Munduko sumendi garrantzitsuenak Ugao eskolako seigarren mailako neska-mutikoak 2015-16 ikasturtea
ETNA Etna Siziliako ekialdeko kostaldean dagoen geruza-sumendia da, Messina eta Cataniatik gertu kokatuta. Europako sumendi aktiborik handiena da eta gaur egun 3.326 m ditu. Alpeetatik
hegoaldera
dagoen
Italiako
mendirik altuena da eta 1.190 km azalera du. Gaur egun Etna sumendiak lau krater ditu: ipar-ekialdeko kraterra, Boraginea, Bocca Nuovay eta ipar-ekialdeko kraterra. Etna mendia munduko sumendirik aktiboenetako bat da, ehunka aldiz sartu baita erupzioan milioi erdi urteetan zehar. Batzuetan oso suntsitzaile izan bada ere, jendeak ez du arriskutzat hartzen. Hala ere, historikoki zenbait erupzio arriskutsuak izan du: Aeneisetan deskribatzen duena, 1669koa, 1928koa, etabar.
FUJI YAMA Fuji mendia
Japoniako mendirik altuena da, 3.776 metroko geruza-sumendia. Honshu
uhartearen erdialdean kokaturik dago, Tokiotik mendebaldera. Hiru hiri txiki ditu inguruan, Shizuoka prefeturako Gotenba eta Fujinomiya eta Yamanashiko Fujiyoshida. Fuji mendia bost
aintzira
inguratzen
dute,
Kawaguchi,
Yamanaka, Sai, Motosu eta Shōjik. Ez dago urruti Ashi aintzira eta bertatik mendiaren ikuspegi itzela dago. altuena
Gailurreko kraterrean zortzi tontor daude, Ken-ga-mine
da,
3.776
metrotako
garaieran. Fuji mendiaren gailurrena tundrako klima dago. Inoiz jaso den tenperatura baxuena -38ºC da (1981eko otsailean) eta altuena 17'8ºC (1942ko abuztuan). Nahiz eta sumendi aktiboa izan, azkenengo erupzioa 1707an jazo zen, Edo Aroan. Bere izenak japonieraz honako etimologia du: ●
Fu (富) aberastasuna da,
●
ji (士) "samurai" da,
●
san (山) mendia da.
Izen osoa, beraz, Fujisan da. Europan, batzuetan Fujiyama idatzi ohi da. Fuji sumendia hiru plaka tektonikoren elkargunean dago eta zientzilariek erupzioak lau fase desberdinetan gertatu zirela ondorioztatu dute. Lau bide hasten dira gorantz eta bakotzak bost "geltoki" ditu altuera desberdinetan kokaturik; Kawaguchi, Subashiri, Gotenba eta Fujinomiya bideak.
HEKLA Hekla
Islandiaren
hegoaldean
dagoen
sumendia da eta mendiaren tontorrean urte osoan zehar elurtuta egoten da. 1.488 metroko garaiera duen sumendia da. Sumendiaren azkenengo erupzioa 2000. urtean izan zen.
Hekla 40 kilometroko
sumendi
dago
katean
osatuta.1774ko
erupzioa jende asko hil zuen. Jules Verneren Munduaren erdira bidaia eleberrian, Hekla sumendia aipatzen da lurpeko mundurako sarrera bezala. Hekla sumendiak hogeita bost eztanda izan ditu. 2010eko apirilaren 19an erupzioan sartuko zela pentsatzen zuten, baina azkenean ez zuen eztanda egin. Hekla krater bat baino gehiago dauzka.
KILAUEA Kilauea Hawaii-en dago. Mauna Loa, Mauna Kea, Haualalai eta Kohalarekin elkartuta dago. Kilauea, munduko sumendirik handienetako bat da. Mauna Loa uhartearen hegoaldean dago. Kilauea 1.111 metroko altuera du, kraterrak 165 metroko sakonera eta 3-5 kilometroko zabalera du. Sumendi hau oso aktiboa da, ia etengabe eztanda egiten du. Azken eztanda 1983an hasi zen, eta gaur egun ere hantxe jarraitzen du.
Bere eztandarik arriskutsuenak, bi izan dira, 1790ean eta 1824an izan ziren, 90 - 100 pertsona hil ziren. Kilauea, Ozeano Barearen plaka tektonikoak Hawaii-tik pasatu zirenean sortu zen. Hawaii-ko sumendirik gazteena dela esaten da, 300.000 - 600.000 urte inguru dauzka. Kilauea, urezko sumendi bat zela esaten dute zientzialariek, baina handitzen hasi zen eta lurrezkoa bihurtu zen. 1840-tik aurrera, sumendia turismo lekua egin zen.
KILIMANJARO Kilimanjaro mendia izen bereko parke nazionalean kokatzen da, Tanzanian. 5.895 metroko altuera du eta Afrikako gailurrik altuena eta munduko sumendirik altuenetako bat da. Hiru krater dituen estratu-sumendia da eta elur iraunkorrak ditu, bere gailurrean dagoen
glaziarraren
ondorioz.
Azken
urteotan kezka handia sortu du glaziarraren lodierak
eta
hedadurak
jasan
duen
murrizketak, klima-aldaketa dela eta. XIX.
mendearen
aurretik,
Ptolomeo
geografiari egiptiarrarenak bezalako kronika bitxi batzuk Afrikaren hegoaldean "mendi zuri" bat dagoela esaten digute. 1845Ean, Williams Cooley geografiari britainiarrak Afrika Ekialdeko mendirik ezagunena, Kilimanjaro, arroka gorriz estalia dagoela esaten digu. Kilimanjaro mendi bat da hiru sumendiz osatua baina ez dago piztuta
KRAKATUA Krakatua Indonesiako sumendia da, Java eta Sumatra uharteen artean kokatuta dago. 1883ko abuztuaren 27an lau eztanda erraldoiek,
Krakatuaren
erupzioak
sortuak,
hondamenezko tsunamiak sortu eta hainbat herri suntsitu zituzten Javan eta Sumatran. Erupzioa 1883ko maiatzean hasi eta 1884 otsailean bukatu zen. Hasierako lehen lurrikaren ondoren, sumendiaren jarduera areagotuz joan zen, erupzio handia gertatu arte.
Garai hartan Indonesia Herbehereetako kolonia zen, hori dela eta, hildakoen kopurua herbeheretarrek harturiko datuetan oinarritzen da, guztira 36.417 hildako. Dena den, xx. mendean zehar eginiko ikerketek kopuru hori 120.000 ingurura igoarazi dute.
KOTOPAXI Kotopaxi sumendia Ekuadorren (Andesen) dago. Estravolcan bat da.5.897m altuera du, eta bere lehen erupzioa 1757an izan zen eta azken erupzioa 2015eko abuztuaren 15ean izan zen. Piztutako sumendietako altuenetako bat da. Kotopaxi sumendian hiru erupzio gertatu dira, lehena 1757an, bigarrena 1877an, eta azkena orain dela gutxi, 2015ean. Sumendi arriskutsuenetako bat da. Kotopaxi sumendia oraindik erupzioan dago eta Kotopaxi sumendia oraindik zaintzen ari dira
MAUNA LOA Mauna Loa izenak Mendi Luze esan nahi du Hawaiieran. Mauna Loa Ozeano Bareko Hawaii uharteak (Ameriketako Estatu Batuetako Hawaii estatutan) kokatuta dago. Ezkutu sumendi aktibo bat da, eta gutxi gorabera 75.000 kilometro kuboko bolumena du. Bere azken erupzioa 1984. urtean izan zen. Erupzio berriena 1984eko martxoak 24tik apirilaren 15era izan zen, erupzioak ez zuen ez herri bat apurtu, baina pertsona batzuk hil ziren. Baina 1926 eta 1950koak herriak suntsitu zituen. Manua Loa mendilerroa eratzen duen bost sumendietako bat da. Masaren eta bolumenaren
aldetik,
Lurreko
lehorreko
sumendirik handiena da, eta historikoki Lur osoko sumendirik handientzat jo izan da.
PINATUBO Pinatubo Filipinetan dago, aktiboa dago oraindik. Bere asken erupzioa 1991 izan zen. 1991ko ekainean
Pinatubo
erupzio
egin
zuen berriro, 500 urtez isilik egon ondoren.
Bere
baso handi
bat
inguruan
zegoen
erre egin zen
beroagatik. Eta erupzioa izan zen hain handia ze atmosfera estali zuen eta tenperatura gaitzi zen 0,5ยบ gradutara eta Filipina osoa hoztu egin zen. Hil zuen 82.000 pertsona
POPOCATEPTEL Bere izena POPOCATEPTEL da. Morelos, Puebla eta Mexiko estatuen mugan kokatua dago. Mexikoko bigarren mendi garaiena da, Pico de Orizaba tontorraren atzetik. Sumendi aktiboa da. Bere azkenengo erupzioa 2015eko urtarrilaren 1ean izan zen. 1947an erupzio garrantzitsu bat izan zen. 1994ko abenduaren 21ean, sumendiak
errautsak
eta
gasa
kanporatu zituen eta inguruko herriak hutsarazi zituzten. 2000ko abenduan, milaka
pertsona
bulkanologoek
ebakuatu
alarma
jo
zituzten zutenean.
2007ko abenduaren 1ean, beste errauts kanporaketa bat egin zuen, 2km- raino igo zena. XVI. mende hasieran, sumendiaren magalean espainiarrek monasterio ugari eraiki zituzten, bertako populazioa kristautzeko asmoarekin. Bere izena erretze mendia esan nahi du. Popo- erretzea eta petl- mendia edo muinoa.
ST HELENS St Helens sumendi handi bat da, bertan deitzen diogu Santa Helena mendia. Saint
Helens
Batuetako
Ameriketako
Whashington
Skamania konderrian
Estatu estatuko
dagoen sumendia
da. St Helens oraindik aktibo dago. Bere azken leherketa 2004an izan zen, bere leherketarik handiena
4,1 gradukoa izan
zen. Lurrikara baten ondoren, sumendiak erpzioa izan zuen eta Ameriketko Estatu Batuetan erupziorik handienetariko bat izan zen. 57 pertsona hil ziren. 2.550 metroko garaieraduen sumendia da.
TANBORA Tanbora
Indonesiako
sumendia
da,
Sumbawa
uhartearen
iparraldeko
penintsulan
kokatutakoa. Mendiak 2.722 metro ditu eta bere azken erupzioa 1967. urtean izan zen. 1815eko apirilean, milurteko erupziorik handiena gertatu zen Tanbora mendian. Sumendiaren leherketa 2.000 kilometrora entzun zen Sumatrako uhartean eta errautsak ehundaka kilometrotan zehar zabaldu ziren. Guztira 71.000 pertsona hil zirela uste da. Ondorengo urtean, 1816. urtean, errautsek atmosfera estali zutela eta Udarik gabeko urtea izenaz ezagutzen den fenomenoa gertatu zen. Errautsek eguzkiaren izpien
indarra
oztopatu
eta
tenperaturek behera egin zuten ipar-hemisferio osoan.
TIMANFAYA Timanfaya sumendia itzalita dago eta bere azken leherketa duela 500 urte izan zen. Erupziorik larriena XVIII. mendean izan zen eta hil asko egon ziren. Timanfayako Parke Nazionala Lanzaroten (Kanariak) dago eta1974an izendatu zuten. 51 km2-tan hedatutako eremu osoak 25 sumendi hartzen ditu barne, ezagunenak Monta単a de Fuego, Monta単a Rajada eta Caldera del Corazoncillo izanda. Lehenengo erupzioa izugarria izan zen, eta uhartea itxuraldatu zuen erabat, bederatzi herri desagerraraziz: Tingafa, Monta単a Blanca, Maretas, Santa Catalina, Jaretas, San Juan, Pe単a de Palmas, Testeina eta Rodeos.
VESUBIO Vesubio sumendia Italiako Napoliko probintzian dago. Berezia egiten duena da azken 100 urteotan aktiboa egon den Europako bakarra dela, beti ere kontinenteko lurralde nagusia kontuan hartuta eta ez uharteak. Azken erupzioa 1944an izan zen. Dena den, ezaguna da, batez ere, 79. urtean izandako erupzioagatik: orduko Ponpeia eta Herculanum hiri erromatarrak suntsitu zituen, eta gaur egun arte iritsi dira horien aztarnak, etxeko
orduko zatiak
gorpu aski
eta ondo
kontserbaturik gelditu zirelako. 1631an Ponpeian, Italian, 3.500 pertsona inguru hil ziren eta 79ko abustuaren 24an leku berdinan 3.600 pertsona inguru hil egin ziren.
TEIDE Teide mendia (sumendia) Tenerifeko uharteko gailurra da. Espainiako altuena da bere 3.718 metroekin. Ozeanoko lautadatik 7.000 metro igotzen da. Sumendi bat da,estronboliar motakoa. Guantxeentzat Echeyde izena hartzen zuen (hortik Teide izena) eta bertan Guayota izakia bizi zen, gaizkiaren deabrua. Parke nazional bat da. Ez daukate argi itzalirik edo aktibo dagoen. Bere erupziorik larriena 1798an gertatu egin
zen,
Tenerifeko
jaietarako
preparatzen zeuden. Beroa egiten zuen
baina
ondo
zeuden,
eta
jendeak bat-batean zarata haundi bat entzun zuen eta lur azpian notatzen zeuden lurrikarak, baina ez zekiten zer zen. Gaua heltzen joan zen eta sumendiaren ahotik gauza gorri bat ikusten zen, eta abisatu egin zioten isla guztiari Teidek eztanda egingo zuela , eta orduan jakin zuten sumendia itzartu egin zela, eta hori ez zen inorentzako notizia onik isan baizik eta oso txarra. Jendea oso txarto pasatu zuen. 1798an erupzioan jarri zen eta hortik deitzen diogu Las narices del Teide. 2004ko apirila eta maiatzaren artean 200 seismo sentitu ziren, horretatik 5 herritako pertsonek sentitu zituzten. Erdi Aroan lehenengo europarrak Ozeano Antartikotik barneratzen hasi ziren eta Teide izan zen beraientzako lehenengo seinalea.
KILIMANJARO El Kilimanjaro es una montaña que está en el noroeste de Tanzania. Es un estratovolcán, tiene 898 metros de altitud y
no se sabe _ su última erupcion. Ya está apagado. El
Kilimanjaro es conocido por sus famosos campos de hielo de su cumbre, que se están reduciendo de forma dramatica desde principios del siglo XX. En 1973 se fundó el Parque Nacional Del Kilimanjaro, Al final se convirtió en una montaña emblematica, evocada y representada en el arte y convertida un un símbolo en numerosos productos comerciales. Es muy apreciada por los miles de senderistas que realizan su ascensión sacando provecho de la gran diversidad.