Γεώργιος Ζαλοκώστας ή Ζαλακώστας Τοφλασ Μποφτου Ιατροφ – λογοτζχνιδοσ aristeaboutou@gmail.com aristeaboutou.blogspot.gr
ι ποιθτζσ είναι ςφμβολα. Είναι οι τίτλοι ςτο βιβλίο τθσ κάκε εποχισ, θ ςφραγίδα και θ υπογραφι τθσ ταυτότθτάσ τθσ. Ο μανδφασ που ντφνει τθν προςωρινι τουσ υπόςταςθ. Και όταν θ εποχι αυτι ζχει γίνει πια παρελκόν (και πόςο γριγορα το ςιμερα γίνεται χκεσ, πόςο απελπιςτικά γριγορα το ‘τϊρα’ γίνεται ‘πριν’) και θ ποίθςθ και οι ποιθτζσ που τθν ζηθςαν, τθν φμνθςαν κι ζτςι τθ χάραξαν ςτο βιβλίο τθσ ιςτορίασ κα μείνουν κι αυτοί ςε κάποια ςελίδα τθσ. Γυρίηοντασ λοιπόν τθ ςκζψθ πίςω όταν κζλουμε να επικοινωνιςουμε με κάποιουσ από το παρελκόν κα τουσ βροφμε να μασ περιμζνουν για να οδθγιςουν τα βιματά μασ. Τα μονοπάτια μπορεί να ζχουν κλείςει από τθ βλάςτθςθ των καιρϊν που ζχουν μεςολαβιςει όμωσ το μάτι που κζλει να βλζπει τθν ποίθςθ ωσ μια ακατάλυτθ και παντοτινι ςυνζχεια κα μπορζςει να πορευτεί μζςα από τθν απαγορευτικι βλάςτθςθ και να βρει κάτι από τθ ςτίλβουςα ομορφιά τθσ εποχισ που τότε ανκοφςε. «Θ ποίθςθ είναι ο λόγοσ που πάει να γίνει τραγοφδι» λζει ο Παλαμάσ. Αυτό το τραγοφδι το τονιςμζνο ςτουσ ςκοποφσ του τότε, το ευαίςκθτο αυτί του ςθμερινοφ αναγνϊςτθ μπορεί να το ακοφςει ακόμθ και να το τραγουδιςει όςο κα κρατάει
Ο
επαφι μαηί του. Ο Α. Καραντϊνθσ ςτα Κριτικά του αναφζρει για τθν προςζγγιςθ ποιθτϊν που θ ποίθςι τουσ κεωρείται ξεπεραςμζνθ: «Κάποιοσ ςπόροσ ηωισ διατθρείται μζςα ςτο εκάςτοτε πτϊμα. Κι αυτόσ ο ςπόροσ είναι ικανόσ να τθν κάνει να αναβλαςτιςει κάκε τόςο αν όχι ςτθν πραγματικότθτα, δθλαδι επανεμφάνιςθ αλλά ςαν ηωντανι αίςκθςθ ςε κείνουσ που τολμοφν ι που ξζρουν να περπατοφν και προσ τα πίςω». Εξάλλου θ μνθμοςφνθ είναι δικαίωμα για κάκε πνευματικό άνκρωπο που πρόςφερε με το ζργο του, μικρό ι μεγάλο αλλά και ιερι επιταγι για τουσ νεότερουσ να το κυμοφνται αυτό το ζργο. Πριν από τον Α’ Παγκόςμιο Πόλεμο, θ ελλθνικι ποίθςθ είχε ωσ κφρια πθγι ζμπνευςθσ το παρελκόν που βζβαια ιταν θρωικό και πλοφςιο όςο λίγων χωρϊν. Ζνασ τζτοιοσ ποιθτισ, μια φωνι από το παρελκόν ιταν ο Γεώργιος Ζαλοκώστας. Γεννικθκε και ζηθςε ςε χρόνια ςκλθρά, ςθμαδεμζνα από τουσ υπζρτατουσ αγϊνεσ για τθν ελευκερία του ζκνουσ. Είδε το φωσ τθσ ηωισ το 1805 ςτο Συρράκο τθσ Θπείρου, μζςα από μια ορεινι διαδρομι ‘ςτο Πίνδο’ όπωσ λζει το χωριό ο Κρυςτάλλθσ, πενιντα χιλιόμετρα από τα Γιάννινα, ςαν μια ςωςτι αετοφωλιά πάνω ςε ζνα ορεινό βραχίονα. Πάντα ςε μια περιφανθ απομόνωςθ. Στον απζναντι, όμοια ορεινό και απομονωμζνο βραχίονα, βρίςκεται το γειτονικό χωριό Καλαρρφτεσ. Χροφςιασ είναι ο ποταμόσ που κυλάει ςτο βάκοσ τα άφκονα το χειμϊνα νερά του. Το χωριό Συρράκο, ανακθρυγμζνοσ παραδοςιακόσ οικιςμόσ, είναι επίςθσ πατρίδα του ποιθτι Κϊςτα Κρυςτάλλθ κακϊσ και του ιατροφ και πρϊτου ςυνταγματικοφ πρωκυπουργοφ τθσ Ελλάδασ Ιωάννθ Κωλζττθ και οι προτομζσ και των τριϊν δεςπόηουν ςτθν πλατεία του χωριοφ. Πατζρασ του ποιθτι ιταν ο Χριςτόδουλοσ Ηαλοκϊςτασ από καλι και ιςτορικι οικογζνεια τθσ Θπείρου και αςχολία του όπωσ πολλϊν Θπειρωτϊν τθσ εποχισ ιταν το εμπόριο δερμάτων και θ χρυςοχοΐα. Το εμπόριο γινόταν κυρίωσ με τθν Ιταλία όμωσ ο Αλι Παςάσ που δζςποηε τότε ςτα Ιωάννινα και εποφκαλμιοφςε αυτοφσ τουσ τόπουσ που ευθμεροφςαν, ζβαηε βαρφτατουσ φόρουσ ςτα εμπορεφματα. Αυτό ζκανε τον Χ. Ηαλοκϊςτα να διαμαρτυρθκεί ζντονα, να προκαλζςει το κυμό του Αλι Παςά και να απειλθκεί ι ίδια θ ηωι του. Σϊκθκε με τθ μεςολάβθςθ του Κωλζττθ. Ζτςι ο ζμποροσ Ηαλοκϊςτασ, το 1814 εγκαταλείπει τθν πατρίδα του και φεφγει για το Λιβόρνο τθσ Ιταλίασ μαηί με τουσ γιοφσ του Δθμιτριο και Γεϊργιο. Θ γυναίκα του με τισ δυο κόρεσ και το γιο του Σπυρίδωνα ζμειναν ςτθν Ελλάδα. Στθν ίδια πόλθ, πριν από 10 περίπου χρόνια, είχε καταφφγει και θ οικογζνεια του Ανδρζα Κάλβου και ο ποιθτισ ζηθςε εκεί ωσ το 1812. Ο Γ. Ηαλοκϊςτασ, ζρχεται ςε Τούλας Μπούτου: «Γεώργιος Ζαλοκώστας ή Ζαλακώστας»
2
επαφι με τθν ιταλικι γλϊςςα και τθν κατακτά ςαν μθτρικι του. Μελετά ιταλικι λογοτεχνία και αργότερα κα μεταφράςει αρκετζσ εκλεκτζσ τθσ ςελίδεσ. Μεγάλθ κλίςθ δείχνει και προσ τθ ηωγραφικι και αςχολείται και μ’αυτιν. Μετά τισ γυμναςιακζσ του ςπουδζσ ςυνεχίηει με ςπουδζσ Νομικισ ςτθ γειτονικι πόλθ Πίηα. Τθν εποχι εκείνθ άνεμοι ενκουςιαςμοφ για ελευκερία, για πατριωτικι αγάπθ και ανεξαρτθςία ζπνεαν ςτθν Ιταλία. Είχαν ενκουςιάςει και άλλουσ ποιθτζσ μασ, όπωσ το Σολωμό ςτθν Παβία που βριςκόταν κοντά ςτον Μόντι και τον Κάλβο ςτθ Φλωρεντία που ιταν κοντά ςτο Οφγκο Φόςκολο. Ζτςι επθρεαςμζνο από το πνεφμα τθσ εποχισ και του τόπου, βρίςκει το Γ. Ηαλοκϊςτα το κιρυγμα τθσ ελλθνικισ επανάςταςθσ. Δεν τον κρατά πια θ ξενιτειά. Μαηί με τον Αλζξανδρο Μαυροκορδάτο κα φορτϊςει όπλα και πολεμοφόδια από τθ Μαςςαλία και παίρνει το δρόμο του γυριςμοφ. Φτάνει ςτο Μεςολόγγι 20 Ιουλίου 1821. Εκεί κα μάκει πωσ το Συρράκο και οι Καλαρρφτεσ ζχουν πλθρϊςει βαρφ τίμθμα ςτον εχκρό για το πατριωτικό τουσ ξεςικωμα. Τα δυο χωριά ζχουν καταςτραφεί. Ζτςι όλθ θ οικογζνεια καταφεφγει ςτον Πφργο τθσ Θλείασ όπου βρίςκονται κι άλλοι ςυγγενείσ τουσ. Πολφ γριγορα και μζςα ςε μικρό διάςτθμα ο Γ.Η. κα χάςει και τουσ δυο του γονείσ και λίγο αργότερα και τον μεγαλφτερο αδερφό. Ζτςι, κα επωμιςτεί ο ίδιοσ πια το βάροσ τθσ οικογζνειασ. Επικυμεί όμωσ να προςφζρει όςα μπορεί περιςςότερα ςτθν πατρίδα. Είναι μόλισ 17 ετϊν όταν παρουςιάηεται ςτον οπλαρχθγό Αναγνϊςτθ Παπαςτακόπουλο και του ηθτά να πολεμιςει κοντά του. Αυτόσ τον διορίηει γραμματζα του. Στο ποίθμά του Το Μεςολόγγιον που γράφει εκείνθ τθν εποχι, ο «Διμοσ» που αναφζρει δεν είναι παρά αυτόσ ο ίδιοσ όπωσ φαίνεται και από τουσ ςτίχουσ: Τθν ιερά του Ρίνδου γθν κατζλιπεν παιδίον και κοπιϊν εδίωκε τον πλοφτον των Λυκείων εισ Ιταλίδαν χϊραν. Ρλθν τότε δάκτυλοσ κεόσ τθσ πάλθσ των ανδρείων εςιμανε τθν ϊραν … Με αδιάκοπο και απτόθτο ενκουςιαςμό πιρε μζροσ ςε πολλοφσ αγϊνεσ, όπωσ ςτθν πολιορκία και τθν Ζξοδο του Μεςολογγίου, ςτισ επιχειριςεισ κατά του Ιμπραιμ Παςά, ςτθν Αλωνίςταινα, ςτο Κςαρι, ςτισ μάχεσ που ζδωςε ο Παλαιϊν Πατρϊν Τούλας Μπούτου: «Γεώργιος Ζαλοκώστας ή Ζαλακώστας»
3
Γερμανόσ. Αναφζρουν ακόμθ πωσ πολζμθςε και με τον Μάρκο Μπότςαρθ και με τον άγγλο φιλζλλθνα Τηωρτη. Το κλίμα τθσ εποχισ δεν μποροφςε παρά να επθρεάςει τον ποιθτι ςτο ποιθτικό του ζργο. Ζτςι ο λογιοτατιςμόσ που ζδινε τισ επιταγζσ του για τθ γλωςςικι φόρμουλα και τθν επικι επικράτθςθ ςτθν ποιθτικι δθμιουργία, τον παραςφρει. Γράφει ςε μια ψυχρι αρχαΐηουςα, κζματα αντλθμζνα από τουσ αγϊνεσ όπου ζλαβε μζροσ και τθ ςφνδεςθ με τθν παλαιότερθ ιςτορία. Όμωσ, θ ποιθτικι του ευαιςκθςία παλεφει να ξεπεράςει τα κακιερωμζνα. Θζματα κακθμερινά, ανκρϊπινα τον αγγίηουν. Θ Επτανθςιακι ποίθςθ όπωσ και θ Δθμοτικι μασ ποίθςθ κερδίηουν κζςθ ςτθν καρδιά του. Είναι εξάλλου κερμόσ καυμαςτισ του Σολωμοφ. Ζτςι, είχε γράψει ςτον ιταλό ποιθτι Regaldi: «Ο Σολωμόσ είναι ο μόνοσ ποιθτισ που κάχει καφχθμά του μια μζρα αυτόσ ο άτυχοσ, ξεπεςμζνοσ τόποσ». Και ςτθν προςωπικι του ηωι, όταν θ μοίρα τον δοκιμάηει ςκλθρά αφοφ από τα εννζα παιδιά που απζκτθςε από το γάμο του κα χάςει το ζνα φςτερα από τ’άλλο ςε νθπιακι θλικία τα επτά, ο πιο ανκρϊπινοσ, λυρικόσ εαυτόσ του κα ξεςπάςει ελευκερωμζνοσ από φόρμουλεσ Ακθναϊκισ Σχολισ, παραδοςιακισ κακαρεφουςασ και αρχαΐηουςασ και κα γράψει ςε μια ηωντανι γλϊςςα που μπορεί να ςυγκινεί. Το πολφ γνωςτό του ποίθμα Ο βοριάσ που τ’αρνάκια παγϊνει είναι γραμμζνο τότε, κάτω από τθ ςυναιςκθματικι φόρτιςθ μιασ τζτοιασ απϊλειασ παιδιοφ του κι αυτό το ποίθμα μπορεί και ςιμερα και ςυγκινεί με τον αυκορμθτιςμό, τθν όμορφθ γλϊςςα και το περιεχόμενο που μιλά για τθν αιϊνια τραγικότθτα τθσ ανκρϊπινθσ φπαρξθσ. .
Ήταν νφχτα εισ τθν ςτζγθν εβογγοφςε ο βοριάσ και ψιλό ζπεφτε χιόνι… Τι μεγάλο κακό να εμθνοφςε ο βοριάσ που τ’αρνάκια παγϊνει; Μεσ ςτο ςπίτι μια χαροκαμμζνθ μια μθτζρα από πόνουσ γεμάτθ ςτου παιδιοφ τθσ τθν κοφνια ςκυμμζνθ δζκα νφχτεσ δεν ζκλειςε μάτι …
Τούλας Μπούτου: «Γεώργιος Ζαλοκώστας ή Ζαλακώστας»
4
Με τον ίδιο πατρικό πόνο, ςε ζνα άλλο ποίθμα, Εισ το φεγγάρι, λζει, όπωσ κα ζλεγαν όλοι οι πονεμζνοι πατζρεσ και χτεσ και ςιμερα και αφριο. Το ποίθμα αυτό μελοποιικθκε και τραγουδικθκε πολφ ςαν καντάδα: Χαρά τθσ πρϊτθσ μου ηωισ Φεγγάρι αγαπθμζνο. Συ δεν πονάσ, εγϊ πονϊ. Γιατί ψθλά ςτον ουρανό κρεμιζςαι λυπθμζνο; Εςφ που χρφςωνεσ τθ γθ και μάγευεσ το κφμα Γιατί μου ρίχνεισ φωσ πικρό; Σα να ρωτάσ ζνα νεκρό Ρου κείτεται ςτο μνιμα; Φεγγάρι μου! Στο βαςίλειό ςου μθ κατοικοφν αγγζλοι . και ο αγγελόσ μου κατοικεί Μθ φίλθμα πικρό από κει τθ λάμψθ ςου μου ςτζλλει; Το φωσ ςου αν είναι φίλθμα μυςτιριο χυμζνο από του γυιοφ μου τθν ψυχι ωχ, άκουςζ μου μιαν ευχι φεγγάρι αγαπθμζνο! Ω! λάβε αυτόν τον ςτεναγμό και πε του δε φοβάται άλλθν ο νουσ μου ςυμφορά κάκε μου πόνοσ και χαρά ςτο χϊμα του κοιμάται! Αυτά φεγγάρι μου ηθτϊ. Και πε του αν ςε ρωτιςει Ρότε κα παφςουν οι καχμοί; Πταν μι’αχτίδα ςου χλωμι Τούλας Μπούτου: «Γεώργιος Ζαλοκώστας ή Ζαλακώστας»
5
τθν πλάκα μου φωτίςει! Άλλο του ποίθμα γραμμζνο ςτθ ηωντανι γλϊςςα του λαοφ και ποίθμα που αγαπικθκε, τραγουδικθκε μελοποιθμζνο ςτο κωμειδφλλιο Ο αγαπθτικόσ τθσ βοςκοποφλασ του Δθμθτρίου Κορομθλά είναι Το φίλθμα: Μια βοςκοποφλα αγάπθςα μια ηθλεμζνθ κόρθ Μα τθν αγάπθςα πολφ ιμουν αλάλθτο πουλί δζκα χρονϊν αγόρι! Ζτςι λοιπόν, κα πρζπει να κεωριςουμε τον Γ.Η. ςαν ζναν από τουσ ποιθτζσ που με το πζραςμά τουσ με ευκολία από τθν άκαμπτθ κακαρεφουςα ςε μια κερμι πλαςτικι δθμοτικι γλϊςςα, βοικθςε ς’αυτό το γεφφρωμα από τθ μιαν άκρθ ςτθν άλλθ. Εκτόσ από το κζμα τθσ γλϊςςασ, γενικά θ ποίθςθ του Γ.Η. ζχει δυο κφριουσ άξονεσ: τθν αγάπθ του για τθν πατρίδα, γι αυτό και τον ονόμαςαν «πατριδολάτρθ» ποιθτι και τον προςωπικό του πόνο ςαν πατζρα. Ο Βας. Κραψίτθσ ςτθ μελζτθ του Ο τραγικόσ τραγουδιςτισ αναφζρει: «Ο ποιθτισ προςφζρεται ςτον ιερό αγϊνα με το καρυοφφλλι και τθν πζννα». Και ο Δθμ. Γιάκοσ κα τον ονομάςει «Ποιθτι του πατρικοφ πόνου». Και για τα ελεγεία του κα πει: «Όλα είναι λιτά, διαυγι και κυμίηουν τθ νεανικι Σολωμικι νότα». Το ερωτικό ςτοιχείο υπάρχει πολφ λιγότερο όπωσ ςτο γνωςτό του ποίθμα Η αναχϊρθςισ όπου θ επιρροι από το ανάλογο ποίθμα του Σολωμοφ είναι φανερι. Ξυπνϊ και μου είπαν ζφυγεν θ κόρθ που αγαποφςα Και κατεβαίνω ςτο γιαλό τθ κάλαςςα παρακαλϊ τθν πικροκυμματοφςα. Εγϊ τα πρωτοδζχτθκα τ’αφράτα τθσ τα κάλλθ μου είπε ζνα κφμα και γι αυτό με πόκο και με γογγυτό φιλϊ το περιγιάλι Ο Κ.Θ. Δθμαράσ κα πει για τον Γ.Η.: «Αξίηει περιςςότερο για τθν ζφεςι προσ το καλό παρά για τισ επιτεφξεισ του. Όμωσ, θ προςφορά του ςτθ ςφνδεςθ τθσ Ακινασ Τούλας Μπούτου: «Γεώργιος Ζαλοκώστας ή Ζαλακώστας»
6
με τα Επτάνθςα και μερικοί ςτίχοι του, τοφ εξαςφαλίηουν μια ζντιμθ κζςθ ςτα γράμματά μασ. Όχι μόνο για όςα επεδίωξε αλλά και για όςα κατόρκωςε». Ο Γ. Η. ζγινε γνωςτόσ και ςαν κριτικόσ. Κείμενά του δθμοςιεφονται ςτα περιοδικά Μνθμοςφνθ και Ευτζρπθ. Το 1847 ζρχεται ςτθν Ακινα με τθν οικογζνειά του αφοφ πιρε προαγωγι και το παράςθμο του Βαςιλικοφ Τάγματοσ του Σωτιροσ. Και εδϊ κα προςαρμοςτεί και κα ηθτιςει να βρίςκεται πάντα μζςα ςτον περίγυρο τθσ πνευματικισ δθμιουργίασ του τόπου. Πιςτεφω πωσ αυτι θ ποικιλία των τόπων που ζηθςε και θ ικανότθτά του να προςαρμόηεται κάκε φορά τον βοικθςε να εκφραςτεί ανάλογα ςτο ζργο του με τισ ιδιαιτερότθτεσ τθσ κάκε ςχολισ. Χωρίσ να αποφφγει βζβαια και οριςμζνεσ ςτιγμζσ ςτθν ποίθςι του όπου φανερϊνεται διχαςμζνοσ ςε μια διγλωςςία που μειϊνει το αποτζλεςμα του ζργου του. Ο Γ. Ηαλοκϊςτασ, άρρωςτοσ και κατάκοιτοσ για αρκετό καιρό, ζφυγε από τθ ηωι τον Ιοφλιο του 1858. Για άλλθ μια φορά κλιμμζνοσ αφοφ περίμενε μάταια ωσ τθν τελευταία του ςτιγμι κάποια προαγωγι ςτο ςτρατό που κα βελτίωνε τθν κακι οικονομικι του κατάςταςθ. Στίχοι του Γεωργίου Παράςχου λαξεφτθκαν πάνω ςτον τάφο του. Ανάμεςα ς’αυτοφσ και το δίςτιχο: Τθσ δυςτυχίασ ευςεβϊσ τον φπνον χαιρετάτε Ο μάρτυσ αναπαφεται, θ ςυμφορά κοιμάται
Τοφλα Μποφτου
Τούλας Μπούτου: «Γεώργιος Ζαλοκώστας ή Ζαλακώστας»
7