Lijden - Eigentijdse visies op de kruisweg en het laatste avondmaal

Lijden

Eigentijdse visies op de kruisweg en het laatste avondmaal

Ignace Schretlen

Waanders uitgevers, Zwolle

Ter nagedachtenis

Inhoudsopgave

De kruisweg, een wandeling van lijden en hoop 6

HAN VAN KRIEKEN

HOOFDSTUK 1 Een opgebaarde jongen 8

HOOFDSTUK 2 Weg van het lijden 22

HOOFDSTUK 3 De kruisweg in historisch perspectief 36

HOOFDSTUK 4 Het laatste avondmaal 48

HOOFDSTUK 5 De kruisweg als eigentijdse metafoor

voor lijden 74

INTERMEZZO 122

HOOFDSTUK 6 Een blik van binnenuit 126

Nawoord 152

Noten 153

Literatuur 158

De kruisweg, een wandeling van lijden en hoop

e kruisweg is een sterk tot de verbeelding sprekend element in de roomskatholieke traditie, een element dat velen binnen én buiten de kerk aanspreekt. Kunstenaars hebben er op allerlei manieren vorm aan gegeven, waarbij de kijker of luisteraar niet altijd de achterliggende gedachte opmerkt. Misschien hoeft dat ook niet. Ik leerde uit dit rijk geïllustreerde boek van Ignace Schretlen dat Station to station van David Bowie refereert aan de kruisweg. Ik vond het nummer en het album altijd al sterk, maar door deze kennis heeft deze muziek nog meer betekenis voor me gekregen. Ik hoop en verwacht dat De kunst van het Lijden dat voor vele lezers en kijkers gaat doen.

Dat de kruisweg zo aansprekend is, kan toegeschreven worden aan de zo herkenbare thematiek. Lijden en hoop zijn in ieders leven belangrijke motieven, waarbij het overwinnen van de dood na het lijden een wel bijzonder krachtig beeld is. Het besef dat er een einde aan het leven is, houden we meestal weg uit ons dagelijks leven; maar dat wordt nadrukkelijk manifest als we geconfronteerd worden met lijden, zoals bij een ernstige ziekte of oorlog en geweld. Op andere momenten kan stilstaan bij eindigheid echter verrijkend zijn. In onze voortrazende samenleving zijn momenten van stilte en reflectie schaars – te schaars.

De Radboud Universiteit en het Radboudumc hebben besloten om op de gezamenlijke campus een Walk of Wonder te creëren. Dit idee is voortgekomen uit de bijzonder rijke collectie van en over de kruisweg die Ignace Schretlen in 2018 aan het Katholiek Documentatie Centrum schonk. De Walk of Wonder bestaat uit zeven staties waarin kunstenaars verschillende motieven verbeelden die betrekking hebben op het leven van de mens, met als doel dat de wandelaar even stilstaat en zich vragen stelt, zich verwondert. Juist op een campus waar gebouwen staan waar allerlei raadselen ontsluierd worden, waar mensen worden opgeleid, waar zieke mensen genezen en andere sterven, is deze Walk of Wonder een waardevolle aanvulling.

Immers, medewerkers, studenten en patiënten hebben momenten van even weg zijn van de dagelijkse druk hard nodig – en hoe kan dat beter dan met een wandeling in de buitenlucht langs betekenisvolle kunstwerken? (zie onderstaande QR-code)

Kijken en lezend in De kunst van het Lijden zien we op allerlei manieren het lijdende menselijk lichaam vormgegeven, maar ook wat dit doet met naasten die proberen te helpen en te troosten. We zien dat er zelfs nog hoop kan zijn na de dood. Zo geeft een kruisweg geen antwoorden, maar stelt vragen en appelleert aan onze emoties, waarmee de betekenis heel individueel wordt. Dit boek van Ignace Schretlen is een werk op zich dat tot nadenken stemt en soms ontroert. Maar niet alleen dat, het laat ons met meer aandacht kijken naar de verschillende manifestaties van de kruisweg, in kerken, films, muziek en andere kunstwerken. Althans, zo ging het mij, en ik gun dat iedere lezer.

Han van Krieken

Rector magnificus Radboud Universiteit

Een opgebaarde jongen

Duane Michals | The father prepares his dead son for burial (1991) Princeton University Art Museum

The father prepares his dead son for burial, he washes his body slowly, deliberately, looking hard at him for the last time.

He touches him with oil, carefully as if not to awaken him. The father leans to his ear and whispers something. He wraps him in white cotton like a child asleep and embrace him. Then the father begins to quiver with grief, and the vibration of his movement becomes a sound, like a deep moan that grows louder and louder, into a terrible shout of anguish.

De vader verzorgt zijn dode zoon voor de begrafenis, hij wast langzaam zijn lichaam, geconcentreerd, richt strak zijn blik op hem voor de laatste keer.

Hij smeert hem in met olie, voorzichtig alsof hij hem niet wakker wil maken. De vader buigt voorover en fluistert iets in zijn oor. Hij wikkelt hem als een slapend kind in wit katoen en omhelst hem. Dan begint de vader te trillen van verdriet, en het trillen van zijn lichaam veroorzaakt een geluid, als diep gekreun dat luider en luider wordt, tot hij het uitschreeuwt van pijn. at doen deze woorden met jou? Roepen zij een herinnering of gedachte bij je op? Welk beeld komt bij je op wanneer je deze regels leest? Deze korte tekst – de spelfout (‘embrace’ in plaats van ‘embraces’) is bewust overgenomen – dateert uit 1991 en is geschreven door Duane Michals (1932). Michals geldt als een van de bekendste eigentijdse Amerikaanse fotografen. Hij schreef deze tekst als toelichting bij een foto, die de titel van de eerste regel kreeg.

Het is een zwart-witfoto (27,9 x 35,6 cm) met een formaat dat tussen A4 en A3 ligt. We zien

een tengere jongeman – of zeg maar jongen – op een matras met zijn hoofd op een kussen. Zijn armen liggen gestrekt langs het lichaam, dat tot de oksels is bedekt met een wit laken. Het hoofd bevindt zich op de middenlijn. Het lichaam, waarvan de voeten niet in beeld zijn, ligt op een schuine as – maar ook niet helemaal diagonaal – naar rechts beneden. De schaduw verraadt dat het licht van de andere kant komt.

Over de foto

Laten wij ons in twee rondes richten op in eerste instantie de foto met het bijschrift en in tweede instantie op degene die deze foto heeft gemaakt en er de tekst bij heeft geschreven. Het eerste wat wij natuurlijk willen weten is wie deze jongen is. Duane Michals vermeldt echter geen naam en een zoektocht op internet brengt ons niet verder. Hij oogt als een twintiger, maar ook dat is onzeker. Meer dan wat de foto ons toont en de informatie die de fotograaf ons verstrekt komen we dus helaas niet van hem te weten.

De foto en de toelichting vormen één geheel. Dat is opmerkelijk. Op de basisschool zijn taal en tekenen van oudsher aparte vakken, net zoals literatuur en kunst ook eigen, van elkaar gescheiden domeinen zijn. Foto’s kunnen worden voorzien van een onderschrift, maar meestal blijft het daarbij. Beelden dienen immers voor zichzelf te spreken. Duane Michals brak echter in 1974 met deze conventie, uit frustratie over wat niet in beeld kwam maar door hem toch als wezenlijk werd beschouwd.

De met louter hoofdletters handgeschreven toelichting plaatst de foto in een stukje film. Mits niet geënsceneerd is de jongen niet in slaap gevallen maar overleden. Het matras ligt op de grond van een vertrek, waarvan slechts stukjes van de muur en de vloer zichtbaar zijn. Het oude behang is door vocht aangetast en op de vloer lijken afgeschilferde stukken verf te liggen. Dit is dus duidelijk geen mortuarium, maar een armoedige omgeving. De vader, die zijn zoon op aangrijpende wijze verzorgt, blijft buiten beeld.

Hans Holbein de Jonge | Der tote Christus im Grab (1520-1522), Kunstmuseum Basel

Over de fotograaf

Over Duane Michals en zijn werk zijn talrijke boeken geschreven. In 2014 verscheen onder de titel Storyteller een representatief overzicht van zijn werk. Voorin zien we Michals half van achteren gefotografeerd met in zijn handen een opengeslagen boek: de linkerpagina is onbedrukt, op de rechterpagina staat in zijn kenmerkende handschrift ‘I think about thinking’ met hieronder zijn naam. Michals vertelt met zijn foto’s én handgeschreven toelichtingen verhalen – maar meer nog dan dat wil hij ook reflecteren. In het minder bekende boek What I wrote / Ce que j’ai écrit (2008) ligt het accent niet alleen op zijn foto’s maar ook op de twee andere kanten van hem.

De verhalen van Duane Michals omvatten fictie en non-fictie. Vaak brengt hij liggende mensen in beeld. Het boek Storyteller toont ons van deze liggende mensen een aantal fotoseries: The Spirit Leaves the Body (1968), The Young Girl’s Dream (1969), Take One and See Mt. Fujiyama (1975), The Fallen Angel (1968) en Grandpa Goes to Heaven (1989). Behalve van deze series zijn in Storyteller ook losstaande foto’s van liggende mensen opgenomen. What I wrote / Ce que j’ai écrit begint met een door Michals zelf geschreven samenvatting – Circle of all things – van zijn werk; het gaat om slechts een paar regels uit 1990 met als titel Eros and Thanatos. Rond deze twee volgens Sigmund Freud fundamentele driften is het oeuvre van Duane Michals opgebouwd.

Aids

We keren terug naar de foto van de opgebaarde jongen. Deze staat niet in de twee genoemde boeken, maar is wel opgenomen in de catalogus Art AIDS America (2015), een uitgave van de University of Washington Press ter gelegenheid van de gelijknamige expositie in het Tacoma Art Museum (Washington) en het Bronx Museum (New York). Deze tentoonstelling gaf een uitstekend beeld van de diversiteit aan artistieke reacties op de aidsepidemie in Amerika.

Matthias Grünewald Isenheimer altaar (1512-1516), Unterlinden Museum, Colmar

Duane Michals | Christ in New York (1981), © Duane Michals, courtesy of DC Moore Gallery, New York