Leo Gestel op Mallorca by uitgeverijdekunst

Leo Gestel op Mallorca

Museum Kranenburgh Waanders Uitgevers

Voorwoord

Detail uit S 58

Er bestaan in de kunstgeschiedenis momenten waarop kunstenaars totaal bevlogen aan het werk zijn en hun beste, of meest bijzondere werken maken. Vaak is een reis of een verblijf elders de aanleiding (‘trigger’) waardoor ze driftig aan de slag gaan en hun ontwikkeling een boost krijgt. Zo bereikt bijvoorbeeld de Franse schilder Georges Braque in de zomer van 1908 in L’Estaque (bij Marseille) in een reeks landschappen een eerste stap in het kubisme dat hij met Picasso zou ontwikkelen. Henri Matisse trekt tussen 1911 en 1913 diverse keren naar Marokko, waar hij in het harde, Noord-Afrikaanse licht experimenteert met zuiver zwart: niet als schaduwkleur, maar als expressiemiddel van licht en warmte. Ook is er de beroemde – kortdurende – reis die de uit Duitsland en Zwitserland afkomstige expressionisten Paul Klee, August Macke en Louis Moilliet in april 1914 naar Tunesië maken. Zij keren terug met een reeks betoverende werken in een mix van fauvisme en kubisme. Maar ook een groepje Nederlandse kunstenaars maakt in datzelfde voorjaar van 1914 een bijzondere reis: schilder Leo Gestel (1881-1941) en zijn collega’s Else Berg (1877-1942) en Mommie Schwarz (1876-1942) gaan voor ruim vier maanden naar het Spaanse eiland Mallorca, met aansluitend een verblijf op het Spaanse vasteland. Het verzamelaarsechtpaar Piet en Marie Boendermaker voegt zich ook korte tijd bij het gezelschap. Vooral Gestel schildert op Mallorca als een bezetene en bereikt er met zijn ritmisch geabstraheerde schilderijen – met invloeden uit het kubisme en futurisme – een hoogtepunt in zijn oeuvre. Als modernistisch kunstenaar bekijkt Gestel Mallorca niet met de ogen van een toerist. Hij schildert er geen bezienswaardigheden of pittoreske uitzichten en heeft evenmin oog voor de grotendeels nog zeer traditioneel levende bevolking. Gestel focust zich volledig op de natuur. Het is mooi om te zien hoe hij in het begin wordt overweldigd door het voor hem vreemde landschap, en hoe hij het vervolgens doorgrondt en naar zijn hand zet. Met zijn kunstenaarsoog onderzoekt en schildert hij er de huizen en heuvels, de bomen en boomgaarden, en de baaien en havens. Als modernist beeldt hij de werkelijkheid niet naturalistisch af, maar ontleedt hij alles met analytische blik, op zoek naar karakteristieke kleuren, structuren en ritmes. Die schilder kunstige interpretatie legt hij op het doek vast, soms met een mooi, door schijnend licht. Na een aansluitend verblijf in Madrid keren de schilders in juli terug in Nederland. Kort daarna breekt de Eerste Wereldoorlog uit. Gestels carrière, en ook zijn persoonlijk leven, komen daarna in een ander vaarwater. Hij zal zich manifesteren als een van de (oudere) kernleden van de Bergense

School – een groep kunstenaars die zich in een bezonken gekleurd expres sionisme uit. Achteraf bezien is Gestels Mallorca-periode een laatste uitbarsting van zijn jeugdige, onbekommerde experimenteerlust geweest, gevoed door zijn liefde voor de natuur. In dit boek, en in de tentoonstelling Leo Gestel op Mallorca in Museum Kranenburgh te Bergen, wordt voor het eerst gerichte aandacht besteed aan dit bijzondere, vaak bezongen deel van Gestels oeuvre. Het was een spannende ontdekkingstocht om het werk te verzamelen en Gestels artistieke bedoelingen te onderzoeken. Als oogst van de reis zijn in dit boek 165 schilderijen, tekeningen en schetsen samengebracht. Dat is nog niet alles wat Gestel er gemaakt heeft, want een deel van zijn werk zal onvindbaar blijven, vernietigd door de dramatische brand die in 1929 zijn atelier verwoestte. Bij dit project ben ik ten eerste dank verschuldigd aan Museum Kranen burgh voor het mogelijk maken van de tentoonstelling en deze uitgave, en aan de bruikleengevers van de tentoonstelling; niet alleen de musea, maar ook een aantal kunsthandels en een grote groep particuliere Gestelliefhebbers. De volgende betrokkenen werkten actief mee: Bob Albricht, Jet Baruch, Gerti Bierenbroodspot, Ivo Bouwman, Marijke Estourgie, Kees van der Geer, Linda Horn, Hein Klaver, Dolf van Omme, Willem de Winter, Anne van Lienden, Arnold Ligthart, Willem Rueb, Mark Smit, Renee Smithuis, Piet Spijk, Talita Teves, Pleun van Toledo. De Stichting Gifted Art en het Jaap Harten Fonds steunden het project financieel. Daarnaast wil ik graag Kiek van Groningen in Bergen en historicus Eduard Moyà en Manuel Rivera op Mallorca bedanken voor al hun hulp en onderzoek betreffende het eiland. Ik eindig met mijn dank uit te spreken aan Uitgeverij Waanders, Joseph Plateau grafisch ontwerpers en Wilco Art Books. Samen maakten we een waardig monument voor het Mallorca-werk van Leo Gestel. Caroline Roodenburg, februari 2022

Detail uit S 33

Van de natuur bezeten

Leo Gestel op Mallorca Caroline Roodenburg

1 ) Leo Gestel Portret van een vrouw, 1913 Museum Kranenburgh, Bergen. In langdurig bruikleen van NN Group

‘Wij kunnen van dezen cameleon tischen schilder nog veel verrassends verwachten (…)’, aleer hij de behouden haven van een eigen opvatting is binnengezeild’ — G.D. Gratama over Gestel in 1913

Van de Amsterdamse avant-garde naar de rust op Mallorca De Amsterdamse ultra-modernen Voor schilder Leo Gestel is 1913 een topjaar, waarin hij grote stappen zet in zijn nog jonge kunstenaarscarrière. Samen met Jan Sluijters en Piet Mondriaan behoort hij al vanaf 1909 tot de Amsterdamse aanvoerders van de moderne kunst in Nederland, destijds de ‘ultra-modernen’ genoemd. Nadat Mondriaan begin 1912 naar Parijs is vertrokken (maar wel in Nederland blijft exposeren), werken vooral Sluijters en Gestel in voortdurende wedijver met elkaar. Ze stammen uit hetzelfde geboortejaar (1881) en zijn kunstbroeders sinds hun studietijd aan de Amsterdamse Rijksacademie. Maar waar Sluijters als Prix de Rome-winnaar in 1904 een vliegende start kent, komt Gestel trager op gang. Na een verblijf in Parijs loopt Sluijters al in 1906-1907 in Nederland voorop met de introductie van luministisch werk met expressieve, felle kleurtoetsen, terwijl Gestels lichtstudies nog gematigd modern aandoen. Ook blijft Gestel lang in een realistische tekenstijl werken die hij als virtuoos kunstenaar uit stekend beheerst. Samen met zijn collega Piet van der Hem (1885-1961) schildert en tekent hij vaak scènes uit het Amsterdamse uitgaansleven. Modern van onderwerp, maar neergezet in een vlotte, enigszins karikaturale stijl. In de hoofdstad leidt Gestel een bohémien leven. Zijn atelier op een zolder in de Tweede Jan Steenstraat – de ‘Jan Steenzolder’ – wordt een populair trefpunt waar beeldend kunstenaars, journalisten en schrijvers, musici, zangers en dansers samenkomen om te praten en muziek te maken, te drinken en te feesten. Vanaf 1910, als ook Gestel in een gedurfd luminisme werkt, trekken Sluijters en hij weer intensiever met elkaar op. Ze worden soms zelfs partners in crime die schandaal veroorzaken, omdat hun felgekleurde, als ‘onzedelijk’ beschouwde naaktschilderijen van exposities worden geweerd.1 In 1910 én 1911 gaan ze samen naar Parijs, het laatste jaar met hun vriendinnen, en maken er kennis met het kubisme. In Parijs zoeken ze in 1911 ook kubistische schilderijen uit van onder anderen Picasso, Braque, Le Fauconnier en Dufy voor de internationale tentoonstelling van een nieuwe kunstenaarsvereniging, De Moderne Kunstkring, waar deze richting wordt geïntroduceerd bij het Nederlandse publiek. In de internationale uitwisseling van stijlen die vervolgens ontstaat, doordat op steeds meer exposities kunst uit de internationale avant garde wordt getoond, nemen Sluijters en Gestel ook elementen uit het futurisme, het expressionisme en de abstracte kunst over. Zonder zich al te veel te bekommeren om de onderliggende theorieën, passen ze vrijelijk de nieuwe vormexperimenten toe: Sluijters vooral intuïtief en expressief, Gestel meer gestileerd en analytisch. En nu maakt hij soms radicaler werk dan Sluijters.

2 ) Leo Gestel Septemberdag, 1913 Stedelijk Museum, Amsterdam

‘Gestel, een spiegel van de internationale avant garde’ — kunsthistoricus Evert van Uitert Uitert over Gestel als modernist, 1983

Bijzonder is dat verschillende kunstverzamelaars Gestel al hebben ontdekt en zijn modernistische werk kopen. Amsterdamse collectioneurs als J.F.S. Esser, Willem Wolff Beffie en Piet Boendermaker volgen zijn ontwikkeling al, maar ook mevrouw Kröller-Müller koopt op de Moderne Kunstkring-expositie van 1912 haar eerste schilderijen van Gestel. In het voorjaar van 1913 beleeft hij een verdere doorbraak, met een overzichtstentoonstelling in kunsthandel Schüller & Eisenloeffel in Den Haag. Die wordt breed uitgemeten in de pers. Het Amsterdamse weekblad De Kunst wijdt er zelfs een Gestel-nummer aan. Op deze expositie profileert hij zich nadrukkelijk als modernist en kubist, maar voor velen gaat hij met zijn stijlwisselingen te snel: Gestel wordt door de criticus G.D. Gratama een ‘cameleontischen’ schilder genoemd.2 Een andere recensent probeert Gestels kubistische en futuristische vorm fragmenteringen alleen te duiden door er plastische vergelijkingen bij te maken: ‘Het rhytme van de lijn baseert hij gaarne op de cirkel-lijn. (…) Meer malen stuiten deze cirkelstukjes tegen elkaar en er ontstaan gebroken hoepels, sinaasappelpartjes, puntige eier-vormen.’3 [afb. 1] De kunstcriticus legt niets uit over het waarom van al die vormontledingen. Geen woord over de loslating van het centraal perspectief waardoor de kubisten een voorwerp van meerdere standpunten tegelijk bekijken, of over de dynamiek van de futuristen die beweging in een voorstelling willen verbeelden door meerdere tijdsequenties in één beeld vast te leggen. Maar dat is voor een tijdgenoot ook lastig te doorgronden en zoals gezegd, voor Gestel liepen de theorieën ook dooreen. In de herfst van 1913 presenteert de schilder zijn werk op drie inter nationale exposities, waarvan twee in Amsterdam, bij kunstenaars verenigingen de Moderne Kunstkring en De Onafhankelijken, en de derde in Berlijn, op de Erster Deutscher Herbstsalon.4 Terwijl Gestels bijdrage in Berlijn onopvallend tussen de kopstukken van de internationale avant-garde hangt, is zijn werk in Amsterdam, samen met dat van de van oorsprong Duitse kunstenares Else Berg, voor een deel van de pers nog altijd een mikpunt van spot.5 Gestel maakt in 1913 zijn meest geabstraheerde schilderijen, vooral bloemstukken waarin dynamische kleursegmenten over elkaar heen buitelen, of het schilderij Septemberdag dat hij diezelfde herfst in het Noord-Hollandse Bergen schildert [afb. 2].6 In dit lommerrijke dorp, dat hij net als verzamelaar Piet Boendermaker sinds enkele jaren in de zomer maanden bezoekt, is Gestel volop buiten aan het werk. Samen met zijn vriendin An Overtoom en het schilderspaar Else Berg en Samuel (of ‘Mommie’) Schwarz, dat die zomer ook in Bergen werkt, denkt hij erover om tijdens de winter in een warm klimaat het buiten schilderen voort te zetten. Daar ontstaat hun plan om naar het zuiden te gaan.7 Mallorca – La isla de la calma Een reis naar de Canarische Eilanden om te overwinteren is volgens Gestel te duur en wordt terzijde geschoven.8 Maar via Jan Toorop, de nestor van de Nederlandse moderne kunst die onder Europese kunstenaars een breed netwerk heeft, wordt hij verwezen naar de Belgische schilder William Degouve de Nuncques (1867-1935), die van 1899 tot 1902 op het Spaanse eiland Mallorca heeft gewoond.9 Deze symbolist, wiens schilderijen vaak een wat mysterieuze sfeer ademen, heeft aan de noord- en westkant van het eiland

‘Intusschen ziet het er voor de kunst zoowel als voor andere zaken beroerd uit’ — Leo Gestel bij de uitbraak van de Eerste Wereldoorlog in augustus 1914

59 ) Vlnr. Jan Ponstijn, Gerrit van Blaaderen en Leo Gestel in Bergen, ca. 1920 foto Museum Kranenburgh, Bergen

Het afscheid van de jeugd

De uitbraak van de Eerste Wereldoorlog. Alles verandert Half juli keren de schilders in Nederland terug.104 Een groot aantal Mallorca werken van Gestel – 50 in totaal – zijn stilzwijgend door Boendermaker gekocht, maar kort na thuiskomst doet de schilder pogingen om zijn stukken, die gelukkig nog voor het begin van de Eerste Wereldoorlog per vracht uit Spanje zijn aangekomen, ook aan anderen te verkopen. Het lukt mondjesmaat, want veel kopers houden vanwege de oorlogsdreiging de hand op de knip.105 Dan breekt begin augustus daadwerkelijk de Eerste Wereldoorlog uit, waarbij de Duitse legers Luxemburg bezetten en België binnenvallen. Het ziet er ‘voor de kunst zoowel als voor andere zaken beroerd uit’, schrijft Gestel.106 In deze vier jaar durende oorlog zal Nederland weliswaar neutraal blijven, maar de gevolgen op economisch en cultureel gebied zijn ingrijpend – ook voor de wereld van de beeldende kunst en zelfs voor Gestels stijlontwikkeling. Zo komt er een einde aan de intensieve internationale uitwisseling, die hem in de jaren daarvoor zoveel inspiratie bood, en aan de mogelijkheid om zelf naar Parijs of het zuiden te reizen. In Parijs ‘gauw weer een tijdje wonen en werken’, zoals Gestel zich op Mallorca had voorgenomen, zal er niet van komen. Daarnaast leidt de Eerste Wereldoorlog tot een andere tijdgeest, zo anders dan het eerdere vooruitgangsgeloof.

60 ) Leo Gestel Boerderij de Standvastigheid, 1916 Museum Kranenburgh, Bergen

Kort na de uitbraak zet Gestel zelf de eerste stap naar verandering, als hij in oktober, na de val van Antwerpen, naar de Belgische grens bij Roosendaal reist om daar als journalistiek tekenaar geld te verdienen en het drama van de Belgische vluchtelingen ‘voor de bladen’ vast te leggen. Het is illustratief reportagewerk, dat hij zelf altijd heeft beschouwd ‘als geheel buiten mijn eigenlijke werk liggend’, maar het wordt een doorslaand succes.107 Van de honderd tekeningen die hij maakt, koopt Boendermaker er veertig. De rest wordt verkocht tijdens een tentoonstellingstournee door heel Nederland, waarbij Gestel de voorraad steeds moet aanvullen en 25% van de opbrengst ten goede komt aan het steuncomité voor de vluchtelingen. Voor velen is hij weer die knappe tekenaar van weleer – een reputatie die hem nog lang zal achtervolgen. Het tekenwerk neemt veel tijd in beslag – Gestel herinnert zich dat hij ‘nachten [heeft] zitten doorwerken’ – maar er verandert ook iets in zijn ontwikkeling. Er is, in zijn eigen woorden, na de ongebreidelde abstracties van Mallorca behoefte aan een meer natuurgetrouwe werkelijkheidsweergave. Er komt meer zwaarte en diepte in zijn coloriet, en in zijn tekeningen – ook in enkele tekeningen van Mallorca die hij nu uitwerkt – brengt hij meer plasticiteit [zie afb. 41]. Gestel sluit zich aan bij het warm gekleurde expressionisme dat kunstenaars als Piet van Wijngaerdt (1873-1964), Piet en Matthieu Wiegman (1885-1963, 1886-1971), Arnout Colnot (1887-1983), Dirk Filarski (1885-1946) en de Fransman Henri le Fauconnier (1881-1946) in deze tijd in Amsterdam en Bergen ontwikkelen. Berg en Schwarz maken eenzelfde terugkeer naar de

werkelijkheid en een verdieping van de kleur door.108 Ze vormen met elkaar de zogeheten Bergense School (soms ook wel Boendermakerschool genoemd, naar hun verzamelaar), die tussen 1915 en 1925 een bloeiperiode beleeft en waarvan Gestel een van de oudere kernleden is. Ook vrienden van Gestel als de schilders Jan Ponstijn (1883-1970) en Gerrit van Blaaderen (1873-1935) behoren tot deze generatie kunstenaars, die inmiddels redelijk gesetteld is [afb. 59]. Hun werk is modern, maar niet revolutionair. Gestels Bergense werk ademt een heel andere sfeer dan dat van Mallorca, al is in sommige schilderijen nog op een vergelijkbare manier uitdrukking gegeven aan het levensritme in de natuur, zoals in Boerderij de Standvastig heid uit 1916 [afb. 60]. Ook in de landschappen die hij in Koedijk (1919) en de Beemster (1921) schildert, verhevigt hij zijn natuurbeleving met een her halende stilering van de vormen. Dan schildert hij soms, net als op Mallorca, weer letterlijk tussen de bomen, dicht op de natuur. Ook Gestels leven neemt tijdens oorlogsjaren een belangrijke wending. Hij krijgt steeds meer last van een maagkwaal die hem zijn leven lang zal hinderen, en van terugkerende depressies. Hij wordt ouder. Het huwelijk met An – ze trouwen in 1922 – blijft tot zijn spijt kinderloos, wat in de jaren twintig aanleiding geeft tot een verhouding met de nog jonge Zus Boendermaker, de dochter van zijn mecenas. Dat heeft niet alleen een scheiding van An tot gevolg, maar ook een breuk met Boendermaker, zijn belangrijkste koper. Gestel trekt zich enkele jaren terug in Vlaanderen, maar uiteindelijk zal de relatie met An zich eind 1927 herstellen, en later ook die met Boendermaker, al vestigen Leo en An zich dan in Blaricum, op enige afstand van Bergen. In het behoudende kunstklimaat van de jaren dertig heeft de immer naar vernieuwing zoekende Gestel het tij tegen: hij heeft niets met de opkomst van de kille Nieuwe Zakelijkheid en de terugkeer van het realisme, waartegen hij zich krachtig verzet – de werkwijze van het neorealisme van Carel Willink en anderen noemt hij misprijzend ‘verzamelen van foto’s’. 109 Dat schilder Wim Schuhmacher in 1929-1930 de haven van Palma met grote precisie en zonder enige beweging in een weinig zonnig licht in beeld brengt, tekent het verschil.110 Hun succes vindt Gestel onbegrijpelijk. Inmiddels speelt hij zelf met zijn werk geen dominante rol meer in de Nederlandse kunst, al is hij voor collega’s en verzamelaars wel een belangrijke adviseur en mentor. Als vervolgens in 1940 de bezetting van Nederland door Nazi-Duitsland een feit is, een land waar alle vormen van modernisme inmiddels als ‘ontaarde kunst’ de kop zijn ingedrukt, rest Gestel weinig hoop. Hij trekt zich onmiddellijk terug uit de Nederlandse kunstenaarsverenigingen, die in zijn optiek al langer veel te slap en meegaand zijn. Eind 1941, als hij net zestig is, sterft hij aan de gevolgen van zijn maagziekte. Zoals gezegd veranderen ook Else Berg en Mommie Schwarz van stijl na terugkeer uit Mallorca, en hun werk evolueerde in de jaren 1920 en 1930 mee met de golven van het expressionisme en realisme. Maar voor hen blijft het reizen, veel meer dan voor Gestel, een bijna doorlopende bron van inspiratie (net als overigens voor een aantal andere leden van de Bergense School).111 Terwijl Gestel in 1922-1923 nog één lange reis naar Duitsland en Italië maakt, bezoeken zij nog tal van Europese landen, waar ze telkens nieuwe inzichten opdoen. ‘Je krijgt er zoo veel nieuwe impressies, een nog ongekend land schapstype, een totaal nieuw kleurengamma, het eigenaardige van een onbekenden volksaard. En als ik op reis ga, blijf ik altijd lang genoeg onderweg om mij zoo goed mogelijk in te leven in mijn nieuwe omgeving’, aldus Else

61 ) Leo Gestel Landschap (Mallorca), 1914 Particuliere collectie S 29 *

62 ) Leo Gestel Uitzicht op de baai van Palma (Mallorca), 1914 Particuliere collectie S 47 *

Berg in 1932, naar aanleiding van een reis naar de Balkan.112 En ze voegt eraan toe: ‘concentratie is datgene wat ik in wezen het meest noodig heb. U weet misschien niet hoe verrukkelijk het is, te reizen in een land, waarvan je de taal maar net genoeg kent, om je desnoods een heel klein beetje verstaan baar te maken. Je wordt door niets en niemand afgeleid.’113 Dat laatste is wellicht iets, wat ze ook al op Mallorca had ervaren. Van ‘kubistische’ vergissing tot ‘lyrische’ abstractie. Het Mallorcawerk beoordeeld. Voor Gestels vergaand geabstraheerde vormexperimenten in zijn Mallorca werk is in de veranderde omstandigheden van 1915 weinig belangstelling meer. Er is een soort moeheid ontstaan na de vele tentoonstellingen van internationale moderne kunst tot 1914. Als Gestel in april 1915 de oogst van zijn Spaanse reis op een tentoonstelling van de Hollandsche Kunstenaars kring in het Amsterdamse Stedelijk Museum toont, krijgt hij, ondanks enkele bemoedigende reacties, veel kritiek. Er is op de expositie heel wat te zien, want hij heeft een zaal voor zich alleen waar 25 schilderijen van Mallorca (‘olieverfstudies’) hangen en een Mallorcaanse tekening, met nog drie tekeningen uit Madrid. Juist die veelheid wordt bekritiseerd. De recensent van De Tijd spreekt van een ‘kleuren-abracadabra’ in de ‘eindelooze Mallorcaserie’, en N.H. Wolff van het weekblad De Kunst die Gestel doorgaans goedgezind is, noemt de ‘lijn- en kleurkomposities die … alle op elkaar gelijken’ een ‘misgreep’.114 Algemeen klinkt er kritiek op de ‘wetenschappelijke methode’ van Gestels kubistische werkwijze en gaat de meeste waardering uit naar zijn lichte, ‘onberispelijke’ kleurgebruik [afb. 61]. Er is echter één karakteristiek die de meeste critici van toepassing vinden: Gestels Mallorcawerk is ‘decoratief’ en mist daarom gevoel en bezieling. In dat opzicht oogsten de dramatische stierenvechtersvoorstellingen van Van der Hem meer waardering. In Gestels beleving is de kritiek hevig: ‘men schold mij [uit] voor de Hollandsche cubist’, schrijft hij later.115 Er zijn slechts enkele kunstcritici die het voor hem opnemen, onder wie Willem Steenhoff (die tevens onderdirecteur van het Rijksmuseum is) en Albert Plasschaert. Ook financieel is de expositie geen succes: Gestel verkoopt maar één Mallorcaschilderij, aan zijn schildervriend Gerrit van Blaaderen [afb. 62]. In de volgende jaren wordt op tentoonstellingen bij kunsthandels in Utrecht, Rotterdam en Den Haag meer verkocht. Vooral Bremmer, de adviseur van mevrouw Kröller-Müller, pikt het op. Hij koopt twee schetsboekjes van Mallorca en vier schilderijen – waarvan hij er twee in bruikleen geeft aan het Rijksmuseum – en verwerft voor de Kröller-collectie nog eens vijf olieverven en een tekening.116 Bovendien legt Bremmer in publicaties uit waarom hij Gestels methodische kubisme wél waardeert: de schilder heeft zich niet laten leiden door een individueel naturalisme, en heeft een hoger, algemener inzicht willen verbeelden. De ‘eenheid van geest en grootheid van verbeelden’ brengt zijn werk naar een hoger niveau, aldus Bremmer.117 In 1923 bestempelt Jan Slagter, publicist en jeugdvriend van Gestel, het Mallorcawerk voor het eerst als een hoogtepunt in de ontwikkeling van de schilder, al raakt het in de decennia daarna enigszins uit beeld. Toch kan

S 17 * ) Berglandschap (Mallorca), 1914 Olieverf op doek, 70 x 100 cm l.o. 1914 / leo gestel . mallorca Singer Laren 19-8-18 Schenking Collectie Nardinc Voorheen coll. P. Boendermaker, nr 3422 Locatie: Bij Gènova

S 18 * ) Castell de Bellver (Mallorca), 1914 Olieverf op doek, 39,5 x 54,5 cm r.o. leo gestel 1914 mallorca Rijksmuseum Twenthe, Enschede 2636 Schenking mw. E.M. Wierenga-Rasker, Enschede, 2002 Voorheen coll. P. Boendermaker, nr xx

S 19 * ) Castell de Bellver (Mallorca), 1914 Olieverf op doek, 39 x 45 cm leo gestel / mallorca 1914 / castillo de bellver Verblijfplaats onbekend

S 20 ) Landschap (Mallorca), 1914 Olieverf op doek, op karton, 36,3 x 50 cm l.o. leo gestel / mallorca 1914 JK Art Foundation Veiling Sotheby’s Londen, 30 september - 7 oktober 2021, lot 44 Voorheen coll. A. Lubbers

S 21 ) Mallorca, 1914 Olieverf op doek, 38 x 50,5 cm l.o. leo gestel / mallorca 1914 Stedelijk Museum Amsterdam A 9152 Legaat A. Gestel-Overtoom, Blaricum, 1960

S 22 ) Mallorca, 1914 Olieverf op doek, 36,5 x 49,5 cm r.o. leo gestel / mallorca 1914 Stedelijk Museum Amsterdam A 9151 Legaat A. Gestel-Overtoom, Blaricum, 1960

S 23 * ) Landschap (Mallorca), 1914 Olieverf op doek, 62,5 x 80 cm l.o. leo gestel 1914 mallorca Rijksmuseum Twenthe, Enschede 1638 Aankoop Familie H. Otto, 1994 Voorheen coll. P. Boendermaker

S 24 * ) Mallorca, 1914 Olieverf op doek, 71 x 98 cm l.o. leo gestel 1914 mallorca Stedelijk Museum Amsterdam A 4521 Aankoop Bank Onroerende Zaken, Amsterdam, 1954 Voorheen coll. P. Boendermaker, nr 395

Bomen en boomgaarden S 25 ) Huizen (Mallorca), 1914 Olieverf op doek, 62 x 73,5 cm l.o. leo gestel mallorca 14 Verblijfplaats onbekend Van Voorst van Beest Gallery, Den Haag 1989

S 26 ) Boomgaard op Mallorca, 1914 Olieverf op doek, 37 x 46,5 cm l.o. leo gestel / mallorca 1914 Museum De Fundatie Zwolle en Heino / Wijhe 0000002081 Aankoop Kunsthandel M.L. de Boer, Amsterdam, 1967 Voorheen coll. H.P. Bremmer

erg lage resolutie slechte kwaliteit schaduw boven Frans Hals M Benno vragen te bewerken

S 27 ) Bloeiende boomgaard (Mallorca), 1914 Olieverf op doek, op triplex, 46,6 x 73,1 cm Kröller-Müller Museum, Otterlo KM 102.915 Aankoop Kunsthandel Walrecht, Den Haag, 1920

S 28 ) Boomgaard op Mallorca, 1914 Temperaverf op doek, 39,5 x 48,3 cm r.o. leo gestel / mallorca 1914 Frans Hals Museum, Haarlem msch 61-9 Schenking mw. M. Van der Pluym-Slierendrecht, 1961 Voorheen coll. W. van der Pluym

S 29 * ) Landschap (Mallorca), 1914 Olieverf op doek, 73,5 x 62,5 cm l.o. leo gestel mallorca 1914 Particuliere collectie Voorheen coll. P. Boendermaker, nr 3425

S 30 ) Tuintje (Mallorca), 1914 Olieverf op doek, 70,7 x 73,8 cm m.o. leo gestel mallorca ’14 Kunstmuseum Den Haag 0333207 Aankoop A. Gestel-Overtoom, Blaricum, 1956

S 31 * ) Olijfbomen (Mallorca), 1914 Olieverf op doek, 69 x 73,7 cm l.o. leo gestel / mallorca 1914 Kunstmuseum Den Haag 0333478 Legaat A. Gestel-Overtoom, Blaricum, 1960

S 32 * ) Landschap met bomen (Mallorca), 1914 Olieverf op doek, 60 x 71 cm r.o. leo gestel mallorca ’14 Particuliere collectie Voorheen coll. P. Boendermaker, nr 375

S 33 * ) Landschap (Mallorca), 1914 Olieverf op doek, 62 x 79 cm l.m. leo gestel mallorca 1914 Particuliere collectie Voorheen coll. P. Boendermaker, nr 347

S 34 * ) Kubistisch landschap (Mallorca), 1914 Olieverf op doek, 60,5 x 72 cm r.o. leo gestel mallorca ’14 Stedelijk Museum Amsterdam A 4512 Schenking Bank Onroerende Zaken, Amsterdam, 1954 Voorheen coll. P. Boendermaker, nr 376 Vergelijk T 21

S 35 * ) Bos (Mallorca), 1914 Olieverf op doek, 72 x 61 cm r.o. leo gestel / mallorca ’14 Museum Van Bommel Van Dam, Venlo 00074 Aankoop 1957 Voorheen coll. P. Boendermaker, nr 369

S 36 * ) Landschap (Mallorca), 1914 Olieverf op doek, op paneel, 39, 5 x 50 cm l.o. leo gestel / mallorca 1914 Particuliere collectie Voorheen coll. P. Boendermaker

163 dpi: ietsje vergroten ajb

S 37 * ) Boomgaard (Mallorca), 1914 Olieverf op doek, 38 x 51,5 cm r.o. leo gestel mallorca 1914 Particuliere collectie Voorheen coll. P. Boendermaker

S 38 * ) Boomgaard (Mallorca), 1914 Olieverf op doek, 60, 5 x 98 cm m.o. leo gestel majorque 1914 Verblijfplaats onbekend Veiling Sotheby’s, Amsterdam 23 mei 2006, lot 31

S 39 ) Olijfgaard (Mallorca), 1914 Olieverf op doek, 62, 5 x 79,5 cm l.o. leo gestel mallorca 1914 Particuliere collectie Voorheen coll. H.P. Bremmer

S 40 * ) Olijfgaard (Mallorca), 1914 Olieverf op doek, 62 x 75 cm l.o. leo gestel mallorca 1914 Verblijfplaats onbekend Veiling Christie’s Amsterdam, 12 juni 2001 lot 194 Voorheen coll. P. Boendermaker, nr 377

S 41 * ) Olijfgaard (Mallorca), 1914 Olieverf op doek, 90 x 98 cm l.o. leo gestel mallorca 1914 Germanisches Nationalmuseum, Neurenberg (D.), in langdurig bruikleen uit particulier bezit GM 2493 Voorheen coll. P. Boendermaker Vergelijk T 24 *

S 42 * ) Landschap (Mallorca), 1914 Olieverf op doek, afmetingen onbekend (67 x 95 cm?) l.o. leo gestel mallorca 1914 Verblijfplaats onbekend Voorheen coll. P. Boendermaker, eventueel nr 3426

S 43 * ) Boomgaard (Mallorca), 1914 olieverf op doek, 70,5 x 99 cm l.o. leo gestel mallorca 1914 Particuliere collectie Voorheen coll. P. Boendermaker, nr 3423

S 44 * ) Olijfgaard (Mallorca), 1914 Olieverf op doek, 54,5 x 76,5 cm l.o. leo gestel / mallorca ’14 Kröller-Müller Museum, Otterlo 106.227 Aankoop Gerbrands’ Kunsthandel, Utrecht, 1916

Baaien en havens S 45 ) Kust van Mallorca, 1914 Olieverf op doek, 39 x 47 cm r.o. leo gestel / kust van mallorca / nabij terreno Particuliere collectie Locatie: Corb Marí

S 46 ) Kaap Mari (Mallorca), 1914 Olieverf op doek, 39 x 46 cm l.o. kaap mari . mallorca / leo gestel Particuliere collectie

S 47 * ) Uitzicht op de baai van Palma (Mallorca), 1914 Olieverf op doek, 74,5 x 91 cm r.o. leo gestel mallorca ’14 Particuliere collectie Voorheen collectie G.W. van Blaaderen

S 48 * ) Baai op Mallorca, 1914 Olieverf op doek, 70,5 x 90,5 cm l.o. leo gestel mallorca 1914 Particuliere collectie Voorheen coll. P. Boendermaker, nr 392 Locatie: Baai van Palma