Industry&Heritage Bilbao Bizkaia-euskera

BIOiron

Industry

&

Heritage

4 ibilaldi www.bioiron.info

www.mybilbaobizkaia.com www.bilbaoturismo.net

Heritage Industry&

BILBAO TURISMO Plaza Circular, 1 Edificio Terminus 944 795 760

Bilboko itsasadarreko industria-ondarean zehar

Ondare Industrial eta Teknikoaren Europako Urtea

Titanioa baino lehenago, burdina zen

2015

1. ibilbidea

Industry

MEATEGIAK, ERROTAK ETA SALGAIAK

El Pontón

6

Auzo berriak/Ohiko zabalgunea/Zazpi Kaleak

Ubideen ibiltokitik Erriberako merkatura Meategien auzotik Harino Panaderara

BALORAZIOA

BILBOKO ITSASADARRA ITSAS MUSEOA www.museomaritimobilbao.org

OROZKOKO MUSEOA (Orozko) www.orozkoudala.com

TRANBIA 902 543 210 · 944 019 900 www.euskotran.es

BILBOKO PASIO-IRUDIEN MUSEOA www.museodepasos.org

EUSKAL HERRIA MUSEOA (Gernika-Lumo) www.bizkaia.net/euskalherriamuseoa

TAXIAK Radio Taxi Bilbao 944 448 888 Tele Taxi 944 102 121 Radio Taxi Nervión 944 269 026 BIZIKLETEN ALOKAIRUA Bilbon Bizi 944 205 193 944 203 113

OROKORRA

OSO INTERESGARRIA

LARRIALDIAK 112 INFORMAZIO OROKORRA 010 (Bilboren udal-barrutiaren barruan egindako deietarako) 944 010 010 (Bilboren udal-barrutitik kanpo egindako deietarako)

IBILBIDEA

Heritage

METRO BILBAO 944 254 025 · www.metrobilbao.net

6,3 km

KIDEGO KONTSULARRAREN BULEGOA Kale Nagusia, 13-6. 944 706 426 HERRITARRENTZAKO INFORMAZIOA 010 edo 944 241 700

3. ibilbidea

BILBAO CARD

Txartel horrekin aurreztu egingo duzu eta erosotasuna lortuko duzu Bilboko egonaldia antolatzerakoan, bai garraio publikoan, bai museo, ikuskizun, jatetxe, denda eta bestelako aisia-guneetan.

Eska ezazu edozein turismo-bulegotan edo hemen: www.bilbao.net/bilbaoturismo

BURDINA: BIZKAIKO URRE GORRIA

54

BALORAZIOA EZINBESTEKOA

IBILBIDEA 9 km

Edizioa: 2015ko MAIATZA. Lehen edizioa Argitaratzailea: Bilbao Bizkaia be Basque Errealizazioa eta edukiak: Rúbrica Inprimatzailea: Artes Gráficas Munguía, S.L. / Lege Gordailua: BI-623-15

Larreinetako funikularra Zugaztieta Meatzariak eta meatzeak: suntsitutako mendia Ortuella 1. HEDATZEA: Kobaron eta Pobeña arteko meatzaritza-multzoa.

Ortuellatik: 10 km.

2. HEDATZEA: Ferrería de El Pobal.

Ortuellatik: 10 km.

3. HEDATZEA: La Encartada ehungintza-fabrika.

El Pobaletik: 18 km.

ERREPIDEEI BURUZKO INFORMAZIO OROKORRA 900 123 505 edo 112 KONTSUMITZAILEAREN INFORMAZIORAKO UDAL BULEGOA 944 204 969 METEOROLOGIA ZERBITZUA 807 170 348 GAUZA AURKITUAK 944 204 981 ADUANA (CUSTOMS) Barroeta Aldamar, 1 · 944 234 700 PASAPORTEAK - BISAK - NAN Uhagon alkatearen kalea, 6 944 210 000 (luz.: 215) DOKUMENTAZIOA (INFOR. OROKORRA) 900 150 000 BILBAO DENDAK 944 706 500

ZEZENKETAREN BILBOKO MUSEOA www.plazatorosbilbao.com www.torosbilbao.com EUSKAL MUSEOA www.euskal-museoa.org BERREGINEN MUSEOA www.museoreproduccionesbilbao.org ATHLETIC CLUB MUSEOA www.athletic-club.net EUSKARAREN ETXEA www.euskararenetxea.net ARKEOLOGI MUSEOA www.bizkaia.net

BIZKAIKO MUSEOAK

KOSTAN AGURTZA ARRANTZA TEKNIKEN INTERPRETAZIO ZENTROA (Santurtzi) www.losmuseosdelacostavasca.com SANTURTZI ITSASOA INTERPRETAZIO ZENTROA (Santurtzi) www.losmueosdelacostavasca.com RIALIA INDUSTRIAREN MUSEOA (Portugalete) www.rialia.net BIZKAIA ZUBIA (Areeta-Getxo/Portugalete) www.puente-colgante.com ARRANTZALEEN MUSEOA (Bermeo) www.bizkaikoa.bizkaia.net BARRUALDEAN BALMASEDAKO MUSEOA (Balmaseda) www.visitenkarterri.com BOINAS LA ENCARTADA MUSEOA (Balmaseda) www.laencartadamuseoa.com ENKARTERRIETAKO MUSEOA (Sopuerta) www.enkarterrimuseoa.net EL POBALEKO BURDINOLA (Muskiz) www.bizkaia.net/elpobal

BILBOKO MUSEOAK

LOIZAGA DORRETXEA. IBILGAILU KLASIKOEN MUSEOA (Galdames) www.torreloizaga.com

ARTE EDERREN MUSEOA www.museobilbao.com

EUSKAL HERRIKO MEATZARITZAREN MUSEOA (Gallarta) www.museominero.net

GUGGENHEIM BILBAO MUSEOA www.guggenheim-bilbao.es

BILBOKO BENEDICTO MUSEOA www.museo-benedicto.net ELEIZ MUSEOA www.eleizmuseoa.com

“JOSÉ LUIS GOTI” MEDIKUNTZA ETA ZIENTZIA HISTORIAREN EUSKAL MUSEOA (Leioa) www.bizkaia.ehu.es

GERNIKAKO BAKEAREN MUSEO FUNDAZIOA (Gernika-Lumo) www.museodelapaz.org GERNIKAKO JUNTETXEA (Gernika-Lumo) www.gernika-lumo.net SIMÓN BOLÍVAR MUSEOA (Ziortza-Bolibar) www.simonbolibarmuseoa.com EUSKAL BASERRIAREN EKOMUSEOA (Artea) www.euskalbaserria.com DURANGOKO ARTE ETA HISTORIA MUSEOA (Durango) www.bizkaia.net BALENDIN BERRIOTXOA MUSEOA (Elorrrio) www.museoberrio-otxoa.com

NATURGUNEAK

URDAIBAIKO BIOSFERA ERRESERBA 944 650 822 www.busturialdeaurdaibai.com 946 870 402 (Ihobe) www.torremadariaga.net GORBEIAKO PARKE NATURALA 946 739 279 Areatzako Parketxeko Interpretazio Zentroa 945 430 167 · 946 315 525 Gorbeialdea · www.gorbeialdea.com www.gorbeiacentralpark.com URKIOLAKO PARKE NATURALA 946 814 155 · www.urkiola.net ARMAÑÓNGO PARKE NATURALA 946 800 226 · www.enkartur.net

2. ibilbidea

INDUSTRIA ETA ITSASADARRA BOTXOAN

30

Jakituriaren tenplutik garai bateko ontzioletara XX. mendeko industria-arkitektura Bilbora itzuli

BALORAZIOA INTERESGARRIA

IBILBIDEA 8,4 km

4. ibilbidea

ITSASADAR BAT, MUNDU BI

76

Barakaldo. Industriaren burua Sestao. Lantegi-hiria Portugalete. Ertz bien bategitea Getxo. Industrialaren luxuzko etxeak

BALORAZIOA EZINBESTEKOA

IBILBIDEA 12 km

106

INFOPRAKTIKOA

4 IBILALDI BILBOKO

1863 (multzoan erauzten eta ekoizten hasi aurretik) eta 1910 arteko alderaketa.

ITSASADARREKO INDUSTRIAONDAREAN ZEHAR 4. ibilbidea

3. ibilbidea

“

Bilbo industriala burdinarekin zuen harremana gaur egungo Bilbok ezagutza eta berrikuntzarekin eta bere inguruan sortutako milaka lanpostuekin duena da

2. ibilbidea

”

1. ibilbidea

Sestao eta Portugaleteren alderaketa 1864an eta 1962an.

Hiri honi nazioartean aitortu zaio hiriberroneratzearen eredua dela. Azken 20 urteetan eboluzio ikusgarria izan du, industrian oinarritutako eredu metropolitarretik hirugarren belaunaldiko zerbitzu eta enpresetara bideratutako hirikonfiguraziora igaro da.

Burdinaren ondorioz XVIII. mendetik garrantzi ekonomiko handieneko hiria izan zen Arku Atlantikoan (Oportotik Bordelera) eta horren aztarna fisikoak eta izandako haren arima nabari dira oraindik barne-barnean.

Hainbat eta hainbat hiri ulertzeko, ezinbestekoa izaten da bizitasunaren berri izatea; Bilbon eta bere eskualdean ere gauza bera gertatzen da, eta hiriaren alderdi guztietan ezagunenak nazioarteko sona duten guneak eta gune historikoa dira.

Baina irudi horren atzetik beste gehiago ere badira, eta idiosinkrasiarik handiena ematen diona bere izaera industrialaren ondoriozkoa da, erromatarren garaitik ustiatu diren burdin meategiez inguratuta baitago. Sufre gutxiko harien kalitate handiaren ondorioz, kostu txikia zuelako eta portu handi baten inguruan egoteagatik, ezinbesteko lehengai bihurtu zen Bizkaiko oletarako eta Bessemer labeetarako industria-iraultzan.

Erauzketen ondorioz lortutako kapital pilaketari esker, XIX. mendearen erditik berrikuntza prozesu honetan hainbat gune nagusi agertu ziren: altzairuarena, energiarena, finantza arlokoa, kimikoa, merkataritzakoa, ontziola, ekipoko ondasunena, irakaskuntzakoa... Industria arloko sare intentsibo hori gaur egunera arte mantendu da, nahiz eta ekoizpenaren zatirik nagusiena joan den mendeko 80/90 hamarkadan desagertu.

Multzoa lekuko aparta da hiria eta bere ingurua XIX. mendeko azken herenaren eta XX. mendeko lehenengoaren artean “asmatu” zela ikusteko; are gehiago, funtsezkoa da gaur egungo “berrasmakuntza” prozesua ulertzeko, ekonomia eta gizarte arloko zabalkunde horretan hiriak hartu zuen eredua oinarri hartuta. Izan ere, itsasadarraren inguruko biztanleria lau aldiz hazi zen 40 urtean (1880-1920).

Proposatzen diren ibilbide hauetan garaiko ondarea, birgaitzeak eta hondarrak ikusi ahal izango dira: protoindustrialak, industrialak, lantegi eta etxebizitza arloko arkitektura, azpiegiturak eta obra zibilak, kultura arloko ekipamenduak...

Industria-ondarearen kultura kontzeptuan sartzen dira ekoizpeneko higigarriak eta higiezinez gain, aberastasuna sortzeko gaitasunaren inguruan garatutako bizitzako alderdi guztiak.

Lantegien inguruko iraganaren lekuko fisikoez gain, ibilbide turistiko ortodoxotik kanpo geratzen diren eremuak ezagutuko dituzu, hein handi batean hiri honen funtsa hor baitago. Irudirik ezagunenen ondoan, duela 30 urtera arte bizirik zegoen industriaren eragina eta oroimena daude; industria horrek oso markatu baititu bertako biztanleak, demografia, kultura, gizarteko balioak...

Ibilbide hauetan ez dira sartu hiriko alderdi guztiak, ezta industria arloko ondare osoa ere; oinez edo garraio publikoz egin daitezkeen ibilbide erosoak dira, eta industria arloko adierazpenik nabarmenenetako askotara gerturatzen zaituzte.

Material honen osagarria da webgunea, bertan material grafikoak, estekak eta eguneratutako datuak daude: bioiron.info

1. ibilbidea

MEATEGIAK, ERROTAK ETA SALGAIAK

BALORAZIOA

IBILBIDEA 6,3 km

OSO INTERESGARRIA

“Hainbeste Bilbo oroitzapenean... ” (Blas de Otero)

01_El Pontón 02_Ubideen ibiltokitik Erriberako merkatura 03_Meategien auzotik Harino Panaderara 04_Auzo berriak/Ohiko zabalgunea/Zazpi Kaleak

1. ibilbidea

Industry

PO

CN O. DE L

A

E R

O

G. P. R EM I V I L A RI Ñ

R

P

ZU M Á RRA GA

SOLOKOETXE

L E. S O

T.

D

E

D

ZA BA LBIDE

ES

TU

ÍA

CI N

TE R

R.

OR CT

LO

O R R

PE

EL

JA D

LA IL IB IR M

OLA NO

A N U S A

T A

Instituto IKO

S

RR

G MO NT E E M ON TE

E

A

TO

K

E

U A B A R

N PA Z A R

K A

S IÑ A

GO

OM DE C

A O R I N O S E S P Ikastola Urretxindorr

T Í N A R

T.

GU

M

Giña AV

LT

O

SA MONTE IN TX

EN ID A A

NE ARA

LA

E

VI

ES IN RD

HERNAN

I

T. D R PA

RA AV .I TR

SI A IS ÉS

R D N

I

A

S A

Z T

O SANTIAG

E

R

ARAN

R

CA L Z AD A S DE M AL LON

T ES RA TU V. FA

RA BE RI

MERCE

B A I L É N

M AYO DE DOS

TE

E D

L A G U

L I R R A IS S É R D

JARD

T O R D O C

BOMBER0 DAVID ZALBIDE

N

UA

C

SEBAS

SA N

ALFAU A. OTIZ

RIC

T Z A R A B A V .

L A

ÑA

A

TO

AM ISTAD

OLAB.

R O N L E

LO B PA

ÍN H

EN

S A I RES

A M É Z A G A

D E H U R T A D O

EUSKTRAV. ALD L UNA

O P

A

AC

A O M

M

JARDINES GERNIKA

ISE

O

EL

R

S

A

DONOSTIA

ÉS

R

I S L U

N S A

A N J U

DR

G O R D O N I Z

N A M I

.

9

E

R LA

AN

IA

8

A

R

OB

C A N TA R

R

IN

PTE. P T DE SAN A ANTÓN AN

AO LA BILB VIEJA

O

O R IA

Ntra. Sra. de Lourdes y S. Adrián

MA

R

M A

d

NA RT Z A

A

TZ KUR

G

PE

A N G E L A F I G U E RA

G

PO

A

B U EN O

ISLETA BO TX LA NA uno

A

am

Un

Z

M.

U

IL L A ERC

R Q U I J O

E R C I L L A

AR

EC CO HE SM VA E RR IE T A

A L

í

PARQUE MIRIBILLA

Colegio Público Zabala

DE

RA

E

R

V IT

A

N

O OR T E NA N T IN T NS

NA

E

A

L

RA

E A L E K

ME

M. I

a

PL. TRES PILARE P RE PILARES

S

PL. SANTOS P JUANES

San Antón

O

C

G

I

A

SO

R

Mercado

OL

T E IZ

PL. CANTERA

ND

7

LARR .

SORKU A ND

A

R

A

IRA S DE M

I

M. ICIAR

RO

TA

E

B

I

A RE C H

CO N

C

O

UNA

ST

E

SO

T A R ÍA ER ND TE ALE S T IK LO BE JA VIE N. CAR E KAL REN BAR E KAL REN NA BARARRE B O TA GAZ

JAS

GA

R

A.

PL. Catedral SANTIAGO

ES RT CO

PL. ZUMÁRRAGA

TX E OKOE

Colegio Hijas de la Cruz

C. S.

C

N

M

I

R

M U ELL E

O TAL

CO

DI

DU

IK

Santos Juanes

.

E. C C . J.

A

A

C. P.

M UZ P. ZA

R

B. A Ñ PA

Museo use de MART ZANA Reproducciones odu u

CAN

R

A

A CR

O

TA

Sta. Cruz

ZUMÁRRAGA

B.

RÍ

C

IE

P EL

ZU

.

O

E ER

DE L

.A

E RR

LI

OÑ

LA D E TA L TO B ALEPA N

M. MUÑ OZ

C

R

C. L. .M

R

IÓ

Y

ÑO ES

ER

PL. AR A JARO DE ARANA

ME

PA

X

.

O

PC

A

I IK

A

BA

Ó

T

.

O

.S

C

.

E

.

.E

C

R MB

R

IR

ÍN

C

.B

A

A

R

LAG

GIM CE

LA BA ZA

AV .B

K

C. P. Maestra Isabel Gallego de Gorría

K

Artísticas tístt PL. CORAZÓN DE MARÍA S

LA

O

12

L

U

Inst. F. P. Eskurtze

S

BEG

DE

N

.

ONAS

TERIO

IÑO

BA TA LL E AR M I A D RI LIO E ET A

A

C.

10

L. IRUARRIZ.

AV

S. Luis Beltrán

PL. ALTO SOMOSIERRA

R

A

GE

TR

KIRIK I

S

PLAZA NUEVA G.

M . LA MERC ED E

A

ROA

UE

K

ZA

N

N XE

G

NA

ZUBE

BAIO

PL. URIZAR

RG A RA

O

CO N C E PC I Ó N

A

TR S

A

E

Gobierno Militar

R

RO

O E

N RA

TER

D

A

BE

.

R

26 2

E

PTE. DE R LA RIBERA

CAN

I IC UR M A

A

C. P. M Torre rre Urizar T.Camacho Cam m

BA

R

R IA V IT O

CO

O

11

N

Z

AV

T.

ND

B

AL

N

I

TI

U

ÚS

DE L A

Asilo Conde de Aresti

A R

MON

.F .L A

.

AV

AL EN

A

U RO

U BE

A

N. S.

DR

TR

AR

E

R

U ZU

I GO

L

NI

RR

E

IA OR O CT AS VI E L Mª RIB U

LA

F

13

TO

D

E DR PA J A

L

AN

R

A I D EN DI EN A V AM

D

E

PA

Colegio Amor Misericordioso

I

A

PARQUE E AMETZOLA

C.

B

MEN

R

RD

ES R E YL IC O S Ó C AT

R

R

D

PL. DR. FLEMING

GI

O

AZA

PU

O

U

A REN OTE

SC

DE

MA RÍA

PTE. DE LAE MERCED

S ARN

CI

F

VIR

RRE

C. P. Iturribide DE PLAZA BI RI TOMÁS UR PL. MIGUELMEABE I T DE UNAMUNO Ascensor

PL. S.N.

B

N

A

S

J

IKIÑ

R

A

F

ES RT CO

SAL

AN

KIR

R

VA M . S IER

IZ A

A

.

PS

DE L

A

RR

C ÍA

S

IB

I

EV

La Merced

GRAL. CASTILLO

11

AM

LA

RE

E

A

R

I

I

R

S

ZA

RIP

GAR

AG

L

LA

SA N TIA GO BROU A RD

O

R

A PIC

G ALE TA VIS ÜERO

E

EN

IL

L

A

FR

P. P P..

Franciscanos anc ncis nc c

Plaza de Toros de Vista Alegre

PL. AMETZOLA

JA J E S

LO

S. Ignacio Casco Viejo

SO BI

NU

R

LAMANA

O SS

M.

D

UR

RE

G

O

R

MA

RTOLA

A

AL

R

S. Nicolás

SA NTA C. P. Mugica

NA

16

IT U

P. M. A P

H

EC

EG

IR

D

O

A

ESTRADA

L KIO UR

D

ÍN

A

C

R

U

O Z

E

N

E

20

AL

ZA

Teatro Arriaga

21 22

S LÁ TA CO R NI LCO A

.

UE

AG

Y

AL

24

AN

N

AM Q

R

EL ÍE

G

A. GA ZT P AÑ ZU INTO ET BIA RE A UR S RE OL Escuela ITE Ingeniería

Convento de

A

M D

G

Pabellón de Deportes

EL Técnica Industrial AB FE LO RR OC A RR PL. GRAL. A L IL ZO LATORRE LA

DO

A

TO

D

IL

L IX

.

U

B

AL

V

ÁV

A C

A

R CA

A

RÍA

O

L

E

T U

O N

RI

D

A

AR

T

EJA

AR IP

N

I L

E

Z

O

PL. LA CASILLA

O AB

OR

EP

25

23 Est. de Santander

PL. PL ZABÁLBURU

A

C.P. Félix Serrano

N

OL

M

Ntra. Sra. del Pilar

M.

EN

V

LL

L

PL. S. FCO. JAVIER

A ST CO

15

A

Í

RE

A

E

PL. B. ECHÁNIZ

M

Cristo Rey

G

E

Ascensor

DE

M

NA

A

PL. ARRIAGA

Estación de Abando (Norte)

San Francisco de Asís

S.

A

Ñ

A

IR

R

LE

Í A

L

AL

GU

A

U

G

U

RA

TIA

L

N

N

L

A

R

E

E

UHA GÓN

AR

RU

E

A

L

Z

S

DE

EZ

M A M É S

S A N

IP

UR

D

M

A

G

Ó

D

ND

O

O

I O

TA LE VA o HA gi EC le L AR E Co

Colegio Mayor Abando

VA L

C. P.

Á RN

C

P AM

NZ

PTE. DEL A ENA L ARE ARENAL

O

C

R L

O

B

Í V

A.

R

A

T

L

O Ntra. Sra. del Carmen

ALC ALD E

E KO

XE

A

G Q

R

pital Roja

KA

FE

A M E D A

A L

PL. INDAUTXU

R

E

E U

O

J

I

RE

14

N

A

M

A

L

A

177

E

R

ER

Alhóndiga

A

D

E

N

E

I R

R U TX

E

LD

U

PL. ARRIQUIBAR

TX

R rten T E don N D a ON Instituto A E. Media E Correos Un scuela ive E rs Em stud it.

EU p io SK AL E resariasle DU s L N

G

DI

CA

G

G

Colegio Ntra. Sra. del Pilar

PLAZA BIZKAIA

BE

Be

A.

RA

Bolsa

P. LOJ END IO O

QUI

S

ALA LE R AY

LU

ZA

A

E

N

E

18

PE

RRA N AVA

19

UI

AN

R

R

C

I

L

C

I

O ARD

C

O

D

A

E . R

R

IR

AM

A

U

O TR ES MA RCÍA GA ERO RIV

NO

D

AL

G

I P

A

RO

EZ

EG

O

RO .

AR DR HÚC AC

U RÍG

ST

OA M.

TO

IAS AR PL. PEDRO EGUILLOR AR T.

IM

San Fernando

RÁ

RL

.

UT

ER

X

O

BE

TA

G

DIP

U LP

BI

CA NC IL

E

VIL LA RÍA

PLAZA CIRCULAR

AS

DE

O ET

C IP

R.

OA

N

S

AR

IB A P.

RL IÓ

P

Ó

L

Z

E

UI

O

R

A

H

E

D

Diputación

Hacienda

Á

8

E NT

TA

C TA

UÉ

Subdelegación del Gobierno

CE

AS PU

RQ

I

PLAZA MOYÚA

DE

N

DI

MA

E GU

TE

O

S

D

E

EÁ

VI

O

L

PL. JADO

A

M

S

E

D

E

L

Justicia

EG JARDINES ÁT ALBIA RE R LA

N

LÓ

CO

AO ILB BPalacio de

DE

PL. S. VICENTE

R

DE PL. ENSANCHE

A

RR

PL. RR A N O S. JOSÉ L A

LÓ

R

C

UI San José

R

O Comandancia A de Marina N EZ E Ambulatorio ÁÑ H Mercado IB

A

Club Deportivo

N

E

E

O

E

H

CO

H

R

AG

N

A

D

A

Colegio Calasancio

Z

E

D

A

E

U

G

I A

R

U

J

R

A

San Vicente Mártir

SA

E R BA

A

R

TE

M O ISP A OB UET OR

M

RA

S

A

ÚA

C IN

IB IT AR

Palacio Ibaigane

VD

E ELL

O

L E

D

N

U

S

R

I

E

RT

I TA

UR

R

A

C.P. Miguel de Cervantes

U RI B

ES

A L Ayunt.

I. PLAZA VENEZUELA PR ÍN

MU

E

1

U R M A M P RIB I TA A RT E E D S DE A UR

A

DA AL TA OE . E RR AV RT BA T R I TA IB

H

L

EB

Aduana

10

AC

NERB IOI BAROJA

Mallona A

AL

S PTE. DELE N D AYUNTAMIENTO E J

AR

o

a

LA

.V .

C .C

b

PL. PÍO

A

LV O R ÍN

S

LZ

M Ú G I CA Y B

FO N T ECH A Y

A . P. B .

A

E PA

l

ZUBIZURI P A S E O U R I B I T A R T E

M . AG UI

de

ERNESTO ERKOREKA

X

i

Campos

Ayuntamiento PL.

Cementerio de Begoña

IN T

B

A

BIL

V O L A N T Í N

AN IN T

RIT

I N G L E S E S

L O S

QU

IA ARD O GU LO NS B. A

EP O D

C A M P O

e

Tanatorio

ADE

d

NA

a

B

OL I Colegio Esclavas

I

í

R

V I L L A

L

P A S E O

sores

de Epalza

L A

O

C.P.

D E

IB

H U E R T A S

PL. L LA SALVE

T

GU IZA M ÓN

S

MEATEGIAK, ERROTAK Heritage ETA SALGAIAK

SA N

AD

IR

A

FL

O

RE

G

U

A L D A K A O

A

-

O

I D EA

A

B L

IB

I

R

S

U

S

B

A

A

R

B I

T E

E

R

R

A

C

A ET LU BO

A N

er

m

eo

A

b

B y án ati os

Fundiciones Bolueta

. A

a

on

R

í o

D a

a

M

ad

rid

,B

c ar

a

el

l

on

a,

Va

l

c en

ia

y

Vi

g

9

ril

l

de

Bi

lb

o

a

a

i z

ti as

I b

S an S

S E R O

R

car

Fe r r o Ollargan rg rga

E

RR

S-

RE

M

M IR A

Z

l

A

VIADU CT O O C

.

DE

ZAR

LO

S

b

a

a

b

a

z

i

N

Fe

rr

PARQUE IBAIEDER L O

zá

ba

l

U

U

S

AO

Z

AS

a

M

ad

Buen Pastor y Sta. Teresita

ri d

,Ba r

c el o n

a , Va l e n c i a y V i g o

ÍN

ao

Á M A

IN

lb

A B I B A I A L D E

LM

l d e

A

ri

M

ar

A

C. P. Zamácola Juan Delmas

C G

oc

PRO G RES O

I

C. P. Ibaizabal

E

2 2 D E D I CI EM B RE

BR M IM

SA N J OSÉ OBRERO

Á C O L A

FLO

Santa María

PARQUE LARREAGABURU

AR

DINO G ARIA

ES

LA

OR

BENAR

1

FL

IA

eb

Q U ÍN

A

B

I RA

JUL

O

Alto de Miraflores

M

A

N

A

MIN

Fe r r o c a r r i

S

a

E

L

A

I R M

S

D E L

A

R A F M I L

A

A M I N O

ID

ÑO

ai

RR

P O N de B T Ó ilb ao N

A V E N I D A

M EN

V

E

ID

C

CA

U

i

A

TO

O D OQU E J. IR IGOY EN

XU UT NT

ID ÓN S

B

DR IÁ N

O

G

IA RR AV .I

TR

L BA ZA SA AV

LO

Ib

IK

F

a

GO

LARR

E

ND

LE

AL

R LA CU

PA RT I

JU GA AN RD EA

PARQUE LARREAGABURU

DE

N

A

mp

LA

FLORESTA

A

L

S FRA AN N QU ITCISO

GA

T GO ORR RO E ST .

TE

N

A

C

U

ND

LA O RÍ SE

CI O PR IE TO AV. IN DA LE O

ª J . M

Ca

TZ A

JARDÍN

TRV. SA GARMÍNAGA

O

L

E

E

P.

M

R A

CA R

BEG E D

TR. OLLERIA S A LTA S

LI

N

ST EB A

CUE . AZ VIA AN

N

I

M A C

A

ZAM AR

K

OÑA

JU

E

O

BI D

ESC. C

R. M

SE

S

Mina del Morro

O

J

í

M I M ARRIAGA BRE S

M. E RE

S

AD

A

R

S

AIBIGAIN XO RTA

O

ST

C. P. Bolueta

R

SA NA CA STRE

IÁ N SA N A DR

GA BIK A ER ET ZA

L

TR

LU IS DE

IA

JARDÍNES EMILIANO

LOS

R

Bolueta Boluet l a

I G A B D EA

PA

OA

T X U E T A

LA

A GI OR GE

ES

R Z A

AG OIT A Z A P I C

ra

T O

Colegio Público

A

ZUGAZ

ELA

R I B E

P I N

A

A

RK

A

IT CO C H ER SAG ARM ÍN A G A

D

SAN

LA

A

XU TUT

U E T X T

SO

C

CE

R

GERNIKA

POST

ESA

O O Ñ O G

G A N A M Í A R G S A

Aldiriko Renfe trena: Abandoko geltokia, C3 linea.

Geralekua: Ollargan (300 m-ra)

SA

OÑ BEG

A

Y O PEL A

SA

OÑE

N

Preescolar P re e scolar sc sc Bolueta B o l ue uett a

A

XA

U

A NT

EG NB

Ó U N IÓ

ILIA

T

JULIAN

INES

U N IÓ

G

O

T

SA

IA

O D E P RT I V O

TA ITA RIT X IRRI TXIRR T

M

CIA

A

Metroa: Bolueta (500 m-ra) UB

O

U AL NT

A

E

LB A

A A S L

O

CL

BI

CO

E

O

MÁ

U

NI

F I K A

San Francisquito

R U E IT T A ER M CH CO

G

A

K

A

D E

N

U R T

T

TO

O

T

R

S

R U T I A

U

S

A

O RE

AN

C

AF LO

UI

IR

o

R

O

EG

C

U

S

S

RL

A DA

a Z

BA JA

MI R

AO

R

UZ

LOS

AV.

ND

IL GU

CAMPA IT BASARRATE U

E RT PA

OL LERÍAS

ZA

O S R L C A

STIÁN

2

C. P. Ollerías O Ol

b

I GU TE AS LL GA K

A R U IA UT E L URR L U AZ R UR

IO UD A

U

l

E B

A

A O L L ERÍ A S A LT

LA

XU

C

NA

U

R

N

TUT

DE

BO

i M

U

IÓ

LA N JUA

DY

O

BR

EM

Bilbobus: 56. linea (hainbat geraldi Kale Nagusian eta Zazpi Kaleetan) La PeñaAbusuko azken geraldira arte

EZ

ÉN

Polideportivo Polidepor Polid olide portiv por o Txurdinaga de e Tx Txu rdin dinaga

PLAZA PL PLAZ LAZA LAZA LAUAXETA LAUAXE LA AUAX UAX XETTA XE

TOR

PLAZA GRUA

A OS

MI

Central C Centra entra ntra l ntral Eléctric E éctrica éctric Eléctrica

ZURICALDAY

PL. CONCORDIA

NO

B Bilbao Arte

I T

AS

C

O

JIM

F.

GERTURATZEKO

Parque Móvil Móvi l

C.P. Luis Briña

CIA

Es

A

Ú B LI C

YO GO DAL NA

I R i U ur N R X Atx A Tt. de

N

AN

EP

RI

LU

Museo Diocesano de Arte SacroR

CA

4

SA

C.P. Preescolar Santutxu

Y

EN

5

PL. RVDO. HNO. SANTIAGO LASALLE

Z DE

La

3Encarnación

Colegio Berriotxoa

ÉN

ENCARNACIÓN

PL.

C.P. García BEN Rivero I

8

PARQUE

SAN

E NT IA MONDO MA

PI N

GE ST OR EE GE R

N

Instituto Politécnico

e

Asilo Hermanitas de los Pobres

E

6

O M ELIN

L

Z A B A

FIKA

B O E S Q U

A

IS

D E L

M A RC

mbulatorio DE

KA

AG

LU

FI

JARDINES SOLOKOETXE

SU

IS

TE

Begoña

N LIÁ R JU LIVA BO

SANTUTXU

FIKA

Colegio Virgen de Begoña

R TO O N LM A PI E E

E

O ND O A PL. G IZ EL PL. LUISU IR ALMERÍA LU PL. ECHEVARRÍA RE E CI ARQUITECTO E T PL. F. AN C BASTIDA A ECHEVARRÍA MÚSICO O SA LB BO ARAMBARRI NT N A P O .

AR A TE .

Carmelo PL. FELIPA TA RO

LU

R PA

DE

B

IDE

AR

ET

A

BI

ZA

ID

LB

A

RIB

T. GA OA

RI

Colegio Ángeles Custodios

R ITU

G FA

UR

Colegio H. H. Maristas

FIKA

PER N

A

A

IT V. TR

IBIDE

I

S.M.A.

I S IN RR .

A NG U O LI EG KO AT X A T

PRIM

ITURR

I T U R R PL.

G

BA R AN AY E D IA R A N RBE

CLARA

UR

IT

Ascensores

PI

PLAZA HARO

SANTA

ÁB

RA Ó N LD I C E

UR

A.

O Ñ AZ

ENRIQU IBARRE E TA

RIPA

A

Z A B A L B I D E

TR. M ASU STEGI

I EG ST SU MA

EA TX OE EK

ST

IM

RR

PR

AU

S T E G I

I

A L COC HER A C ITO Á R DE B ILBA R E O G U I

E

A

BE G

U

T

Colegio Público Pío Baroja

E

M

D EO DE PRIT

S

M

Z U M

R

DIRI

AM A

LO

A R A I

PA B

Inst. t.

Enseñanza a Media M Media

S

G

M EN

Clínica Virgen Blanca

R E

A V E N I D A

PL. JOSÉ MARÍA MAKUA

A

D

O A R R D A O N

M.

ÑA

R

A

TU

DE

o a

L

E

K

A

N

D

A

Fer

C

roc

arr

Illumbe A

R

R

il a Azb a

E

rre

n

T

E

R

A

Industry

1. ibilbidea

MEATEGIAK, ERROTAK Heritage ETA SALGAIAK

01

EL PONTÓN

Ibilbidea garai bateko El Pontón (1) irin-konplexutik abiatzen da; gaur egun okindegiko eraikina besterik ez dago, eta ikastola bat da. 1793an eraiki zuten, Bilbo irinez hornitzeko. Bere konfigurazioa eta lanak nola banatzen ziren ikusita, Euskal Herriko lehenengo eraikin industrial esanguratsua izan zela uste da.

Monasterio edo kartzela itxura du, aurreko erreferentziarik ez zegoelako eta teknologia berriak jendearentzako ohikoak ziren estetikarekiko edukiontzietan jartzen zituztelako.

El Pontón gaur egun.

10

Kultura Intereseko Ondasuna da eta Bizkaiko abangoardia neoklasizistaren barruan sartzen da. Masa kubiko handia da eraikina, lau isuriko teilatua du; maldan dagoenez, malda horretara egokituta dago eta horren ondorioz hego-ekialdean lau solairu ditu eta hiru gainerakoetan.

« Eduardo Coste y Vildósolaren irin-lantegia, aurri egoeran dagoen okindegiaren ondoan. Mea kiskaltzeko labeak lehenengo planoan. XX. mendearen hasiera.

02

UBIDEEN IBILTOKITIK ERRIBERAKO MERKATURA

Ubideen ibiltokiaren amaiera, inguruko historia azaltzen duten panelekin.

2 KM-KO IBILBIDEA Zazpi Kaleetara itzultzeko, bide erromantiko hau proposatzen dizuegu; hemen egon zen Bilbo urez hornitzen zuen akueduktua 1523tik 1933an itxi zen arte.

Ibilbidean ibaiko ur lasterrak irudika daitezke, sakonune eta estuguneetan nola sartzen ziren eta gizakiak burua erabilita ur hori nola aprobetxatu zuen ere bai hiribilduko industrializazio aurreko instalazioen motor izan zedin (errotak, olak, batanak, beirak, oihalak...).

Bitxia den arren, Bilboko eta inguruetako industrializazioan ez zuten jarraipenik izan ez inguru honek ez industrializazio aurretik bertan zeuden sektoreek.

Beste aldeko ertzean La Pe単a/Abusu auzoa ikus daiteke; auzo horren egungo itxura arkitektura desarrollistaren ondorioa da, XX. mendeko 50 eta 60ko hamarkadetan iritsitako etorkin oldeak hartzeko egin ziren etxe horiek, industriaren eskulan eskaria asetzera etorri baitziren.

Auzo honetan bezala, ordura arte gutxi erabilitako Garai bateko San Kristobal eremuetan finkatu uhartea, 1983ko uholdeen ziren. ondoren desagertua, eta Ibilbidearen lehenengo meandroan zegoen San Kristobal uhartea; hasieran zurrategiak jarri ziren bertan, baina gero ponpaketa estazioa eta zentral hidroelektriko txiki bat jarri ziren.

Zati honen amaieran zenbait panel daude itsasadarraren puntu honen ibilbide historikoaren azalpenekin.

meategiak hegaletan.

30eko hamarkada.

11

Industry

1. ibilbidea

MEATEGIAK, ERROTAK Heritage ETA SALGAIAK Ibilbidearen amaieran Ollerietako Eskola zaharrak (2) daude.

Pedro Ispizua (1895-1976) Beste lan batzuk: • Loruri, Bilbo (1922).

• Areatzako kioskoa (1927) (28. or.).

• Atxuriko eskolak (1928) (13. or.).

• Erriberako merkatua (1929) (14. or.).

• Bilboko zenbait etxebizitza.

• Luis Briñas eskolak (1933).

• El Tigre eraikina (1943-1947) (36. or.).

• San Felicísimo eliza (1959).

12

1922an Pedro Ispizuak proiektatutako eraikin hauek, arkitektura erregionalistaren araberakoak dira. Aldapa horren amaieran garai hartako arkitekto ospetsuen beste bi adibide ditugu: Ispizua beraren bat (García Rivero eskolak) eta Manuel María de Smithena (Atxuriko geltokia).

Ollerietako eskolak.

Enkarnazio plaza.

Kale honen amaieran, eskuinean, Enkarnazio plaza (3) dago, eta hor izen bereko eliza eta komentua daude. XIV-XV. mendeetan eraiki zen eta garai bateko komentuan Bizkaiko Eleiz Museoa (www.eleizmuseoa. com) dago gaur egun. Plaza erdi oinezkotuta dagoenez, oso txoko atsegina da.

1910. Ubideen ibiltokiaren eta Atxurikoaren gainetik El Morro meategiko barrutia zegoen, 1970era arte funtzionatu zuena.

Itsasadarra mea ontziz beteta 1890ean.

Manuel María de Smith (1879-1956) Beharbada Bilboko arkitektorik aintzatetsiena, eragin anglofilo nabarmeneko eraikinekin.

ATXURIKO GELTOKIA Manuel María de Smithek egindako eraikina (4) estilo erregionalistakoa da eta 1913an eraiki zen aurreko terminalaren ordez (1882koa). Durango/Donostiara batetik eta Gernika/Bermeora bestetik doan linearen hasierako geralekua da.

Geltokiaren sarreran, garai bateko operadorearen izenaren gainean, Ferrocarriles Vascongados, hainbat armarri daude: Bizkaikoa eta Gipuzkoakoa Arabakoaz lotuta eta Nafarroakoaren kateak.

Geltokia Atxuri (Haitz zuri) auzoan dago, eta Erdi Aroko Bilbon harresiez kanpo zegoen aldiria zen.

Beste lan batzuk: • Langileen etxebizitzak Barakaldon (1916).

• Coromina Industrial (1923) (41. or.).

• Carlton hotela (1926).

Moyua plaza.

• Hainbat jauregi Getxon (104. or.).

• Sota eraikina. Bilbo (1924).

• AHV (1911 eta 1946) eta La Navalen (1929) bulegoak.

Geltokiaren ondoan García Rivero eskola publikoak (5) daude, hauek ere estilo erregionalistan eginak Pedro Ispizuak (12. or.) 1928an.

Bere aurrean itzelezko eraikin bat dago, 1835ean eraiki zen jarraibide neoklasikoen arabera eta Bilboko ospitalea egon zen bertan (6) 1908ra arte; orduko jarraibide higienikorik aurreratuenak erabili ziren eta bere leloa hau zen “Eskean aienez zabiltzaten gaixook, hemen zuen laguntza”. Orduz geroztik espezialitate desberdinetako irakaskuntzarako izan da eta 1914 eta 1945 artean Arte Eder Museoa ere bertan egon zen.

García Rivero eskolen dorreak eta Atxuriko geltokia.

Biak mugimendu neoregionalistakoak.

Bilboko lehenengo ospitale zibila, gero Arte eta Ofizioen eskola eta Arte Eder museoa. 1930eko hamarkada.

13

Industry

1. ibilbidea

MEATEGIAK, ERROTAK Heritage ETA SALGAIAK

ERRIBERAKO MERKATUA Kale berean jarraitu eta San Anton zubia (hirirako sarrera bakarra Erdi Aroan) eta eliza begien bistan ditugula, Erriberako Merkatua (7) dugu. Produktu naturalentzako 10.000 m2rekin, Europako estalitako merkaturik handiena da.

Pedro Ispizuaren (12. or.) lana da hau ere, 1929an egin eta duela gutxi zaharberritu da. Proiektuaren xedea funtzionalitatea zen eta barnean zutaberik ez duten espazio irekiak ditu oinarri; ongi aireztatuta dago nahi ez diren usainak saihesteko eta argi naturala oso zainduta dago; batetik, solairu batetik besteraino argi zenitala iristeko argia igarotzen uzten duten materialak daude eta bestetik beirate, sareta eta floroi handiak erabili ziren. Horiek guztiek eta aurrealdeetako dekorazioak estilo Art Decó eklektikoa eratzen dute.

Toki hau hiribilduaren gunea izan zen mendeetan zehar eta herritarrak hornitzen zituzten postu ibiltarien ordez jarri zen.

14

Merkatua ikusteko aukera dago merkataritza ordutegian.

03

MEATEGIEN AUZOTIK HARINO PANADERARA

Garai bateko Merkatuko Plaza (1874).

(ONGIEN ZAHARBERRITUTAKO MULTZO INDUSTRIALEA) 2 KM-KO IBILBIDEA

MEATEGIEN ETA MARINELEN AUZOA Erriberako Merkatuaren aurrez aurre dago auzo hau, ibaiaren beste aldean, eta Bilbo Zaharra esaten zaio, Zazpi Kale historikoei aurkajarriaz.

Erdi Aroan hemendik sartzen zen Bilbotik merkaturatzen zen Gaztelako artilea (gogoan izan atzean dugun Gune Historikora mugatzen zela hiria garai batean); 1300. urtean hiribildu izendatu zutenean hasi zen artilea merkaturatzen eta XVII. mendetik hiriaren konďŹ gurazioan zerikusi handia izan zuten burdinaren meatzariek, asko ziren, aldirietan bizi ziren, oso pilatuta bizi ere eta horrek osasun arazo larriak ekarri zituen.

Marinelen etxebizitza izandakoen hainbat koloretako aurrealdeak eta begiratokiak ikus daitezke, eta hasieran biltegi izan ziren etxepeak ere bai denda eta aisiarako gune bihurtuta.

San Anton zubi historikotik (elizaren ondoan dago, merkatua baino lehenago) igaroko gara alde horretara eta meategietako oroitzapenen munduan sartuko gara.

15

1877an Erdi Aroko zubia kendu eta gaur egungoa eraiki zuten.

Industry

1. ibilbidea

MEATEGIAK, ERROTAK Heritage ETA SALGAIAK Ricardo Bastida (1878 - 1953) 1923an Bizkaiko hiriburua zabaltzeko plan bat proposatu zuen, Abrako bokaleraino zabaldu nahi zuen; proiektu ameslari haren emaitza da egungo metropoli eremua.

Beste lan batzuk:

Sehaska etxea.

16

San Luis meategiko kiskaltze labea, zaharberritu aurretik.

San Luis meategia (1965).

• Udal Alhondiga (1909) (21. or.).

• Indautxu, Erribera eta Iturribideko eskolak.

• Zakonetako desinfekzio zentroa (1918) (52. or.).

• Torreurizar udal etxebizitzak (1919-1922).

• Institutu Zentrala (1927).

• Deustuko zubia (1936) (35. or.).

• Santiago katedrala zaharberritzen (1952).

Zubiza gurutzatu orduko, kalearen hasiera-hasieran, Bilboko sehaska etxea (8) dago, 1916koa da eta gizarteak eskatzen zituen osasun eta higiene zerbitzu hobeei erantzuteko egin zen. Ricardo Bastidaren diseinuan oinarritutako eraikinak modernismo katalanaren ukitu nabarmena du. Bere ate nagusiaren gainean Errukiaren eskultura bat dago, eta eraikinaren zereginaren berri ematen du.

SAN LUIS MEATEGIKO KISKALTZE-LABEA Claudio Gallastegui kalean gora jarraituko dugu eta eskuinean dagoen bigarren kalean (Olano) sartuko gara. Saralegi plazara iritsiko gara eta hor ikusiko dugu inguru honetan burdina kiskaltzeko egon zen labeetako bat, eskerga; garai batean hainbat labe ziren arren, gaur egun zaharberritutako hau besterik ez dugu (9).

XIX. eta XX. mendeetan inguruko bizkarretan zeuden meategiak eta tarteko lursail hauetan kokatzen ziren minerala tratatzeko azpiegiturak, itsasontziak kargatu aurretik; ondoren, kargatu itsasontziak eta itsasadarraren bokalean zeuden itsasontzi are handiagoetara eramaten zen karga.

Zaharberritutako labe hau erauzitako mea kiskaltzeko zen, horren bidez puruago bihurtzen zen mea hori, garraiatzeko eta ondoren manipulatzeko.

San Luis meategiaren eraikina zen eta meategi hori 1960an utzi zen; hori gertatu aurretik, ordea, bizkar honetan zeuden Malaesperako eta La Abandonadako barrutiekin eta beste bizkarreko Mina del Morro delakoarekin batera, inguruko burdina-baliabiderik handienak eta onenetakoak zituen, Ortuella, Sopuerta eta Somorrostrokoen ondoren.

ABANGOARDIAKO ARKITEKTURA Avanzamos por laPlazaren albo batean dago Hiru Zutabe kalea eta hortik San Frantziskora joango gara; kale horretatik igaro Mirasol Kondearen kalera eta Mesedeetako Kaira iritsiko gara. Kaia horretako 3. zenbakian dago Las Ceres irin lantegia (10).

Hennebique sistema erabiliaz hormigoi armatuaz espainiar estatuan egindako lehenengo eraikina izan zen (1899-1990) eta euskal arkitektura industrialaren zedarrietako bat da; ondorioz, Interes Kulturaleko Ondarea da. 1900an amaitu zen eraikina eta marka guztiak hautsi zituzten, 7 hilabete besterik ez baitzituzten behar izan Ramón Grotta bideetako ingeniari gazteak eta Federico Ugalde arkitektoak (28. or.).

Jatorrian 6 solairu zituen; zaharberritu denean aurrealdeak bere horretan utzi dira eta barruan etxebizitzak egin dira.

Las Ceres etxebizitza izateko birgaituta eta Mesedeetako eliza desakralizatua hondoan.

« Urtebetean eraiki zen.

Bodegas Bilbaínas eraikina.

17

Kale horretan bertan, garai bateko Mesedeetako Eliza daukagu, gaur egun desakralizatuta dago eta musika eta arte arloko ekitaldiak antolatzen dira. Bailén kalera iritsi aurretik, eskuinean bizitoki eta bulego ugari ikusi dezakegu ibaira begira; multzo nabarmena eratzen dute eraikin horiek guztiek.

Bailénen ezkerrera hartuko dugu berriro ere San Frantzisko kalera joateko. Zati honen hasieran, eskuineko espaloian, horma luze bat dago eta trenbide bat ezkutatzen du. Hormaren amaieran nekazaritza eta elikadurako biltegien kale bat dago; XX. mendeko 30 eta 50 hamarkadan eraiki ziren eta kokapen logistiko paregabea zuten, euren merkataritzako zereginetarako trenbidea aprobetxatu baitzezaketen.

Gaur egun utzita dago toki hau, baina egungo trenbidea lurpean sartzen denean berriro definituko da; dena dela, instalazio nabarmenak daude, balio ikoniko handia dute eta Bilboko izaerarik handieneneko industriaguneetako bat da. Kalearen hasieran eraikin bitxi bat dago, Compañía Vitivinícola de Bodegas Bilbaínas taldearena (11), eta 1941ean zaharberritua.

Particular del Norte kaleko biltegi batzuk, trenbide aldera aurrealdeak dituztela.

Industry

1. ibilbidea

MEATEGIAK, ERROTAK Heritage ETA SALGAIAK

ENPRESA HANDI BAT ETA BERE AUZOA Zabalburu plazara iritsitakoan, hartu albo bateko kaleetako bat, Pedro Martínez Artolaren kalea hain zuzen ere, ondoren Irala kalera joateko. Errege Katolikoen parean, hartu ezkerrera.

Ondoko kalearekin (Kirikiño) egiten duen kantoian horma-irudiz inguratutako plaza bat ikusiko duzu.

Puntu hau oso egokia da hiriko eta Bizkaiko “etxe merkeen” kontzeptua (hainbeste hedatutako kontzeptua) ulertzeko. Eraikin mota hau hainbat motako kooperatibek sustatu zuten eta enpresek eurek ere bai; XX. mende hasieran ematen ziren laguntza eta onurekin egin ziren horrelako etxe denak.

Irala auzoan (12) zaude, mota honetako arkitektura gehien dagoen tokietako batean. Harino Panadera enpresak eraikitako etxebizitzak dira, Juan José Iralak sortu zuen eta bere izena darama auzoak ere. Federico Ugaldek (28. or.) egin zituen 1905 eta 1917an artean eta egiazko hiri satelite bat sortu zuen, hainbat estilotako 565 etxebizitzarekin 18 (etxadi trinkoak, bloke jarraituak, txalet bakanak –etxebizitza batekoak, bikoak edo laukoak-). Baina denek, estilo oso ingelesarekin, “eguzkia, airea eta ura” printzipioari erantzuten zioten, Europan garai hartan punta-puntan zebiltzan mugimendu higienistek etxebizitza osasuntsuak eskaini nahi baitzizkieten langileei.

Kirikiño eta Errege Katolikoen kalearen kantoian txalet bat ikusi daiteke bere aurrealdea hainbat kolorez zaharberrituta. Kirikiño kalean gora jarraitu eta Urizar kalean behera puntu honetara etorriz gero, hiri txiki honetako beste eraikin mota hainbat ere ikusiko duzu.

Auzoko lantegien bihotzera goaz. Irala kale horretan bertan Ugalde izeneko kalea hartuko dugu eta zezenplaza parera iritsiko gara. Ezkerrera dagoen lehenengoa hartu eta Bilbon ongien zaharberritu den eraikin industriala izango dugu aurrez aurre: Harino Panadera (13). Garai bateko irin-lantegi hau hormigoiz eraiki zen erabat 1901ean eta 1992an itxi zen; hormigoiaren erabilpen goiztiarra izan zen hemengo hau ere.

Jatorrizko multzo ikusgarritik gaur egun irin-lantegia besterik ez dugu; denboraren joanari aurre egin dion bakarra bera izan da eta Monumentu Multzo izendatu zuten 2005ean. Barruan makinen ondare ikusgarria dago eta gaur egun udalak erabiltzen du.

Etxebizitza mota desberdinak, garai hartuko higiezinen jarduerarik handienean.

Garai bateko lantegiaren barruko ondare higigarria, gaur egun udalaren dependentziak.

Hainbat koloreko aurrealdeak, kutsu ingeleseko eraikinetan.

19

1918ko iragarkia, jatorrizko lantegi multzoarekin.

Harino Panadera irin-lantegiaren eraikina.

Industry

1. ibilbidea

MEATEGIAK, ERROTAK Heritage ETA SALGAIAK

Ametzolako parkea eta etxebizitza multzoa.

04

AUZO BERRIAK/ OHIKO ZABALGUNEA/ ZAZPI KALEAK 2,3 KM-KO IBILBIDEA

Harino Panadera lantegiaren ondoan Ametzola parke eta egoitzamultzo berria igaro eta Azkuna Zentroa - Alhondigara (14) joango gara; Ricardo Bastidak (16. or.) 1905 eta 1909 artean sortutako ardo biltegia 2010ean zaharberritu zuen Philippe Starkek eta kulturarako gune bihurtu zuen. Bilbo berriaren ikonoetako bat denez, seguru asko jada egin duzun ezinbesteko ikustaldietako bat izango da.

Alhondiga ikusi ondoren, joan Fernández del Campo kaletik Hurtado de Amezagaraino.

Ibilbide honetan, Concha Jeneralaren kantoian, eraikin bat dago, gaur egun EDP enpresa energetikoaren egoitza. Barrutik erabat berritu duten arren, bete jatorrizko jabearen aurrealdea mantendu da: Centro Farmacéutico Vizcaíno (15) enpresarenae.

20

1926an eraiki zuten Tomás Bilbao eta Hilario Imaz arkitektoek, hasieran 2 solairu zituen eta 40ko hamarkadan gehitu zitzaizkion gainerakoak, gaur egungo 7 solairu izan arte. Bizkaiko botikariek sustatu zuten eraikin honen xedea botiken banaketa zentralizatzea zen. Eraikin honetan ezer nabarmentzekotan bi kaleetara ematen duten aurrealdeetan enpresaren jatorrizko tipografiarekin egindako errotuluak nabarmendu behar dira.

Zabalgunean zaude. Estatuko interesgarrienetakoa da; are gehiago, bere funtzionalitate osoari eutsi dio XX. mendean eta Bilboko arkitektura lanik onena dela esan ohi da. Severino Achúcarrok (25. or.), Pablo Alzola (28. or.) eta Ernesto Hoffmeyerrek egina 1876an, lehenengo zabalgune honek bilbe interesgarria du eta Diego López Harokoaren Kale Nagusia da ardatz nagusia; Kale Nagusiak komunikatzen zituen Zabalgunea eta Zazpi Kaleak Areatzako zubiaren bidez eta hiru plaza ditu (Biribila, Eliptikoa eta Bihotz Santuarena).

Centro Farmacéutico Vizcaíno.

Abandoko zabalgunea eraikitzen hamarkadak egin zituzten, eta horren ondorioz Bartzelonan Ildefonso Cerdák irakatsitakoak aprobetxatu ahal izan zituzten, bere bilbeekin eta kantoi ebakian amaitutako etxadiekin. 20 urte inguruan biztanleria hirukoiztu egin zen, hazkunde horri erantzun beharra zegoen Zazpi Kaleak gutxiegi zirelako eta hau izan zen emandako erantzuna. Zabalgunea eraikita, Bilbok itsasadarraren ezkerraldera egin zuen jauzi behin betiko eta gaur egun hiriaren erdigunea dena garatu zen.

21

Egungo Azkuna Zentroa – Alhondigaren ataria eta 1932ko argazki bat, barrutik nola zegoen ikusteko.

Industry

1. ibilbidea

MEATEGIAK, ERROTAK Heritage ETA SALGAIAK

HURTADO DE AMEZAGATIK AREATZARA Fernández del Campo kalean aurrera joango gara Hurtado Amézagara.

Plaza Biribil aldera abiatu eta Abandoko geltokiaren zabalgunearen hasiera ikusiko dugu. García Salazarrekin duen kantoian dago Izarra lokomotora (16), tren-ondarearen bitxi bat, Bilbora 1863an iritsi zen lehenengo lokomotoreetako bat baita.

Plaza Biribilera iritsi aurretik, Bertendona kalean sartzeko gomendatuko dizugu eta Campos Elíseos antzokiaren (17) aurrealde modernista bikaina ikusteko. 1902an inauguratu zuten antzokia Alfredo Acebal arkitektoaren eta Jean Batiste Darroquy 22 dekoratzaile frantsesaren lankidetzaren ondorioz.

Bere aurrealdeko dekorazioen eta formen ondorioz, “La Bombonera” izenaz ere ezaguna zen.

Jean Batiste Darroquy Frantziako arkitektoa, funtsezkoa XIX. mende amaiera eta XX. hasiera artean Euskal Herrian modernismoa sartzeko.

Beste lan batzuk: • Montero etxea (1904).

Campos Elíseos antzokia 1902an.

Arkitektura modernistaren adibiderik onenetako bat da.

Izarra lokomotora, 1863an Bilbora trena ekarri zuenetako bat.

Plaza Biribilean BBVA dorrea (18) daukagu. 88 metroko garaiera duen dorre hau Banco de Vizcayaren aurreko egoitzaren ordezkoa izan zen, Banco de Bilbaorekin bateratu ondoren egungo nazioarteko banketxea sortu aurretik.

Geltokiaren ondoan egungo turismo bulegoa (19) duen eraikina dago.

Severino Achucarroren (25. or.) lana, 1893an inauguratu zen eta geltokira zuzeneko pasabidea zuen hotela zen hasieran. 1949an banku-bulego bihurtu zen, egungo erabilerara arte.

Banco de Vizcayaren garai bateko egoitzaren ordez dorre modernoa. 1968 23 Terminus hotela (egungo turismo-bulegoa) eta Abandoko geltoki zaharra. 1920.

Industry

1. ibilbidea

MEATEGIAK, ERROTAK Heritage ETA SALGAIAK

Plaza Biribilean bertan dago Abandoko geltokirako (20) sarbidea. 1864an egindakoa ordezkatu zuen egungoak 1948an. Bere aurrealde nagusian trenmunduko ezaugarriak daude, irudi monumental eta klasizista du, frontoien dekorazio eklektikoa, bao itsuak eta pilastra faltsuak, inguruko eraikinekin armonian.

Barruan goiko atriora joango gara, hirira etortzen diren bidaiariei ongietorria ematen dien beirate handia ikusteko.

Beheko sarrerara itzuli berriro eta eskailera batzuk jaitsiko ditugu; atzeko aldeko bi mailak lotzen dituzten eskailerak dira eta beste geltoki baten atzeko aldera iritsiko gara.

Abandoko geltokia. 1864.

24

1948ko beiratea, 301 piezakoa, Abandoko geltokiko goiko zatian. Bizkaiko meategi eta industria arloko iragana eta iragan kostunbrista ageri dira.

Bi eraikinen artean Enrique Epalzak (28. or.) 1905ean egindako Burtsa eraikina dago.

Beste geltoki hori Santanderko geltokia dugu, La Concordia (21) ere esaten zaiona, bide estuko trenbideen (FEVE) geltoki nagusia; geltoki honek Bilbo eta Kantauri itsasertzeko eta penintsula iparraldeko beste hiriburu batzuk lotzen ditu eta azken zati honetan barrualdeko meategi guneetatik bizkaitar siderurgiara ikatza ekartzen zuen linea aprobetxatzen zen.

Ohiko praktikekin alderatuz gero, bitxia da hemen gertatzen dena; izan ere, eraldaketa enpresak ikatza dagoen arroetan kokatzen dira gehienetan eta ez burdina dagoenetan, material bata eta bestea garraiatzeko kostuagatik.

Bilbon alderantziz gertatu zen, ordea, burdinaren lehengaia itsasadarraren, estuarioaren eta baldintza natural paregabeekiko portuaren ondoan baitzegoen.

Geltokia estilo modernistakoa da, 1902koa, eta Severino Achúcarrok egin zuen. Barruko atarian eraikuntzako teknologia berrien aplikazioa ikus dezakegu altzairuarekin batera.

Bailén kaletik irtenez gero, arrosalehio handi bat duen aurrealdea ikusiko dugu, Belle Époqueko ondarerik benetakoenetakoena askoren iritziz.

Severino Achúcarro (1841-1910) Euskal arkitekturak modernismora eta art nouveaura izan zuen eboluzioan giltzarria.

Beste lan batzuk: • Bidebarrietako liburutegia, El Sitio elkarte liberalaren egoitza jatorrian (1890).

• Bilboko Zabalgunearen plana egin zuenetako bat (1876).

• Banco de Bilbaoren eraikina San Nikolasen (1898) (29. or.).

25

La Concordia geltokiaren aurrealdea eta barrua (errematxatutako altzairuzko egituran).

Industry

1. ibilbidea

MEATEGIAK, ERROTAK Heritage ETA SALGAIAK

26

BailĂŠneko etxe-orratza, bulegoen eraikinaren frontis harrigarria.

Itsasadarraren ertzak 1920ko hamarkadan, LaBilbaĂ­na elkartearekin eta Portugaleterako trenaren geltokiko zurezko sarrerarekin (Pablo Alzolaren lana, 28. or.). Ontzi asko zeuden, Bilbo portua izan baitzen 70eko hamarkadara arte.

Kalera irteten bagara, etxe-orratza izango dugu aurrez aurre Bailén kaleak (22) itsasadarraren aldera duen espaloiaren hasieran Manuel Galíndezek egin zuen etxe-orratz hau, 43 metroko garaiera du eta 1943an eraiki zenetik 1969ra arte Bilboko eraikinek altuena izan zen; 1969an BBVAk Plaza Biribilean duen etxe-orratza inauguratu zen arte, hain zuzen ere.

Bailén eta Nafarroa kaleen arteko kantoian La Bilbaína Gizarte Elkartea (23) dago. Eraikin horren itxura eta funtzioa bera Ingalaterrako gizarteak Bilbokoan izan zuen eragin mimetikoaren adierazgarriak dira; harreman hori merkataritzako harremanek babestu zuten, eta horren ondorioz, gaur egun oraindik ere britainiar ukitu handieneko espainiar hiria dugu.

La Bilbaínako eraikina 1913an egin zuen Emiliano Amannek eta 1839an sortutako elkartearen bigarren egoitza da. Orduz geroztik hiriko eta inguruetako gizarteko goi mailako jendearen hainbat ospakizun izan dira bertan.

Bazkideentzako ekipamenduez gain, nabarmenak dira hemerotekan eta liburutegian dituen funts historikoak, garaiko altzariak eta xakeko aretoa, Europako antzinakoena dela esaten dutena.

Tipologiari dagokionez, eraikinaren barrua mota honetako elkarteetako ingeles arkitekturaren ildokoa da, ohorezko eskailera espirala du, goian sabai-leiho bat eta dena zutabeetan oinarrituta dago.

Emiliano Amann (1882 - 1942) Beste lan batzuk: • Abrako itsas kluba.

Getxo (1909).

• Karmengo Ama Birjinaren eliza, Neguri (1910) Getxo.

• Deustuko Unibertsitateko La Comercial eraikina (1921) (34. or.).

• Solokoetxeko igogailua (1931).

• Solokoetxe II etxebizitza sozial taldea (1933).

• Deustuko Salestarren ikastetxea (1939).

Manuel Galíndez (1892-1980) Mugimendu arrazionalistaren erreferenterik handienetako bat.

Lan batzuk: • Banco de Vizcaya Bartzelonan eta Madrilen (1930).

• La Equitativa eraikina.

Bilbo (1934).

• Seguros la Aurora.

Bilbo (1935).

• Bailéngo etxe-orratza (1940).

• Aznar ontzi-konpainia.

Bilbo (1943).

• Getxoko etxebizitzak (1945).

27

Industry

1. ibilbidea

MEATEGIAK, ERROTAK Heritage ETA SALGAIAK

1895. Isabel II.aren garai bateko zubia eta Arriaga antzokia. Ikusi odolezko tranbia esaten zitzaiona, animaliek tiratuta ibiltzen zelako.

Areatzako zubia igaro bezain laster, eskuinera Arriaga antzoki (24) ospetsua dago; 1890ean inauguratu zen antzokia, Joaquín de Rucoba arkitektoak egin zuen (udaletxea egin zuen berak) eta 1833az geroztik zegoen beste bat ordezkatzeko eraiki zen.

Parisko eta Europa erdialdeko beste opera batzuetan oinarrituta dago. Aurrealde kurbatua du, estetika neobarrokoaren eraginagatik ez ezik, baita Bidebarrieta kaleari “irteera emateko” kezka urbanistikoa eta higienista zegoelako ere, kale horrekin lerrokatuta zegoelako eraikina.

1914ko sutearen ondoren, Federico de Ugalde arkitektoaren zuzendaritzapean berreraiki zen eta proiektu horrek zabaltasun eta segurtasun handiagoak eman zizkion.

Areatzako lorategiak igaro eta musikako kioskoa (25) ikusiko dugu, 1923an Pedro Izpizuak (12. or.) diseinatua. Multzo oso adierazkorra da, batetik musikarako eszenatokia dago eta bestetik ostalaritzako establezimendu bat du behean.

28 Federico de Ugalde (1873 - 1968)

Enrique Epalza y Chafreau (1860 - 1933)

Arquitecto pionero en el empleo del hormigón armado.

Lan batzuk:

Lan batzuk: • La Ceres (1900) (17. or.).

• Bigarren Zabalgunearen proiektua (1905).

• Irala-Barri auzoa (19051917) (18. or.).

• Arriaga antzokia berreraikitzen (1919).

• Molinos Vascos (1920) (48. or.).

• Vista Alegreko hilerria (1896- 1899).

• Basurtuko ospitalea (1898-1908) (51. or.).

• Uribitarte eraikina, 3 (1902).

Udal arkitektoa zela (1896-1903) idatzi zuen Zabalgunea hazteko lehenengo proiektua (Alzola eta Hoffmeyerrekin batera), baina ez zen egin.

Pablo Alzola (1841-1912) Beste lan batzuk: • Lehenengo Zabalgunearen proiektua (1876).

• La Orconerako meatrenbidea (1876) (63. or.).

• San Antongo zubi berria (1877) (15. or.).

Bilbo eta Portugaleteko geltokiak eta bi herrien arteko trenbidea (1888) (95. or.).

Zazpi Kaleetara (jatorrizko Bilbo txikiak 7 kale zituelako deitzen da horrela) joan aurretik, eta Areatzako (Erdi Aroko Bilbon hondartza bat zegoelako horrela deitua) lorategiak igaro ondoren, joan zaitez albo batean dagoen San Nikolas elizara eta ikusi Banco de Bilbaoren jatorrizko eraikina (26) ere; Banco de Bilbao hasieran Banco de Vizcayarekin elkartu zen eta gero Argentariarekin gaur egungo nazioarteko finantza erakundea (BBVA) eratu aurretik.

Banco de Bilbao 1857an jarri zen abian, baina egoitza hau 1868an ireki zen jendearentzat, Lavalle frantziar arkitektoaren proiektu bat oinarri hartuta eta handik bi hamarkadara hazi egin zuten bi fasetan Enrique Epalzak eta Severino de Achúcarrok (25. or.). Eragiketen patio bikaina du, eta erakusketa irekiak daudenean sartu daiteke; aurrealdea “Beaux Arts” estiloaren proposamenen ariketa eklektikoa da eta estilo neoklasikoko konposizioordenara egokituta dago.

Gaur egun BBVAren egoitza soziala da, 1957an Kale Nagusiaren 12. zenbakian dagoen eraikin bikainera igaro baitziren banku-eragiketak.

Eta orain, gozatu Zazpi Kaleetako eskaintzez, seguru asko beste argitalpenen batean islatuta egongo baitira.

29

2. ibilbidea

INDUSTRIA ETA ITSAS* ADARRA BOTXOAN *Bilboko Hiriari ematen zaion izen herritarra, bere “zulo” egoera dela eta, mendien artean harrapatua egoteagatik.

BALORAZIOA

IBILBIDEA 8,4 km

INTERESGARRIA

“Itsasadarra egin duzuen meategiak!

Bilbo egin duzun itsasadarra! ” (Juan Antonio de Zunzunegui)

01_Jakituriaren tenplutik garai bateko ontzioletara 02_XX. mendeko industria-arkitektura 03_Bilbora itzuli

2. ibilbidea

Industry

INDUSTRIA ETA ITSASHeritage ADARRA BOTXOAN

Alto o de d Enekuri eku kuri ri

Sugutxu

GERTURATZEKO D

I

N

E

K

U

R I

A

Tranbiak: Guggenheimeko geralekua

Elorriaga -

E

I

S

M OR E

a M U

A E

A L F O N S O

T. ES

A

A

G

Z

LO

A R R U E

SLA

AL

D

V IL

E D U R. F .

R IO

P I N T O R E S

NA VA RR

M IK ZÁR EL AT E

E

DE

M US

O

L

ES

TU

R

N

I

D

10

LA

MA

A

A

R

I

B

E

R

A

B

Z

O

9

R

i M

O

R

V

N

e RG

EN

IZ Q

U IE

RD

D

A L

e

A

G

d DE

AM

IK O

ELL

e

O

C H U R R U C A

IL

A

ND

O

T

l

Z

A

U

R

b

N

I

A

ZA

ZP

T IL LE R O AS

ER O AS TI LL

Facultad de Ciencias Económicas "Sarriko"

A

G

O

u R

T

s A

R

a

E

7

o

V

BU

TR

ÓN

D

C.P. Siete Campas Cardenal Gardoqui

E

O

8

X A

.

N A

ZP

CA

ZO R R OZ G O IT I

IL

SO

A

O

D

A

AN

N

ZOR R OT Z

E

ZOR R

R

A

ABA

ND

ST

N

R RRETE A ZA

A

OTZ

IR

KA

.M

AG

CA

G

C

A

A

GU

DA

.I

R

IO

R IE

MU

d

C. P. Fray Juan

-

U

L D E

E

BA

O

R

R

O R E D

D E L

C A D A G U A

Depósito de Agua

C - 63

C A R R E T E R A

6

Alto de Kastrexana

A

o

C

a

M

d

C

A

R

a

a

t

í

e

R

R

b

Depuradora de Basatxu

U

N

NA

T

GA

A TZ ZOR RO

G

R

E

I

A

IÓ UC S OL

PARQUE DE SARRIKO

Torre de Larrako

CA

U

IT

S K

11

R

S A N D I ZA

O

E

S AU TO PIS T D A A

PIN TOR ETX EN

IA US AG

R E A G U IR

RAMAL OLABEAGA

M.

ZA LB

PL. LANDABASO

S

RAD

U

V

Instituto

CAR R E T E R A

ZG ZO R R O

O ROC PÁR ENTE VIC BALA ZA

CNO.

ES TR

ADA

E

TA

A

A

ID EA

R

EST

TRÁNSITO

R TR

R IA

ERDIKOE TXE

R

C

E

BIL

ETA

Z

í

Depósito de automóviles retirados por Grúa Municipal

O IZ AU

H

N Ó C I ZA E S T A ROT R DE ZO J O R O

ZU

N I L B A O

ES

NA

l

BA

C

B

O 12 T

A

O

CA

a

B IL

R

R

A

PLAZA AZOKA

3 4 - 6

R

A

A AD

R BA

L E H E N D A K A R I

T O

PL. SARRIKOALDE

Centro Proceso de Datos B.B.V.

X

R

RO

E

LE

A E S E N Ó G R M H E

La Milagrosa

R IB

TO

ES

B

IL

O

R

M U E L L E

AN

GA

AS

O

D A A N O L PL. E K I B A R R UGARTE

T

I

ST

I N O

CORDEL ERÍA

JU

K

AGANA

n

Zorrotza

Y

A

ARBOL

48

PL. SANTA M. JOSEFA SANCHO DE GUERRA

a

A FR

Z A R A N D O A

PL. IBARREKOLANDA

San Juan Apóstol

R

EO

IN

Inst. B.U.P. Ibarrekolanda

E

R

A

R Polideportivo

IDE

R

RRA

IS L

17 R

ALB

A

IG A

TX AK OL

a

14 A RT S EN

L P. A ST

JUAN DE URBI ETA

TOR Z U IG N A L O A C IO GA

LE

A PL. PL G A SAN N MIGUELL

A V La Paz E N ID A

C

Z

E

N

A

R

I

P IN

EL

M NA

R

B E N ID O R M

u

13

M I R A M A R

A

U

MEDITERRÁN

Residencia Reina de

BA

Centro S C A N de Salud Ikastola AR IAS Intxisu

N V IL AVA R LO RO SLA DA

g RI

K

A

A

RD

L PA

BA

IO

OR

EG GR

LE

A

Residencia Villa Bilbao

AV E N CA I D NA A L D E D EU STU

PLAZA BURCEÑA

E

R R E

LA

MAR

RS

PA

JA

T O XE

IS

TEL

A.

RO IO N ES CAM PL. PIO N AOIZ / AGOITZ

ILL

a

La Merced

D

RE XE

ET

IO

N

ET

Instituto de San Ignacio

OA

E

LAE OR TXE IX JUAN DE GU E ANTXETA EZA LA S AT UR RA C.P. RÁ N Maestro ERR O R I X E ON PL. AITA PL. V. C.I. KAR PATXI ERR BAZTAN I TU ON PL. CELESTINO DE E L ART TA CN C A R A M. DEL ARENAL Mercado D O K O U

RRA URÁ

N A LT S .

UB E IZ A RRA . GU IM ÓN

RE

S

ND

DR

DR ALO. E. G. NSO

RS IVE

RA

RIO

o

ZA

P IN TO R P IN T SAT O R

I R R E

L A R R A K O

UN

IA

PIO

IA

AR

CAM

LEK EIT

U

ID

AD

A G

d BA

16

N

E

PA

I AT URO

Matadero Municipal

Central Térmica de Iberdrola

C A M I N O

E

I X

ART

Depósito Franco de Bilbao

15

A

I D E Z U R I B A

R

Ciudad Deportiva San Ignacio

LIC

A

D

E

R IA TU

S R IA ID

a

leres urceña

N

O

GA

a

EN

Autoridad Portuaria

C

32

OÑ

D A K A R I

s

a

r

e

d

n

B E N I D O R M

b

AV

a

Red de Electricidad

E

PLAZA DE LEVANTE

S C AN

B

N

TU LA

l Atraque RO-RO

o

AS

ÓN

AG

PIO

e

A

MÉ R ID CÁ A CER ES BA DA JO Z ADU RA

EXT

AS

AR

i

í

IA

AR

AG

B

R

t

V D

REM

L E H E N

IS

Emisora El Fuerte

Colegio del Carmen

DE

A ÑY CA

V

R

CAM

ÓN

A

AB

e

T

NT

AN DA

A

URO

I D A E N

d N

CA

LU TA

R IA

U

n

C. P. Ingeniero Juan de Urrutia

ART

ÍA

I

T

P

AC U

a

L A

R

RR IE TA

R

Form. Prof.

"San Ignacio de Loyola"

EL L

í

D E

O

E

E.C.M. alleres Zorroza

L

A C IO

R

C A M I N O

E B I D E A

A EL O

E

O

PL AZ

A

Campo de Tiro

D A

A N

E

X

I

R

LUC

MONEM GR ES O B IO EJ O R

I B A R R N O DE A N T XE K M I A N ET O C A J U A L A

IG N

E

o

B i l b a o

LSC A A B A C IN A EN R EZ U TI ER E LA R. G AN D JU A

R I B

A N

Banderas

lo Pab M on te S a n Monte Cabras

E T X

X

M

I

T E L L A

T

K R

M e tr o

R

Colegio Esclavas del Sgdo. Corazón Fátima

N

U

P a r q u e M ó v i l Municipal

A

E

IL L

E

N

BRA

V

E

L U IS

A

A

R

E

T

E

R

R

A

C

O

Ntra. Sra. de Fátima

e

n

d

B

D

A

U

A 61

DO RE

L

L

I C R E

AG

PL. GRAL. LATORRE

SA LC ED

.

D

O

EL

AL ZO

FE

Técnica RR OC ARR I

LA 31

10 Convento de Capuchinos

CT

OR

D

RD

ÍN

EMP ÍA Z

3 O MIL

DO

10 ENT

LA

ALFREDO KRAUS PLAZA

VIL

Albergue Elexabarri

JA

CA

20 RI

OR

BA

T

TA

BAS URTU

V

T

A

BL O

R

NO VIA

ZU

LA N

A

A ON CU LE

O N T

D

A. GA ZT P ZU IN TO AÑET A B IA RE UR S RE OL E IT E Ing

. F.

NK

U

LA

ITU BA RRIRR ÍA

P ÍA

T TA OE

PL. LA CASILLA

RR

DE MA

I

O

LA

ES M A S TRADA US TE G

M O

OL N AB A

KIO

E S T. V ENTAS

Serrano

DR

CA M

Instituto P. de Sanidad

IL

ESTRADA

XE ET

RA

V E S ÍA

G

OR

A

U

TA

N

TZ

S

E

UR

ENTRAMBASAGUA

AR AZ M A ED

E H C N

SA TO VE N IN O

A

Z N

E

V

CN O .

E QU DI

A G A E B

81 L A

S

A Z

A

M

V A SA

.

R .

S P

ELL MU

a í R

A J E I V A C I

A L O E L L E

M

C

N

O

A

T

B

A

D

I

N

E TA

SO

LA

DE

e d

ER .

N A G R O M T B

A

R

E

B

U M

ECH COS E VA M E R R IE

M A C U

R R

H

U

BO TIC AV IEJ A

A

ERA

o a b l i B

D I P

RIB

A

J

E

I

V

A

C

I

T

O

B

A

R

E

I B

R

E

SA

A AZ EN

M U E L LE

A E D

S A Z U

GR LO

G

E D S AR

E V A R IS

A VIS T

L B R K

E

O

NT OÑ A AN O DE R

O

U

T

O

IP

TA NE GA

E NT

A

I

R A

D A M A B A

S

R

O

A

G R

A B

D

I

A EV A CU

I

Í A U G EC.P. Félix

L

A

R

S

Ó

L D

A

VA L

L A I L

E

DE

D

R

E V

N

R

R

LE

Colegio Mayor Abando

N

PA

PI

L A

Í V

L

AL

A.

AL

R

T IA

EL

o

U

gi

LO TR S AV ES . D PIN E OS

RU

le

A

R

A

Cristo Rey

C

Colegio Público Basurto

LL

Ntra. Sra. del Carmen

ETA

AN

Co

M

L AVA

O

E

UR

E

ECH

R

G

PL. INDAUTXU

D

AR

U

I O

T

R

I

O

U

E G

D

R

R

Co Ntra del

O

J

I

E Z

TA

TE

I

L

G

A

A R R

RE IR RO EST MA RCÍA GA ERO RIV

G

A I P

U

A

AG

S

E

MO

D

O

A

L

IM ÁX

G

A

M

IA

C

RE

R

E

IR

10

GU

A

H

R

11

D

A

RA

A

D

7

M

11

E

E

S

M

UG

Colegio Público Elexabarri

EG ST U

AS M

TOLO

SA

I

RT SU BA A AD TR ES

D

A

I

O

6

B

RO

A

É R

A

EAG A

A

T

Z A I L R E

A

i E

N

H

AG

P

E

ZE

R

ZA

OE NK 21 ZA

R T U B ES TA E K CI O ÓN A

A

A

JA R D I N E S I PA R R A L D E

S U

O

B

Ó

D

EG

AIT PL. AITA DONOSTI DONO TII A DONOSTIA

O B A

R

FE

UÍA

A

E

DR. HÚCA AC

U

Q

Hospital Cruz Roja

Z

ZA

D

RRO

ÍA

I

V

A XAN

U

O C T

D

U

RE

R

L

O

A RÍ

R R

B AS

ST -KA RTU

E

LE Z

Consultorio

AR

D

A

Z A T A B E N

A ET ER

T

N

O

M

A

C A RR

Albergue Bilbao Aterpetxea

IP

.

M

L

S

D

P M

Hacien

XU UT

R

N

I

UI

Subdelegación del Gobierno

G

A

18

L A B E A G A

N

1

E

L

DE L

Inmaculada Concepción

A

E

I M

S

CU

N

A

D

E

ES

R

a n d er

V

ZA PO

A

GE

A ER

Bomberos Suhiltzaileak

AY

A

19

.

PL. E. CAMPUZANO

A

ÍA

Municipal

Ñ

A

N

A TZ

N

Colegio P.P. Jesuítas de Indautxu (Ntra. Sra. de Begoña)

I

T

O

C. P. Arestizabala Altamira

4

D N C OX E T A. D RTE AL A

AR

R Polícia

14

C

LE

Fuerte de Altamira

M

A

L

O

EZ

R

Hospital de Basurto

EG

DE

San Fernando

A

AV.

ÓS

UB

Z

PÉ

LD

B

A Olabeaga

S

AG

I

DE

BE

U B A S U R T

D E

GA

RT

O

ZUNZUNEGUI

TERMIBÚS I N O S

U

A

IN D

U

LÁ S

A OL

TR ES

E Z U Ambulatorio

A

JO UI

GU

G U R

JUAN A.

LÓ

T PL. EÁ S. JOSÉL A R R

N

DO IA NC CE LI

E.T.S. de e Ingenieros Ing Industriales y stria Telecomunicaciones nica

PL. TORRES QUEVEDO

H

O

C.P. Olabeaga

Q

Club Deportivo

O

G

I E

D

Corpus Christi

L

CO

UR M.

AY

NI

A

LA

22 2

B IDEA

G R Í

D

PL. VÍCTOR CHÁVARRI

UB

N

Campo de San Mamés

RT

E

KA

A.I.S.S.

AR

O

D

M

O

E R AT

A

San

Colegio "la Pureza"

GU

A

Gobierno Vasco

SÉ

O

RE

Í A

V

INSS

ER ES PL. L IP PED. F E BAST.

A

O

N

CO

A

R

Colegio Calasancio

E

E L C AJosé N O

S I A A R

R O

S

5

R

E

U

G

I A

R

J U

A

60 J. BERGÉ Y SALCEDO

AZ

Y

GO

O

N B I

IM

N

A

I

ÚA

NC

AI

RR

H 1

L SA INSS OS

VÉ

N

A

R

G PL. SAGRADO CORAZÓN

23

A P U C

U R G O

o a S a nt

B

PUENTE UENT EN EUSKALDUNA ALD

Museo M M Marítimo d de Bilbao

LM

SE AN É RA OS . J STE R PS A

A CL

JO

ÍS

PARQUE CASILDA ITURRIZAR

S A

C

San Francisco Javier

8

D

N

U

S

R

E

L

PL. E. E.P. TEÓFILO CHILLIDA GUIARD

A

LI

S

TE N

5 Euskalduna Palacio de Congresos y de la Música

I D

FE

DO EA AR EC D UD E L . E PS RIA O T IC

C

FUEN

D

TR O

O

N

A L A DE ER O. C N NQU JU

E LA

F. C . de B ilb a

Z O

AK

ND

V

Casa de Misericordia

T

CA ALFONS O CHUR RU

San Nicolás

HE

AO

N

IN O S

N. D

A

LE

IZ

LE

I AR

20

35

PL. MUSEO

2

C.P. Miguel de Cervantes

BA

J U

Museo de Bellas Artes

LA

E

CAM

CJÓ

R

PL. EUSKADI

Polideportivo

C.P.

N GA

A ST U

AL

4

R

ITXI" R. M. "PITX

L

3

V

OR

BI

N

RU

E

N

A

MÓ

R

RA

W

IÁ

B

I

O

D

A

E

E

K A S T R E X A

R

O

J

SA

S U R T U B A

M

A

TE SA

U

M UELLE

A

A

R

E B

B

R

O

RA

O

Ñ S

S

B I

Y

S

U

A

SA

D

R

I

R

R

IJO

O

6

C

E

QU

L PL. EUGENIO OLABARRIETA

ES

L

UR

O

NC

A

LIO

S IC

FR A

R

JU

E

MÚ

A

San Pablo

A

Ó

u

t

E

E

L

B

Colegio Público Deusto O ER OT DE AS BL

M

O

E D EU AL D CA N

s

RR

N

ILIA

M N

U

I

E

AM AF

R E

L

Ambulatorio

P

A

G

AD

A

V

A

E

C

O

PL. ERTZ. J.M. AGIRRRE

A

R

R

52

O

Colegio La Salle

A

TO

GR

C Pasión M del Señor IN O SA N FE LIC ÍSIM

L

N

PL. SAN FELICÍSIMO

A

IR R E

V. H. G..

PUENTE PUEN EN DEE DE D DEUST U DEUSTU

DE HO ITIA NC PE SA AZ

U

Ñ

E A

CA

D ID

EA

A

LA

Mercado

N

PL. PLÁCIDO CAREAGA

Pl. ELISEO MIGOYA

SA

Colegio Salesiano

F

T

O

E

R

H

E

PL. JULIO LAZÚRTEGUI

V

A

A

D

A

D

R

I

K

R

E

V

A

EKO

N

A

G

Idiomas

A

I

E

I

U

G

R

E

AG U

NOS

I.E.S. Botica Vieja

A

.D

K

E R R Escuela I Oficial de

EL

U

A

R

R

A

Z

Colegio Madre de Dios

H

N

R

U

A

N

C.

Ó

PL. SAN PEDRO

L

I

Ertzaintza

A

R

S

A

M

JA

CA

Y

San Pedro

S TU

D

E

TA

JA

U E DE S D

BI

D

TE

N M Ó R A

IN O

E

Y

Deusto

O

U CH

L

PARQUE BIDARTE

TR. R.

IA

N V

A

N

A

KO

E

R K

HE R M A

PL. SAN PÍO X

L J A C A

O E

N

E

E

N UE U B. A B

E N

L

D

PUENTE PEDRO ARRUPE

AS

B

IL

O

AP B. C

Escuela Universitaria Profesorado de E.G.B.

I

I

Ascensor

RA

Cementerio de Deusto

G

R

R I Z

O

G

M A

R

A

SU

U

G

E TE

ON

M

C. P. Preescolar de Arangoiti E A B I D

O

K

Universidad B

51

1

A D E B I

I D B É R

A RT GO KO NE GA

E

O

B

C. P. Maestra E. Fuentes

San Andrés

1

A

43

1

K

Z R I TA

NE

GA

TE

ON

M

13

Museo Guggenheim

Universidad de Deusto Universidad Comercial de Deusto

C

E

L

L

2

S

R

Colegio Mayor Universitario de Deusto A

E

U

H

A

B É E

A

ID

N

E

V

A

I N G L E S E S

L O S

D E

a

D ÍN

U G

2

35

P

í

R

P A

M

A

LA SALVE

Ascensores

A

S

R Residencia E Siervas V de Jesús N I

E S

N

TALLERES DEUSTO

ID

P TE. PR ÍN C I PE S DE ES PA Ñ A ( P T E . DE LA S ALV E)

A l d a b e

E

33

Industry

2. ibilbidea

INDUSTRIA ETA ITSASHeritage ADARRA BOTXOAN

01

34

JAKITURIAREN TENPLUTIK GARAI BATEKO ONTZIOLETARA 1,4 KM-KO IBILBIDEA

Deustuko unibertsitatea 1920an.

DEUSTUKO UNIBERTSITATEA Industrializazioak ekarri zuen beharrik handienetako bat bere eliteak eta zuzendariak heztea zen.

1886an inauguratua, Deustuko Unibertsitatea (1) izan zen eskari honi eman zitzaion erantzuna. Jesusen Lagundiak zuzentzen duen unibertsitate honetan, proiekziorik handiena duen fakultatea “Deustuko Unibertsitate Komertziala” esaten zaiona da. Fakultate hau 1916an hasi zen lanean eta lehenengo promozioko ikasleak titulazio propioan graduatu ziren, hau da, Espainian Ekonomiako Zientzietako ikasketak ofizialki aitortu baino hogeita bost urte lehenago.

Deustuko liburutegia, EHUko paraninfoaren ondoan.

1911. La Cava etxeak eta unibertsitatearen albo bat.

Hainbat eraikin ditu fakultate honek eta denetan antzinakoena La Literaria esaten zaiona da José María Basterra eta Cubaseko markesaren lana)); fakultate honetan Zuzenbidea ematen da.

Erakinik berriena, aldiz, 2009an inauguratu zuten liburutegia da. Guggenheimen ondoan dago, Rafael Moneok proiektatu zuen eta kale batek banatzen ditu liburutegi hau eta Álvaro Siza portugaldar arkitektoak diseinatutako UPV/EHUren paraninfoa.

Bi arkitektoek Pritzker saria dute.

Unibertsitatearekin muga eginez, bi etxe daude eta La Cava (2) izenez ezagutzen dira. Familiako finka batean eraiki ziren etxe hauek 1869an eta argi erakusten dute dirua duten klaseak nola mugitu ziren pilatutako Zazpi Kaleetatik itsasadarraren ertzetara, Negurira igaro aurretik (102. or.).

Deustuko eta Udaletxeko zubiak Chicago Michigan zubi altxagarrian inspiratu ziren (1920).

ERTZAK LOTZEN: DEUSTUKO ZUBIA 1936ko abenduan inauguratu zen zubi altxagarria; 5 urte lehenago enkargatu zuten eta Ignacio de Rotaeche eta José Ortiz de Artiñano jingeniariek eta Ricardo Bastida (16. or.) udal arkitektoak diseinatu zuten.

35

Zubi honen (3) eta Udaletxekoaren bidez, hiribilduko gune historikoa eta Deustu, Begoña eta Abando auzoetako garapen berriak lotu nahi ziren.

Ibaiko trafikoa funtsezkoa zen portuko lanetarako, garai hartan hemen egiten baitziren lan horiek Abrako kanpoko portura lekualdatu ziren arte; zubien diseinua baldintzatzen zuten lanok, itsasontziek itsasadarrean gora joan beharra baitzeukaten.

1968. Egun Guggenheim dagoen sailean zegoen zur-enpresa, Euskalduna ontziola, Deustuko zubiaren buruetako bat eta portuko giroa bere oholtza eta azpiegiturekin.

Gerra Zibilean suntsitu ondoren (1937) berriro eraiki zuten eta 1974ean zaharberritu. Zubia ireki egiten zen eta Bilboren ikonoetako bat izan zen 1995era arte; gaur egun hiriko ospakizun oso berezietan baino ez da irekitzen.

500 m-ko luzera du, 48 m-ko argia eta itsasadarraren ubidea estutu egiten du, puntu horretan 71 m-koa da; albo bakoitzean hormigoizko eraikinak ditu eta hor daude altxatzeko makina guztiak.

Zubiaren bi aldeak altxatzen direnean, 70ºko angelua hartzen dute horizontalarekiko. 27 bao ditu eta horietatik 11k itsasadarra gurutzatzen dute.

GOBELA gangila Deustuko zubiaren azpian 60ko hamarkadan.

Itsasoko hondarrak garraiatzeko erabiltzen ziren ontzi hauek, besteak beste, dragek jasotakoak.

Industry

2. ibilbidea

INDUSTRIA ETA ITSASHeritage ADARRA BOTXOAN

TIGREAREN ORROA Abandoibarratik Euskalduna Jauregira goazela, beste aldeko ertzean tigre baten irudi handi bat dugu eraikin baten gailurrean (4).

El Tigre, transmisioko uhal lantegiaren eraikina.

Eraikin industrial hori Pedro Ispizuak (12. or.) eraiki zuen 1940an eta Muñoz Mendizabal enpresaren lantegia, bulegoak eta erakusketa aretoa zeuden; enpresa horrek transmisioko uhalak egiten zituen.

1942an enkargatu zitzaion Joaquín Lucarini eskultoreari 9 metroko luzerako eskultura hau. Egiten zituzten uhalen ikurra izango zen tigrea; uhal horiek indartsuak eta edozein ezustekori aurre egiteko modukoak zirela esan nahi zuen. Dena dela, bada beste teoriarik ere; horren arabera, jabeak liskarren bat izan zuen tokiko burgesiarekin eta mendeku legez bere eraikinean Indautxura begira gau eta egun “orroaz” ari den piztia jarri zuen; lantegiko jabearen jatorri pobrea mesprezatzen zuen asko auzo horretan bizi baitzen.

Eraikina zaharberritu zenean, kanpoko itxura errespetatu egin zen eta barruan luxuzko etxebizitzak egin ziren.

BILBOKO ONTZIOLA ENBLEMATIKOA Itsasadarrari jarraitu eta Kongresu eta Musikaren Euskalduna Jauregia (5). dago. Jauregiaren izenak orube horretan egon zen ontziolaren izena hartu du, ontziola hori 1900ean inauguratu baitzen eta 1985ean itxi.

36

Euskalduna ontziola aurrez beste ontziola bat zegoen lurretan eraiki zen, 1868an sortu zen Compañía de Diques Secos zegoen lurretan, hain zuzen ere. Bere arradatatik irten ziren XX. mendeko lehenengo hamarkadan Euskal Herriko altzairuzko eta lurrunezko lehenengo itsasontziak.

2 dikeak eta harmaila, gaur egun Kongresu Jauregia dagoen tokian (1966).

37

1999ko gaur egungo Kongresu Jauregiaren (Federico Soriano eta Dolores Palaciosen obra, itsasontzi baten gila itxurarekin corten altzairuan) eta Itsas Museoaren arteko lotura, Diques Secos (1911) konpainiaren harmailekin, Euskaldunaren sustatzailea.

1925az geroztik, Olabeagan, Asua ibarrean eta Madrilen zituen instalazio berriei esker, metalurgia lanaz zituen ezagutzak eta bere instalazioak (hasi fundiziotik eta amaierako muntaketara arte) aprobetxatu zituen noizik eta behin tren-makinak, automobilak, zubiak, galdarak... egiteko.

Garai bateko instalazio haiek 90.000 m2 hartu zituzten eta gaur egun geratzen diren bakarrak beheko aldeko Bonba Etxea, Karola izeneko garabia eta 2 dike dira, euren caissones edo ixteko ateekin.

Karola garabiari dagokionez, duela gutxira arte hiribilduaren ibai ertzetan zeuden ehunka garabi gogoratzeko eta omentzeko utzi da. Dikeei dagokienez, 2. zenbakian Itsas Museoaren itsasontzi batzuk daude.

Bonba Etxea 1903an eraiki zen. Bere garaiko eraikin aitzindaria da, hormigoi armatuzko zutabeak erabili baitzituen eta horri esker, barrualdean espazio oso zabala zuten erdian inolako zutaberik gabe. Bere funtzioa ura txikitzeko bonbak edukitzea zen (orduko 9.000 m3 mugitzen zituzten), horrela, dikeak urez hustu eta lehor mantentzen ziren.

38

Bonba Etxea eta Karola garabia, ontziola eraisten ari zirenean eta zaharberritu ondoren. Garabia 1957an eraiki zen eta Espainiako potentziarik handienekoa -30 Tn- izan zen.

Bonba Etxeko jatorrizko motorrak.

Jatorrizko 3 dikeetatik bigarrena eta hirugarrena mantendu dira eta bigarren dike lehorra aurreko enpresaren azpiegituren zatia zen; hau da, Diques Secos enpresak erabiltzen zuen itsasontziak konpontzeko, karenatzeko eta garbitzeko. 1868an eraikia, 1902an hazi egin zuen Recaredo Uhag贸n ingeniariak (Bilboko lehenengo saneamendu plana egin zuen berak) karga-gaitasun handiagoa izateko. Dike honek 121 m-ko luzera du, hormak harlangaitz hidraulikokoak dira eta gainean harlanduzko fabrika dute. 2. dikea hazi zen garai bertsuan egin zen hirugarrena, hau ere Uhag贸nen proiektuarekin. Dike honek 11.000 tonako gaitasuna zuen (2. dikearen hirukoitza).

Fernando Poo itsasontzia eraikitzen eta uretaratzen, 1935.

39 Aireko ikuspegia eta ontzi bat uretaratzen, 1974.

Uretaratze hauek gizarte ekitaldiak izaten ziren.

Eremu honen garapen berriaren bi simulazio, Zada Hadiden proiektuaren arabera. Egungo penintsula uharte bihurtuko da eta eraikin berriek “botxoaren� ohiko espazio gabezia arinduko dute.

Deustuko ubidea, 1970.

02

XX. MENDEKO INDUSTRIAARKITEKTURA

40

3 KM-KO IBILBIDEA Hemendik abiatu eta ibilbidean zehar industria-pabiloiak eta -nabeak ikusi ahal izango dituzu 2 ibilbideri esker, bietako bat aukeratu beharko duzu, ordea: 1) Itsasadarraren paretik ertz honetan jarraitzea erabakiz gero, ibilbidea oinezkoentzako ibiltoki batetik doa zatirik handienean. Ikuspegi handiagoko eta xehetasun txikiagoko ibilbidea da, baina Bilbon ibilbide alternatiboa egiteko aukera izango dugu.

2) Beste aldeko ertzetik joatea erabakiz gero, eraikinak zehaztasun handiagoz ikusiko dituzu, baina Bilbora itzultzeko, lehengo bide bera erabili beharko duzu.

Olabeagako zamatzeko tokiaren ikuspegia, 90eko hamarkadan bota zuten.

Gida honi jarraitzeko, hartu 1. ibilbidea, Itsas Museotik igarotzen dena (www. museomaritimobilbao.eus). Museo honek bere ondarezko eduki asko ontziolaren garai bateko 2. dikean ditu, eta oso modu didaktikoan azaltzen dute hiribilduak mendeetan zehar itsasoarekin izan duen lotura.

Olabeaga auzorantz joango gara. Hemengo biztanlerik gehienek itsasoarekin zerikusia zuen lanen bat zuten (itsasontziak egiten zituzten, marinelak ziren, zamaketariak...).

Gaur egun, zamalanetarako eta lan hauetako gainerako azpiegitura guztiak desagertu dira.

Ondarezko elementurik nagusienak beste aldeko ertzean daude. Deustuko auzoaren ibai ertza zen, 60ko hamarkadan pabilioien eta etxebizitzen atzealdean ubide handi bat egin zen arte; horren ondorioz, eremu hau istmo bat balitz bezala utzi zuten, baina uharte bihurtuko da denborarekin.

Lursail hauetan egingo da Bilbok XXI. menderako duen hurrengo apustu handia; bizitokiak, balio erantsi handiko enpresen egoitzak eta gizarte ekipamenduak egin nahi ditu Zaha Hadid arkitektoak planteatutako proiektuaren arabera; proiektu honek industria-eraikin adierazkorrenak mantendu egiten ditu.

Gaur egun ia erorian edo ahurri egoeran dauden eraikinak dira edo bertan zeuden eraikinak bota ondoren hutsik dauden orubeak. Inguru honetan egin nahi den birmoldaketa fase honetan, Deustuko Erribera esaten zaion auzoan jarduerak

eta proiektu artistikoak egiten dira oraindik ere zutik dauden pabiloi askotan.

Olabeaga auzora igarotakoan, Zorrotza auzoarekin lotzen duen ibai ertzeko oinezkoen ibilbidea hartuko dugu.

COROMINA INDUSTRIAL Lehenengo erreferentzia eskuineko ertzean dago, Olabeagako ibilbide longitudinalaren erdi aldera, gutxi gorabehera. Coromina Industrial (6)Â lantegia da, 1923koa.

Garai batean izan zituen 8 pabilioietatik gaur egun aurrealdeko eraikina besterik ez dago; hor egon ziren zaintzailearen etxebizitza, bulegoak, kortak... Aurrealdean friso dotorea du Manuel MÂŞ Smith (13. or.) arkitektoaren proiektuaren arabera eginda.

Eraikin bateratua da; atezaina, arduradunaren etxebizitza lehenengo solairuan eta patio laukizuzen baten inguruan lantegiak ditu. Patioa adreiluz, emokaduraz eta azulejuz eginda dago, erreferentzia estilistiko sezesionistekin.

Karbono dioxidoa eta anhidrido sulfurosoa egiten ziren eta 1983ko uholdeek kaltetu zuten arte lanean aritu zen. Gaur egun Vicinay kate-enpresarena da.

Beste kasuetan bezala, garai bateko lantegirako sarrera etxebizitza “garbi, gizakoi eta bizitegi-erabilera estetikoetatik gertukoa� da, bera manufakturaren jarduera gogorra txikitzeko.

Madaleno jauregia (1898), Sestaoko Aurrera enpresaren jabearen bizitokia.

Zazpi Kaleetan jende gehiegi bizi zela eta, burgesia handik joaten hasi zen eta jauregiak egin zituzten inguruan Negurin bizitzen hasi aurretik. Gaur egun jauregi haietako gutxi geratzen dira, baina hau dugu adibideetako bat.

41

Industry

2. ibilbidea

INDUSTRIA ETA ITSASHeritage ADARRA BOTXOAN

Lantegira sartzeko ateetako bat, “eliza” esaten zaion eraikinekoa.

ARTIACH Olabeaga auzoa igaro eta 300 metrora Galletas Artiach (7) multzoa dugu, 3 eraikinek osatzen duten multzo ikusgarria. Lantegia 1921az geroztik hemen dagoen arren, eta galleta fabrika izateko egin zen Estatuko lehenengo eraikina den arren, 1931ko sute baten ondoren lantegi berria egin behar izan zen.

Multzorik interesgarriena 1937an estilo klasizistan eraikitakoa da, eta “eliza” ere esaten zaio toskanar zutabeak, arkuak eta zurezko ate handi bat dituelako, enpresaren aurkezpen gisa. Lehenengo bi solairuak lengoaia klasizista erabiliaz egindakoak dira, eta 1965ean eraiki ziren goiko solairuetako estilo moderno soil eta konbentzionalarekin kontrastean daude.

Inguruetako eraikinetatik babestuta eta banatuta dago boluta handien bidez eta lantegirako sarreraren aurrean plaza txiki bat eratzen dute.

Fabrika handi eta luzea itsasadarrarekiko perpendikularra da, aurrealdea batez ere itsua da, baina bere lau solairuetako bakoitzean 96 leiho txiki ditu.

42

Jatorrizko eraikinak 96 leiho txiki ditu 4 solairuetako bakoitzean. Gaur egun oraindik ere ikus daiteke enpresaren logoa albo batean eta bere marketako batena ere bai itsasadarrari begira dagoen aurrealdean.

Artiachen lantegiko 3 eraikinak, itsasadarrera ematen duen aurrealdean 2 bizitokirekin.

Bi bolumenak José Artiach Gárate ingeniariak diseinatu zituen, jabeen familiako kidea baitzen. Beste aldean aro modernoko (50eko hamarkadako) zabalgunea dago; alde honetan eraikin artikulatu bat dago adreilu gorrizko plaketez estalita eta dorre moduko bolumen nabarmenago bat ere badu.

Instalazio hauetan 800 lagun aritzen ziren lanean 70eko hamarkadan; horietako 600 emakumeak ziren eta “galletera” goitizenaz ezagutzen ziren. Industria arloko usainak nagusi ziren inguru honetan, kanela usain gozoz betetzen zituen bazterrak.

1983ko uholdeen ondorioz, Bizkaia barnealdean dagoen lantegi berri batera igaro zen lana, eta eraikin honetan hainbat lantegi eta enpresa geratu ziren. Inguru hau birgaitzen denean, konplexu hau mantendu eta Kulturarako Gunea egitekotan dira.

REMOLCADORES IBAIZABAL KONPAINIAREN UR BILTEGIA Gu gauden ertzean dago Urgozo (8) izeneko ur biltegi hau; edateko uraren biltegi honek inguruko iturri batetik zetozen 1.800 m3 ur biltegiratzen zituen eta hasiera batean, kobrezko meategi baten galerian biltzen zen ur hori.

43

1921ean eraiki zen Gregorio Ibarrecheren proiektuari jarraiki eta ur gozoz hornitzen zituen nahi zuten itsasontzi guztiak, Auntz atoiontziaren bidez; agur egun Itsas Museoko dikeetan ikus daiteke atoiontzi hori. Bere hasierako itxurari dagokionez, etxebizitza eta bere ondoan zegoen biltegia ez daude gaur egun, bere funtzioa amaitu zutenean bota egin baitziren 90eko hamarkadan.

Ur biltegia, gomendatutako ibilbidearen aurreko ertzetik.

“Galleterak” izan ziren Bilboko inguru honetako industria-bilbaduraren ikurrik handienetakoak.

1931ko sutearen aurreko instalazioen naif irudia.

Industry

2. ibilbidea

INDUSTRIA ETA ITSASHeritage ADARRA BOTXOAN

Beta eraikina. Frontisa eta atzeko zatia.

BETA ERAIKINA Etxebizitzak eta industriak jarraian dauden aurrealde batean sartua (9), 1952ko eraikin hau ingurua birgaitzeko planetan mantentzea erabaki da Matematika Aplikatuen Zentroa izan dadin.

Enpresa honek estanpazioak egiten zituen metal hotzean 1951n eraiki zenetik Bizkaiko beste udalerri batera joan zen arte; beheko solairuaz gain beste bi solairu ditu ekoizpenerako eta etxebizitzen solairu bat goi-goian. Albo batean dorre bat du, solairu guztiak baino garaiagoa, eta hor dago eskailera; atzealdean, aldiz, eranskin bat atxiki zaio lerro hautsian.

CROMODURO Litekeena da enpresa honen arrastorik ez izatea ibilbidea hastean (10). Gaur egun zaintzailearen bulegoa besterik ez dago zutik, eta elementu plastikoak egiten zituen enpresaren garai bateko bulegoen aztarna besterik ez dago alboko orube batean. Lehenengoa zur-enpresa batena zen eta Manuel GalĂ­ndez (27. or.) mendearen hasieran egindako diseinuari zentzua ematen dio, elementu hau, zura, oso erabili baitzuen eraikin honetan eta 800 m aurrerago dagoen Maderas EspaĂąolas (46. or.) enpresan. Gaur egun askoz hobeto dago azkeneko enpresa hau.

44

Bulegoen eraikina, 2005ean artean ibiltzen zirenean.

Cromoduroko zaintzailearen etxea eta bulegoen eraikina, egungo utzikeria egoeran.

Garai bateko bulegoak 2010era arte martxan egon ziren eta Juan de Madariagak egin zituen 1969an. 1970 aldera industriaarkitekturaren beste kontzeptu bat sortu zen eta kontzeptu horren arabera egindakoak ziren bulego hauek. Bi solairuko eraikin adierazgarria zen. Egiturazko bi lerro indartsu zituen egitura metaliko batek eusten zion lehen forjatuari eta estaliari; bi lerro horien artean aurrealdea zegoen, atzerago eta beiraz estalia erabat. Estilo hori are gehiago nabarmentzen zuen kanpoko errotuluak, oso tipograďŹ a interesgarriarekin egina baitzegoen.

LANCOR ETA CONSONNI 50eko hamarkadako arkitektura ulertzeko bi modu (11).

Elkarren ondoan dauden arren, lehenengo Termoelectricidad Consonni pabilioia dago, erresistentzia elektrikoak egiten ziren tokia.

1957ko pabilioi eder honek beheko solairuaz gain beste bi solairu ere baditu; bi solairu ordenatu, luze eta dotore hauek beirazko aurrealdea dute.

Etorkizunean Teknika eta Industria Museoa jartzeko aukera dago hemen, eta eraikin honetara ekarriko lirateke Bizkaian berreskuratutako ondare higigarriko industria-funts garrantzitsuak.

Lantegi ukitu handiko patio-korridore estu batek banatzen ditu Consonni eta Elorriaga Industrias ElĂŠctricas (Lancor). 1958ko multzo honek garapen bertikala du, beheko solairuaz gain beste lau solairu ditu, denak hormigoi armatuzkoak eta adreilu marroi iluneko plaketekin estaliak; leiho eta horma proportzio oso orekatua du eta aurrealdeko eskaileren kaxa elementu ikonikoa da. 2000. urtean utzi zen.

1927ko argazkia. Deustuko Erriberan bizitegiak eta enpresak elkarrekin bizi izan ziren, bizi diren eta biziko diren gunea da.

45

MEFESAko instalazioen egungo egoera (diamante itxurako logotipoarekin). Beste industria-garai batzuetako hondakinen artean sortzen ari diren enpresen eraikin berriak ikus daitezke.

Atzeko eraikin berdea IDOM ingeniaritza multinazionalaren egoitza da.

MEFESA Ehun metro aurrerago gu gabiltzan ertzetik ikus daitekeen azkeneko industria-multzoa daukagu (12). MEFESA, metalurgia da, industria-gune honen aurrealdea itsasadarrari begira dago eta 1962an Luis Mª Ganak diseinatutako bulegoen eraikina ikusi daiteke oraindik ere.

46

Oso interesgarria espazioa antolatzeko duen moduagatik, aurrealdeak hiru garaiera ditu eta leihoak hormigoizko zutabez inguratuta daude, aurrealdeak beirazko plakez jantzita egoteaz gain.

Garaiko irizpide estilistikoen araberako konposizio bikaina, nazioarteko abangoardiaren ukituak zituen eraikinak; ekoizpen zentroa atzean zuen industria arloko lekuko indartsu legez. Bulegoen eraikinean dago logotipoa ere, diamante bat, eta logotipo horren atzean laborategiak eta prozesamendu kimikoen dorrea daude; dorre garaia zen eta “arkitekturako zedarria” izan zen.

Ezkerreko ertzetik nekez ikusten da, MEFESA baino 300 m inguru aurrerago baitago eta itsasadarrera duen aurrealdea heskai batek estaltzen du; eraikin hau Maderas Españolas (13) (1939-1980) enpresako zaintzailearentzat eta bulegoetarako zen; enpresa hori desagertu zen eta gaur egun Matricería Nervión da jabea. Manuel Galíndezen (27. or.) lana da, 1943koa, Cromoduroren antzeko ezaugarriak, sektorea eta funtzionalitatea ditu. Estilo neoeuskalduneko landa arkitekturak edo kontraleihoetako bihotzek adierazten dute zura dela enpresaren produktua eta eskulana “ondo egindakoa” dela.

Barrualdean upelak eta karga-jasogailuak zeuden metalak tratatzeko; “eraikin-makina bat da, industria-egitura”.

Alfontso Churrucaren kaitik egiten ari garen ibili honetan garai bateko zamatzeko tokien hondarrak eta inguruari eta bertako industria-instalazioei buruzko panel batzuk daude.

Baina oinezkoentzako ibilbidearen amaieran eta lehenengo industria-instalazioaren inguruan, ibilbide honetako harribitxia dugu: Molinos Vascos eraikina, gaur egun erabat utzia.

Zentral termikoaren marrazkia, 1894.

47

ELECTRA DEL NERVIÓN Irin-lantegira iritsi aurretik galbanizatutako txapaz inguratutako industria-instalazio batzuk daude.

Electra del Nervión (14) delakoaren pabilioiak dira, 1894ean Bilbon sortu zen lehenengo zentral termikoa zen, itsasadarraren bi aldeetako biztanleei argia ekarri ziena.

Egungo estali arruntaren azpian daude jatorrizko instalazioak eta oraindik ere ikus daitezke habearteen formen azpian eta kanpoaldera dauden baoetan: puntu erdiko arkuak, adreiluz egindako grekak...

Oraindik ere zutik dauden pabilioiak Bilboko itsasadarreko industriaeraikin antzinakoenak dira eta zutik dagoen lantegi “katedralaren” ale bakarrenetako batzuk.

Jatorrian 3 pabilioi ziren, galderen eraikin bat 63 m-ko garaiera zuen tximinia batekin (tximinia hori jada botata dago) eta transformadoreen gela bat.

Garai bateko Electra del Nervión eta Molinos Vascos gaur egun. Zentral termikoaren kasuan, galbanizatuta txapa estalkiek jatorrizko pabilioien formak agerian dituzte gaur egun ere.

Inguru hori 50eko hamarkadan; zamatzeko tokiak eta dorreak ikusten dira, mea baldeen tranbientzat.

Industry

2. ibilbidea

INDUSTRIA ETA ITSASHeritage ADARRA BOTXOAN

48

MOLINOS VASCOS Aurrekoaren ondoan dago Molinos Vascos (15). Federico Ugalde (28. or.) egina 1924ean, arkitektura neoeuskaldunaren proposamen estetikoei jarraitu zien eta Bilbon hormigoiz egin zen bigarren eraikina izan zen, aurrez beste irinlantegi bat egin baitzen hormigoiz: La Ceres (17. or.).

Eraikin nagusiak eskuadran dauden bi gorputz ditu eta 1.000 m2 inguruko oina du, horietatik 600 biltegiari dagozkio eta gainerakoak siloei. Aurrealde nagusia itsasadarrari begira dago eta kargatzeko kaiaren eta garai bateko trenbidearen paraleloan dago. Biltegiari dagokion zatiak bost solairu ditu, espazio diafano handiak eta estilo neoeuskalduneko estalia; multzo berezia da.

Dena dela, eraikin honen ezaugarririk esanguratsuenak 22 metroko 15 siloak dira, eta bakoitzak 75 tona ale biltegiratzeko gaitasuna du.

Irin-lantegiak 5 urte baino ez zuen iraun, bitxia den arren; hain zuzen ere, zereal gutxi zegoen garaian eta 1929ko krisian.

Behin betiko utzi aurretik eta egungo itxurak adierazten duen legez, biltegi bezala erabili zen eraikina.

Lantegia eraikitzeko, Zorrotzako Errege Ontziolaren instalazioak berrerabili ziren; ontziola hau Kantauri itsasertzeko nagusienetakoa zen eta 1615az geroztik zebilen. Garai bateko ontziola harena da La CordelerĂ­a izeneko eraikina, XVII. mendearen amaierakoa; eraikin honetan itsasontzientzako sokak egiten ziren kalamua txirikordatu eta irunda.

Bere burualdeetako baten hondar apur batzuk baino ez daude gaur egun, baina jatorrizko eraikina 400 m baino gehiago zen luzean, eta bi solairu zituen kalamua irun eta ontzietarako sokak txirikordatzeko.

49

Atzealdeko ikuspegia siloekin, garai bateko soka fabrikaren burua ere bai.

Molinos Vascosen atzeko eraikina da Zorrotzako errege ontziolako soka fabrikatik geratzen den zati bakarra.

400 m lineal inguruko eraikina, garai hartako irudian ikus daitekeenez.

Pablo Alzolaren Burdinazko Zubia (16) (28. or.), 1888koa, Bilbo-Portugalete trenarentzat (sailkatutako kultura ondarea).

Kadagua ibaiaren gainean dago, 65 metroko argia du eta tartean ez du inolako euskarririk. Gaur egun jatorrizko obrako 2 kaxetako bat mantendu egiten da.

Industry

2. ibilbidea

INDUSTRIA ETA ITSASHeritage ADARRA BOTXOAN

03

BILBORA ITZULI 4 KM-KO IBILBIDEA

2 modutara egin dezakegu: 1) Garraio publikoan, Zorrotzan trena (RENFE) hartuta edo erdigunera doan autobusen bat hartuta.

2) Errepidez ere itzul gintezke errepidearen paraleloan dagoen espaloi zabal batetik; lehen egin dugun ibilbide osoa izango dugu begien aurrean, baina ikuspegi zabalagoarekin oraingoan.

Itzultzeko ibilbide honen altuerari esker, itsasadarraren paretik nekez ikus daitezkeen eraikinak ikusiko ditugu errepidetik.

50

Tarabusi bulego-pabiloia, ibilgailuen parkinaren atzean.

Kooperatibek edo enpresek euren langileentzat sustatutako etxebizitzak merkatzeko legeak zeuden eta lege horien arabera egin ziren auzo batzuk, ondorioz “etxe merkeak” esaten zaie.

Aurrean Santiago auzoa dago, Bilbotik Portugaleterako trenbideko langileen kooperatibak 1924ean sustatua; atzean Santa Ana auzoa dugu, Ismael Gorostiza (81. or.), 1931koa, ospitaleko eta Euskalduna ontziolako langileen kooperatiba batek sustatua.

TARABUSI Horietako bat Tarabusi (17) dugu.

1945eko lantegi hau, eraikin elektromekanikoak eta transformadoreak egiteko multzo garrantzitsua izan zen.

Eraikin hau besterik ez da geratzen Udalaren garabiek eramaten dituzten autoentzako aparkalekuaren amaieran.

Lehen lantegiaren bulegoak zeuden eta ingurua birmoldatzeko planaren arabera, hiriak aztertzeko fundazio baten lantokia izango da.

Bilbora autobusez edo oinez itzuliz gero, Basurtuko auzotik eta ospitaletik igaroko zara.

Ospitalera iritsi baino apur bat lehenago, beste aldeko espaloian, etxebizitza sozialen bi multzo ikus daitezke, “etxe merkeak” deitutakoak (18).

1. eta 4. ibilbideetan horrelako bizitokien beste adibide batzuk ere baditugun arren, gerturatzeko aukera baldin baduzu hemen ere ikusiko duzu XX. mendearen hasieran langileen etxeak egiterakoan kontuan hartu zen hirukoa erabili zela: eguzkia, airea eta ura.

Pabiloiak lorategian, zeramikazko estali esanguratsuarekin.

BASURTUKO OSPITALEA Ospitalearen aurrera iritsitakoan (19), sartu barrura ate nagusitik barruko lorategiak eta pabiloiak ikusteko, denbora igaro den arren, jatorrizko estiloa mantentzen baitute.

Ospitale honek ere mende hasierako ingeles arkitektura gogorarazten digu, hiri honek estetika britainiarra gustuko duen beste adibide bat dugu Enrique Epalza (28. or.) udal arkitektoa eta JosĂŠ Carrasco medikua, Atxuriko ospitaleko zuzendaria garai batean eta Basurtukoa geroago, Europako osasun-zentro modernoenak ikusten ibili ziren eta kudeaketa eta diseinu eredu legez Hamburgeko Ependorff ospitalea hartu zuten, garai hartako berritzaileenetako bat.

1898an hasi ziren ospitalea eraikitzen eta handik 10 urtera amaitu zuten; 600 ohe zituen. Gaur egun oraindik ere hiriko erreferentziazko osasun-zentroa da, aurrez Atxurikoa zen bezala (13. or.). Ospitalea egiteko dirua Bizkaiko oligarkiak eta burgesiak eman zuten. Horien guztien izenak sarrera nagusian dauden oroitarrietan ikus daitezke eta izen askoren ondoan pertsona edo familia onuradun horrek emandakoa agertzen da, adibidez, oheak betiko. Irten ospitaletik Montevideo etorbidetik eta kaleak izena aldatu eta AutonomĂ­a bihurtzen den arte jarraituko dugu. Inguru honetan lantegi eta enpresa ugari zegoen eta horien guztien artean Cervecera del Norte nabarmentzen zen, 1995ean bota zutena.

51 Bilboko familia aberatsek egindako dohaintzen zerrenda ospitaleko sarrera nagusian.

Industry

2. ibilbidea

INDUSTRIA ETA ITSASHeritage ADARRA BOTXOAN

UDAL TAILERRAK

ZANKOETAKO DESINFEKZIO ZENTROA

Sabino Arana kalearen ertzera heldu eta eskuinera, 200 m-ra, udal biltegi bezala erabiltzen den eraikina dago (20). 1915ean eraiki zen, material arriskutsuak eta lehertu zitezkeenak biltegiratzeko.

Aurrealdean dekorazioko elementu ugari dagoen arren (pilastrak, moldurak, burdin sareak...), eraikin osoa hormigoi armatuz eginda dago eta barruko banaketari dagokionez, hainbat espazio ditu altzairu lodizko atez banatuta, gorabeheraren bat egonez gero eraikineko beste eremuetara igaro ez dadin.

52

Berriro ere atzera egin eta Sabino Aranen behera joango gara Zankoeta iritsi arte, ezkerrera dagoen hirugarren kalera arte, alegia.

Bide nagusi labur honetan dago hiribilduko garai bateko Desinfekzio Zentroa 1918az geroztik (21).

Ospitalearen inguruan dagoen eraikin hau Ricardo Bastidak (16. or.) diseinatu zuen; modernismo katalanaren eragina du bere itxurak; adreilua eta zeramika maisutasun handiz erabili dira.

Gaur egun Barrutiko Udaltegia den arren, bere jatorrizko funtzioa hiriko izurriteei aurre egitea zen, industrializazioaren ondorioz jende asko etorri zenez, pilatuta eta osasun-baldintza penagarrietan bizi baitziren.

Barruan bere jatorrizko funtzioari lotutako hainbat makina eta elementu ikusi daitezke.

1927. Lehertu zitezkeen materialen eta material arriskutsuen garai bateko biltegia, gaur egun udalaren tailerrak eta etorkizunean komisaria berria..

1935. Anbulantziak Desinfekzio Zentroaren aurrean.

INGENIARIEN ESKOLA Luis BriĂąas kalea hartu eta ibai aldera joanez gero, Euskal Herriko Unibertsitatearen Ingeniaritza Fakultatearen zentro publikoa (22) daukagu, San Mames futbol zelai modernoaren ondoan.

1899an sortu zen eskola eta hainbat eraikin dituen arren, San Mamesekin muga egiten duena 1958koa da, JesĂşs Rafael Basterrecheak egin zuen eta mugimendu modernoan sartzen da. Deustuko Unibertsitatearekin batera, heziketa arloko hiriko erreferente handia da.

SANTA CASA DE LA MISERICORDIA Ibilbide honetako azken zedarri legez Erruki Etxea (23) daukagu, eraikin neoklasiko handi hau Ingeniarien Eskolaren beste aldean dago, eta jendearentzako irekitako lorategi handi bat du, estilo erromantikokoa.

Baliabiderik ez zuen jendeari laguntzeko erakunde hau duela ia 300 urte sortu zen eta Zazpi Kaleez kanpo egin zen lehenengo gizarte zerbitzua izan zen, eraikin honetan baitago 1872az geroztik.

Are gehiago, lursail hauetan ďŹ nkatu zenez, Zabalgunea diseinatzerakoan zedarria izan zen, bertako lorategiek eratzen baitzuten Zabalgunearen muga.

1900eko margolana, atzean Erruki Etxea ikus daiteke, artean ia urbanizatu gabe zegoen eremu batean.

Ingeniari Eskolaren formak, XX. mende erdialdeko mugimendu modernistaren berezkoak, eta San Mames estadioaren arkitektura garaikidea.

53

3. ibilbidea

BURDINA: BIZKAIKO URRE GORRIA

BALORAZIOA

IBILBIDEA 9 km

EZINBESTEKOA

01_Larreinetako funikularra 02_Zugaztieta 03_Meatzariak eta meatzeak: suntsitutako mendia 04_Ortuella

“Ene Bizkaiko meatze gorri zauri zara mendi ezian! ” (Esteban Urquiaga, Lauaxeta) HEDATZEAK AUTOAN 1_Kobaron eta Pobeña arteko meatzaritza-multzoa (10 Km) 2_El Pobaleko burdinola (10 Km) 3_La Encartada ehungintza-fabrika (18 Km)

Industry

3. ibilbidea

BURDINA: BIZKAIKO Heritage URRE GORRIA

5

6

4

7

1

56

3

GERTURATZEKO Aldirietako Renfe trena: Trapagaranera iritsi (Antzinako San Salvador del Valle). Abandoko geltokia, C2 linea.

Geralekua: Trapagaran.

Funikularretik 1 km-ra.

Bizkaibus: A3336 eta A3337 (Bilbo-Muskiz).

Hasierako geralekua: Hurtado de AmĂŠzaga (Abandoko geltokiaren aurrean).

Helmugako geralekua: 4912 (Trapagarango Udalaren aurrean). Funikularretik 300 m-ra.

2

8

9

57

HEDATZEAK AUTOAN

10

Industry

3. ibilbidea

BURDINA: BIZKAIKO Heritage URRE GORRIA

BIZKAIKO ABERASTASUN-ITURRIA Ibilbide honi esker, eremuko burdinazainaren meatzaritza-hondakinak ezagutuko ditugu. Burdina-zain hori Europako aberatsenarena eta merkeenarena izan zen, aire zabalean ustiatzen baitzen. Oso fosforo gutxiko zaina zen, eta mineral kontzentrazio altua zuen (zenbait hematite mota. Honela esaten zitzaien: zaina –mineralaren %60-, kanpaikoa –%55- eta horixka -%53-).

58

Minerala intentsiboki ustiatzearen ondorioz, paisaiak nahiz biztanleen osasunak kalte handiak pairatu zituzten. Agortu zenetik, lan handia egin da, eremuko bizibaldintzak berriz bideratzeko, Abanto udalerriko Putxeta auzoaren 2 argazkietan (1909. urtea eta gaur egungo egoera) ikus daitekeen bezala.

Antzinarotik zuten aberastasun horren berri, eta eremuan aurkitutako erromatar hondakinak horren lekuko dira.

Plinio Zaharra (I. mendea) erromatar historialariak burdinazko mendi handi bati buruz hitz egiten zuen. “Itsasoak bustitzen duen Kantabriako zatian, oso-osorik burdinazkoa den mendi altu-altu bat dago, gauza ikaragarria eta zoragarria da”.

Erdi Aroan, mineral horri esker, benetako merkataritza-bide bat eratu zen, eta Europa osora burdina igortzen zen, monasterioen bidez. Merkataritza-bide horiek lagungarriak izan ziren hango burdinoletan eskuz egindako “Bizkaiko burdina” delakoaren irudia indartzeko. Materiala 1865. urtetik aurrera hasi zen garatzen material horren ustiapen intentsiboa, Britainia Handira zuzendutako esportazioak eta Bessemer bihurgailuak zirela eta. Izan ere, altzairua lortzeko kostua nabarmen jaisten zuten bihurgailu horiek.

Sistema horrek fosforo gutxiko burdina behar zuen, eta Britainia Handian urria zen, baina Bizkaian ugaria. Berrikuntza teknologiko hori zela eta, atzerriko kapitalek begiz jo zituzten Trianoko mendiak. Mendi horietan, lehengai ezin hobea zegoen labe horietarako, kostu baxuak eta urte osoan aire zabalean lan egiteko aukera.

Itsasoan barneratzen den 25 km-ko zain ospetsu hori zain oparoenak agortzearekin batera hasi zen gainbehera egiten, Bilboko itsasadarraren oinean siderurgia handiak sortu baitziren, eta beste burdina batzuekiko lehia zela eta, Martín Siemens labe-sistema asmatu baitzen. Sistema horren bidez sufre kontzentrazio handiko mineralekin lan egin zitekeen. Logikoa den bezala, ustiapen horretarako eskulan intentsiboa behar izan zen. Hasiera batean, probintzia mugakideetatik gerturatu ziren langileak, eta azkenean, landa-mundu behartsutik ihesi zihoazen milaka pertsona erakarri zituen meatzaritza-jarduerak.

Funikularra erabiliz edo autoz mendatea igoz, meatze horien inguruan sortu ziren herrien eta auzoen ondoko erauzketa-eremuak ezagutzea proposatzen dizugu. Ekonomiajarduera horrek garai hori markatu zuen, eta horrez gainera, Ozeano Atlantikoko ertzeko kokapen oparoena bihurtu zuen Bizkaia.

01

LARREINETAKO FUNIKULARRA

1926. urtean inauguratu zuten (1), 5 urtetan obretan ibili ondoren. Trapagarango La Escontrilla auzotik Larreineta auzoraino igotzen da, eta ordu erdiro ematen du zerbitzua. Francisco Guinearen, aldundiko ingeniariaren, lana da. 2 m/s-ko abiaduran ibiltzen da, eta ibilbide osoa 10 minutu eskasetan egiten du. 1.200 metro egiten ditu, %35eko inklinazioa duen 342 m-ko aldea igotzeko. Itsasadarrean amaitzen diren haranen eta El Abra portuaren bista ederrak ikusiko dituzu handik.

Berez, meatzariak eta kamioiak eramaten zituen meatzetara, goiko eremura iristea oso zaila baitzen, lursail malkartsua zela eta. Era berean, funikular horrek berezitasun bat du, garai hartako funikularren artean nabarmentzen duena: ibilbidean, bihurgune bat hartu behar du eskuinetara, eta funikular askok ezin dute hori egin.

Beste berezitasun batzuk dira, besteak beste, bidearen zabalera, 1.200 mm-koa, eta bidaiarien kutxak desmuntagarriak izatea.

Karrozeriak plataforma batzuen gainean daude, eta plataforma horiei esker, jarrera horizontalean daude. Linearen bi geltokiek zubi-garabiak dituztenez, karrozeriak erraz ken daitezke. Hala, plataforma hutsik geratzen zen, eta hala, iraganean, edozein ibilgailu mota garraia zitekeen, 9,5 T-ko gehieneko karga baldin bazuen.

Egiaz, eta Larreinetara sartzeko bideko gabeziak zirela eta, mandatarien, arrainsaltzaileen, ikazkinen kamioiek egunero erabiltzen zuten zerbitzu hori, baita ehorztetxeko autoak ere. Urtean milioi bat pertsonek baino gehiago erabiltzen zuten, eta gaur egun, kopuru hori murriztu egin da, eta horien 1/3ek baino ez du erabiltzen.

1985. urtean berritu zen linea, eta duela 15 urtera arte, estatuko luzeena izan zen.

Linearen bi geltokiak Diego de Basterrak diseinatutako euskal estiloko arkitektura erregionalistaren eredu onak dira.

Goitik behera: Funikularra bidaiarien kutxa gabe 1926. urtean; bidaiarien kutxa martxan 1990eko hamarkadara arte; eta egungo kutxa, Eusko Tren enpresa publikoak kudeatutakoa.

Diego de Basterra y Berastegui (1883-1959) Beste lan batzuk: • Bilboko Merkataritza Ganberako Institutua eta Eskola. Ricardo Bastidarekin (1927).

• Elejabeitia etxea.

Deustu-Bilbo (1933).

• Higienearen Probintzia Institutua. Bilbo (1934).

• Hainbat eskola Bilbon (1936. urtera arte).

Behin eta berriz berritu dituzten arren, Suitzako Brown Boveri etxeak eraikitako jatorrizko ekipamenduek oraindik funtzionatzen dute.

59

Industry

3. ibilbidea

BURDINA: BIZKAIKO Heritage URRE GORRIA

02

ZUGAZTIETA 1,3 KM-KO IBILBIDEA

60

Larreinetatik Zugaztietara 1 km-ko pasealekua dago. Belardien eta antzinako meatze-mozketetan maila freatikoa igotzeagatik eratu ziren egungo aintzirak ditu ertzean pasealekuak. Aintzira horiek oso izen bitxiak dituzte, hala nola Matamoros, Las C谩rmenes, El Negro, Elvira, La Parcocha, Los Alemanes, La Mamen, Cantera Macho eta El Osti贸n.

Hain zuzen ere, azken horrek bidearen ezkerrera dagoen eremu handi hori betetzen zuen (2). Txikitutako paisaia nabarmen berreskuratu da ingurumenaren ikuspuntutik. Ibilbide adierazgarri eta atsegin batean antzinako instalazioen hondakinak daude, zuhaitzak berriz sartu dira eta landarediak erauzketa-aurrealdeak estali ditu.

Konbinazio ederra eta harmoniatsua eratzen dute minerala erauzteagatik agerian geratu den harriaren matrizeak eta harrietara sustraien bidez itsasten diren zuhaitzek eta zuhaixkek.

Larreineta Zugaztieta herrixkarekin lotzen duen errepidearen argazkia.

Atzealdean Zugaztieta ikusten da. Ibilbidearen ezkerrean, meatzaritza-ustiapena paisaia zenbateraino kaltetu zuen ikus daiteke. Kasu honetan, El Osti贸n mozketa.

El Osti贸n mozketaren irudia, XX. mendearen hasieran bete-betean ustiatzen ari zirenean.

Zugaztietako inguruak ingurumena babesteko eremu bihurtu dituzte, eta Corten altzairuzko eskulturen bilduma bat dago han.

Zugaztietako plaza. Ezkerrean, alderdi eta sindikatu sozialistaren 1888ko etxe soziala dago “Herriaren etxea”, Zugaztieta sortu eta 11 urte ondoren egindakoa.

Laburbilduz, kultura-paisaia bat dugu aurrean, eta bertan, ingurumenkalitate handi batean txertatutako erauzketaazpiegituren hondakin ugariak eta Euskal Autonomia Erkidegoan erabat berezia den biodibertsitatea nahasten dira.

Eremu honetan, ehunka ustiapen egon ziren (1890. urtean 292 zeuden), tamaina guztietakoak, eta hasiera batean tokiko eta atzerriko enpresaburuek jarritako kapital mistoen bidez eratutakoak izan ziren garrantzitsuenak: “The Orconera Iron Ore Cº Ltd.”, “The Bilbao River and Cantabrian Railway Cº Ltd.”, “Luchana Mining Cº Ltd.”, “Société Franco-Belge des mines de Somorrostro”, “J.B. Rochelt”... “Burdinaren Kalifornia” izenez ezaguna izan arte.

1950eko hamarkadan, zainak ia-ia agortuta zeuden, eta 1963. urtean, burdin mearen esportazioa eten egin zen.

1986. urtean itxi zen lurralde hauetako azken ustiategia.

Meatzarien lehen kokaguneetako jatorrizko barrakoiak.

Zugaztietako zurez estalitako etxe tipikoa. Oro har, familia bakar bat bizi zen etxe horietan, eta sarritan, gainsoldata bat eskuratzen zuten, apopiloak hartuz.

Zugaztieta (3) 1877. urtean sortu zen, Iberiar penintsulako txoko guztietatik etorri ziren langileei meatzeen behealdean aterpe emateko. Gaur egun, oraindik, kokapen horretan zer-nolako gizartebaldintzak zeuden ikus daiteke, etxeen, kaleen, paisaiaren eta abarren bidez. Meatzaritza-bizitzaren multzorik adierazgarriena da, eta ospe handieneko garaian, El Dorado ezizenez ezaguna izan zen.

Garai gogorrak izan ziren, hiritarrek egoera neketsutan lan egin behar izan zuten, barrakoietan edo etxe ñimiñotan bizi ziren, eta gaixotasunak eta heriotzak egunero suertatzen ziren; hala izanik, XIX mendearen amaieran hemen jaiotakoentzako bizi-itxaropena ez zen 20 urtetik gorakoa.

Bizi-kalitatea ezin txarragoa zenez eta lan-baldintzak are okerragoak zirenez, mugimendu sindikal eta politiko anarkista, sozialista eta komunista sortu ziren, jatorri katolikoko sindikatuekin batera, eta hala, Bizkaiko langile-mugimenduaren sorterri bihurtu zen.

Zugaztietatik atera ziren Bizkaiko burgesiaren artean ikara sortu zuten lehen langile-grebak, luzeak bezain odoltsuak.

61

Industry

3. ibilbidea

Kokapenak Galeseko herri baten itxura handiagoa du eremuko ingurune tradizionalena baino.

Kontserbatu diren etxebizitzen artean, zurezko estalduradun etxebizitzak nabarmentzen dira.

Etxebizitza horiek karburo-kriseiluz argitzen ziren barrakoiak ordezkatu zituzten. Barrakoi horiek ohatzez beteta zeuden, eta meatzariek “ohe beroak” sisteman egiten zuten lo.

BURDINA: BIZKAIKO Heritage URRE GORRIA

Izan ere, barrakoiak desagertzea izan zen langileen aldarrikapen nagusienetako bat 1890eko eta 1903ko greba handietan. 1911. urterako, eraikuntza gehienak jada harrizkoak ziren, eta 3.000 lagun inguru bizi ziren auzune nabar bat eratzen zuten.

1913. urtean, Jacques Valdour sindikalista katolikoak honela hitz egiten zuen Zugaztietari buruz: “etxe txiki zikinez, ilunez, osatutako herrixka bat da. Denbora gutxian eraiki zituzten zura edo adreilua erabiliz, edo adobez, hain arina, ezen batzuetan iparraldeko fatxada tantaiz babestu behar baitzen. Kalezulo zikinek ostatu eskas, deseroso, ospel eta gaizki kontserbatuak bereizten dituzte”.

62

2012. urtean, Ganerantz kalean etxe txiki horietako bat birgaitu zen, 1880. urtekoa.

Hura bisitatzean, garai hartako etxeko bizitzaren baldintzak zer-nolakoak ziren ikus daitezke.Erreserbak: meatzaldea.eus

Geroago, zenbait ekipamendu gehituz joan ziren, eta horri esker, auzoa ondo integratu eta indartu zen. Besteak beste, ospitalea, eskolak, babes-etxea, umezurztegia, ekonomatoa, langile katolikoen elkartea, herriaren etxea (sozialisten egoitza), Guardia Zibilaren kuartela, zinematografoa eta parrokia-eliza, San Salbatore izena zuena.

Hiri-ehunak kaleen sare-formako eskema bat eratuz joan zen erdiko plaza baten inguruan.

Plaza horrek multzoa antolatzen du, eta han kokatu ziren ekipamenduak, hala nola parrokia eliza, musika-kioskoa eta sindikatuen egoitzak.

Zugaztietan, gastronomiaren aldetik, bisitatzeko moduko tokia da, jatetxeak direla eta. Jatetxeetan, babarrun-jana da eremuko espezialitatea. Nahiz eta erakargarritasun hori izan, gaur egun 16 establezimendu geratzen dira, garai batean izan zituen 24 tabernatatik.

Hemendik hasita, ibilbidea luza daiteke, herriaren gainaldetik Peñas Negras Interpretazio Zentroraino (2 km inguru).

Zentroan, meatzaritzako aztarnak nahiz eremuko natura-inguruneari buruzko azalpenak aurkituko dituzu. Denbora hori ez baduzu, proposatutako ibilbideari jarraitzea gomendatzen dizugu.

Zugaztietako meatzaritza-ospitalea, 1880tik 1896ra martxan egon zena. Gaur egun, jada ez dago. Lan-baldintza gogorrak zirela eta, 3 meatzaritza-ospitale zeuden. Konpainia nagusiek eraiki zituzten arren, langileei egunsariaren %2 emateko eskatu zitzaien, ospitaleen mantentze-lanetarako.

Errepide berri baten espaloietatik Gallartara daraman ibilbidea egin dezakezu. 6 km-tan, aireko tranbien, indusketa-makinen, galeriak aireztatzeko putzuen, barrakoien, labeen... hondakinak ikus daitezke.

03

MEATZARIAK ETA MEATZEAK: SUNTSITUTAKO MENDIA* GALLARTARAINO IBILBIDEA: 6 KM

Meatzaritza-ustiapen handia hasi arte, Somorrostro haraneko eta Barakaldoko biztanleek nekazaritzako eta abeltzaintzako lanekin batera, minerala erauzi eta portuetara eramateko lanak egiten zituzten.

XIX. mendearen amaierara arte, Trianoko mendien jabetza Somorrostro haraneko zazpi kontzejuen eskuetan zegoen, eta herriondasuna banatzen zuten beraien artean (basoak zura ateratzeko, burdinoletarako, etxeetarako, ontzioletarako, eraikuntzarako…).

Garraiatzeko eta eramateko oso sistema desberdinak erabili zituzten, eta konpainia bakoitzak bereak zituen. Ez zioten elkarri ezer laguntzen, eta horrek ingurumena are gehiago hondatu zuen.

Chávarriren meatzeen balde-sistemaren linea (1883. urtea), eta Orconeraren plano inklinatua, kiskaltzeko labeak eta bere trena lotzen zituena (1925).

63

1887. urteko urmargoa. Arkotxa auzoaren inguruan tren batzuk ikus daitezke, eta Unión eta Amistosa lotzen zituen aireko tranbia eta plano inklinatu bat ikus daitezke.

*Testuak: ezagutubarakaldo.net

Industry

3. ibilbidea

BURDINA: BIZKAIKO Heritage URRE GORRIA

Harri-zulatzaileak lurrunezko gabiarekin. 1920.

XIX. mendearen amaierara arte, Trianoko mendien jabetza Somorrostro haraneko zazpi kontzejuen eskuetan zegoen, eta herri-ondasuna banatzen zuten beraien artean (basoak zura ateratzeko, burdinoletarako, etxeetarako, ontzioletarako, eraikuntzarako‌).

Mendien ustiapena ez zegoen araututa, udako hilabeteak ez zirenetan lan egitea baino ez zen debekatzen, eta garraiorako animalien kopurua mugatzen zen.

XIX. mendera arte, minerala titulurik edo hedadura jakinik gabe atera zitekeen menditik. Minerala erauzteko, nahikoa zen harrizko gurutze bat jartzea lurrean, hobi hori ustiatzen ari zela frogatzeko.

Izan ere, haztegien tamaina izugarri handia zen, kontsumo urriarekin alderatuta. Garai hartan, mineralak ez zuen balio handirik. Minerala erauzten zen, mendian zura moztu bezala.

1859ko eta 1868ko meatzeen legeen ondorioz, hedadura handiagoak hartzea baimendu zen, eta jabetza-mugak kendu ziren. Meatzeak gune garrantzitsuenen inguruan mugatu ziren, ustiatu gabe egon arren, eta hala, hedadura handienak konpainia nagusien eskuetan geratu ziren.

64

Beste jarduera tradizional batzuetan bezala, herri-jokoak baino ez dira geratzen meatzeetako lan gogorren oroitzapen gisa, hala nola harri-zulatzaileen lehiaketak (zuloak irekitzeaz arduratzen ziren, dinamita-kartutxoak sartzeko). Gaur egun, eremuko festetan ikus daitezke.

III. Karlistaldia amaitzean, eskualdeko meatzaritza-ustiapenak indarra hartu zuen bat-batean. Bizkaiko eta Kantabriako burdinaren meatzeetan teknologiarik aurreratuenak erabiltzen hasi ziren, garai hartako teknikari eta ingeniari onenek han egin zuten lan, eta teknologiaren aldetik, aitzindariak izan ziren azpiegiturak zeuden.

Meatzea mundu berri bat zen, ezezaguna, eta kontzeptu eta lanbide berriak ekarri zituen berekin: harri-zulatzaileak, zaldizkoak, peoiak, langileburuak, baskulariak, sukalde-laguntzaileak...; kantina, gitarra, bola jokoa, jota, lan istripua, greba...

Ez zegoen araudirik, eta ezerk ez zuen arautzen lanaldiaren iraupena. Ustiapenak hasi zirenean, meatze batzuetan, eguzkiz eguzki baino gehiago lan egin zen egunak laburrak ziren urtaroetan, eta lan egindako eguneko kobratzen zen bakarrik.

Meatzeen inguruko baldintza gogorrak zirela eta (bizimodua garestitu egin zen, oinarrizko produktuak langileburuek ustiatutako kantinetan erostea derrigorrezkoa zen, ordutegiak, segurtasunbaldintzak...), lur horietan jaiotakoen bizi-itxaropena 20 urtekoa zen XIX. mendearen amaieran. Egoera horren ondorioz, 1890etik 1910era 30 greba partzial eta 5 greba orokor deitu ziren. Ondoz ondoko matxinada horietan eskuratutako lorpenen artean, kantinen sistema kentzea eta lanaldia 9,30 ordura murriztea (1919ra arte ez zen 8

ordura murriztu) izan ziren nabarmenenak.

Minerala lurraren gainazalean zegoen.

Ustiapen-sistema harrobi bateko sistemaren antzekoa zen: mineral-masa handiak bereizteko lehergailuak erabiltzen zituzten.

Leherketen ondoren, pikotxez eta aitzur luzez birrintzen zuten minerala, obra-hondakinak eskuareekin eta otarrekin bereiziz.

Materiala mandoetan zamatuz hasi ziren, eta pixkanaka, animalien ordez plano inklinatuko gailuak erabiltzen hasi ziren garraiatzeko (1867. urtetik aurrera), eta geroago, aireko tranbiak (1872. urtea) eta trenak (1865. urtea). Minerala garai hartan itsasadarrean zeuden 23 zamatzeko tokietara eramaten zuten.

1895. urtetik aurrera, mineralik aberatsena agortzen hasi zen, eta hasiera batean baztertu zutena berreskuratzen hasi ziren (txirta izenez zen ezaguna). Horretarako, beste azpiegitura batzuk erabili zituzten: garbitegiak, buztinak eta lurrak bereizteko (1899. urtean 17 garbitegi zeuden 49 bahe birakarirekin), eta kiskaltzeko labeak, beste harri batzuetatik bereizteko (1919. urtean jada 45 zeuden bete-betean funtzionatzen). Haiei esker, burdina-maila kontzentratuagoko produktu bat lortu zuten.

Mendi horietako erauzketa-bolumenak erakusten duen bezala, aipatu behar da Orconera Iron Ore CÂş Ltd. konpainia, nagusienetako bat, 7 milioi tona esportatzera iritsi zela XIX. mendearen azken urteetan (gutxi gorabehera, Bizkaiko arroko mineralaren %20). 1894. urtean bakarrik, 1 milioi tona baino gehiago erauzi zituen, eta haien %80 baino gehiago atzerrira esportatu ziren.

1919eko grebaren argazkiak. 70 egunez luzatu zen. Infanteriako soldaduak Orconeraren tren-makina babesten, greba-batzordeko kideak eta haurrak meatzaritza-eremutik Portugaletera eramaten.

Ustiapen horietan, Bizkaiaren ondoko ekonomia-garapenerako, garrantzi handia izan zuen meatzeen jabeen (gehienak bertakoak ziren) eta meatzea ustiatzen zuten errentadunen (oro har, atzerriko kapitala zuten konpainiak) arteko aldeak. Itsasadarraren ertzetan industria-azpiegituretan berriz inbertitzeko erabili zen tokiko familia jabeek metatutako kapitalaren zati handiena.

65

Industry

3. ibilbidea

BURDINA: BIZKAIKO Heritage URRE GORRIA

BURDINA-MEATZE HANDIA: CONCHA II EDO BODOVALLE

66

Ibilbide horren amaieran martxan egon zen azken meatzeak utzitako zulo ikaragarri bat dago: Concha II meatzea (Franco-Belga konpainiak ustiatzen zuenean) edo Bodovalle (Agruminsaren kontrolpean zegoenean) (4). 1960. urtean ireki zutenean, Gallarta zaharra osorik lekuz aldatu behar izan zuten, eta horren ondorioz, utzarazte horren emaitza da gaur egun ezagutzen dugun herria ia osorik. Bizkaiko Labe Garaiak konpainiak ustiatu zuen, Agruminsa ďŹ lialaren bidez, 1993. urtean itxi zen arte, errentagarria izateari uzteagatik.

500 langile izan zituen, eta horri esker, 1970eko hamarkadan Europako bigarren burdina-ustiapen nagusia zen. Hauek dira ageriko neurriak: 700 metroko luzera, 350 metroko zabalera eta 150 metroko sakonera. Beheko maila 37 metro itsasoaren azpitik dago, eta horregatik, gaur egun, urez beteta dago, hondoan ikus daitekeen bezala.

Gainazalean minerala agortzearen ondorioz, 1984. urtean, lurraren azpian galerietan ustiatzeko baimenak lortu zituzten, eta galeriak 50 km baino gehiago hedatzen dira gainazalaren azpian. Barnealdean, ganbera handiak ditu, katedral bat ere har dezaketenak.

Meatzearen ondoan, hiltokiaren eraikin zaharra dago, egungo Meatzaritzaren Museoa (5) (www.meatzaldea. eus), eta hemendik denbora batera egingo duten handitzea: terraza ikusgarri bat meatzearen hutsunearen gainean.

Museo horretan, historiako zenbait garaitan burdina nola erabiltzen zuten azaltzen da, baina meatzeak uztean berreskuratutako elementuen azalpen didaktikoa ematen da batez ere, eta elementu horiek erakusgai daude.

Merezi du Gallarta herriaren kokapen-aldaketa eta Bodovalleko mozketaz nola ordezkatu zen azaltzen duen maketa ikustea. Halaber, meatze-konpainia bakoitzari esleitutako mota guztietako meatze-garraioen ugaritasun banakatua azaltzen du, eta neurri handi batean, paisaiak goitik behera izandako aldaketa, meatzeen ustiapenaz gain.

Meatzaritzaren Museoa, Gallartako hiltoki zaharrean kokatutako instalazio tradizionaletan, eta handitze ikusgarriaren obrak, hegal ikusgarri bat mozketaren gainean.

67

Lehergailuz eta dinamitaz 1960. urtean botatako Gallarta herri zaharra. Haren ordez Concha II edo Bodovalle meatzaritzaustiapena kokatu zuten bertan.

Industry

3. ibilbidea

BURDINA: BIZKAIKO Heritage URRE GORRIA

04

ORTUELLA IBILBIDEA: 2,5 KM

Joan Meatzaritzaren Museoarekin muga egiten duen aldapatik behera. Gaur egun industrialde bat den arren, lehen labeen, garbitegien eta beste meatzaritza-instalazio batzuen kokagunea zen leku batetik barrena ibiliz, Ortuellako geltokira iritsiko gara. Geltoki hori Bilborekin lotuta dago.

Ortuella leku erabakigarria zen, itsasadarra josten zuten zamatzeko tokietara minerala berbideratzeko. Geltokiko trenbideak zeharkatuz, kiskaltzeko labe bat ikusiko dugu haren parean (6), XX. mendearen erdialdekoa. Hala ere, birgaitutako multzorik interesgarriena 1 km-ra dago, Granada industrialdean. Bi Apold-Fleisner labek (7) osatzen dute multzo hori, eta gaur egun, 68 teknologia horien interpretazio-zentroa dira.

2008. urtean, Kultura Intereseko Ondare izendatu zuten. Sociedad Franco-Belga sozietateak eraiki zituen 1961. urtean, eta bi eraikin bikik, non labeak dauden, eta erdiko egitura batek osatzen dute multzoa. Erdiko egitura hori eraikuntzajuntura baten bidez atxiki zen beste bi eraikinei.

Horrez gainera, kanpoan metalezko eskailerak zeuden, eta haien bidez, solairu batetik bestera joan zitekeen, eta gaur egun desagertuta dauden plataformetara sar zitekeen.

Burdinaren oxido karbonatoa kiskaltzeko erabiltzen ziren, araztasun hobeko minerala lortzeko. Minerala 800 ยบC-tan zegoen aire beroz eraldatzen zen, altuera ertainean zeuden haizagailu batzuen bidez haizea emanez. Austriako eta Italiako ereduak hartu zituzten oinarri multzo hori eraikitzeko, Bizkaiko mineralaren berariazko beharretara egokitzen baitziren. Ekoizpen-sistema berri horrek labe zaharrak bilakatzea ekarri zuen berekin, eta horri esker, tratamendu eraginkor bat eman ahal izan zitzaion mineralari, zama erregaiarekin nahasita sartu behar izan gabe.

Hala, etekin hobea lortzen zen.

Bilbora itzultzeko, Familia Santuaren gertuko geltokian trena har dezakezu.

Minerala itsasadarreko zamatzeko tokietara banatzeko gune nagusia zen Ortuella. Garai batean 23 izatera iritsi baziren ere, Sociedad Franco-Belga sozietatearen zamatzeko toki hori soilik berreraiki dute Barakaldon.

Apold-Fleisner labea Familia Santuaren geltokiaren aurrean.

Labe horrek bete-betean funtzionatu zuen 1961etik 1975era. Burdinaren oxido karbonatoa kiskaltzeaz arduratzen zen, araztasun hobeko mineral bat ekoizteko.

Egunean 600 tona ekoitz zitzakeen.

Franco-Belga enpresaren plano inklinatua eta banaketa-instalazioak Ortuella (1912. urtea).

69

1873tik 1912. urtera, 4 lege atera zituzten, emakumeak (garbitegietan lan egiten zuten, eta minerala eramanez) nahiz haurrak (11 urte zituztenetik putzuetan eskulana egiten zuten) laneko abusuetatik babesteko. Urteak behar izan ziren lege horiek ontzat hartzeko.

Argazkian, emakumeak Orconeraren garbitegian. 1930eko hamarkada.

Industry

3. ibilbidea

BURDINA: BIZKAIKO Heritage URRE GORRIA

1. HEDATZEA KOBARON ETA POBEÑA ARTEKO MEATZARITZAMULTZOA IBILBIDEA: 10 KM ORTUELLATIK

70

El Castillo zamatzeko tokia (1877. urtea), Mac Lennan meatzeena.

Bete-betean funtzionatu zuen 1908. urtera arte.

Egungo egoera.

Amalia Vizcaína meatzearen ustiapena, 1920. urtea gutxi gorabehera.

Muskizko Pobeña edo Kobaron auzoetara gerturatu behar duzu, biak kostaldean daude. Ibilbide honek 2 mutur ditu, eta itsasertzeko pasealeku batek lotzen ditu. José Mac Lennan arduradun zituen meatzeetako meatzaritza-tren zaharraren ibilbideak osatzen du pasealeku hori (2,4 km).

Pobeñako itsas labarraren (8) goiko aldean, Orconeraren garbitegiaren hondakinak aurki daitezke, eta Zugaztietako meatzeekin lotuta dago, garai hartan Europan zegoen aireko tranbia handienaren bidez (8 km).

1910etik 1945era egon zen abian.

Tranbia bera erabiltzen zuten, materiala itsasoko uraz garbitu ondoren, berriz ere itzultzeko, eta itsasadarrean zeuden enpresaren zamatzeko tokietara eramaten zuten, zegokion meatzaritzatrenaren bidez.

Harrigarria bada ere, Orconeraren instalazioen azpiko zamatzeko tokia (1963. urtera arte martxan egon zen) Mac Lennan konpainiarena zen, hain zuzen, Kobaron auzoan zenbait barrutiren jabe zenarena. Horrek argi eta garbi adierazten du enpresak ez zietela elkarri laguntzen, azpiegiturak elkarrekin erabiltzeko.

71

Labeen egungo egoera.

Kobaron auzoaren eremuan, zenbait meatzeren ekipamenduen eta instalazioen hondakinak ikusiko dituzu (Amalia Vizcaína, Josefa, Demasía a Complemento...). 1880ko hamarkadan hasi ziren ustiatzen, eta 90 urte geroago, itxi ziren.

Orconeraren aireko tranbia, Pobeñako paduren gainean. Mendiaren gailurreko garbitegira iritsi aurreko tartea.

Industry

3. ibilbidea

BURDINA: BIZKAIKO Heritage URRE GORRIA

2. HEDATZEA EL POBALEKO BURDINOLA IBILBIDEA: 10 KM ORTUELLATIK

72

www.elpobal.com

Monumentu Multzo (9) izendatu zuten, instalazioak oso originalak baitziren.

Multzo horretara autoz iritsi ahal izateko, Santaderrerako noranzkoa hartu behar duzu Muskizera, hurrengo herrira, iritsi arte. Sopuertako errepidea hartuz, 4 km-ra instalazio horren sarrerako aparkalekuarekin egingo duzu topo.

Han, burdinaren lanketa tradizionalaren benetako erakustaldi bat aurkituko duzu, industria-ekoizpenaren aurretik nola lan egiten zen ikusteko.

Museo horretan, Bizkaian garai batean izandako ehunka ibai-burdinolen eredu bizia dago. Burdinola horietan, “Bizkaiko burdina� ospetsua lantzen zuten.

73

Makinaria hidraulikoa.

Sutegiaren eremua.

XVI. mendean sortu zuten, eta ekoizten jarraitu zuen azken burdinola izan zen. Tresnak, lanabesak, bagonetak... egiten zituzten, eta 1965. urtean, behin betiko itxi behar izan zuten, ezin izan baitzuten iraun produktu industrializatuen aurrean.

Astelehena itxita. Larunbatak: burdinaren lanketaren erakustaldiak.

Industry

3. ibilbidea

BURDINA: BIZKAIKO Heritage URRE GORRIA

3. HEDATZEA LA ENCARTADA EHUNGINTZA-FABRIKA IBILBIDEA: 18 KM EL POBALETIK HASITA

74

www.laencartadamuseoa.com

Kontularitza-bulegoa, ekoizpen-lantegiari atxikita.

Erdi Aroko Balmaseda udalerriaren kanpoaldean dago, eta benetako industria-tenplu bat (10) dela esan daiteke. Museo egindako fabrika bat da, baina 1892. urtetik bere horretan dagoen azpiegitura eta makinaria du.

Hain zuzen ere, 1992. urtean itxi zen arte makinaria bera erabili zuelako, garai hartako teknologia “in situ� ikusteko harribitxi bat da, eta zaila da beste leku batzuetan horrenbesteko leialtasuna aurkitzea.

Itxi zen arte, La Encartadak ekoizpen-linea osoari eta instalazio batzuei eutsi zien, langileek industria-kolonia txiki bihur zezaten.

Gordinik eskuratzen zuen lehengaia, eta irun egiten zuen, gero hainbat produktu egiteko, besteak beste, txapelak (fabrikaren produktu nagusia), tapakiak, eskutrapuak, lepokoak, galtzerdiak, matazak edo buru-estalkiak egiteko.

Astelehenetan itxita.

Artilea arbastatzeko makinak. Kardu idorrak erabiltzen zituzten horretarako.

75

4. ibilbidea

ITSASADAR BAT, MUNDU BI

BALORAZIOA

IBILBIDEA 12 km

EZINBESTEKOA

01_Barakaldo. Industriaren burua 02_Sestao. Lantegi-hiria 03_Portugalete. Ertz bien bategitea 04_Getxo. Industrialaren luxuzko etxeak

“Nire ustez ez dago Penintsula osoan itsasadar honetako hamalauhamabost kilometro hauek baino indar, lan eta energia inpresio handiagoa ematen duen ezer” (Pío Baroja)

4. ibilbidea

Industry ITSASADAR BAT, Heritage

MUNDU BI

GERTURATZEKO Metroa: Bagatza. Irteera: G. Aresti.

16

10

12 78

11

13

9

14

7 8

15

6

4

2 1

3

5

26

25

24

23

22

21

20

19 18

17

79

4. ibilbidea

Industry ITSASADAR BAT, Heritage

MUNDU BI

01

BARAKALDO. INDUSTRIAREN BURUA 1,3 KM-KO IBILBIDEA

SARBIDEA: METROA BAGATZAKO GELTOKIRAINO.

Sustapen horien izen gehienak orduan nagusi ziren helburu eta balio etikoen isla ziren.

HASIERAKO IBILBIDEA: GABRIEL ARESTI ITSASADARRERANTZ - SAN JOSÉ - BURDINOLAK - MUNIBE - CERVANTES.

80

Barakaldon eta Sestaon bildu zen Bizkaiko industria astun gehiena, eta XX. mendearen zati handi batean, Estatutako siderometalurgia gehiena ere bai. Lantegiak itsasadarraren ibarrean zehar hedatzen ziren (ibilaldi honen bidean), baita barruko haranean ere, hirigune bien kokagune diren muinoez bestaldean.

Industria-okupazio intentsibo horren bidetik, “etxe merkeak” izenaz ezagutzen ziren bizitegi-multzoak ugaritu ziren. Udalerri bietan dago Bizkaiko halako etxebizitza-sustapenen % 50 ia-ia, baina sustapen horietako askoren ordez dentsitate handiagoko eraikinak egiten hasi ziren, 50eko eta 60ko hamarkadetako immigrazio-fluxu handiei harrera egiteko. Hain zuzen ere, industrializazioaren inguruan sortutako bizitegiarkitektura publiko horren erakusgarri onenak dauzka, Bilborekin eta Getxorekin batera, Bilbo hiriburua den aldetik, eta Getxo bere jauregiekin.

1920ko hamarkadan eraikitako etxe merkeen multzoa. Ezkerretik eskuinera: “El Ahorro”, “La Felicidad”, “La Providencia” eta ”La Tribu Moderna” multzoak. Azken horren argazkian –60ko hamarkadakoa–, artean, Franco-Belga trenbide zaharra ikusi ahal da, eta gaur egungo itxura, trenbidearen ordez bizikletentzako pasealekua dagoela.

“ETXE MERKEAK” ONDOZ ONDOREN

ETXE MERKEAK: ARKITEKTURA HUMANISTA Izen hori ez zen ipini etxeen kostuarengatik. Izengoiti hori XX. mendearen lehen herenean promulgatutako legeen izenburuen isla da. Estatuak laguntzak ematen zituen, langileen kooperatibek edo enpresek haien langileentzat bultzatzen zituzten sustapenetarako, eta laguntzak lege horietan agertzen ziren.

Tipologiak mota guztietako eraikinenak dira: pisuen etxebizitzak, txalet adosatuak, txalet exentuak...

Antolaketa, egitura eta akabera diferenteak zeuzkaten, zeinentzat ziren kontuan hartuta langile, teknikari edo enplegatuentzat.

Etxebizitza-multzo horiek, Bizkaian oraindik 50etik gora daudela, Frantzian eta Britainia Handian gauzatutako antzeko proposamenen bidetik doaz. Langileen klasearen pilamenduari erantzuna eman nahi zien higienismoaren mugimenduaren trilogia (airea, eguzkia eta ura) agerrarazten zuten proposamen horiek.

Ibilaldiari hasiera ematen dion tarte honetan hainbat tipologia ikusi ahal dira Ismael Gorostizak proiektatu zituen mota honetako eraikin sozialean. Hala, Gabriel Arestiko gurutzagunean, eta hasitako ibilaldiaren noranzkoan, eskuinean “El Ahorro” etxe-multzoa (1) dago izen bera daukan kalean; ezkerrean, “La Felicidad”, guneko etxeak, horiek ere beheko solairua eta 3 altuera dauzkatela.

Hurrengo kale-buruan, “La Providencia” izenekoan, elkarri atxikitako altuera txikiko etxebizitzen adibideak daude oraindik. Beherago Ferrerías kalean, multzorik nabarmenenetako bat dago oraindik: “La Tribu Moderna” (2), 4 etxebizitzaz osatutako patioen inguruan antolatutako bizitegi-multzoa, lorategi txikiarekin eta atzeko patioarekin.

Ismael Gorostiza (1879-1965) Beste lan batzuk: • Miranda Fundazioa (gaur egungo Kontserbatorioa). San Bizente-Barakaldo (1911).

• Los Hermanos Ikastetxea (1915).

• La Unión Begoñesa. Bilbo (1925).

• Bide-Onera Kontsumo Elkartea. Barakaldo (1926).

• Barakaldoko merkatua (1928).

• Santa Ana etxe-multzoa. Bilbo (1928) (50. or.).

• Etxebizitza eta kooperatiba-multzo ugari (La Tribu Moderna, El Porvenir, La Familiar, El Hogar Futuro, El Buen Pastor…).

81

4. ibilbidea

Industry ITSASADAR BAT, Heritage

MUNDU BI

Santos Zunzunegui (1875-1945) Sestaoko udal arkitektoa 32 urtez.

Beste lan batzuk: • Carlos VII.a Udal Eskola (gaur egungo Kontserbatorioa). Sestao (1912) (93. or.).

• Ramon Vicuñaren etxea Portugaleteko pasealekuan (1915) (100. or.).

• Etxebizitza eta kooperatiba-multzo ugari (La Esperanza, La Humanitaria, La Unión, La Protectora, La Aurora...) zona honetan.

• La Iberia zine-aretoa (1930).

Desagertua.

• Portugaleteko Hotela berreraikitzeko obrak (1938) (96. or.).

82

Murrietako etxeak, hainbat fasetan eraikiak.

Munibe kalea luzatu egin zen, izen berriarekin, Cervantes izenarekin. Kale horren amaieran gaur parkea dago; lehen, Altos Hornos de Vizcaya (AHV) enpresaren instalazioetako batzuk ziren, eskualdeko ekoizpen-aberastasunaren guneko sinboloa.

Trenbidearen azpitik igaro aurretik, Murrieta kalean (3) Barakaldon garai hartan arkitektura aldetik zegoen joritasuna agerrarazten duen etxe-multzo bat ikusi ahal da. Eraikin modernistak, Vienako bariantean, hainbat fasetan 1914 eta 1924 bitartean eginak. Eskualdeko beste arkitekto handiak diseinatu zituen: Santos Zunzuneguik.

DESERTUKO IBARRA Trenbideen eremuaz bestaldean, antzina AHVren instalazioak ziren aldera iristen gara, gaur egun bizitegi, enpresa eta aisialdi erabileren Barakaldo “berria” hedatzen deneko zabalgunera. Ikusi daitekeen lehenengo gauza Lasesarreko futbol zelai berria (4) da. Eduardo Arroyok diseinatu zuen eta 2003an inauguratu zen. Trenbideaz bestaldean zegoen zelai zaharra ordeztu zuen. Zelai zaharraren lekuan gaur kirol instalazio batzuk daude, eta bertan, hainbat hamarkadatan Barakaldo F.C.ren zaleak inguruko enpresen usain eta keen azpian biltzen ziren.

Gaur egungo arkitektura Lasesarreko futbol zelaian.

Aurrera egingo dugu Galindo ibairantz.

Gure eskuinean Ilgner Eraikina (5) izena duen “tenplu klasikoa� ikusten dugu; 1927az geroztik, bertan Labe Garaien ijezketa-trenetarako energia ematen zuten bi sorgailuak zeuden.

Hormigoi armatua arrazionaltasunez erabili zen, eta horregatik nabarmentzen da. Ez dauka inolako apaindurarik, eta hormetan leihate handiak dauzka, arintasun sentsazioa sortzen laguntzeko.

Kanpoko horma-ataletan adreiluak erabili ziren, eta horrek azpimarratu egiten du testura aldetik eraikinak duen kalitatea.

1998an birgaitu ondoren, enpresa-ekimen berrien egoitza dago bertan. Barrualdean jatorrizko sorgailuetako bat gordetzen da gaur egun. Industria-eraikin bikain bat erabilera berrietarako birmoldatzearen adibiderik onenenetako bat da.

Ilgner eraikinaren alboetako baten aurrean Galindo ibaia zeharkatzen duten bi zubi daude. Beste ertza Sestao udalerriarena da.

Galindok eta itsasadarrak bat egiten duten eremu hori XX. mendearen zati handi batean Estatuko industriaren bilgunerik handiena izan zen. Atzean, Barakaldoko ertzean, Nuestra SeĂąora de El Carmen izeneko siderurgia-lantegia kokatu zen 1855an (gerora, 1882an, Altos Hornos de Bilbao izena hartu zuen). Sestaoko La Vizcaya eta La Iberia siderurgiekin batera, Altos Hornos de Vizcaya izeneko enpresa handian bat egin zuten 1902an. Aurrean, Sestaori dagokion itsasadarraren ertz osoa, hiru enpresa handiren bilgunea zen (Aurrera galdategia, La Naval ontziola eta AHV bera), inguruan lantegi eta zerbitzu osagarri ugari zeudela.

Ilgner eraikina birgaitzeko lanen kanpoko eta barruko ikuspegia.

40ko hamarkadan errendimendu osoan, bi sorgailuekin.

83

4. ibilbidea

Industry ITSASADAR BAT, Heritage

84

MUNDU BI

Galindo ibaiak eta itsasadarrak bat egiten duten lekua “La Punta” izenaz ezagutzen da herrian.

Argazki bietan (10ko eta 60ko hamarkadak) Karmengo elizaren silueta ikusi ahal da.

1974an eraitsi zuten Altos Hornos de Vizcaya-ren ikatzbiltegia eraikitzeko, eta biltegi horren tamaina argazkirik modernoenean ikusi ahal da.

XX. mendean, Galindo ibaiaren eta itsasadarraren ibilguek Europako kutsaduraindizerik handienak zeuzkaten. Kokagune horrek ekoizpen aldetik sekulako garrantzia zeukan. Hori zela-eta, Gerra Zibilean siderometalurgiaren gune handi horiek eraistea planteatu zen, tropa frankistek harrapatu ez zitzaten (1937).

Azkenean, garai hartako Eusko Jaurlaritzak funtzionatzen segi zezatela erabaki zuen. Izan ere, desagertuz gero, lehendik ere behartsua zen biztanleriak pairamen handiagoak izango lituzke.

Industria horiek desagertzearen edo txikiagotzearen ondorioak gogoan hartuta, ibilbidearen tarte hori interesgarria eta didaktikoa da, eta alderdi estetikoan gogorra ere bai.

Euskal Autonomia Erkidegoan langabezia-indizerik handienetako bat duen eskualdean gaude, eta Sestaok tasarik handiena dauka (% 18). 80ko eta 90eko hamarkadetan inguruan zeuden enpresa handiak itxi zirenetik biztanleriaren % 30 galdu du.

Hirigunea goragune batean dago, alde batetik Nerbioi ibaiaren haranak (gauden lekuan) eta bestetik Galindo ibaiaren ibilguak inguratuta.

Ibar bietan enpresa handiak biltzen ziren: Bizkaiko Labe Garaiak, Babcock&Wilcox, General Eléctrica, La Naval, Aurrera… 70eko hamarkadan gutxi gorabehera 40.000 laguni eman zieten lana. Gaur egun, itxierengatik edo laneskua bat-batean gutxitzeagatik (adibidez La Navalen edo Altzairu Fabrika Trinko berriaren kasuan), eta duela gutxi konpainia berriak ireki arren, 2.000 lanpostu soilik mantendu dira.

Desagertutako Labe Garaiekin loturarik estuena duen aldea zeharkatzen du ibilbidearen zati honek. Barakaldon egindako ahaleginaren ostean, Sestaorentzat aurreikusita dagoen birgaitze-prozesua egikaritzen ari da orain. Plan horren bidez, abandonatutako alderdi eta orubeak berriro urbanizatu nahi dira, denboraren poderioz hondatutako etxeak lehengoratu, saltegi eta zerbitzuak dinamizatu, etab.

02

SESTAO. LANTEGI-HIRIA

AHV-ko lokomotora bat (1970), zubiaz bestaldean dagoenaren antzeko modelokoa. (6)

4 KM-KO IBILBIDEA Oinezkoentzako zubiaz bestaldean AHVn funtzionatu zuten lurrunezko makina askoetako bat aurkituko duzu.

“La Punta” alderdiaren hasiera aldean enpresa handi bi zeuden kokatuta, hor daude 1885ean sortutako Aurrera galdategiak 1999an utzi zuen orubea eta La Naval ontziolaren lurzoruetan ikusten diren garabi handiak. Enpresa horiek etena egiten zuten Altos Hornos de Vizcaya enpresaren Barakaldoko lantegiaren eta Sestaoko lantegi bien artean.

ITSASADARREKO AZKEN ONTZIOLA HANDIA Bilbon Euskalduna desagertu ondoren, La Naval (7) da itsasadarreko azken ontziola handia. Jarduera 1916an hasi zen, 1888an sortutako Astilleros del Nervión enpresaren instalazioetatik abiatuta. Hain zuzen ere, enpresa hori aitzindaria izan zen altzairuko itsasontziak egiten.

85

1 zk.dun dikea.

Zaragoza petrolio-ontziaren botadura, 1968an.

Meatzaritzarako itsasontzi bat, itsasoan probatzeko irteten, 2013an.

Ontziolaren ikuspegia 1919an, Alfonso XIII.a transatlantikoa mailan dagoela.

Ontziola horren instalazioen artean nabarmentzekoak dira nabeak, Manuel Mª de Smithek diseinatutako bulegoak eta, batez ere, 1 zk.dun dikea. Aldaketa handiak jasan ditu, baina funtsean jatorrizko ontziolarena da. Neurri handiak ditu, zabaleran gutxienez 26 m eta gehienez 35, luzeran 150 m eta sakoneran 10, eta Espainiako itxierako aterik zaharrena dauka. Neurri handi horiekin diseinatu zen, XIX. mendearen amaieran itsasontzi-flota berri baten eskarietarako lehiatzeko moduko instalazioak behar zirelako.

Bilbon dagoen ontziolaren, Euskaldunaren kasuan bezala, bere instalazioak beste manufaktura batzuk ere ekoizteko erabili ziren: trenbideetarako material mugikorra, automobilak, garabiak…

4. ibilbidea

Industry ITSASADAR BAT, Heritage

XIX. mendearen amaiera aldea, Altos Hornos de Vizcaya 1902an sortzeko bat egin zuten hiru enpresak.

MUNDU BI

INDUSTRIAREN BEREIZGARRIA: ALTOS HORNOS DE VIZCAYA Altos Hornos de Vizcaya 1902an sortu zen, lehendik zeuden hiru siderurgiaenpresa bat eginez (Altos Hornos de Bilbao, La Vizcaya eta La Iberia) eta, San Francisco lantegia erosi ondoren (1879), XX. mendearen lehen erdiko Estatuko enpresarik garrantzitsuena izatera iritsi zen. 1996an ateak behin betiko itxi zituen, eta Sestaon zeuzkan lurzoruetan gaur egun ArcelorMitall-en instalazioak daude Bizkaiko Altzairu Fabrika Trinkoa.

Altos Hornos de Bilbao Barakaldon (1882), lehen Nuestra SeĂąora del Carmen zena (1855).

Altos Hornos Estatuko lur-jabe handietako bat izan zen. Izan ere, meatze-barruti handien titularra zen, eta Espainian beste siderurgia-lantegi batzuen akziodunik handiena izan zen.

86

1960an, funtzionamenduaren unerik gorenean, 17.000 behargin zeuden lanean. Zona honetan lau ekoizpen-gune handi izan zituen; sortzearen ondorioz aipatu diren hirurak eta laugarren bat, beroan ijeztutako banden ekoizpenerako, Ansio ibarrean 1966an ireki zena, Barakaldoko barrualdeko haranean.

La Iberia, Sestaon (1890).

SIDERURGIA INTEGRALAREN EKOIZPEN-SISTEMA* Siderurgia integrala da, burdin mea altzairuzko produktu erdilandu bilakatzen duena. Hasiera-hasieratik koke ikatzaz autohornitzeko behar zituen labe bateriak eduki zituen.

Ikatz mota askotarikoak ikatz siloetan pilatzen ziren eta, bertatik, tobera batzuen bitartez, ikatza ehotzera eramaten zuten zintetarantz dosiďŹ katzen zen; bertan, errautsak bereizi eta gero, kalitatearen eta jatorriaren arabera sailkatzen zen. Ondoren, ikatz eta hozte dorreetara eramaten zen, zeinak koke baterien gainean zeuden.

La Vizcaya (1882) Sestaoko nasaren amaiera aldean.

Ikatza bateriak hornitzen zituzten “kargamakinetan� kargatzen zen.

1918ko iragarkia.

Bateriak, berriz, irradiazioaren ondorioz berorik ez galtzeko ilaran jarrita zeuden labeak ziren. Labe bakoitza ondoko gelatxoko gasekin berotzen zen, eta errekuntza elkarren segidan egiten zen, kargaren erdialdean. Errekuntzaren ondorioz sortzen ziren elementu hegazkorrak azpiproduktu kimiko gisa erabiltzen ziren. Koketze prozesua amaitu eta gero erretorta labetik atera eta kokea azkar eta azaletik hozten zen; horretarako hozte dorre bat zegoen.

Ondoren, kokea moztu eta bahetu egiten zen eta, granulometriaren arabera, labe garaietara edo fabrikako atal desberdinetara bideratzen zen.

Amonio-sulfatoaren ekoizpena Q nabean egiten zen eta, horretarako, amoniourak destilatzeko bi zutabe talde zeuden, zeinetatik bi upel-asegailutara igarotzen zen. Bertan, azidoa astindu eta, lehorgailu elektriko batzuen bidez, sulfato-kristalak eratuz solidotzen zen.

1.000 Tonako koke-bateria. 50eko hamarkada.

Behin arrabioa lortu eta gero, hurrengo pausoa altzairu bihurtzea zen, eta horretarako labe bihurgailuak erabiltzen ziren. Sortzen zen lingotetik abiatuta, ijezketa trenen bitartez, mota guztietako produktu ijetziak lortzen ziren.

Instalazio horietan gauzatzen zen prozesua honako hau zen: altzairua zali batera isuri eta, garabi batez, lingotontzi ilara baten gainera eramaten zen. Hondoan balbula bat irekitzen zen, eta moldeak betetzen zituen altzairu zorrotada bat irteten zen. Altzairu urtua solidotzen zenean, lingote bihurtzen zen, eta hori zen altzairuaren lehenengo itxura solidoa. Ondoren, garabi pintzadun batzuen bidez, lingotontziak blokeetatik bereizten ziren. Lingoteak upela erregogor bertikaletan metatzen ziren, zeinetan beren tenperatura handia gordetzen zuten, harik eta erabili behar ziren arte.

1904. 10.000 ZPko makina, txapa-trenerako.

*Testuak: hiru.com

87

4. ibilbidea

Industry ITSASADAR BAT, Heritage

MUNDU BI

AHVk itsasadarraren zona honetan zeuzkan instalazioen panoramika, 70eko hamarkadan. Barakaldoko bi lantegietako bat eta Sestaoko bi lantegiak ikusten dira. AHVk beste lantegi batzuk zeuzkan Etxebarrin (Bizkaia) eta Lesakan (Nafarroa).

Gutunen menbretea, 1911n.

88

Sestaoko instalazioen panoramika, 1930 aldera.

Altzairu korrugatuaren, barren eta zirien bidalketa-parkea (40ko hamarkada).

Sestaoko instalazioak errendimendu betean, 1965 aldera.

Bessemer bihurgailuak 40ko hamarkadan.

XX. mende osoan, Nerbioi ibaiaren itsasadarreko herrien bizimodua AHVren jarduerak markatu zuen. Herri abesti batek zioenez, “sus hornos alumbran todo Bilbao�; hori benetako efektua zen, Bessemer bihurgailuek arrabioa irauli eta zerua gorri bihurtzen zen bakoitzean, 12 km baino gehiagotik ikusteko moduan.

Arrabio-galdaketa. 90eko hamarkada.

89

Ikastunen Eskolak diziplina anitzetan ematen zuen prestakuntza. Forjaketako praktikak eta marrazketa (40ko hamarkada). Enpresan bertan egindako ikasketak eta lana uztartuz, kualifikazio handiko beharginak sortu ziren.

90

1890eko eraikina, zalditeriak igarotzeko diseinatutako portalearekin.

Txabarri eta La Iberia kaleen arteko izkina, 50eko hamarkadan.

Jada ijezketa prozesuan, lingote beroak zilindro birakari indartsuetan zehar pasatzen ziren, zeinek, presioaren bitartez, Eskolaren eraikina, 1970eko lingotearen sekzioa murriztu eta hamarkadan. luzatu egiten zuten. Bestalde, Leihoetan egitura trenetan bloom-a ijetzi enpresaren marka egiten zen, bai proďŹ l astunak duen burdineriaren egiteko (errailak, zubi, etxe eta xehetasuna, gaur itsasontzietarako egiturak...), bai egun. proďŹ l komertzialak egiteko. Bloomak lortzeko lingotetik abiatzen ziren marruskatze trenak kontrako zentzuan biratzen ziren bi zilindroz osatuta zeuden: azala ildaskatua zutenez, lingotea hainbat aldiz pasatzen zen zilindroetatik, eta horietako bakoitzean ildo bakoitzetik; ondorioz, pixkanaka sekzioa murriztu egiten zen. Ijezketatik atera eta gero, bloom-ak neurri jakin batzuetan mozten ziren, lortu nahi zen proďŹ laren arabera, eta, ondoren, egitura trenera eramaten ziren, bertan, pixkanaka, nahi zen proďŹ la ematearren.

Rivas eta Txabarri kaleetan aurrera eginez, gaur egun ArcelorMittal den enpresa horren instalazio handi eta konplexuak imajinatu ahal ditugu. Inguruko udalerriekiko elkarreragin sakona (magal honetan bereziki intentsua zen) ezin hobeto antzematen da kale honetan. Txabarri Sestaoko kale nagusia zen, etxerik bereizgarrienak zeuzkana; kontraesana bazen ere, etxe horiek kutsadurarik handiena jasaten zuten, lantegiaren ondoondoan zeudelako.

Kale hartatik 1882an inauguratutako lehenengo odolmotordun trenbidea igarotzen zen Bilbo eta Santurtzi artean, eta 14 urte geroago trakzio elektrikoduna. Bien bitartean, 1888an, Bilbo eta Portugalete arteko trena ireki zen, gaur egun ere ibar horren beheko aldea zeharkatzen duena.

Enpresa handi hark ia-ia azalera osoa hartu zuen zona honetan, eta gainera, hainbat etxe-multzoren sustatzaile izan zen 1965era arte; ikastetxeak, kontsumo-kooperatibak, ospitaleak, aisialdi-guneak, etab. sortu zituen... azken batean, Barakaldoko eta Sestaoko hiri-bilbeak neurri handi batean saturatu zituen azpiegitura bat.

Ondare horren zati bat Sestaotik zehar ibilaldia eginez ikusi ahal dugu. Hala, Txabarri kalean zehar, sorospen-etxe zaharraren paretik igarotzen gara (8), eta 200 m aurrerago, ikastunen eskola zaharra dago (9), enpresaren anagrama burdinsareetan duela.

Beste hainbat enpresa handitan bezala, eskola hartan ikasketak eta enpresan bertan egindako praktika intentsiboak uztartzen ziren. Hala, konpainia bakoitzaren beharrizanetara egokitzeko zehazki kualiďŹ katutako beharginen belaunaldi osoak prestatzen ziren. Gaur egungo lanbide heziketaren aurrekariak direla esan daiteke.

Eraikin horren atzean dago, ikusgarriro, 1 zk.dun labe garaia (10), 1959koa, han zeuden hiruretatik geratu den bakarra. Birgaitzen ari dira, siderurgiaren interpretazio-gune bihurtzeko.

Labeak ardatz bertikaleko instalazioak ziren. Txapa soldatuzko babes batek estalitako upel batez eta barrutik material erregogorrez estalitako armazoi batez osatuta zeuden.

Instalazioaren altuera osoa 80 m da, eta 18 m-ko diametroa hartzen zuen. Instalazio honek ezaugarri tekniko nagusi hauek zeuzkan: jazenen gainean ezartzea, 6,5 metroko diametroa duen arraoa, 25 metroko barne-altuera, 757 m2-ko barne-bolumen erabilgarria, eta Wurth motako suburu bikoitzeko irenspideak, barneko kargak hobeto banatzeko eta gas-ihesak saihesteko.

91

Labeak, funtzionatzeko beharrezkoak diren zenbait elementu osagarri ditu. Mugaketa egiterakoan, elementu hauetatik, ondokoak aukeratu dira: hiru labeak eta euren tximiniak, gasa irteteko hodiak eta euren hauts-bereizleak, labea kargatzeko plano inklinatua eta galdaketa-nabea.

Didier motako eta 31 metroko berogailu bakoitzak, 21.247 m2-ko beroketako azalera duen tiro behartua du. Labeak eragindako gasak, binaka jarritako irteera-hodiek jasotzen dituzte. Hodi hauek, arazketa lehorrera eramaten zituen kolektorera doaz, zati bat labeak berotzeko erabiliz. Mineral-, aditibo- eta koke-kargak garraiatzeko, dibidietak bultzatzen zuen bagoneta (skip) erabiltzen zen, aldapan, lurreko zulo batetik labearen goiko zatira arte (irenspidea).

Instalazioen ikuspegia, itsasadarretik, eta hiru labe garai 1980an. Labe bikiak, 1 zk.duna, 1959koa (behean, gaur egungo birgaitze-prozesua) eta 2 zk.duna, 1968koa, lehendik zeuden edukiera txikiagoko lau laberen ordez jarri ziren.

Zepa eta arrabioa jasotzen ziren galdaketa-nabean, bertatik ateratzeko koilara batera jaurtitzeko kanaletan (erretenak), zulatzaile pneumatikoa eta kanoi elektrikoa aurkitzen dira; tresna hauek isurbidea irekitzeko eta ixteko erabiltzen ziren.

Bere historian, Altos Hornos de Vizcayak altzairua 50 herri baino gehiagotara esportatu zuen.

4. ibilbidea

Industry ITSASADAR BAT, Heritage

MUNDU BI

HIRIGUNEA Sestaoko biztanleria muino baten bi isurialdeetan biltzen da. Muino horrek itsasadarra eta Galindo ibaiaren barrualdeko harana bereizten ditu, eta hain zuzen ere haran horretan zeuden beste bi enpresa handi: Babcock&Wilcox, ekipamenduondasunetan aritzen zena, eta General ElĂŠctrica, energia-ekipamenduei lotua. Azken enpresa horren jatorrizko nabeak gaur zati batean ABB multinazionalak okupatzen ditu.

Aldapa gogorrei aurre egiteko, La Iberia kaleko arrapala mekanikoak erabili ahal dituzu. Kale horrek Txabarri kalea eta muinoaren gailurra lotzen ditu.

Goraino helduta, ikusten dugun lehenengo gauza gaur egungo kontserbatorioa da (11), berdez eta gorri-morez pintatua. Jatorrian, eta 1987ra arte, bertan eskola publiko zaharra zegoen.

92

1912ko obra da, Santos Zunzuneguirena (82. or.). Zunzunegui eta Ismael Gorostiza (81. or.) ezkerraldeko arkitektoen artean erreferentziak ziren. Bitxikeria gisa, kale honen eta La Iberia kalearen arteko izkinan, herrian gertatutako heriotzen berri emateko ohola ikusten da. Eskualde honetako ohitura deigarria da.

Kalea (udalerriko Bide Nagusia) zeharkatu eta berehala, plaza batera helduko gara. Bertan, Euskadiko lehenengo kontsumo-kooperatiba berrinstalatu zeneko eraikina dago (12).

Babcock&Wilcox-en nabeak Galindo ibaiaren ibarrean. Sestaon kokatu zen 1920an, 90eko hamarkadan itxi arte. Nabeetako baten barrualdea, 1970ean. Nabe honetan lokomotorak egiten zituen, ekoizten zituen ekipamendu-ondasun ugarien artean beste linea bat.

Carlos VII.a eskola zaharra (gaur egun kontserbatorioa) 1985ean, eta Berria kooperatiba zaharraren gaur egungo egoera.

Kooperatiba hori La Vizcaya S.A. siderurgiako langileek sortu zuten 1887an, eta 20ko hamarkadan udalerriko goiko aldera lekualdatu zenez, Santos Zunzuneguiren obra ere den eraikin hori egin zuten. Nabarmentzekoa da metalurgiaren estetika imitatzen duten hormigoizko errematxeen erreprodukzioa.

Bide Nagusira itzuliko gara. Bigarren kalean, ezkerretara, (Los Baños kalea) beste bizitegi mota batzuk ezagutuko ditugu, betiere alde honetako industriaren garapenari eta garapen horrek ekarri zuen gorakada demografikoari lotuta.

Bigarren gurutzagunea La Unión kalekoa da (13). Izenak izkina horretatik aurrera dauden etxe adosatuen multzoa aipatzen du.Hori ere Santos Zunzuneguiren obra da, eta frontiseko zeramikak erakusten duen moduan, 1923 eta 1925 bitartean eraiki zuten.

“La Galana” korralaren egoera 70eko hamarkadan.

Arloko ministroaren bisita La Humanitariako etxe sozialetan, 1926an.

Etxe-multzo horren beheko aldearen mugakide dugu “La Galana” (14). Eraikin birgaitu honek ezaugarri nabarmen bat dauka: etxebizitza guztiek korridore komun batera begira daukate irteera, eta korridore horretan, garai batean komunak zeuden, izkinetako batean. Lehengo barrakoien eta geroko etxebizitzen artean erdibidean dagoen eredua. Bizkaian, La Galana da XIX. mendearen azken hereneko eraikin mota horren azken testigantza.

Itsasadarreko ibilbide horrekin aurrera jarraitu aurretik, berriro Bide Nagusira itzultzea gomendatzen dizugu, eta ezkerretara 200 m aurrera egitea (gorantz, aldapa txiki batean), eta kaleak bereizten dituen etxe merkeen beste bi multzo aurkitu. La Protectora eta La Humanitaria (15) gure ibilbidean ikusiko ditugun “etxe merkeen” azken multzoak dira; bi talde horiek 20ko hamarkadan eskualdean bereizgarria zen estilo ingelesa daukate, eta lehenago komentatu den bezala, bertako biztanleen bizi-kalitatean benetako gertaera gogoangarria ekarri zuten, ezaugarri humanistak zeuzkan arkitektura baten gidalerroei jarraituz.

93

La Benedictako dartsena, 1970eko hamarkadan.

Ibilbidean aurrera goazela, itsasadarreraino jaitsi beharko gara. La Iberia kalearen beheko alderaino jaitsi ahala gara, edo besterik gabe kalez kale jaitsi, Sestao 60ko eta 70eko hamarkadetan Europako dentsitaterik handieneko lekuetako bat izatera eraman zuen hirigintza nahasia intentsitate osoan ikusteko.

La Iberia kalean behera joan, edo Labe Garaiaren ondoan dagoen bidezubitik jo, La Benedictako dartsenara (16) jaitsi behar gara, Altzairu Fabrika Trinkoaren (ACB) azken zatiaren paretik joateko.

Leku horretan zeuden AHVren amaierako instalazioak, itsasorantz irteteko: mearen zamalekuak, salgaien eta bidaiaren trenbideak, salgaien itsasontziak, atoiontziak, gabarrak (400 T-ra bitarteko ontziak, eskoria edo ikatza garraiatzeko), betiere gris berunkarak ziren zeruak, labeen ahoak zeruan distiratzen, sekulako kutsadura, akustikoa, hidrikoa nahiz atmosferikoa...

94

Infernu hurbil baten ikuspegia zen, eta ia-ia mende bat iraun zuen. Milaka laguni ematen zien lana, berriro ere itzuliko ez den okupazio intentsibo batean. Industria-multzo hark itsasadarraren bi ertzak hartzen zituen, eta Bilboren eta Barakaldoren kasuetan, bizilagunei ibai-ibilguetara heltzea eragozten zien. Gaur egun, instalazio horien zati bat Sestao eta Portugalete lotzen dituen pasealeku eroso eta ikusgarri bihurtu da, eta Santurtzi herriraino hedatzen da. Hemendik alde honetako ikono handia antzematen da jada: Puente Bizkaia, funtzionatzen ari diren industria izaerako obren artean UNESCOk Gizateriaren Ondasun gisa 2006an aintzatetsi zuen lehenengoa.

La Benedicta 1909an. Ikuspegian agertzen dira La Vizcaya eta La Iberia siderurgia-lantegiak (artean AHVren jabetzakoak) eta Galdamesko trenbidearen zama-lekuak (Bilbao River & Cantabrian Railway Co Ltd). Zama-leku horietan mea hustu zen 1946ra arte.

03

PORTUGALETE. ERTZ BIEN BATEGITEA 3 KM-KO IBILBIDEA

1322an, Bilbo baino 22 urte soilik fundatu zen hiribildu horretan nagusi dira Andra Mariaren Basilika (XIV. mendea) de estilo gótico con influencias renacentistas, y la torre de la familia Salazar (s. XIV), biak ere kokaleku berean hirigune historikoaren goiko aldean.

Bi mende haietan Hiribilduak garapen nabarmena izan zuen, baina Bilbok itsasadarreko jarduera monopolizatu zuenean gainbehera hasi zen. XX. mendea hasteaz batera, Portugaletek bi kontzeptu uztartu zituen, beheko kotan bainuetxehiria (aurreko ertzean ezaugarri zena), eta goiko kotan bizitegi-dentsitate handia (lehenago bisitatu ditugun industriaudalerrien antzekoa).

Transbordadore-zubirako bidean Galdamesko meategi-trenbidearen harlangaitzezko zama-lekuen hondar eskas batzuk ikusiko ditugu, eta zertxobait aurrerago, portuko pilotuentzako eraikina egon zen lekuan, Rialia-Industriaren Museoa (www.rialia.net), AHVren eta Babcock&Wilcox-en jardueraren funtsak eta testigantzak biltzen dituena.

Industrializazio arotik, Portugaletek bi monumentu katalogatu gordetzen ditu.

Bat, zubi famatua: bestea, Burdin Kaia, itsasadarrak hainbat mendetan nabigatzeko izandako arazoak konpondu zituena. Hori esker, itsasadarra ibilguan gora erauzitako edo manufakturatutako produktuak irteteko autobide handi bilakatu zen.

Hirigunean sartutakoan, hori eta urdin kolore deigarriz pintatutako eraikin batekin topo egingo duzu. La Canillako (17) amaierageltokia (17), Pablo Alzolak 1888an diseinatua (28. or.), BilboPortugalete trenbidearen amaierako geltoki gisa, 1926an trenak bere ibilbidea Santurtziraino jarraitu aurretik. Gaur egun bertan dago udalerriko turismo bulegoa.

50 metro eskas aurrerago, ertzean oraindik irauten du transbordadore-zubiaren ordezko garraio-sistemak: alde biak lotzen dituzten motordun txalupek.

70eko hamarkadan sistema horrekin gehienez 7 gunetan zeharkatzen zen itsasadarra Bilbo eta Santurtzi bitartean. Gaur egun, hori eta Barakaldon Desertuko dartsenan dagoena bakarrik geratzen dira.

95

La Canillako geltokia, inauguratu zenean (1888) eta gaur egun, Hiribilduko turismo bulegoa dela.

4. ibilbidea

Industry ITSASADAR BAT, Heritage

MUNDU BI

Gainean Udaletxeko plaza dago. Atzean Bustamante Etxea (18) ikus dezakegu. Leonardo Rucabado arkitekto kantabriarrak diseinatu zuen 1910ean, modernismo katalanaren eragin argiarekin.

Plaza beretik, Gran Hotel izenekoa dagoen izkinatik aurrera, ibaiertzeko osterak jarraitzen du, eta hala, txaleten eta luxuzko etxeen askotariko erakustaldia ikusteko aukera izango da.

Udaletxearen eta Bustamante Etxearen fatxadak, Hirigune Historikoaren sarreran.

INDUSTRIA-GIZARTEAREN IKONO HANDIA: AMETSA ALA NEGOZIOA?*

96

Bizkaia Zubian (19) biak gauzatzen dira. Bidesaridun transbordadore zubia da, ekimen pribatuak 1887 eta 1893 bitartean asmatu, diseinatu eta eraiki zuena. Nerbioi ibaiaren itsasadarraren alde biak lotzen ditu, eta munduan tipologia hori duen lehenengoa da. Itsasadarraren alde bietan bainuetxeak zeuden, XIX. mendearen amaierako industriaburgesiarentzat eta turistentzat, eta horregatik eraiki zen zubia, itsasadarraren alde bi horiek lotzeko beharrizanak bultzatuta. *Testuak: euskadi.eus

Inauguratu zeneko urteko argazkia (1893).

1895. Astilleros del Nervi贸n ontziolan 1890ean uretaratutako Mar铆a Teresa korazatua, igarotzen.

Alberto de Palacio-k 1887an ezagutu zuen Ferdinand Arnodin kontratista.

Frantsesa txundituta geratu zen Palacioren proiektuarekin eta berak aurretik erabilitako kable bidezko zubigintzaren teknikak jakinarazi zizkion. Horrenbestez, transbordadore den aldetik, Palacio-ren sorkaria da Bizkaia Zubia, eta esekia den aldetik Arnodin-en emaitza. Zorionez, ametsa eta negozia biak batzen ditu; horregatik da hain zuzen originala eta berritzailea.

Zubia bera bezain berritzailea da hura finantzatzeko erabilitako diru-iturria.

Itsasadarren bazterretan dirutza handiak egiten ari ziren une hartan bertan; diruoparotasun horren jabeak ez ziren ausartu bi ertzak burdinazko zubi batez lotzeko proiektuan esku hartzen, ez meatzaritzako handikiak, ez ontzi-jabe aberatsak, ez bankariak ezta Penintsulako siderurgiagune handienaren patroi dirudunak ere.

Proiektuaren izaera berritzaileak atzera eragiten die Bilboko finantzen Olinpoan bizi diren handi-mandiei, fidagaiztasuna erakusten dute. Tarte laburreko bidaiarigarraioa ere ez zaie negozio emankorra iruditzen. Baina merkataritza eta industria munduko hamabi enpresari apalek, ordea, kemen biziz ekin zioten proiektuari. Horien artean bat nabarmendu zen, lanaren benetako enpresagizon gisara: Santos López de Letona.

López de Letona-ren garrantzia bereziki azpimarratzekoa da, Euskal tradizio ekonomikoaren eredu-eredukoa delako: indianoa, Amerikan aberastutako etorkina alegia.

Europara dirutza oparo batekin itzulita, Zubiaren proiektuan inbertitzea erabaki zuen, industriaren aurrerabidean zeukan sinismen itsuaren erakusgarri, etorkizunari aurrea hartzeko sen berezia agertuz.

Baltzuan diru-ekarpen handiena jartzeaz gainera, portaera bare baina zorrotza azaldu zuen, Palacio, Arnodin eta Konpainiako kideen artean piztutako kalapitak sosegatzeko. Eta ez ziren gutxi izan, ez horixe.

Alberto de Palacio y Elissague (1856-1939) Beste lan batzuk: • Kristalezko jauregia Erretiroko Parkean.

Madril (1887).

• Atochako geltokia Saint-James igeniariarekin batera.

Madril (1888-1892).

• Espainiako Bankua.

Madril (1884-1891).

Izan ere, “Bizkaia Zubia” eraikitzeko lanak poliki joan ziren, zailtasunez eta ikamikaz beterik. Hasierako proiektua ez zen konplitu, ez baldintza teknikoei dagokienez, ezta baldintza ekonomikoei eta epeei dagokienez ere.

Aski da esatea hasi, 1890ko abuztuan hasi zirela, giro ezin baikorrago batean; baina 1891n izugarri geldoa zen lanen aurrerapena, lege-arazoak, eraikitzailearen errezeloak eta bazkideen mesfidantza tarteko zirela.

Halako moduz non monumentua, egin ez egin, arrisku bizian egon zen proiektua.

Alberto Palacioren planoak. Izaera ameslaria zuen; horregatik, une hartan kafetegiak eta jatetxeak, igogailuak eta goiko pasabide bat ere proposatu zituen.

97

4. ibilbidea

Industry ITSASADAR BAT, Heritage

98

MUNDU BI

99

Palacio zuzendari teknikoaren eta Arnodin kontratistaren arteko desadostasunak berehala sortu ziren. Arnodin-en gogoan enpresa-ikuspegia zegoen, eta Palacio-renean zubiak amets pertsonal bizi-bizia irudikatzen duen, etengabeko hobekuntzaz hornitua eta behin betiko planorik onartzen ez zuena.

proiektua “eraikin arin merke bat” zen. Palacio-k eta Arnodin-ek eskuz esku jarraitu zuten aurrera, gehienetan zalantzati eta elkarri atzerapenen erantzukizuna egotziz: batak besteari fabrikazioa oso motel zihoala leporatuz, eta besteak sendaezinezko maladie des changements (aldaketa-gaixotasuna) halako bat zuela aurpegitaruz.

Halabeharrez, frantsesaren pragmatismoak talka egin zuen euskaldunaren neurriz gaineko irudimenarekin.

Inbertitzaileek ez zuten ulertzen sortzailearen eta negoziatzailearen arteko dema hau, eta mesfidantzaz ikusten zuten nola ari ziren norgehiagoka. Gainera, atzerapenez atzerapen Administrazioak lanbaimena berritu ezik, haien aurrezkiek erreka joko zutela jakitun ziren, eta horren estuasuna areagotzen zien.

Baina, eragozpenak eragozpen, Bizkaia Zubia eraikitzeko lanean tematuriko gizataldeak gogor eutsi zion proiektuari, Alberto de Palacio-ren fedeaz kutsaturik eta garrantzi aparteko lan bat egiten ari zirela sinestuta. Ez zuten huts egin.

Lana hain zen berritzailea eta arkitektoaren burua gogotsua, non transbordadorea eraiki ahala aldatuz baitzihoan, eta aldatu ahala birsortu. Aurrez ikusteko sen handia erakutsiz, halako batean Palaciok proposatu zuen zubian “kafetegiak edo jatetxeak, igogailuak eta goiko pasarela bat” jartzea. Igarri zuen egituraren ahalak aisiarako baliabide bikainak eskaintzen zituela, adibidez Abrako hondartzetako udako giroan integratzeko.

Bazkideek begi onez hartu zuten ideia, baina Arnodinek mesfidantzaz erantzun zuen: berarentzat hasierako

Mekano erraldoia bukatzeko falta zen azken pieza 1893ko uztailaren 15ean iritsi zen bertara: “Henri David” elikatzeko ur-punpa bat zen, Orleáns-en egina.

Azkar muntatu zen dena ondoko etxe baten lehenengo solairuko arkuen gaineko plataforma batean. 24an zubia prest zegoen probatzeko. Makinak dardara egin zuen, ontzitxoa mugitzen hasi zen, kableak tenkatu eta, guztiarekin ere, metalezko hezurdura handiak zurrun eutsi zion, ez gezi ez bibrazio. Zubiak funtzionatzen zuen. Gaur egun ere bai. Gainera, itsasadarra goiko korridoretik zeharkatzeko aukera ematen dizu, itsasadarraren eta haren bokalearen ikuspegi hobezinez gozatzeko.

Burdin Kaia inauguratzeaz batera, “mareen erlojua� izenaz ezagutzen zen hori objektu deigarri soil bihurtu zen azkar, eta hala iraun du gure garaira arte.

100

Ramon VicuĂąa enpresaburu eta politikari abertzalearen etxea, agian pasealekuko luxuzko etxe ugarien adibiderik onena da. Santos Zunzuneguik egin zuen 1915ean (82. or.) estilo erregionalistan.

Nabarmentzekoak dira teilatuhegalen azpiko kasetoidura eta egutera eta guztiko alboetako bi dorretxoak.

Geroago munduan eraiki ziren antzeko zubientzat eredua izan zen. Inguruan zubiaren datuak azaltzen dituzten panel ugari dauzka, adibidez eraikitzeko prozesua edo Espainiako Gerra Zibilaren ostean egindako konponketa. Etengabe funtzionatzen du urteko egun guztietan, 24 orduz. Gaur egun duen koloreak hematitearen, Somorrostroko zain gorriaren kolorean hartzen du inspirazioa.

BURDIN KAIA: BIZKAIAREN GARAPENA BULTZATU ZUEN OBRA Orain, besterik gabe zubiaren ondotik igaroko gara ibilaldi honetako beste bitxi handira, Burdin Kaira (21) heltzeko. XIX. mendearen amaierako eta XX.aren hasierako burgesen etxe handiez gain, ibilbidean erloju batekin topo egingo duzu. Benetan, mareen neurgailua da (20), eta Burdin Kaia inauguratu baino soilik bi urte lehenago instalatu zuten.

Obra horren funtsa, gaur egun imajinatu behar den egitate batean bilatu behar da. Kaia pasealekutik abiatzen den lekuaren parean, Portugaleteko hondartza zegoen; hain zuzen ere, muinoaren gainean sekulako etxeak ikusi ahal dira, gaur egun hotelak eta udalaren zerbitzuak barnean hartzen dituztenak.

Itsasadarraren nabigagarritasunaren arazoa ikusi ahal da Burdin Kaia eraiki baino 4 urte geroago egindako argazki honetan (1887). Bertan ikusten da eskuinaldetik datorren hareazko barrak (horregatik deitzen da auzo hori Areeta) ezinezko bihurtzen zuela meategietako produktuak bide horretatik esportatzeko sarkura nahikoa zuten itsasontziak sartzea.

Hondartza-eszena, 1901ekoa.

Hondartza hori hareazko barra batek lotzen zuen aurreko itsasertzarekin.

Historian, barra horrek oso zail bihurtzen zuen itsasadarraren nabigagarritasuna; Portugaleteko barra beldurgarria -naufragoen eskola izenaz ere ezagutzen zena- hareazko banku mugikorrez osatuta zegoen. Banku horiek aldian-aldian nabigatzeko trabak jartzen zituzten, eta itsasbehera zegoenean nabigazioa eragotzi ere egiten zuten (soil-soilik 1 m-ko sarkurarekin).

aurrean zeukan azpiegitura hura eraikitzeko ez zeukan denbora edo diru gehiegi. Beraz, burdinazko kai bat eraikitzea erabaki zuen, hari-piloteen gainean zimendatuta. Geroago, amaierako berrehun metroetan hori aldatzea erabaki zuen eta fabrikako obrazko dike tradizionala eraiki zuen, hasierako zazpiehun metroetan baino zabalera eta altuera handiagoarekin. Kaiaren diseinuaren ondorioz lehendik zeuden korronteak aldatu ziren eta korronte horiexek aprobetxatu zituen, dragarik onenaren lana egin zezaten.

Mendetan hainbat aldiz dragatu eta garbitu ondoren ere, Bilboko itsasadarrerako funtsezko sarbide hori ezin izan zen erabat libre utzi burdinaren merkataritzarako sarkura nahikoa zuten itsasontzientzat. Horrek azaltzen du zergatik dauden hainbeste zama-leku itsasora begira, babesik gabe, gaur egungo portuaren kanpoaldetik ondoko Kantabriako probintzian sartzeraino.

1887an amaitu zen obra, eta eraikuntza horrekin behin betiko konpondu egin zen Bilboko portuaren nabigagarritasunaren arazoa, laurogei metroko zabalera eta itsasbeheran gutxienez 4,58 m-ko sakonera zeukan igarobidea sortu baitzen. Hala, Europako ingeniaritza zibilaren arloan Churrucaren balioa aintzatetsi zuten. Obra horrek ezin hobeto azaltzen du “ingeniaria� hitzaren oinarri etimologikoan “ingenioa� terminoa dagoela.

Halako batean, 1877an Evaristo de Churruca Portuko Obren Batzordeko zuzendari izendatu zuten. Garai hartan itsaso zabala

Atzera itzuliko gara, Bizkaia Zubia hartzeko eta aurreko ertzera igarotzeko.

Kaiaren eraikuntzaren berezitasunetako bat San Andresen Gurutze formako txarrantxatze dotore eta arina da. Txarrantxatze horrek pasealekuari eusten dio lehen 600 m-etan.

XX. mendeko lehenengo urteetako postala.

Herriaren hondartza-izaera ikusten da. Gerora, kutsadurarengatik eta burgesia aurreko ertzera lekualdatu izanarengatik, 1950ean hondartza desagertu zen.

101

4. ibilbidea

Industry ITSASADAR BAT, Heritage

MUNDU BI

04

GETXO. INDUSTRIALAREN LUXUZKO ETXEAK 3,5 KM-KO IBILBIDEA

Areetan gaude, Getxo udalerri handia osatzen duten bost auzoetako batean. Auzo bakoitzaren gizarte-ďŹ sonomia oso diferentea 102 da, baina Espainian maila ekonomikorik handiena duten auzoetako bi dauzka barnean; auzo hau, Areeta, eta oso bereziki ondoko Neguri auzoa (euskaraz neguko hiria). Bertan jauregitxoen eta luxuzko etxeen dentsitate handia biltzen da. Hemen biltzen ziren Bizkaiko enpresabururik behinenak, baina gaur egun, familia berak etengabe okupatu duen etxe bakarra dago.

Lehenago Burdin Kaiari buruz aritu garenean komentatu denez, Areeta izenak beren beregi hareatzen, paduren eta ibarren multzoaren aipamena egiten du. Multzo hori konta ezin ahala errekek zeharkatzen zuten, eta hala, ezinezkoa zen gizakiak bertan bizitzea. Hain zuzen ere, 1860an 36 biztanle soilik zeuzkan, inguruko muinoen oinarrietan bilduta.

Urte hartatik aurrera itsas pinuak, oteak eta beste landare batzuk landatu zituzten, lurrak ďŹ nkatu eta haiei eusteko asmoz.

1868an lehenengo bainuetxea eraiki zuten, eta bide horretatik hasi ziren etxeak eraikitzen, lehenengoz udarako etxeak eta gerora luxuzko etxe egonkorrak goi burgesiarentzat eta industrialarien oligarkiarentzat.

Areetako eszenak: 1880an, 1900ean eta gaur egun, Bizkaia Zubiko pasabidetik.

Hain zuzen ere, itsasadarraren ertzetik hondartzaraino jotzen baduzu eta itsas pasealeku osoa zeharkatzen baduzu (1,8 km), tankera ingeles nahasezina duten etxeak ikusi ahal izango dituzu.

Etxebizitza horien sarrera nagusiak Zugazarte izeneko kale paraleloan daude.

Beraz, itsas pasealekua uztea eta horren ordez barruko kale horren ibilbidea hartzea gomendatzen dizugu, etxe horien fatxada nagusiak eta itsasora begira ez dauden beste etxe batzuk ikusteko.

Eraikinen, estiloen, antolaeren segida, baita jabeen jatorriaren eta arkitektoen ezaugarrien segida ere, hiru hizkuntzatan dauden 29 paneletan azaltzen da zehatzmehatz, bai pasealeku horretan, bai perpendikularrean Arriluzeko muinoan dagoen eta Ereaga hondartzaraino heltzen den pasealekuan. Bisita egiten duzun unean panel horietako bat hondatuta badago, erantsitako liburuxka kontsultatu ahal duzu. Monumentu Multzo hori 2011n Kultur Ondasun gisa aintzatetsi zuten.

Ibilaldiaren zati hori hasi aurretik, kontuan hartu behar da luxuzko etxe horietako asko bertan behera utzi zituztela 70eko eta 80ko hamarkadetan han bizi ziren familia askok. Horren arrazoia inguruabarren segida hau izan daiteke: haien jabetzako enpresak ixtea, eraikin handi horiek mantentzeko gehiegizko kostua eta bertan bizi zen eliteari hamarkadaz hamarkada presio jasanezina jarri zion terrorismoa.

Zugazarte etorbidea. 1920.

Getxoko Areeta eta Neguri auzoetako txalet eta luxuzko etxeen ibilbidearen liburuxka.

Abrako Itsas Kluba, 1902an sortua. Eraikina Severino Achucarroren obra da (25. or.). ETAren atentatu baten ondoriozko suteak suntsitu zuen 1973an.

ETAk euskal enpresaburuen klasea nola jazarri zuen ikusteko adibide gisa, enpresaburu horien klub sozialik ezagunena jarri ahal dugu: Abrako Itsas Kluba (22), 1973 eta 2008 bitartean hiru atentatu jasan zituena. Eraikina hainbat bizitegi-eraikinen artean dago, eta haren atzealdea Areetako hondartza txikitik igaro eta berehala ikusi ahal duzu.

Zona hori lehengoratzeari dagokionez, halaber, loraldi horretan eragina izan duten hainbat faktore hartu behar dira kontuan: enpresen egoitza sozial gisa okupatzea, ostalaritza-jardueretara bideratzea, eraikinen barrualdeak hainbat etxebizitzatan banatzea‌

Gaur egungo eraikina, 1975ekoa, Eugenio Aguinaga eta IĂąigo Eulaterena.

103

Ezkerretik eskuinera Cisco III, Cisco II eta Cisco I-ek osatutako bizitegi-multzoa (23). Jatorrizko eraikina Manuel Maria Smithek egin zuen 1909an; Eugenio Aguinaga arkitektoak obra hori inspirazio gisa hartu zuen 1948an Cisco II eta III izenekoak eraikitzeko.

104

Pasealeku horretan zein Arrigunagako muinoan Estatuko industrialari eta finantzaririk ospetsuenen familiak biltzen ziren: Ybarra, Lezama-Leguizamon, Zabalburu, Aresti, Delclaux, De la Sota, Lipperheide, Zubiria, Arana... haien posizio ekonomikoaren eta gizarteoihartzunaren erakusgarri, garai hartako arkitektorik famatuenak kontratatu zituzten: Achucarro, Bastida, Iturria, Garamendi, Amann… Haien guztien artean nabarmentzen da Manuel Maria Smith anglofiloa (13. or.), bere obren kopuru, aniztasun eta originaltasunarengatik.

Pasealekuaren zati honek, itsasoaren aurrean, Arriluzeko Markesaren Pasealeku (24) perpendikularretik jarraitzen du, izen bera duen muinoaren pean.

Ibiltarte hau Arrigunagako muinoaren muturrean amaitzen da, Punta Begoñako galeriak 1920ko itsasargiaren aurrean zabaltzen diren tokian. Antzina naufragoen salbamendurako estazio izandako itsasargi hori gaur egun Itsasoko Gurutze Gorriak okupatzen du.

Cisco I (1915).

Arriluzeko Markesaren pasealekuaren muturra, 1920 aldera. Jada desagertuta dauden txaletak ikusi ahal dira; horien artean, Horacio Echevarrieta industrialari errepublikanoaren etxea, gaur egunera arte heldu diren galerien jabearena, hain zuzen ere. Eraikina 1911n egin zen, Gregorio Ibarrecheren proiektuaren arabera. Galeriak 1918ko Ricardo Bastidaren obra dira, eta etxea handitzearen ondorioz egin ziren (16 or.).

105

Eta ibilbidea Ereagako hondartzarantz zabaltzen da.

Erdialdean Igeretxeko Bainuetxe izandakoa dago (25). Gaur egungo eraikina 1913an eraiki zuten, eta hormigoi armatuz egindako lehenengoetariko bat da. Kanpoaldeko egitura entokatuta eta pintatuta dago, eta apaindura, antzina eredu euskaltzaleekin egiten zena (alegiazko egurrezko saretoak, puntu erdiko arkudun portalea harlanduxko lodiz egina, su-hesiak...), gutxienera sinplifikatuta dago.

Bilbora itzuli nahi izanez gero, 2 metro geltoki dauzkazu: 1) Neguri: Igeretxeren aurrean dagoen aldapa txikitik igotzen. Aukera egokia da txalet eta luxuzko etxeekin topo egiten jarraitzeko.

Azkenean metroaren plazara helduko zara, eta Ingalaterrako edozein plaza etorriko zaizu gogora.

2) Algorta: Ibilaldi horretatik jarraitu Igeretxetik 300 m aurrerago dagoen plano inklinatuko igogailuraino; gora heldutakoan, geltokia 800 m metrora dago gutxi gorabehera. Beste aukera bat da pasealekuaren albo batetik jarraitzea eta Algortako Portu Zahar bitxiraino (26) heltzea; auzo horretako eskailera eta aldapa bizietan gora jotzen baduzu metro geltokitik oso hurbilera helduko zara.

Igeretxeko bainuetxearen eta Neguri auzoaren irudia, 1915 aldera. Gaur egun, muinoan txalet eta luxuzko etxe ugari daude oraindik ere.

Industry Heritage

INFO PRAKTIKOA

BILBAO TURISMOA

ONDARROA

www.bilbao.net/bilbaoturismo

946 831 951 · www.ondarroa.net

BIZKAIA TURISMOA

URDUÑA

www.mybilbaobizkaia.net

945 384 384 · www.urduna.com

ARABA TURISMOA

PLENTZIA

www.alavaturismo.com

946 774 199 · www.plentzia.org

GIPUZKOA TURISMOA

944 729 314 · www.portugalete.com

www.gipuzkoaturismo.net

EUSKADI TURISMOA www.euskaditurismo.net

NEKATUR/LANDETXEAK 902 130 031 · www.nekatur.net

TURISMO BULEGOAK

PORTUGALETE SANTURTZI 944 839 494 · www.santurtzi.net

SOPELA 944 065 519 · www.sopelana.es

SOPUERTA 946 104 028 · www.sopuerta.biz

TURTZIOZ

BILBAO

946 109 604 · www.turtzioz.org

BILBAO TURISMOA

ZIERBENA

· Plaza Biribila, 1 Terminus eraikina 944 795 760 · Mazarredo zumarkalea, 66 (Guggenheim Bilbao museoaren ondoan) · AIREPORTUA 944 031 444

946 404 974 · www.zierbena.net

BIZKAIA

VITORIA-GASTEIZ

BAKIO

946 193 395 · www.bakio.org

DONOSTIA

DONOSTIA TURISMOA 943 481 166 www.sansebastianturismo.com

VITORIA-GASTEIZ 945 161 598 · www.vitoria-gasteiz.org

BALMASEDA 946 801 356 · www.enkartur.net

106

BARAKALDO BEC (Bilbao Exhibition Centre)

GARRAIOA

AIREPORTUA

944 995 821 www.bilbaoexhibitioncentre.com

Bilbao-Loiu · 902 404 704 (AENA) 944 869 660 / 944 869 663 www.aena.es

BERMEO

BIDAIARI ONTZIA ETA FERRYA

946 179 154 · www.bermeo.org

DIMA

Bilbao-Portsmouth ferra · 944 234 477 www.poferries.com

944 046 097 · www.gorbeialdea.com

TRENAK

DURANGO 946 033 938 · www.durango-udala.net

GERNIKA-LUMO 946 255 892 · www.gernika-lumo.net

GETXO 944 910 800 · www.getxo.net

GORDEXOLA 946 799 715 · www.gordexola.net

GORLIZ

Abandoko Indalecio Prieto geltokia (Renfe) Plaza Biribila, 2 · 902 320 320 www.renfe.es Atxuriko geltokia (EUSKOTREN) Atxuri, 8 · 902 543 210 / 944 019 900 www.euskotren.es Konkordia geltokia; FEVE Bilbao Bailén kalea, 2 · 944 250 615 www.feve.es

946 774 348 · www.gorliz.net

AUTOBUSAK

KARRANTZA-HARANA

Termibus (autobus-geltokia) Gurtubai, 1 · 944 395 077 www.termibus.es Bilbobus (udal-autobusak) 944 484 070 · 944 790 981 www.bilbao.net/bilbobus Bizkaibus (autobusak: probintzia eta aireportua) 902 222 265 · www.bizkaia.net

946 806 928 · www.karrantza.org

LEKEITIO 946 844 017 · www.lekeitio.com

MENDATA 946 257 402 · www.mendata.es

MUNDAKA 946 177 201 · www.mundaka.org

MUXIKA 946 257 609 · www.urremendi.org

1. ibilbidea

Industry

MEATEGIAK, ERROTAK ETA SALGAIAK

El Pontón

6

Auzo berriak/Ohiko zabalgunea/Zazpi Kaleak

Ubideen ibiltokitik Erriberako merkatura Meategien auzotik Harino Panaderara

BALORAZIOA

BILBOKO ITSASADARRA ITSAS MUSEOA www.museomaritimobilbao.org

OROZKOKO MUSEOA (Orozko) www.orozkoudala.com

TRANBIA 902 543 210 · 944 019 900 www.euskotran.es

BILBOKO PASIO-IRUDIEN MUSEOA www.museodepasos.org

EUSKAL HERRIA MUSEOA (Gernika-Lumo) www.bizkaia.net/euskalherriamuseoa

TAXIAK Radio Taxi Bilbao 944 448 888 Tele Taxi 944 102 121 Radio Taxi Nervión 944 269 026 BIZIKLETEN ALOKAIRUA Bilbon Bizi 944 205 193 944 203 113

OROKORRA

OSO INTERESGARRIA

LARRIALDIAK 112 INFORMAZIO OROKORRA 010 (Bilboren udal-barrutiaren barruan egindako deietarako) 944 010 010 (Bilboren udal-barrutitik kanpo egindako deietarako)

IBILBIDEA

Heritage

METRO BILBAO 944 254 025 · www.metrobilbao.net

6,3 km

KIDEGO KONTSULARRAREN BULEGOA Kale Nagusia, 13-6. 944 706 426 HERRITARRENTZAKO INFORMAZIOA 010 edo 944 241 700

3. ibilbidea

BILBAO CARD

Txartel horrekin aurreztu egingo duzu eta erosotasuna lortuko duzu Bilboko egonaldia antolatzerakoan, bai garraio publikoan, bai museo, ikuskizun, jatetxe, denda eta bestelako aisia-guneetan.

Eska ezazu edozein turismo-bulegotan edo hemen: www.bilbao.net/bilbaoturismo

BURDINA: BIZKAIKO URRE GORRIA

54

BALORAZIOA EZINBESTEKOA

IBILBIDEA 9 km

Edizioa: 2015ko MAIATZA. Lehen edizioa Argitaratzailea: Bilbao Bizkaia be Basque Errealizazioa eta edukiak: Rúbrica Inprimatzailea: Artes Gráficas Munguía, S.L. / Lege Gordailua: BI-623-15

Larreinetako funikularra Zugaztieta Meatzariak eta meatzeak: suntsitutako mendia Ortuella 1. HEDATZEA: Kobaron eta Pobeña arteko meatzaritza-multzoa.

Ortuellatik: 10 km.

2. HEDATZEA: Ferrería de El Pobal.

Ortuellatik: 10 km.

3. HEDATZEA: La Encartada ehungintza-fabrika.

El Pobaletik: 18 km.

ERREPIDEEI BURUZKO INFORMAZIO OROKORRA 900 123 505 edo 112 KONTSUMITZAILEAREN INFORMAZIORAKO UDAL BULEGOA 944 204 969 METEOROLOGIA ZERBITZUA 807 170 348 GAUZA AURKITUAK 944 204 981 ADUANA (CUSTOMS) Barroeta Aldamar, 1 · 944 234 700 PASAPORTEAK - BISAK - NAN Uhagon alkatearen kalea, 6 944 210 000 (luz.: 215) DOKUMENTAZIOA (INFOR. OROKORRA) 900 150 000 BILBAO DENDAK 944 706 500

ZEZENKETAREN BILBOKO MUSEOA www.plazatorosbilbao.com www.torosbilbao.com EUSKAL MUSEOA www.euskal-museoa.org BERREGINEN MUSEOA www.museoreproduccionesbilbao.org ATHLETIC CLUB MUSEOA www.athletic-club.net EUSKARAREN ETXEA www.euskararenetxea.net ARKEOLOGI MUSEOA www.bizkaia.net

BIZKAIKO MUSEOAK

KOSTAN AGURTZA ARRANTZA TEKNIKEN INTERPRETAZIO ZENTROA (Santurtzi) www.losmuseosdelacostavasca.com SANTURTZI ITSASOA INTERPRETAZIO ZENTROA (Santurtzi) www.losmueosdelacostavasca.com RIALIA INDUSTRIAREN MUSEOA (Portugalete) www.rialia.net BIZKAIA ZUBIA (Areeta-Getxo/Portugalete) www.puente-colgante.com ARRANTZALEEN MUSEOA (Bermeo) www.bizkaikoa.bizkaia.net BARRUALDEAN BALMASEDAKO MUSEOA (Balmaseda) www.visitenkarterri.com BOINAS LA ENCARTADA MUSEOA (Balmaseda) www.laencartadamuseoa.com ENKARTERRIETAKO MUSEOA (Sopuerta) www.enkarterrimuseoa.net EL POBALEKO BURDINOLA (Muskiz) www.bizkaia.net/elpobal

BILBOKO MUSEOAK

LOIZAGA DORRETXEA. IBILGAILU KLASIKOEN MUSEOA (Galdames) www.torreloizaga.com

ARTE EDERREN MUSEOA www.museobilbao.com

EUSKAL HERRIKO MEATZARITZAREN MUSEOA (Gallarta) www.museominero.net

GUGGENHEIM BILBAO MUSEOA www.guggenheim-bilbao.es

BILBOKO BENEDICTO MUSEOA www.museo-benedicto.net ELEIZ MUSEOA www.eleizmuseoa.com

“JOSÉ LUIS GOTI” MEDIKUNTZA ETA ZIENTZIA HISTORIAREN EUSKAL MUSEOA (Leioa) www.bizkaia.ehu.es

GERNIKAKO BAKEAREN MUSEO FUNDAZIOA (Gernika-Lumo) www.museodelapaz.org GERNIKAKO JUNTETXEA (Gernika-Lumo) www.gernika-lumo.net SIMÓN BOLÍVAR MUSEOA (Ziortza-Bolibar) www.simonbolibarmuseoa.com EUSKAL BASERRIAREN EKOMUSEOA (Artea) www.euskalbaserria.com DURANGOKO ARTE ETA HISTORIA MUSEOA (Durango) www.bizkaia.net BALENDIN BERRIOTXOA MUSEOA (Elorrrio) www.museoberrio-otxoa.com

NATURGUNEAK

URDAIBAIKO BIOSFERA ERRESERBA 944 650 822 www.busturialdeaurdaibai.com 946 870 402 (Ihobe) www.torremadariaga.net GORBEIAKO PARKE NATURALA 946 739 279 Areatzako Parketxeko Interpretazio Zentroa 945 430 167 · 946 315 525 Gorbeialdea · www.gorbeialdea.com www.gorbeiacentralpark.com URKIOLAKO PARKE NATURALA 946 814 155 · www.urkiola.net ARMAÑÓNGO PARKE NATURALA 946 800 226 · www.enkartur.net

BIOiron

Industry

&

Heritage

4 ibilaldi www.bioiron.info

www.mybilbaobizkaia.com www.bilbaoturismo.net

Heritage Industry&

BILBAO TURISMO Plaza Circular, 1 Edificio Terminus 944 795 760

Bilboko itsasadarreko industria-ondarean zehar

Ondare Industrial eta Teknikoaren Europako Urtea

Titanioa baino lehenago, burdina zen

2015