Overheid laat van je horen

Overheid, laat van je horen!

Scenario-communicatie als multi-inzetbaar beleidsinstrument Clara Ormeling | Inge Sijpkens TOTAL IDENTITY

Over de auteurs Clara Ormeling (1973) studeerde Internationale Betrekkingen aan de Rijksuniversiteit Groningen. Na haar studie was zij onder meer als beleidsmedewerker werkzaam bij het ministerie van Economische Zaken en als medewerker marketing en fondsenwerving bij Unicef Nederland. Bij Total Identity begon zij als copywriter, maar maakte zij na vier jaar de overstap naar de functie van advisor. Als advisor was ze onder meer verantwoordelijk voor de advisering in het ontwikkelen en uitdragen van de corporate identity voor ministeries en non-profit organisaties.

Inge Sijpkens (1979) studeerde Communicatie en Openbaar Bestuur aan de Hanzehogeschool van Groningen en Politicologie aan de Universiteit van Amsterdam. Ze studeerde respectievelijk af op een onderzoek naar interactieve beleidsvorming bij gemeenten en een onderzoek naar de communicatie rondom de (toekomstige) toetreding van Turkije tot de Europese Unie. Sinds 2006 is zij als advisor werkzaam bij Total Identity, waar ze opdrachtgevers adviseert over de ontwikkeling van hun identiteit en het uitdragen hiervan in hun communicatie.

Overheid, laat van je horen!

Scenario-communicatie als multi-inzetbaar beleidsinstrument Clara Ormeling | Inge Sijpkens

2007 TOTAL IDENTITY Amsterdam

Definitie Scenario-communicatie is het communiceren van vraagstukken over beleid in termen van scenario’s. Niet de mening van de afzender staat daarbij centraal, maar het probleem waarvoor hij zich geplaatst ziet en de mogelijke oplossingen daarvoor. Middels scenario-communicatie worden het dilemma, de keuzemogelijkheden in het vinden van een oplossing en de consequenties van die verschillende keuzes gepresenteerd.

Scenario-communicatie zet voor de afzender en zijn omgeving duidelijk op een rij wat er speelt en betrekt externe partijen bij de totstandkoming van beleid.

2

Al jaren wordt gesproken over de kloof tussen de overheid en de burger en in al diezelfde jaren wordt er ook al gezocht naar een manier om die kloof te overbruggen. Voornemens als ‘de dialoog aangaan’, ‘transparantie’ en ‘vertrouwen’ zijn naast termen als ‘vermindering van bestuurlijke drukte’, ‘betere dienstverlening’ en ‘slagvaardigheid’ niet meer weg te denken uit rapporten en beleidsplannen. Toch lukt het maar niet om werkelijk een brug te slaan.

Wat gaat er mis? Of beter nog, wat ontbreekt er nog aan? Dit essay is een pleidooi voor proactieve communicatie vanuit het ambtelijk apparaat van de rijksoverheid. Het is tijd zichtbaar te maken wat tot nog toe onzichtbaar bleef.

Openheid en dialoog De laatste decennia kenmerkten zich door grote veranderingen in de verhouding tussen burger en bestuur. Met name de opkomst van de (nieuwe) media heeft grote invloed gehad. Vroeger konden bestuurders en politici in relatieve beslotenheid hun beleid formuleren. Door de grootscheepse aanwezigheid van televisie, radio, kranten en internet is dat onmogelijk geworden. Burgers kunnen volgen wat er gebeurt in Den Haag en willen dat ook.

Misschien wel de belangrijkste verandering die de opkomst van het internet voor de rijksoverheid heeft meegebracht, is de mogelijkheid van tweerichtingsverkeer, de mogelijkheid om de dialoog aan te gaan met de samenleving. Ministeries kunnen zich via internet presenteren, hun beleid uitdragen en standpunten innemen. Burgers kunnen hier vervolgens direct op reageren, door in contact te treden met de rijksoverheid en met elkaar. Zij kunnen zich daardoor op elk gewenst moment een beeld vormen van de rijksoverheid, maar dit beeld ook op elk moment weer aan-

3

passen door nieuwe informatie die hen via het web bereikt. Dit heeft een enorme invloed op de beeldvorming. Het zijn immers niet meer alleen de rijksoverheid zelf en de traditionele media die de rijksoverheid onder de aandacht brengen. Ook de samenleving zelf – individuen, organisaties, actiegroepen – spreken zich uit en verspreiden informatie. Het is voor de rijksoverheid onmogelijk de controle te houden over wat er over haar wordt gezegd en geschreven.

Vertrouwen Veel burgers vormen zich dus een eigen mening over beleid en de publieke zaak en brengen deze mening ook regelmatig scherp tot uitdrukking. De burger is kritisch geworden. Met zo’n kritische burger als publiek is het van groot belang om open te zijn. Over beleid, keuzes en de redenen voor die keuzes. Want als er iets is wat de samenleving van de rijksoverheid vraagt, dan is het wel om niet alleen te luisteren naar de geluiden uit de samenleving en te vertéllen dat zij alles doet voor een beter Nederland, maar dat ook daadwerkelijk te laten zien. Zegt de rijksoverheid het alleen maar of gelooft zij er ook in en doet zij het ook? En hoe doet zij dat dan?

De mogelijkheden tot dialoog die de nieuwe media met zich mee hebben gebracht scheppen daarin verwachtingen, op het gebied van bereikbaarheid, snelheid en capaciteit. Op allerlei manieren streeft de overheid daarom – in toenemende mate – naar openheid en dialoog. Dat is ook nodig, zo blijkt uit onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau, want al jaren daalt het vertrouwen van de burger in de overheid, en het oordeel over haar daadwerkelijke functioneren is negatiever geworden.

Opvallend is dat de ambtelijke organisatie lange tijd een zeer beperkte rol heeft gehad in de communicatie met de samenleving over wat de

4

rijksoverheid doet en hoe zij dat doet. Nu nog steeds zijn het vooral de ministers, staatssecretarissen en Tweede Kamerleden die zichtbaar de taak krijgen toebedeeld om de afstand tot de burger te verkleinen door de dialoog aan te gaan. De ambtelijke organisatie is hierin minder prominent aanwezig. De communicatie van het ambtelijk apparaat beperkt zich tot de voorlichting over reeds geformuleerd beleid en het oplaten van een proefballon over een beleidsvoornemen. De ambtelijke organisatie is daardoor een soort lijdend voorwerp, waar veel over gesproken wordt, maar dat zich niet zelf uitspreekt. Zij is weinig zichtbaar, vooral daar waar het haar rol in de totstandkoming van beleid betreft. Het ambtelijk apparaat krijgt niet de kans een adequate relatie aan te gaan met de samenleving.

Die onzichtbare bureaucratie staat haaks op datgene wat de burger wil van de overheid (gehoord worden) en wil zien (bewijs). Want “Vertrouwen ligt aan de basis van een goed functionerende overheid,” vertelt ons het nieuwe Regeerakkoord, maar vertrouwen moet je eerst winnen door te bewijzen dat je te vertrouwen bent. Is het ambtelijk apparaat van het ministerie, met haar inhoudelijke kennis en haar duurzame rol in de beleidsvorming, niet juist dé plek om dat te doen? De plek waar de bewijsvoering zit?

Beleid is ook communicatie In 2001 verscheen het rapport ‘In dienst van de democratie’ van de Commissie Toekomst Overheidscommunicatie. De commissie, onder voorzitterschap van Jacques Wallage, had als opdracht meegekregen de ontwikkelingen die van invloed zijn op de communicatie van de overheid met de burger in kaart te brengen. Tevens werd zij gevraagd aanbevelingen te doen voor de toe-

5

komst. Een belangrijk standpunt van de commissie is, dat de overheid ook actief moet communiceren over beleidsvoornemens.

“De burger heeft er naar het oordeel van de Commissie namelijk recht op zowel de inhoud van de voornemens als de motieven van de regering te kennen. Waar de burgers, via nieuwsvoorziening en betaalde informatie door de critici van beleid ruimhartig van contra-informatie worden voorzien, is het niet meer dan redelijk dat ook de regering in dit stadium van de beleidsontwikkeling alle informatiekanalen kan gebruiken.” (In dienst van de democratie, Het rapport van de Commissie Toekomst Overheidscommunicatie. 2001, p. 41-42) Met andere woorden, zorg ervoor dat er niet alleen over je gesproken wordt, maar spreek je zelf ook uit. Belangrijke toevoeging van de commissie zijn de voorwaarden waaronder voorlichting over niet-aanvaard beleid mag. Namelijk onder meer mits de informatie feitelijk van aard is en zakelijk van toon en de inhoud van het beleid centraal staat en niet de bestuurder. Daarom ook pleit dit essay voor scenario-communicatie vanuit het ambtelijk apparaat.

Niet alleen kan het ambtelijk apparaat middels scenario-communicatie op een efficiënte, gestructureerde wijze laten zien hoe zij te werk gaat, zij kan tevens de feiten en achtergronden zichtbaar maken, zonder dat daarbij de minister prominent naar voren wordt geschoven.

Het primaat van de politiek De onzichtbaarheid van het ambtelijk apparaat is mogelijk te verklaren uit het primaat van de politiek, dat kenmerkend is voor ons democratische staatsbestel. Die opvatting houdt in dat er maar één orgaan is dat het algemeen belang behartigt: het kabinet, gecontroleerd door het parlement. Politici nemen de beslissingen en bepalen wat het publiek

6

mag horen. Het ambtelijk apparaat blijft daardoor gedwongen in stilte gehuld, de ministeries zijn nauwelijks in beeld. Niet alleen blijft hun bijdrage aan de beleidsvorming daardoor onduidelijk, het werkt ook een bijrol voor het feitelijke inhoudelijke debat in de hand. Alvorens de politiek tot besluitvorming komt, is daar immers een fase van afweging in het beleidsproces aan voorafgegaan. Maar die afweging zien wij niet.

Met andere woorden: de overwegend normatieve en besluitvormende discussie die zich afspeelt op het politieke speelveld overschaduwt de feitelijke, verkennende discussie op ambtelijk niveau.

Om de beeldvorming van de rijksoverheid positief te beïnvloeden en een adequate relatie te ontwikkelen met de samenleving, zou de politiek – en daarmee het inmiddels gekleurde debat – niet het alleenrecht moeten hebben op de communicatie over beleid. Het ambtelijk apparaat heeft de kracht en de mogelijkheid te laten zien wat aan de besluitvorming vooraf gaat en welke (ongekleurde) inhoudelijke afwegingen er worden gemaakt. Zo kan zij laten zien wie zij is en welke rol zij speelt in de totstandkoming van beleid. Daarmee geven ambtenaren de rijksoverheid de benodigde inhoud, karakter en een herkenbaar gezicht. Het politieke primaat doet immers niets af aan de eigen kwaliteiten van de ambtelijke organisatie.

Het beleidsproces Wanneer de ambtelijke organisatie zichtbaar maakt wat aan de besluitvorming vooraf gaat, krijgt de communicatie over beleid een nieuwe dimensie. Niet zozeer de besluitvorming staat dan centraal, maar juist het proces zelf en de inhoudelijke afwegingen die worden gemaakt. De bredere context van het beleidsvormingsproces wordt zichtbaar.

7

Politiek gewicht

Erkenning

Beleidsformulering

Oplossing

Beheer

Mate van mate onenigheid oneindigheid Fase

Figuur 1 Beleidslevenscyclus van dr. Pieter Winsemius

Bovenstaand model, de beleidslevenscyclus van dr. Pieter Winsemius (voormalig VVD-minister van VROM), laat goed zien hoe de rolverdeling tussen politiek en ambtenarij verschuift naarmate het beleidsproces vordert. Winsemius ontwikkelde dit model (ontleend aan de productlevenscyclus uit het bedrijfsleven) in de tachtiger jaren (dr. P. Winsemius ‘Gast in eigen huis, beschouwingen in milieumanagement’. Alphen aan den Rijn, 1986). Op de horizontale as staan de verschillende fasen van beleid, op de verticale as de mate van politiek gewicht. De cyclus laat zien dat naarmate de ambtenaren op de ministeries vorderen met het vinden van oplossingen (beleidsformulering), het politieke gewicht toeneemt, terwijl de mate van onenigheid tussen de betrokken partijen geleidelijk afneemt.

Na de vaststelling van het beleid begint de oplossingsfase, waarna het probleem in de beheersfase onder controle wordt gebracht en gehouden.

Het politieke gewicht neemt dan weer af.

8

Van binnen naar buiten De communicatie vindt nu met name plaats aan het einde van de beleidsformulering en het begin van de oplossingsfase, wanneer het politieke gewicht het grootst is. Waarom niet vanaf het begin van het beleidsproces? De communicatie beperkt zich dan niet langer enkel tot de voorlichting over reeds geformuleerd beleid of het oplaten van een proefballon over een beleidsvoornemen, maar betreft dan ook het proces dat daaraan vooraf is gegaan, of beter nog, gaat. Door te laten zien welke (complexe) samenhang er bestaat tussen beleidsgebieden, welke keuzemogelijkheden zich gepresenteerd zien en wat de voor- en nadelen zijn van die verschillende keuzes, kan het vertrouwen van de burger langzaam worden teruggewonnen. Verbondenheid en geloofwaardigheid bereik je immers door niet alleen de oplossingen te presenteren, maar vooral ook de dilemma’s, keuzes en de consequenties daarvan inzichtelijk te maken.

Dan ontstaat een compleet ander beeld van de toegevoegde waarde van het ambtelijk apparaat. Leg daarom als ministerie niet langer de nadruk op het naar binnen halen van de buitenwereld, maar breng vooral ook de binnenwereld naar buiten. Laat zien wat zich op de ministeries afspeelt, hoe men tot keuzemogelijkheid A, B en C komt en welke voor- en nadelen elk van die keuzes met zich meebrengt.

Scenario-communicatie Bovenstaande, het presenteren van dilemma’s, keuzemogelijkheden en de consequenties, noemen we scenario-communicatie, afgeleid van de al veelvuldig toegepaste scenario-analyse. Scenario-analyse is een proces waarbij verschillende mogelijkheden voor de toekomst (scenario’s) worden overwogen om zo de mogelijke toekomstige gebeurtenissen te analyseren. Het is geen toekomstvoorspelling, maar een projectie op de

9

toekomst wat er van het verleden en het heden geleerd kan worden. Scenario’s bevatten veel onzekerheden en onvoorspelbaarheden, maar dat is ook juist het doel, om de variabelen zichtbaar te maken. Welke rol kunnen ontwikkelingen op het gebied van economie, demografie en technologie gaan spelen in de toekomst? Dat is de vraag die in de verschillende scenario’s wordt beantwoord. Door mogelijke scenario’s te analyseren kan vaak een betere, weloverwogen beleidsvorming tot stand komen en kunnen strategische keuzes gemakkelijker worden gemaakt. Scenarioanalyse is daarmee een belangrijk beleidsvoorbereidend instrument.

Memorie van Toelichting Scenario-communicatie is geen compleet nieuw begrip voor de rijksoverheid.

In rapporten van de 20 à 30 adviescolleges van de rijksoverheid wordt zelfs veelvuldig aan scenario-communicatie gedaan. De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, de VROM-raad, het Ruimtelijk Planbureau of de Raad voor Verkeer en Waterstaat, om maar een paar voorbeelden te noemen: alle zijn bekend met scenario’s. Heel prominent zijn de scenario’s echter niet aanwezig en de communicatie erover gebeurt altijd achteraf, in het adviesrapport. In de Memorie van Toelichting wordt dan teruggeblikt op het proces van afwegen en analyseren waaruit het uiteindelijke advies is voortgekomen.

Ook de onafhankelijke adviescolleges kunnen bijdragen aan het overbruggen van de kloof door juist die dilemma’s en keuzemogelijkheden al in een eerder stadium proactief inzichtelijk te maken.

Interne en externe functies In de lijn van scenario-analyse is scenario-communicatie het presenteren van mogelijke scenario’s en aanverwante dilemma’s. Via scenario-communicatie kan het ambtelijk apparaat op een efficiënte, gestructureerde

10

wijze laten zien hoe zij te werk gaat. Centraal daarbij staat de inhoudelijke kennis die ten grondslag ligt aan de ontwikkeling van de verschillende keuzemogelijkheden en de dialoog die daartoe intern plaatsvindt. Scenario-communicatie biedt het ambtelijk apparaat zowel intern als extern de kans te laten zien waar zij problemen tegenkomt, waar dilemma’s ontstaan en hoe zij daarmee omgaat. Het biedt intern een goede beleidsvoorbereiding en extern de kans begrip te kweken bij de burger, omdat hij de binnenkant van het ministerie te zien krijgt en daardoor geconfronteerd wordt met de complexiteit van het beleidsvormingsproces.

Daarmee is scenario-communicatie voor de rijksoverheid een beleidsvoorbereidend instrument én een manier om de burger te betrekken bij de totstandkoming van beleid.

Werken bij het Rijk In ‘Werken bij het Rijk’, de overkoepelende wervingscampagne voor het werken bij de overheid, is al een voorzichtig begin gemaakt met het schetsen van de keuzes en dilemma’s waar de verschillende beleidsterreinen mee te maken hebben. Maatschappelijk belangrijke vraagstukken op het gebied van de ouderenzorg, kinderopvang of asielzoekers worden in de arbeidsmarktcommunicatie heel kort aangestipt. Er wordt gesproken van ‘zaken die ons allemaal raken’ en ‘banen met inhoud’, waarmee de lezer in feite wordt verteld dat de kracht van het ambtelijk apparaat haar inhoudelijke kennis en analytisch vermogen is en dat zij grote meerwaarde heeft voor de maatschappij.

De bewijsvoering hiervan moet echter nog komen en dat kan door deze wijze van communiceren uit te bouwen en de hele maatschappij aan te spreken.

11

Politiek versus ambtenarij Wat is nu het verschil tussen het communiceren over de dilemma’s en keuzes achter beleid door het ambtelijk apparaat van een ministerie en een debat over dilemma’s en keuzes achter beleid in de Tweede Kamer?

Dat verschil zit in de rollen van politiek en ambtenarij, een rolverdeling die door scenario-communicatie scherper te zien zal zijn. Heel zwart-wit is die verdeling dat de communicatie vanuit het ambtelijk apparaat van het ministerie feitelijk en verkennend is en het debat in de Kamer normatief en besluitvormend.

Hoe is deze rol van het ambtelijk apparaat te plaatsen binnen een staatsbestel dat zo’n duidelijk primaat kent van de politiek? Een ambtenaar is allereerst niet, zoals een minister, verkiesbaar en daarmee in zijn dienstverband, in principe, niet afhankelijk van politieke verschuivingen. Een ambtenaar legt niet, zoals een minister, verantwoording af aan het parlement, maar hij legt verantwoording af aan de eigen organisatie, het ministerie. Het grote verschil tussen politiek en ambtenarij is daarmee aangegeven, het ambtelijk apparaat is – nogmaals, in principe – politiek neutraal en heeft een consistentere samenstelling dan het kabinet. Dat is ook de kracht van het ambtelijk apparaat, zijn consistentie. Daardoor kan het zijn inhoudelijke vakkennis steeds verder uitbreiden en verdiepen. Het proces van scenario-communicatie is dus geen proces van politieke compromisvorming, maar een ongekleurde, feitelijke en inhoudelijke weergave van een scala van waarden, keuzes en aanverwante dilemma’s en consequenties. Het maakt het afwegingsproces zichtbaar, in plaats van alleen het besluitvormingsproces.

12

De rol van de minister Een ambtelijk apparaat dat door middel van scenario-communicatie uit de schaduw stapt, heeft geen consequenties voor het primaat van de politiek, mits het de minister is die het ambtelijk apparaat hiervoor de ruimte geeft. Het is aan de minister om de meerwaarde in te zien van het zichtbaar maken van wat tot nog toe onzichtbaar bleef. En hoewel het ambtelijk apparaat nu van zich zal laten horen en zich zal laten zien, impliceert scenario-communicatie zeker niet dat de ambtenarij zich gaat mengen in het politieke debat of partij wordt in de besluitvorming. Zij zal inzichtelijk gaan maken waar zij mee bezig is, zonder daarbij haar mening te verkondigen of waarde mee te geven aan bepaalde keuzemogelijkheden. Het is aan de politiek en de ambtenarij om elkaars meerwaarde te erkennen en er gebruik van te maken. Het is aan de minister om in te zien dat het denken van het ambtelijk apparaat kan worden gebruikt om de kloof tussen burger en bestuur te overbruggen. Politiek en ambtenarij zullen niet in elkaars vaarwater komen, maar juist een toegevoegde waarde hebben voor elkaar in het behalen van een gemeenschappelijk doel: het dichten van de kloof tussen de rijksoverheid en de burger.

Mobiliteit of continu誰teit?

Ter bevordering van de mobiliteit van topambtenaren en later ook het waarborgen van de opvolging op cruciale posities in het Rijk, is in 1995 de Algemene Bestuursdienst opgericht. Doel was om de verkokering tussen de ministeries te doorbreken en te investeren in management development in de rijksdienst.

Alhoewel dit initiatief door velen positief is ontvangen, is er ook kritiek. Zo wordt er gesproken van verlies van inhoudelijke kennis door de snelle functiewisselingen en door de zware nadruk die wordt gelegd op het behalen van concrete resultaten in plaats van op neutraliteit, precisie en continu誰teit.

13

Deze kritiek is relevant voor de strategie van scenario-communicatie, omdat die juist zo gericht is op de inhoudelijke kennis van het ambtelijk apparaat, waarvan continuïteit aan de basis staat. Het is echter de vraag in hoeverre de mobiliteit aan de top de inhoudelijke kennis in de hele organisatie vermindert. En wie zegt dat de verantwoordelijkheid voor de creatie en communicatie van scenario’s niet lager in de organisatie kan liggen?

Conclusie We leven in tijden waarin we kritisch zijn en bewijs willen zien van de juistheid van het optreden van de overheid. Wat we willen horen en zien is wat de overheid daadwerkelijk voor ons doet, waarom zij dat doet en hoe zij dat doet. Wij willen zicht krijgen op wat zich op de ministeries afspeelt, op de kwaliteit van de beleidsvoorbereiding. Het ambtelijk apparaat is de aangewezen partij om die taak op zich nemen. Het initiatief ligt bij het kabinet. Dat moet ervoor kiezen het ambtelijk apparaat de ruimte te geven uit de schaduw te stappen. Het kabinet moet ervoor kiezen dat de communicatie vanuit het ambtelijk apparaat zich niet blijft beperken tot de voorlichting over reeds geformuleerd beleid, ook het proces wat daaraan vooraf gaat, moet zichtbaar worden. Dan ontstaat een compleet ander en vollediger beeld van de toegevoegde waarde van het ambtelijk apparaat.

Leg daarom als ministerie niet langer de nadruk op het naar binnen halen van de buitenwereld, maar breng vooral ook de binnenwereld naar buiten.

Laat zien wat zich op de ministeries afspeelt. Met scenario-communicatie kan dat worden gerealiseerd. Het biedt intern een goede beleidsvoorbereiding en extern de kans begrip te kweken, omdat zicht wordt verkregen op de complexiteit van het beleidsvormingsproces.

14

Daarmee is scenario-communicatie voor de rijksoverheid een beleidsvoorbereidend instrument én een instrument om de kloof tussen de rijksoverheid en de burger te verkleinen.

In dit essay wordt scenario-communicatie geïntroduceerd als multi-inzetbaar beleidsinstrument voor de rijksoverheid. Ook op provinciaal niveau, bij de gemeente en zeker ook bij bedrijven is scenario-communicatie zeer goed toepasbaar. Scenario-communicatie is een manier om, zowel intern als extern, de inhoud onder de aandacht te brengen, zonder te vervallen in ingewikkelde procedures of gekleurde argumentatie. Voor bedrijven die zich geplaatst zien voor dilemma’s kan de openlijke communicatie over keuzeprocessen daarom, net als bij de (rijks)overheid, zowel in het beleidsproces zelf, als bij de interne en externe beeldvorming, een belangrijke functie hebben. Ook zij kunnen scenario-communicatie inzetten als beleidsvoorbereidend instrument én als middel om de betrokkenheid van de stakeholders te vergroten.

15

Nederland www.totalidentity.nl info@totalidentity.nl TOTAL IDENTITY Challenging ambition Amsterdam Paalbergweg 42 Postbus 12480 1100 AL Amsterdam ZO Telefoon (020) 750 95 00 Den Haag Mauritskade 5 Postbus 221 2501 CE Den Haag Telefoon (070) 311 05 30 VERMEULEN Corporate, product retail branding Marconistraat 13 6372 PN Landgraaf Postbus 6039 6401 SB Heerlen Telefoon (045) 531 90 90 www.vermeulen.eu info@vermeulen.eu TOTAL ACTIVE MEDIA Creative web development Paalbergweg 42 Postbus 12480 1100 AL Amsterdam ZO Telefoon (020) 750 95 00 www.totalactivemedia.nl info@totalactivemedia.nl ALLCOMMUNICATION SOFTWARE Software development Den Haag Mauritskade 5 Postbus 221 2501 CE Den Haag Telefoon (070) 311 05 43 www.allcommunication.nl info@allcommunication.nl INFOSTYLE Huisstijlautomatisering Paalbergweg 42 Postbus 12480 1100 AL Amsterdam ZO Telefoon (020) 750 94 05 www.infostyle.nl info@infostyle.nl

PARTNERS België www.gramma.be info@gramma.be GRAMMA Gijzelaarsstraat 29 B-2000 Antwerpen Telefoon +32 3 230 42 70 Duitsland www.totalidentity.de info@totalidentity.de SOMMER/TOTAL IDENTITY Blankenburger Strasse 26 D-28208 Bremen Telefoon +49 421 43 733 16 Italië www.totalidentity.it info@totalidentity.it TOTAL IDENTITY ITALY Gerbergasse 24 Via Conciapelli I-39100 Bozen Bolzano Telefoon +39 348 1421 381 Portugal www.wareconcepts.com info@zini.pt WARE CONCEPTS Calçada de Estrela 128 1° Andar PT-1200-666 Lissabon Telefoon +351 213 93 13 10 Taiwan R.O.C. www.proaddesign.com.tw proad.design@msa.hinet.net PROAD IMAGE DESIGN 3F, No.42, Sec 2, Zhongcheng Road, Shilin District, Taipei City 111, Taiwan R.O.C. Telefoon +886 2 2833 1943 Zuid-Korea www.totalidentity.co.kr info@totalidentity.co.kr TOTAL SEOUL 2F, 15-21 Youido-Dong Youngdungpo-Gu 150-706 Seoul Republic of South Korea Telefoon +82 2 2167 7521