John Heartfield Fotografie Plus DYNAMIET
John Heartfield Fotografie Plus DYNAMIET Onder redactie van Angela Lammert, Rosa von der Schulenburg en Anna Schultz in opdracht van Akademie der KĂźnste, Berlin
Waanders Uitgevers, Zwolle
8
Voorwoord
10
Inleiding
12
Fotografie plus Dynamiet een tijdperk
38
Productieve relaties John Heartfield en Willi Münzenberg ANDRÉS MARIO ZERVIGÓN
46
Wapenbroeders De creatie en migratie van Ob schwarz, ob weiß MARIA GOUGH
52
Hakenkreuzottern Over de visueel-verbale retoriek van de fotomontages van Heartfield ROSA VON DER SCHULENBURG
60
Foto’s, toneel en boeken Brecht en Heartfield ERDMUT WIZISL A
68
Materiaal, proces en archief ANGEL A L AMMERT
76
John Heartfield TACITA DEAN
78
‘LEVE DE OORLOG’ Knippen en plakken
96
Foto’s van gruwelijkheden als (niet) gebruikt materiaal ANGEL A L AMMERT
104
Beeldpropaganda tijdens de Eerste Wereldoorlog Aby Warburg als redacteur van het geïllustreerde tijdschrift La Guerra del 1914 STEFFEN HAUG
110
Terreur – Als beelden wapens worden CHARLOT TE KLONK
114
Hart voor Heartfield RICHARD DEACON
118
Film als de keuken van de montage
220
revolutionaire schoonheid
ONTWERPER VAN HET SOCIALISME? Verouderde symboliek of het einde van de hoop
142
Focus op beelddenken Expressisonistische films of propaganda
242
Als het om rechtvaardigheid ging, dan sprong hij als een veer op
JEANPAUL GOERGEN
RALPH KEUNING 148
Heimwee naar ‘gewaagde constructies’
in gesprek met John Heartfields
John Heartfield en het theater
kleinzoon Bob Sondermeijer
STEPHAN D ÖRSCHEL 248 158
De geschiedenis van een nalatenschap
‘Slimme valstrikken’
John Heartfield in de kunstverzameling van de
De fake foto’s van Heartfield als reflectie op
Akademie der Künste
massamedia
MEIKE HERDES
VERA CHIQUET 252 164
168
‘Ongelukkige verwikkelingen’
John Heartfield – Drie primaire kleuren:
De moeilijke weg naar het lidmaatschap van de
blauw, rood en geel
Akademie der Künste
MARK L AMMERT
HAIKO HÜBNER
Thuis in den vreemde ballingschap en terugkeer
256
Klaus Wittkugel, de ‘monteur’ van de DDR PREM KRISHNAMURTHY
264
Heartfield en Herzfelde, Oost-Berlijn 1972 JEFF WALL
188
Een kunstenaar op de vlucht John Heartfield in Praag
194
JINDŘICH TOMAN
288
BIJLAGEN
Compromisloos aangepast
290
Biografie van John Heartfield
John Heartfield in Engelse ballingschap
292
Lijst van tentoongestelde werken
306
Lijst van niet tentoongestelde werken
308
Index van plaatsen en personen
‘Gewapend met vijf camera’s’
310
Over de auteurs
Heartfields reis naar China en zijn relatie
311
Bruikleengevers
met Vietnam
311
Dankwoord
ROSA VON DER SCHULENBURG
311
Fotoverantwoording
312
Colofon
ANNA SCHULTZ 204
210
‘Misschien zien we elkaar eindelijk weer’ Böff, Mött en Wiel en het jaar 1949 MICHAEL KREJSA
218
Wie lijdt, scheidt MARCEL ODENBACH
Voorwoord
De waarheid laten zien, de feiten weergeven de 'de leugen
staan die zijn principe van de (de)constructie van afbeel-
op zijn smoel slaan'. Zo beschrijft de graficus, animatiekun-
dingen artistiek gezien verder ontwikkelen? De politieke
stenaar en decorontwerper John Heartfield in 1967 tijdens
publieke opinie was al ten tijde van de Weimarrepubliek
een interview het doel van zijn politieke fotomontages. Zijn
gefragmenteerd. Politieke satire diende voornamelijk de ei-
beelds atire wil aanklagen, ophelderen en ontmaskeren. Het
gen partij. Hoe ziet dat er nu uit? Is de publieke opinie door
is een middel in de politieke strijd. Heartfield bouwde voort
sociale media opgedeeld in kleinere delen, die vooral dienen
op de kracht van het beeld. Hij was ervan overtuigd dat men
als echokamers waarin gelijkgezinden hun politieke opvat-
‘met de foto heel eenvoudig de gebeurtenissen, de waar-
tingen bevestigd zien? Is de discussie over feiten niet vooral
heid, de feiten’ kon laten zien. In zijn woorden is de woede
een discussie over meningen geworden?
en de creatieve energie te bespeuren om met foto, schaar,
De tentoonstelling en de catalogus gaan over deze vragen
penseel en lijm de strijd aan te gaan. Zijn werken bereikten
en plaatsen het werk van Heartfield in een actuele context.
een miljoenenpubliek en zijn inmiddels klassiekers binnen de
Het uitgangspunt is de digitale registratie van het grafi-
politieke kunst. Pagina’s uit de Arbeiter-Illustrierten-Zeitung
sche werk van John Heartfield in de kunstverzameling van
als Ob schwarz, ob weiß – im Kampf vereint! (1931) en Adolf
de Akademie der Künste. De online catalogus van Heart-
der Übermensch. Schluckt Gold und redet Blech (1932) en
field (www.heartfield.adk.de), die 6200 werken bevat, is
de titelpagina van Der Sinn von Genf. Wo das Kapital lebt,
in 2018 afgerond. Deze catalogus biedt een uitgebreid
kann der Friede nicht leben! (1932) droegen ertoe bij dat
beeld van het werk van de kunstenaar en bevat veel nieuwe
de fotomontage een op zichzelf staande kunstvorm werd.
vondsten en inzichten die ook in de tentoonstelling terug-
Heartfield groeide uit tot een van de belangrijkste en in-
komen. Vooral zijn manier van werken wordt duidelijk: het
novatiefste kunstenaars in het verzet tegen het fascisme.
kunstzinnige kiezen, uitknippen en samenvoegen. De online
En daarmee tot een van de meest gehate vijanden van de
catalogus vormt echter maar een deel van de kosmos van
nationaalsocialisten. Door puur geluk ontsnapte hij in 1933
Heartfield waaruit de curatoren konden putten. Naast zijn
aan een arrestatie en wist hij te vluchten, eerst naar Tsje-
beeldwerk behoort ook de schriftelijke nalatenschap tot
cho-Slowakije en later naar Engeland. Zijn politieke satire
het John-Heartfield-archief van de Akademie der Künste:
heeft dankzij de esthetiek en suggestieve werking nog niets
158 dozen met brieven, biografische documenten en zo’n
aan artistieke kracht ingeboet. Zijn werk is, zoals zijn vriend
drieduizend werkfoto’s en persoonlijke foto’s. Daar komen
en kunstcriticus Adolf Behne in 1931 heel treffend zei: ‘Foto-
nog eens meer dan zeshonderd museumstukken bij, van een
grafie met dynamiet’.
stoel uit zijn woonkamer tot een Chinees theekopje uit de
Het agressieve verlangen van Heartfield naar ontmaske-
bloeitijd van de middeleeuwen. Het netwerk van Heartfield
ring van de leugen en politieke verduidelijking is nog steeds
kan worden afgeleid uit de bewaard gebleven archieven van
actueel in een tijd van fake news, de opkomst van radicaal
zijn vrienden, metgezellen en medestrijders Bertolt Brecht,
rechts en haattirades op sociale media. Toch stemt zijn on-
George Grosz, Erwin Piscator en Otto Schmalhausen, en
voorwaardelijke geloof in de verduidelijkende macht van
natuurlijk uit dat van zijn broer Wieland Herzfelde, die aan
afbeeldingen en feiten tegenwoordig tot nadenken. Welke
het hoofd stond van de legendarische uitgeverij Malik. Uit
‘waarheden’ vertellen afbeeldingen in een tijd van internet-
deze bronnen konden Heartfields internationale relaties en
fenomenen als memes, perfecte digitale beeldmanipulatie
zijn productieve samenwerking met anderen (voor decor- en
en uitsluitend uit algoritmen opgebouwde beeldbestanden?
boekontwerpen, foto’s en animatiefilms) worden afgeleid.
Heeft het naïeve geloof in de authenticiteit en objectiviteit
Aan de tentoonstelling en de catalogus hebben veel crea-
van de fotografie plaatsgemaakt voor het al even naïeve
tieve geesten meegewerkt die we hierbij willen bedanken.
geloof in de volmaakte manipuleerbaarheid van de fotogra-
De curatoren Rosa von der Schulenburg, Angela Lammert
fie? Bestaat Heartfields kunst van de politieke fotomontage
en Anna Schultz voor het concept en de daadkrachtige
nog? Of zijn er andere vormen van visuele expressie ont-
realisatie van de samenwerking tussen het archief en de
8
programma-afdeling. De Kulturstiftung des Bundes en de
Academy gaat onze dank vooral uit naar directeur Axel
Bundeszentrale für politische Bildung voor hun financiële
Rüger, voormalig artistiek directeur Tim Marlow, die de
bijdrage aan de tentoonstelling en het begeleidende pro-
tentoonstelling in het programma van de Royal Academy
gramma in Berlijn. Uitgeverij Hirmer, die het is gelukt een
heeft opgenomen, en hoofd tentoonstellingen Andrea
gemeenschappelijke catalogus voor drie Europese partners
Tarsia. Verder willen wij Per Rumberg, Rose Thompson,
in drie talen uit te brengen. Uta Grundmann, die de tekst
Elana Woodgate en Belén Lasheras Díaz bedanken.
uitstekend heeft geredigeerd, en tentoonstellingsontwerp-
Museum de Fundatie in Zwolle bedankt met name Arjette
ster Roswitha Kötz, die in Berlijn een passende presentatie
van Dulmen Krumpelman, Sarah Voss, Teo van den Brink en
heeft gecreëerd voor Heartfield. De afdelingen van de
Kristian Garssen.
Akademie die medeverantwoordelijk zijn voor het begelei-
Na de opening in Berlijn (21 maart - 21 juni 2020) is de ten-
dende programma. En tenslotte vormgever Heimann und
toonstelling te zien in Zwolle (27 september 2020 - 3 januari
Schwantes die, na de online catalogus van John Heartfield,
2021) en in Londen (27 juni - 26 september 2021). Dat de
ook nu weer een geschikte vorm moesten zien te vinden
tentoonstelling ook in Engeland en Nederland is te zien, is
voor het werk van deze uitzonderlijke fotomontagemaker
het bewijs dat de artistieke aantrekkingskracht van Heart-
en typograaf. De tentoonstelling en deze catalogus hadden
field internationaal is en dat zijn wens om esthetische en
echter niet tot stand kunnen komen zonder de steun van de
politieke invloed uit te oefenen nog steeds actueel is.
erfgenamen en rechthebbenden van John Heartfield in Nederland en de Verenigde Staten. Onze bijzondere dank gaat uit naar de kleinkinderen van de kunstenaar, Jolanda en Bob
Werner Heegewaldt
Sondermeijer, die het project genereus hebben gesteund.
Directeur archief van de Akademie der Künste,
Hun bereidwillige toestemming om het beeldwerk online
Berlijn
toegankelijk te maken vormde de basis voor een nieuwe, diepere kennismaking met de kosmos van Heartfield. De
Ralph Keuning
resultaten hiervan zijn terug te zien in de catalogus.
Directeur Museum de Fundatie, Zwolle
De tentoonstelling is een gemeenschappelijk project van de Royal Academy of Arts in Londen, Museum de Fundatie
Rebecca Salter PRA
in Zwolle en de Akademie der Künste in Berlijn. Als Royal
President Royal Academy of Arts, Londen
9
Inleiding
De beeldretoriek van de fotomontages van John Heartfield
In dit boek zijn naast zijn belangrijkste werken ook verras-
is vandaag de dag nog net zo krachtig als toen de montages
sende vondsten uit het archief te vinden. Al het film- en
werden gemaakt. Indertijd werden ze gezien als controver-
audiomateriaal van, met en over Heartfield (niet gepubli-
sieel. Ze werden gecensureerd en uit tentoonstellingen ver-
ceerde interviews, filmopnamen en theaterdocumenten)
wijderd. Naar aanleiding van een reizende tentoonstelling
is voor de tentoonstelling toegankelijk gemaakt. Dit boek
die bijna dertig jaar geleden door de Akademie der Künste
bevat ook nieuwe ontdekkingen, zoals zijn vroege film over
werd georganiseerd, ontstonden er heftige discussies over
een glasblazerij. Aan de hand van een selectie uit de ver-
esthetiek versus ideologie. Er werden pamfletten verspreid.
zameling grafische en Oost-Aziatische kunstwerken uit de
Ook nu vormen nationalisme en het rechtse gedachtegoed
nalatenschap van Heartfield worden tot nu toe onbekende
weer een reële bedreiging. Daarom willen we het werk
inspiratiebronnen voor zijn werk duidelijk. Verrassend zijn
van Heartfield tegen oorlog en fascisme weer in herinne-
de toelichtingen over de manier van werken van Heartfield
ring brengen en opnieuw bespreken, ook omdat jongere
door kunstenaars als Tacita Dean, Richard Deacon, Marcel
generaties deze fotokunstenaar en zijn door ballingschap
Odenbach, Mark Lammert en Jeff Wall. Het boek is niet
getekende leven waarschijnlijk helemaal niet meer kennen.
strikt chronologisch opgebouwd, maar ingedeeld op basis
Onze ervaringen met fake news en deepfake-video’s, met af-
van met elkaar gerelateerde en elkaar aanvullende vraag-
beeldingen die tot oorlog oproepen en met politieke satire
stellingen en thema’s. Elk deel wordt voorafgegaan door
creëren bovendien een nieuwe invalshoek op de geschiede-
een reeks afbeeldingen en afgesloten met een toelichting
nis: vormen deze geavanceerdere technieken om beelden te
door een kunstenaar.
manipuleren een voortzetting van het formele principe van de fotomontage, dat bestaat uit deconstructie en construc-
Fotografie plus dynamiet – Een tijdperk
tie? Welke betekenis hebben het materiaal, de proceskunst,
In de tentoonstelling zijn de gefilmde zelfgetuigenissen van
de stappen in het proces? Wat is er veranderd in het politie-
Heartfield en zijn tijdgenoten te zien in een collage van
ke gebruik van afbeeldingen?
media. In het boek komen deze terug in een bespreking van
Dit boek, dat verschijnt naar aanleiding van de tentoonstel-
een selectie voornamelijk onbekende objecten en archief-
ling John Heartfield. Fotografie plus dynamiet, die vanaf
stukken. Ze introduceren de ‘kosmos van Heartfield’, een
maart 2020 is te zien in de Akademie der Künste in Berlijn, is
wereld waartoe ook Bertolt Brecht, James W. Ford, Georg
een verzameling van artikelen van Europese en Amerikaanse
Grosz, Hannah Höch, Willi Münzenberg, Erwin Piscator,
deskundigen die het leven en werk van Heartfield vanuit heel
Kurt Tucholsky, Helene Weigel en anderen behoorden. Door
verschillende gezichtspunten beschrijven. Daarbij hebben ze
een iconisch motief van Heartfield na vier decennia in een
gebruikgemaakt van systematisch archiefonderzoek naar
nieuw licht te plaatsen, ontstaan er ook nieuwe inzichten in
zowel kunstenaars als politieke activisten waarmee Heart-
zijn leven en werk. De methodische overwegingen over de
field in contact kwam en van wie het werk zich eveneens in
visueel-verbale retoriek en over Heartfields begrip van het
het archief van de Akademie bevindt. Ze komen met nieuwe
materiaal sluiten hierop aan.
inzichten, bijvoorbeeld in de manier waarop hij verschillende kunstvormen combineerde. Een blik op de projecties
‘Leve de oorlog’ – Knippen en plakken
van Heartfield voor de theaterstukken van Piscator maakt
De fotomontagemaker verzamelde beeldmateriaal. Zijn
niet alleen zijn levenslange fascinatie met vormgeving voor
verzameling bestaat uit mappen met opnamen uit de Eerste
theater en tentoonstellingen duidelijk, maar laat ook zien
Wereldoorlog, persfoto’s van politieke misdrijven (bijvoor-
dat zijn kunst wordt bepaald door de manier waarop deze
beeld de moord op Karl Liebknecht en de Sovjet-Russische
wordt gebruikt. De ‘revolutionaire schoonheid’ van zijn werk
partizane Soja Kosmodemjanskaja) en documentaire-op-
(Louis Aragon) onderscheidt het van de in massaproductie
namen van na 1945 uit de Vietnamoorlog en de oorlog in
vervaardigde boodschappen van alle politieke kleuren.
Algerije. Maar waarom gebruikte Heartfield, in tegenstel-
10
ling tot bijvoorbeeld Brecht, deze gruwelbeelden slechts
zijn opdrachtgevers en zijn publiek ontbrak het hem boven-
zelden in zijn montages? Welk vrouwbeeld draagt hij uit in
dien aan het referentiekader en de voorwaarden waarover
vergelijking met Hannah Höch, die hetzelfde bronmateriaal
hij tijdens zijn ballingschap in Praag dankzij de AIZ wel nog
gebruikte? Veldpostkaarten uit de Eerste Wereldoorlog, die
kon beschikken. De artistieke toenadering werd bovendien
de gruwelen van de oorlog meestal niet laten zien, spelen
bemoeilijkt door een andere vormgevingstraditie en de
vanwege hun visuele strategie een rol in de overgang van
Engelse smaak. Hij kreeg als ‘vijandige buitenlander’ en als
gedetailleerde, samen met Grosz gemaakte dadamontages
communist nauwelijks de kans om op zijn gebruikelijke ma-
naar de meer minimalistische combinaties van Heartfield
nier met fotomateriaal te werken. Wat tot nu toe nauwelijks
voor de Arbeiter-Illustrierte-Zeitung (AIZ), een rol waar tot
bekend was, is dat het hem toch, zelfs zonder werkvergun-
nu toe weinig aandacht aan is besteed. Door middel van
ning, lukte om boekontwerpen voor uitgeverijen en theater-
de (de)constructie van afbeeldingen (knippen, fragmente-
decors te ontwerpen. Heartfield ontwikkelde daarnaast een
ren, vervormen, opnieuw combineren en opnieuw vormen),
passie voor het verzamelen van antiek. In Londen verdiepte
een symbolisch-esthetische reactie op de vernietiging van
hij onder andere zijn interesse voor China en de Oost-
de samenleving door de oorlog, verbindt Heartfield een
Aziatische cultuur. Uit nieuwe documenten wordt ook meer
radicaal antiburgerlijke expressie met de wens tot ophelde-
duidelijk over de vriendschap van de gebroeders Heart-
ring. Er wordt gekeken naar de esthetische verwantschap
field-Herzfelde met George Grosz in de tijd vlak voordat de
met tijdgenoten, zoals Aby Warburg, en naar de relatie met
emigranten terugkeerden naar Duitsland.
terrorisme in het heden, die een historisch patroon volgt: als beelden wapens worden.
Film als de keuken van de montage – Revolutionaire schoonheid
Ontwerper van het socialisme? – Verouderde symboliek of het einde van de hoop Na de vrijgave van de archieven in 1989 werd de precaire situatie van emigranten uit het westen bij terugkeer in de
In tegenstelling tot zijn populaire fotomontages tegen het
DDR duidelijk. Heartfield was een van deze emigranten. Ze
fascisme waren de vroege animatiefilms van Heartfield tot
verklaren waarom Heartfield zijn successen uit zijn vroege
nu toe nauwelijks bekend. Samen met zijn vriend en mede-
jaren niet kon voortzetten. In zijn resterende jaren in Berlijn
kunstenaar George Grosz sneed Heartfield overgetekende,
bestond zijn werk voornamelijk uit theaterdecors en door
satirische figuren uit karton en combineerde en animeer-
hem ontworpen posters, tentoonstellingen en catalogi voor
de deze tot stop-motionfilms. Zo ontstond er vanaf 1917,
bevriende kunstenaars. Hij experimenteerde met andere
terwijl hij in dienst was van de Oberste Heeresleitung, het
vormen, zoals de driedimensionale tentoonstellingsruimte,
opperbevel van het Duitse keizerlijk leger, een tot nu toe
onder meer voor Klaus Wittkugel. Er wordt ook aandacht
onbekende propagandafilm in een andere stijl. Er wordt
besteed aan de ambivalente politieke verwikkelingen rond
ingegaan op de nauwe relatie tussen filmmontage en foto-
de beide broers John Heartfield en Wieland Herzfelde en
montage en op de toepassing van het montageprincipe op
aan hun zelfstilering. Dit deel wordt afgerond met artikelen
ontwerpen voor boeken, posters, theaterdecors en adver-
over de verhouding van Heartfield met de Akademie der
tenties. In de tentoonstelling wordt, naast de gebruikelijke
Künste en de geschiedenis van zijn nalatenschap, die in de
vergelijking van ontwerp en gepubliceerde fotomontage,
Akademie is ondergebracht.
ook aandacht besteed aan het productieproces met zijn verschillende stappen en het hergebruik van onderdelen
Dit boek richt zich, met artikelen over Heartfield, zijn
van montages in andere werk. Bovendien wordt duidelijk
kunstenaarsvrienden en zijn deels onbekende werk, en de
gemaakt hoe de afbeeldingen massaal werden verspreid
toelichtingen van hedendaagse kunstenaars, niet alleen op
en vermenigvuldigd en hoe ze in boeken en tijdschriften
een breed publiek, maar ook op deskundigen, voor wie met
werden opgenomen. Hierbij wordt niet vergeten hoe de
name de nieuwe vondsten uit het archief en de probleem-
politieke betekenis van een afbeelding kan worden veran-
georiënteerde vraagstellingen interessant zullen zijn. De
derd door een nieuwe titel, een commentaar of een artistie-
samenwerking tussen de curatoren, internationale deskun-
ke context toe te voegen.
digen en archiefmedewerkers van de Akademie, en de veel-
Thuis in den vreemde – Ballingschap en terugkeer
vuldige motiverende impulsen van leden van de Akademie, hebben geresulteerd in een nadere kennismaking met de kunstenaar John Heartfield die past binnen de bijzondere
Tijdens zijn tweede ballingschap in Engeland, na zijn vertrek
structuur, de potentie en de opdracht van de Akademie der
uit Praag, kon Heartfield niet meer gewoon zijn werk doen.
Künste: esthetisch en politiek actief zijn in het heden.
Hij had in Londen geen succes met zijn thema’s of met de kunst van de fotomontage. Hij had niet langer toegang tot kwalitatief betere productiemethoden, zoals de koperdiepdruk, of tot actueel beeldmateriaal uit Duitsland. Zonder
Angela Lammert, Rosa von der Schulenburg en Anna Schultz
11
Fotografie Plus DynamiEt Een tijdperk
14
Zonder titel, originele montage, ca. 1928
Alle vuisten zijn gebald: laat het fascisme uw kracht zien!, montage voor de AIZ, 1934
15
Adolf, de übermensch: voedt zich met goud en kraamt goedkope onzin uit, montage voor de AIZ, 1932
16
Adolf, de übermensch: voedt zich met goud en kraamt goedkope onzin uit, reclamefolder voor de AIZ, 1932
Originele montage voor de gebonden editie van Hitler’s Spring Offensive against the German People, 1942