz rir-miE "Gergek akrlh kigileri, gergek yi$it kigileri ilerletmez imig" (BK K 4) bir kisi yarlilsar uguSi boduni biEiikirlri tcigi ktd-maz rir-miS "(Qinliler) bir kigi sug iglese, onun boyuna, halktna ve htstm akrabastna kadar (herkesi) <ildiirmezler imig" (KT G 6)

Uzak Gegmig Zaman

447.Uzak gegmig zaman {-mig} ekli gegmig zaman bigimine cir- yardrmcr eyleminin gegmiq zamah bigir.nlerinin eklenmesi ile kurulur.

Bu kip gegmigte meydana g'elen bir eylemden <inceki eylemi anlatmak igin

kullarulr.

drti,vb.: katun yok bol-miE rir-ti ant yoglatayin tedi "Hatun (gegen yrl) vefat etmigti. "Onun cenaze trirenini yapttraytm" dedi" (T 3l) azga bodun ttiz-miS iir-ti on ok siisin siikitdim "Bir ktstm halk kaEtp -miS +

gitmigti; On Ok ordusunu sefere grkarttrm" (T 43) alp rir biziUri tdg-miS tir-ti"Yi$it askerler bize saldrrmrgti' (KT D 40)

ol iidki kul kullug kii7 kiirlliig bol-miS rir-ti "O d<inemde ktileler kcile D l8) tiirk bodun ati yok bolu bar-miS rir-ti "Tiirk halkrnrn adr yok olup

sahibi, cariyeler hizmetgi sahibi olmuqlardr" (BK

gidivermigti" (O

<in 3)

2. -miS + drmi{:

adtgh torluzh drt iizci sokus-miS rir-miE "Bir ayt ile bir domuz bir da$ gegidinde kargrlagmrglar imig" (IB 6)

TALATTEKiN

192

Bu sonbigim, ctimlede bir eylem srfatr <ibe$ine dd,niigtii[tinde yardrmcr areylemi de yerini bol- "olmak" eylemine brralar: Sad ang anta ber-miE bol+okda tokuz oguz atig yag tirmis bcidilk rirmiE "(Hakan) $ad unvanrnr (ona) orada verdi[inde (harf. vermig oldu$unda) Dokuz Opuzlar ve Atigler (bize) dtigman imig, bir biiytik (tehlike) imig" (O

6n 6)

Gergeklegmeyen Gelecek Zaman

448. Gergeklegmeyen gelecek zaman {-DA9I} ekli eylem sffatna riryardrmcr eyleminin gegmig zaman bigiminin eklenmesi ile olugur. Bu kip gelecekte gergeklegmesi beklenen, fakat gergeklegmeyen bir eylemi anlafir.

tiiriik bodun adak kamsat(tf yablak bol-tag rir-ti *Tijrk halkmrn ayaklan dolagh, kdtti olacak idi" (BK D 30-31) anta igrriki nri kisi t..............1 yok [bol-t]ag tir-[ti] "Orada ne kadar insan varsa ..... (hepsi) yok olacak idi" (BK D 28) Gerge[e Aykrn $artlar

449. Gerge[e aykrrr $artlar asla do$ru ya da gergek olmayan ya da gergeklegmeyecek olan varsayrmh eylemler ve durumlardr. Varsayrmh ya da

gerge[e aykrn gart igeren yan ciimle gart eki {-sAr} ile kurulur. Varsayrmlr $artrn ana ctimlesinin yiiklemi ise {-DA9I} ekli gelecek zaman eylem srfatrna

ar- yardrmcr eyleminin gegmiq zaman bigimlerinin eklenmesi ile olugturulur. kill tigin yok rlr-stir kop t)l-ttigi rirtigiz "Prens Kiil olmasaydr hepiniz cilecek

idiniz" (KT K l0)

mrin iniligil bunga baElayu kazganm[a-sar] tilrilk bodun dl-tdgi iir-ti "Ben erkek kardegimle birlikte (Tiirk halkrnrn) bagrna gegip bunca bagarrh olmasaydrm Tiirk halkr dlecek idi" (BK D 33)

ilteris kagan kazganma-sar udu bcin cizilm kazganma-sar il ytimd bodun tir-ti "llteris Hakan baganh olmasaydr ve ben kendim

ytimd yok rir-trigi

baganh olmasaydrm, (ortada) devlet de halk da olmayacak

idf'(T

54-55)

ilteris kagan kaTganma-sar, yok cirti cir-scir, bcin dzilm bilgd tufiukuk kazganma-sar, bcin yok cirtim cir-scir, kapgan kagan tiirk sir bodun yerintri bod ycimci bodun yrimci kisi ycimri idi yok rir-ttigi rir-ti "ilterig Hakan kazanmasaydr

(ya da hig) olmasaydr, ben kendim Bilge Tunyukuk

kazanmasaydrm (ya da) ben (hig) olmasaydrm, Kapgan Hakan'rn Ttirk Sir

1 gRHoNTURKeESicRAMERi

le3

halkr iilkesinde boy da, halk da, insan da hig olmayacaku" (T 59-60) iizd trirlri basma-sar, asra yer tcilinmci-srir, tiiriik bodun, ilirlin ttirdgin kdm artafi u-dag drti "istteki gdk gtikmese, alttaki yer delinmese, (ey) Tiirk halkr, (s'enin) devletini ve yasalanm kim yrkrp bozabilir idi?" (BK D 18-

l9) ntirl yerfuiki kaganhg bodunka biintdgi bar rir-stir nd buryi bar rir-tcigi dr-miE "Herhangi bir tilkedeki hakanh bir halkrn bciylesi (bir bagdanrgmanr) var ise onun ne derdi ve s*rnhsr olacak imig?" (T 56-57)

Agalrdaki ctimlede kiil tigin yok rirscir ya da kiil tigin yok drti cirsdr balrmh $art yan ctimlesi nasrlsa unutulmugtur: dgiirn kann ulayu dgldrim tikikirim lailirlilniim kunguylanm bunga ytinui tirigi kilry bol-tag tirti, dlilgi yurtda yolta yatu l<nl+ag dr-tigiz "(Prens Ktil olmasaydr), bagta annem Hatun olmak iizere, (tiim tivey) annelerim, ablalanm, gelinlerim ve prenseslerim, (sizin) hayatta olanlannz cariye olacak idi, dlmtig olanlannz (da) yazrda yabanda yata kalacak idiniz" (KT K 9)

SOZDIZIIVII Soz

dbekleri

450. Stlz 6be[i oznesiz ve ytiklemsiz bir sdzctik ktimesidir. Sdz tibeklerinin i.ig tiirti vardr: Sralama ribekleri, niteleme <ibekleri ve sontakr <ibekleri.

Sralama Obekleri 451. Srralama dbeklerinin de iig tiirii vardrr: katmah cibekler, yaklaqrkhk <ibekleri, agrklamah tibekler.

Katmah Obekler 452. Katmah ribeklerin de iki tiirti vardr: ballagsrz cibekler, ballagh dbekler.

Baflagsrz Katmah Obekler 453. Ba$agsrz katmah <ibeklerin de iki ttirti vardrr: ad <ibekleri, eylem ribekleri.

Ad Obekleri (ikilemeler) 454. Ba$agsrz ad cibekleri iki ya da daha gok ad ve sfattan olugur:

altun kilmilE "alfin ve gtimtig" (KT K I l, BK Kl2) arhE tirkig "kervanlar" (KT G 8) at kii"ad ve iin, ad ve san" (KT D 25) bag bodun "boylar ve kabileler federasyonu" (Uyuk-Tarlak 2) brigleir bodun "beyler ve halk" (KT G 10, BK K 8) rib bark "ev bark" (BK D 32) ktz koduz"ktzlar ve kadrnlar" (T 48) kiirl kul "cariye ve erkek k<ile" (KT D 20) htrt kaguz "bdrtii b<icek" (Toyok 28-29) yabuyablak "sefil ve perigan" (KT D 26) yv,k gryafi "yok yoksul" (KT G l0), vb.

iki y"

da daha gok addan olugan ad <ibeklerinde iyelik ve durum ekleri

ORHON TURKQESi GRAMERI

genellikle tibe[i olugturan adlann her birine eklenir: bilgri-si gabry-i brin dk cirtim"Onun danrgmanr ve kumandanr bizzat ben idim" (T 7) rib-ig bark-r.g yulgah bardt "(Ordulannrn yansr) evi barkr yalmalamak

igin gitti" (BK D 32) ot-ga bor-ga kdlti "(Tirgig Hakamnrn ordusu) ate$ ve firhna gibi geldi"

(KT D 37),vb. bunga bark-tg bridiz-ig uz-ug "Bunca binalan, siisleri ve dekorlan ..."

(BK GB) Aga[rdaki orneklerde ise yalruz ikinci stizctik gekimlenmigtir:

arkuy kargu-g olgurtdum ok "istihkamlan ve gcizetleme kulelerini yerlegtirdim" (T 53) yogurJ koragtrl-ru "(Senin) cenaze tiirenini" (O sa! 4)

Eytem Obekleri (ikilemeler) 455. Kahplagmrg eylem ribekleri ya da eylem ikilemeleri ya e$ ya da yakrn anlamh iki eylemden olugur:

adnl- az- "ayrrlmak ve dofru yoldan sapmak" (O safi 3) adril- yagil- "aynlmak ve ihanet etmek" (O sa! 3) adnl- sciglin- "ayrrlmak ve segilmek (cilmek)" (Krzrl Qrra I 2) alktn- anl- "tiikenmek ve harabolmak" (KT G 9) biti- bcidzrit- "yazmak ve stislemek" (BK GB) dmgrit- tolgat- "acr gektirmek ve rsfirap vermek" (BK K 13) igik- yiikiln- "ba[rmh olmak ve bag e[mek" (T 28) it- yarat- "dtizenlemek ve yaratmak" (BK K 9) kilarid- kulad- "caiye olmak ve ktile olmak" (KT D 13) dgir- sribin- "mutlu olmak ve sevinmek" (BK K l3) dl- alktn- "<ilmek ve tiikenmek" (T 3) dl- yit- "cilmek ve kaybolup gitmek" (KT D 27) tir- kubrat- "dermek ve toplamak" (KT D 12) tor- ril- "bitap diigmek ve Clmek" (KT G 9) yar1il- yaan- "yarulmak ve yoldan grkmak" (BK D 16), vb.

TAL-A,TTEKiN

196

Baflagh Katmah Obekler 456. Baplagh katmah iibeklerin de tig ttirii

vardr: I. uhyu ile kurulan tek

baflaglr 6bekler, 2. baslayu ulayu ile kurulan <jbekler; 3. ballacr iki ya da tig kez yinelenen cibekler.

L ulayu (< *uln- "birlegtirmek") baflact ile kurulan tek ba[lagh 6bekler: 6gilm katun ulayu dgkirim dkdldrim luilirliiniim kunguylartm "Annem Hatun ve (iivey) annelerim, ablalanm, gelinlerim, prenseslerim" (KT K 9) tunyukuk buyla baga tarkan ulayu buyruft... "Tunyukuk Buyla Baga Tarkan ve kumandanlar..." (BK G 14) 2. baElayu (< basln- "bagta olmak") ve ulayu ile kurulan 6bekler:

kisrd tarduE btigldr, kill gor baslayu, ulayu gadapt bdgkir "Bahdaki Kiil Qor bagta olmak iizere (btittin) $adaptt beyler... " (BK G

Tardug beyleri, 13)

6r1rci tdliE brigkir, apa tark[an] baslayu, ulayu Sadapft bdgldr... "Do$udaki TdliE beyleri, Apa Tarkan bagta olmak tizere (biitiin) $adaptt beyler..." (BK G 13-14 ... ig buyruk, sribig kiil irkin baElayu, ulayu buyruk "...Hassa kumandanlan, Sebig Ktil irkin baqta olmak rtzere, (tiim) kumandanlar..."

(BK G 14) 3. Ba$acrn iki ya da tig kez yinelenmesi ile kurulan tibekler:

brigldri yrimri boduni yiimri "Beyleri de halkr da" (KT D 3) bod ycimti bodun ytimri kiEi ydmii "ne boy ne halk ne (de) insan" (ftarl. boy da halk da insan da) (T 60) Bk. Baflaglar.

Yaklaqrkhk Obekleri 457. Yaklagrkhk tlbekleri ard arda gelen ve bir adr ya da bir sayryr niteleyen

iki sayrdan olugur, 6rn. eki iig "iki iig, iki ya da tig": eki iig biry "iki tig bin" (T 14) eki iig kigiligil "iki tig kigi ile birlikte" (BK D 4l)

oRHoNrUnxqesi GRAMERI

Agrklamah Obekler 458. Agrklamah cibeklerde her iki iiye hem bag hem de niteleyicidir.

bini, oguzug, dliirtdgi-k "Beni, O$uz'u, mutlak cildiirecek" (T l0-11) yol(l)ug tigin, mrin ,birtdim "Prens Yollug, ben, yazdrm" bilgri tuftukuk(k)a, baqa, ay& "Bilge Tunyukuk'a, bana, (qoyle) emir

verdi" (T 31) brin anga ter min, btin, bilgti tufiukuk "Ben griyle diyorum, ben, Bilge

Tunyukuk:" (T 37) tadrknl, goru1, boz [ang] birtp ttigdi"(Prens Kiil) Tadrk'rn, Qor'un, boz

eni" (KT D 32) eki ilg birl siimiiz, Iailtdgimiz bar mu nA "... iki iig bin askerimiz, gelecek olammrz, varrru ne?'(I 14) ol yerkri bdn, bilgci tufuih*, ttigiirdrik iigiin "(Bitin) bu yerlere ben, Bilge Tunyukuk, ulaghrdr$rm igin" G47) udu bcin, tiziim, kazgannasar "... ve ben, kendim, baEanh olmasaydrm" (r ss) inim kiil tigin, dzi, anga Hirgtik bln*Erkek kardegim Prens Kiil, kendisi, riylece vefat etti" (KT D 30) atrna binip hticum

Zamirle olugan bir agrklama <ibefi bagka bir agrklama dbepinin tiyesi olabilir:

bilgri tufiukuk, bcin 6ziim, tabgag ilirld krlmttm "Bilge Tunyukuk, ben kendim, Qin egemenli[i ddneminde dopdum" (T 1) tilrk bodunug dtilkrin yerki, btin dziim, bilgri tufiukuk, <kciliirtiim> "Tiirk halkrm Ottiken tilkesine ben kendim, Bilge Tunyukuk, <getirdim>" (T

t7) brin rizilm, bilgri tuftukuk, kaTganmasar "ben kendim, Bilge Tunyukuk, baganh olmasaydrm..." (T 59)

Niteleme Obekleri 459. Niteleme <jbekleri bir ad ile bir ya da daha gok niteleyiciden olugur.

Niteleme <ibeklerinin iki ttirti vardr: Ad obekleri, srfat dbekleri.

TALATTEKIN

198

Ad Obekleri 450. Ad tibeklerinin asrl tiyesi bir ad ya da ad gtirevinde bir s<izciikttir.

Ad <ibeklerinin iki tiirti vardtr: Betimleme ve belirtme <ibekleri, iyelik iibekleri.

Betimleme ve Belirtme Obekleri 461. Bir betimleme ve belirtme ribe[inin niteleyicisi nitelik bildiren bir srfat, bir sayt, bir zart,bir eylem stfafi, bir sontakt <ibe[i, bir 6zel ad, vb. olabileceli gibi bag tiye de bir niteleme cibe[i olabilir

l. Niteleyici bir srfat: adtng(g)tg bark "gagrlast bir anrt-mezar" (KT G 12, BK aughg toguz"aztdigli domuz" (Uybat VI3), vb.

14)

bdrlgii taE "yazrt (harf. "ebedi tag")" (BK K 15) ktal kan "klztl kan" (T 52) kara trir "kara ter" (T 52) siigig sab "tath siizler" (KT G 5) urt ogul "erkek evlat" (KT D 7) kuogul "klz evlat" (KT D 7) sang altun "san altln" (T 48) ilriir1 kiimiis "beyaz gtimtig" (T 48) yimsak cgr "yumugak ipekli kumag" (KT G 5) dgri tdbi "htirgi.iglii deve" (harf. "e[ri deve") (T 48) tdmir kapry "Demir Kapr" (KT D 2, vb.) yaSil ilgiiz"Yegil rrmak" (KT D 17),vb. vb. 2. Niteleyici bir zamir:

bu taS+ka "bu taga" (KT GD) bu tdm+ka "bu duvarlara" (KT GD) ol tdgddk+dd "o hiicumda" (KT D 36) ol ok tiin "hemen o gece" (T 42), vb. 3. Niteleyici bir sayr:

eki Sad "iki $ad" (BK D 2l) ekinti kiin "ikinci gtin" (BK G l) tokuz oguz "Dokuz OPuz", yani "dokuz boydan olugan O[uz halkr"

(BK D r)

ORHONTURKQESi GRAMERi

t9!)

bising ay "beginci ay" (BK G l0) eki bnl "iki bin" (T 18) stikiz on "seksen", yani "sekiz kez on" (KQ B 3) alfi yoh "alttkez" (BK D 28), vb. 4. Niteyici bir zarf:

igrri sab "gizli mesaj" (T 34), vb. Bk. Yer Zarflarr. 5. Niteleyici bir eylem adr:

bardok yer+dri

"gitti[(in) yerlerde" (KT D 24,BKD 20)

6. Niteleyici bir eylem sfatr ya da eylem srfatr

kririir kdz+iim "gorir gciztim" (KT K bilir bilig+im"eren akhm" (KT K 10)

obeli:

10)

uyur kadm+rlz "muktedir dtiniiri.im" (Qaa-Httl V 2) uyur kadag+lnr "muktedir akrabalanm" (Qaa-Hdl V 3) kdligmri brigldr+in bodun+in "gelen beylerini (ve) halkrnr" (T 43) bddkd kdriigmci I brigldr "bu dtinemde (tahta) sadrk beyler" (KT G I 1) tdgridri bolmiE I tiiriik bilgd kagan "Tanndan olmug Tiirk Bilge Hakan"

(Kr G l) igidmis kagan "doyurmug hakan" (KT G 9) dltcigi bodun "cilecek halk" (KT D 29), vb. 7. Niteleyici bir sontakr tibe[i:

tdnri tdg... tilriik bilgri kagan "Kutsal (harf. "tann gibi") Tiirk Bilg?i Hakan" (KT G 1) umay tdg I dgiim kntun "Umay gibi annem Hatun" (KT D S. OUegin bag iiyesi bir niteleme tibe[i: ol I eki tigi "o iki kig" (T l0) bu I tiiriik bodun "bu Ttirk halkr" (T 54) briglik I uru ogul "bey olmaya layrk erkek evlat" (KT D 7)

eSilik I hz ogul "hanrm olmaya layrk krz evlat" (KT D 7)

kddimlig I torug at"giyimli doru at" (KT D 33), vb. 9. Niteleyici bir tizel ad: gantuu yczl "$antung ovasl" (BK

15)

1), vb.

TALATTEKiN

tirtiE tigiiz"irtig rrmafr" (T 35,37) ktigmtin / yir sub "Kcigmen iilkesi" (KT D 20) buknrak uluE "Buhara gehri" (KT K 12) kill tigin "Prens Ktil" (KT K l, vb.) oanig tigin "Prens Ozmrq" (Me K 9) ku sriryiln "General Ku" (BK G 9)

og totok "Vali Ong" (KT D 32) tiirilk bodun "Tiirk halkr" (KT D 6) hrktzbodun"Krgrz halkr" KT D 20) oguz yag "dtigman O$uz" (harf. Opuz dtigman) (KT K 8) u

biikli kagan "Biikli (ovasr) hakanr" (KT D 8, BK D 8) Aga[rdaki dmeklerde niteleyici de bir niteleme cibeSidir: bukarak uluS I bodun "Buhara gehri halkr" (KT D 12)

biikli gd(l)liig / e/ "Biikli ovasr halkr" (KT D 4, BK D 5), vb. Niteleyici iyelik ekli bir ad ya da bir iyelik 6be$i: l<ar1tm lcagan "babam Hakan" (KT D I l) 6gilm katun "annem Hatun" (KT K 9) sirllim kunguy "krz kardegim prenses" (KT D 20) inim I kiil tigii"erkek kardeEim Prens Kiil" (KT K 10) kiil tigin att+si I yol(l)ug tigin "Prens Ktil'iin yeleni Prens Yollug" (KT GD) tabgag lagan g*nni I garl sriryiln "Qin Hakanrmn yeleni General Qang" 10.

(KT K t3) sir irkin ogh I yigrin gor "sir irkin ollu Yigen Qor" (KQ D 9) 11. Niteleyici ytiklem adr bar "var" ile olugmuq bir ciimleciktir: t bar l&aE "ormanh doruk", (harf."Orman(r) var doruK') (T 26)

iyelik Obekleri

;' ; '

462.iyelikdbekteri iig tiirli.idiir: 1. Niteleyici ilgi durumu eksiz bir ad, bag iiye de 3. kiqi iyelik ekli bir addr;2. niteleyici ilgi durumu ekli bir ad, bag tiye de 3. kiqi iyelik ekli ya da eksiz bir addrr; 3. niteleyici ilgi durumu eki almrq' birinci ya da ikinci kigi zamiri, bir addn.

bag tiye de

birinci ve ikinci kigi iyelik eki almrg

oRlroN TtrRKqEsi GRAMERj

201

t. Niteleyici ilgi dwumu eksiz bir ad: kiil tigin an+si "Pnens Kiil'iin ye[eni" (KT GD) tiirilk bodun at+i kii+si "Ttirk halkrnln adr sanr" (KT D 25) tiirgis kagan+i "Tiirgig hakanr" (T 30) ktrkrzbodun+d "Krgrz halkr" (T 28) orl totokyur7+i+n "Vali Totok'un kayrn biraderini" (KT D 32) sir irkin ogl+t"Sir irkin'in o!lu" (KQ D 9) titiikrin ir+in "6tiJken'in kuzeyini" (MQ D 7) kiigmcin ir+in+tci "Kcigmen (daflannrn) kuzeyinde" (Mq D 11) triryri kdbilrg(ri)+si "gdk davulu" (BK B 3-4) yagtn baS+t "diigmanrn bagr" (MQ D 6) bty baS+t "binbagr" (Tar. B 7) yilz baE+r "ytizbaEl" (Tar. K 2) 2. Niteleyici ilgi durumu ekli bir ad. Bu cibelin de iki ttirii vardr: a) Bag iiye 3. kigi iyelik ekli, b) bag iiye 3. kigi iyelik eksiz. a. Bag iiye 3. kigi

iyelik ekli:

bilgci kagan+ry bodun+r "Bilge Hakanrn halkr" (O saE 3)

kiil tigin+ir1 altun+*n kiimiiE+i+n agq+t+n bartm+t+n "Prens Ktil'iin altrnlanm, gtimtiglerini, malmr ve mtilktinti" (KT GB) tiirilk bodun+n1 il+i+n tiird+si+n "Ttirk halkrnrn devletini ve tdrelerini"

(KTDl,BKD3) adtg+ry karn+t "aylnln karnl" (IB 6) to1uz+utJ aztg+t "domuzun azr (digler)i" (IB 6) b. Bag tiye 3. kigi iyelik eksiz:

baytrku+nir1 ak adgtr "Bayrrku'lann ak aygrrr" (KT D 36) yigcin silig bdg+ir1 ktidimlig torug at "Yigen Silig Bey'in giyimli doru

atr" (KT D 33) tabgag kagan+ry igrriki bridizgi "Qin hakanlnln saray stislemecileri" (KT

G t2) siz+ir1 rir

at"sizin ergenlik adtntz" (Agura 13)

Niteleyici bir agrklamah dbek ise tibelin her iki tiyesi de gekimlenir: ta&k+r1 gor+uJ bozat "Tadrk'rn, Qor'un, boz atf'(KT D 32),vb.

TALATTEKiN 3. Niteleyici

ilgi durumunda

kigi zamiri, bag {iye de l. kigi iyelik ekli

ad:

brin+ir1 bodun+um "benim halktm" (T

2l)

mcin+ir1 bodun+um "benim halktm" (BK D 29) mtin+ir1 sab+tm+m "benim stizlerimi" (KT G 1l), vb.

Niteleyici ashnda ikinci ttir bir iyelik iibeli ise hig defigmeden kalrr: biz+ig sil I at+t "bizim ordumuzun atlan" (KT D 39) biz+ir1 sil... azuk+t "bizim ordumuzun aa[f'(KT D 39), vb. Sayt Obekleri

;4 >t

463. Qok ozel bir sayr <ibe$i yaprsr asrl Orhon yazftlarnda l1-19 arasr salrlarla 2l-39 arasr sayrlarda gtirtiltir. Bu sayrlar bir sonraki onlupa giden adrmlar olarak anlagrlrr ve oyle adlandrrtlr, <irnefin "11" igin "yirmi(ye) bir", vb. gibi. Bazr Yenisey yazrtlannda 39'dan daha ytiksek olan ara sayrlar da aym gekilde adlandrnlrr.

iig yegirmi "on tig" (KT D 18) bir otuz "yirmi bir" (BK D 25)

ilg otuz "yirmi i.ig" (T 19) bir hrk "otuz bir" (KT K 2) eki cilig "krrk iki" (Tuva I <jn 3), vb. Bk. Sayrlar.

Sfat Obekleri 464. S:fat <ibefinin bag iiyesi bir srfat ya da srfat gcirevinde bir siizctiktiir.

l. Niteleyici bir zarf ya da zarf gcirevinde bir scizciik: cirtiyii ulug "gok biiyiik" (BK K l0) antag kiiliig "onca tinli.i" (KT D 4) dhilgigd saktntgma "<ilecekmiggesine diigi.iniip duran" (BK D 2), vb. ,I

ali li

ta{ra ton:ruz *sno grplak", (Iurf,"drgarrsr giyimsiz") (KT D 26), vb.

':rl

Z Nielcyic-i btr yer zarft: igrd aEstz 'karm ag", (harf. "igerisi agsrz") (KT D 26)

oRHoNrUnxcesi GRAMERI 3. Bag iiyesi yeg "daha iyi" ve nitelelcisi de bulunmagkma durumunda bir ad (srfatlann kargrlagnrma derecesi): ryar elligdri ftlgar kaganhgdayeg "giiglti (?) bir devhi' gfiglti bir hakanr

olanlardan daha

iyi" (BK D 24) Zarf dbekleri

465. Bir zarf tibe$i niteleyici gdrevinde olan bir zart le onun niteledili bir srfattan oluqur. Niteleyici gcirevinde olan zarflar tirtirlii "gok, agrn derece",

afitg "koti, fena" ve ii4 "efi" gibi derece zarflartdtr. tirtirlii /i "pek fazla, pek uzun siire" (BK G 15) atug cidgil "gok iyi" (IB 5, vb.) afug yablak "gok kdtil" (IB 36, vb.) dr1 ilk"ilk once" (KT K 4) riu ilki "ilk dnce" (KT D 32, BK D 30), vb.

Sontakr Obekleri 466. Sontakr $beklerinde <ibefi y<ineten bir sontakrdr. Sontakrntn nesnesi

bir zamiryada bir sayr dbe[i olabilir. Sontakr tibekleri go$u kez zarf tiimleci olarak gorev yapar. tabgag tapa "Qin'e dofiru" (KT D 28) tilrilk bodun iigiln"Tirk halkr igin" (KT D 27) inim kilt tigin birtd "erkek kardeEim Prens Ktil ile" (KT D 26) (KT G 3) {antulJ yanka /agi "$antung ovasrna kadar"

ise bir ad,

Bk. Sontakrlar. Eylem Tiimlegleri 46T.Eylemti.imleglerinin tig ti.irti vardr: egitleme ttimlegleri, belirli nesne ttimlegleri, zarf ttimlegleri.

Egitleme Tiimlegleri 468. Eqitleme tiimlegleri <izne gtirevinde olan bir ad, zamit, sayr ya da bir egitleme tibefi ile bir yi.iklem ba[layrcrsrndan olugur. Ytiklem ba$layrcrsr, kiqi

TAT-ATTEKIN

bakrmrndan, 6zne ile uyugur. Ytiklem ba[layrcrsrz egitleme tiimlegleri dc vardr. l. Ba$ayrcrh yiiklem: a. Ballayrcr biryardrmcr eylem: dziim L- {ad cirtim "Ben... (Tardug halkr tizerinde) $ad idim" (KT D 17) biz I eki but tirtimiz "Biz iki bin idik" (T 16) tiiriik bodun I ag arti "Tiirk halkr ag idi" (BK D 38)

ulugt I Sad cirti "btiyiikleri $ad idi" (T 5) bodun boguzi I tok cirti "Halkrn bo[azr tok idi" (T 8) E

b. Ba$ayrcr sona ahnmrq bir zamir:

biz I az biz"Biz anz" (O on7) bilgci tufiukuk I atug ol"Bilge Tunyukuk kdtiidtir" (T 34) oguTi yrimci I tarktng ol "O$uzlan da huzursuzdut'' (T 22) tiirilk bodun I tokurkak san "Tiirk halkr (sen) tokgdzliisiin" (KT G 8,

BKK6) 2. Baflayrcrsz ytiklem:

ol amfi I atug yok "Onlar gimdi fena de$il" (KT G 3, BK K 2) ittri bug I yok"(Tirk hakanr dttiken daflarrnda oturursa) iilkede stktntt olmaz" (KT G 3) kapgan kagan tiirilk sir bodun yondoh I bu "Kapgan Hakan Ttirk Sir hallanrn yaptrfr (btiyiik) ilerleme (igte) bu" (T 6l)

Belirli Nesne Tiimlegleri 469. Bk. Yalm Durum,

Belirli Nesne Durumu. Zarf Ttimlegleri

Birzarf ttimleci bir zarf ya da zarf<ibe[i, durum ekli bir ad, zaman birimi anlamh bir ad, bir asrl sayr, bir slra saylsl, zaman stiresi bildiren bir 470.

niteleme dbe[i, bir eylem zarfi ya da eylem zarfi 6be!i olabilir.

E F

l. $ E F

L Bir zarf ya da zarf 6be[i: bu sabtmin cidgilti eEid"Bu sozlerimi iyice igit!" (KT G 2) kigci yar(u)k batar rirkli silrliiSdilm "AkSam tizeri, giineg batarken, savagtrm" (MQ D 1)

oRHoN

rUmgesi cneurni

ka7tm kaganka rirtirlii ti mag kiltt "(Bunca sadrk beyler) babam hakam uzun uzun alkrgladrlaf'(BK G 14-15) [kar1m kngan t]iiriik btigtririn bodunin cirtirlil ti mag itdi 64d[i] "Babam hakan Ttirk beylerini ve halkrnr uzun uzun alkrgladr ve ovdi.i" (BK G 15) 2. Durum ekli bir ad:

oguz trizip tabgagka kirti "O$uzlar kagrp Qin'e girdiler" (BK D 38) kara kdttri siirliisdilmiiz "Kara gcilde savagtrk" (KT K 2)

Bk. Verme-Bulunma, Bulunma-grkma, Yiinelme, EEitlik' Arag ve Birliktelik durumlarr. 3. Bir zaman birimini gcisteren ad:

tilriik bodun ilgiln tiin udtmadtm "Ti.irk halkr igin geceleri uyumadtm"

(BKD22) kiln yeimd tiln y(im(i ydlil bar&mtz "Gece gtindi.iz dtirt nala gittik" (T 27) tiin akfidtmtz"Gece akm ettik" (T 35) bir tiimrin artuh yeti birl silg ilki kiin dliirtiim "on yedi bin askeri birinci

giin <ildiirdtim" (BK G l), vb. 4. Bir asrl sayr ya da sayr <ibe[i:

kttafilrnyeti silrlilsdi "Krtayhlarla yedi (kez) savagtl" (T 49) oguzka beE siirliiSdi "O[uzlarla beg (kez) savagtt" (T 45) tabgagt<a yeti yegirmi silrliiEdi "Qinlilerle on yedi (kez) savagtr" (T 49) 5. Bir srra saysl:

ekinti rybara yamtar boz atrg binip... "ikinci olarak Igbara Yamtar'rn boz atrna binip..." (KT D 33) iigiing yigdn silig brigirl luidimlig torug at binip.'. "Uqiincti olarak Yigen Silig Bey'in doru atma binip..." (KT D 33) tdrtiing dzginti kadtzda siirliisdilm "Dordtincti olarak Ezginti Kadtz'da savaEtlm" (BK D

3l), vb.

6. Bir zaman si.iresi gdsteren niteleme <ibe[i:

yigirmi kiln olorup... "Yirmi giin oturup..." (KT GD) ay artukt tdrt kiin olorup... "Bir ay artr dcirt gtin oturup..'" (BK GB), vb. 7. Bir sontakr

tibe[i: (bk. Sontakilar).

l{f,

{

TALATTEKIN 8. Bir eylem zarfiya da <ibe[i:

ulug oglum agnp yok bolga... "Biiytik ollum hastalanrp ciltince..." (BK

Ge) sular siisi siirlilsgrili kcilti "Yafl ordusu (da) savagmak igin (tizerimize) geldi" (BK D 32),vb. Bk. Eylem

Zarflan. Ciimle Yapsr

471. Bir ciimlenin asrl tiyeleri cizne ve ytiklemdir. 6zne zamir ise ve ytiklemden anlagrhyorsa anrlmayabilir. Yiiklem ise bir ctimlenin vazgegilmez temel tiyesidir.

Yiiklem 472. Yiiklem ya eylem ya da eylem asillt olur. Ad asrlh ytiklem bir ad ya da

bir zamirden oluqur.

Eylem Asilh Yiiklem 473. Eylem asrlh ytiklem gekimli bir eylem, bir eylem 6be[i ya da eylem temelli bir sciz tibe[idir.

iiziim saktntlru "Kendim yas tuttum" (KT K 10) tilrilk brigldr tiiriik Afin (t)tt "Tiirk beyleri Tiirk unvanlarrnt braktilar" (KT D 7)

oguzyag ordug basdt"Digman O$uzlar karargdhr bastrlar" (KT K 9) ulug killi gor sdkiz on ya;ap yok bolt[t] "Btiyiik Ktili Qor seksen (ytl) ya$ayrp 6ldti" (KQ B 3) egim kagan uga bardt "Amcam hakan (bu dtinyadan) ugup gitti" (BK D 20) tiirilk bodun dti yok bolu barmiE rirti "Tirk halkrnrn adr yok olup gidivermig idi" (O 6n 3) kill tigin yok rirsdr kop riltrigi rirtigiz "Prens Ktil olmasaydr hepiniz irlecek idiniz" (KT K 10), vb.

oRHoNTURKCESi GRAMERI

207

Ad Asrlh Yiiklem a4 bir srfat, bir zamir, bir eylem adt, bir eylem srfao ya da benzeri bir siizciik bulunur. Yiiklem ballayrcrsr ise bir yardrmcr eylem ya da sona altnmtE bir zamirdir. Bu 474. Ad asrlh yiiklemin temelinde yahn durumda bir

sonuncusu arulmayabilir.

l. Ytiklem ballayrcrsr bir eylem: ayrgmasi btin rirtim "Scizciisii ben idim" (T 5) tilriik bodun dg rirti "Tiirk halkr ag idi" (BK D 38) dziim kan boltum "Ben yaglandrm" T 56) bdglik urt oglurl kul boltt "Bey olmaya layrk erkek evladtn kdle oldu" (KT D 24) eSilik ktz oglurl kilr1 bolfi "hantm olmaya layrk krz evladtn cariye oldu" (KT D 24) karytm kagan siisi briri tdg drmit "Babam hakantn askerleri kurt gibi imig" (KT D 12) kagani alp drmiS "Hakanlan yifiit imig" (T l0) 2. Ytiklem ba$ayrcrsr sona allnmtg bir zamir:

biz az biz"Biz azrz" (O ttn 7) yaE brin "(Ben) gencim" (Uyuk-Oorzak I 3) tdr apa igrtiki brin "(Ben) saraya mensup Tcir Apa'yrm" (Begre l) tilrilk bodun tokurkak san "Tiirk halkr, (sen) tokgozliisiin" (KT G 7)

bilgti tufiukuk afug ol, tiz ol "Bilge Tunyukuk fenadrr, kdtii niyetlidir" (T 34) ddgii ol "(Bu fal) iyidir" (lB l8) atug ddgil o/ "(Bu fal) gok iyidir" (IB 5) yablak ol"(Bu fal) koti.idiir" (lB 6) atug yablak o/ "(Bu fal) gok kdti.idtir" (IB 36), vb. 3. Ba$ayrcrsrz ytiklem:

kiirdg sabi antag "Kaga[rn scizleri g6yle (idi)" (T 9) iig kiirtig kifEi] ktilti, sabi bir "Ug kagak kigi geldi, sozleri aynr (idi)" (T 33)

ttltg

kiliirti,

sabi antag "(Bir) tutsak haberci getirdiler, s<izleri gdyle:" (T

36)

yaylagrm r)tiiQin kuzi"Yaylam Ottiken daflannrn kuzeyi(dir)" (Tar. B 5)

TALATTEKiN

dtiikrin eli sizdri "Otiiken tilkesi sizde" (Tar. G 5) karhuE ara bastm "Kamrglar arasrnda bagrm" (IB 10), vb.

Yiiklem Adlarr bar

yok

475. Yiiklem adlan bar "var" ve yok "yok" genellikle baflayrcrz olarak kullamlu: tigil apa afi bar "Atalanmrn dedelerimin (iyi) adlan var" (Tar. G 4-5) bu rk basmta az timgtiki bar "Bu fahn bagrnda biraz acrsr var" (IB 57) angt bar "Faydasr var" (IB 32)

ilkilE athg rigrilngilr1yoft "(Sende) gok atlan olan bir adamrn sevinci yok"

(rB 36)

koh atlry korhngry yoft "(sende) atlan olmayan birinin korkusu yok" (IB 36), vb.

Aga[rdaki omekte bar yukJem a& oI baplayrcsrru almrgtr: bagryt nti tcig bar ol

"ipleri nasrl? Vardrr" (IB

18)

Ozne

476.Bir ci.imlecifin ciznesi bir ad, bir zamir, bir eylem adr, bir eylem srfah, bir sciz <ibe[i ya da bir yiiklemli yapr (ctimle) olabilir. l. Ozne bir ad: katun I yok bolmiS rirti"Hatun yok olmug (<ilmi.ig) idi" (T 3l) egim I kagan olorfi "(T6reye gcire) amcam hakan olarak tahta oturdu"

(KT D 16) ozmis tigin I kan bolmis "Prens Ozmrg han olmug" Mq K 9) tiir[ilk h]bgak I cilig yil olormiS "Tiirk Krpgaklar elli yrl hiikiim siirmtig" (MQ K 4), vb.

LOznebirzamir: Hin I ribgririi tii4dyin "Ben karargaha ineyim" (T 30) kin I anga ter miin "Ben gciyle diyorum" (T 37) kin I sa4a rui ayayin "Ben sana (daha) ne diyeyim?" (T 32) :l

Hin I yrr&nta yan tdgdyin "Ben (de) kuzey tarafindan saldrayrm" (T 11) ol / biari.-- itliirtitgi-k itk "O bizi... mutlak rildiirecektir" T Zl) biz I eki bq tirtimiz"Biz iki bin idik" (T 16) biz I az biz*Biz n

(O 6n 7), vb.

oRnoNTURKqESI cRaueRi

srl$f

ihnrrl edilir, giinkii o zaten sona ahnmrg zamirden ya da rnla!'lrr: *(Ben sana) han verdim" (T 2) Ian bertim lrnnqin kdup igilcdirl "(Sen) hanrnr brrakrp (yine Qin'e) bafrmh oldun" 6znezamfu

eylem aslh

ytikM

Iarluhtg dliirtiimilz, alttmtz "(Biz) Karluklan cildtirdiik, zapt ettik" (KT

K2) uga bardrytz "(Siz) vefat ettiniz", (harf. "ugup

gittiniz") (KT GD), vb.

3.6zne bir eylem adr: tiln u.drstktm tcrilmddi "Geceleri uyuyaslm gelmedi" (T 12)

kilntiiz olorstktm krilmridi "gtindiizleri (de) oturasrm (dinlenesim) gelmedi" (T 12) tiln ydmd udtstktm ktilmriz rirti < kiin yrimci> olorstktm kdlmciz drti "... geceleri uyayasrm gelmiyordu, gtindiizleri oturasrm (dinlenesim) gelmiyordu" (T 22), vb. yafidok yolta yrimri 6lti-k dk "Bozguna ulrayrp dalrlanlar (da) yollarda

itltip gittiler" (T l6) 4.0zneeylem sfatr: igikigmn igil<di"Baptmh olmak isteyenler balrmh oldular" (BK D 37) ilgriri) bangma bardtg "Dofuya gitmek isteyenleriniz (doEuya) gittiniz"

(KT D 23-24) kungaru bangma bardtg "batrya gitmek isteyenleriniz (batrya) gittiniz" (KT D 24) iikilS dlttigi anta tirilti "(Aksi halde) tilecek olan gok kigi orada hayatta kaldt" (BK D 3l) anta kalmisi yir sayu kop toru 6liiyorryur tirtig"Oruda kalmrg olanlanruz her ytine do[ru (gitgide) zayrflayarak ve dlerek ytiriiyor idiniz" (KT G 9), vb.

5. Ozne ad <ibe[i:

bodun boguzi tok rirti "Halkrn bolazr tok idi" (T 8)

tilrilk knra kamag bodun I anga timig "Tirk avam tabakasr gtiyle demig" (KT D 8-9), vb. 6.6zne yi.iklemli bir yapr (ctimle):

TAI-ATTEKiN

210

tiiriik bodun trimir kaprykn tinsi ogh aytrymL tagka tagmiS I idi yok dnniE ..Tiirk hallanrn Demir Kapr'ya ve Tensi o[lu (Tann o!lu) denilen dallara vardr$ hig olmamrg" (T 4647),vb-

Bk. {-miq}ti Eylem Adt. Ozne-Yiiklem UyuEmasr

Kigi Bakrmrndan Uyugma 477.62ne ile ytiklem arasrnda kigi bakrmrndan uyugma zorunludur: btin anga ter mcin "Ben gdyle diyorum" (T 37) biz az biz"Biz aztz" (O ttn 7) ol at anta tilti*O at orada 6,ldti" (KT D 33), vb. dzi anga krirgcik bolmis "Kendileri 6ylece vefat etmig" (KT D 3-4), vb. Sayrca Uyugma

478.5znetekil ve goful birinci ve ikinci kigi ve tekil i.igtincii kigi ise 6zne ile yiiklem arasmda sayrca uygunluk vardrr. Ozne go$ul iigtincii kiqi ise, dzne ile ytiklem arasrnda bigim balomrndan bdyle bir uygunluk yoktur. brigldr kopm yanaltm tedi "Beyler hep birden "Ddnelim!" dedi(ler)" (

36)

tiiriik brigldr tilriik Afin {t)n"Tirkbeyleri Tiirk unvanlannt braktt(lar)"

(Kr

D 7)

tabgagg bdgkir tabgag dtin tatupan tabgag kaganka kbrrnis "Qin'deki beyler Qin unvanlanm altp Qin hakamna bafrmh olmug(ar)" (KT D 7) anta kisrci oglti l<ngan bolmis dring "Ondan sonra ofullan hakan olmug gtiphesiz kf' (KT D 5) ilzci tilriik tdrlrisi tilriik duk yiri subi an7a etrni{ "Yukandaki Tiirk tannst, (aga$rdaki) Tiirk kutsal yer ve su (ruhlan) gilyle yapmrg(lar)" (KT D l0), vb. Ciimlede Siizciik Diizeni 479. Ciimlede normal s<izciik dtizeni gdyledin 6ane + yiiklem. kntun I yok bolmiS cirti"Hatun yok olmug idi" Cf 3l) dzi I yarliln "Kendisi ihanet etti" (KT D 20)

2tl

oRHONTURKCESI GRAMERI

kagani I dlti"Hakanr cildii" KT D m) boduni I kilg kul boltt "Halkt cariye ve k6k oldu" (KT D 20), vb.

Trimleg (nesne, vb.), normal olarak yfiklemdcn 6occ ve rizneden sonra gelir:

oguzyag I ordug I basdt "Dtigman O[uz karargih

3l)

Bazr durumlarda, cizellikle ciznenin vurgulanmast istendifindc, ciimle devrik olabilir, yani 6zne ttmlegten sonraya ahnabilir: kagan at bunta biz birtimiz "Hakan unvanlnl (ona) burada biz verdik"

(KT D 20)

Devrik Ciimleler 480. AgaErdaki ciimlede 6zne ytiklemden sonraya ahnmrgtr: kamuS ara I bagtm "Bagrm kamrg(lar) arasrnda"

(IB

10)

$u cirneklerde de ctimlenin tilmleci (sontakr iibegi) yiiklemden sonraya al-rnmrgtrr

ilirndti tdrt tdgzindim I cirddmim ilgtin "Ulkemi dtirt (kez) dolandrm (erlik) erdemim igin" (Altrnkttl II6) elimdri beE kata tdgzintim I tir rirdrimim iigiln"lJlkemi beg kez dolandlm, erlik erdemim igin" (Elegest III 2)

Olumsuzluk 481. Olumsuz ctimlelerde yiiklem bir olumsuzluk 6pesi tagrr. Bu ya bir olumsuz eylem bigimi ya da olumsuzluk igeren bir s6,zctikttir.

Ytiklem olumsuz eylem bigimi: mrinirl sabtmrn stmadt "Benim ricamr (siiztimii) lcrmadr" (KT K 1l), vb. 1.

2. Yiiklem yok"yok,

delil" scizctilii ile

izlenen bir ad (sfat):

ol amfi atug yok "Onlar gimdi (hig de) ktttti defil" (KT G 3) 3. Ytiklem olumsuzluk stizcii[ti yok"yok, mevcut defil, olmaz":

tiirilk kagan citiikin yir olorsar, ittri burl yok "Tiirk hakanr Ottiken da$annda oturursa, iilkede (higbir) srkrnfl olmaz" (KT G 3)

TALATTEKiN

212

titilkrin yir olorup arhg tirkis nar, nriry burlug yok "(Ey Ttirk Halkr), Ottiken iilkesinde oturup (oradan) kervanlar gdnderirsen, higbir derdin olmaz" (KT G 8) bizirl sil ati toruk, azuh yak rirti "Bizim ordunun atlan zayf (idi), azt[t (da) yok idf'(KT D 39) rir rirdrimim rigsiiki yok "Erlik erdemimin eksipi yok" (Uyuk-Oorzak I

l) ilkilS athg dgrilngilrl yok "(Sende) gok atlan olan birinin negesi yok" (IB 36)

kobt athg korhngul yot "(Sende) atlan olmayan birinin korkusu (da) yok" (IB 36) ugruglug kututJ yok "(Ugugan) bayraklarla kutlanacak iyi talihin (de) yok" (IB 36) Ciimlelerin Birlegimi 482. Orhon Ttirkgesinde ctimleler ya sualama ya da balrmh krlma yolu ile

birleqtirilir. Srralama 4E3. Srralama yolu ile olugturulan birlegik ciimleler de Ba$agsrz birlegik ctimleler, 2. ba$agh birleqik ciimleler.

iki tiirliidiir: l.

Ba$agsrz Birlegik Ciimleler 484. Orhon Tiirkgesinde en yaygrn olarak kullanrlan birlegik ciimle tiirti budur:

qgafi bodunug bay kilttm, azbodunug ilkilE kilnm "Yoksul halkr zengin ettim, az halkr gofaltum" (KT G 9) bilgri kagan drmiE, alp kagan cirmiS "(Onlar) akrlh hakanlar imig, hakanlar imig" (KT D 3)

yi[it

anta kisrd inisi kagan bolmiE dring, oglfii lagan bolmig ciring "Ondan sonra erkek kardegleri hakan olmuglar giiphesiz, olullan hakan olmuglar gtiphesiz" (KT D 4-5) d7i yar1iltt, kagani dlti, boduni kilry kul bolu "Kendisi (bize) ihanet etti, hakanr rildii, halkr (da) cariye (ve) kiile oldu" (KT D 20)

oRHoNnimqesl cReueni

213

fuka, topulguluk alp rirmis, yinggri yogan bolsar ilzgilliik *Yufta alp rirmig kahn olursa delmek zor imig, ince yopun olursa krmak zor imig" (T 13), vb. yuyka lcalm

485. Oznesi zamir olan bu ttir birleqiklerde ikinci ciimlenin ciznesi kaldtnh biz az iirtimiz, yabu rirtimiz"Biz az idik, kdtti (durumda) idik" (BK D 32), vb.

486. Bu tiir birlegik ciimlelerde yiiklem ba$layrcrsr da birinci ya da ikinci ciimlede kaldrnlabilir:

Ytiklem baflayrcrsr birinci ciimlede kaldrnlmrE birlegik ctimle: tabgag bodun sabi siigig, agtsi yimgak cirmiE "Qin halkrnrn sdzleri tath, ipekli kumaglan (da) yumugak imig" (KT G 5) 1.

bizirl sil ati toruk, azuh ydk cirti "bizim ordunun atlan zayfi, azrSr (da) yok idi" (KT D 39), vb. 2. Ytiklem ba$layrcrsr ikinci ciinrlede kaldmlmrg birleqik ciimle:

yuyka drkli topulgah uguz rirmiE, yinggri rirklig ilzgdli uguz"Yufka olanr delmek kolay imig, ince olanr krrmak kolay" (T l3), vb.

Ballagh BirleEik Ciimleler 487. Srralamah birlegik ciimlelerde ciimleler gu ba$aglarlaba$lanr udu veyrimd. 1. Ctimleciklei udu ile ba$lanan birlegik ctimleler: tarl ta1lardr, udu yir yarudt, udu kiln tugdt "$afak scjktti ve dtinya

aydrnlandr ve giin do$du" (IB 26)

Tunyukuk yazrtrnda temel ciimleye bafrmh ctimleciklerin uduba{lacr ile ba$landr[r cimekler de vardrr:

ilteriE kagan kazganmasar, udu btin \ziim kazganmasar, ... "ilterig Hakan baganh olmasaydr ve (ben) kendim baganh olmasaydrm..." (T 54-55)

kazgantokin iigiln, udu dziim kazgantokum iigiin, ..."(Ilteriq Hakan) baganh oldupu igin ve (ben) kendim baganh oldu$um igin..." (T 55) 2. Ctimlecikleriycimti "ve, dahi, dalde" ile baflanan birlegik ctimleler:

on ok siisin siikitdim, biz ycimti siilcidimiz "On Ok ordusunu sefere grkarttrm, biz de sefere grktrk" (T 43-44),vb.

2t4

TALATTEKIN

Yinelemeli olarak: $u <irneklerde ydmriba lacr ytiklemleri delil de dzneleri izler: ... il yrimri il boln, bodun yrimri bodun bolfi "Devlet de devlet oldu, halk da halk oldu" (T 56) $u tirnekte deydmribaplacr ilk ctimlenin nesnesini izlemektedir:

uzun ydlmdg ydmd (t)ttm ok, arkuy kargug olgurttum ok "Uzak mesafelere kegif kollarr da g<inderdim, mi.istahkem mevkileri ve grizetleme kulelerini de yaptrrdrm" (T 52-53)

Yan Ciimleli Birlegik Ciimleler 488. Belirli yiiklemli yaprlartemel ctimlenin cintine alrrur veteyin I tiyin,tip ve iigiln gibi yan ciimle ba$aglan ile temel ctimleye eklenir:

Aktarma Siiz ve fip,teyin I tiyin 489. Aktarma sciz temel ciimlenin riniine ahnrr ve tip "deyip" ve teyin I tiyin"diye, diyerek" ballaglan ile temel ciimleye baflamr: l. biryri karluk bodun tapa siilci tip tudun yamtarrg (t)tm "'Gtineyde Karluk halkrna dolru sefer et!' deyip Tudun Yamtar'r gcinderdim" (BK D 40)

trigri bilgd kaganta adnlmaltm azmaltm teyin anga titlddim "Kutsal Bilge Hakan'dan aynlmayahm!" diye, <iylece ci[tit verdim" (O sa$ 3), vb. 2. Aktarma sdz temel ciimlenin igine de yerlegtirilebilir:

knra bodun kagarum krilti tip dg[irip sdbinti] "Avam halk "Hakanrm geldi!" diye sevindi" (BK D 4l), vb. 3. DiiEtinme, igitme, vb. gibi eylemler bu eylemlerin sonucunu belirten yan c&nlâ&#x201A;ŹJ/e teyin I tiyin ile ballamr:

j,1,, ',

knpuinyolt bir tirmiE, tumis teyin eSidip... "K6gmen dallarrna giden yol bir tane imi$, (o da) kapanmrg diye iqitip..." (T 23) tcigmiigi mrin teyin sakmttrn "Saldrrmayaca$rm diye diiqtindiim" (O sa! 2)

igifuiyin ttyin sahntm"Doyurayrm diye dtigi.indiim" (BK D 35), vb.

oRHoNrUnxEHi GRAMERi 4. teyin igin de

I rtyinve

np ba$laglan

2t5

terel ciimle eyleminin amacrnr belirtmek

kullaruh

sogdak bodun itiiyin Win...

ilnir

frhdiniz *SoEdak eniF (BK D 39)

krytgka 6gi

hallanr

drgiitleyeyim diye Demir kapr'ya kadar sefer arhs tdmaz teyin siikiclitn "Kervan gdndermiyor diye sefer eaim" (BK

D 2s) ant ayftayin tip sillddim "(Kervanlan gelmedi). Onu sorayrm diye sefer ettim" (BK D 41), vb. Yan Ciimle Baflact olarak iigiin 490. iigiinsontakrsr da bir ve birden gok yan ctimleyi, ytiklemi bar yada {-DOk} ekli bir eylem sdah olan yan ciimleleri temel ciimleye ballamak igin

kullamlr:

Yiiklemi bar olan bir ya da daha gok yan ciimleyi baplar: iiziirn kutum bar iigiin, kagan olortum "... benim talihim oldu[u igin hakan olarak tahta oturdum" (KT G 9) kutum bar ilgiin, iiliigiim bar ilgiln, dltrigi bodunug tirgilrii igi(t)tim "Talihim oldulu igin, gansrm oldulu igin, Olecek halkr hayatta tutup .doyurdum" (KT D 29) tdrt oglum bar iigiin, bci1kiimin t[ikdi] "Ddrt ollum oldufundan mezar ta$rmr diktiler" (Qaa-Hiil Vm l) on inisi tokuz oglt bar ilgiin, gabry tun tarkan beirliisi tikri bertim "On erkek kardegi (ve) dokuz oflu oldu$u igin Qabrg Tun Tarkan'nrn yazrttnt dikiverdim" (Uybat I sol 1-2), vb. 1.

2. Ytiklemi {-DOk} ekli bir eylem srfan olan yan ctimleyi ba$ar:

tdrlri yarltkadok ilgiin, mcin kazgantok iigiin, iilttigi bodunug tirgiirii igi(]tim "Tann (tiyle) buyurdufu igin, ben baEanh oldulum igin, tilecek halkt diriltip doyurdum" (BK D 33) ilzri trirlri as[ra] yer yarl*adok iig[iin]... bodunumtn... konturtum "Yukanda gtik agalrda (da) toprak (ilyle) buyurdufu igin... halkrmr... yerlegtirdim" (BK K 10-11) ttirl ri yarl*adok iigiin, iUi gig ils irritmi S, ka ganlryt g l<agansratmiE... "(Babam Hakan), Tann (tiyle) buyurdulu igin devletliyi devletsiz brakmrg, hakanhyr hakansrz brakmrg..." (KT

15,

BK D 13), vb.

216

TAI-ATTEKIN

Ara Ciimle 491. Bir birlegik ciimlenin ya bairmh yan ciimlesi ya da temel ciimlesi igine - birlegik ciimlenin yap$mr bozmadan - ek bilgi vermek igin bir ya da

iki ara ctimle ya da bir siiz <i@i sotulabilir: [anta] kisrri - ttirlri yarlilrazu - kutum bar iigiin, illilgiim bar ilgiin, dltrigi bodunug tirgilril igi(thim "Ondan sonra - Tann ba[rglasrn - ilahi lutfum oldufu igin, talihim oldufiu igin, dlecek halkr diriltip doyurdum" (KT D 282e) yonmasar bizni - kagani alp tirmiE, aygugrsi bilgri rirmiE - kaga(n) ndrl tirsrir bizni rililrttigi-k dk temis "Sefer etmezsek bizi - hakam cesur imig, scizctisti akrlh imig -,nasrl olsa bizi 6ldiirecektir demig" (T 29-30) Agalrdaki cimekte temel ctimlenin zarf iibe[i l<agan nciry rirsdr "ne zaman olsa, er veya geg, er geg", dikkati bu zaman zarfi tibe$ine gekmek igin, ara climleden sonra bir kez daha yinelenmigtir:

atJaru silkimtisrir, kaga(n) nrirl cirscir ol biui - [kagani alp rirmis], aygugtsi bilgri drmiE - kaga(n) ncirl rirscir iiliirttigi-k dk"Ona do!ru sefere grkmazsak, ne zarnan olsa o bizi - hakanr cesur imiE, sdzctisii akrlh imig - ne zamanolsa (bizi) mutlak cildiirecektir* (T 20-21)

Ara Unlem 492. Genel olarak ctimle bagrna ya da sonuna yerlegtirilen tinlemler ve tinlem olarak kullamlan srizctikler ctimle igine de yerlegtirilebilir:

y(e)rimti, yfia, subuma adnldtm "Topraklanmdan, heyhat, sulanmdan aynldrm!" (Begre, arka 1)

kuyda kunguyumka, cisizim ri, oglumka btikmridim "Haremdeki p'rensesime, neyazrk, olullanma doymadrm!" (Qaa-Hiil

II 2)

bir onzyastmdn, dsizim d, kit(t)im "Yirmi bir yaErmda, neyazrk, gittim!" (Caa-Htil fiI I-2) b(e)S y@)Sirmi yasda almmtEtm kunguyuma, bug a, adnldtm "On beg ya$ta almmf prensesimden, ne yazk, aynldrm!" @egre, tin l)

METiN 6nnBxr,nni

2t9

oRHON TURKqESi GRAMERI

Ktil Tigin Yaah (732) Giiney Yiizii

(G 1) Ter:ri tiig, t?ilrid?i bolmig Ttiriik Bilge Kagan bu 6dka olortum. Sabrmrn tiikiiti egidgil, ulayu iniygtiniim oglamm, birti ugqum bodunum, biryii gadaprt biigliir, ylrya tarkat buyruk biigl?ir, otu2........-........ (G 2) Tokuz Oguz biigliiri bodunt, bu sabrmin edgiiti eSi4 kangdr tigla!

itgiirti ktin tugsrkka, birgiirti kiin ortosrrjaru, kungaru ktin batsftD4 yqgilu tiin ortosn3aru, anta igriiki bodun ko[p] m[aga] koriir' Anga bodun (G 3) kop itdim. Ol amh afrrg yok. Ttirtik kagan Ottikiin yrg olorsar iltii bu4 yok. ilg?irti $antu4yazrkat?igi stiliidim, taloyka kigig tiigmadim; birgiirti Tokuz Arsinkii t?igi stilZidim, Ttipotkii kigig tiigmiidim; kungaru Yengti iigliizl (G 4) kiig?i Tiimir Kaprgka tiigi siiliidim; yrrgaru Yir Bayrrku yirirjii tiigi siiliidim, bunga yirke tegi yontdrm: Ottikan yrgda

yig idi yok iirmig!

tutsrk yir

Otfikan yrq Zirmig. Bu yirdii olorup Tabgag bodun birla (G 5) tiiziiltiim. Altun ktimiig, iggiti kotay bugstz anga birtir. Tabgag bodun sabr si.igig, agrsi yimgak iirmig. Si.igig sabrn, y(i)mgak agm

anp rak bodunug anga yagutir ?irmig. Yagru kontokda kisrii afrrg bilig anta <iytir iirmig: (G 6) Adgti bilg?i kigig, iidgii alp kigig yofltmaz ?irmig. Bir kigi ya4rlsar, ugugr bodunr

bigiikilii tagi krdmaz

2irmiq. Si.igig sabrrja, y(i)mgak

agrsr{a arturup i.ikiig Tiirtik bodun oltiig! Ttirk bodun, olsikig! Biryii Qogay yrg, T<igtiltiin (G 7) yan konayin tisiir, Tiiriik bodun, <ilsikig!

Anta afrrg kigi anga boggurur iirmig: "Irak drsdr yablak agr birtir, yaguk 2iisiir Zidgi.i agr birtir" tip anga boggurur iirmig. Bilig bilmiiz kigi ol sabrg ahp,

yagru banp, iikiig kigi ciltiig. (G 8) Ol yirgiirii barsar, Ttirtik bodun, oltiigi

siin! Otiik?in yir olorup arkrg tirkig rsar, nd4 bugug yok. Ottikiin ytg olorsar, bii4gti il tuta olortagr siin.

Tiirk bodun, tokurkak siin. Agsar tosrk timiiz siin; bir todsar, dgsrk tim?iz san. Antagrlrn (G 9) iigiin, igidmig kaganrryn sabin almatin yir sayu bardrg; kop anta alkrntrg anltrg. Anta kalmigi yir sayu kop toru oli.i yonyur iirtig. Taqri

yarhk(k)adokin iigtin, lo]ztim kutum bar tigtin, kagan olortum' Kagan olorup (G 10) yok grgafl bodunug kop kubratdrm. Qrgafr bodunug bay ktlum, az

220

TALATTEKIN

bodunug tikiig krltrm. Azu bu sabtmda igid bar gu?

Ti.iriik biigl2ir, bodun, bunr egidig ! Ttiriik lbodun ti]rip il tutstkr4m bunta urtum; yalrhp <ilsiki4in yAmii (G 11) bunta urtum. Niil niit3 sabtm iirsdr

bii4gii tagka urtum. Arlar korii biliq! Tiiriik matt bodun, biigliir, bddkA kdrtigmii biigl?ir gti yarjrltagr siz?

Miin b[?ir3gti tag tikdim. Tabg]ag kaganta biidizgi keliirtiim, biidziit(t)im. Miini4 sabrmm srmadr, (G 12) Tabgag kaganr4 igriiki biidizgig t(t)tt. Agar adrng(g)rg bark yarat(t)urtum; igin tagin adrng(g)rg b?idiz urturtum; tag tokrtdrm; kti4iilt?iki sabrmrn urturtum... On Ok ogh4a Tatr4a tiigi bum ktirii bilig!

Biiggi.i tag (G 13) tokrtdrm. Y[ag]uk el 6rsiir, anga takr erig yertii iirsiir, anga erig yertii bii4gti tag tokrtdrm,

biti(t)dim. Anr ktiriip anga biliq! Ol

[...tokt]drm. Bu bitig bitigmii atrsi Yol(l)ug Tigin blitidiml.

oRHoN

rumqrsi

22t

cRAMERi

Bilge Kagan Yantr (735) Do[u Yiiziinden (D 2)....Uzii kdk tiigri, as[ra yagn yer krhntokda ekin krhnmrgl. (D 3)

Kili

a1a kryi ogh

oghnta iiz?i iigiim apam iqtiimi Kagan, Bnmrn

K4rn

olormrg. OlorupanTtirtik [b]odunul ilin tcirdsin tuta birmig, iti birmi$.

Ttirt bulu4 kop yagr iirmig. Sti stiliip2in tcirt bulurjdakr bodunug kop elmtl, kop baz krlmrg. Baghgrg yiiktinttirmiq, tizligig sdkiirmiq. itgaru Kaduten

kirii (D 4) Tiimir Kaprgka tiigi konturmig. Ekin ara idi oksuz K6k Ttiriik iti anga olorur iirmig. Bilgii kagan iirmig, alp kagan ?irmig. Buyrukr < yiimii > bilgii ?irmig iiring, alp iirmig ?iring. Biigliiri yiim?i boduni yiimii tiiz 2irmig. Anr iigi.in ilig anga tutmr$ aring. ilig tutup ttlr<ig itmig. 6zi anga kiirgiik bolmrg. (D 5) Yoggr srgrtgr ti4rii kiin tugsrkdakr Biikli giil(l)iig il, Tabgag, Tdprit, Apar, Purum, Krrkrz, Ug Kunkan, Otuz Tatar, Krtafr, Tatabr... bunga bodun kiilipiin srgtamr$, yoglamrg. Antag kiiltig kagan yrgka tiigi,

iirmig! Anta kisr?i inisi kagan lbolmrg iir]ing, oglrtr kagan bolmrg iiring. Anta [kisrii

inisi egisin tAgl (D 6) krhnmadok iiring, ogh karjin tiig krhnmadok iiring. Biligsiz kagan olormrg iiring, yablak kagan olormtg iiring. Buyrukr yiimii biligsiz ?irmig ?iring, yablak iirmig iiring. Biigliiri boduni tiizsiiz iigiin, Tabgag bodun tAbfiigin] kiirltigin tigtin, armakgsin iigi.in, inili egili kikgtirtdkin tigtin, biigli bodunhg (D 7) yorjagurtokin iigiin, Tiirtik bodun illaddk ilin rggrnu [r]dmrg, kaganladok kaganin yitiirii rdmrg. Tabgag bodunka begtk un oglin kul krltr, egilik krz oglin kti4 krltr. Tiiriik biigltir Ttiri.ik dtin r(t)tr; Tabg[aggd biigliir Tabgag dtin tutupan Tabgag kaganka ktirmig, ?ilig yrl (D 8) igig kiigiig birmiq. itgarU ki.in tugsrkka, Biikli kaganka tiigi stiliiyii birmig, kur(r)garu Tiimir Kaprgka < tiigi > siil2iyti birmiE. Tabgag kaganka ilin tdrtisin ah birmig.

"illig bodun [iirtim; ilim amtr kanr? Kiimkii ilig kazganur mdn?" tir ?irmigl. (D 9) "Kaganhg bodun ?irtim; kaganrm kanr? N?i kaganka igig ktigtig birtir miin?" tir ?irmig. Anga tip Ttiri.ik kara kamag bodun anga timi$:

Tabgag kaganka yagr bolmrg. Yagr bolup itinii yaratrnu umadok, yana igikmig.

Bunga igig kiigiig birtrik(k)iirii sakrnmatr "Tiirtik bodunug oltiriiyin, urugsratayin !" tir iirmig.

TAL"ATTEKiN

222

Tunyukuk Yazrtt (725 ?) I. Bah Yiizii (1) Bilga Tuflukuk, b?in tiztim, Tabgag

ilijii

krhntrm. Tiirk bodun

Tabgagka ktrriir iirti.

(2) Tiirk bodun kanin bulmayin Tabgagda adnltr, kanlantr. Kanin kodup

Tabgagka yana igikdi. Tiir3ri anga temiE iiring: "Kan bertim; (3) kantqin

kodup igikdi4." igikdcik tigiin Tiigri "Ol!" temi$ iiring. Tiirk bodun <ilti, alkrnfi, yok boltr. Ttirk Sirbodun yerintii (4) bod kalmadr.

Ida tagda kalmigi kubranrp yeti yrjz boltr. Eki iiliigi athg ?irti, bir iiltigi yadag

iirti. Yeti yiiz kigig (5) uduzugma ulugr $ad Zirti. "Aygrl!"

tedi.

Ayrgmasi biin iirtim, Bilg2i Tuflukuk. "Kagan mu krgayin?" tedim, sakrntrm:

"Toruk blkah sZimiz blkah rakda (6) bilsiir, siimiz bfika toruk buka teyin bilmiiz 6rmig" teyin, anga sakrnfim. Anta kisrii T2i4ri bilig bertcik tigiin 6ziim 6k kagan krgdm.

Bilgii Tuflukuk Buyla Baga Tarkan (7) birlA ilterig kagan boluyin biryii Tabgagrg, rirjrii Krtaflrg, yrrya Oguzug tikiig dk iiltirti. Qogay kuzin, Kara Kumug olorur drtimiz.

II. Giiney Yiizii (8) Keyik yiyti, tabrggan yeyii olorur artimiz. Bodun boguzi tok iirti. Yagmtz tiigrii ogok tag efti, biz

ag (t)?ig

artimiz.

Anga olorur iirkli Oguzduntan ki.iriig kelti. (9) Ktiriig sabi antag: "Tokuz

Oguz bodun tiz?i kagan olortr" tir. Tabgaggaru Kunr, Sii4iiniig, rdmig, Krafrgaru Togra Agimig rdmig. Sab anga rdmig: "Azkrffa Tiirk [bodun] (10) yorryur iimdg. Kagani alp 2irmig, aygugrsi bilgii iirmig. Ol eki kigi bar iirsdr,

sini, TabgaErg, dltirtegi!" tir mdn. Oprii Kttafrrg tiliiftegi!" tir mdn, "Bini, Oguary (l l) 6liirtiigi-k!" tir mdn. "Tabgag birdin-yiin t{g, Krtafr tijdtin-yiin

yrrdnh yan tiigiiyin, Tiirk Sir bodun yerintii idi yonmazun! Usar, idi yok krgahm!" (12) tir miin. Uig. b-n

Ol sabrg

egfufip

ftr

udrs*rm kiilmiidi, kiinttiz olorsrkrm kaknddi. Anta <jtrti

oRHONTURKCESi GRAMERi

kdtag biz tutrnig tiigbiz. Yuyka Zirkli topulgah uguz Zirmig, yinggi e*lig

kagamma dtiintiim: 'Tabgag, Oguz, Kttaff, bugdgii kabrg(s)ar, (13)

6z (i)gi tagrn iizgiili uguz; yuyka kahn bolsar, topulguluk alp iirmiq; yingg?i (la) yogan bolsar, tizgiiltik alp ?irmig. Olr?i Krtaflda, biryti Tabgagda, kurya kurdrnta,

yrrya Oguzda eki iig bir3 siimiiz, kiiltiigimiz, bar mu nd?" Anga <ittintiim. (15)

Kaganrm, biin dziim,

Bilgii Tuflukuk, dtiintdk dttingiimin egidii berti-

"Kdlliiggii uduz!" tedi. Ktik Orjtig yoguru Ottikan y$garu uduztum. ingiik ktillikin Toglada Oguz kAlti. (16) [Stsi altr birj] ?irmig. Biz eki bri ?irtimiz. Siiltigdtimiiz. Tiir]ri yarh(k)kadr, yafrdrmrz. Ugtizke tiiqdi, yafldok yolta yZimii dltik-6k. Anta ritri.i Oguz koprn k?ilti.

(17) Tti[rk kaganrg], Tiirk bodunug dtiikan yerkii b2in <iztim, Bilgii Tufrukuk, < kdliirtiim >. Ottikan yerig konmi$ teyin egidip biryeki bodun, kuryalc, yrryakt, iipriiki bodun kiilti.

TALATTEKIN

Ongin Yantt (732?)

(l)

Agi.imiiz apamrz Yamr Kagan tiirt bululug etmiE, yrgmig, yaymig,

basmig. Ol kan yok boltokda k(i)sre [el] yitmig, rggrnmig.........

(2) kaganladok kaganrg rggrnr idmig. Tiirk bodun ii4rd ktin tugsrkrja, k(i)sre kfin batsrkrla tiigi, b(i)rya Tabgagka yrryii yig[ka tiigi......... (3) Alp erin balbal krgfu. Tiirk bodun atr yok bolu barmig iirti. Tiirk bodun

y(i)tmitz(ii)n teyin Uze T2igri [ter iirmig]...... (4) Kapgan El-terig kagan eligii krhntrm. El-etmig Yabgu ogh, (I)gbara Tamgan Qor Yabgu in(i)si Bilgii lgbara Tamgan Tarkan. Yamaghg [.... el]-

etmig atam.... (5) b[asa] Tabgagda yrryzi At(i)g, Oguz ara yeti iiren yagr bolmig. Kar3rm... T2iqrikiin eyin anta yor(r)mig, igig ktiE(i)n fbermig erti]....

(6) Tar:rikenkii igig bertirj teyin yarh(k)kami9. $ad atrg anta bermig boltokda Tokuz Oguz, At(i)g, bad{ik iirmig. Tiigrikiin y[onmig].... (7) "Yabrz bat biz. Azrg iiki.iqiig kdrtiig erti. Stil[el]im!" ter iirmig. "Amtl biiglZirim d!" ter drmiE, "B(i)z azb(i)z teyin kork[mahm]..." (8) Kar3rm $ad anga citiinmig: Tii4rikiin al[krnmaz(u)n, bodu]n anta [kut] tirmiizkii t(u)q[ulmaz(u)n (?)]........

(9)Kamlrll bahk(k)a tiigdim. Kunladrm, altrm. Siisi kiilti. Kar(a)s(i)n y(r)gdrm. Biigi

kagdr...

Buzkunga

(10) kalir iirtimiz. Ekin ara At(i)g yagr bolmig. "Tiigmiigi mdn!" teyin sakrnfim. T?i1ri Bilgii kaganka [t]akr igig ktigtig bersigim bar iirmiq iiring. Tagd[im].......... sangdrm. AUta tagatittim. Urug krhp

(11) tagip inimii ogluma anga citliidim: "Ka4 yor(r)p El-terig Kaganka adnlmadok; Tiirlri Bilg?i Kaganta adnlmahm, azmahm!" teyin anga citliidim. Kerii barrgma bardr. Bilgii Kaganrrj bodunr...... bardt, tilgZin atka igig ktigiig berti.

Oziitii4ri; kofr yrlka yeting ay ki.iltig alp kaganrmda adnlu bardrrjrz.

Bilgii atagrm! Yogu4 koragrgm ko[radr]m....

Ek Yazt

(l)

[Atagrm]ka bitig tlaqdg (2) ltokrt]drm, bdqigi.i (3) [taErg urturtu]m.

ORHON TURKEES| GR.AMERI

At[agr]m, (a) Fillge at[agr]m! tlji1 (5) [yrlka] bitfidiml. (6) [ktilii]g iir, iidgti...

Batbal iizerindeki yazrt: (I)Ebara Tarkan balbah

Kiili Qor (itre-rfiigiitti)

Yazrtr (722-723)

Batr Ytizii :

(l)... alpin iirdamin tigtin Ap[a Tarkan] Qrkan Tunyukuk dtrg bermig. (2) ....tdokda ytig?i(t)tiirmiq, Iqbara Qrkan Kiili Qor bolmig.... Tunyukuk (3) [Kap]gan Kagan elintii karrp iidgti bii4i ktirti. Ulug Ki.ili Qor sekiz on yagap yok bollttl. (4) ... <tzliiki boz at iirti. Kiidim ..... alpi iirdiimi anta ttikiidi. Ttirk bodunka.... (5) SagQ)r Qulugan yagr(t)tokda [Ktili] Qor [oplayu tagi]p, sangrp, <iliirtip, oglin kisisin buln[adt]. (6) bulup Az elig tutdr. Kerti Az ........... Afti.

Kiili

Qor Ttirk bodun.....

(7) [k]aganr4a eli[n t<irtisin...........] Bilgiisin tigtin, alpin iirdiimin [iigti]n kaz[g]anu......

(9) iirti. Si[iig

Kiili

Qor kigi [....] ebmeddki yok bolsar, giirig itiir Arti. Ab ablasar, 2irmiili tag iirti.

(8) Tiir[k..................] Igbara bilga

Kiili Qor oplayu tiigip siisin (11) r(t)tr. Beq Bahkda tdrt sti[r3tig s]tiliigdtikdii Ktili Qor oplayu t?igip (10) sangdr. Kiigiindii tfimAn s{ikii siili.igdi. bulgayu

(12) [Tab]gagka bunga stigtigiip alpin

?irdZimin iigi.in

kti bunga tutdr.

Dolu Yiizti (13) Oglin klis]isin uduztok[r, ko]ntokr, itddki, yer aldokr. (

14) [Igbara Bil]ge

Kiili

Qor Tardug bodunug

it[i]

ayu olortr.

(15) ............ tizliikin binip, o[playu tiigi]p tig iirig sangdt. Tii[rgig bodun eltdijkd?i Kiili Qor tjzltiki yiigriin at binip (16) ........... anta kerii banp, Yengti tigtiziig kiigip, Tiimir Kaptgka, TAzikke

TALATTEKiN

tiigi siifiiip ang]a kazgantr. Tokuz Oguzka yeti stigii$ sti4iigddkdii (17) ..... tiikadi. Krtafl, Tata[br..... tapa sii]liid<ikdii, beg siigtig sii4tiEddkdA,

Kiili Qor angak bilgiisi, gabrEi Zirti. (18) tKtilli Qor yeti ya$r1a yiigir 6liirti, tokuz yagqa anghg toluz tili.irti. Karluk yagr(t)tokda, Tazdd,sii4i.igdrikdii (19)

Kiili Qor anta k(i)srii Karlukka yiimlAl sii4tig[ddk]da idil akin binip,

oplayu tegip, sanga rdrp, topulu i.inti. Yana agrtlp

(20) [s]ii stirti. Karlukug igg(i)ntdkin (?) sangdr. Karluk tapa [......]gah banp, aan iirig yana Abiqa sii[gtig] kigiirti. Karluk atlanfi. Anga sdn (21) tKlarluk yZigriin iirmalig arkasin sryu urtr. Karluk anin turup .......... El-tiibar <izi kiilti. Sir irkin ogh Yig?in Qor kiilti. (22) [Kar]lukug s[ang]gah sii kiilti. Stisin sangdr, elin alfi. Oglin kisisin bulnadlrl .... Igbara B(i)lga Kiili Qor (23) [...s]tikii tusu bol[ayi]n tidi. Ultigi anga iirmig ?iring: Yagrka yalrrjus oplayu tiigip, opulu kirip, <izi knga kiirgiik boltr. (24) Kagan inisi El Qor Tigin k2ilip, ulayu tdrt tigin kiilip, Igbara B(i)lga Ktili Qorug yoglat(Qr, biidizin biidzii(t)i, olort(t)r. (25) ................... kazganfl, artuk yrlkg igi(t)ti Giiney Yiizii

(l) tigin kiilti, Tlarldluq

Kulil Qorur; ogh Yigiin Qor kiilti. (2) [an]in tigtin bunga bodun kuburap yogladr. B2in Tiirbiin m[[n]. lgbara BilgA

(3) Bilmiiz biligin, bilt<ikiimtin, <idcikiimtin bunga bitig bitidim.

Taryat (Terhin) Yazfir (753) Bafi Ytizii

(l)

TeqridA bolmry, El-etmig Bilg?i kagan, El Bilga katun kagan atrg katun

aug atanlp Ottikan kedin ugrnta, Tiiz bagrnta, 6rgin [anta etitdim, grt] anta yarafitdrm. Bars yrlka, yrlan yrlka eki yrl (2) yayladrm. Ulu yrhka Ottikan

ortosrnta, As 6liiz Bag, Kan Iduk Bag kedinintti yayladrm. 6rgin bunta yaran(t)dm, grt bunta tokrtdrm. Brrl yrlhk, ttimiin ki.inlik bitigimin biilgtimin

oRHON TURKqESi GRAMERI

bunta (3) yasr tagka yaratr[t]drm, tulku taqka tokrtdrm- Uza tOt Uigri yarlt(k)kadok iigtin, asra'yagz yer igi(t)tdk iigtin elimin tetuh ctinttiml. Ogrii kiin tugsrkdakr bodun, k(i)sr?i ay tugsrkdakr bodun, (4) ffi hhqdakr bodun ig kiig beriir. Yagrm Btiltik yok bol[tr. OtUkan et, Tiigriis eli] ekin ara rlgam Erglegm Siikiz Siil2igd, Orkon, Togla, Siibiin, Teladii, Karaga, Burgu. Ot ycdmin subumm konar kcig2ir b?in. (5) Yaylagrm: Ottittin kua, kedin ugr, Tiiz ba$r; 60dtini Kafluy, Kaiffiy ...... ig rlgam: OtUkan yeri, Or3r Tarkan stiy, yagr bodunkr, kagangr.

BirgftE

ugr Altun yig, kedin ugr Kdgmiin, iligiirti ugr Kcilt[i].

(6) TegridA bolmrg, El-etmig bilgii kanrm igriiki bodum altmrg.

ig buyruk bagr: Inangu Baga Tarkan; Ulug buyruk: Tokuz Bolmrq Bilgii Tay Si{iin; O4r: beg ytiz bagr Kiiltig Or3r;

Oz rnangu: beg yi.iz bagr Ulug Oz Inangu; (7) Urugu: ytiz bagr Ulug Uru4u; T6li9 biigliir ogh:

bu3 bagr

Tardug bAgliir ogh:

Tciliq Kiiltig Ariin;

brr3 bagr

Tarduq Igbaras: beg

Tardug Ktiltig Ariin;

?ir bagr

Igbara Siirjiin Yaglakar

(8) Tokuz yl,j,z'dr bagr: Tuykun Ulug Tarkan Bukug Brga; (9) .............. bodum brr;a; Kagas Ataguk, bodum brr1a...........

Moyun Qor ($ine Usu) Yazrfr (759-760) Kuzey Yiizii (K 1) TAt:rildii blolmig, El-etmig Bilgii Kagan [ben] ....,...... (K 2) Otfiken ehl, Tiigr2is eli ekintii oflormrg]. Subr Siiliiqii iirmiq. Anta eli ...... [iir]mig barmig

(K 3) ... Anta kalmigi bodun On Uygur, Tokuz Oguzijzd yiiz yrl olorup Orkon iigtiz ................

(K 4) Tiir[iik Kr]bgak elig yrl olormig. Tiiriik ilirlii altr otuz yagrma rduk

lkluttl

.........

TALATTEKiN

(K 5) yana ...... Tokuz Oguz bodunumrn tirii kubratr altrm. Kaqrm Kiil lBillgte Kaganl

......

(K 6) Sti yondt. Ozi.imin <irlrii brgabagr rt(t)r. Kiiyriid?i 6gdi.in ..... (K 7) iggArip yana yondrm. Kiiyrii bagrnta Ug Birkiidii kan siisi [birlA] kanltrm. Anta....

(K 8) irtim. Kara Kum

aqmiq, Kiigtirdd, Kdmiir tagda, Yar flgtizdii iig

tuglug Tiiriik bodun .....

(K 9) Ozmig Tigin kan bolmig. Kofl yrlka yondrm. Ekinti stiltig [Aj il]ki ay altr yagrka tokrdrm .....

(K l0) tutdum. Katunrn anta

altrm. Ttiriik bodun anta mgaru yok boltr.

Anta kisr?i takagu yrlka .......... bodun

(K I l)

U9 Karluk yablak sakrnrp tdzdbardt,kur(r)ya, On Ok(k)a kirti. Lagzn yrlka t[okrdrm] ............... ... Tay Bilgii Totokug

12) yabgu atadr. Anta kisrii ka4rm kagan ugdr. Kara bodun krhng ...

Kltisglti yrllkal

Do[u Yiizii

(D 1) tutdum.................. bir ....... [Anta Btikiigtik](k)a yetdim.

Kigzi

yar(u)k batar ?irkli stiSiigdtim. Anta sangdrm. Kiin [kubran]mrg, tiin tirilmig. [BtkAg]ftdii Siikiz Oguz, Tokuz Tatar kalmadok. Eki yajrka kiin tuguru siiqi.igdiim. Kulum ktigtim bodunug, tiigri [D 2) yir ayu birti, anta sangdrm. Yazuklug athglrgl.... [tiig]ri tuta birti. Kara igil bodunug yok krlmadrm, iibin barkrn yrlkrsrn [y]ul(r)madrm. Kryrn aydrm, turguru ko(t)tum. "Kiintii bodunum," tidim, "udu k?ilig!" tidim. Kodup bardrm. Kiilmiidi. Yige @ 3) irtim. Burguda yetdim. TcirttinE ay tokuz yagrka srigiigdtim, sangdrm. Yrlkrsrn barrmrn, krzrn koduzrn kdltirttim. BiEing ay udu Tokuz Tatar kalmatr

kiilti. Siili$ii kidin, Yrlun Kol birdin

kiilti.

S2ikiz Oguz,

srgar $rp baqrr;a tiigi

q:irig itdim.

@ a) K:irgiin Sakrgrn, $rp bagrn ytir?i kiilti.... ugr S2iliigiikii tiigi giirig itdi. Biging ay tokuz otuzka stigtigdtim. Anta sangdrm. Siiliir3bkd srka sangdrm,

I i 1 ,', t-

yazr krltrm. Ukiigi SAHqe kudr bardr. Biin Siiliiqii kiigii udu yondrm. Sii4iigdti

*tupon:ir(t)um. (D 5) Tay Bilg?i Totok yablakrn iigtin, bir eki athg yablakrn tigtin, kara bodunum, oltii4 yitdil. "Yana igik; dlmiigi yitmiigi siin!" tidim. "Yigii igig

oRrNoN TITRKCESI GRAMERI

229

kiigiig birgil!" tidim. Eki ay kiitdiim, k[lmiidi. siikizing ay bir yajrka sii yonyrn tidim. Tug tagrkar iirkli (D 6) yiilm:i ari kelti. "Yagt ft?ililr!" tidi. Yagrn bagr yonyu kZilti. siikizing ay eki yalrka yondrm. Ol Qrgrltrr kdltii, Kasuy kiizii siir]iigdtim. Anta sanqdtm. Anta udu ay big yegirmikii Kiiyrii bagr, Ug Birkiidii Tatar birl?i katr tokrdrm. Sr4an bodun (D 7) igikdi, sqan bodun [...'k]a kirti'

Anta yana ttigdtim. Otiikan irin krgladrm. Yagrda boquna bognuldum' F.ki ogluma yabgl, gad at birtim; Tardug, Ttllig bodunka birtim. Angrp bars yrlka Qik tapa yondrm. Ekinti ay ttirt yegirmikA Kemde (D 8) tokrdrm. Ol ytrl......... ............T)azbagt anta, Kasar kundrn drgin anta ititdim, grt anta tokrtdrm. Yay anta yayladrm, yaka anta yakaladrm. Biilgiimin

bitigimin anta yarautdrm. Angrp ol yrl ktiztin ilg?irii yondrm. Tatang ayrtdrm.

ayka............

yrllka Ottikan yrg baqt, anta, ........... bagt anta, Iduk bag kidintii, Yabag Tokug biiltirint?i, [anta] yayladrm. orgin anta yaratrtdrm, glt anta tokrtdrm. Br4 yrlhk, tiiman kiinltik bitigimin biilgiimin anta yasr taqka (D 10) yaratrtdrm. Tabrqgan yrl (D 9) biging

Suci Yazrfi (840?) l. Uygur yirintii Yaglakar Kan Ata k[altim]. 2. Ktklzogh miin. Buyla Kutlug Yargan 3. miin. Kutlug Baga Tarkan Ogii buyrukr miin.

4. Kiim surugum kiin tugsuk(k)a, batsrk(k)a

tiigdi. Bay bar iirtim. Agrhm on, ytlkrm sansz drti. 6. inim yiti, unm iig, krzrm tig iirti. AUtadim. Oglumin, 7. krzrmin kahqsrz birtim. Manma yiiz iir turug b[ir]tim.

ktlrttim. Amtr tildiim... 9. Oglamm! Ardii manmingii bol! Kanka tap, katrglan! 10. Ulug oglum s[iik]ii bar&; 11. ktirmiidim. Ar[..]m ogul. 8. Yegiinimin atrmin

Yenisey Yazrtlarr Uyuk-Tarlak (Malov E 1) 1. Asiz, elim ii, oglanrm a, bodunum

Asizim

ii!

Altmrq yagrmda

<adnlnm>. 2. Atrm El Togan; Totok biin. Tiiryi elimke elgisi

iirtim. Altr bag bodunka

biigi iirtim.

Uyuk-Turan (Malov E 3) 1. Kuyda kunguyum, 6zdii oglum, yrta, dsizim ii, brikm?idim, adrrltrm!

Kinim kadagrm, yrta, adnlhm! 2. Altunlig kegig belimtii bantrm. Tiirjri elimke Mkmadim. Asizim ii! Yrta! 3. Ogin Kiiliig Tirig biin. Tii4ri elimtii yZimlig biin. 4. Ug yetmiE yagunka adnltrm. Agiik Katun yerimkii adnltrm...

Telri elimkii kazgakrm: Oglum, 6z oglum, altr bi! yunt.um... 6. Kamm Tdlbdri, kara bodun, kiili.ig kadagrm, iisizim! igigim iir, iikiig iir, 5.

oglan iirkiidiigiil?irim, krz kiilinliirim b<ikmedim. Asizim 2i! Yrta!

Barrk 1. Bayga Saqun ogh

III

(Malov E 7)

Kiiliig Qor.

2. Bugusuz ulga(t)trm. Bug bu iirmiE. 3. Teryideki kiinke, yerdliki elimkii bdkmiidim.

4. Kuyda kunguyumgaka rizdii oglumka adnldrm.

I. Elegest (Malov E 10) l.

Kuyda kunguyum a! Asizim ii! Yrta! Ozdii oglum, iisizim ii! Adnltrm.

Yila!

2.Yijz

?ir

kadagrm uyunn [ii]giin yiiz iirin, iilig <iktizin

3. Kdk t:Uride kiin ay dzdrm. 4. Kamm elim ii, esizim

?i,

tikdtil.

Yrta! Asizim ii! Adnltrm.

yrt[a], ttikmUidim! Karum elimiz, yrta, adnltrm!

ORHON TURKQESI GRAMERi

231

y(t)fim,

5. Kttrtll(e) Kan Alp Uru4u. Altunlug keq ignin

beldA ban(t)rm.

Tokuz sdkiz on ya$rm. 6. Urupu Ktiltig Tok B6gti T?irk?in ii! Kalrm beg ard5m 69[n

tirle bddr.

t6(ti) sii rdmag ! Yrta! Asiz! Elim keir! 8. Elim ugnnta sti bolup iir (o)l(i.i)rmad<iktim yok. Qiibligdi bir tlgimdi

7. Kara bodunum! Katrglamrj ! El

s?ikiz ?ir [iil] iirdiim. 9. Elim utuqqa azrp kdl[ayrn], adnlayrn!.. Bars yrlta 10. Bu4 bar:ab(u)nta iirmig, tildi.im. Yrta! Asizim

:ir[ti. Yal]fteyn

ii! Yahkdyrn.

11. Tdrt adakckg> yrlkrm, siikiz adakftg banmrm. 12. Kadagrma kenim?i adnltrm a! Kara bodunuma

Bulum yok iirdirn adnltrm. Ytta! M(ii)n!

Begre (Malov E 11) 1.

Tdr Apa igriiki biin. Beg yegirmi yagda ahnmrgrm kunguyuma, bu4

adnldrm a! 2. Ug ogluma adnldrm.

Yrta! Bdkmiidim! Katrglangrl!

3. Beg yegirmi yagrmda Tabgag kanga bardrm. Ar 2irdiimim tigtn alpun (?), altun, kiimtigtig agri tebA, eldii kiEi kazgandrm. 4. Yeti bdri bliirdtim. Barstg, kiikmiikig tilijrmiidim. 5. Yerimii, yrta, subuma adnldrm

a! Buq a! Asizim ii! Ylta!

6. Bodunuma, kinimd, kadagrma adnldrm! Bcikmiidim! 7. Elimii kamma bbkm?idim! Yagtm yeti yetmig. Azdrm. 8. Yatda tii4iirtimii adnldrm.

9. Anthg adaErma, antszda iidgti egimii adnldrm a!

A4a bdkmiidim ii!

1. Kadagrm adnldrm, ryu! Kuyda kunguyum adnlttm.

ikiz unm adnldtm,

10. S?ikiz adakhg banmrg iigtin yrlkr ttik2iti bardrm

Yrta! Uriiniimtig karamrg azdrm a!

Qaa-HiilI(MalovE13) lyu! 2. ...um. Ugdag elimkii tapdrm. B(i)lge 6g?im tapdrm, kadagrm tapdrm. Ar iird?imim!

TALATTEKIN

232

Rr araZimim: Elimkii tapdrm. Tiiqri elimk2i, iidgti kadaqrm[ka] adnldrm.

4. Kajrm iigiin Bilgii QigEi Kanr4a tapdrm. Bodunum, iisizim!

Qaa-Hiil IV (Malov E 16) l. Alp Uru4u Totok biin. Kuyda kunguyum, eki oglarum, iisizim ii! Yalrlus krzma! 2. T a1.'i elimkii, baqda biigimkii

kikmiidim. Asizim

! Tdrt yagrmda kar3...

3. Yry egi egim kadaglanma adnlu bardrm alKaza1 iirimebdkm[iidim].

Qaa-HiilV(MalovElT) l. Ttiz Bay Kiig Bars Kiiliig. 2. Uyur kadrrum tigtin tildtim. Yrta! igim yurgrmka [adnltrm]. 3. Uyur biigimkii adnltrm. Uyur kadagrmka adnltrm.

Oznagennoye (Malov B 25) l. Kunguyum, kadagrm adnltrm. Bu5 a ! Agrg a!Toriintim! 2. Kii Qiikti4 Totok. Asizim ?i! Adnltrm. 3. Elim kanrm, 2isizim

4. Beg krrk

Zir

ii! Adnldrm.

Altun keg adnldrm.

6liirttim...

5. El Inangr... 6. Kamgrz yoklayur, kadElan4rz karganur. Asnirjiz! 7.

Yagmang iirmig. Adnldmrz.

Agura (Malov E 26) t. it cigiisi Inangu Bilge irig 6liigin... 2. Ogh au kiig. Un oglan urgdr.

...

itigiz iigtin kazganu tiz kuy, yrta ?isiz!

4. ... dr, ?isiz! Aqz Orbeg, esiz! 5. Yiti yegirmi edemi yagrnda ardim. Otti. 6. Yerdiiki tamkahg yrlkr buls(D[z'^rrr].

233

ORHON TURKCESi GRAMERI

7. ... bakrn bu4stz drti, kara sagm teg. 8. Yagftkal tiigmiq sti tiigi

...Fliiz

?ir,

yiti big oglan iirti.

yiizi biigl2ir bii4zi begfik kaglt] .'.

10. [Alt]mrq dr adaqqz,

ilig iir ?idgii egi4iz tiz elir3iz

...

I l. Asiz, bagrr! Kdztiriin unakfa kdrmiiz irtigiz. tAlgrg! I

2. OkinmAdi4iz, y [rta], k<irmiidi4 iz, bi.itrnad[ir: iz].

13. Sizi4 dr at Or, eli4 Oz.

I. Altrnkiil (Malov E 28) 1. On ay

iltdi, <igtim

keliirti! itimta iirdam iigtin m[iin] yirildim ii!

2. Elim dkiingigii kahn yagrka kaymatrn tiigipiin adnldrm a! Yrta! 3. inirlizkii igiqizkii ingiin ytiki iliiz tiigiirti.iltiz. 4. Atsar alp iirtigiz, i! Tutsar ktig iirti4iz e! G)nilig bdrt, oga bars! Adnlrn(a), yttu! 5. Botomuz, Umay biigimiz! Biz uya alp ?ir <izin alrtr ktlmadtr3. Ozltik at <izin, tig iirig almadrr3. Yrta! Eziingtim 2i, kiiziingiim ?i! Adrrlma, siiglinm[ii],

iigi.irdim! 6. Yerdiiki bars tiigim e! Ardiimligim ?i! Bokmiidim. 7. Altun, So4a yrg keyiki, art ogul, taq ogul, tadgrna barstm adnlu bard[t]. Yrta! 8. Tort

(i)niligti iirtimiz. B(i)zni Arklig adrrtr. Yrta!

9. Ar iir<d>iim iigiin, inim egim uyunn tigtin bii4gi.imin tikii berti.

II. Altrnkiil (Malov E 29) 1.

On ay iltdi tigiim, oglan tugdum. Arin ulga(d)trm.

Alp [S]a4un [miin]. 3. Ardiim b[ols]ar, bodunug, Zirk bodunug <...> Atrm Ariin Uluga.

Z. ilimOa tdrt tiigzindim, iirdiimim iigiin. iniingu

Ardemlllig batur m[?in]. 4. Ardiiml[ig] bolsarbodun isirkiiyti ermiidi. Eringim, ikizim ii!

5. Kuyda

kadagtma, kunguyuma adrrlu

bodunumka bokmiidim.

bardrm. Miin

oglumka,

TALATTEKiN

Sfiz krk yagrma

7. ?ir iirdiim tigiin T<ipcit kanka yalabag bardrm, kiilmiidim. 8. Ar iirdiim bolsar andag iirmig. Sinimin altun kaprr[gak(k)a kir]tim.

Krzrl-Qrraa l. Alp kolum, drdlim yiirekim,

II (Malov

asiz

d,yftal

2. K[adrr] yagrda ya$gr biin. Tiizig keyikdii alp biin. Tiir3ri elimkd tusum:

Tokuz

?ir

dltirttim. Adnltrm.

3. Elim kamm, iisiz 2i!Brikmiidim. Ktin ay, tisiz,yfial

4. Kadagrm kenimd, yrta, adnltrm. Asizim ii! Yiiz Kiimiil bodunum, yrta! 5.

Ar tirdiimindii iigsiikiim yok. Krrk yagrmda adnldrm.

6. Arslan

Kiiliig Tirig ogh biin. Ki.iliig Togan biin.

Kejeelig-Hovu (Malov E 45) l. Oglan atrm Qobug Inal.

...ka atrm

Kiimiil6gii.

2.'Beg ydgrmda karSsrz kahp tokuz yegirmi ydqrmga <igsiiz 3. bolup, kahglamp, otuz ylgrmg[a] 69A boltum. Krrk yrl

4. el tut(t)um, bodun bagladrm. Tag yagrg yagrladrm, elOedim. 5. Bir yetmig ydgrmga kdk telridA kilngii dzdrm. Asizim

2i!

6. Ktirsi Ydmda elim, iisizim ii! Yerim subum iisizim ?i! Kuyda kunguyum rul kaltr. Asizim ii!

7. Kinim

kadagrm, iisizim ii! Oglanrm kram a! Uruqtim karam, iisiz! Ytiz

elig iirim iil Asizim

?i!

8. Brrj bodrak yunt, iisizim ii!

9. Elim, iisiz,

iiring! Yiiz Kiimiil bodunum, iisiz, iiring! Az Kiimiiltig tiktig

boltr. 10. Yabrz!

Ig! Krimriltimin biidiik krltrm. Asizim e! BdkmlZidim...l.

Abakan (Malov E 48)

7. Tdliq Bilgii Totok b?ig. Altr yegirmi yaqda almrg kunguyuguz bdkmedi.

oRHoN

rUnxqrsi cRAMERi

B?igigim!

8. Ardiimlig elintii b<ikmedi. T<ilig Alp Totok i9i42i b<ikmiidi. Y(i)g(i)t erken, dsiz, ylta, aglg a!

Yrta!

ylagrn [al]dr1rz, 6ltii0tiz. Ongt[iiz bar [iigiin biirSkii]ni tikii

bertimiz. Kig[i]de yig t(i)kiir biz. 10.

Ardiimi bar iigi.in karunta Kii Totok atka tiigmig biigim, 2isiz! Ar baqr,

yrta, agrg a! 11. Tokuz

iilig yagda tokuz altmrg iir dltrmig tir bagr Saqun 6ltirti. Bilgiim,

yfta!

12.

ig yer iiliki artzun: At(d)agr Alp Totok ydk! Yug Kadrp iiliki

y6k! Yrta! 13. Tufday turfla[s]r artzun: kugladagr Bilgii Totok yok! Artzun alp

<artzun>..... dkiiz at

ktiggin, oloru kaltr. 14. Yeti un ogluguzka b6kmiiddk kar3rgrm. Alp kugga

bulr

ti.igtirmiik

arti4iz. Bugka tura biigkii tik?ir miin. Yrta! 15. Arde artuk 2irdiimi bar iigiin begki.i tikZi

bertim. Yeti un bar [igtin tikii

bertimiz.

II. Bay-Bulun (I. Tuva, Malov E 49) L Asizim ii, yiiz kadaqrma, alh bodunuma, iisizim ii, adnltrm a! 2. Ar atrm Ak Bag

Atrk. Inal OgA biin. Eki yetmig

3. Ar Zirdiimim: eki elig tokrgrm. Yagft)da otuz

yagrmda...

fig

ciliirdtim. Asni!

4. Alu bag bodunum ktigltigin (ii)gtin arkrg tildiim taqin b(u)nta

(i)kdi.

TALATTEKIN

236

Irk Bitig (9. yiizyrt sonlan) 1. Tensi

mdn. Yann kigii altun drgin iizii olorupan

mifiliiyiir miin. Anga

biligliir: Aagti ot. Z. Ala athg yol terJri m?in. Yann kigii iiEiir miin. Utru eki yahg kigi oghn sokugmig. Kigi korkmig. "Korkma!" timig, "Kut birg?iy miin!" timig. Anga bilig: Aagti ol. 3. Altun kanathg tahm kara kuE miin. Tamm tiisi

tak tiikiimzizkiin taloyda

yatrpan tapladokumin tutar miin, siiMdktimin yiyiir miin. Antag kiigliig miin. Anga bilir3liir: Adgti ol.

4. Uri.i4 iisri togan kuq miin. Qrntan ryag Anga

ldrzd

olorupan m?igiliiytir miin.

bililliir:

5. BZig iir yuntr4aru barmig: Ak bisi kulunlamig. Altun tuyuglug adgrrhk y^ragay. Tiibiisipiirti barmig: Urti4 ing?ini botolamig. Altun budlahg bugrahk

yaragay. nUiSarti kiilmig: Ugi.ing kunguyr urrlanmig. BagHk yaragay tir. MA4ilig biig iirmig. Aflrg iidgti ol. 6. Adrgh torjuzh Artijza sokugmig iirmig. Adrgrq karm yanlmig, toluzug azrgr srnmig

tir.

Anga

bilil: Yablak

ol.

kiyik ogh ytigiirii dztr. Yana tZiqri kutrnta iigiing yrlta kop iisiin ttikiil kcirtigmiE. Kop cigiriir siibiniir tir. Anga bilinliir: AOgti ot. 16. Toruk at s[mrit(t)i. Yirin cipiin ytig{irii barmig. Utru yirdii ogn 15. Uzii tuman turdr, asra toz turdr. Kug ogh Dga-aztt,

sokugup, tutupan minmig. Yilir3e kudursugrqa tiigi yagnpan, kamgayu umatln

turur

tir.

Anga bilirS: Yablak ol.

dzltik at <i4 yirdii anp ofup turu kalmig. Tiiryi kiigiqe :rigizriyol sub krirtip?in, yig iizii ya$ ot kdriiplin, yonyu banpan, sub igipiin, yag yipiin <iltimd?i ozmig tir. Anga bilinliir: Adgti ol. 18. Karakii igi niit?ig ol? Tiigiiniiki niitiig ol? Kiiziiniiki nii tiig? Kdrtikliig ol. Agni niitiig? AagU ot. Bagrgr niitiig? Bar ol tir. Anga biligliir: Aflrg ?idgii 17.

ol.

sozlUx ii seslenme tinlemi (T 22,vb.) ab av (KQ B 9) Aba etnik ad (Tar. K 3,4) abrngu cariye (tB 38) abla- avlamak (KQ B 9) ag- agmak (T 28) eg a9 (BK D 38) 69- acrkmak, ag olmak (BK K 6) agâ&#x201A;Ź a ne acr! (Ozn. I 1, vb.) Sgsrk acrkacak olma (KT G 8, 8; a/

BKK6)

ak ak,lar (at donu) (KT D 36, Yb.)

Ak Tiirmiil rmak adt (T 25)

K l) (KT K 8, T akrt- akrn ettirmek akrngu akmcr (unvan) (Tar.

35)aku- akrn ettirmek (Tes 9) al- almak, yakalamak, iggal etmek (BK D 24,vb.) dla ala, alaca, benekli (IB 2) alrt- yakalatmak (Alhnkitl I5)

alk- bitirmek,

sona erdirmek,

tamamlamak (KT KD)

adak ayak (KT K 7, BK D 30)

alkln- ttikenmek, mahvolmak, yok

adart- zarar vermek (Toy.24,29) adaq arkadag, yoldag (Agura 10,

olmak (KT G 9, vb.) alku herkes (IB 66) alp zor, giig; cesur, yilit savaggr

vb.)

adgrr aygrr (KT D 36, vb.) adrg ayr (IB 6)

adrngrg gagrlasr, ola[aniistii (KT G

BK K 14) adrrl- aynlmak (T 12, vb.) adnn- aynlmak (Uybat III 10, l l) ag bacak arasr (Hem.-Qr. 9) ag- yiikselmek, trrmanmak (BK D 37) agr ipekli kumag (KT G 5, vb.) agrl alrl (Suci 5) agrr a[rr;dnemli (BK D 2,G 15) ag$ servet, mal mtilk, deferli egya (Kr GB) agrt- hezimete ufratmak, kagrrtmak (KT K 7, vb.) agn- hastalanmak (BK G 9) agtur- trrmandrmak (T 25) Agu yer a& (BK D 34) agulug zehirli (Toyok 28) 12,

Alp Uru4u Totok kigi adr (QaaH6l rv l) alpagu yi[it savaggrlar (bk. yrlpagut)

alh altr altrz- aldrrtmak, yakalatmak (KT D 38)

altmry altmrg

altun altrn

Altun Yq Altay Dallan Amga Korgan yer adr (KT K 8) amrak sevgili, aziz(IB 66) amtr gimdi (KT G 3, vb.) anga dyle, onca, o kadar; gdyle angak <iylece (KQ D 5)

angrp dylece (IB 66) angola- sunmak, takdim etmek (KT

D 32) andag <iyle (Altrnkdl antag, antiig

7); bk.

TALATTEKiN

anl /oV zamirinin nesne durumu Anr rmak a&(T 24,27)

armakgr aldafict, kandrnct (KT D 6)

antn onunla (loll zamirinin

QrraaII6) 5rt daf gegidi (IB 6); bk. art art [art] ard, arka; son (Hem.-Qrr. 10, Altrnkdl I 7); bk. drt art- artmak, golalmak (Abakan 12,

durumu) (T 24) anta orada (loU zamiirnin grkma

bulunma-

durumu)

antag <iyle, gciyle; o kadar, (bk. andag,

arag

antiig)

onca

13)

antlig (T 29); bk. antag, andag Antargu yer adr (BK D 30) antlrg andlr, and ile ba$h (Begre 8) antls]rz antsrz, and ile baflr olmayan (Begre 8) aryar /ol/ zamirinin verme

durumu

(KT G I l, vb.) a4aru loU zaminnin ydnelme durumu (T 20) affrg k<itii, fena; gok, pek (KT G 3, vb.; IB 5, vb.) apa ata, dede, ced; btiyiik, yiiksek, bag (unvanlarda); ag. bk. apa abla (Bank II4); yuk. bk.

Apa Tarkan bagkumandan (A-gi+6 Ytian-gen'in unvanl (BK G 13, T

34)

Arslan Kiiliig Tirig kigi adr (Krzrl

Apar etnik ad (Avar'lar) (KT D 4, BI( D 5)

artat- tahrip etmek, ytkmak (KT D 22,8K D 19, TAr. D 5) artuk fazla, sayrca gok, kalabahk

(KTD33,T20,40,vb.) artur- aldatrlmak, kandrnlmak (KT G 6, BK K 5) aruk yorgun (Tar. K l) as kakrm, ermin (Uybat VI 6); ag. bk. as cariye, kadrn kcile (Hem.-Qr. 2); yuk. bk. As Ogiiz yer adt (Tar. B 2,G 6) astg fayda, yarar (IB 32) asm- firmanmak (T 27) asra aga[rda, altta (KT D l, vb.) aq taql ag, yemek (T 8) aS- [a$] agmak (T 26, vb.) aqa titesinde

(KT D 17, BK D 15)

agnukr dnceki (Hem.-Qtr.2,4) Agok kigi adr (So[d lideri Agoka?) ar- aldatmak (KT G 5, BK K 4) ar- [dr] yorulmak, yorgun diigmek (T 46) (IB 17) iit ad, unvan (BK D 41, KT D 7, B 2; KQ B 1) dra arasrnda, ortasrnda (IB 10, 38, at [dt] ad, unvan (KT D 20, vb.) 52) ara [dra] arasrnda (KT D l, vb.) at at, beygir (KT D 33, vb.) anl- azalmak, ttikenmek, mahvol- at- (ok) atmak; avlanmak (Altmkdl I mak (KT G9, vb.) 4) (KQ arka arka, krg D 9) ata baba (O 4) arkry kervan (KT G 8, vb.) ata- [dta] birine unvan vermek (MQ arkry alkrg, <ivgti (Tuva I 3) D 12, Tar. G 5, vb.) arkuy kale, mtistahkem mevki (T atag babacrk (O Ek 3,4) 53) Ataguk bir lakap (Tar. B 9,K2)

ORHON Tu RKeESi GRAMER.I

Ataman Tarkan ytiksek bir unvan (BK G 14) iitan- iinlti olmak, iinlenmek (IB 55);bk. atanatan- unvan sahibi olmak (Tar. B l) att ye$en, kardeq o$lu (KT G 13,

vb.) Atig (?) etnik ad (Qin kaynaklanndaki A-tie etnik adr mr?) (O

6,10)

atlan- ata binmek (KQ D 8) atlat- ata bindirmek (T 25) athg ath, siivari (BK G 1, vb.) athg [6thg] unvanr ya da rtitbesi olan (BK D 41) ay [ay] ay, otuz giinliik siire; kamer (BK G 10, Elegest I 3, vb.) ay- sdylemek, demek (T 5,31,32) ayak fincan, tas, kadeh (IB 42)

aygugl hakan adtna emir stizcii (T 10,29, vb) ayrgma hakan adrna emir siizcii (T 5) aym- korkmak (IB

veren, veren,

19)

ayrt- sormak (BK D 41, MQ D bk.

ayt-

8);

24,vb.) aytrgma denen, denilen (T 4,47) Az etnik ad (KT K 2, vb.) aiz san (at donu?) (KT K 5, 8) dz, az az, birkag (IB 57, KT G 10, vb.) ayt- sdylemek, demek (T

-az-, az-

yoldan grkmak,

sapmak,

yolunu yitirmek (IB 15, vb.; T

vb.) azga birkag (T

43)

uagaa digi (IB 6)

s2q[ ezrk,

ube

(ICT G

yiyec* (Iff

l0)

D 39)

bd-ba$amak(tB l4vb-hbt.b ba- [ba] ballamak $n\bt. E bag birleEik boylar, konftdcnsym (Bay-Bulun II,4, vb.) baga kilgtik, riitbece aSaF (?); + bk.

Baga Tarkan TunYukuk'un unvanlanndan biri (T l) bagrr ne acr! yazrk! (Agura I l) bagrq ip, gadrr ipi (IB 18) bakrr bakrr (Agura 7)

balbal oldtir{ilen diigmanrn tag heykeli; bk. balbar (< Mo. barimal) balbar (Tuva III4); bk. balbal bahk gehir bahk balgrk, gamur (KT K 8) ban- beline ba$amak (okluk hak.) (Uyuk-Turan 2,vb.) ba4a l. kigi zamirinin verme durumu; bk. ma4a ba4aru l. kigi zamirinin ydnelme durumu (T 34) bar var, mevcut bar- varmak, gitmek banm mal mtilk, servet bark ev, konut; arut-mezar bars leopar Bars kigi adt bas- baskrn yapmak; hiikmti altrnda tutmak b[asa] sonra, yine (O 5) b[asr]k- batrrmak, igine sokmak

(KT K 8)

anghg azh, korkung (KQ D azkrfra azrcrk (T 9) a,anan igdiS (?) (KT K

19,

azu yoksa"

5,6)

basm- yenilmek, ma$up olmak basrt- (diigmana) basrlmak

Basmrl etnik ad

240

TALATTEKiN

bag bag; doruk, zirve; lider, cinder

baqad- bagrnda olmak, yedmek, liderlik etmek ba$gu bagrnda beyaz leke olan (at) baEla- baErnda olmak, liderlik etmek baqlayu dnce, ilk 6nce baElry bagr (dik) olan, magrur; lideri olan

bat kdtii, de[ersiz (O 7) bat- batmak (giineg) batrm batrm, derinlik batsrk batlm (giine$)

batur yifit, bahadrr (Altrnk<tl II 5) bay zengin Bayga Saryun kiEi adr ve unvanl (Bank III l) Bayrrku etnik ad bazbafrmh, tabi bazlan- ba[rmh olmak, tabi olmak (Tes I l)

bddiz siis, resim, heykel biidizgi ressam, heykeltrrag biidizlii- stislemek (IB 43) biidiik biiyiik (O 6) biidziit- stisletmek biig bey, lord biigig beycik (Abakan 6) bedik bey olmaya layrk bfllgii igaret, alamet, nigan biiltir kavgak (yol ya da rrmak) b6n ben (bk. miin) biini4 benim (bk. miiniry) bii4i seving, mutluluk (KQ B 3); bk. miiryi bii4gii sonsuz, ebedi (bk. bii4igii,

biigkii, beryii) bii4igii (O Ek 6); yuk. bk. bii4iz beniz (Agura sa! 1) biirykti yazrt, kitabe (Abakan 14,15, vb.); bk. bii4gii

biiqlig benli, (beyaz) lekesi olan (T 44)

bii4ii

yazrt, kitabe (Qaa-Htil Uybat I3); bk. biirygii Biirgik Pers, iranh (KT K 12)

biiriiki beriki, berideki (T 46) bel bel (Uyuk-Turan 3); bk. bil ber- vermek; bk. birbersig verne arzusu (O l0) beg beg ; bk. biS Bahk yer adr (KQ

Beg

B 1l)

beEing beginci (Tar. G 2); bk. biqing [b]rg- bigmek, kesmek (BK G l2); bk. biqbq 1000 (T 16, l8); bk. bi4, mi6 bl4a bin askerden oluqan askeri birlik (MQ K 6) bq baqr binbagr (Tar. G 7,7) bi krsrak (IB 5) big- bigmek. kesmek (IB 37); bk. brgbigin maymun (yrl adr) (KT KD) bidgiigi savaq dansr yapan er (?)

(MQ G 3)

bil bel (IB 37); bk. bel bil- bilmek bilgd akrlh, hakim; danrgman (bk.

biIge) Bilgii kigi adr, hakanhk

adr

Bilgii Kagan Kutlug'un hakanhk adl

Bilgii Tamgagl kigi adr ve unvanr Bilgii Tuffukuk kigi adr ve unvanr bilig bilgi, akrl, zeka biligsiz cahil, bilgisiz, akrlsrz biligii akrlh; damgman (Tar. K 6,6); bk. bilgii bin- binmek (T 25); bk. minbini l. kigi zamirinin nesne durumu

ORHON TURKCESi GRAMERi

bintiir-. (ata)

bindirmek

biry 1000; bk. br4, mi4 bir bir; bir kez; aynr

yapmak, diizene sokmak

boqun- serbest kalmak

bognul- serbest kalmak

bir- vermek; bk. berbirdin gtiney, gtineyden birgiirti gtineye dofru; bk. biri-

giirii

boto poduk, deve yavrusu

botola- (deve) dolurmak (IB 5) boymul beyaz boyunlu (IB 64)

bozboz

birigiirii (Tar. B 5); bk. birgiirii birki birlegik, mtittehit Birkii + Ug Birkii birlii ile, birlikte biryii giineyde biryiiki gi.ineydeki big beg; bk. beE biq- pigmek, olgunlagmak (IB

53) biqing beginci, beginci olarak; bk. beqing biEiik akraba (KT G 6) biti- yazmak bitig yazr; yazrt, kitabe; kitap bitit- yazdrrmak bizbiz bizintii bizden (T 40) biziry bizim bizi4ii bize (KT D 19, 40; BK D 16) bizni bizi bod boy, kabile bodrak krzrhmsr kahverengi (at donu) (K.-Hovu 8) bodun boylar, kabileler, halk boguz bo[az, mide boguzlan- bofazlanmak bol- olmak Bolgu yer adr (T 35) bolug var olma, varlk (IB 19) bor boran, kar firtrnasr, kasrrga (KT D 37,BKD 27) boq serbest boggur- <ifretmek, akrl

24t

vermek;

Biigii hakanhk ya da hanhk adr (Biigii Kagan, Biigii Tiirkiin)

biik-

doymak, doyasrya birlikte

olmak

biikii yigit sava$gr biikiiq- doymak, doyasrya birlikte olmak (Herbis-Baan 2)

biiliin bakan, vekil, ytiksek grirevli (< Tib. blon) biiri kurt biirt kurt yavrusu (?) (Altrnkdl I4) bu bu

bugiigii bu iigii budla deve burunduru[u (IB 5) bugra erkek deve (T 20) bugrahk aygrr olmaya layrk deve bfika bola (T 5, 5, 6); bk. buka buka boga (T 6); bk. bfrka Bukarak Eehir adr, Buhara Bukug bir unvan (Tar. B 8) bukursl saban (IB 25) bul- bulmak (KT D 3l,T 23) bulga- ortahlr kangtrrmak, diizeni bozmak

bulgak krgkrrtan, tahrik eden, isyankar

bulg[ang] kangrk, diizensiz bulrt bulut (IB 52, 53)

bu[]na- esir almak, tutsak etmek bulun esir, tutsak (KQ B 5) bulu4 kdge, bucak Bumrn kigi adr (Bumln Kagan) bunga bunca, bu kadar (gok)

TALATTEKIN

bunr bunu bunta burada b un t(u) t-

(?)

giirig ordu ggaff yoksul, fakir

(uykusunu)

kagrrtmak (?) (T t9) bug ihtiyag, yokluk; dert, sil<rntr bugad- bunalmak, srkrlmak

bu4srz fazlasiyle, bol bol, esirgemeden (T 48); bk. bunsuz bunsuz bk. bu4srz bu4usuz (Bank II 3); bk. buqsrz,

bu4suz Burgu yer adr (MQ D 3, Tar. B 4) busang acr, rstrrap (IB 52) busuqlug kederli, iizgiin (IB 52) buyruk ytiksek gcirevli, kumandan Buyla ytiksek bir unvan (Tunyukuk Buyla Baga Tarkan) buz- bozmak, hezimete u$ratmak

buzagula- (inek) dofurmak buzkun (?) firtrna, kasrrga (O sa! 1)

biik k69e, evin

koEesi (IB 9)

Biiklgiik yer adr (Me D t) Biikli yer adr, iilke adr (Mangurya ovasr?)

Biiliik kigi adr (Tar. B 4, G 3) biintngi btiylesi (T 57) biit- (arzusu, dilefi) yerine gelmek, kanmak, doymak (Agura 12) gabrg yaver, bagdanrgman, bagkumandan

Qaga Siiryiin kiEi adr ve unvanr: General Qaga (< Qin. ga-ga) $rd ytiksek bir unvan (Tar.K4,4);

bk. $ad

Qeg Sfuiin kigi adr ve

unvanr:

General Qang (< Qin. Qang)

CqS bir unvan (Uybat

(Uz Bitgii eanqr)

tr l, vb.)

Qrgrltr kiil yer

adr

(Me D 6)

gtkanteyzezade, kuzen Qrkan kigi adr (ya da unvan?) gtna geng @ayvan) (Altrnkdl I 7)

glntan

sandal alacr

(< Skr.

candana) grt git (KQ D 8, vb.) Qigqi yiiksek bir unvan (Tar.

vb.)

Qik etnik ad Qogr kigi adr (Qogr Biiri SaXun) (Aldu-Bel l) eogay yrg yer adr (yin-gan dallan) Qor ytiksek bir unvan gorak gorak, kuru arazi, gttl (< iran.)

giil step, bozkrr gub bdlge (< Qin. gu ,.bdlge, mrntrka") Qulugan bir unvan (?)

B 5)

Quq yer adr

f,b ev, gadrr; kamp yeri, yurt db- acele etmek (KQ 8) iibgi eq, zevce (Bay-Bulun I2, vb.) Abdi etnik ad (Tar. D 2) dbir- dolanmak, etrafinr gevirmek

dblii- evlendirmek (Suci 6)

igii

ata, dede, ecdat

AdA etnik ad (Tar. K2,3) iidgti iyi; kazang,kar, yarar

?idgiiti iyice ridiz etnik ad (Eki Adiz) dgin srrt; gadr gatrsr (Elegest I 5, IB

l8) iigir- kugatmak, gevirmek (KT K 6,

7,BKK6)

iigri efri

oRHoNrUnrqesi cneunni

iigri tiibi hdrgilglii deve (I48, vb.) agsiik eksik (Knl Qraa II 5) Agiik kigi adr (Uyuk-Turan 4) lit< tag yer adr

ikii abla

(l 44)

fisiz yazrk! iisiz ii eyvah! yazrk! hsizim yazrk!

iisizim ii eyvah! yankt dsnd- esnemek (IB

l0)

iildiim erdem (Tuva I 3); bk. iisni-hatrrlamak,anmak(tuval3) drdSim iisri alacah (B 4,41, vb.) iilig el iig- at egkin gitmek, atr egkin siirmek (IB2) iiligelli iilik geyik (IB 63, vb.) [gin- (atr) egkin siirmek (Hem.-Qr. iimgiik acr, strap, eziyet 4) iimgiitAqin kigi adr (To4ra AEim) (T 9) iimig meme (1824) [t et (IB 23) iimsi- zehirlenmek (lB 27) iit- bd$ilrmek; (gdk) giirlemek; garflt; btyiik bag av hayvanr kr sciylemek d4lii- avlamak (IB 49) iiziingii rstrrap, acl [r adam, adamlar, halk Azginti Kadrz yer adr iir- olmak (bk. ir-) iirddm erkeklik, yilitlik, cesaret; egi amca; alabey (bk. igi) yi[it, cesur; bk. iildiim edi hig, asla, tamamiyle (T ZI);bk. iirdiimlig yilit, cesur, de$erli (IB idi vb.) 10, eki iki; bk. ekin, iki iiriin adamlar Eki AOiz etnik ad (BK D 2) iiring gtiphesiz, muhakkak ki, ger- ekin iki; bk. eki, iki

gekten

iirkfin iken (Abakan 8) Arkin bir unvan (Tar. K 6) 6rkli olan; iken firklig gtiglti, kuwetli, muktedir ArkHg yeraltr tannsr (Altrnkdl I sa!

iirmiili hrzh at (D (Kq Arsin yer adr (Tokuz iirt- gegmek

flrtin-

21) Arsin) 9,

vazgegmek, pigman

(BK D

le)

olmak

iirti4ii pek, gok, agrn derecede ri*ig rrmak adr (irtig rrma[r) iirtiir- yaptrrmak iisiin sa[, salim (IB 15, vb.)

ekinti ikinci, ikinci olarak ekintii ikinci (MQ K 2); bk. ekinti el devlet, iilke, halk (bk. il) El Qor Tigin kigi adr elgi elgi; haberci, kurye

Eletmig hiikiimdarhk adr ellig devleti olan elsirii- devletsiz kalmak, bafrmsrzh[r yitirmek (KT D 13)

elsir[t- devletsiz brrakmak elt- gdtiirmek, iletmek, sevketmek (bk. itt-) Eltlbiir yiiksek bir unvan, genel vali (bk. iltiiner) Elterig hiikiimdarhk adr er- ermek, erigmek, varmak

TALATTEKiN

erig eriqilebilir (KT G 13, l3) eringim ne yazrk! (Altrnkdl II2)

It, [r]t ktipek (yrl adr) (BK G

eq eE, arkadag, yoldag; bk. iE

rt- gd,ndermek (bk. rd-, yld-, id-)

eEgiti ipekli kumaE (bk. iqgiti)

ryu heyhat (Qaa-H6l <)n

10,

TAr. G 3)

egi hamm, harumefendi

egid- igitmek (bk. eEit-) egilik hanrm olacak, hanrm olmaya

layk egit- igitmek (bk. egid-)

et- dtizenlemek, diizene sokmak, <irgiitlemek (bk. it-) etin- sahip olmak, edinmek (Tar. B 3); bk. itin-

etit- yaptrrmak, yaptrrtmak, kurdurtmak (Tar. G 6) eyin izleyerek, ardr srra (O cin 5) gu / gii soru edatr

guru

ruhani lider (< Skr.) (IB

Hatime) t afaghk yer, orman; a[ag rga abla (Hem.-Qrr. 7, 7) rygm- elden kagrmak, yitirmek rd- gd,ndermek (bk. rt-, yrd-, id-)

rduk kutsal, miibarak Idukkut yiiksek bir unvan tg aclnma iinlemi (K.-Hovu 10) rgag a[ag

gar

de$erli, sevgili, krymetli ilga vadi, rmak kenan (Tar. B 4, 5) Inangu ytiksek bir unvan (Tar. B 6,

6); bk. inangu, iniinqu

mgaru sonra, dte (MQ K 10) lrak uzak rk fal (IB 57,66) Igbara ytiksek bir unvan (< Skr. iSvara "lord, prens") Iqbaras lgbara'nrn go[ul bigimi (Tar. B 7)

i i.inl. ey! hey! (Alunktil I 4) ig ig iggiir- ba$mh yapmak, rabi kknak iggin- balrmh olmak (Kq 20) igi a[abey (Qaa-Htil V 2); bk. egi igig a$abeycik (Uyuk-Turan 6, Uybat

III 13)

igik- ba[rmh olmak, tabi olmak igiriiki bk. iqriiki

igrli iginde

igriiki igteki, igindeki; 6zel, saraya mensup; bk. igiriiki id- gcindermek (O 2); bk. rd-, yrd-, rt-)

idi sahip idi hig, asla; bk. edi idil yer adr (KQ 19, Tuba II 3) idig kap, bardak, kase (IB 42) igdir etnik ad (Tar. G 3)

igid yalan, yanhE igid- beslemek, doyurmak ikligii iki, iki parga, iki bdliik iki iki; bk. eki, ekin ikiz ikiz (Altrnkdl II3) il devlet, iilke (bk. el) ilfrzau (Altrnkiil I3) ilgiirti ileriye, ileride, dofuda (bk.

iligiirii) ilig hiikiimdar ilig$irii (Tar. B 5); bk. ilglirii ilin- yakalanmak (IB 61) ilk ilk,6nce ilki birinci illii- devlet kurmak illig devleti olan, ba[rmsrz

ORHON TURKQESi GRAMERi

ilsiriit- bk. elsirfltilt- iletmek (Altun Kttl I ilginnr bk. Ertiibiir

izgil etnik ad 1); bk. elt-

Kabay etnik ad (Hem.-Qrr. l0) kabrg- birlegmek, ittifak etmek

itterig bk. Elteriq in in, yilan ini (IB 8) in- inmek

20, vb.)

iniil

veliaht (Kapgan Kagan'rn oglunun unvanr) (T 31,45) inangu (KT K 13); bk. Inangu,

iniingu

iniingu (KT B 2); bk. Inangu, inangu ingiik inek (IB 4l) ingiik gcil adr (T 15) ingiin digi deve (Altrnkdl I3,IB 5) ini erkek kardeg iniygiin erkek kardegler toplulu[u

ir kuzey (bk. nr) ir- olmak (KT G l3);bk. iirir- ermek, erigmek (T 45, vb.); bk. er-

iril- ayrrlmak (Altrnkril I yiril-

1); bk.

kag- kagmak kagan ne zaman (T 20,21,29) kadag akraba, arkadag, yoldag kadrn kayrn, dtiniir (Qaa-Hdl V 2) kadrr sert, getin, mtithig (Qaa-Hdl

VII l, vb.)

Kadrrkan YtE yer adr (Kingan da!lan) Kadrz yer adr (Azginti Kadrz) kagadag akraba (Hem.-Qrr. 3) kagan hakan, imparator kagangr hakana ait (Tar. B 5) kaganla- hakan yapmak kaganhg hakanr olan, bafrmsrz kagansrra- hakansz kalmak kagansrat- hakansrz brrakmak Kagas Ataguk kigi adr (Tar. B 9,

irkiik

erkek (IB 24,41)

k5l-, kal- kalmak; umutsuz du-

irkin

yiiksek bir unvan; bk. Ulug

rumda olmak kah- havaya ytikselmek, ugmak (IB

irkin, Sir irkin irtiir- erigtirmek

35,44) kalm kahn; kalabahk (T

isig sevgili, aziz (IB 67)

isirkii- birinin ciltimiine

iiztilmek,

kederlenmek (Altmkdl II 4) ig ig, hizmet iE bk. eg

iggiti ipekli kumag; bk. eqgiti tqfiimi kigi adr (tgtiimi kagan) it- dtizenlemek, tanzim etmek (bk. et-) itaguk kigi adr (IB 67) itgiigi yapan, eden, usta itin- <irgiitlemek, tegkilatlanmak; (bk. etin-)

I2,vb.) kalq baglft

13, Altrnkcil

parasr (Suci 7)

kalnrz eksiksiz kaht- (zaman) kazanmak (T 25) kalmig kalmrg olanlar (T 4, vb.)

kaltr nasrl (IB 45) kamag tiim, btitiin, hepsi

(IB 13) Kam[rl] yer adr (Komul ya kamrg kepge

Hami gehri) (O 9)

kamrl- diigmek (IB 12) kamrg, kamuE kamrg (IB 10, 38)

TALATTEKiN

kamga- hareket etmek, krmrldamak (IB 16, vb.)

Karluk etnik

kamqag sarsmfih, sarsilmrg, kangft kamgat- sarsilmak, sendelemek

karqr rakip (IB 19) Kasar etnik ad (Tar. D 2) Kasuy yer adr (MQ D 6)

kan kan

kaq kag

kan ytiksek bir unvan, han

kat kat, doqeme (IB 9, 50) kata kez, kere, defa (Uybat II 4, Toyok dn2-3) katr sertge, giddetli qekilde (MQ D

ka4 baba kanat kanat (IB 3, 35) kanga nereye (IB 42) kant hani, nerede ka4rg babacrk (Abakan 14)

kantg (?) g<izde agrk (IB 57) kanlan- (halk) Han sahibi olmak

(r 2) kanhk hanhk, bir han tarafindan ytinetilen iilke (IB 63)

kanta nerede (IB 24) kantan nereden (KT D 23,vb.) Kafiuy yer adr (= Hanuy rrmalr ?) (Tar. B 5) kap- kapmak, yakalamak (IB 44) Kapgan Bdgti Hakanrn htikiimdarhk adr

kaprg kapr, gegit (Tiimir Kaprg yer adrnda)

kaprr[gak] tabut (Altrnkttl II 8) kar kar Kara Ktil gdl adr Kara Kum yeradr Kara Sub rmak adr (Tar. G 5) kara kara; sradan (halk), avam Karaga yer adr (= Mo. Kharaa goot?) (Tar. G 4)

Karagan Krsrl yer a& (BK D 37) kargan- kendini lanetlemek (Ozn.I 6)

kargu gdzetleme kulesi (T 34,53) kan yagh, ihtiyar (T 56) karr- yaglanmak (KQ B 3) kann karrn (IB 6)

katrg kah, sert (IB 65) katrgdr, katrgtl srkrca, iyice

katrglan- gahgmak, gabalamak, katlanmak (Suci 9, Begre a 1, Elegest 6)

katrl- katrlmak, iltihak etmek (MQ

K7,G8) kdtlan- gahgmak, gabalamak (Minusinsk I b); bk. katrglankatun hatun, hakanrn egi (< So[d. khwat'yn) Kay etnik ad (Tar. K 3,4) kay- geri donmek (Altun Kttl I2) kaya kaya, tq (IB 40, vb.) Kaza4 etnik ad (Qaa-Hcil IV 3)

kazgak kazang,yanr kazgan- kazanmak, elde etmek, baqanh olmak

kazgang kazang, kar

k[g- gegmek kiigti rite, <itesinde

Kiigiin yer adr (KQ 10) kiigig rrmak gegidi (T 35) kiidim giyim, kugam klidimtig kugamh kiil- gelmek kiiligmii gelen kiilin gelin kili4iin gelinler kiilmig gelmiq olanlar

ORHON TURKEESI CRAMERI

247

olanlar krlmghg mizagh, yaranl$h (toyok I kiiliir- getirmek arka 3) Kiim rrmak adr (Yenisey rrma[r) krrgaghg kenarlan iglenmiS, kryrlanmrg (kuma;) kiim kim (KT D 22,vb.) Kii4iiriis yer adr (KT D 39); a$. bk. krk krrk K54kiiriis yer adr (Tes K 4); yuk. Krrkz etnik ad (Krrgrz'lar) krs- krsmak, bastrmak, hiikmii alm bk. kii6riin- homurdanmak, mrnldan- almak krcga krsa mak (IB 22) krsrl dar da! gegidi (BK D 37) kiintii kendi, ciz; kendin ktE ktg Kii4ii Tarban yer adr (IB 18) krq- birlikte yapmak, etmek (KT D kiriikii Eadr, gadrr iskeleti 32,vb.) kiirAkiiliig gadrrh, gtigebe (BK D 1) krqrn krgrn (BK G 2) kiirgiik gerek, yok, namevcut krqla- krglamak, krqr gegirmek kiirgiiksiz fazlasiyle, eksiksiz, bol krylag krq gegirilen yer (IB 5l, 56) bol Krtafi etnik ad (Hrtay'lar) Kiirgiin SakrE yer adr (MQ D 4) krytn ceza (T 32) klis- kesmek (IB 8) klzk:n (MQ yer vb.) Kiiyrii adr D 6, krz- krzmak, rjfkelenmek (T 40) kiittiigi gelecek

kez.

gezmek, dolaqmak,

dolanmak kzrl

(MQ D 6) kedin bk. kidin ken akraba (Elegest I 12); bk. kin kerii geri, geride (Kq 16, O 1l); bk. kirti

kesril sonra; bk. kisrii keg okluk, sadak (Uyuk-Turan

vb.)

keyik yaban hayvanr; bk. kiyik kr tinl. hey! (Bay-Bulun I 2) [Kr]bgak etnik ad (Krbgaklar) (MQ K 4) krd- krymak, Oldiirmek (KT G 6, BK K 4) krl- krlmak, yapmak, etmek kiltq krhg (IB 8) kilrgla- krhgtan gegirmek krlm- yaratrlmak, do[mak kiltng (?) ig, amel ((Mq K 12)

krzrl

kigii akgamleyin (MQ D

l,IB

1,2,

22) kigig az, pek az, hiE; ki.igiik kidin geri, batr (Tar. B 1,2, vb.); bk. kedin

kidiz kege (IB 33) kigiir- sokmak kikEiir- krgkrrtmak, aleyhe tahrik etmek

kin akraba (Begre 6); bk. ken kin sonra (IB 57) kinlig misk kokulu (BK K 1l) kir- girmek, atrlmak, dalmak; srErnmak, tabi olmak

kirii

geri, geride (KT D 2); bk. kerii kisi kadrn, zevce (KQ B 5, vb.; IB 29, etc.)

kisrii geri, geride, batrda; sonra

TALATTEKIN

Kiigmiin yE yer adt (Tannu Tuva kig samur daglan) kiqii- (atr) kcisteklemek (IB 58) kiiggin tuma (Abakan 13) kiEi insan kit- gitmek, (mec.) 6lmek (Qaa-Hiil kiilk mavi kdtmiik bir tiir geyik (Begre lC) III2) kiyik yaban hayvant, geyik (IB l5); kdkfimiik gdliis zrrhr (Miran C 6) bk. keyik kobr boE, kof kod- koymak, brrakmak,

kot-) cariye kokhk koku (bk.

koduz kadm,

kol kol, el (Krzrl Qrraa 6n 5) kol- dilemek,

k6l gtil (<ikiizleri) sabana kogmak (IB terketrnek 25) kiiliik kiigiik g<il, gdlet (T 15) Kitlt[i] yer adr (Tar. B 5) Kiimiir tag yer a& (Tar. D 7)

kiil'

II l, Toyok kiintik, kii4nk kova (IB 57) kiifiig

ne acr!

kii4til g<intil istemek kiiPiik kiiPtik (IB 20) kofi koyun kiir'giirmek;tabi.olmak kon- konmak, yerlegmek Kiirtlii kigi adr (Kiirfle Kan, Ktirt(Miran 5) goban C kofigi kontur- kondurmak, yerlegtirmek lii Sa4un) (Elegest 5, Elegest II l) konuz b<icek geniq manzarah (IB 18, kiiriikliig kop hep; ttimiiyle, tamamiyle 64) kop- havaya yiikselmek (IB 43) kiiriiq' g6rtigmek, bir araya gelmek koprn hep birlikte, hepsi birden ko[ra]- cenaze tcireni dtizenlemek (IB 15) kiitiir'kaldrmak, ytikseltmek (O 12) korag cenaze,cenaze ttireni (O 12) kdz gdz kiizlii- g<izlemek, etrafina bakrnmak korgan kale, mtistahkem mevki (IB 64) kongu kale muhafizr (BK D 41) gadrr penceresi (IB 18) kiiziiniik kork- korkmak Ku kiqi adr (Ku Siirytin) korkrng korku (IB 36) kubran'toplanmak (bk. kubura-) Kogu kigi adr (KoEu Totok) (KT K kubrat- derlemek, toPlamak l) KoEulgak (Kuqlagak ?) yer adr kubura' toplanmak, bir araya gelmek (KQ G 2);bk. kubran' (KT K 5) (MQ kudr aga[r, aqaltya G 6); kot- koymak, btrakmak kudruk kuYruk (IB 50) bk. kodkudursug (?) kuyruk sokumu (IB kotay bir ttir ipekli kumag 16) kiibiirgfl davul kugu ku[u (IB 35) kiig- gogmek (Tar. B 4) kul erkek kcile kiigiir- gog ettirmek 0B 34)

ORHONTURKCESi GRAMERI

kulad- k<ile olmak kulkak kulak kullug kdlesi olan kulun tay (IB 24) kulunla- (krsrak) do$urmak kum kum (Kara Kum yer adrnda) kumursga kannca (IB 56) kunguy prenses (< Qin. kung gu "imparatorun krzr") kunla- galmak, ya$malamak kundrn, kurdtn batrda, batrdan (KT B 1, T 14)

kiiliig iinlii,

(KT D 4, vb.) kurrya, kurya batrda, bailya (T 14, KT K 12, vb.) kurryakr, kuryakr batrdaki (T 17) kurt kurt, solucan (Toyok 28-29) kurtga yaqh kadrn (IB 13) kurugsak kursak, mide (IB 8) kug kug (IB 3, vb.) kuEla- kug avlamak (IB 43) kut kut, talih, tannnrn luffu kutlug talihli, kutlanmrq (lB 23,25) kuy harem dairesi (Uyuk-Turan l.

kiirfigii

kungaru, kurgaru batrda, batrya dofru (KT G 2,D 24) Kunkan etnik ad (Ug Kunkan)

vb.) (< Qin. kuei) kuz bir dafrn kuzey yamaElan kuzgun kuzgun (IB 14,54)

kti

haber; tin, gcihret (KT

l2,vb.) kiig gtig, kuvvet;

gtiglii

lz,KQ

kiigliig giiglii kiidiigii gtivey (Uyuk-Turan 6) Kiigiir rrmak ya da g<il adr (Tar. D 7) (= Mo. Kiigiir nuur ?) Kiil tizel ad (Kiil Tigin, Kiil Qor, Kiil irkin); bk. Kiili Kiili ozel ad (Ktili Qor);bk. Ktil

meghur

Kiimiil etnik ad (Ktztl Qraa II

vb.)

kiimiig gi.imiiq

ktn

gi.in; gtine$; gtindtiz

kiil; kadrn kdle, cariye kii4iid- cariye olmak kiiniiE giinegli yer

kiini krskanghk kii4liig kadrn kolesi olan kiinliik gtinliik (MQ D 9, Tar. B 5) kiintiiz gtindtiz Kiiniiy trmak adt (Tar. B 5) (= Mo. Huni, Hiine, Hiiniyn gool) kiiriig kagak itaatsiz olma, kagak olma,

zapturapt altrna girmeme

kiirliig hilekar, aldahct kiisgii srgan (yrl adr) (Tar. K kiit- beklemek (MQ D 5)

12)

krdlz gijz, sonbahar (Hoytu-Tamrr

kiiziid- korumak, kollamak, gdzetmek

ktizdngii koruyucu (Altrnkitl I 5) kiiz4ii ayna (IB 22)

kiiziin gtiztin, sonbaharda (MQ D 8)

Iagzrn,lakzm domuz (yrl adr) (BK G l0; ihe-Ashete b 2) Likii4 kigi adr (KT K 12) (< Qin.

Liii-hiang) Lisiin kigi adt (BK G I l) (< Qin. Li-ts'iin) lii ejderha (O Ek 4); bk. ulu mag alktg, ovgii (BK G 15, vb.) < Mo. Makarag unvan (KT K 13) (<

TALATTEKiN

Hind. mahdrdc) Mangud etnik ad (T 45) manrstan manastrr (IB 67) ma4a bana (bk. ba4a) mar <ilretmen (Suci 7) (< Stiryani

mdr) matr sadrk, itaatkar (KT G 11, vb.) (< Mo. ?) miin ben (bk. biin) miiry yiyecek (IB 3l) miiryi nege, sevinE (IB 52); bk.

bii4i mii4itii- sevinmek, mutlu olmak (IB l, vb.) miipilig negeli, sevingli, mutlu (IB 5,62) mflnig benim mii4lii- (vahgi hayvan) ava grkmak, avlanmak (IB 49) min- binmek (IB 16); bk. bin-

mi4 bin (IB 48, vb.); bk. bq, bi4 miiprii- bci$i.irmek (IB 60) mu imii soru edatr mu4lug dertli, kederli (IB 22);bk. bus nii ne; nigin niigiik nasrl (IB 45) niigiidii nerede (IB 24) Niik kigi adr (KT K 12) niikf, niye, nigin (T 38,39) niiliik nigin (IB 57,57) niingii nice, onca, pek gok

oglan o[ullar oglrt olullar

ogrrhrsz(IB

16)

ogul, ogrl o$ul, evlat

OguI kigi adr (Ogul Tarkan) (KT

12)

Oguz etnik ad, Tokuz Oguz, vb. ok ok; boy, kabile, kabile drgiitii okt- gafrrmak (BK D 28)

okuz iinl. ne kaza! ne felaket! (Uyuk Arcan 3,4) ol o, onlar; -dr olgurt- oturtmak, diktirtmek (T 53) olor- oturmak, yerleqmek; (tahta) oturmak olort- tahta oturtmak (T 1) on on (T 26,vb.) On Ok etnik ad (Batr Ttirkleri) On Uygur etnik ad onung onuncu 04 kiqi adr (= Qin. Wang?) 04 askeri unvan (Tar. B 6,6) o4- solmak (IB 17) op- yutmak (Toyok I tin 3)

opla- kendini tutamayrp atrlmak (KT D 6, vb.) opul- ileri ahlmak (KQ D 1l) ordu hakanrn karargahr (KT K 8, 9) Orkon rrmak adr (Orhon rrmafr) orto orta oruk yol, patika og kann, ig organlar, ba[rrsaklar

2e)

ntiry hig, hig de; herhangi

nf,tlig nasrl (IB l8)

ot ot (IB 17, vb.) otagr hekim ($an-gi I 3) otuz otuz Otuz Tatar etnik ad oy- oymak (IB 29) oyma oyma

oga geng (hayvan) (Altrnkol

I4)

ogok ocak (T 8) odgur- uyandrrmak (IB 20) ogad- geri kalmak (Tuva III2)

ateg

(IB

25t

ORHONTURKQESi GRAMERI

oz- dne gegmek, ileri gitmek; mak,

kurtulmak

Ozmrq kigi adr (Ozmrg (MQ K 9,

vb.)

kag-

Tigin)

iing iig (?) (Abakan 9) O4 yer adr (Kiik On) (T 15) ii4 meskun olmayan, rssrz yer (IB 17)

ii- diigiinmek, akrl etmek, bilmek (KT G 5, vb.) dbkiilfl- ofkelenmek, krzmak

ii4diin dn taraf, doEu ii4i ayn, aynlmrq (IB 42)

ii4r[ <inde, do$uda ii4riiki dofudaki ii4iiz -+ As 6niiz 58) iigiiE- gatrgmaya girmek, tartl$mak iir'bag kaldtrmak, isyan'etmek (?) (KT B 1) (Toyok II <in 2) Ogin Kiiliig Tigin kigi adr ve iirgi- hakan gadrr ve tahtr kurmak

(IB

unvaru

iid vakit, zaman(KT K 10, vb.) iid 6d, safra kesesi (?) (BK D 29) iid- heyecanlanmak (IB 21) iidkiing sahte (Tes 13) iidiip tam gtin, yirmi ddrt saat iig anne iig- tivmek (BK G 15) Ogii yiiksek bir unvan (Agura I,

vb.) sevinmek

iigir-

tigtiig- akrl darugmak, birlikte vermek (T 20,20)

karar

(MQ G 10) iirgin taht (MQ G 10,IB

Orpiin yer adt

iirt ateg, alev (T 4O) iirtiin- yanmak (IB 9) iit oEtit, nasihat 0B 58) ittH' ttgiit vermek (O I l, 11) iitrii sonra (T 12, 16, vb.) iitiigrica(IB 19) Otiikiin yer adt (T 17, vb.) iittin'arz etmek, rica etmek iitiing rica, maruzat iiz tiz, nefs ilzvadi iizliik, iizlik has, kiqiye mahsus

iigriingii nege, seving (IB 36) iigriingiiliig negeli, sevingli (IB 55) (binek afi) iigsiiz dksiiz iigtiir- civdiirmek (KT B 2) Purum Do$u Roma, Bizans (KT D iik pekigtirme edafi iikin- pigman olmak, tiziilmek 4) (Agura l2); bk. iikiintikiin- pigman olmak, i.izillmek; bk. sab sciz; haber, mesaj sabgr haberci (IB 11, 55) iikinsag sag iikiing pigmanhk, i.iziilme (Abakan sag- sagmak (IB 20) l2,vb.) iikiiz tikiiz sagr siirek avt alant (IB 63) iil- <ilmek iiliig dlti [Saka] etnik ad (Saka'lar) (T 45) sakm- diigiinmek; yas tutmak iiliim <iltim (IB 13, vb.) Sakrq -+ Kergtin Sakrq iiliir- dldiirmek

TALATTEKIN

salla- (rrma!r) sal ile gegmek G 1)

sayr mrzraklamak sansr:z sayrsrz, pek gok sa{a sana sa[un general; bk. s5gfin san

sang-

t H

Et+

ffi F u. ts

l: I

i! t

i i i

I t

!:r

Silig kiqi adr (Yigiin Silig Beg) sin viicut, ceset (Alhnk<il II 8) sin mezar (< Qin. ts'in) (Tar. G 5; vb.)

sinliig mezarltk (Tar. G 5)

sini seni si4il krz kardeg sipiik kemik (KT D 24);bk. siigiik Sir etnik ad (BK D 1, vb.) Sir iikin kigi adr (KQ D 9)

sap- birlegtirmek, onarmak, tamir etmek (IB 48) sarrg san (IB 1l) saq- acele etmek, acele ile yolu siz -srnrz/-siniz (ytiklem baflayrcrsr) gaqrrmak (Mq G 9) Sogdak etnik ad (So[d'lar) (KT D (Toyok <in 3) 31, vb.); bk. Sogud satrggr satrcr say gakrl, Eakrl tagr (Hem.-Qrr. 5) lS]ogud etnik ad (So[d'lar) sokuq- rastlamak (IB 2, vb.) sayu her Sona yry yer adr (KT D 35, vb.) slb- sevmek (IB 3) sdk- sdkmek s?ibiin (Sebig irkin) Kiil siikiir- (diz) 96kdi.irmek, kendine Siibig kigi a<L tabi hlmak siibin- sevinmek siiglin- segilip ayrnlmak, ayrrlmak siin vakit (KQ D 8) (Altrnkcil I5, Krzrl Qraal?) siiz sciz, haber, mesaj (IB 7, I l) siizliig- scizleqmek, konugup ansiikiz sekiz laqmak Siikiz Oguz etnik ad sub su; rmak siikiz on seksen Seftqe rrmak adr (Selenga rrma[r) sugulun- derisi yolunmak (IB 44) suk haset, krskanghk, hrrs, cifke (BK siimiz semiz D 38) siimrit- semizlemek, semirtmek (IB suk- sokmak, igine koymak (IB 33) 16) s6n sen (yiiklem ba[layrcrsr olarak) surug tin, gdhret (Suci 4) sil4iin general (< Qin. tsiang- sii ordu, askeri birlikler; savag siigig tath kiin); bk. sa4un siild- ordu sevk etmek, ordu ile sr- krmak, tahrip etmek

figan sefere grkmak allayrcr siilf,t- ordu sevk ettirmek srgta-aflamak,yastutmak sii4iik kemik (BK D 20); bk. srgun geyik (BK B 5,IB 60) si4iik (Mg srkmak srkD 4) sii4iig mzrak srn- krnlmak (IB 6) siiniigliig mzrakh asker srnuk krrrk 0B 48) sii4iig savag sqlar yan, yanm sii4iiq- savaEmak slgrt feryat,

(MQ

srgrtgr yasqr,

ORHON TURKQESi GRAMERI

siir-

stirmek

$ad ytiksek bir unvan (bk. Qad) $adaprt ytiksek bir unvan $algr kigi adt (Alp $algr)

$antu4 yer adr ($antung ovasl) $tp yer adr (MQ D 3,4)

tabar davar (MQ G 5) Tabar yer adr (Tabaristan) Tabgag Qin,

Qinli

tabilku bitki adr (Spiraea,

253

t":tr-":"#*frf[Htf " Tarduq etnik ad

tang hububat, ekin (IB 53) tarrglag tarla (Tar. B 4) Tarkan ytiksek bir unvan TarkatTarkan unvanrnrn go$ulu tarklng huzursuz, memnun olmayan

Tarman yer adr; bk. Tarban tag ta$, kaya; kayahk yer

spiraea

taE drq

altaica) (I832,32) tabqgan tav$an (T 8,IB 44) tad geng (hayvan) (Altnkttl I 7) Tadtk kigi adr (Tadrk Qor) tag da! tagrk- dapa grkmak

taEgar- (orduyu) sava$a grkarmak (MQ D l0) tagrk- grkmak; dala grkmak, isyan

takr dahi, daha; heniiz (KT G 3, O 10,IB 33) takrgu tavuk (yrl adr) tahm yrrtrcr; cesur, ciiretkar (IB 3,

Tatabl etnik ad

vb.)

taloy deniz, okyanus

talula- segmek (IB 19) tdm duvar (KT G-D) Tamag yer adr (Tamag Iduk Baq) tamgagr damgacr, miihtirdar, sekreter; bk. Makarag, Bilgfl Tamgan kigi adr (Tamgan Tar-

kan)

tamkahg damgah (Agura 6); bk. tan beden, viicut (IB 3) ta4 tan, pfak (IB 26) ta4lar- tan atmak, gafak s<ikmek

(IB 26) Tanut etnik ad (Tangut'lar) tap- hizmet etmek (Qaa-HOl I l) tapa -e do!ru, ydntinde tapla- befenmek, hog kargrlamak,

etmek taEra drqan, drganya

Tat etnik ad (iranhlar)

Tatar etnik ad (Otuz Tatar, Tokuz Tatar) tatlghg tath (Toyok I tin 6) Tay Bilgii Totok kigi adr (MQ K l l) Tay Siirytin yiiksek askeri riitbe (Tar. B 6) taygun tay gibi olullar (harf. "taylar") Taygiintan yer adr (< Qin.Ta-yun t'ang) (IB 67) t5bii deve (IB 5, 46); bk. fiibi tiibi deve (T 48, vb.) tiiblig hilekar, aldatcr fiig gibi tiig- varmak, erigmek; hticum etmek, saldrmak

gigditk sava$, gatr$ma (KT D 36) tiigi -a kadar tiigim hticum, saldm (Elegest I 8) tiigig gatrgma (KT K 5)

TALATTEKiN

Egliik

kcir (IB 24) tiigrii etrafta; gevre, etraf Tiigriis yer adr (Tar. D 3) tiigiir- erigtirmek, ulaghrmak (IB

s0) til (diigman hakkrnda) bilgi; g<izcti, haberci

tqla-

3s)

tigzin- dolanmak (Altrnkcil II

Tiiledii rrmak

dinlemek (IB 58); bk. ti4latrrgak hrnak (IB 44)

trtin- didik didik olmak,

vb.); bk. tidrzgin-

tiilin-

hg sanmtrak; bu renkte at (IB 39,

adr (Tar. B 4)

delinmek (KT D 22, BK D

l8) Tiimir Kaprg yer adr tii4 sayr, miktar (Qin. teng) (Agura 8)

pargalan-

mak (IB 44)

ti stirekli olarak, uzun siire (BK

15)

ti- demek; bk. tetigin prens tigrflt- (atr) yelleninceye

kadar kog-

tii4ri gcik, sema; tann tii4rikiin dindar hakan

turmak (IB 50) tik- dikmek

tiiryrilig dindar, dinine bagh (IB 13)

til bk. til

tiir ter Tiirbiin kisi adr (KQ G 2) tiiri deri (IB 44) tiirit- terlemek (IB 50) Tiirkiin unvan (Elegest I 6, vb.) tiirkliiyii gabuk, gabucak (IB 7) Tlirmiil rmak adr (Ak Tiirmiit) (T

tilii- dilemek, istemek tilkri tilki (rB 46) Tinsi -+ Tensi ti4la- dinlemek; bk. tr4latir- dermek, toplamak; bk. teril[ti]r- yaqamak, hayatta olmak (KT

25)

tiirtrii

gaprazlarna (IB 39) tiiyii4 sincap (BK K 12,G 12) Tiiz rrmak adr (Tar. B 1,5)

tiiz- kagmak ttizdktezek,kuq pislifi (IB 23) t5zighrzh kogan (Krzrl QraaII2) tdzgin- dolanmak (Uybat III 8);bk. tfrgzinTiizik etnik ad (Tacik'ler) te- demek; bk. tiTensi, Tinsi yer adr (< Qin. T'ien-

tzu "g6!iin o$lu") teril- toplanmak, bir araya bk. tirit-

gelmek;

teyin diye, diyerek; bk. tiyin ttd- engel olmak

G 10)

tirgiir- diriltmek, hayatta tutmak tirig diri, canh; hayat tiril- toplanmak, bir araya gelmek; bk. teril-, tirtiril- dirilmek, hayatta kalmak tirkig kervan titig gamur (IB 46)

titir digi deve (IB 20) tiyin diye, diyerek; bk. teyin tiz diz (IB 60) tizlig gtiglii, kuvvetli (harf. "dizli, dizi olan") to- doymak tod- doymak tog- agmak, tizerinden gegmek togan dolan kugu (IB 4, vb.) Togla rrmak adr (Tola)

oRHON TURKqESi GRAMERi

tograk kavak (IB

64) Ballk) tok tok, doymug

tiiriin

Togu yer adr (Togu

tiirii

Tokar etnik ad (Tohar'lar) (T 45) tokr- vurmak, dcivmek tokrE savag (Tuva I 3) tokrt- yazrt yazdrrmak tokurkak kendini tok sayan Tokug rmak adr (Mq D 9) tokuz dokuz Tokuz Tatar etnik ad tokuzung dokuzuncu tolgat- acrtmak, lstlrap vermek, eza

tiirt dcirr tiirtiing d<irdtincii

cefa

akrabahk adr (Ozn. l) s<jzlii yasalar, gelenekler, gG renekler; tciren, merasim

etmek

ton tist giyim tonlug giysili, elbiseli, giyinik tonsuz giysisi olmayan, grplak to4- donmak To4a kiEi adr (Torya Tigin) (KT K 7, BK D 3l) to4rt- gdzlerini aqa$rya indirmek To4ra AEim kigi adr (T 9) toguz domuz (Uybat VI 3) topul- delmek tor- zayrflamak, bitap dtigmek torug doru, kzrhmsr-kahverengi (at

donu)

torukzayrf, srska Totok askeri vali (< Qin.

tuok)

toztoz (IB

adr

(Tcigtiltiin

ovasr) tiik- d<ikmek titkiit- akrtmak Tiilbiiri kigi Tiilig etnik

adr (Uyuk-Turan

tiitrrii tepe, doruk,

tu- kapanmak Tudun ytiksek bir unvan tug sancak, bayrak (MQ D 5) tug engel, mania (T 26) tug- do[mak (gtineg) (IB 26,52) tuglug sancakh, bayrakh tugur- (gi.ineg) do[mak (MQ D l) tugslk, tugsuk dolma, dofug, do[u tut dul (K.-Hovu 6, Talas I2,Tal. IV) tulku yekpare (Tar. B 3) tuman duman, sis (IB 15) Tun Tarkan ytiksek bir unvan Tunyukuk yiiksek bir unvan, bagvezir (< *tun yukuk?) Tufiukuk bk. Tunyukuk tur- kalkmak; kalmak, hayatta olmak (IB 15, vb.) turgak giindiiz devriyesi (Tar. K 2, 2)

Tuo-

15)

Tiigiiltiin yazr yer

tOrii- yaratrlmak

tiirtit- yaphrmak (IB 55)

turgur- kaldrrmak (IB 20) turfra turna (Abakan 13) turfiya turna (IB 6l) turug konut (Suci 7) turuk duru (Toyok I cin l-2) tusu fayda (Krzrl Qrraa II 2, vb.) tu$[ul]- rast gelmek (O 8) tut- tutmak, yakalamak; korumak, muhafaza etmek

zirve

Tiipiit Tibet Tiir Apa bir unvan

tutug rehin (IB 29, Uybat III sa! 2)tutun- tutunmak tutuz- tutturmak, yakalatmak

TALATTEKiN

256

Tuygun kigi adr Tuygut kigi adr tuyug toynak (IB 5) tuy- duymak, dikkat etmek tazaktuzak (IB 61) tii tiiy (IB 3) tiig- dii[iimlemek tiigiinliig (kuyrupu) dii[timlii (T s4) tiigiiniik gadr bacasr, duman delifi (rB l8)

tiikii- tamamlanmak (KQ 4,IB 3) tiiklil tamam; sa[ salim (IB 15, vb.) fiiketi tamamiyle, tiimiiyle tiimf,n on bin, pek gok Tiimiit etnik ad ttin gece, geceleyin

tii4iir di.intir (Begre 4) Tiirgi yer adr (Tiirgi Yargun

Kiil)

TiirgiE etnik ad Tiirk etnik ad;bk. Tiiriik tiirtiig ttirlii, gegitli (Toyok 2) Tiiriik etnik ad; bk. Tiirk tiiE- inmek; dtigmek

ti\nbk

ti.inek (IB

6l)

tiigiir- indirmek

ud- takip etmek, izlemek, siirmek

Udar kigi adr (Udar Siigiin) udt- uyumak udryma uyuyan (IB 20) udltk uyluk, kalga udgur- grup halinde kovalamak udu ve uduz- sevk etmek, liderlik etmek ugdaq aynr boydan, aynr kabileden (Qaa-hcil

I 1)

ugur vakit, zafttan uguq boy, kabile ula- eklemek, birlegtirmek (IB 43) ulayu cince, ilk once; ve

ulgat- btiyiimek (< *ulgad-) (Bank III2, Altrnkol II l) ulgart- yticeltmek, terfi ettirmek (BK D 41) ulu ejderha (< Qin. lung) (Tar. B 2);

bk.lii

ulug ulu, biiyiik; yaEh Ulug irkin yiiksek bir unvan

Ulug Uru4u ytiksek bir unvan uluq gehir Umay tanrrga adr (gocuklarr koruyan tannga)

tiiz itaatli, bangrk, uyumlu, kavgasz una- do$ru bulmak, onaylamak, tastiizsiiz itaatsiz, uyumsuz, kavgah vip etmek (T 35) tiiziil- anlagmak, iligkileri diizelt- unakrfia hemen hemen, neredeyse mek, bang yapmak (Agura I l) ung olabilir, miimkiin (T 24) u uyku unrt- unutmak (Tun-huang III a 9) u- muktedir olmak, yapabilmek, ur- vurmak, dovmek; tag iizerine

edebilmek ubut utang (T 37) ug ug, kanat (ordu hak.)

ug- ugmak; (bu dtinyadan) gitmek, <ilmek ugrug bayrak (IB 36) uguz kolay

hdkketmek; yerlegtirmek koymak urr erkek (gocuk), o[ul; geng urllan- erkek gocuk dofurmak (IB y azmak,

g<igtip

urtur-

tag iizerine yazdrrtmak

urug boy, kabile (Hem.-Qrr. 10)

ORHON TURKQESi GRAMERi

urugsrrat- dtilsiiz btrakmak,

brrakmak Uru4u yiiksek bir unvan urug sava$ (O l0)

ziir- iirk- iirkmek, korkmak (MQ G 7, IB 40)

riyetsiz

iirkiit- iirkiitmek, 2l)

ut- oyunda ya da bahiste kazanmak (IB 29) utru kargr, karqrda (IB 2, vb.) utuz- oyunda ya da bahiste kaybetmek (IB 29) uya yuva, in (IB 31) uya akraba (Qaa-Hitl III 3) Uygur etnik ad (Uygur'lar) uyur muktedir (IB 28, vb.) uz stis, tezyinat,

desen

uzun uzak; uzun (T 52,18

22,42,

47)

iirii4

korkutmak (IB

beyaz; soylu, aristokrat (BK

K I l, Begre 3); bk. Yiiriiry iiz aksi, inatgt, baqrna buyruk (T 34) iiz- kesmek, krrmak, koparmak iizii yukanda, tistte; iizerine iiziik krnk, kopuk (IB 48) Yabag rmak adr (MQ D 9) Yabgu yiiksek bir unvan yabz fena, kcitii yablak fena, kcitii; k6tiiliik, nifak

yabnt'

bozguna u$ratmak, hezi-

mete ugratrnak

tig

tiE

Yadag YaYa; PiYade

Ug Kunkan etnik ad Ug Oguz etnik ad iigiigii iigi.i, iigti birlikte

yadrat- (atr) yere yattrmak,

iigiin iEin, nedeniyle, u!runa tigiing iigiincti olarak iigiirgii eyer altrna konulan kege (IB 50) iigiir krsrak siiriisti, hara (IB 56) iigiiq- yolunmak, ytpranmak (IB 44) iigiiz rrmak tikiiq gok, saylsrz iilgiin biiyiik, ytice iiltig talih; kader, krsmet; ktstm,

de-

virmek (IB 50) yag- yalmak (IB 53, 53) yagak ceviz yagl diigman yagrd- dtigman olmak; bk. yaglt' yagrgr savaggr, sava$l ycineten, kumandan (T 50) yagrsrz banqrk, dost

yagrt- diigman olmak (KQ 18); bk.

yagtdyagrzya$tz,karayapn Yaglakar Kan Ata kigi adr

bdliik

yaghg yagh (IB 13) (IB 47) yagrr- atrn strtr yara olmak(IB 24) iimiilii- misafirlile gitmek tin- grkmak, trmanmak; ytikselmek, yagru yahn kalkmak (IB 49,

vb.)

iintiir-

(gtineg) gftmak, (tan) (Safak) sokmek (T

35)

atmak,

yaguk yakrn yagut- yaktna getirmek, yaklagtrrmak

tiniiE- derisi yolunmak, pargalan- yaka yaka, ug, slnr yakala- smrn tutmak mak (IB 44) yalabag elgi; haberci (BK D 39,I8 tipgiik ibibik kugu, htithiit (IB 21)

TALATTEKIN

258

ll) yalag

yaratrt- (yaat) diktirmek (BK K

grplak

14)

yalbar- yalvarmak (IB 19,54 yaratun- kendini <irgiitlemek (KT yalga- yalamak (IB 13) D l0); bk. yaratrnyarat(t)ur- (yant) diktirtmek yalrg negeli (IB 2) yalrk- yalmz kalmak, tek bagrna Yargan ytiksek bir unvan: iniingu kalmak (Elegest I,9, l0) Apa Yargan Tarkan (KT B 2); yalrm grplak, bitki orti.istiz (lB 40, Buyla Kutlug Yargan (Suci 2-

4e)

yalr4us, yal4us yalntz (MQ Qaa-Hcil IV 1,IB 40, vb.)

23,

yalma kaftan yamaghg (?) mi.ittefik (?) (O 4) yamag- eklenmek, katrlmak, birlegmek (Tar. D 6) Yamr kigi adr (Yamt Kagan) (O l)

yargun bir ttir geyik (IB 62) Yargun yer adr (Tiirgi Yargun Kiil) (KT D 34) yarrk zrrh (KT D 33, vb.) yankhg zrrhh yarrl- yanlmak (IB 6) yann sabahleyin (IB 22,40)

Yamtar kigi adr (Iqbara Yamtar, YanE yazl yer adr (Yang ovasr) yarhka-, yarh(k)ka- lutfetmek; Tudun Yamtar) (Tann) buyurmak yan yan; ycintinde, -den do[ru (kanta yan, yrrdrnta yan, vb.); yaru- parlamak, aydrnlanmak (IB bk.

yiin

dcinmek yana yine, tekrar yantur- geri dcindtirmek ya4t yeni, taze yan- dcinmek, geri

ya4rl- yamlmak, yanhq davranmak ya{ra- mrnldanmak (IB 22) yaft- yaymak, da[rtmak, hezimete u[ratmak; bk. yayyap- yapmak, inga etmek (IB 28) yaprt- yaptrrtmak

21,26) yaruk parlak, aydrnlrk; giineg ya$ yassr (MQ D 9) yasrg geniq ve uzun ok bagr (IB 49) ya$ ya$ (timiir yaqr) ya$, yaq ya$, taze; yag ot (IB 17,17, 53) yaqa- yagamak

yagrl yegil (IB 51) YaEil tigiiz rrmak adr (Sarr Nehir) yat yad el, yabancr diyar (Begre 7) yat- yatmak yatrgh yatan (IB 20) yay yaz yay- yaymak, dalrtmak (O 1,9); bk.

Yar iigtiz rrmak adr (Tar. D 7) yar- yarmak (IB 40) yara- yaramak, yararh olmak (T 23, IB 5, vb.) yarakhg silahh yafiyarat- yapmak, yaratmak. diizenle- yayrn yazln (BK D 39, vb.) yayla- yazr gegirmek (Tar. B 2,IB mek yaratrn- kendini <irgtitlemek (BK 62,&)

D9);bk.yaratun-

yaylagyayla(Tar.B5,IB5l,62)

oRHoN TURKCESi

yaz

yan

ilkbahar ova

yazrg koyu kahverengi (at

cneueni getirmek

yll yrl

donu);

koyu kahverengi at (IB 11, 5l) yazrn- hata etmek (BK D 16,17) yazuklug kabahatli (MQ D 2) yiigir geng ceylan (KQ 18) yiigriin kestane rengi (at) (KQ 15,

2l)

yrlan yrlan (IB 8)

yllkr at, at si.inisti; giftlik hayvanlan,

sr[r yrlla- yrh gegirmek (Tar. G 2) yrlhk yrlhk (Tar. B 2)

yrlpagut

yifit

savaggrlar; bk.

alpagu

yiil- (au) drirtnala siirmek (T 26,27) yrlsrg refah iginde, miireffeh

yiilmii ijncii birlikler, kegif kolu, Yilun Kol rrmak adr (MQ D 3) kegif stivarisi; sefer akrn ettirmek, ddrtnala

yiiltiir-

turmak

yrpar misk, gi.izel koku

kog-

ylr kuzey; bk. ir yra- (zaman) gegmek, ylrdrn kuzey

uzaklagmak

yimd ve, dahi;dalde yiimlig gtizel (Uyuk-Turan 3) yrrgaru kuzeye do!ru yiin yan, taraf, -den dofru (birdin yrya, yrryii kuzeyde yiin, ii4diin yiin) (T 11, l1); bk. yrryakr kuzeydeki yan yry ormanh da!; bk. yig ye- yemek; bk. yi' yeg daha iyi; bk. yig yegiin ye[en (Suci 8, MQ B

8) Yegfln kigi adr (Yegfln Silig B:ig) yegdi daha iyi bir qekilde yegirmi yirmi; bk. yigirmi

yrta tinl. yazrk! (Uyuk Turan 1, vb.) yrtu tinl: eyvah! yazkr. (Altrnkdl I4)

yi- yemek; bk. yeyigii yine, yeniden, tekrar (KT D BK D 14, MQ D 5) yig daha iyi; bk. yeg Yengii iigiiz rrmak adr (Srrderya); Yigiin Qor kigi adr bk. Yingii iigiiz Yigiin Silig Biig kigi adr yer yer, dtinya; toprak, iilke; bk. yir yigirmi yirmi; bk. yegirmi yergi rehber,

krlavuz

yet- yedmek, gotiirmek; (bir yedekte

giittirmek

atr)

Yingii iigiiz (KT D 39, vb.); bk. Yengii

tigiiz

yet- yetmek, eriqmek (MQ D 1, 3) yeti yedi; bk. yiti yeting yedinci; bk. yiting

yigit geng yil yele (IB

16,

16)

yimEak yumugak, ince (KT G 5, vb.)

yinggii ince (T 13)

yir yer, drinya; toprak, tilke; bk. yer yir kuzey (Tar. B 5); bk. ir, yrrdm, yrrya

yetmiq yetmig Yir Bayrrku etnik ad yrd- gdndermek (T 34); bk. rd-, idyiril- ayrrlmak (Hem.-Qrr. 6); bk. yrdtt- kokutmak (IB 59) irilylg- yrfmak, toplamak, bir araya yig ormanh da[ (Tar. B 5, IB 17);

TAT-ATTEKiN

bk.

ytE

yit- kaybolmak yiti yedi; bk. yeti yitiglig muktedir (IB 55) yiting yedinci;bk. yeting yitiir- yitirmek, kaybetmek;

yiitiir-

yurt yurt, kamp yeri, karargah yut aghk, kthk (BK D 31) yutuzeg, zevce, kadrn yuyka yufka, ince

yiigii(d)tiir- terfi ettirmek (KQ

bk.

yog cenaze tcireni yogan yolun, afrr

2')

yrig@iirti yukan, yukanya yiigiir- koEmak; akmak yiigiirt- ddkmek, ahtmak yiik yiik (Altrnkdl I 3) ytikiin- efilmek, diz gtikmek, itaat

yogg cenaze tdrenine katrlan yogla- yas tutmak yoglat- cenaze tcireni dtizenlemek etmek yogur- tehlikeli bir yeri gegmek yiikiintiir- diz gokttirmek yok, yok yok yiir- ytiriimek (Mq D 4) yokad- yok olmak yiiriik ytirek (Krzrl Qraa II 1) yok(k)aru, yokaru yukan yiiru{ beyaz, rgrk; bk. iiriiry yokla- yiikselmek, yukarr grkmak yiitiir- yitirmek, kaybetmek (IB (rilmek) (Ozn. I 6, Uybat III 3, 6) 24);bk. yittiryol yol yizyijz, sima (KT D 33) yolaggr dncii (?) (BK GD) yiiz 100 yoh kez, kere, defa yiiz baEl ytizbagr (Tar. B 7) yiiziit- ytizdiirmek (BK D 30) Yollug kigi adr (Yollug Tigin) yoluk- yolda kargrlagmak (MQ G I, Elegest I l0) yo$$ur- kargrhkh iftira ettirmek yorr- ytiri.imek; ilerlemek geligmek; yagamak

yont- yiiriitmek; ilerletmek, geligtirmek

yubul- yuvarlanmak yugur- yopurmak yuh-, yul- ya[malamak (BK D 32, lB 8, vb.) yuluggr yalmacr yuluk ya$malanmrg, yok olmug (O 3)

ymug

ig, hizmet ($an-gi III 1) (IB 5, vb.) at Jnmt 5rurg kayrn birader (KT D 32, Qaa-

H6l

ORHONTURKQESI GRAMERi

261

KAYNAKqA Pennti Aalto, G. J. Ramstedt ve J. G. Granri, "Materialien zu den alttiirkischen Inschriften der Mongolei", JSFOu LX: 7 (1958). Regid Rahmeti Arat, Kutadgu Bilig,TDK,istanbul 1947. W. Bang, Uber die tqiktiirkische Inschrift auf der Sildseite des KillttiginDenkmals, Leipzig 1 896.

"2u den Ktik-Tiirk-Inschriften der Mongolei",

T' oung Pao

325-355. den kciktiirkischen Inschriften", T'oung PaoIX (1896),

-,"Ztr

YII

898),

ll7-141.

-, "Turcica", Mitteil. d. Vorderasiat. Ges. (1917),270-294. i. A. Batmanov ve A. Q. Kunaa, Pamyatniki drevnetyurkskoy pis'mennosti Tuvt,I ve II: Krzrl 1963,III: Krzrl1965. Ahmet Caferoplu, TilrkDiliTarihi I, istanbul 1970. Sir Gerard Clauson, "The Ongin Inscription", JRAS (1957),177-192. "Notes on Irk Bitig", UAJbXXXIII:3-4 (1961), 218-225.

-, -, -,

Turkish and Mongolian Studies, London 1962. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford

t972.

Sir Gerard Clauson ve Edward Tryjarski, "The Inscription at IkheKhuslrotu", RO 34 (I971),7-33. A. von Le Coq, "Kdktiirkisches aus Turfan", SBAW 1909, 1047-1061. K. Czegl6dy, "do1ay-Quzi, Qara-Qum, Kcik-6ng", AOXY: I-3 (1962),5569. Gerhard Doerfer, "Zum Vokalismus nicht erster Silben im Alt-tiirkischen", WZKM 73 (1981), 47-87;74 (1982),103-128. Otto Donner, "Sur l'origine de l'alphabet turc du nord de I'Asie", JSFOu

XIV: 1(1896). Ahmet Cevat Emre, Tilrk lzhgelerinin Muknyeseli Grameri Fonetik, istanbul 1949.

Marcel Erdal, "Irk Bitig tizerine yeni notlar", TDAY-Belleten 1977,87-119. - , Old Tuikic Word Form.ation, I-II, Wiesbaden I 99 I . Karl Foy, "Tiirkische Vocalstudien", MSOS ( 1900), 180-215.

A. von Gabain, Alttiirkische Grammatik,Leipzig 1941;2. baskr: Leipzig 1950; 3. basla: Wiesbaden 1974.

-, -,

"tiber Ortbezeichnungen im Alttiirkischen", SO XIV: 5 (1950). "Zur Geschichte der ttirkischen Vokalharmonie", UAJU XX*IY (1952), 105-l

TALATTEKiN

"Altti.irkische Datierungsformen", UAJb XXVII (1955), l9I-203. "Das Alttiirkische", Philologiae Turcicae Fundamenta | (Wiesbaden 1959),2l-45. Ren6 Giraud , L'inscription de Bain Tsokto, Paris 1961 . Kaare Grdnbech, Der Tilrkische Sprachbau, Kopenhagen 1936. V. Grgnbech, Forstudier til tyrkisk lydhistorie, Copenhague 1902. Inscriptions de l'I4nissei, recueillies et publi6es par la Soci6td finlandaise d'Arch6ologie, Helsingfors 1 889. Inscriptionss de l'Orkhon, recueillies par I'exp6diton finnoise 1890 et

-, -,

publi6es par la Soci6t6 finno-ougriene, Helsingfors 1892.

I'Irk Bitig", TurcicaVll (1975),7-19. F. G. Ishakov, "Dolgrye glasnrye v tyurkskih yaztkah", issledovaniya po

James Hamilton, "Le colophon de s r av nit e

(Moskva

l' noy gr ammat ike ty ur ks kih y ankov, I : F o ne tilca

955 ),

160-174.

i., V. Kormugin, Zyursftiye yeniseyskiye epitafii.

Teksti

issledovaniya,

Moskva 1997. W. Kotwicz ve A. N. Samoilovitch, "Le monument turc o'Ikhekhuchetu en Mongolie centrale", RO 29-26 (1928),60-107. A. N. Kurat, "Gdk Ttirk Kafanh$r", DTCFD X: l-2 (1952),55-77 . L. Ligeti, "Les voyelles longues en turc", JA (April-June 1938), 177-204. Mao-Tsai Liu, Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Tiirken (T' u-kile), Wiesbaden 1958. S. Ye. Malov, Pamyatniki drevnetyurkskoy pis'mennosd, Moskva 1951.

Yenis ey skny a pis' menno st' tyurkov, Moskva I 952.

-,Yank

jolnh uygurov, Alma:ata

1957.

Pamyatniki drevnetyurkskoy pis'mennosti mongolii i kirgizii, Moskva

t959.

P. M. Melioranskiy, "Pamyatnik ve Eest' Kyul-Tegina", Zapiski Vostognago Otdeleniya imperatorskago Russkago Arheologigeskago Obsgesna XII: 2-3, Sanktpeterburg I 899.

D. M. Nasilov, "K voprosu o modalnrh slovah ciring, cirki i rirkrin v drevnetyurkskih yazrkah", Trudt s amarkandsko go gosudar stv e nno go wdversiteta im. A. Navoi, No. 102 (Samarkand 1960), 127-132.

'O nekotonh slojmh glagolnrh formah v drevnetyurkskih yazrkah", Trudr

"Yenisey vii Or[un yadg?irlikliiridiigi riivigdag kategoriyasi", 6zbek vd Afuibiyati Mrisrildldri I (Taqkent 1961),48-53.

samarkandskogo gosudarstvennogo universiteta im. A. Navoi, No. 102 (Samarkand 1960), 133-143.

Tili

oRHONTURKqESiGRAMERi

263

V. M. Nasilo v, Yaztk orhono -y e ni s ey skih p amy at nikov, Moskva M0. -, Drevnetyurl<skiy yauk, Moskva 1963. J. N6meth, "Zur Kenntnis des geschlossenen e im Ttirkischen", KCsA l, S upp le me nt (Budapest-Le ipzig 1939), 5 I 5 -5 3 I . - , "Ztrr Erkliirung der Orchon-inschriften", Festschrift Friedrich Giese (= Die Welt des Islams, Sonderband, 1941);35-45. H. N. Orkun , Eski Tiirk Yaatlarr I-IV, istanbul 1936, 1938, 1940,1941.

B. 6gel, "Gdktiirk yazttlanntn 'Apurtm'lart ve 'Fulin' problemi", ZZrKBelleten 33 (Ankara 1945),63-87.

P. Pelliot, "L'origine de T'ou-kiue, nom chinois des Turcs", T'oung Pao

xvl

(1915),687-690.

N. Poppe, "Tiirkisch-tchuwassische vergleichende Studien", Islamica I: I (Leipzig 1924), 409 -427 . -, "Altaisch und Urttirkisch", UJbYI: l-2 (1926). , "Plural Suffixes in the Altaic Languages", UAJb ){XIY : 3-4 (1957), 65-

83.

Vergleichende Grammatik der altaischen Sprachen, Teil

Ver gleichende Lautlehre, Wiesbaden 1960.

O. Pritsak, "Die Herkunft der Allophone und Allomorphe im Ttirkischen", UAJbXXXIII: t-2 (1961), 142-145. "Das Altttirkische", Handbuch der Orientallsrlft, Fiinfter Band: Altaistik, Erster Abschnitt: Turkolo gie, LeidenlK<iln I 963, 27 -52. W. Radloff, Atlas der Altertiimer der Mongolei, Petersburg 1892-1899.

-, -,

Die Altttirkischen Inschriften der Mongolei, Erste Lieferung, St. Petersburg 1894-1895. Die Alnilrkischen Inschriften der Mongolei,Zweite Folge, St. Petersburg 1899.

"Alttiirkische Studien", Bull. Acad. imp. Sc. I (1909) , l2l3-I222; Il (1910),217-228; III (1910), 1025-1036; IV (1911),305-326; V (l9ll), 427 -452; Vl (19 l2), 7 47 -7 7 8.

G. J. Ramstedt,"Zwei uigurische Runeninschriften in der Nord-Mongolei", JSFOU 3 (1913), 1-63.

"ZtJr Frage nach der Stellung des Tschuwassischen", JSFOU

VIII: l,

Helsinki 1922. Martti Rdsdnen, Zur Lautgeschichte der tiirkischen Sprachen (= Studia Orientalia XV), Helsinki 1949. -, "Ttirkische Miszellen I: Die Vokalliingen der erszten Silbe im Tiirkmenischen", Studia Orientalia XXV: 1 (1960).

TALATTEKIN

TalatTekin, "On KijkTurkic biintdgi", CA"IVIII: 3 (I963), 196-I98. -, "On misinterpreted word in the Old Turkic inscriptions", UAJb 35 (1964), r34-rM. -, A Grammar of Orkhon Turkic,Indiana University Publications, Uralic and Altaic Series, No. 69, Bloomington 1968. -, "The Tariat (Terkhin) Inscription", AOH 37: l-2 (1983), 43-68; Tiirkgesi: "Kuzey Mofolistan'da yeni bir Uygur yazttt", TTK Belleten XLVI: Sayr 184 (Ankara 1983),795-838. -, Orhon YazttIan,TDK, Ankara 1988. -, "Nine notes on the Tes inscription", AOH 42: 1 (1988), 111-l 18. Irk Bitig: The Book of Omens, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 1993.

-, -, Tunyukuk Yaufi ,Simurg, Ankara 1994. - , Tiirk Dillerinde Birincil Uzun Anh)ler, T . C. Kiilttir Bakanh$r-Simurg, Ankara 1995.

"Some Remarks on the Tunyukuk Inscription", Bekik Bitig, Sprachstudien fiir Gerhard Doerfer zum 75. Geburgtstag, heraus. von Marcel Erdal und Semih Tezcan, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 1995,

209-222.

"Elegest (Ktirtle Han) Yazrtr", Tilrk Dilleri Arastrmalan 5, 1995 (Ankara 1995),19-32. -, "The ftst Alnnkdl inscription" , Turkic Languages l-2 (1997),210-226. -, "The Second Altrnktjl Inscription", Tilrk Dilleri Arastrmalart 8 (Ankara 1998),5-14. Semih Tezcan, "Tonyukuk yazrtrnda birkag dtizeltme", TDAY-Belleten 197 5-197 6 (Ankara 197 6), 173- 1 8 1. V. Thomsen, Inscriptions de I'Orkhon dâ&#x201A;Źchffides (= MSFOU 1896), Helsinki 1986. Inschriften aus der Mongolei" (Dancadan geviren H. H. "Alttiirkische -, Schaeder), ZDMG 1924125, l2l-17 5. "Dr. M. A Stein's Manuscripts in Turkish 'Runic' script from Miran

and Tun-huang",,IRA^S 1912,

l8l -227 .

*Ein Blatt in tilrkischer'Runen' Schrift", SBAW 1910,296-306. -, -, "lJne lettre m6connue des inscriptions de I'I6niss6i", JSFOu 30:4 (1913), l-9. Twcica (= MSFOv 19 16), t-107. -, D. D. Vasil'yev, Korpus tyurkskih runigeskih pamyatnikov basseyna Yeniseya, Leningrad 1983.

Runik Harfli Metinlerden Ornekler

)Til : tSYm : RTFk : YH'Jld : "lxrf{k: Gktf-tk $#ntci#r : >D$ : Ycxil : mrilk : )$J9 : po{J> i trtx YCICf1r}Y : .ftfll : fi')t)|d : $Y)'c)' : flflt : lf)J'r(} : #C> : fYe* : +{D>.t : Otltl6' : .lD{m : N>.' :

4'rl I xtll lkFGx : #[.lY]J : t)*]dffYGt : #)'or#>J.6' Fi : FTâ&#x201A;¬fll : .l}lY''(>e : #Ft : FfGYf : JJ{lk : ft}',( : >{T{f? : f{f{lO.t : #trl : >{,'(lry+: >{{fDe{> : # r+ : ?+ : )t)>.t : .l*, : >{{f'e+}i$i}

Ilt ll:

+fi: ittFktt : )"11 : Ffirlt: +DTt : f3.|l$ : tfxkl : 1}+ : tcktff#D: {}(,)+ : r{feYr : +DJ}d : rkYr : {Yt{$ :

: #>.t6' : ffGTll': lt'x$Ck : e$l : filD>J4' I tl'xYttt rry+ : ,t'x$ek : elH : .flkFlt{h: rfxYFl : rq_h; SNf{}l : >{"c : >+t{Ddf?: >{,rqn: pxYpl : fGk:.|il',clilt*k:.ll:l : Pt|6'tl>D : lSk : : l}}.t : fi'xYtrl : fGk: fJFTn Fkt{ : f tll : ilY6'>e'Yr: H't : .}Drxr: en : l}vr9 : #Fktl : .lYflt : )l)>J : L"(.t3' :1Il$ : fxft$d: Yt|fYn: # : #yJ>d: D6'>.t : rke lr: YpFt: )>6'J: pkY#Fk : dYfn : nl'f : $lpl : rdY : )r|>d : ITde : ]cDf!: ,r9|).til{f :1{ : #f"(: ilYPt:)dY: eflill : lt{'T

(n)

{1flf

fifn

fNTril)

Kiil Tigin Yaao, guney yiiztinden, Malov'a gdre (1951:

19)

(r)

f{v) :

TALATTEKIN

SYfl'ft : f,Tlfl : Jt}l(j)>-t : >{'D : ll|T : TfA> :

: tFT : #po{}D : ciln1J : Fex :

IFT:fr{?

eilU : f$ym

*f{ :f Ck : .f{lHllt : f)t}>,1 :fT}'}:

{YJ{D:

t{l

I FGx

llflTft

R: 1+3'{ : f{lll',( : il+'f? : {{f.tY : ClAtrl : Yr+T : #$ : J'?Tf : {llYN : )$>,t : FTI'rk: ekYf{: )t}}d : RTf{k: ll{ : #kYer{k : Yl9 : D$A (?l

tar

fs)

r0l

(,r)

Kiil Tigin lazls, giincy yiizlindcn, Malov'a gttrc (1951: 20)

267

oRHON TURKCESI GRAMERI

t:tT{hrrr (...) ) : I ') { .l ) r } } I t t h t : t y ,l ) t > J : ,} } ,l ,} l. I : I f f . t g, I I T } : t I t } t I' r i h t : I t T t r I t > a : t ! I r T I t I j t y t : J ) I ) J : i T I I : ) .t { .l Y ) t >., : I d l I .l ) d : I T f 'h :#,1 y t I t I : ItT ]T ) :,t > { | {.1 r! : hT r h

: I ,}

(3)

eY#ih:l'1rt Y.{I.l: i.T r h i r t rtt d ) t x t : lt.t l.t : I *{ : ) .|' : t c b !} d T,l t t}[ r >., : l r) T : ) T il I .l : l t ? ) y i : I G y i r : I ) t { > { .t ) : .r } r h ; | ) I ) J : l)t tf y tt : l T I tT.t.l : ) T I tf : tt y f.I: t + { } r T r | !l a ) tG Y t: ) T t' s >a.l : t r r : Y I t Y f I, I t Y t r t :tl d t T > a rf t r : r){ r : } l aT f' I : }l f > ) tt. t : t t t' t : { t a * a > : ) rl t' { > { A l' : # d I t : } I ) 'l { 't I h lt 't I h : t T J T) T rt !t Y l.tTr:Tlt.lT)D:YDltf tl:l.tY\:)t>J:t'>J:t'da r :, T l'}.t>.1 :,Trl : tl'IT > : I Y d : I I t Y t I : I T + t t ).t't d : t h t l t d : t .l T > :, T {. t } ).l } d T I' T # I t Y t t : lt t : t" + { D > d : i t Vl {.t > : ) T d i *.t J ) : tTtt{ Yth: ) r > J:.l'YJS:tr1f il Itph:t )t)J:lTyQt:!Ttlf ;d.lJ ):!

(5)

(6)

.:#l.tYTl.t

Yf t:JAt:Jt

t t :t

(4)

i : I x y t : ) > .f : i t r h : > I I t : # ;. ! t tt > y I >, 36. rI) t Y t t : I d ) ] > d : l T J a : y t t l. t T 'h i t : t l. ) T d i .t | .l ) T d I y ,) , Y tI : n T r t : t n t d.t F I : f l.l T >{ } { t y I : t3.l t d..t > { :I t.t f ) } I ) : Ydt:rYt J3: flt:aTrh:T >)T

lf'l

l. y

rl:l*l

t y t ! Trl,Tt^t: f l r t t lt ta Y D T I t : f t Y f I : t T l d : t D h : ) { f { > + : y t t t t : f t y I I : t t l, : t d 'l t ) i, : T t} d ; .1 I rl : $ T f h : Y:} T I f t { : # } I T l. h : # t y } : t,l ).f ,l l t( ., S : tY \

l"t: i

)8:11.1:

)'>J:fYfi:Y*|ttr:) l f t t ll: ll')T 'ltt: r )'t:' )T,t'|tT: ) l>d: T.t ) .l y : : )d tTD

t : f T R hT lt : C l l.t t I F: t., >., : vtt

.,1

> c, :

r.T

d ) T ,t

t : 1 g. h t , : V t T T l. h : # ) y : l ) D : + tt) :) ) f { D, f f T Y F : Y )t >cl :RT Ir h : l.t' J

Bilgs Kagan Yazri, dofu yiiztindc4 Fin Atlasr

esas

Qwcriptianss dc l'0rklwn: 17-18)

TrT

} :1 ),{

alnm$ur

(8)

(9)

268

TALATTEKiN

dlfFk

I FeYr< :

f{Yr l(df : rfht{*tr

+.l-t>e: r€Yrt rkTt\'|trB: fili1..,6. : )*l)> :

)il : roJ)* : rn{t} : .r}l,,(d+ : #?t+$.r#t)il : )t}}dqTNk

ft)il : !f l$k.l) : ff{k : lxllf.t)D : .hl^,'(d6':1t}}}#f Fk : )Tl*kYF :

ffi:

lT{k

: rf'AI{BxlAr : Jxllf :1r}>.1-: r; ft't>.t+D : fodJfkYF : )t)>dlf, ^-rl:

)*>dTll : lttrk

€llll

(i)

rs)

.tk#

npJil : r}Yc.t$r: rt}FJil$>d : $r?$(t : fkTT*D : fCYI{Tri : r}ttTJ6':feYFn

: ril).$htltrkt:1){J>t : :

{ 1J

Yri : *kf#$t*l$ : rxtkJ),(D : rkflT : r'fJ>: JFlcht)> Sl : ruJ">.t+{}6. I tforl$ : Pxk#fD$f{}P)"(il: +.tt}C.fG : rJ+}dtt'

tr)

ir)

f*il{f

nt.rr#tkt*T*pyr* : #?k.tJ-.r+{t6. ::tt>d**l : atyrr. YrilTil : B*rhtr : #lrBkf*€Yt* : rrJk i $ltlts I rfo )il{A'I"(.t.lJD}d : ++t}tfeYm :P}

t'NfT{t{ : lcl,r(.tt : f?ft: )DJ>.t : )',(illTkYf : .IYTft tBrft : ildA : fleYt: fkfYil : Bllil : 'f+'T>.lD{ID: 'ft l}'l+kT : +Il+ : ,lc*hliqil : #lh>ilD}}A : Fh

Tunyukuk Yazra,I. taq, bau ytizii, Malov'ag6re (1951: 56)

io)

(7)

oRHON TURKCESI GRAMERI

: fh"}d : )t}t,t : $Fkf {}tlJ} f{.4' rhrtkT

>f) :

: Ctr :

: F?l)"rY,tC:

Ftt<Rtq

'fitt: flfek.lt' : .ff$k : hFTD : fk

rkYleTFl : )or)'h'f) : rYlm{{J }i(ofd(fe?H (0) : ffkf6{J} : )Til : f$f'r)t}>,I : h)'c}thil>6' : f : $lf|.f4'flt : >'l)'(ttfd : F$: €{tf"Jll)>-t : }{"(lT,l{' )*>,nff{k : frilt : lFt}l.t}d Y : l*$ llJ> : l$f.f$Yli : flt$)'$ : ll{'f1J : f)Tf : lFftlDltlD (m) : fltl .If"llt : #*Tfk : ftkfF YF : l(llrdtfrFn : flf{d:ft6f{ : ,r(ttr,'$l#fi : rflFtfk : flkfYF : trttx{F :

t6l{ i sk#?#xtl I l"c.l6' : #*frk lrlkfYil

: .rk#rfl : )r)IdlrnTpk : #nsk : )0ot|{n#* pJYr{.}Drxrry} :

)>**{}}lxt

JF: thk#Fl: fxil,Yl : $ilfl*>#f{k:1xl :>'(.rlJ}: #$tlk : $k#kl"-f! : Pk#ktlf*)"l| I Ffkltfo: fxl|nbil{{ tY.til: F€$.t : ttf{ : $T} : l "(,t* >lr : SYlff{D>D: hftsklF€">6': )YS': ft#r{ : h$tl'tt{ .t)Jd : filD>D: h$ rY€hf{ : cYtffe}l : t$f$$ru}'(J1 .rcn: l$T1J : +Jl'fJ',l>€': {lJ} 4* : $lf* : f*tef{ : ffJFr.: l$T'tJBYSL}'f{ : {YJ}d)}'}t : {r*ln|rl :.lt}*T} :.lD{rD : No*}tl}'{ : .rDtl>il :.lt}rfd : t{,'k#kP.l} :

(ll)

: sk#

(rc)

(rs}

(*)

f#}*{.t : hl+lkYt : hl+Fl

fttrxl

: #l+!kf{Bk*tkF :,l{a>*.f$Ym :P*'t{#i: P}"cil i$} >4TTn#lkt{ : }tf'}D : e{f{Wl : fxk$t}} : .ll{Y{pf : fk : fkYttttlt : .ltlJ',$€" : #:lYqe#f : $kt}t$> : DrT{k : $*xt.tFt : ht+kf :'{r.fl : $rt : $f{rdtFnFl (rr) YF: f$l : ft*tlD+*tD:'rxtr{k:.tlssr{: *tft}tD: r$ilJt{

fkYl : #1J.th,rt) I lttklt.lo:

sYtt : F*r{#t

ftfl#tkr{ : n*}dtftrk

BBilt

B$hfr{Y:t

{rr}

ff{k : fJ)'c{J} : )}>dlfFk : m{}Jt{ltf{rl* : h{'kf{f.rH

(n}

: )$>,1:

ffif*

:{?)

::1xl : #tlrlt)l+ : Sfl#qkil : .l"t'>4' : : rkYt)*>.r : rlf{F : ril0r{l-11 : rdD{}.l"

T*: lFfdlllF6lt : ftLheFDlJ+ : .l{J.l{}oT}J'jqJ} : },'d1 *xkYf{l

Tunyukuk Yaa0, I.

taE, grincy

:1#kt{:f*)

yiiziindcn, Malov'a g6$ (1951: 57)

TALATTEKIN

270

f$'fl )hY:Y).J )d 0xf'nf1 h t'r )r(6) )r( .io lYd 1r h i' o lD x i :t I h t/ il ) A:ltd)) 6d d))dd .ltYI Y )']fd

IDY\d )}lddLiDf,o. . . .\Fo . . . .'i'if'fl'r .l lD l\ td i l) )i l'D ...lri J d,\',1 i/Y.'-lo lY) 6Y):TrB hl't.l< ilD ) J ):)} ).J D D t.t ,)) JD D f g l.'h)d ydct' l.:l))) D .lo)d :'h lsf tr N

r Y1) ilh:4 lJ lD i ld

) )dd A'fe)dAil D,}) 6\

.io)d

:Y1)

l-ttYl :h)

0hR

tYh

It\.lt F )}) Ald 6.ld YA)CJ )A)}} 6I{D ft{YAIYD (t) l\ Y:'htl't.t) il .l t{ D lf J ht Il ) Y t l FE h$lf ! 1r )lj )d l)) tl Yl( ) A 1 I" t .lf J [ l'ht hX ) l' f l'r h ^n t rrc

)l})dI'd)d Y'I()AD.i

[\l.rjYff :) )r(Dffflllv\:p1976lrl]ji)dhf f'h t.r )t( .J )r( Y 6') )t(,.l l.l\"hi Yl 1.r\l') ,.J)dJ, ,1,tg .l ) ))r('{ )d .ll( tl rl lv x Yh : . I I f.l )r( ) d) rtq ).,l..,1

hl ftF\rl))d tld)Yh) lp'fi x \ |\iltl'tE h f ') tr(..| D D t I r )r(Jll. . . .\tq'tFE.D q Fl )dti6i'r())lYq'h8hf ') ) ) d lhx J f : lYd

Taryat Yaan, ba!

yilzitdtn, $ine,trtl0'ye glire (tckin 1983'tcn)

ORHON TURKEESi GRAMERi

* 1) \it'

Uyuk-Turan Yazrtr. Vasil'yer,'tcn alrnnrrltrr ( 1983: tt-l)

2.71

272

TALATTEKIN

tpgrtlr'

t€"1

.;rti..

E\E-

rrg' a, AOO C

o()

o -'f.)e ttt ,?'Jt'tlt:)? 1. f , >1lP.iy

-rP*-Jl {IJf-:

,#t/,et|lI,

7!?' $*y,

-YA

"?4a-?'

' F! S?='tlg J."#;)J)r,.7 atl F.F" )J#f>

rlrlerTt*rry arf t|e # ? rl't t €Ft p,t=*r+ a$ir'rt'txl* t*r****

a*w. {rt 07

J t+v

,?.6Jl

rE*g r|>7'+ Yi*

J+>7

== =+r{rivf,-#=

J 7'tzt@

frf rt 4 f q

|). { >? ra 4 ?rl *'#?rr,t*?t ' *tT=g€f

=',f7')ts?tlt

"t 'rr*

r*+!at-->

?e:ry j>7rt

}

goe

"Jl*3lc3'' t;rf

GrC! Cr.,i*f,

t*ril'r?*t

Irk Sitig, ilk tig fnk, Tekin'dcn ahnmrgnr (tgg3: gl-S2)

rsBN 9757981 19-2

lllllilllillllillilil