Bilboko istorioak

BILBOKO ISTORIOAK HITZ EGIN DEZAGUN ‘BILBAINOZ’ BIHOTZAREN GAINEKO ZUBIA MERKATUEN ETA MEATZEEN SEKRETUAK JAUREGI ‘TXIKITO’ ETA SORGINDUA ‘ARRIAGA’ ETA BERTAKO ESPIRITUAK BILBOREN ZIRRIMARRA EZKIAREN LURRALDEA ESKAILERA MAILAK, ZUBIAK ETA PASABIDEAK ‘PUPPY’ ETA TITANIOZKO ERRALDOIA GERRA GARAIKO MUSA KONDAIREN ETXEA BILBOREN ZAPOREA

ARTXANDA

BILBOKO ISTORIOAK

9

Argitalpena: 2014 © Bilboko Udala Argitaratzailea eta koordinatzailea: Bilboko Udala Ernesto Erkoreka plaza, 1. 48007 Bilbo Testuak: Jon Uriarte Lauzirika Argazkiak: Bilboko Udala Itzulpena: Bitez® SL Inprimaketa: Grafo, S.A. LG: BI-1234-2014

Campo

Bilboko itsasad arra

Volantin p

asealeku

a

7

Zubizuri

Uribitart

Udaletxeko zubia

e pasea

lekua

Guggenheim Bilbao Museoa

8 6 Re

ber

a

aga Hurta

lla

3

Erri

a

ale

ark

zum

Erci

de

O

o

cal

Lo

4 ZAZPI KALEAK

an

Re

go

ie nD

H pez

Elc

le N

a oK

ia

gus

Na

Amez

a

k aro

10

n Federico O Moyua plaza

si agu

ope

oL

g Die

o rok

a zH

le Ka

5

do de

ano

Plaza Biribila

la

a

ale

ark

Bilb oko itsa sad arr a

zum Elc

Casilda Iturrizar parkea

Ercil

de

cal

ABANDO

Areatzako zubia

Zabalburu plaza

ino

Sab

INDAUTXU

Ara na

San Mames

A

ea

rbid

eto

ia

m

no

o ut

HITZ EGIN DEZAGUN ‘BILBAINOZ’ 1 BIHOTZAREN GAINEKO ZUBIA 2 MERKATUEN ETA MEATZEEN SEKRETUAK 3 JAUREGI ‘TXIKITO’ ETA SORGINDUA 4 ‘ARRIAGA’ ETA BERTAKO ESPIRITUAK 5 BILBOREN ZIRRIMARRA 6 EZKIAREN LURRALDEA 7 ESKAILERA MAILAK, ZUBIAK ETA PASABIDEAK 8 ‘PUPPY’ ETA TITANIOZKO ERRALDOIA 9 GERRA GARAIKO MUSA 10 KONDAIREN ETXEA BILBOREN ZAPOREA

INFORMAZIO PRAKTIKOA Bilbao Turismo: www.bilbaoturismo.net Turismo Bizkaia: www.mybilbaobizkaia.net Euskadi Turismo: www.turismo.euskadi.net

TURISMO BULEGOAK Bilbao Turismo Plaza Biribila, 1. Terminus eraikina. 48001 Bilbo. Telefonoa: 944 795 760 Bilbao Turismo. Guggenheim museoa Mazarredo zumarkalea, 66 (Guggenheim). 48009 Bilbo Bilboko aireportuko turismo-bulegoa Bilboko aireportua. Iritsiera-solairua. Telefonoa: 944 031 444

Paper hau ekoizteko erabili diren zuntzak % 100 biziklatuak dira, eta paperak ez du batere klororik. Erabilitako paperak Ángel Azul eta Cisne Nórdico ziurtagiriak ditu, besteak beste.

2

1

BILBOKO ISTORIOAK

P itxin

i ar al p om tr

kili-kolo

3

Chines

Hitz egin dezagun

‘BILBAINOZ’ ‘Botxoa’. Horrelaxe esaten diogu Bilbori.

Baita ‘Botxito’ ere, urruti gaudela-eta are goxoago aipatu behar dugunean.

Eta hurrengo orrialdeetan, elkarrekin ibiliko gara gure hirian barrena, lagun batek besteari etxea erakusten dionean bezalaxe. Zer dagoen, zer egon zen eta zer esanahi duen erakutsiz.

BAINA ESPALOIETAN BARRENA ABIATU AURRETIK, hiztegia prestatu behar dugu.

Bilbon lau hizkuntza edo mintzaira ditugu. Laugarrenari buruz lerro hauen amaieran jardungo dugu. Beste hirurak euskara, gaztelania eta ‘Botxoko’ hizkuntza dira. Egia esan, eskualde eta hiri guztiek dute hiztegi propioa, baina gurea propiotasunetik harago osatu dugu. Zenbaitetan, jatorria beste hizkuntza batzuetan duten hitzak erabiltzen ditugu. Baina jatorria ezezagun bezain interesgarria duten hitzak ere baditugu. ‘Botxoa’, esate baterako. Zuloa esan nahi du. Historiagile eta hizkuntzagileak ez dira ados jartzen hitzaren jatorriaren inguruan. Hortaz, bizitza labur baino laburragoa denez gero, gure hizkuntza ‘bilbaino’ bereziari buruzko zertzelada batzuk baino ez ditugu emango. Ikusiko zenutenez, gentilizioari ez diogu tildea ezarri. Arrazoia erraza da ulertzen. ‘Bilbainoak’ gara; diptongoz ahoskatuak. Esan zuen Unamunok, eta hark baino lehen baita Quevedok eta Cervantesek ere, ‘bilbainoak’ eta ‘bizkainoak’, tildea baldin badute, ez direla benetakoak. Hiru silaba beti, ez lau. Eta hori esanda, agurrari helduko diogu.

Ez izutu baten batek begietara begira «¡Qué!» lehorra esaten badizue. Ez da galdetzeko modu zakarra, agurtzeko modu desberdina baizik. «Aupa!» esanda, erantzun egokia emango duzue. Gure talde edo kirolari kutuna animatzeko ez ezik, erabiltzen dugu agurtzeko, adorea emateko edota dolumina emateko, betiere doinuaren arabera. Baina, aupa esatean, solaskideak ez badu lepoa ia biratu ere egiten, hitzak axolagabetasuna adierazten du. Elkarrekin egondakoan agur esateko, nahikoa ditugu «bueno» edo «beno» hitzak. Ofizialena, aldiz, «agur» da. Dena den, besterik dirudien arren, ez du soilik despedida adierazten, agurtzeko eta begirunea adierazteko modu bat da. Izan ere, euskaldunoi oro har eta ‘bilbainoei’ bereziki ez zaizkigu despedidak gustatzen.

Besteez aritzen garenean, berriz, ‘txirene’ esaten diogu «eltze guztietako burruntzaliari», jaialdi eta ekitaldi orotara joaten denari, izugarrizko ateraldiak dituen festazale peto-petoari. ‘Pitxin’ esaten badizute, berriz, zurekin atseginak izan nahi dute, gertutasuna eta xera adierazi nahi dizute. Aldiz, ‘txotxolo’ esaten zaio pertsona inozoari, eta ‘sinsorgo’ batere serioa ez den eta graziarik ez duenari.

Egokitzen zaion guztia jasaten duen baboari ‘baldragas’ esaten diogu. Astunari, ‘cansagarri’. Eta morroi zakar eta itsusi samarrari, ‘jebo’. Gezurtiari ‘bolero’, gezurrari ‘bola’ esaten baitiogu. Eroari, ‘chiflado’. Diotenez, txilibitua (chiflo) jotzetik baitator agian. Negartiari deitzeko ‘mañoso’ hitza erabiltzen dugu, eta horren ildotik, inolako arrazoirik gabe negar egiteari ‘hacer mañas’ esaten diogu.

‘Chico viejo’ edo ‘birrotxo’ bat egoera zibila aldatzeko itxurarik ez duen mutilzaharra da. Eta norbait ‘peste’ hutsa dela esaten badizute, gogaikarria dela adierazi nahi dute. ‘Borono’, berriz, oiesa da. Ez nahastu baserritarrekin, haiek oso buruargiak izaten baitira. Jende eta fauna ‘botxeroa’ ezagututa, jo ditzagun ‘pote’ batzuk, hau da, goazen zerbait hartzera. Horretarako, lagunekin joaten bagara, ‘la cuadrilla’rekin goazela esaten dugu. Eta ondo pasatzera atera behar badugu, ‘parranda’ egingo dugula esaten dugu. Ohikoa da lagun taldekoek txandaka ordaintzea, denek txandaren bat ordaindu arte. Beste aukera bat ‘bote’ edo potea jartzea da, denek hainbana jarrita. Horrelakoetan, taldeko batek eramaten du dirua eta haren ardura hartzen du.

Eskupekoari ere ‘bote’ esaten diogu. ‘Pintxo’tan egiten baduzue, hau da, taberna eta jatetxeetako barretan zerbitzatzen dituzten mokadutxoak hartzen badituzue, jakin ezazue Bilbon ‘banderilla’ ere esaten zaiela.

Jarrai dezagun. ‘Txoko’ esaten diogu lagunen artean osatutako elkarteari, kideek bertan bazkaltzera, afaltzera edo zerbait hartzera joateko erabiltzen dutenari. Txokoak gastronomikoak dira, eta horixe dute izateko arrazoia. Antzina, gizonen pribilegioa ziren, baina, zorionez, hori iraganeko kontua da. Hala ere, txokoetan gizonek jarduten dute beti sukaldean, eta haiexek prestatzen eta jasotzen dute mahaia. Eskuarki, txokoak lonjetan egoten dira. Ez pentsa arraina saltzen dutenik. Bilbon, ‘lonja’ esaten zaio lokal orori. ‘Zurito’ bat kaña erdia da, eta ‘caña’ bat Madrilen edo Bartzelonan doble esaten diotena da. ‘Txikito’ baxoerdiari deitzen diogu. ‘Txakoli’ gure ardo nagusia da, hau da, txakolina. Zuria —ohikoena— izan daiteke, baita beltza ere bertabertakoen gustukoa. Eta azkena hartu nahi baduzue, eska ezazue ‘espuela’. A, eta bapo bazkaldu edo afaldu badugu, ‘jamada del copón’ egin dugula esango dugu.

! a p u ¡a

Gogo-aldarteari edo osasun-egoerari dagokienez, norbait ‘larri’ dagoela esanda, sabeleko tristura-edo duela adierazi nahi izaten dugu. Eta ‘kili-kolo’ dabilena, hala-nola dabil osasunez edo aldartez. ‘Trompalari’, berriz, mozkortiari esaten diogu, eta behar baino gehiago edan izana adierazteko, ‘pisar iturri’, ‘ir perfumado’ edo ‘pillar castaña’ esapideak erabiltzen ditugu.

Mozkorraldiari ‘kurda’ ere esaten zaio. 1894an, klub xelebre bat izan zen Bilbon ‘Kurding Club’ izenekoa. Familia aberatseko gazteez osatuta zegoen. Egiten zituzten kultura-ekitaldi ospetsuetan —haiek hala deitzen zieten— jaiaz eta edanaz gozatzea zen haien araua. Era berean, aditzera eman behar da gehiegi edan zutenak kaleetatik bildu eta atxilotuta eramateko erabiltzen zen udal-autoari ‘Kurding Car’ esaten zitzaiola. Bitxiena da ‘kurda’ izenaren jatorria: norbaitek kurdua asko edaten zuen herria dela zabaldu zuen hirian. ‘Iturri’, berriz, botila-txapari ematen zaion izena da. ‘Iturrigorri’ gaseosa mitiko ‘bilbainotik’ datorkio izena (gaur egun, gaseosa hori hemendik kanpo egiten da). Bestalde, Bilbon ez du hotzik egiten, ‘fresco’ baizik. Konturatu gabe blai uzten gaituen euri fina, berriz, ‘sirimiri’ da guretzat. Eta urak kaleak hartzen dituenean edo itsasadarrak gainezka egiten duenean, ‘aguadutxu’ izeneko fenomenoa izaten dugu. Eta, orain, hitz egin dezagun janariaz.

Norbaitek ‘le pegaría un tarisco’ esaten duenean, zerbaiti hozkada emango liokeela adierazi nahi izaten du. ‘Tanque’ edalontzi handiei esaten zaie. ‘Katxi’, berriz, beste edalontzi mota bat da; plastikozkoa izan ohi da eta garagardoa edo ardoa kolaz —alegia, ‘kalimotxoa’— edateko erabiltzen da.

Gurean, Erromatar erara egindako txibiei ‘rabas’ deitzen diegu, eta muskuluei ‘mojojones’. ‘Vainas’ lekei esaten diegu, eta ‘alubias’ babarrun gorriei. Babarrunak odolkiz, txorizoz eta urdaiz eginda badaude, ‘alubias con sacramentos’ deitzen diegu. Karrakelei ‘caracolillos’ edo ‘magurios’ esaten diegu. Eta ‘antxoa’ entzun eta gaizki-ulerturik ez sortzea nahi baduzue, galdetu jatetxe batean.

Objektuei eta izenei dagokienez, berokien txanoei ‘choto’ deitzen diegu; hiru laurdeneko euritako berokiei, ‘trinchera’; eta jakei ‘chamarra’. Bibon, apalei ‘balda’ esaten diegu. Ur-ontziari, ‘balde’; diruari, ‘chines’; eta suziria botatzen dugunean, ‘chupín’ bat bota dugula esaten dugu. Norbaiti desadostasuna edo «ez horixe» adierazteko ‘tu-ru-rú’ esatea ere gure-gurea da, frantsesetik hartua. Aldiz, ez dago argi zein den zapatei ‘calcos’ deitzearen jatorria. Baina zapatariei ‘calqueros’ deitzen zitzaien Bilbon. Gainera, gurean soilik egiten da ‘chinchín’ topa egiten dugunean. Txilinak zituen antzinako tresna militar batetik dator esapide hori.

Toki bereziei eta beste hainbat gairi dagokienez, gurean ez dugu alde zaharrik. Guk ‘Casco Viejo’ edo ‘Kasko’ esaten diogu; edo berta-bertako moduan, ‘Zazpi kaleak’. Doña Casilda parkea ‘Parque de los Patos’ da. Eta San Mames ‘La Catedral’ izan da beti. Bide batez, esan dezagun ez dagoela zelai berririk. Lehengo bera da, 90 graduz biratuta. Eta, jakina, ez ezazue inoiz ‘el Bilbao’ esan gure hiriko futbol-taldea izendatzeko. Ez da halakorik. Garai batean, izen hori zeukan talde bat izan zen, baina desegin eta Athletic Club zahar, jatorrizko eta bakarrarekin bat egin zuen. Eta guk ‘Athletic’ esaten diogu amultsuki.

Amaitu aurretik, sekretu bat kontatuko dizuegu: besteek baino kolore bat gehiago dugu: ‘azul Bilbao’. Bila ezazue. Jaietako zapien kolorea omen da; udako ilunabarrean euria egin ondorengo zeru garbiarena; baita Estatu Batuetako armadak Independentzia Gerran erabili zuena ere, ‘Botxo’ko merkatari batek ehunak hara eramanda. Bestalde, ‘bilbainooi’ ‘chinbos’, ‘chimbos’ edo ‘tximbos’ ere esaten digute, aspaldi gure hiriko zeru eta zuhaitzetan bizi izan zen txori baten oroigarri. Esapide eta hitzei buruz gehiago jakin nahi baduzue Emiliano Arriagak idatzitako ‘Lexicón bilbaino’ kontsulta dezakezue; benetako altxorrak aurkituko dituzue. Beste egun batean helduko diogu berriz hark egindako ibilbideari. Gaur beste ibilbide bat egin behar dugu.

Gogoratzen al duzue Bilbon laugarren mintzaira edo ‘mihintzaira’ bat ere badugula? ‘Ría’ da (‘itsasadarra’), femeninoz, eta bertan barrena ibiliko gara.

Ba al zatozte gurekin?

4

BILBOKO ISTORIOAK

bihotzaren gaineko

zubia Gaztelaniaz hitz egiten dutenek diotenez, itsasoa maskulinoa da, lehorretik ikusten duzunean eta femeninoa bertan nabigatzen duzunean. Halako zerbait gertatzen da Bilbon itsasadarrarekin (‘ría’ gaztelaniaz). Egia da ibaiek (‘río’ gaztelaniaz) generoz aldatzen dutela bokalera iritsi eta gatzez betetzen direnean, baina bada hori baino zerbait gehiago. Ama-zaporea du. Eta usain nahastezina dario.

Gu planeta honetara iritsi aurretik joan-etorrian dabilen bizitzarena.

Izan ere, itsasadarra beti egon da hor. Horregatik, bisita egingo diogu oraintxe hasiko dugun bidaia honetan.

••••••

B

ilbo itsasadarraren seme kutuna da izan ere. Eta semea ezagutzeko, lehendabizi amarekin hitz egin behar da. San Antongo zubia toki egokia da horretarako, inondik ere. Bi ibaiertzak lotzen baititu jentilen denboratik. Espirituala eta haragizkoa. Eliza zaharra eta garai berriak.

Hiriaren bihotzaren bi zatiak. Bi zati horiek hiria sortu baino lehen ere lotzen zituen. Horregatik, jo dezagun abiapuntura.

Hiru bat mende lehenago, salgai-biltegi bat zegoen orain gauden tokian. San Anton eliza dagoen tokian. Arroka handienaren gainean eraiki zuten, eta, beraz, ura maiz iristen zen haraino. Eta askotan, baita tokia hartu ere.

Hilgarri bihurtzen diren amodioak bezalaxe, itsasadarra ez da nabarmentzen, baina tarteka nork agintzen duen gogorarazten du. Ondotxo zekiten hori gure arbasoek. Horregatik, harresi bat egin zuten. Oraindik ere hortxe dago, elizako aldarearen atzean ikusiko dugu. Baina, lehendabizi, goazen zubira.

On Diego Lopez Harokoak hiria sortu baino lehen bertan omen zegoen. Izatez ez da bakarra, asko baizik. Askotan berregin baitute zubia bertan. Hain zuzen ere, 1334an zurezko zubia egin zuten bertan, aurrekoa urak eraman zuelako. Eta 1463an, harrizkoa egin zuten, kutsu gotikoa emanda. Eta bertan egon zen, 1593an beste uhaldi batek suntsitu zuen arte. Gurean maiz izaten diren ‘aguadutxuek’ —horrela esaten diegu maiz izaten diren erauntsiei, hiriko beheko aldeak eta itsasadarretik gertu dauden kaleak urez betetzea eragiten dutenei— oso egoera txarrean utzi zuten, eta, beraz, 1882an bota egin behar izan zuten. Eta orduan sortu zen zubi berria. Bide batez, esan dezadan ‘Atxurikoa’ ere esaten zaiola, San Anton eliza bertan dagoelako.

AGIAN INTERESATUKO ZAIZU ETA…

1996an hasita eta 2003ra bitartean, eliza guztiz zaharberritzeko obrak egin zituzten, eta obra haietan 2 metroko zabalera duen horma bat azaleratu zen. Atxuriko arroka inguratzen du, eta Erronda kalean hasten zen harresiaren hormaatalekin bat egiten omen du.

Gerra Zibilean suntsituta, hura amaitutakoan berregin zuten. Garai batean, bi zubi izan ziren bertan, zaharra eta berria, zaharra bota zuten arte. Imajina ezazue aurrerapenaren izenean bere hiriaren ikurra eraisteko gai den herri bat. Horrelakoxeak gara Bilbon. Tradizionalista bezain progresistak. Erromantikoak eta praktikoak, hein berean.

Horregatik, zubi honetan zehar paseatuta gure historian zeharreko ibilbidea egingo duzue. Dena den, gorantz begiratzeko ere eskatzen dizuegu.

atlantetik zerbait. Eta horregatik, Liérganeseko gizonaren kondaira ere kontatzen du oraindik.

Ez al duzue ezagutzen? Bada begira ezazue zubi zaharretik, entzun zelatariaren kontakizuna eta begiratu ur barrenerantz.

zegoela jakin zuten. Eta Rosendo izeneko fraide batek gaztea herri hartara eraman zezan erabaki zuten. Beharbada han aurkituko zuten erantzuna.

Baita lortu ere. Iritsi baino lehentxeago, aurrea hartu zion taldeari eta Maria Casar andrearen etxera joan zen. Gaztea ikusi zuenean, emakuUrei eman zitzaien izakia meak ezagutu eta negarrari eman zion. Eta hantxe XVII. mendearen erdialdean, Liérganes izeneko geratu zen gaztea. Baina inoiz ez zen erabat itzuli.

Kantabriako herri batean, Francisco de la Vega Bere baitan sartuta bizi zen. Oinutsik ibiltzen zen, eta Maria Casar senar-emazteak bizi ziren eta askotan, biluzik. Batzuetan jateari ematen beren lau seme-alabekin. Emaztea alargunduta, Ikusten al duzue goiko irudi hori? Giraldilloa da. zion; beste batzuetan, berriz, hainbat egunetan Francisco, bigarren semea, Bilbora bidali zuen Letra larriz idatzi dut, bakarra eta propioa baita. ikastera. Arotz-lanbidea ikastea nahi zuen amak. baraurik egoten zen. Ia ez zuen hitzik egiten.

Zortzi oineko altuera du, brontzezkoa da, eta Azkenean, herrira itzuli eta handik bederatzi Eta horretan jardun zuen semeak, harik eta kaioekin solasean aritzen da. Haien arteko lotura 1674ko San Joan bezperan, lagun batzuekin itsa- urtera, goiz batean, berriz ere uretan murgildu oso estua da. Izan ere, kaioak hari bisitan etortzea eta desagertu egin zen. Orduan, ordea, betiko sadarrera igeri egitera joan zen arte. Bere burua ekaitza dakarren seinale izaten da. Eta Giraldilloak, uretara bota, igerian hasi, eta bat-batean, lagunen joan zen. trukean, zurrumurruak eta gertakizunak kontatzen bistatik desagertu zen. Igerilari trebea zenez gero, dizkie, baita garai bateko istorioak ere. lagunak ez ziren kezkatu. Baina orduek aurrera egin ahala, okerrena pentsatzen hasi ziren. Azke- Hilgarri bihurtzen diren amodioak bezalaxe, itsasadarra ez da Hala nola, joan den mendearen hasieran itsasada- nean, gauean hiltzat eman zuten. nabarmentzen, baina tarteka nork rraren erriberetan jarduten zuten zirga-langileena.

Emakumeak ziren, amantalez eta buruko zapiz agintzen duen gogorarazten du Bost urte geroago, Cadizeko badian izkiretan jantzita, erriberetan barrena beren besoez zirgei zebiltzan arrantzale batzuek bitxia iruditu zitzaien tiraka gabarrak arrastatzen ibiltzen zirenak, ontzi zerbait ikusi zuten uretan. Giza itxura zuen itsas Itsasadarra abiapuntu zein helmuga izan daitehaiek merkatura eta meatzeetara eramateko. izaki bat. Eta agertu zen bezalaxe, desagertu egin keenez gero, jarrai ezazue gurekin bidaia honeHango eta hemengo idazle ospetsu askok aipatu zen. Gehiagotan ere ikusi zuten izaki hura. Eta tan. Gal ez zaitezten, erreferentziatzat hartuko zituzten beren idatzietan, emakume haien indar egun batean, marea baxua aprobetxatuta, beren dugu itsasadarra. Beti izan du izaera hori. Izan handiaz eta patu krudelaz harrituta. Giraldillok, sareekin harrapatzea lortu zuten. Ontziaren bizkaere, kaleak ur-bazterretan hasten dira, edo ura halaber, esaten die ibaiertzean zehar ibiltzen zen rrera igo zutenean, azal zuri-zuriko gazte ilegorria dute erreferentzia. Bere garrantziaren erakussardina-saltzaile ospetsu hark batzuetan garraio zela ikusi zuten. Baina gizaki hark bazuen bestegarri, barkamena ere eskatu diogu. Garai batean publikoa erabiltzen zuela. Santurtziko trenak usain lako ezaugarri harrigarririk. Ezkata handiak zituen aberastasuna eman zigun garbitasuna galtzearen desberdina izaten zuen saltzaile haiek beren itsas eztarritik sabeleraino, baita bizkarrezurrean ere. truke. Batzuetan, haserretu egiten zen. Esate bitxiekin iristen eta joaten ba ziren. San Antongo Izuturik, San Frantzisko komentura eraman zuten. baterako, 1983an, gainezka egin eta Bilbo berekin zelatariak ez du ahazten bere kontakizunetan itsaeraman zuen. Baina ikasi genuen. Galdutako sadarrean, lana edo apustuak tarteko, edo atsegin Han, exorzismoen eta otoitzen bidez izaki hura distira itzuli diogu, leheneratze-plan baten eta hartzeko, igerian ibiltzen zirenen istorioa kontadeabruarengandik askatzen saiatu ondoren, orain arte inoiz egin ez den inbertsio baten bitartzea. 1839an, bando baten bidez debekatu egin zen hainbat hizkuntzatan galdekatu zuten. Ez zuen tez. Hasia dugun ibilbidean emango dugu horren bertan biluzik bainatzea, baita lan-ordutegiaren ezer esan. Baina gutxien espero zutenean, hitz bat berri. Ibilbidea lehorrean edo uretan zehar egin barruan jantzita bainatzea ere. Askok aurre egin esan zuen: «Liérganes». Ikerketan jardun ondoren, dezakezue. Izan ere, itsasadarrak, esker onekoa zioten arau hari. Izan ere, beharbada badugu Santanderretik gertu izen hura zeukan herri bat izaki, bertan nabigatzeko aukera ematen du, baita igeri egitekoa ere. Eta egun propioa ere badu.

Ekainaren 22a. Maite ditugunon urtebetetzeak ospatu egin behar baitira.

Elizan sartzeko atean, idazkun hau dago: «Latrango San Joan Basilikari atxikia», hau da Erromako katedralari lotua.

Gainera, elizaren trazadura eta zubia gure hiriko armarriaren zati dira.

Gaur egungo San Antongo zubia 1871-1877 aldian eraiki zuten Pablo Alzola Minondok eta Ernesto Hoffmeyer-ek. Harrizko zubia da, zubi-bular batek bereizitako bi begi dituena. Erdi Aroko jatorrizko zubia zegoen tokitik gertu eraiki zuten. Bide batez, esan dezadan,

nahiz eta hiriaren ikurra izan, inork ez zuela protestarik egin zubi zaharra kendu zutenean. Bitxia, gurea tradizioei lotutako herria dela kontuan hartuta. Beharbada pentsatu zuten sakrifizio oro onargarria dela bide berrien bila gabiltzanean.

Azken batean, itsas usaina duen lurra gara.

Gurean, urak hiriaren bihotza zeharkatzen du, bizia eta heriotza, komedia eta drama ponpatuz.

Bertan, gaur joan eta bihar itzuli egiten gara, baina ez gara inoiz gelditzen. Izan ere, horixe da itsasadarra eta horixe gure hiria, norbaitek munduak zilborra zuela eta hark Bilbo izena izango zuela erabaki zuenetik.

BILBOKO ISTORIOAK

MERKATUEN ETA MEATZEEN

SEKRETUAK

5

Txanpon guztiek bi alde dituzte. Eta Bilboko ekonomiak ere izan zituen. Bi ‘M’-ak. Merkatua eta Meatzeak. Hortaz, batzuetan alde bat erakusten zuen txanponak; eta beste batzuetan, kontrakoa.

Edo ez. Izan ere, biek ere elkarbizitzan jardun zuten hasieratik, itsasadarraren alde banatik elkarri begira dauden bi ezkongairen gisan.

••••••

B

ilboren sorrera itsasadarrari loturik dago ezinbestean, eta hiriaren hazkundea erriberetan gertatutakoari. Ezin dira bereizi.

Horregatik, ibilbidea San Antongo zubitik eta elizatik gehiegi urrundu gabe jarraituko dugu. Izan ere, metro pare bat eginda, urarekin bat eginda bizitzea zer den ondo dakien erraldoi batekin egingo dugu topo: Erriberako merkatuarekin.

Gastronomia erlijio modukoa da euskaldunontzat.

Horrexegatik ditu tenplotzat Bilbok denda, jatetxe eta merkatuak. Toki hau da horren adibide garbia.

Beharbada ez duzu beharko sabela, despentsa edo eltzea betetzeko janaririk. Edo litekeena da gurean igaroan egotea eta zerbait erosteko asmorik ez izatea.

Berdin dio. Begia elikatzea oso ohitura ‘bilbainoa’ da, eta oso eraginkorra. Eta gero sukaldaritzako harribitxi bat etxera eramaten baduzue, urrea diamantearekin.

Hortaz, bisita dezagun merkatua. Gainera, ez da nolanahikoa. ‘Guinnes’ liburuaren arabera, osatuena da, eta Europan dagoen merkatu estalirik handiena.

Erriberan ainguratutako itsasontzi baten gisara geldirik dagoen eraikin gris hori da, ukitu gorri, beltz eta zuriak dituena. Bagoi ikusiezinak noiz iritsiko dagoen tren-geltokia ere izan liteke. Baita antzoki bat ere, bere baitan oihala altxatu eta ametsak jaisteko.

Egia esan, hori guztia eta askoz gehiago ere baita.

zubiaren bi aldeetan bikoteka jarrita daudenak. Zubia diseinatu zuen ingeniariari bururatu omen zitzaion, XV. mendean kaleetan bolo-bolo zebilen istorio batez liluratuta geratu zenean. Izaki horiek gaur egungo San Frantzisko auzoko baso-zonetan bizi omen ziren. Eta batzuetan, ertzetan barrena ibiltzen ziren gauez. Inork ez zekien ezer askorik haiei buruz. Ezta arrak edo emeak ote ziren ere. Gauza bakarra zen jakina: bikoteka ibiltzen ziren, arima goibel eta bakartien bila. Horrelako batengana iristen zirenean, hegoez ukitzen zituzten. Eta orduan, pertsonak adoretu egiten ziren, baikor bihurtu, eta zoriona lortzen zuten. Bikotekidearen bila zebiltzanek aurkitu egiten zuten, eta bazutenek amodioa sendotzen zuten.

Beharbada ez duzue kondairetan sinisten. Baina handik pasatzen bazarete, uki iezazkiezue hegoak, badaezpada ere. Baina, aurretik, hitz egin dezagun gaur oroipen hutsa diren meatzeez. Badakizue oraindik ere bertan daudela?

zela gogorarazten digu. Izan ere, meazulo horretan eta beste batzuetan mineralak daude oraindik. Baina mineral horiek erauztea dagoeneko ez litzateke errentagarria izango. Bitxikeria gisa, esan dezadan meatzearen atearen ondoan ‘Mina’ izeneko jatetxe bat dagoela. Metalezkoa da eta ez da batere nabarmentzen. Hura ikusita, inork ez luke pentsatuko barruan ‘Uharte Misteriotsuko Granitozko Jauregiak’ adina sekretu gordetzen dituenik. Barruan ez omen du egiten ez hotzik, ez berorik. Linboa ematen du. Edo ilargia. Izan ere, ilargi-itxura zuen inguru guztiak birgaituak izan ziren arte. Hartarako lanak 1992an hasi ziren eta inbertsio handia egin zen. Horri esker, gaur egun etxebizitzak eta parkeak daude bertan, eta inguruko bizimoduak ez du zerikusirik meatzeekin. Aitzitik, bada han sortu eta orain arte iraun duen zerbait, ‘aliron’ oihua, hain zuzen ere: «¡Alirón! ¡Alirón! ¡el Athletic es campeón! ¡Empezando por Pichichi y terminando por Apón!» 1.

Meatzeetako aberastasuna

Gaur egun, ohikoa da Aliron esapidea erabiltzea kirolarloko balentriak aipatzeko. Hitz hori, ordea, Bilbon sortu zen. Athletic-ek Kopa Club España taldearen aurka irabazi zuenean erabili zen lehen aldiz, 1914ko maiatzaren 10ean. Egun hartan, ibilbide xelebrea egin zuen oihuak: kuple-lokaletatik irten eta Irunera joan zen, han jokatu baitzen finala, eta, hura amaituta, Bilbora itzuli zen. Lehenago, Teresita Zazá kupletistak ‘Athletic’ eta ‘campeón’ hitzak Marietina artistak abesten zuen kanta batean erabili zituen. Abestia Retana eta Aquino egileena zen eta hauxe zioen Zazak hitz horiek sartu arte: «En Madrid se ha puesto de moda la canción del Alirón. Y no hay nadie en los Madriles que no sepa esta canción. Hoy las niñas ya no entregan a un galán su corazón, si no sabe enamorarlas al compás del Alirón. ¡Alirón, Alirón, Alirón pom, pom, pom!»2 Bilboko publikoari «[...] el Athletic es campeón» oihukatzen entzunda, Zazák aipatu dugun aldaketa egin zuen. Baina zein da ‘Aliron’ hitzaren jatorria? RAEk (Espainiako Errege Akademiak) hitz horren balizko jatorriari buruz adierazitakoa gorabehera, kirolarloan erabiltzeak Bilboko itsasadarreko meatzeei lotuta dago. Izan ere, meatze gehienak britainiarrek ustiatzen zituzten, eta altzairua kalitate onekoa zenean ‘All iron’ (altzairu hutsa) zioen kartel bat jartzen zuten. Eta langileek aparteko ordainsaria jasotzen zuten. Beraz, izugarri pozten ziren. Meatzariek ez zekiten ingelesez eta, beraz, literalki ahoskatzen zuten kartelean irakurritakoa: ‘Aliron’. Eta handik gutxira, hitza futbolerako eta Athletic-ek irabazten zuenerako erabiltzen hasi zen. Eta patuak beste bitxikeria bat ekarri zuen: meatze- eta industria-jarduerako garaietan erabiltzen ziren gabarretako batean iritsi zen taldea udaletxera jarraitzaile ugariren artean ligak eta kopak irabazi izana ospatzeko. Nolabait ere jatorriarekiko lotura egin zen. Baina gabarrarena beste kontu bat da. Eta gurekin Bilboko itsasadarrean zehar jarraitzen baduzue, izango duzue horren eta beste istorio askoren berri.

XIX. mendeko erdialdera arte Bizkaiko edozein bizilagunek atera zezakeen mea. Izan ere, ez zen gehiegi aztarrikatu behar, minerala nonahi baitzegoen. Baina gauza on guztiak amaitzen dira eta goi-mailako enpresa gutxi batzuen esku geratu zen ustiapena. Errebaletan betidanik egiten ziren portu- eta meatze-jarduerak, zorupea oso aberatsa baitzen. Ikusten al duzue San Antonen eta Erriberako merkatuaren pareko ertza?

Hortik itsasorantz, baita Abusu auzorantz ere, meatzeak izan ziren. Batzuk ospetsuak. Hala nola Julia, San Merkatua bere kokapenari esker hasi zen toki honetan Luis, Malaespera eta Abandonada; Miribillakoak. hazten. XIV. mendean hasi zen dena, Plaza Zaharrean, Inguru horren izena gaztelaniako ‘Mira-vi- lla’-tik San Antonen ondo-ondoan, frutak, barazkiak, arrainak, haragiak eta espeziak saltzeko postuak jarri zituztenean. dator, goiko alde hartatik Bilbo ikusten baitzen. Eta tokiak gainazalean aberastasuna bazuen, barruan Eta euritik babesteko, estalkiak jartzen hasi ziren. Baina askoz ere aberatsagoa zen. Horregatik «zuloa zulatuz» hura ez zen nahikoa, ezta erosoa ere. Hortaz, 1928an, amaitu genuen XIX. mendea eta hartu genuen XX.a. aurrean duzuen eraikina egiten hasi ziren. Urtebete geroago zabaldu zituen ateak. Orduan, itsasontziak itsasoak ‘Botxo’ ezizena inoiz baino egokiagoa izan zen orduan.

Etxeak eta auzoak izugarri hazi ziren minerala lurretik zeharkatu zituen; geltokiak bidaiariak hartu zituen; eta erauzten zen heinean, harik eta joan den mendeko antzokiak obrarik unibertsalenari ekin zion. Izugarrizko 70eko hamarkadan, argiak pixkanaka itzali ziren arte. mugimendua duen hiriaren eguneroko obrari ekin ere.

Gero, kanpoaldean zehar ibiliko gara. Orain, sar gaitezen.

Azken meatzarien oroitzapenak baino ez dira geratzen.

Meazuloak, ordea, hortxe daude oraindik. Ikusten al Gaur egun 60 postu ditu, eta 207 zenbakiduna da duzue Martzanako kaia? Handik iristen da itsasadazaharrena. Hestebeteak eta txerrikiak saltzen ditu, eta belaunaldiz belaunaldi merkataritza-lekukoa eta postua rrera Bilbo Zaharraren azpian hasten den bat. Zuen bisitaldian zorteko egon eta marea baxua badago, pasatu duen familia batena da. Horren lekuko dira, fazamatokiaren hondarrak ikusiko dituzue; haraxe iristen miliakoak zaldi-orga bat deskargatzen biltzen dituzten ziren gabarrak materiala Sopuertara edo Labe Garaieargazkiak. Garai hartan, merkatuaren parean, izotztara eramateko. Bagonetek gidari izan zituzten errail fabrika zegoen, Mesedeetako zubiaren beste aldean.

Zubi horrek bi ditu bere baitan. San Frantziskokoa, sute zaharrak bertan omen daude. Inguruaren itxura hain da batek suntsituta desagertu zena, eta Mesedeetakoa, ha- distopikoa, ezen bertan iragarkiak, dokumentalak eta ren tokian dagoena. Zubi horrek ere badu bere kondaira. pelikulak filmatzeko erabili izan baita.

Hurbiltzen bazarete, irudi bitxi batzuk ikusiko dituzue zortzi kale-argien ondoan. Hamasei izaki hegodun dira,

Isiltasunaren hots aztoragarriari meazuloa zeharkatzen duen iturburuarena gehitzen zaio. Behin bizirik egon

KONTUAN HARTZEKO

1840an postuak estaltzen hasi ziren, eta 1870ean guztiek teilapea zuten, eguraldi txarrari aurre egiteko. Handik gutxira, esparru bat egin zuten, urtu eta forjatutako burdinazkoa eta kristalezkoa 1850ean, kalitatekontroleko zerbitzua ezarri zen arrain, esne eta haragiarentzat.

1929ko abuztuaren 22an, eraikin berria inaguratu zen.

Hormigoi armatuzkoa zen, Pedro Ispizua arkitektoak estilo arrazionalistan egina.

1872-1873 aldian, lehen euskal labe garaia egin zen. Ikatz minerala erabiltzen zuen.

Aliron hitza Bilboko itsasadarreko meatzeetan sortu zen.

Altzairua kalitate onekoa zenean, ‘All iron’ (altzairu hutsa) zioen kartela jartzen zen. Orduan, aparteko saria banatzen zen, eta langileak pozpozik jartzen ziren

1

liron! Aliron! Athletic A txapeldun! Pitxitxiz hasita eta Aponekin amaituz!

2

adrilen modan jarri da M Alironen abestia. Eta han ez da hura kantatzen ez dakien inor. Gaur egun neskek ez diote galai bati bihotza ematen hark ez badu Aliron abestuz neskak maitemintzen asmatzen.

Aliron, Aliron, Aliron pom, pom, pom!

6

BILBOKO ISTORIOAK

JAUREGI

‘TXIKITO’ ETA SORGINDUA Gustuko al dituzue pasabideak ardatz dituzten istorioak? Eta diruditena ez diren tokiei buruzkoak? Ba al dakizue zein den ‘txikitero’en txokoa? Eta munduko edalontzirik bitxienaren jatorria? Galdera horiei erantzuteko, jauregia ez den jauregi bateraino joango gara. ‘Bolsa de Bilbao’ esaten zaio, baina ez du balio-merkaturik.

••••••

KONTUAN HARTZEKO

1908ko martxoaren hasieran, Bizkaiak bizi zuen langile-krisiak era guztietako tentsioak eragin zituen. Haietako bat oso bitxia izan zen.

Sakratua zen zerbaitetan izan baitzuen eragina.

Martxoaren 4an, ardoaren gaineko zerga gradu kopuruaren arabera igo zietela eta, Bilboko ardandegietako jabeek ateak ixtea eta denda eta tabernei ez saltzea erabaki zuten.

Tabernariek bat egin zuten itxierarekin; izan ere, zergak jaisteaz gain, feria-igandeetan irekitzeko eskubidea aldarrikatzen zuten. Nolabaiteko lege lehorra izan zen hiriko biztanleentzat, eta, azkenean, tabernetako atzeko aldeetan erosten zuten ardoa, ezkutuan.

Ibarretxe alkateari eta bertako agintariek ezarritako arauei aurre egiteak garbi erakutsi zuen Bilbon ardoa ez dela txantxetako gauza.

G

ainera, taberna ez bada ere, tabernari eta tabernazaleen tenplu gisa aurkezten da. Bitxia, ezta? Hura ezagutzeko, ‘Zazpi Kaleetara’ joko dugu. Han dago Yohn Jauregia. Alde Zaharreko Zentro Zibikoa da.

Itsasadarreraino iristen zen pasabide bat izan omen zuen. Itsasadarretik begiratzen baduzue (kontuz, ez erori), bila ezazue bobeda bat jauregi aldean. Ikusten duzue?

Handik igarotzen zen pasabidea. Edo handik igarotzen da. Irekita omen dago oraindik. Salgaiak garraiatzeko erabiltzen zuten. Baina zenbaitek bekatuzko eginkizuna betatzen zuela uste dugu. Azken batean, dena du misteriotsu pasabideak. Jatorritik hasita.

Lehen bertsioa XIV. mendekoa da, Bilbo inguratzen zuen harresiaren ondoan dorretxe bat zegoenekoa. Garai hartan, Bizkaian ‘jauntxoek’ —familia ahaltsuek— agintzen zuten. Ez dakigu nor izan ziren lehen jabeak, baina XVI. mendearen erdialdean Gaspar Bilbao izeneko bat izan zen jabea. Handik urte batzuetara, haren alaba Mariak hartu zuen herentzian, eta geroago Mariaren alabak, Magdalenak, Francisco Salazarrekin ezkondu zenak. Salazarrek dorre hura eta beste batzuk sartu zituen semearen dotean. Eta semeak eman zion jauregi-itxura XVII. mendean. Hainbat belaunaldi geroago, berriz, Francisca Luisa Salazarrek eraikinaren patua aldatu zuen. 1783an, hiru lonja, bastardea eta gela bat alokatu zizkien Bohemiako Erresumatik iritsitako merkatari batzuei.

‘Txikiteroen’ legeak dio iristen denak ordaindu behar duela eta ondoren txanden ordenari jarraitzen zaiola.

Tertulietan, lurra, gastronomia, klima edo Athletic izango dira hizpide.

Debekatuta dago politikaz eta erlijioaz aritzea. Txisteak, batez ere berdeak, ahots apalean; algarak, berriz, ozen eta zabal Groh-tarrak eta Gotscehr-tarrak Habsburgotarren lurretatik etorriak ziren, gaur egungo Txekiar Errepublikatik, Pragatik, hain zuzen; eta burdingintzan jarduten zuten.

Negozioak arrakasta zuen, meatzeei eta merkataritzari esker; baina, XIX. mendearen hasieran, oinordekoek liskarrak izan zituzten beren artean. Eta, azkenean, Grohren bazkidea zen Juan Jorge Yerschik-ek eskuratu zuen. Hainbat hamarkadatan alemanez hitz egiten zuten herritar gehiago etorri ziren. Multzo horretan sartzen zituzten burdina- eta kinkila-salerosketan, portzelana saltzen eta kristalgintzan ziharduten aleman, austriar eta hungariarrak. Baina Yerschicken enplegatu batek, Leandro Yhon izenekoak, nagusiari jarraitu zion negozioan eta toki enblematiko bihurtu zuen.

Baina zergatik hasi zitzaizkion ‘La Bolsa’ deitzen eraikin hari? Hori misterio hutsa da oraindik. Denetarik zegoelako, edo lurraren orografiarengatik agian? Ziur dakigun gauza bakarra da izen hori hartua zuela Bilboko Burtsa sortu baino lehen. Hainbat urte eta jabe igarota, 83ko uholdeek izugarrizko hondamendia eragin zuten.

1987an, udalak eskuratu eta gaur egun zentro zibiko berezia da. Bertan, harresiaren hondarrak ikusiko dituzue; baita begiratoki pribilegiatua ere; handik, Bilbo berria ikusi eta garai bateko hiria irudika daiteke. Baina lehendabizi, hurbil zaitezte ‘txikiteroen’ monolitora. Hantxe baitago hura ere.

Bilboko betiko ‘txikiteroa’

‘Txikiteroak’ ez dira aparteko arraza edo espezie batekoak; baina gureak dira eta galzorian daude. Tabernaz taberna ardo bana edaten ibiltzen dira. Urtero, urriaren 11n, hitzordua izaten dute Begoñako Ama Birjinarekin, guk ‘la amatxu’ esaten diogunarekin. Txikiteroak bi motatakoak dira: Beti abesten dutenak eta batzuetan abesten dutenak. Lehenengoan gure imaginarioan daude gaur egun. Besteak kalean ibiltzen dira oraindik. Denek ere ardoa baino ez dute edaten. Hori dute desberdina ‘cuadrilla’ izeneko beste talde horrekin: ‘cuadrillakoek’ beste edari batzuk ere edaten dituzte. Ez dute inoiz jaten, ezta gonbidatzen badituzte ere. Era berean, ez da hunkituko ‘pote’ baten aurrean. Tabernaz taberna ibiltzeko aitzakia baino ez baita. ‘Txikiteroak’ ez du gustuko trago luzea; nahiago du laburra eta bakartia. Puntu eta bereiz egin eta beste tabernara joateko egokia dena.

Talde klasikoan lau-zortzi kide izaten dira. Baina ez dago arau idatzirik, ezta lege sakraturik ere. Eta sartzea ez da erraza, baina are zailagoa da uztea. ‘Txikiteroen’ legeak dio iristen denak ordaindu behar duela eta ondoren txanden ordenari jarraitzen zaiola. Tertulietan, lurra, gastronomia, klima edo Athletic izango dira hizpide. Debekatuta daude politika eta erlijioa. Txisteak, batez ere berdeak, ahots apalean. Eta algarak, ozen eta zabal. Kantak, berriz, itxiak. Haiekin barre egin dezakezu, baina ez zapuztu tonua.

‘Txikiteroak’ edozein gairi buruzko iritzia emango du, tutik ez badaki ere, hori oso gurea baitugu Bilbon; baina inoiz ez du jardungo kontu intimoez. Gertatu izan da hainbat ‘txikiterok’, baxoerditan elkarrekin berrogeita hamar urtez jardun ondoren, ez jakitea gainerakoak ezkonduta dauden ala ez. Bakarrik joaten dira baxoerditan egitera, bikotekidea izan ala ez. Batzuk mutilzahar taldeak dira. Beste batzuk, berriz, ezkonduak dira, ihes egiteko eta poteak hartzeko eskubidea dutenak. Zorionez, gaur egun garai batean baino mantsoago ibiltzen dira eta edateak ibilbidea elkarrekin egiteak, solasean

jarduteak eta bilbainadak abesteak baino garrantzi txikiagoa du. Azken batean, harrotasunez darabilte gure hiriko soinu-banda itsasadarraren eta zeruaren artean.

‘Txikito’ edo baxoerdirako edalontzia ia desagertuta zegoen. Baina itzultzen ari da pixkanaka. Oparidendetan eta tabernaren batean aurki ditzakezue.

Hainbat bertsio izan ziren. Zabalduenak 623 gramo zituen, 9,5 zentimetroko altuera, 6ko zabalera eta 5 milimetroko ertza. Oinarria, berriz, 5,5 zentimetrokoa zen, eta ardorako 4 zentimetroko tartea zuen. Baina bazen modelo erradikalago bat. Laurden bat soilik likidorako. Trago laburrerako justukoa. Dena den, lehena zen gehien erabiltzen zena.

Ardoa zahagietan sartu eta gurdietan garraiatzen zen garaian du jatorria. Tenperatura-kontuak zirela eta, lozazko pitxerretan zerbitzatzen zen; geroago, edalontziak erabiltzen hasi ziren. Gure edalontzien jatorriaren lehen bertsioa Victoria Eugenia erregina 20ko hamarkadan Bilbora etorri zenekoa da. Carlos eta Luisa seme-alabekin etorri zenekoa. Hiria apaintzeko, kristalezko lanparatxoak jarri zituzten, barruan kandela bana zutenak. Norbaitek pentsatu zuen kriseilu haiek beste erabilera batzuk izan zitzaketela, eta taberna eta edaritegietan banatu zituzten. Tabernariek, lanparen diseinua ikusita, edalontzi gisa erabiltzea erabaki zuten.

Horixe edalontzi horien jatorria, baita honako bilbainada honena ere: «Disen que viene Erreña, a visitar Bilborá.

El prínsipe txikito con ella vendrá…» [Itzultzailearen oharra: abestiak euskara eta gaztelania nahasten ditu eta hau dio gutxigorabehera: «Erregina omen dator Bilbora eta printze txikia harekin etorriko omen da»]. Baina bada jatorria bestelakoa dela dioenik ere.

Miguel Gallaga ebanista siderurgiarekin lotura zuen Lezama Leguizamon familia aberatsaren jauregira joan zen, armairu batzuk konpontzera. Armairuak irekitakoan, edalontziak ikusi zituen. Egia esan, probetak ziren, meatzeetan erauzitako mineralen laginak gordetzeko erabiltzen zirenak. Hortik edalontzien forma, oinarria eta lodiera. Teoria horren arabera, gainera, lehen adierazitako bilbainadako kriseilu ospetsuak Amadeo Saboiakoaren bisita zela-eta jarri ziren, ez erregina etorri zelako. Baina haiek altu, sakon eta estuagoak ziren. Erregeak alde eginda, txakolina edateko edalontzi gisa hasi ziren erabiltzen, ez ‘txikitoak’ hartzeko edalontzi gisa. Nolanahi ere, ipurdi lodiko edalontziaren arrakasta ikusita, Badalonako enpresa bat fabrikatzen hasi zen. Baina 90eko hamarkadaren hasieran, baztertuta geratu zen; batetik, ‘txikiteroen’ kopurua asko jaitsi zelako eta bestetik antigoalekotzat jotzen zelako. Baina gauzak zer diren, askoz geroago edalontzitxo itsusi hura kristalezko zisne bihurtu da.

BILBOKO ISTORIOAK

7

‘Arriaga’ ETA BERTAKO ESPIRITUAK

Hainbat operak mamua dute, eta zenbait antzokik, espirituak. Arriaga Antzokia bigarren taldekoa da. Hura ezagutzeko, kanpoaldean nahiz barruan ibili behar da, baita haren historia aztoragarrian barrena ere.

Sortu baino lehen, sugarrek markatua zuten bere bizitza. Orduantxe sortu zen Bilbon gaur egungo antzokia emango zuen hazia.

A

rtea aire zabalean erakusten zen garaiak.

Kaleak ziren besaulkiak; leihoak plateak; eta oihala, iluntzea. Artista haiek eta txalotzen zituztenek desafioan ibiltzen ziren eguraldiarekin, eta euri eta hotzari aurre egiten zieten. Gu ez gara gutxiago izango eta hara joango gara. Arriaga Antzokira.

Ez dago galtzerik. Itsasadarraren erriberan dago. Areatzako zubitik jaitsita, eskuinera. Eta gustukoa du jendeak ikustea. Urrutitik ikusten da. 1799an hasi zen dena, hodeiren kontrako partidak galtzeaz nazkatuta, gure hiriak emanaldi eta antzezlanei hormak eta sabaia jartzea erabaki zuenean. Lehendabizi, koliseo bat eraiki zuten Erronda kalean. Hurbildu eta irudikatu gertaera.

Bilbon, kale bakoitzak bere sekretua du, eta honek asko ditu. Esate baterako, zer gertatu ote zen 1816ko gau batean sute batek suntsi zezan? Suak erraustu egin zuen eraikina. Kolpe latza izan zen artezaleentzat, eta kostata ekin zitzaion antzeko zerbait eraikitzera. Azkenean, funtsezko data iritsi zen: 1834. Urte hartan, ‘Hiriko Antzokia’ eraiki zuten. Gaur egun Arriaga Antzokia dagoen tokian bertan.

Garai zailak izan ziren, lehen karlistaldia orduan gertatu baitzen. Eta, jakina, gerretan, zubi eta eraikin bereziak galtzaile izaten dira, bai etsaiak atxilotzeko, bai herritarrek haietaz ez gozatzeko. ‘Arriagak’ bat barik bi karlistaldi jasan zituen. Hiria setiatuta igaro zituen garai haiei ‘Sitios’ esaten zitzaien (setioak). Ezki ospetsu baten azpian egiten ziren bileretatik El Sitio izeneko elkartea sortu zen. Geroago hitz egingo dugu ezkiaz, Areatzara joaten garenean.

Orain itzul gaitezken antzokira. Eraiki eta handik mende erdira, gerren eta eskasia-garaien ondorioz, kalte latzak izan zituen eta bota egin behar izan zuten. Bitxia da, San Mames futbol-zelaiarekin bezalaxe, agur esan baino hiru urte lehenago hantxe bertan beste antzoki bat eraikitzeko izapideei ekin zitzaien. Bilbon gustuko dugu aldatzea, betiere iraganeko zerbaiti eutsiz. Gure izaera izango da. Edo zulo bat garela, eta, beraz, denak toki berberean gertatu behar duela. Alabaina, horrek ez zuen eztabaida sortzea eragotzi. Bidebarrietako bizilagunek kexa azaldu zuten eraikin hark itsasadarrerako irteera itxiko zielakoan. Eta irtenbidea bilatzera behartu zituzten arduradunak. Eta irtenbidea Joaquín Rucobak eman zuen. Laredon jaiotako arkitekto hark nasak handitu eta eraikina beste modu batean kokatu zuen.

1890eko maiatzaren 31n, lau urte igaro, milioi bat pezeta inbertitu eta buruhauste bat baino gehiago

•••••• izanda, antzoki berria inauguratu zen. Izena, plazari bezalaxe, Juan Crisostomo Arriagaren omenez jarri zioten. Antzokia bezain misteriotsua zen musikariaren omenez. Juan Crisostomo Jacobo Antonio Arriaga Balzola zen haren izen osoa. Non jaio zen jakin nahi baduzue, pixka bat ibili behar duzue, Goienkale kaleko 51.era iritsi arte.

Gogoan al duzue kaleek sekretuak gordetzen dituztela esan dizuedala? Etxe hori aurkitzeko, 12 zenbakia duenaren aurrean jarri behar duzue. Horixe baita orain haren zenbakia. Kale hartan ibiltzen zen korrika batera eta bestera Arriaga. Jaio zen egun berean bataiatu zuten Joan Santuen parrokian. Zortzi senideetan gazteena zen. Aita, Juan Simon izenekoa, organista zen, eta Juan Crisostomoren maisua izan zen. Ez zuen lan handirik izan semeari irakasten. Juan Crisostomok, hiru urte zituenean, bazekien biolina jotzen. Hamaika urterekin, konposatu egiten zuen eta jendea liluratuta uzten zuen emanaldietan. Eta hamahiru urte zituela, bere lehen opera amaitu zuen. Horregatik, garai hartan ‘Bilboko Mozart‘ esaten zioten.

Kasualitateak gustuko badituzue, jakin ezazue Mozart baino berrogeita hamar urte geroago jaio zela eta biei Juan Crisostomo jarri zietela. Eta biak ere gazte hil zirela, Arriaga Mozart baino gazteago. Hemeretzi urte zituela hil zen, Parisen, biriketako gaixotasun baten ondorioz. Lau urte zeramatzan han, aitak biolina ikastera bidalita.

Antzoki paregabe baten ezbeharrak

Baina antzokia estreinatu zutenean ez zituzten Arriagaren partiturak interpretatu, Amilcare Ponchielli-ren ‘Gioconda’ baizik. Dena den, egun hartan izan zen hori baino gauza harrigarriagorik. Argiztapen elektrikoa eta nobedade atsegin bat. Sarrerarik lortu ez zutenek telefonoz jarraitu ahal izan zituzten emanaldiak, deiko hamabost pezeta ordainduta. Horrela, konferentzia eta guzti, ekin zion berriz ere bideari antzokiak. Baina ezer ez da betiko. Hogeita bost urtez iraun zuen. 1914ko abenduaren 22an beste sute batek suntsitu zuen.

‘Operako mamu’ oinazetu Erik-en mendekua zirudien.

Ez zen biktimarik izan, baina suak antzokia erraustu zuen. Eta berriz ekin behar izan zitzaion. Orduan, Federico Ugalde arkitekto ‘bilbainoa’ arduratu zen lanez, eta 1919ko ekainaren 5ean, eraikin dotorea aurkeztu zuen. Estreinaldian Giuseppe Verdiren ‘Don Carlo’ antzeztu zuten. Eta opera haren ondoren, beste hainbat eman dira han. 1977an, Monumentu Historiko Artistiko izendatu zuten. Baina 1980ra arte ez ziren hasi garai

batean izandako distira itzultzen. Eta oraingoan suak ez, urak kolpatu zuen. Sotoak eta beheko aldea urak hartu zituen 83ko abuztuan. Mingarria gertatzen zen lohiz, zuhaitzez, gauza askoren hondarrez eta betiko galdutako ontziez inguratuta ikustea. Baina ikuskizunak jarraitu egin behar zuen. Eta hiru urte geroago, abenduaren 15ean, ateak zabaldu zituen. Eta hantxe jarraitzen du harrezkero. Itsasadarraren ondo-ondoan.

Kanpotik kutsu neobarrokoa du, eta barrenean, hainbat txoko gordetzen ditu.

Ahal baduzue, sartu eta igo eskailerak. Utz iezaiozue alfonbrari gidari izaten. Atal bakarrekoa da eta antzokirako propio egina. Alfonbra horietan, aurrekari izan zituenetan bezalaxe, ilunantzean emozioak bilatzen zituen jendea ibilia da. Eta batzuetan, emozioak baino gehiago bilatu izan du hara joandako jendeak. Izan ere, ikuskizuna ez dago agertokian soilik.

Antzokiko bazterretan agertokian adina edo gehiago dago. Esate baterako, ‘Orient Express’ eredu hartuta egindako palkoan, baita garai batean alargundutako emakumeentzat gordetzen zen palko soil eta ez hain nabarmenean. Begira, denek titan itxura duten mentsulak dituzte euskarri. Jakin-minaren pisuari eusten dioten atlante indartsuak.

Azken batean, ‘teatro’ hitzak (antzokia), jatorriz grekoa denak, «begiesteko tokia» esan nahi du. Eta ‘Arriagan’ badago zer ikusia, baita hutsik dagoenean ere. Eserleku bakoitzak badu bertan bizi den zerbait. Inoiz erabat erre ez zen eta erabat ito ez zen Bilbo baten oihartzuna.

Sua, ura eta denbora gorabehera, berriz eraiki zuten.

Ez da Arriagak adina ezbehar eta eginkizun izan dituen antzoki asko izango. Bertako behealdean portua merkatarien biltokiarekin lotzen zuen lehen telegrafo elektrikoa jarri zuten 1854an. Eta 1892an, Bilboko Burtsa sortu berriaren egoitza izan zen.

Gainera, gure abuztuko jaiei —hau da, ‘Aste Nagusiari’— hasiera ematen dioten pregoia eta suziri edo ‘txupina’ botatzea bertako balkoi batetik egiten dira. Pregoilariarekin eta ‘txupinera’ edo suzirijaurtitzailearekin batera, Marijaia agertzen da. Jaietako andrea da. Aste Nagusiaren ikonoa. Eta ‘Arriaga’ itsasadarraren ondoan bizi den eta suak suntsitu zuen bezalaxe, Marijaiak itsasadar horren uren gainean erreta amaitzen ditu jaiak. Eta urtero agertzen da berriz bizitza deritzon tarte labur horretaz gozatzeko prest. ‘Arriagak’ bezalaxe. Horregatik, konta ezazue munduan zehar Bilbon badela antzoki bat mamu mendekaria izan beharrean lehen egunean bezain bizirik dirauen espiritu garaiezina duena.

‘Arriagako’ alfonbran, atal bakarrekoan, ilunantzean emozioak bilatzen zituen jendea ibilia da.

Eta batzuetan, emozioak baino gehiago bilatu izan du hara joandako jendeak. Izan ere, ikuskizuna ez dago agertokian soilik. Antzokiko bazterretan agertokian adina edo gehiago dago

AGIAN INTERESATUKO ZAIZU ETA…

Zabaldu zutenetik, Arriaga Antzokia lehen mailakotzat hartu zen, eta, horri esker, antzerki-arloko aktore nagusiak etorri izan dira Bilbora.

Gerra Zibilak soilik eten zuen jarduera; baina hura amaitutakoan, antzokiak lehengo normaltasunari heldu zion berriz.

Gaur egun, Arriaga Antzokia sozietate anonimo batek kudeatzen du. 1986ko urriaren 3an eratutako sozietate horren kapital guztia udalarena da.

8

BILBOKO ISTORIOAK

Bilboren zirrimarra Hiri eta herri guzti-guztiek dute alde zaharra.

Bibok izan ezik. Gurean, badugu hirigune zaharra (Casco Viejo). Baina ‘Zazpi Kaleak’ deitzea gustatzen zaigu. Horrek hobeto azaltzen baitu gure jatorria. Patuak marraztutako zirkulu eta lerroak, begiak itxi eta burua aske utzi zuen egun batean. Inoiz saiatu al zarete zirrimarra batean ezkututako mezuei antzematen?

•••••• AGIAN INTERESATUKO ZAIZU ETA…

Zenbait historiagileren arabera, Bilbok hasieratik izan zuen pentsatua bere jatorrizko hirigunea zazpi kalez osatzea. Eta, beraz, ez zirela hiru hasieran diseinatutako kaleak.

Zenbait dokumentuk garbi erakusten dute 1442rako ‘Zazpi Kaleak’ eginda zeudela, Goiko eta Beheko Erronda kalea izan ezik. Eta auzune gehiago bazituen gure hiriak, hala nola Bilbo Zaharra, itsasadarren beste aldean zegoena, San Nikolas errebala eta Ibeni errebala, hesiz kanpo zeudenak.

1483an, Bilbo zabaldu egin zen, Areatzatik eta San Nikolas errebaletik.

Eta pixkanaka kale gehiago sortu ziren: Errege kalea, orain Gurutze kalea dena; Santiago kalea, orain Posta kalea deritzana 1821ean hemen jarri zuten postetxearen oroigarri; eta Bidebarrieta kalea.

I

magina dezagun haran baten erdian dagoen herri bat, hainbat baserri eta dorre bertan sakabanatuta dituena. Bizitza ez da inoiz erraza izan, eta are gutxiago 1300ean. Orduan, ‘Botxoa’ dorreak lotzen zituen harresi batez inguratuta zegoen.

Barruan hiru kale zituen: Dendarikale, Artekale eta Goienkale. Sei metro altu eta bi metro zabal zen harresi batek inguratzen zituen. Harresi hura Bilbo sortu eta handik 34 urtera hasi ziren eraikitzen. Lur Lauarekin, gainerako Bizkaiarekin, izaten ziren gatazken ondorioz, dorre gehiago egin eta harresia luzatu zen.

Eta XV. mendearen hasieran, lau kale gehiago zeuden: Belostikale, Harategi, Barrenkale eta Barrenkale Barrena. Hortaz, ‘Zazpi Kaleak’ osatuta zeuden.

Goienkalek —izenak dioenez goiko kalea zenak— zalditegiak, dendak eta ostatuak zituen. Artekalen, hau da erdiko kalean, zilarginak, hozkatzaileak, arotzak eta postua atarietan zuten zapata-konpontzaileak bizi ziren.

Dendarikalek ehungintza-merkatariak biltzen zituen.

Han zin egin omen zituen Foruak Isabel Katolikoak baserritar jantziekin. Belostikale, berriz, arrain-saltzaile eta sardina-saltzaileen kalea zen, merkatutik gertu zegoelako eta bertan haize gehiago zebilelako. Harategi kalean, berriz, lehen hiltegia egin zuten. Bertan, jarduera handia izaten zen, eta lekuz aldatu behar izan zuten; izan ere, ez zegoen behar adinako tokirik, ezta higienerik ere, eta kiratsa eta zikinkeria izugarriak ziren.

Barrenkalen, behekoan, usain askoren nahasketa zegoen: bakailaoa, koipeak, olioak, ardoak eta alkoholak. Hemendik irteten ziren txalupariak, jendea itsasadarraren alde batetik bestera eramateko.

Barrenkalen zarata handia izaten zen beti, lan gogorrena egiten zuten upelgileek, zirga-langileek eta soka-mutilek han jarduten baitzuten. Eta ibilian-ibilian, zazpigarren kalera iritsi gara, Barrenkale Barrenera, behe-behekora. Hura angula-harrapatzaileen eta sareak nahiz arrantza-tresnak konpontzen zituzten emakumeen eremua zen. Haiek beste inork baino hobeto zekiten zer ziren ‘aguadutxuak’, bai horixe.

Geroago, kale gehiago sortu ziren: Pilota, Txakur, Gerrikogin, Mesedeetakoa, Bidebarrieta, Posta, Kapelagile… Baina hori beste istorio bat da. Beharbada horren berri izango duzue zirrimarraren erdira jotzen baduzue. Plaza Barrira.

Plaza nagusi guztiak antzekoak omen dira. Agian horrexegatik ez zuen inoiz nahi izan gureak ‘Nagusi’ titulua izan. Nahiago izan zuen betiko ‘Barria’ izan. San Antonen ondoko ‘Zaharretik‘ bereizteko jarri zioten ‘Barria‘. Hasieran, Fernando VII.aren plaza jarri zioten.

Izan ere, plazaren erdian errege haren estatua bat jartzea aurreikusita zegoen. Baina plaza amaitu zutenean, ‘Botxoa’ liberala zen eta ideia hura ez zen gauzatu. Eta Diktaduraren garaian ere Martirien plaza deitzeko asmoak ere porrot egin zuen. Beti izan baitzen ‘Barria’.

1829ko abenduaren 31n hasi ziren egiten eta 1849ko abenduaren 31n amaitu. Urteak itxi eta hamarkadak zabaldu zituen. 1900. urtera arte, hainbat erakunde izan ziren bertan, hala nola Aldundia, Ingeniari Eskola, Merkataritza Burtsa, Posta eta Telegrafoak, Sociedad Bilbaína elkartea, eta Banco de Bilbao banketxea, gaur egun Euskaltzaindia dagoen tokian. Erdian Diego Lopez de Haro sortzailearen estatua egon zen, gaur egun Plaza Biribilean dagoena. Musika-kiosko bat ere izan zen bertan, haurrek jolasteko erabiltzen zutena, maisurik eta instrumenturik ezean. Baita ur-joko zoragarriak zituen iturri bat ere. Hemezortzi ur-zurrusta zituen, gehi erdikoa, airean txorrotak marrazten zituztenak. Ez da harritzekoa urarekin jolasean ibiltzea. Venezia izan baitzen. Eta horretarako urez bete behar izan zuten.

1872an izan zen, Amadeo I.a Saboiakoaren bisita zela eta. Imagina ezazue urez beteta, urmael baten antzera.

Ez zen uholderik izan, harrokeriaren emaitza baizik. Eta ez dugu ahaztu behar urak askotan bihurtu zuela Bilbo Atlantida. Txakur kalera jo besterik ez da egin behar egiaztatzeko. Río Ojaren fatxadan, Xukela tabernaren barruan eta beste hainbat toki eta txokotan, 83ko uholdeak noraino iritsi ziren erakusten duten markak daude. Beste hainbatetan aipatuko ditugu uholdeak; izan ere, ondo baino hobeto biltzen dute Bilbo hainbatetan berreraiki behar izana eta hiriak itsasadarrarekin duen lotura bitxia. Nahigabea bezala poz ugari ekarri zituen dama baita. Urrutiko itsasoetatik iritsitako ezkongai zuri eta alaia ere eman zigun.

Itsasadar ‘bilbainoko’ aparteko jakia

Urri hasieran iristen da, isil-isilik. Hiru urte baino ez ditu, baina jakintsua da. Mila egun luze Bermuda Uharteen hego-ekialdetik helmugara iristeko.

Horrexegatik iristen da gauez, argi bila, piratak taberna egarria asetzeko eta burdela bakardadea betetzeko bilatzen duen bezalaxe. Eta gure kaiek zerbait izango dute hainbestetan etortzeko. ‘Malacopterigio apodes’ du izena. Esaiozue angula. Bilboren emaztegaia. Izan ere, beste ur batzuetan ibiliko da, baina beti izan du maitasun-harreman berezia gureekin.

XVIII. mendeko zenbait testutan aipatzen denez, beti izan da desiratua, iheskorra eta garestia. Hala ere, harrigarria da entzutea garai batean bota ere egiten zituztela, gehiegi zeudelako. Izan ere, kronika askotan aipatzen da

urriak eta garestiak zirela. Adibidez, 1834an, Madrilgo Plazuela del Carmen plazan, Bilboko angularen prezioa 30 erreal zen botila bakoitzeko (angulak botiletan garraiatzen zituzten). Eta ‘Botxotik’ irten gabe, 1870ean, 6 errealetik 40ra igo zen.

Eta hurrengo urteetan, askoz gehiago igo ziren. Hori dela eta, askotan iskanbila sortzen zen jendearen artean, eta hildakoak ere izaten ziren, gizonak nahiz emakumeak. Emakumeek ere eraman zituzten trebezia handiz argiontziak. Haien izen ahaztuek ‘Isla’ edo Uhartearen inguruan urre gardenaren bila ibilitako guztiak ordezkatzen dituzte. Uhartea Abusu auzoaren parean zegoen lur zatitxo bat zen. Hantxe hartzen du Nerbioi ibaiak itsasadarraren izaera. Hantxe ekin zitzaion Bilbon arrantzari. Geroago, ‘de la Isla’ esaten zitzaion Bilboko zubietatik harago harrapatutako angula orori. Zubi horien azpian, isurbideetatik gertu hazten da ondoen. Horrexegatik du historia zikina. Gogoratu nahi ez duena, bitxi baten moduan agertzen denean. Eta ez da azaltzen nola esaten dion agur mundu honi.

Plaza nagusi guztiak antzekoak omen dira. Agian horrexegatik ez zuen gureak inoiz ‘Nagusi’ titulua eduki nahi izan. Nahiago izan zuen betiko ‘Barria’ izan Hil aurretik zigarroa eskatzen duen presoaren antzera, tabako-jasa sentitu, ur garbitan bainatu eta pixka bat egosita hiltzen da, prozesu horretan mukia, kiratsa eta oroitzapenak galduta. Kolore arrexka galdu eta ezkongaiz jantzita. Baina beste proba bat ere pasatu behar du. Gainerakoetatik banandu eta zetazko zapiaren antzera hiruhortzetan erortzea. Eta beti gainditzen du azterketa.Angula dastatzeko, baratxuri-xafla batzuk oliba-oliotan gorritu behar dira. Beti lurrezko kazolan.

Nahi adina pipermin gehitu eta, ondoren, angulak.

100-150 gramo mahaikide bakoitzeko. Pixka bat eragin eta txinpartaka ari dela atera behar ditugu, haserre iritsiko balira bezala. Zurezko sardexkaz jaten dira.

Baina, batez ere haien bizitza liluragarriak eta men eginda hiltzeak merezi duten errespetuz.

Ikusten duzue, zirrimarra honek trazuak adina istorio dauzka. Gure hiriko neska-mutilek bezala egitea gomendatzen dizuet. Asteburu oro lortu nahi duten kromoa bilatu eta beste batez trukatzera jaisten dira. Utz ezazue zuen istorio bat eta eraman gurea den bat. Azken batean, angulak bezalakoak dira. Toki batean jaio eta munduan barrena bidaiatzen dute, dastatzea benetan merezi duen norbaiten bila.

BILBOKO ISTORIOAK

9

EZKIAREN LURRALDEA H

ala eta guztiz ere, imagina dezagun nolakoa zen Bilbo presaka ibiltzen hasi zenean, Areatzan barrena oinez hasten den haurtxo baten moduan. Areatza esaten zaio itsasadarraren eskuinaldearen zati bati, Arriaga Antzokiaren eta Epaltza Alargunaren kaleko 10.aren artean dagoenari. 29.000 metro koadro. Alderdi zabalenak 125 metro inguru ditu. Inork baino hobeto ikusi zuen Bilbo harresietatik kanpo nola zabaldu zen.

Ezki hura Unamunok maitea zuen Concha Lizarragari idatzitako lehen amodiozko sonetoaren lekukoa izan zen. Baina beste idazle handi askok ere idatzi zuten gure zuhaitzaren itzalpean, Ramiro Maeztu eta Ortega y Gassetek, esaterako. Zoragarriak izango ziren tertulia haiek, ezta?

Aipatu berri dugun Epaltza Alargunaren kalean ekingo diogu Areatzan barrenako ibilbideari. Han, Gómez de la Torre Jauregia topatuko dugu. 1798an eraikia, Bilboko lehen bizitegi-eraikin neoklasikotzat jotzen da. Pixka bat ibilita San Nikolas Barikoaren elizatik, Areatzatik eta Arriaga Antzokitik pasatuko gara. Zubirantz biratuz gero —dagoen tokia dela-eta Areatzako zubia esan zaio beti, nahiz eta hasieran Isabel II.aren Zubia izena eman zioten—, aparkaleku bat ikusiko duzue. Han aparkatu eta aparkalekuaren gainean dagoen 440 metroko pasealeku berrian ibil zaitezkete. Han, Aste Nagusiko txosnak jartzen dira. Aste Nagusia gure jai nagusia izaten da, eta txosnak jaietan jartzen diren etxolak, konpartsek kudeatzen dituztenak. Aste Nagusitik kanpo erriberan barrena ibiltzeko aukera ematen duen pasealekua da. Eta hantxe zegoen garai bateko kaia. Hantxe deskargatzen zituzten espeziak eta itsasoz bestaldetik ekarritako produktuak.

Areatza etxe pare-pareko hondartza moduko bat zen. Ikusten duzuenez, zuhaitz ederrak ditu. Garai batean 284 ere izan zituen: Intxaurrondoak, platanoak eta, batez ere, ezkiak. Gaur egun ehun bat daude zutik. Batek, ordea, ez zuen irautea lortu. Baina, esan dugunez, gure oroitzapenean dugu. Areatzako Ezkiaz ari naiz. Zuhaitz batek izan zezakeen garrantzia ulertzeko, Blas Otero poeta ‘bilbainoaren’ aipu bat ekarriko dut: «Si algo me gusta, es vivir. Ver mi cuerpo en la calle, hablar contigo como un camarada, mirar escaparates y, sobre todo, sonreír de lejos a los árboles» [Izugarri gustuko dut bizitzea. Nire gorputza kalean ikustea, zurekin lagun batekin bezalaxe hitz egitea, erakusleihoak begiratzea, eta, batez ere, zuhaitzei urrutitik irribarre egitea]. Gurea

Dagoeneko ez dago. Hego-haizea egiten zuen gau batean joan zen. Kexatu gabe, baina zarata eginez. Ospetsua izan zela gogoraraziz. Bilboko Ezkiaz ari natzaizue. Ikusiko zenutenez, letra larriz idatzi dut. Ez da akatsa, ohorea baizik. Areatzan bizi izandako zuhaitz hark merezi duena. Ez ezazue harearik bilatu haren etxean. Garai batean izan zen. Baina aurrerapenak aleak estali zituen, etorkizunera irits gintezen.

•••••• zurezko erraldoiak errespetatu dituen lurra izan da beti.

Herria den aldetik, haritza aukeratu zuen. Gernikan jarraitzen duena, betiereko ikur bihurtuta. Baina beste batzuk ere izan ziren. Ezki hau, esaterako. Eta ezagutzeko, 1809raino egingo dugu atzera. Abandon landatu zuten. Zazpi urte geroago, San Nikolasen parean landatu zuten berriz, Areatza kaleko 5.etik gertu.

Kokapenagatik edo tamainagatik, bertakoek unerik garrantzitsuenak eta eguneroko kontuak harekin partekatzea erabaki zuten. Unamunok bezalaxe. Ezki hura maitea zuen Concha Lizarragari idatzitako lehen amodiozko sonetoaren lekukoa izan zen. Eta diotenez, hantxe ikusi zion zangoaren zati bat. Ez zen oso ausarta.

Baina ez zen ezki haren itzalpean bertsoak idatzi zituen bakarra izan. Ramiro Maeztuk ere bai, 18 urte zituela Bilbo industrial hartan kazetari-lanak egiten zituenean.

Baita Ortega y Gassetek ere, beste idazle handi batzuek bezala Deustuko Unibertsitatean ikasten zuenak. Zoragarriak izango ziren tertulia haiek, ezta? Alabaina, dena ez zen literatura izan. Setioetako batean, 1873tik 1874ra bitartekoan hain zuzen ere, bertakoak Ezki haren azpian elkartzen ziren berriak jakiteko eta horren arabera zer egin erabakitzeko. Tertulia berezi hartatik gure elkarte ospetsuenetako bat sortu zen. ‘Sitio’ izenekoa. Eta gerraz ari garela, gerra batek ekarri zuen neurri handi batean Bilboren eta bakailaoaren arteko lotura.

Euskaldunek ekarri zuten Europara arrain ospetsu hori Ternuatik. Hori diote islandiarrek, eskoziarrek eta jende serio guztiak, baita norvegiarrek ere, eta haiek dira adituenak. Eta kondairaren arabera, ‘Pil-pil’ eran egitea kasualitate hutsa izan zen. Itsasgizon batek bakailao zati batzuk sutan jarriak zituela kazola batean olioarekin eta baratxuriekin, ontziaren bizkarrera igo behar izan zuen.

Itzuli zenean, olatuek miraria egina zuten. Olioa saltsa zen, eta plater xumea jaki ezin gozoagoa. Azken batean, beti hartu izan dugu bakailaoa gure-guretzat. Batzuetan, bonbazia handian.

Beste bilbainada bat

1835ean esate baterako. Gurtubay izeneko ‘bilbaino’ batek hornitzaileek eskaria egin zienean. Merkatari hark hau idatzi zuen: «manden 100 o 120 piezas de bacalao de primera superior» [bidali 100 edo 200 bakailao, kalitate bikainekoak] eta norbaitek ‘o’ hori zerotzat hartu zuen. Eta 1.000.120 bidali zituzten. Izugarria. Lehen karlistaldian gertatu zen hori, eta ez zen bakailaoa itzultzeko modurik izan. Baina ezin hobea izan zen. Setiatuta egon ziren artean, bakailao haiekin izan zuten zer jan. Menua monotono bihurtu zenez, era guztietako errezetak sortu zituzten. Ez dakigu istorioa benetan

gertatu ote zen, baina horrelaxe kontatu izan zen beti Ezki haren itzalpean.

Izatez, zuhaitz handia zen. Bilboko Burtsaren hastapenetan, udal-aretoa esaten zioten, transakzioak haren ondoan egiten baitziren. Ametzolako parkeak haren ondorengo bat dago; 1980an, Areatzan beste bat landatu zuten, eta beste bat 89an. Itzal luzekoa da, inondik ere. Heriotza ere Grimm anaien kontakizunen baten modukoa izan zen. 1948ko apirilaren 1ean, goizaldeko ordu bata eta hamarrean, ekaitz batek bota egin zuen.

Plaza Barrirainoko sustraiak zituen, baina alferrik izan zen. Beharbada haizeak bota zuen. Edo beharbada, gordetzen zituen sekretuen kargak.

Ez zen ez handiena, ezta hostotsuena ere izango.

Baina ‘botxero’ gailena izan zen. Eta zuhaitzez ari garenez gero, hitz egin dezagun haien adarrek babesten dituzten bideez. Hiru pasealekuak. Apaizena, Gazte Aberaskumeena eta Espartinarena. Apaizena lehenengoa da, itsasadarra bizkarrean dugula ezkerrera begira jartzen bagara. Han, San Nikolaseko apaizak paseoan ibiltzen ziren mezatara joaten zirenean.

Eta hortik datorkio izena. Erdikoan barrena, ikasle eta familia aberatsetako gazteak ibiltzen ziren, tertulia bila edo maiteminduko zituzten begien bila.

Hirugarrenean, eskuinekoan, mekanikariak eta beste lanbide batzuetako jendea ibiltzen zen, jostun eta etxe-langileekin batera. Bide batez, igande goiz batean jaitsi eta lore-postuetan ibiltzea gomendatzen dizuet.

Ezinezkoa sorta bat ez erostea. Are gehiago ‘Kioskotik’ iristen den musikaren lilura sentitzen baduzue.

Ez da kiosko arrunta. Modernista izan da hasieratik, XIX. mendearen erdialdean eraiki zutenetik. Gaur egun, kanpokoak nahiz bertakoak hartzen dituen kafe-taberna dauka barruan. Kioskoan, Plaza Barrian eta Vistalegreko zezen-plazan bezalaxe, udal-musikariek jotzen dute.

Entzun itzazue, merezi du eta. Banda 1894an sortu zen eta 52 irakaslez osatuta dago. ‘Banda’ dira, baina orkestra filarmoniko baten pare jotzen dute. Baina musikari gehiago ditugu gurean. Kioskoaren parean, Enbeita bertsolariaren eskultura ikus dezakezue. Bertsolariak inprobisatzaileak dira, jendeak edo desafio egiten dien norbaitek emandako hitz edo ideia batean oinarrituta hainbat estrofa, errepika eta guzti, abesten dutenak.

Etenalditxo bat egingo dugu gure ibilbidean, ezki berrien itzalpean. Gazteak dira oraindik. Baina ederki hazten ari dira. Hortaz, gurera itzultzen zaretenean, Bilbori buruzko berriak emango dizkizuete. Adarrek haizeari kontatzen diotena entzun baino ez duzue egin beharko.

KONTUAN HARTZEKO Bakailaoa prestatzeko moduei dagokienez, ‘Bizkaiko erara’ prestatutakoa eta batez ere ‘pil-pilean’ egindakoa dira ezagunenak gure mugetatik kanpo. Baina Bilboko jendearen artean, bada oso ezaguna den beste era bat: Club Ranero bakailaoa.

Bestalde, Kioskoaren ezkerrean, 20ko hamarkadako usategi bat izan zen, 40ko hamarkadan bota eta Doña Casilda parkeko urmaelera eraman zutena.

Areatza, hasieran, harea-eremua izan zen, eta urak bertara sartzen ziren, Zamudioko Ateraino. Ontzitegi eta ontziolentzako oinarri moduko bat zen.

10

BILBOKO ISTORIOAK

ESKAILERA MAILAK, ZUBIAK ETA

PASABIDEAK

I

tsasadarra ez da inoiz otzanduko. Libre jaio zen eta libre izango da beti, kontrolatzeko saiakerak saiakera. Hortaz, gaur egungo udaletxea hirian barrena ibili da non kokatu aurkitzeko. Gogoratuko duzuenez, lehen esan dizuegu XV. mendera arte, kontzejua Santiago elizaren aurrean biltzen zela. Euria egiten bazuen, barruan biltzen zen. Geroago, XVII. mendearen hasieran, Bilboko Kontsuletxearekin partekatu zuen egoitza. Ondoren, eraikin bat egin zuen San Antonen ondoan. Eta denbora batez kontsuletxe ospetsuarekin partekatu zuen egoitza. Kontsuletxeaz aurrerago jardungo dugu.

Udaletxeari dagokionez, patuak gaur egun dagoen tokia hartzeko aukera eman zion.

1892ko apirilaren 17an inauguratu zen. Eta hantxe dago. Legearen eta Justiziaren estatu, atondo dotore eta Arabiar Areto eta guzti. Areto horretan, ezkontza zibilak egiten dira. Eta gorantz begiratzen badugu, Errege Magoek, Olentzerok eta kirolari handiek erabiltzen duten balkoia ikusiko duzue. Handik eragin izan dizkigute, hunkipenaren hunkipenaz, nola barrea hala negarra. Baina, guzti horren aurretik eskailera-mailak daude. Gu bosgarrenaz ariko gara. Izan ere, handik begiratzen du Bilbok itsasora, hura ikusi gabe, beti altuagoa izan zela gogoratzeko.

Hain zuzen ere, 8,840 metro ditu. Batzuei eskasa irudituko zaie. Izan ere, itsasadarrak behin baino gehiagotan gainditu du, zenbait toki hura baino beherago daudela gogorarazteko.

Baina hori ez du mailak markatzen. Atzeko aldean dagoen iltze batek baizik. Goazen Bernardino Alonso Udaltzainaren kalearen eta Erkoreka plazaren arteko kantoira. Ikusten al duzue?

Zirkuluaren erdian dagoena da. Eusko Jaurlaritzaren plakak garbi uzten du. Beharbada, harritu egingo zaituzte zorutik duen altuera txikiak. Izan ere, desnibela dago atzeko aldearen eta eraikinaren fatxadaren artean. Horregatik markatzen du altuera bera bosgarren mailak. Itsasoa beti izan da gure bigarren etxea. Baina lehenengoa Bilbo da eta Bilbo izango da. Ia bederatzi metroko altuera eztabaida-iturri izaten da oraindik ere.

Batzuek sei baino pixka bat gehixeago besterik ez diote ematen. Ez gara adituak, baina erantzuna bosgarren maila horrek duela esango genuke.

Eta hori ez da hemen aurkituko duzuen misterio bakarra. Ausartzen al zarete zubi ikusezin bat zeharkatzen? Lehendabizi igaro dezagun oraingoa.

Ba al dakizue zein den Bilboren altuera?

Eta ezagutzen al duzue garai batean trenak hotelen barrualderaino iristen zirela? Ausartuko al zinatekete zubi ikusezin bat zeharkatzen?

Galdera horiei erantzuteko, udaletxeraino joango gara. Jar zaitezte harmailadiaren aurrean.

Eta orain, igo bosgarren mailara arte.

Ba al dakizue zer esaten duten hartaz?

•••••• Udaletxeko Zubia da. 1934an inauguratu zuten; 1937an leherrarazi; eta 1940an, berriz eraiki zuten. Chicagoko zubiak eredutzat hartuta egin zuten. Hain zuzen ere, Michigan hiribidekoa izan zuten kontuan. Itsasontziak atzera eta aurrera ibiltzen direnez, altxagarria egin zuen.

Horregatik dauka bertan aginte- eta maniobraetxola bat. Handik irekitzen zen. 1970ean, zigilatu egin zuten finko uzteko, eta etxea zezenketetarako txarteldegi gisa edo turismo-informazioko etxola gisa erabili izan zen. Eta patua apetatsua denez, bai Areatzako zubiak bai honek Plaza Biribilera eramaten gaituzte.

Hantxe dago turismo-bulego berria. Handik igarotzea da gurean egingo duzuen egonaldia ondoen antolatzeko modua. Eta, bide batez, tren mamuari itxaroteko aprobetxa dezakezue.

Terminus hotela abangoardista zen bere garairako, igogailuak baitzituen. Eta pasabide bat ere bazuen. Bigarren solairuan zegoen, eta hotela eta Norteko geltokia lotzen zituen. Kalea zeharkatzen zuen, eta oso goian eta estalita zegoenez, jendea nabarmen geratu gabe igaro zitekeen alde batetik bestera 1896ko urriaren 29a, osteguna. Arratsaldea, ordu batzuk lehenago tren bat Ollarganetik irten da Abandorantz. Dena ondo doa, baina bat-batean, trenak balaztak galdu, Urduñako tranbiaren kontra talka egin, geltokiko horma zeharkatu eta hotel baten kontra jo du bete-betean. Zorionez, ez zen biktimarik izan. Beno, bai, bakarra. Terminus hotela.

1891n inauguratua, hotel hura gaur egun turismo-bulegoa dagoen toki berean zegoen.

Geltokien ondoan zeuden ostatuei ematen zitzaien izena hartu zuen. 102 logela zituen eta 200 lagunentzako tokia. Gela guztiek zuten argi elektrikoa eta berogailua. Gainera, bazuen beste nobedade bat ere: igogailuak. Eskailerarik erabili gabe igotzea magikoa zen. Imajina itzazue harreraleku handi bat, ekipajeentzako gela, komunak, sukaldeak, aretoak eta jangelak. Baxera eta mahai-tresnak Paristik ekarriak ziren, eta gure hirian hotel baten anagrama grabatuta zeukaten lehenak izan ziren. Hotelak bost solairu zituen, behekoa barne. Beraz, lau maila zituen. Eraikin osoa hartzen zuen bakarra zen. Baina hori ez zen guztia. Pasabide bat zuen. Hura ezagutzeko, jo dezagun bigarren solairura. Hantxe zegoen. Horma horretan. Hotela eta Norteko geltokia lotzen zituen. Kalea zeharkatzen zuen, eta oso goian eta estalita zegoenez, jendea nabarmen geratu gabe igaro zitekeen alde batetik bestera.

Alabaina, Terminus hotelak bere diru-ikatza agortu, eta, zazpi urte geroago, ateak itxi zituen. Eraikinak hainbat jabe izan zituen ondoren, eta garai bateko Caja de Ahorros Vizcaína aurrezki-kutxaren egoitza izan zen; geroago, BBKren egoitzetako bat ere bai.

Bitxia da: beste aldean, ‘La Fonda de Lastra’ ostatua zegoen, eta han ere BBVAk jarri zuen egoitza azkenean. Terminusa ‘pilotarien hotela’ zen; parean zuena, berriz, ‘toreatzaileen ostatua’. Nolabait ere, Plaza Biribilak bidaia propioa egin du. Azken batean, tren bat galtzen bada, beste bat iritsiko da. Horregatik, tren mamuaren zain gauden bitartean, itzul gaitezen pixka batez zubira. Ez bertan dagoen zubira, ikusezina denera baizik.

Udaletxea inauguratuta, itsasadarraren beste aldera iristeko modua behar zuen. Eta Zingira auzoa eta udaletxea Zabalgunearekin lotu nahi zuten. Hortaz, gaur egun zubia dagoen

tokia baino metro batzuk beherago zubi bat jartzea erabaki zuten. Egia esan, berez ez zen zubia, baizik eta oinezkoentzako pasabide bat.

Haren bi atalek biratu egiten zuten, makina hidraulikoen bidez. ‘Pasadera Giratoria de Hierro’ [Burdinazko pasabide birakaria] esaten zioten. Baina herritarrek San Agustin Zubia jarri zioten, garai batean bertan izandako komentuaren omenez. Ondoren, ‘Puente del Perrochico’ [Txakur txikiaren zubia] izena eman zioten. Prezioak izan zuen horren errua.

Zubiak garita bat zeukan, eta han, oinezkoek bost zentimo ordaintzen zituzten igarotzeko.

Eta bost zentimoko txanponari jendeak «txakur txikia» esaten zion. Eta igarotzeak, azkenean, hasieran halako bi balio zuen arren, jarritako izenari eutsi zion.

Historia handiko zubia

Gerra Zibilean, ordea, leherrarazi egin zuten. Eta gatazka amaituta, ez zuten berreraiki. Hainbat kondairaren arabera, gaur egungo Udaletxeko Zubia egiteko erabili zuten. Beste zenbaitek dio Ondarroara eraman zutela. Baina kendu egin zuten, horixe gertatu zen. Beste hainbat bezala: San Frantziskoko burdinazko pasabidea, 1937an; izen bereko bi zubi esekiak, 1852an eta 1873an, hurrenez hurren; zurezkoa, arku bakarrekoa, 1813an; harrizkoa 1737an; Mesedeetako kalekoa, zurezkoa, 1874an; eta harri eta adreiluzkoa, 1937an. Eta atzera eginez, San Antongo leheneraino iritsiko ginateke, gaur egungoari armarria utzi ziona. Baina ‘Perrochico’ zubiak zerbait berezia zuen. Zubi pribatu bakarra izan zen. Garai hartako kroniken arabera, minutu bat behar zuen irekitzeko eta ixteko. Handik igarotzen bazarete, bilatu eta jolastu orduko haurren moduan. Arnasari eutsiz zubia igarotzen duzuen bitartean. Hirurogei segundo. Lortzen baduzue, birika osasuntsuak dituzuen seinale. Eta batez ere, oraindik ere zubi ikusezinak zeharkatzeko gai zareten seinale.

GEHIAGO JAKIN NAHI DUZU? Garai batean, Bilbok bi alkate izan zituen batera. 1435ean, hain zuzen ere. Orduan, bandokideen arteko gerren garaian, bi bando nagusi ziren, garai hartako leinu garrantzitsuenak biltzen zituztenak.

‘Ganboatarrak’ nafarzaleak ziren, eta ‘oinaztarrak’, gaztelazaleak.

‘Ganboatarrek’ Arratia Harana eta Enkarterriren zati bat hartzen zuten. ‘Oinaztarrek’ Larrabetzutik Plentziara eta Gernikatik Busturiara arteko lurraldea zuten mendean.

Eta Bilbon ados jartzen ez zirenez gero, bi alkate izatea erabaki zuten.

Bat bando bakoitzeko.

Gaur egungo San Frantziskoko edo Erriberako zubiak arbaso ugari izan zituen. Besteak beste, 1827tik 1852ra burdinazko kateek esekita izan zuten zubi bat. Huraxe aipatzen du herri-abesti honek: «No hay en el mundo puente colgante más elegante que el de Bilbao. Porque lo han hecho los

bilbainitos que son muy finos y muy salaos» [Munduan ez dago Bilbokoa baino zubi eseki dotoreagorik. Bilbotarrek egin baitute eta ez dago haiek baino jende finagorik eta xelebreagorik]. Geroago, Bizkaiko Zubia izena hartu zuen, ‘Puente de Portugalete’ abestiak ospetsu egin zuena.

BILBOKO ISTORIOAK

11

‘PUPPY’ ETA

TITANIOZKO ERRALDOIA Beharbada propio etorri zarete hura ikustera.

Baina zerbait ulertzeko, haren historia ulertu behar da. Are gehiago, norbait denean.

Izan ere, Guggenheim bada norbait.

Jende gehienak museo soil bat ikusten duen tokian, guk dena aldatu zuen herritar bat ikusten dugu.

••••••

H

asieran itsasadarrak, ondoren meatzeek eta geroago siderurgiak bezalaxe, itsasontzi-itxura duen titaniozko erraldoi batek aldatu zuen Bilboren norabidea.

Ontziratu eta barrualdea ezagutu baino lehen, ‘Guggenheimen’ jatorriraino eramango gaituen bidea gurekin ezagutzera animatzen zaituztet.

Deigarria egingo zaigun lehen gauza duen kokapen bitxia da. Zubi bat besarkatzen ari dela ematen du. Sarrerak atzeko atea ematen du, eta bizkarrak, aurreko aldea. Komenigarria da inguruan ibiltzea eta alde guztietatik aztertzea.

Aholku bat emango dizuet. Hona hemen argazki ederra ateratzeko lau toki: Iparragirre kalea, ‘Puppyren’ parean; Deustuko pasabidea; Unibertsitate etorbidea; eta Salbeko zubia. Baina kontuz ibili. Bilbo zoru bitxiko hiria izan baita beti. Bai baldosengatik, baita eskailera ugari dituelako ere.

‘Guggenheimekoak’, esate baterako. «Herrenaren ibilkerakoak» esaten diete, eta, ikusiko duzuenez, modu bitxian zapaltzera behartzen dute. Aurrera eta beherantz begira, eta ondo neurtuz. Denak du arrazoi bat. Arkitektoak hala nahi izan zuen; baina aldi berean, mezu bat daramate. Ibilkera hori izan du bereizgarri gure museoaren bizitzak.

1991n, Jose Antonio Ardanza lehendakariak, Alberto Pradera Ahaldun Nagusiak eta Josu Ortuondo Alkateak akordioa sinatu zuten Guggenheim Fundazioarekin New Yorken.

Baina ez zen erraza izan. Museoa 1991ko apirilean sortu zen, hauteskunde-kanpaina batean. Ortuondok eta haren taldeak garbi zeukaten Bilboren eta Euskadiren etorkizunak turismoari lotuta egon behar zuela. Baina ez zuten argi nola gauzatu. Udalak Alondegia zeukan. Gaur erreferentziazko tokia da, eta Azkuna Alkateak zioenez, museo ospetsuaren lekukoa hartu zuen eraikina. Orduan, aldiz, ardo- eta olio-biltegia zen, proiektu berritzaile baten zain itzaltzen ari zena. Bitartean, ‘Guggenheimeko’ arduradunek Salzburgo zuten jomugan. Bertako agintariak, ordea, ez ziren ados jartzen. Hortaz, Fundazioko kide Thomas Krens-ekin jarri ziren harremanetan, eta Bilbora gonbidatu zuten. Hari harrera egindakoan, Plaza Barrian bazkaldu, kostaldean zehar ibili ziren eta Alondegira joan ziren. Ez zuten gehiago behar izan. Bilbo aukeratuko zuten. Betiere hiru erakundeen konpromisoa lortuz gero. Zalantza eta erabaki ugari hartu ondoren, bost arkitekto

aukeratu zituzten. Ekarri, eta alondegian barrena ibili ziren, kaletik terrazaraino.

Film batean parte hartu nahi baduzue, jar zaitezte Puppyren parean. James Bond-en ‘El mundo no es suficiente’ filmaren barruan zaudetela irudituko zaizue, espioi ezagun hura hantxe lurreratzen baitzen, bere burua eraikinaren 5. solairutik botata Haietako batek, Frank Gehry-k, mendiak ikusi eta ezagutu nahi izan zituen. Eta Bilboko Balkoira igo ziren. Bikoteek autoa aparkatu eta Venus jainkosaren eskuetan jartzen diren tokira, hain zuzen ere. Ikuspegia ikusita, Salbeko zubira jaitsi zen, eta ondoren, Deustukora. Azkenik, Ingelesen Landara hurbildu zen. Han, zirkuak eta atrakzioak jartzen zituzten garai batean. Eta lehenago, zabalgune hura hilerri britainiarra izan zen, 1908ra arte; geroago, Acero taldearen futbol-zelaia izan zen, baita Manuel Zubiaga hegazkinlariaren lurreratze-pista ere. Eta orduan, magia sortu zen. Gehryk, errotuladorea eta Lopez de Haro hoteleko kartoi mehe bat atera, eta lau lerro marraztu zituen. ‘Guggenheim’ jaio berria zen. Baina arazo bat zegoen. Lurrak.

Hainbat familiaren jabetzakoak ziren enpresak zeuden bertan. Askotarikoak ziren, eta hangar eta edukiontzi ugari zeuden. Azken unean, eraiki ezin izango zela ematen zuenean, akordio batera iritsi ziren. Baina bitxikeria gehiago ere izan ziren. Handik hilabete batzuetara, Gehry hegazkina hartzeko zain zegoen Sondikako aireportuan. Museoa nola jantzi eztabaidatzen ari zen teknikari eta arkitektoekin. Halako batean, begirada jaitsi, kafetegiko barra eriaz erakutsi eta hau esan zuen: «‘Guggenheim’ material horrekin estaliko dugu!». Titanioa zen. Kolorea

aukeratzeko modua ere bitxia izan zen. Bilboko urdina iradoki ziotenean, aho bete hortz geratu zen. Urte ugari zeramatzan lanbidean eta artean ez zekien kolore hura bazenik ere. Ordurako, berriz, bazuen gure izaeraren berri, eta ideia ezin hobea iruditu zitzaion hiriaren izena zuen kolorea erabiltzea. Museoko bulegoak apaintzeko erabilitakoa da. Ikusten duzuenez, badago zer ikusia, bai horixe. Bestela lagun on bat egiteko aukera galduko zenukete: ‘Puppy’.

Euskal baserri eta etxeetan, ohikoa da txakurrari ‘Lagun’ izena jartzea. Horregatik, ez litzaiguke harrigarria iruditu behar azal loreduna duen txakur bat Bilboren zati izatea, gurean jentilen denboratik bizi balitz bezala. ‘Puppyk’ iritsi orduko bereganatu gintuen. Dena den, izan zen museoarekin batera porrota izango zuela uste zuenik ere. Alabaina, hortxe dirau. Ezagutu nahi al dituzue haren sekretuak? Altzairuzko egitura da, lorez estalia; ureztatzeko sistema du barnean, Koons-ek 1992an sortua, Bad Arolsenen (Alemania) egin zuen erakusketa baterako.

Handik, Sidney-ko Arte Garaikideko Museora eraman zuten. Eta 1997an, Solomon Guggenheim Fundazioak eskuratuta, Bilbora iritsi eta gure egin genuen.

Lehen begiratuan, West Highland Terrier arrazako txakurra dela ikusiko dugu. Txakurren eremu izandako toki batean dago. Izan ere, bertako bizilagunak beren maskotekin ateratzen ziren gaur egun informazio-bulegoa dagoen parke batera. Gasolindegi baten ondoan zegoen, eta intimitate bila zebiltzan bikoteak, trenera zihoazen bidaiariak eta berdegune bila zebiltzan txakurrak industria-paisaia hartan ibiltzen ziren. Hortaz, ez da harritzekoa ‘Puppy’ eroso egotea. Nabarmen geratzen den arren. Izan ere, 12 metroko altuera du eta 15 tonako pisua. Eta Krens, Gehry eta agintariekin batera 1997ko

urriaren 15ean inauguratu zutenean bezain mardul dirau. Txerri, asto eta elefanteen eskulturak biltzen dituen ‘Celebration’ seriekoa da. Dena den, gogoratu hasieran esan duguna, ez dela txakur bat soilik. Musika-bideoetan eta era guztietako filmetan hartu du parte. Nahi al duzue horrelako batean parte hartu? Jar zaitezte haren parean, Iparragire kaleko eskuineko espaloian. Mazarredo eta Lersundi kaleekin bat egiten duen tokian bertan. Hantxe lurreratzen zen James Bond, bere burua eraikinaren 5. solairutik botata, ‘El mundo no es suficiente’ filmaren hasierako eszenan.

‘Puppyren’ hamaika arimak

Jarraitu baino lehen, sekretu bat kontatuko dizuegu. ‘Puppy’ du izena, baina batzuetan Milu, Blanquito, Zuri edo Troy ere izan daiteke. Zeruak zenbat izar, ‘Puppyk’ hainbat izen ditu. Eta beti ez da West Highland Terrier arrazakoa izaten. Canichea, artzain-txakur alemaniarra, collie-a, boxerra edo kale-txakur soila ere izan daiteke. Horiek guztiak daude ‘Puppyren’ baitan. Horregatik da hain handia. Haur batek kontatu zidan aspaldi.

Txakurra betiko joana zitzaion. Hamahiru urtean nahigabe bakarra emana zion. Betikoa ez izatea.

Hasieran negar egin omen zuen haurrak. Egia jakin baino lehen: Bilboko txakurrak ez dira Lurrean geratzen, ezta zerura joaten ere. Eta ez dira berraragiztatzen erraustu ondoren. Bestelako patua dute.

Denak bat izatea. Hilerririk gabeko kanposantua osatzeko. Loreei bizitza-usaina darien eta etengabe mugitzen diren tokia osatzeko. Halaxe kontatu zidan haur hark, tarteka bere txakurra ikustera itzultzen dena. Izan ere, jakin badaki txakurrak ez duela inoiz alde egingo. Horregatik ez darama lepokorik. Horregatik izango da betierekoa. Beren laguna nora joan zen jakin nahi duten neska-mutil guztien zain dago. Izan ezazu gogoan harengana hurbiltzen zaretenean. Zuen bizitzaren zati izan eta egun batean alde egin zuen txakur hura, beharbada, hantxe dago. ‘Puppyren’ bihotzean.

AGIAN INTERESATUKO ZAIZU ETA…

Museoak 24.000 m2-ko azalera du, eta horietatik, 11.000 erakusketa-eremura bideratuta daude. Plaza eta Museoko sarrera nagusia Iparragirre kalearekin lerrokatuta daude.

Museoaren kanpoko aldeak hainbat konfigurazio ditu, perspektibaren arabera, eta artelanak erakusteko ere balio du. Era berean, museoaren perimetro guztian ibil daiteke.

Gehryk proiektatutako forma lerromakurren konplexutasun matematikoa dela eta, arkitektoak industria aeroespazialean erabiltzen den software bat –CATIA– erabiltzea erabaki zuen, bere kontzeptua egituran gauzatzeko eta eraikuntza errazteko.

Ez dituzue zertan zenbatu.

33.000 titaniozko xafla ditu, fin-finak, eraikinaren egitura estaltzen dutenak. Era berean, kareharriz estalita dago, Deustuko Unibertsitaterako erabilitakoaren antzeko kolorekoa. Oso zaila izan zen harri hori aurkitzea.

12

BILBOKO ISTORIOAK

GERRA

GARAIKO

MUSA Ez dut inoiz jakin beste hiru jokalarien izena.

Edo agian bai, baina errespetua zor diet eta ez dut esango. Laugarrena ere ez dakit. Izan ere, haren istorioak izen asko ditu, gerra guztietan izan diren soldaduak adina. Bilbok eta Bizkaiak, Euskadiko gainerako tokiek eta Estatu espainolak bezalaxe, gatazkarik latzena bizi izan zuten.

Senideen artean gertatutakoa.

AGIAN INTERESATUKO ZAIZU ETA…

Burdin Hesiaren trazadura herri ugaritik igarotzen zen: Zierbena, Muskiz, Galdames, Gueñes, Sodupe, Gordexola, Okondo, Laudio, Arrankudiaga, Ugao-Miraballes, Arrigorriaga, Zeberio, Galdakao, Larrabetzu, Gamiz-Fika, Mungia, Loiu, Gatika, Laukiz, Urduliz, Berango, Getxo, Sopela eta Barrika.

Badira Gerra Zibilaren hondar gehiago, hesi horretakoak ez direnak; Artxanda, esaterako.

Ezagut ditzagun, merezi du eta.

Bai Begoñan, bai Bilboko beste auzo batzuetan, bai inguruko mendietan, bi karlistaldietan izandako guden hondarrak daude.

G

••••••

erra zibila da gizalegea gehien urratzen duen gerra mota. Bilbon barrena egiten ari garen ibilbide honetan, ezinbestekoa da txoko jakin batzuk bisitatzea, bolboraren eta odolaren usaina dutenak. Gerra krudel hori hasi baino lehen ere usain hori bazutenak. Barne- eta kanpo-gatazkez hurrengo lerroetan jardungo dugu. Baina lehendabizi, hitz egin dezagun musari buruz. Izan ere, gure hiriak badaki zer den eustea eta partida bakoitzean jokatzea.

1937ko gau hartan bezala.

Gerra Zibileko lehen udaberri iluna zen. Gizon multzo bat, Bilbo inguruko mendietan lubakietan babestuta, batailoi baten zain zegoen, baina hura ez zen iristen. Zenbait beren ideien alde borrokatzen ziren. Beste batzuk, inertziak bultzatuta. Eta ordurako, gehientsuenak, bizirauteko. Konpainia izugarri urrituta zegoen, atal bakarra baino ez zen geratzen. Hiru pelotoi eskas. Gure istorioaren protagonistena hamahiru gizonek osatzen zuten; bi karabina, Gernikan eginak, eta hiru pistola baino ez zituzten. Baita hainbat ehizaeskopeta eta labanak. Eta han zeuden, mendi baten goialdean. Begi bat kideengan jarrita, bestea alerta, eta eskuetan, lau karta eta patua.

Euria, ziria sartzen, zirimiriz jantzia, eta gure gizonak baserri baten hondakinetan babestuta. Batzuk zelatan.

Gainerakoak, beren bizitzako partidarik surrealistena ikusten, olana baten azpian. Mahai-tapiz gisa tapaki bat. Eta zeukaten argi guztia kriseilu bateko kandelak ematen zuen. Beteranoek soilik jokatzen zuten.

Estatutua onartu zutenean udaletxean boluntario aurkeztu eta beti galduta eduki zuten gerran sartu zirenak. Hasi da partida. Bitan eten behar izan zuten, alarma faltsuak zirela eta. Beren bizitzako bi ordurik luzeenak izan ziren. Irabazi zuen bikoteak arnasa sakona hartu zuen. Ez zuten poz handirik erakutsi. Hasperen bat besterik ez. Galtzaileei begiratu zieten denek.

Gazteenak burua makurtu zuen, bere patuaren jakitun baitzen. Lehendabizi, bere museko kidearen txanda izango zen. Eta hura eroritakoan, bera izango zen taldeko sarjentua. Kontu txarra hura.

Mendi hartan eta gerra hartan, kaporalak, sarjentuak eta baita kapitainen bat ere, lehen lerroan joaten ziren.

Horretan ere armada bitxia osatzen zuten. Bi egun lehenago, obus batek baserri bateko ganbara suntsitu zuen, eta han lo zeuden sei gizon hil ziren. Tartean, kapitaina eta bi sarjentu. Beste bat, larri zauritua, Bilbora jaitsia zuten. Hori zela eta, soldadu haiek, sen militar urriz baina borondate izugarriz, musean jokatu zuten taldeburuaren postua. Istorioa kontatu zidan gizonak

irabazi zuen egun hartan. Geroago, galdu egin zuen.

Baina hori gerra erabakita zegoenean izan zen; metrailak ezkerreko begia galarazi zion eta ez zen geratzen zoria norekin jokatu. Orduan ulertu zuen alde egiteko unea zela. Lehendabizi, Frantziara; eta ondoren, Amerikara.

Han irabazi eta galdu egin zuen, baita berriz galdu eta berriz irabazi ere. Baina ez kartetan, bizitzako kontuetan baizik. Izan ere, harentzat, musa ez zen inoiz gauza bera izan. Inoiz ez zidan esan zer karta egokitu zitzaizkion azken txanda hartan. Berdin dio. Denbora igarota, hori gutxienekoa dela ulertu dut. Txanda hark ez zion garaipena eman, bizirauteko aukera baizik. Azken batean, mus-partida hura gerra-garaian jokatu zuten.

Eta zuek, gaur, haren arrastoak ezagutzeko aukera duzue. Igo gaitezen Artxandara.

Bilboko Burdin Hesia gerra zibil baten metaforarik onena da. Bunkerrak eta lubakiak bi defentsa-lerrotan banatuak, bataren eta bestearen artean 300 metroko tartea utzita. Alejandro Goicoechea ingeniariak zuzendu zituen obrak. Geroago, Talgo tren ospetsua diseinatu zuen gizon berak. Garai hartako Eusko Jaurlaritzak inoiz ez zituen garbi eduki haren ideia politikoak, baina eginkizun hori eman zioten. Eta Goicoecheak, bere ideiengatik edo ez dakizkigun arrazoiengatik, azkenean informazioa eman zion matxinatutako armadari, eta Bilbo uste baino azkarrago erori zen. Hesia bukatuta ez egotea ere eragozpena izan zen galtzaileentzat. Gainera, Condor Legioak eta Abiazio Legionarioak gure hiria bonbardatzen jarraitu zuten. Lehenago, alemaniarrek Gernika suntsitua zuten. George L. Steer Times egunkariko kazetariari esker izan zuen munduak geroago Picassok betikotu zuen sarraski haren berri. Kazetaria desagertutako Torrontegi hotelean ostatu hartuta zegoen garai hartan.

Baina hark zer egin zuen jakin nahi baduzue, jo ezazue Carlton hotelera. Han egon zen Eusko Jaurlaritza. Gaur egun hoteleko langile emakumeen aldagela den esparrua erabiltzen zuen bulegotzat. Eta kanpoko eskailerei begiratzen badiezue, zuloak ikusiko dituzue. Bunkerraren haizebideak dira. Gaur egun hotelaren izen bera duen taberna bat da, eta sotoan dago. Garai hartan lehendakari izandako Jose Antonio Agirreren estatua bat dago handik gertu. Baina, orain, goazen Artxandara.

Zeru ‘bilbainoetara’ igotzeko funikularra

Jende ugari igo izan da beti Artxandara aisiaz gozatzera.

Baina XIX. mendean jendetza biltzen zen han. Kasino bat eta zenbait ‘txakoli’ edo txakolindegi egin zituzten; mendiaren magalean mahastiak eta merenderoak zeuden. Eta 1915ean, Obra Publikoen Zuzendaritzak

funikularra egiteko proiektua onartu zuen. Eta horixe erabiliko dugu igotzeko. Makineria mendiko trenetan espezialista zen Suitzako enpresa batek diseinatu zuen. 488.407,30 pezetako kostua izan zuen. 1915eko urrian egin zuen lehen bidaia. Garrantzi handikoa izan zen. Izan ere, trenbidea eta goiko geltokia bonbardatu zituzten Gerra Zibilean. Eta1938ko uztailera arte, ez zen berrezarri zerbitzua. Eta orduan, bizitza gailendu zen berriz. Bertan, askotariko jendea ibiltzen zen, maiteminduak, familiak, ikusnahiak…, baina batez ere langileak. Emakumeak eta gizonak salgai eta ilusioak lepoan hartuta jaisten ziren eta aste osorako adina diru bilduta igotzen ziren. Funikularrak dena onartzen zuen.

‘Hatz-marka’, zortzi metroko altuera duena, Euskadin demokraziaren eta askatasunaren alde borrokatu ziren 40.000tik gora gudarien oroigarria da.

Era berean, indarkeria oro zentzugabea dela gogorarazten digu Baserritarrek ekartzen zituzten salgaietatik eta zamamandoetatik hasita hiltegira zeramatzaten txahaletaraino. Mapamundi bat beste baten barruan. Pentsa, kronika beltza ere badu. 1976ko ekainaren 25ean, istripu larri bat gertatu zen. Ez zen hildakorik izan, baina zerbitzua berriz ere bertan behera utzi zuten, 1983ra arte. Eta, kasualitatearen kasualitatez, urte hartan bertan, abuztuan, uholdeen eragina era jasan zuen. Azaroaren 4an berrekin zioten zerbitzuari. Eta hantxe jarraitzen du. Arazoei eta krisiei aurre egiten. Denok bezala. Hari esker, garai bateko moduan igo eta ‘Hatz-marka’ ikus dezakegu.

Eskultura honek, zortzi metroko altuera eta 8.000 kilo dituenak, hatz-marka handi bat irudikatzen du, Euskadin demokraziaren eta askatasunaren alde borrokatu ziren 40.000tik gora gudariak oroitzeko. Era berean, indarkeria oro zentzugabea dela gogorarazten digu.

Bilbo erori zenean, armada garaileari harrera egin eta gobernua entregatzeko geratu ziren gizonek dena suntsitzeko agindua zuten. Baina zubiak leherrarazi zituzten, industria ez. Bizitzen jarraitu behar zen. Hori dela eta, kritika ugari jaso zituzten. Dena den, denbora igarota, arrazoi zutela ikusi da. Begiratu ikuspegiei.

Gerra galdu daiteke, baina burua ez. Hurrengo belaunaldiek ez dute zertan zentzugabekaria ordaindu.

Lurra ez da gurea. Haren zati gara. Eta hori garbi dugu Bilbon. Eta horregatik gaude hain harro Europa zaharraren hegoaldeko zulo bitxi honetaz, bizitzari eusteko egunero birsortzen denaz.

BILBOKO ISTORIOAK

13

Kondairen etxea

Agian marinel-sena duzue eta ez dakizue. Kresala nabarmendu gabe itsasten zaigun iratxo isila da.

Kapitain ausart bihurtuko gara eta ikusiko dugu. Bilboko Itsasadarra Itsas Museora joan besterik ez dugu egin behar.

••••••

E

uskalduna Jauregitik gertu dago, izen bereko zubiaren ondoan. Euskalduna ontziola zegoen tokian. Mundu-mailako punta-puntako ontziola izan zen. Krisiak eta industria-birmoldaketak ixtea eragin zuten. Baina Bizkaia eta Bilbo ez ziren izango gaur egun direna puntako ontziola izan ez balitz. Horrexegatik du Euskalduna Jauregiak itsasontzi-itxura. Bizitza behin eta berriz ontziratzea dela gogorarazi nahi digu. Izan ere, biltzareta erakusketa-zentroa da, eta bisitatzera animatzen zaituztegu. Ondoren, pixka batean ibilita, museoraino iritsiko zarete. Gure herriaren historia gordetzen du, bertako erriberetan sortutako itsasontzien bitartez.

2003ko azaroaren 20an inauguratu zuten. 27.000 m²-ko azalera du, barruko aldearen eta kanpoko aldeko zabalgunearen artean banatuak. Zabalgune horretan, garai bateko ontziolako dikeak daude oraindik. Atsegina da bertan ibiltzea. Bertan, itsasontziak ikusiko dituzu, baita itsasgizon zailduak, garabi izena duen emakume bat eta trofeoak eta loria garraiatu zituen ontzi xume bat ere.

Euskaldunok, oso urruti joanda ere, ertza ukitzen jarraitzen dugu beti. Horregatik, itsasoa ez da ura guretzat, lurra baizik. Horregatik hartu genuen parte 1282an Galesen konkistan armada anglonormandiarrekin batera.

Erdi Aroan, merkatari italiarrak garraiatzen genituen, eta 1393an Kanarietara, Gineako Golkoa eta Ternuara joaten ginen. Betidanik izan zen Cádizen euskal pilotuen ikastetxe bat, eta XIV. eta XV. mendeetan hainbat gerratan hartu genuen parte, hala nola ingelesen eta frantsesen arteko Ehun Urteetako Gerran. Aitzindariak izan ginen konkistetan, esplorazioetan eta balearen arrantzan, besteak beste. Kortsarioak ere izan genituen.

Agian horregatik guztiagatik, XIV. mendean, Brujasko Kontsulatua sortu genuen. Gurutzaden ondorioz merkataritza-trafikorako ireki ziren bideak aintzat hartuta, merkatariek beren interesak defendatzeko elkartu behar zutela erabaki zuten. Erakunde haiek kontsul batek edo gehiagok zuzentzen zituzten. Hortik datorkie izena.

Eta Bilbokoa aitzindari izan zen itsaso eta ozeanoetan denbora luzean. Bostehun urte geroago, Merkataritza Ganberak handik sortu zela gogorarazten ditu. Ikusten duzue, Historia egin genuen. Baita kondaira ere.

Mairin Mitchell historiagileak dio Kerry-ko (Iralanda) lehen erregea Eber izan zela. «Iberiar Penintsularen iparraldetik» itsasoz iritsitako gizona omen zen. Euskal itsasgizona edonora iristen zen, urruti egonda ere. Hori guztia hemen aurkituko duzue. Baita dama bat ere. Kanpoan dago. Carola du izena. 60 metro, 224 tona, eta 30.000 kilo jasotzen ditu. 1954ko abuztuaren 20an hasi ziren eraikitzen. Aginte-kabina lurretik 35 metrora dago eta bertatik

ikuspegia zoragarria da. Beti ez da gorria izan. Bai, ordea, ikusgarria. Gizonak lan egiteko ez ezik, izena eman zion emakumeari begiratzeko ere igotzen ziren hara.

Carlota Iglesias Hidalgo zuen izena, baina Carol deitzen zioten. Horregatik hasi zitzaion jendea Carola deitzen.

Oso polita omen zen. Hark, ordea, zahartzaroan, ez zela bereziki polita esan zuen; dena dela, bular mardulak zituen. 20 urte zituela, Plaza Eliptikoko Ogasun Zentralean lan egiten zuen. Arratsaldez, beste lan bat egiten zuen, haren nagusiak Indautxun zuen aholkularitza-bulegoan.

Deustun bizi zenez, ondo zetorkion txalupaz zeharkatzea itsasadarra. Itsasontziak okertu egiten omen ziren Carola igarotzen zen tokitik. Alabaina, inoiz ez zen bere ospeaz jabetu. Egun batean, norbaitek esan zion «Hemendik igarotzea debekatu beharko dizugu, andereño, galera ekonomikoak eragiten dizkiguzu eta». Hori esan ziona, nonbait, garabia erosi izanaren arduraduna izan zen, Elisardo Bilbao zuzendaria. Kontua da, emakumea, inuzentea izaki, negarrez hasi zela. Handik urte batzuetara, garabiaren berri izan zuen, eta, geroago, erretiroa hartu zuen. 2001eko urriaren 26an hil zen, 76 urte zituela. Baina haren mitoak bizirik dirau. «Carolak baino gehiago jasotzen du!». Horixe zen ontziolan zuten leloa. Baldarra, bai, baina itsasadartar petoa. Carola ez zela inoiz ezkondu. —Ez dut nire bizitzako gizona aurkitu— erantzuten zuen. Denei zirrara eragiten zien emakumeak ez zuen aurkitu berari zirrara eragiten zion inor. Horregatik dago eder bezain bakarrik, itsasadarretik igarotzen oro maiteminduz. Agur ezazue eta jarri beste aldera begira.

Ikusten dituzuen ontzi horiek milia eta pasadizo ugari gordetzen dituzte. Ontzi ugari daude hor, hala nola salbamenduko ‘Bizkaia I’ izenekoa, ‘Auntz’ atoiontzia eta ‘Nuevo Antxustegui’ izenekoa, baxurako itsasontzi bateko bizimodua eta lana ikusteko aukera ematen duena, baita ‘BBK Euskadi Europa’ deritzana, besteak beste. Belaontzi horretan, Jose Luis Ugartek 93ko Vendee Globe estropadan hartu zuen parte. Lehiaketa horretan, munduari bira ematen zaio, bakarka eta geldialdirik egin gabe. Mundua non amaitzen zen galdetuta, Hornosko lurmuturra aipatzen zuen. Lord Thomas Cochrane-k, Master and Commander filmeko Jack Aubrey-k oinarri izan zuen kapitainak, ozeanoen arteko talkari aurre egiten zion. Ikusten duzuenean, pentsa ezazue ozeanoak zeharkatu zituen 64 urteko gizon batengan, Moby Dick-en Accab nola, halaxe ibili zena. Dena den, ez dago zertan kanpora atera loria sentitzeko. Galdetu bestela gabarrari. ‘Gabarra nº 1’ izena eman zioten 1960an Celaya ontziolan, Bilboko Portu Autonomoak enkargatuta.

Baina ez da gabarra, pontoia baizik, hau da, plataforma flotagarri bat, propultsiorik eta gobernurik gabea, portue-

tako mantentze-lanetarako edo garabien euskarri gisa erabiltzen dena. Lan xumea zeukan, eta berdin jarraituko luke, hiru xehetasun ez balira. Lehenengoa 1924an izan zen. Acero Club Olabeagako futbol-taldeak Espainiako B serieko txapelketa irabazi zuen. Harrera trenez egin zioten. Alabaina, Bilbora iristean, Manu Sota armadoreak taldea Areatzatik Olabeagako kairaino atoian eramatea erabaki zuen; zuziez argiztatutako gabarra bat erabiliko zuen. Bigarren xehetasuna ‘bilbainada’ bat izan zen, hau da ‘txikiteroen’ kantu tipikoa, hau zioena: «Por el río Nervión bajaba una gabarra, con once jugadores del Club Atxuritarra...» [Nerbioi ibaitik behera gabarra bat jaisten zen, Atxuritarra Club-eko hamaika jokalari zeramatzana].

Egia esan, abesti horrek Atxuri taldeak geroago egindako ospakizun bat aipatzen du; baina hain ospetsua zen, ezen 1983an berriz ere Itsasadarreko uretara bueltatu zela.

Gabarra gure herriaren eta Athleticen metaforarik onena da. Langilea, gogorra eta ausarta. Ametsak, lan eginez eta fedea izanez gero, bete egiten direla gogorarazten digu.

Bi aldiz gertatu zen.

Baina milioika bider gertatu zela ematen zuen

Gabarra ‘txuri-gorria’ berriz agertu zenekoa

Garai hartan Athletic Clubeko presidentea zen Aurtenetxek dio Bilboko Elkarte Koralaren presidente Gerrikabeitia pasadizo hartaz gogoratu zela. Eta, hori dela-eta, taldea itsasadarreko uretan ibili zen udaletxerako bidean. Ezin ahaztuko dugu Labe Garaietako langileak garabien goialdetik txapeldunak agurtzen zituzteneko irudia, zubiak zaleez josita zeudela. Eta irudi hura urtebete geroago ere ikusi genuen, Liga eta Kopa irabazi izana ospatzeko. Milioi bat lagun elkartu ziren. 2009an, atondu egin zuten, Valentzian jokatutako Koparen finalerako Bizkaia txuri-gorriz janzteko proposamena aintzat hartuta. Museoak gabarra hartuko zuela esan zuen, eta Portu Agintaritzak laga egin zuen. Bilboko urdin kolorez margotu zuten berriz eta txuri-gorriz jantzi. Baina ez genuen irabazi, eta gorde egin zuten berriz ere. Berdin gertatu zen 2012an, Errumanian jokatu zen Europa League-ren eta Madrilen jokatu zen Erregearen Koparen finalak irabazi ez genituenean. Izan ziren eskaerak kontuan hartuta —eta hauxe da hirugarren xehetasuna—, Itsas Museoak, Athletic Clubek eta Portu Agintaritzak akordio bat egin zuten. Betiko gera zedin.

Gabarra gure herriaren eta Athleticen metaforarik onena da. Langilea, gogorra eta ausarta. Ontzi horrek garbi gogorarazten digu ametsak, lan eginez eta fedea izanez gero, bete egiten direla. Bi aldiz gertatu zen. Baina milioika bider gertatu zela ematen zuen. Eta jakin egin behar da. Batez ere belaunaldi berriek jakin behar dute. Mareak berriz ere trofeoak ekarriko dituela kontuan edukitzeko.

Horretarako, gogor saiatu beharko dute, eta norbaitek kontatu behako die nor garen, gabarra bat aurrean dugula, itsasadarren erriberan. Berdin dio beste talde batekoak bazarete, edo futbolari gorroto badiozue. Guretzat zer den ulertzen baduzue, herri gisa ere ulertuko gaituzue.

KONTUAN HARTZEKO Kontsulatua izan zen Bilboko patu ekonomikoa zuzendu zuen erakunde bakarra, eta merkataritzako gatazkak ebazteko auzitegi bihurtu zen.

Brujasen ordezkaritza izan zuen. Haren oroigarri, Bizkaitarren plaza dute oraindik ere Flandriako hiri hartan.

Deustuko zubia, proiektu gisa, 1930ean sortu zen.

Obrak 1932 hasi ziren, eta 1936ko abenduaren 12an bukatu, Gerra Zibila hasita zegoela. Hurrengo egunean inauguratu zuten.

Hasieran, altxagarria izan zen, ontzien trafikoa errazteko. 1995az geroztik, aldiz, ospakizun berezietarako soilik altxatu izan dute.

Euskalduna zubia 1997ko apirilaren 18an inauguratu zuten. Metalezko egitura du, eta 250 metroko luzera eta 27 metroko zabalera du.

14

BILBOKO ISTORIOAK

BILBOREN

ZAPOREA Bilbo ‘B’ letraz hasten da, gaztelaniazko ‘boca’ (ahoa) bezala, eta mirespenezko ‘O’ batez bukatzen da. Izan ere, ahogozatu gabe irenstea ez da jatea, irenste hutsa baizik. Hemen ez dira bost zentzumenak soilik erabiltzen. Sei baititugu. Eta seigarrena aurreko guztien batura da. Horregatik, bazkaltzen ari garen bitartean, afaltzera nora joan gintezkeen hitz egiten dugu. Ez da aurrean dugunari mespretxua egitea. Aldiz, usain gozo batek beste batera eramaten du, eta zapore batek ideiak sorrarazten ditu. Hortaz, ez harritu hitzordu gastronomiko batez gozatzen ari zaretela aste osorakoak antolatzen badizkizuete. Giroak eraman zaitzatela. Eta, hasteko, ‘pintxotan’ ibili egun batez.

‘P

intxoak’ Euskadin, ohiko menuaren ordezko moduko bat dira. Garai batean, zutik hartzen ziren, barran.

Gure sen ibiltari-tabernazaleari oso ondo egokitzen zaio ohitura hori. Gaur egun, aldiz, mahai bat eskainiko dizute, erosoago egoteko. Pintxoak askotarikoak dira, tabernak eta jatetxeak bezalaxe. Gure egindako pintxoren bat ere badugu, hala nola Gilda, piperraz, antxoaz eta olibaz egina. Gugandik gertu sortu zen, Donostian, Rita Hayworth-en omenez, eta Bilbon geratu zen. Gaur egun, ‘botxeroa’ da hura ere. Aldiz, berto-bertoko pintxoetako batzuk ez dira egiten gaur egun, hala nola ‘grillo’ izenekoa, patata egosiz, letxuga hostoz eta tipulinez egiten zena. Garai batean, ‘txakoli’ edo txakolindegietako poteoa alaitzeko zerbitzatzen zituzten. ‘Txakoliek’, taberna edo ostatuek ez bezala, janaria eta etxeko mahastietako mahatsez egindako txakolina eskaintzen zituzten. Garai batean, Euskal Herriko ardo tipiko hori mikatza zen eta alkohol gutxi zeukan. Gaur egun, aldiz, beste ardo zuri bikainen pare dago, eta zapore eta usain paregabeak ditu. Oso ondo doakie arrainei, batez ere antxoari, baita ‘pintxo’ ugariri ere. Horiek horrela, noizbait esan badizuete Euskal Herrian txotxak gordetzen ditugula ordaintzerakoan zenbat pintxo jan ditugun erakusteko, jakin ezazue hori zitalkeria hutsa dela. Gurean ez da inoiz horrelakorik egin. Hemen zutaz fidatzen gara, eta zeu gutaz.

Karolina egiteko, trebezia eta denbora behar dira. Gozogile ‘bilbaino’ batek sortu zuen.

Alabaren oroimenez jarri zion izena, neskatoari izugarri gustatzen baitzitzaion merengea Bestalde, ez dugu txakolina sagardoa balitz bezala zerbitzatzen, likidoak edalontzia joz. Bizkaikoa, behintzat, dagokion liturgiaz eskaintzen da. Eta ez du zertan zuria izan beti. Beltza ere badago. Dena den, zuria da ohikoena. ‘Rabak’ ere gure plater ospetsuenetakoa da. Irinez eta arrautzaz egindako ore berezi batez frijitzen dira, baina gurean txibiari ematen diogun ebaketa eta sukaldean tratatzen dugun erak bereizi egiten dituzte antzeko beste plater batzuetatik.

Jaki sendoagoak aipa genitzake, hala nola arrainak, haragiak eta beste hainbat produktu, baina gure hiriko kaleetan barrena zabiltzatela jendeari galdetzea da onena. Atsegin handiz erantzungo dizuegu. Gustukoa dugu gastronomiaz hitz egitea. Gozokiak barne, jakina.

Hori egiaztatzeko, bidaia dezagun XIX. mendearen erdialdera. ‘Zazpi Kaleetan’, gozotegi ugari zeuden; oraindik ere bertoko espaloietan kafe dotorearen usaina har daiteke. Bilbo salgai-portu izanik, gurean ez da inoiz produktu egokirik falta izan. Beti izan ditugu esnea eta bertoko arrautzak, baita urrutitik ekarritako irina eta espeziak ere. Antonio Trueba kronikari ospetsuak zioenez, mende horren hasieran bagenituen izen handiko kafeak. Bilbora etortzen ziren suitzarrenak, italiarrenak eta frantsesenak ziren gehienbat. Haien artean, bazen Rovina izeneko bat, Independentzia Gerra aurretik Posta kalean kafe bat ireki zuena. 1814an, Béltique izeneko suitzar bati transferitu zion lokala, eta hark, berriz, herrikide zituen beste bi gizasemeri.

Haiek ‘Café Suizo’ izena jarri zioten negozioari. Ez zuten buruhauste handirik izango izena jartzeko, baina asmamen handia izan zuten gastronomia ‘bilbainoko’ produktu izarretako bat sortzeko: gurinezko opila.

Historia handiko gozokia

Bernardo Pedro Franconik eta Francesco Matossik, istorio honen protagonista diren suitzarrek, beren herrialdeko esne-opilen bertsio ‘bilbainoa’ egitea erabaki zuten, irina, arrautza-gorringoa, gurina, esnea eta azukrea erabiliz. Opila harro eta zaporetsua zen, eta azukre-geruza fin-fina zeukan. Gaur egun ere horrelakoxeak aurkituko dituzue gozotegietan. Goiz batean, berriz, opila erditik ireki eta gurin-geruza fin bat gehitzea bururatu zitzaien. Izugarrizko arrakasta izan zuten. Garbi geratu da negozioak jartzeko eta pastelak egiteko bai, baina izenak jartzeko ez zutela asmamen handirik; izan ere, «gurinezko opila» deitu zioten asmatutako gozokiari. Horrelaxe eskatu behar duzue berta-bertako opil hori. Bilbotik kanpo ez baita halakorik. Harrigarria da, kontuan izanik gizon haiek berrogeita hamar bat frankizia izan zituztela beste hainbat hiritan, hala nola Madrilen, Iruñean, Santanderren eta Burgosen. Hortaz, misterio hutsa da opilak gurean geratu eta bertan ospetsu bihurtzea erabaki izana. Ez da bakarra, ordea. Galde iezaiozue arroz-pastelari bestela.

Zenbaitek pastel gezurtia ere esaten diogu; izan ere, ez dauka arrozik, izenak baietz badio ere. Jatorrian dago horren zergatia. Soberan geratutako arroz-esnearekin egiten omen zuten, hura krema bihurtu eta tartaleta batean egosita. Beste teoria baten arabera, orain dela hainbat mende arroz-irina erabiltzen zen, eta geroago osagaia bai, baina izena ez zuen aldatu. Bada marinelek Filipinetatik ekarritako errezeta bat dela dioenik ere.

Dena dela, hauexek dira horren osagaiak: gurina, esnea,

azukrea, arrautza eta hostorea, puntu-puntuan egon behar duena kremarekin kontrastea egiteko. Bi gozokiak ere, pastela nahiz opila, ezin hobeak dira kafearekin edo katilu bat txokolaterekin hartzeko. Eta gosaltzeko, askari gisa edo arin afaltzeko balio dute. Karolina, berriz, trebezia eta denbora eskatzen dituen dama da.

Jatorri ezaguna du, sortzailearen izena ezezaguna den hein berean. Gozogile ‘bilbaino’ misteriotsu batek sortu zuten, opilari alabaren izena jarrita, haren omenez.

Izan ere, neskatoak izugarri gustuko zuen merengea.

Badakigu ez dela erraza pastel hori zikindu gabe jatea. Hortaz, hostorezko saski batean merenge-dorre handi bat jartzea erabaki zuen. Hura sinple samarra geratzen zenez, txokolate- eta arrautza-ukitu batzuk eman zizkion, grazia, zapore eta sendotasun handiagoa emateko. Pastela zaporetsu bezain deigarria da. Hortaz, jai-karteletan agertu da, apustu ospetsuetan erabili dute, eta belaunaldiz belaunaldi bromatxo bat egiteko erabili izan da. Kontuz ibili jaten duzunean, inork ez diezazun sudurra pastelarekin zikindu. Baina ez da esku eta aho trebeak eskatze dituen pastel bakarra.

Ezagutzen al duzue gure errusiarra?

Bai, badakigu munduan barrena zabaldu den pastela dela eta Frantziako enperatziz Eugenia Montijo granadarraren kontua izan zela. Nonbait, Napoleon III.a enperadorearekin ezkondu ondoren, sukaldari espainiarrak eraman zituen bere segizioan. Parisen 1855ean egin zen erakusketa unibertsala zela eta, oturuntza bat eman zuen. Bertan, ohorezko gonbidatu bat zegoen: Errusia guztietako Tsar Alejandro II.a.

Postrerako, enperatrizak hizpide dugun pastela eskatu zuen. Hura dastatutakoan, Tsarra liluratuta geratu zen, eta errezeta eskatu zuen. Orduan, Pastel Errusiar Inperiala izena jarri zioten. Bilbokoa dastatzea gomendatzen dizuegu. Altuagoa eta harrotuagoa da.

Eta, bide batez, dasta itzazue santiagitoak, bilbainitoak, jesuitak, kristinak eta trufak. Edo toffeak, Arteagaveytia izeneko batek ‘Titanic’en bidaian eraman zituen eta ozeanoaren ondoan dauden haiek bezalaxe egindakoak.

Aprobetxa ezazue mazapanak eta turroiak bilatzeko.

Batez ere ‘sokonusko’ izeneko bat, hiru motatako txokolatez egiten dena. Jatorri ezezaguna du, baina jakin badakigu itsasoz iritsi zela gurera eta ‘bilbaino’ bihurtu zela. Zuek bezalaxe, gure gastronomia dastatuz gero. Azken batean, barrura eramatea da herri bat ulertzeko modurik onena. Eta ez kezkatu ez bazaizue dena maletan sartzen. Ardo on bat edo plater gozo bat gordetzeko modurik onena oroimenaren txokoetan edukitzea da.