Much
Halsketting van mevrouw Mucha 1906 goud, halfedelstenen 25 x 20 cm
Mucha ontwierp deze halsketting, gemaakt door de vermaarde Praagse juwelier Rechner, als huwelijksgeschenk voor zijn jonge vrouw. Drie duiven, symbolen van de liefde en het huwelijk, met opalen veren, vormen de hoofdversiering van de ketting, waaraan ook hoefijzer- en schopvormige bedeltjes hangen en trosjes knotsvormige kralen van halfedelsteen.
Intro 001-021_ML_2021.indd 2
03.01.22 8:44
Mucha monograph Dutch reprint.qxp_Mucha monograph Dutch reprint 23/12/2021 11:04 Page 3
AAL LPPHHOONNSSEE
Derde Door Sarahdruk Mucha Met Sarah een inleiding Door Mucha van Ronald F. Lipp
Met een inleiding enRonald bijdragen van F.Lipp
van Victor Arwas, en bijdragen Anna Dvofiák, Jan Mlãoch van Victor Arwas, en Petr Wittlich
Anna Dvořák, Jan Mlčoch en Petr Wittlich
Mucha Foundation Publishing Kunstmuseum, Den Haag Waanders Uitgevers, Zwolle
Intro 001-021_ML_2021.indd 3
03.01.22 8:44
Mucha monograph Dutch reprint.qxp_Mucha monograph Dutch reprint 23/12/2021 11:05 Page 4
Much
Dit boek is opgedragen aan de nagedachtenis van Lord Menuhim OM KBE, erebeschermheer van de Mucha Foundation, een gewaardeerde vriend. De uitgevers willen hun speciale dank betuigen aan: Sebastian Pawlowski voor zijn toewijding en steun aan het Mucha Museum in Praag; professor Petr Wittlich voor zijn bijdrage aan de herwaardering van het werk van Mucha; dr. Katharina Sayn Wittgenstein, de eerste directeur van het Mucha Museum, voor haar enthousiasme en inzet en haar onophoudelijke steun aan de Mucha Foundation; Hana La‰tovicová en de gehele staf van het Mucha Museum; alle auteurs voor hun waardevolle bijdragen aan dit boek; Jean Marie Bruson van Musée Carnavalet en Du‰an Seidl van het Obecní Dúm; Gilly Arbuthnott, Simon Frazer, Jitka Martinová, Marcus Mucha en C.J. Spiers voor hun redactionele steun; en bovenal aan Malcolm Saunders zonder wie wij niet hadden kunnen beginnen, laat staan het boek voltooien. Oorspronkelijke Engelse editie uitgegeven in 2000 Eerste Nederlandse editie uitgegeven in 2001 Deze editie werd uitgegeven in 2022 ter gelegenheid van de tentoonstelling ALPHONSE MUCHA in Kunstmuseum Den Haag © 2022 Mucha Foundation Publishing Nederlandstalige editie: © 2022 Waanders Uitgevers b.v., Zwolle; Kunstmuseum Den Haag Het auteursrecht van de afzonderlijke bijdragen berust bij de individuele auteurs. Alle overige teksten © 2022 Mucha Foundation Publishing. Fotografisch materiaal © 2022 Mucha Trust. Samenstelling: Sarah Mucha Grafische vormgeving: Roger Kohn Ontwerp omslag: Kunstmuseum Den Haag Nederlandse vertaling: Willem Oorthuizen Nederlandse vertaling voorwoord John Mucha: Thea Wieteler Nederlandse redactie: Redactie- & vertaalbureau Honders vof Coördinatie: Malcolm Saunders Gedrukt en gebonden in Tsjechië door Graspo CZ, a.s. Distributie: Waanders Uitgevers, Zwolle Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. ISBN: 978 94 6262 411 5 NUR: 644 Voor vragen of contact met Mucha Foundation Publishing: mucha@muchafoundation.org
www.muchafoundation.org
www.kunstmuseum.nl
Intro 001-021_ML_2021.indd 4
www.waanders.nl
03.01.22 8:44
Mucha monograph Dutch reprint.qxp_Mucha monograph Dutch reprint 17/12/2021 12:52 Page 5
INHOUD ALPHONSE MUCHA VOORWOORD door Benno Tempel VOORWOORD door John Mucha DE BOODSCHAP EN DE MENS door Ronald F. Lipp
blz. 6 blz. 8 blz. 10
MEESTER VAN DE AFFICHE WANDPLATEN door Petr Wittlich
blz. 23
DOORBRAAK IN PARIJS PARIJSE AFFICHES door Petr Wittlich MUCHA EN SARAH door Victor Arwas
ONTWERPEN VOOR LA BELLE ÉPOQUE DOCUMENTS DÉCORATIFS door Petr Wittlich MUCHA EN FOUQUET
blz. 41 blz. 43 blz. 65 blz. 68 blz. 82
TERUG NAAR BOHEMEN BURGEMEESTERSZAAL, OBECNÍ DÒM
blz. 87 blz. 94
SCHILDERIJEN door Petr Wittlich
blz. 99
TSJECHISCHE AFFICHES door Petr Wittlich
DE ERFENIS AAN FOTO'S VAN MUCHA door Jan Mlãoch
blz. 113 blz. 114 blz. 119
TEKENINGEN EN PASTELS door Petr Wittlich
blz. 125
HET SLAVISCHE EPOS door Anna Dvofiák
blz. 147
BIOGRAFIE
blz. 155
REGISTER
blz. 159
FOTO'S FOTO'S IN HET ATELIER door Petr Wittlich
Intro 001-021_ML_2021.indd 5
03.01.22 8:44
Mucha monograph Dutch reprint.qxp_Mucha monograph Dutch reprint 22/12/2021 12:25 Page 6
VOORWOORD I
n de collectie van Kunstmuseum Den Haag bevinden zich veel objecten uit de periode van de late 19de en vroege 20ste eeuw. Bijzonder voor een museum van moderne kunst is dat deze verzameling uit zowel (inter)nationale beeldende kunst als toegepaste kunst en vormgeving bestaat. Een belangrijke rol speelt daarbij de stroming die de grenzen tussen beeldende en toegepaste kunst deed vervagen: in Frankrijk bekend als Art Nouveau, in Nederland als Nieuwe Kunst en in Duitstalige gebieden aangeduid als Jugendstil. Kunstmuseum Den Haag is daarom verheugd dat het nu een grote tentoonstelling kan presenteren rond het werk van de absolute meester van de Art Nouveau: de Tsjechische kunstenaar Alphonse Mucha. Alphonse Mucha maakte naam in Parijs met magistrale affiches van wereldberoemde sterren als Sarah Bernhardt, met reclames voor allerlei luxueuze producten en met artistiek drukwerk zoals kalenders. Zijn affiches waren zelfs zo populair, dat zij van de straten gestolen werden. Mucha was een van de smaakmakers die de Franse Art Nouveau kleur en inhoud gaven. De collectie van het Kunstmuseum bevat enkele fraaie voorbeelden van Mucha’s werk. In de tentoonstelling kunnen we die in samenhang tonen met de vermaarde verzameling van de Mucha Trust. Bovendien kunnen we schitterend glas (onder anderen van Émile Gallé) uit de museumcollectie laten zien, om zo de context van de Franse stijlbeweging beter voor het voetlicht te brengen en Mucha te presenteren als een van de belangrijke schakelpunten in de ontwikkeling van de kunst rond 1900. De populariteit van Mucha’s werk kende een opleving in de jaren zestig en zeventig van de 20ste eeuw. In de populaire cultuur werd gretig gebruikgemaakt van zijn beeldtaal. Bands als Cream, Martha & The Vandellas, The Rolling Stones en Pink Floyd maakten voor hun albumhoezen of concertposters gebruik van diezelfde zwierige lijnen, bloemrijke aureolen of gestileerde vrouwen die Mucha zo beroemd hadden gemaakt.
Tentoonstellingen als deze zijn moeilijk te realiseren. De laatste keer dat het werk van Mucha groots in Nederland was te zien, was in 2004 in Kunsthal Rotterdam. De huidige tentoonstelling in Den Haag richt de blik voornamelijk op de Art Nouveau en de context waarin Mucha tot zijn meest beroemde werken kwam: het vibrerende, moderne Parijs. Mijn dank gaat uit naar al degenen die deze tentoonstelling hebben mogelijk gemaakt. In eerste instantie zijn dat alle bruikleengevers. Zonder de Mucha Foundation was dat onmogelijk geweest. Ik ben Tomoko Sato en Marcus Mucha, conservator en directeur van de foundation, zeer dankbaar voor het enthousiasme waarmee zij met ons deze samenwerking zijn aangegaan. Conservator Thijs de Raedt realiseert hiermee zijn eerste tentoonstelling in Kunstmuseum Den Haag. Het concept dat hij met Tomoko Sato ontwikkelde, geeft blijk van een intelligent inzicht in een fascinerende periode in de vroegmoderne kunstgeschiedenis. Samen met collega-conservatoren van Kunstmuseum Den Haag Jan de Bruijn en Madelief Hohé gaven zij vorm en kleur aan deze tentoonstelling. Tot slot spreek ik mijn speciale dank uit aan John en Sarah Mucha, voor hun vriendschap en voor opnieuw een bijzondere samenwerking. Benno Tempel Directeur Kunstmuseum Den Haag
Mucha in zijn atelier Rue du Val-de-Grâce, Parijs ca. 1898
6 / VOORWOORD
Intro 001-021_ML_2021.indd 6
03.01.22 8:44
Voorwoord / 7
Intro 001-021_ML_2021.indd 7
03.01.22 8:44
Mucha monograph Dutch reprint.qxp_Mucha monograph Dutch reprint 17/12/2021 12:53 Page 8
VOORWOORD H
et is een eer voor de Mucha Foundation om deze eerste omvangrijke Nederlandse tentoonstelling van het werk van de grote Tsjechische kunstenaar Alphonse Mucha in bijna twintig jaar te mogen presenteren en in het bijzonder om met Kunstmuseum Den Haag samen te werken aan deze verkenning van zijn stijl – die bekendstaat als ‘le style Mucha’ – in de context van de Art Nouveau. De Mucha Trust en de Mucha Foundation zijn in 1992 opgericht met twee belangrijke doelstellingen: het werk van Alphonse Mucha te behouden en te promoten. Met deze doelstellingen voor ogen zijn werken uit de collectie van de Mucha Trust in meer dan zestig tentoonstellingen op vier verschillende continenten tentoongesteld, zodat Mucha-liefhebbers over de hele wereld de kans kregen om te delen in dit unieke culturele erfgoed. Het samenstellen en coördineren van een grote tentoonstelling als deze vereist de onvermoeibare inzet van veel mensen en daarvoor zijn we hen allen dankbaar. Onze dank gaat in het bijzonder uit naar Benno Tempel en zijn team van Kunstmuseum Den Haag, zonder wie deze tentoonstelling nooit gerealiseerd had kunnen worden. Hun enthousiasme voor de kunst van Alphonse Mucha en hun ambitie om Mucha en zijn werk met hun publiek te delen, vormden de inspiratie voor deze tentoonstelling. Het organiseren van een tentoonstelling is altijd teamwork, maar daarbij willen we graag speciaal de aandacht vestigen op de inzet van conservator Thijs de Raedt en zijn collega’s Jan de Bruijn en Madelief Hohé. Zoals altijd zijn wij dank verschuldigd aan onze conservator Tomoko Sato, voor haar evenwichtigheid en expertise en de generositeit waarmee zij haar kennis en inzichten deelt in de tentoonstellingen die zij samenstelt. De Mucha Foundation streeft er steeds naar een zo breed mogelijk beeld te geven van Mucha, een kunstenaar die vooral bekendheid geniet als de belangrijkste vertegenwoordiger van de Art Nouveau. Zijn decoratieve werken zijn mijlpalen in de geschiedenis
van de moderne grafische kunst, maar zijn artistieke belangstelling ging veel verder dan ‘louter decoratie’. Mucha geloofde in de universaliteit van kunst en haar vermogen om te inspireren en te communiceren. Daarom presenteert deze tentoonstelling Mucha’s prachtige fin-de-siècle-affiches van Sarah Bernhardt en zijn commerciële werk in Parijs, waarbij de nadruk ligt op ‘le style Mucha’. Ook is er aandacht voor de Art Nouveau-revival van de jaren zestig en Mucha’s invloed op de psychedelische kunst van die tijd. Daarnaast worden minder bekende aspecten van Mucha’s kunst belicht, met speciale aandacht voor werken die zijn diepe spirituele overtuigingen en zijn liefde voor zijn Tsjechische vaderland tonen. Of u nu een doorgewinterde Mucha-liefhebber bent of voor het eerst met zijn werk in aanraking komt, wij hopen dat u deze tentoonstelling niet alleen interessant, maar ook verrassend, stimulerend en uitdagend zult vinden. Mijn grootvader verlangde naar een betere wereld, waarin mensen met diverse culturele achtergronden in staat waren elkaars verschillen te respecteren en in vrede en harmonie te leven. In deze roerige wereld is zijn boodschap extra indringend. Ook geloofde hij vurig dat kunst een essentiële meerwaarde had voor de mensheid en daarom eenvoudig toegankelijk moest worden gemaakt voor het grote publiek en door zoveel mogelijk mensen moest worden gezien en bewonderd. Wij hopen met deze tentoonstelling in zijn voetsporen te treden en het streven, de passie en kern van zijn artistieke visie opnieuw over te brengen op het Nederlandse publiek. John Mucha Voorzitter Mucha Foundation
FO
U N DAT IO N
8 / VOORWOORD
Intro 001-021_ML_2021.indd 8
03.01.22 8:44
Intro 001-021_ML_2021.indd 9
03.01.22 8:44
Mucha monograph Dutch reprint.qxp_Mucha monograph Dutch reprint 23/12/2021 12:52 Page 10
ALPHONSE MUCHA
DE BOODSCHAP EN DE MENS
1
door Ronald F. Lipp
D
e stichting van het Mucha Museum, bijna zestig jaar na de dood van de kunstenaar, creëerde in zijn vaderland voor het eerst een permanent onderkomen dat exclusief bedoeld is voor het werk van Alphonse Mucha, beslist een van de grootste en meest bewonderde Tsjechische kunstenaars die toch in hoge mate miskend blijft. Het museum maakt deel uit van een wereldwijde herleving en herwaardering van zijn kunst en zijn leven, die de laatste dertig jaar gepaard gingen met exposities in talloze steden in Europa, alsook in Japan, Taiwan en de Verenigde Staten. Deze herleving is in feite de tweede sinds Mucha’s dood in Praag in 1939. De eerste had plaats in de jaren zestig van de 20ste eeuw in het kader van een bredere herontdekking in het Westen van de Art Nouveau, de decoratieve stijl die doorgaans geassocieerd wordt met de decennia rond 1900 in Parijs, Brussel en andere artistieke centra in Europa. Gelukkigerwijs viel de hernieuwde belangstelling voor dit genre samen met de pogingen van Mucha’s zoon Jifií en anderen om de wereld opnieuw kennis te laten maken met Mucha, wiens werk en wiens hele bestaan de voorgaande dertig jaar zo goed als vergeten was. Mucha werd zo aan de vergetelheid ontrukt en als een van de grote meesters van de decoratieve kunst in ere hersteld. Maar omdat bij die herleving de nadruk lag op de stijl en de vorm die zij aannam en niet op de inhoudelijke aspecten, bleef men het omvangrijke en belangrijke aandeel aan niet decoratieve werken grotendeels negeren en zijn wel herontdekte decoratieve creaties verkeerd geïnterpreteerd. Daarom wordt het hoog tijd voor een tweede Mucha-revival. Mucha werd geboren in het midden van de 19de eeuw in een onbeduidend dorpje van het Habsburgse keizerrijk. Hij bleef een onbekende kunststudent in Wenen, München en Parijs tot zijn vijfendertigste,
10 / D E
toen hij van de ene dag op de andere en zonder dat iemand dat kon vermoeden een sensatie werd in de Art Nouveau wereld van Parijs, in die dagen de artistieke hoofdstad van Europa. Vanaf 1895 gaf de style Mucha – toegepast in affiches, boek- en tijdschriftillustraties, kamerschermen en wandplaten, gebrandschilderd glas, typografische vormgeving, sieraden, binnenhuisarchitectuur, theaterdecors en -kostuums, beeldhouwkunst en bouwkunst – nagenoeg onbestreden de toon aan in de Parijse versie van de ‘nieuwe kunst’. Hij werd overal geëxposeerd, schaamteloos gekopieerd en kreeg buitensporig veel aandacht van het publiek en de media. Zijn populariteit beperkte zich ook niet tot Europa. Zijn eerste reis naar Amerika in 1904 werd geannonceerd door de New York Daily News, die hem betitelde als ‘de grootste decoratieve kunstenaar ter wereld’ en een speciale aflevering uitbracht met reproducties in vier kleuren van zijn werk. Toch verging zijn roem bijna even radicaal als hij opkwam. Op het hoogtepunt van zijn carrière besloot hij Parijs te verlaten en na een kort intermezzo in Amerika keerde hij terug naar zijn vaderland. Hij bleef nog 29 jaar actief in Bohemen en maakte daar enkele van zijn belangrijkste werken, onder andere de monumentale serie van het Slavische epos, die hijzelf als zijn grootste creatie beschouwde. Maar de werken uit zijn Tsjechische periode waren tot voor kort in het Westen vrijwel onbekend. De verwaarlozing van zijn loopbaan ging zelfs zo ver dat belangrijke aspecten van zijn Parijse werk pas nu aan het licht komen en dat zijn geschriften – dagboeken, brieven en Boordreclame voor de reproductie van Vriendschap in de zondagbijlage van de New York Daily News 1904
BOODSCHAP EN DE MENS
Intro 001-021_ML_2021.indd 10
03.01.22 8:44
notitieboeken – bij gebrek aan middelen grotendeels nog niet vertaald, geordend of bestudeerd zijn. De collectieve amnesie wat Mucha betreft was zo compleet dat tot in 1989 toe een wetenschappelijk boek over de Art Nouveau in het Franse fin de siècle geen enkele verwijzing naar hem bevatte. 2 Een jaar later verscheen een ander boek over de grafiek van de Art Nouveau in heel Europa en daarin is Mucha opgenomen in een hoofdstuk over de kunstenaars van Oostenrijk-Hongarije. 3 De geleidelijke verdwijning van Mucha uit het mondiale geheugen kwam aanvankelijk voort uit een algemene smaakverschuiving. Kort na de eeuwwisseling verlegde de avant-garde haar aandacht naar de Fauves, kubisten, expressionisten en andere takken van het modernisme. De Art Nouveau was te bekend, conventioneel en saai. Na de Eerste Wereldoorlog veranderden ook de sociale verhoudingen radicaal. De gruwelen van de oorlog, de verontrustende ideeën van Freud en Einstein, de schok die de bolsjewistische revolutie teweegbracht en de angst dat die naar het Westen zou overslaan, en daarna het trauma van de hyperinflatie en de wereldwijde depressie, dat alles vroeg om een kunst die de nieuwe levensomstandigheden weerspiegelde. Mucha’s Madonna en misschien zelfs Gustav Klimts spookbeelden leken naïeve echo’s uit een voorgoed voorbije tijd. In Mucha’s geval werd de onverschilligheid overtroefd door vijandigheid, officiële verkettering en uiteindelijk kwaadaardige miskenning. Zijn terugkeer naar Praag in 1910 werd begroet met afwijzing en argwaan. De directe aanleiding voor zijn komst was de bouw van het Obecní dům, het stadhuis van Praag, het laatste grote Art Nouveau bouwwerk dat in Europa zou verrijzen. Voor hemzelf had de terugkeer naar zijn vaderland vooral te maken met zijn plannen voor het Slavische epos, een serie van twintig grote schilderijen die de worstelingen en aspiraties van de Slavische volken zouden uitbeelden, inclusief die van zijn eigen Tsjechische natie. Het moest zijn monument worden, de ultieme expressie van zijn gerijpte esthetische en morele visie. Tussen de bedrijven door wijdde hij zich met volle inzet aan civiele en filantropische projecten voor zijn vaderland, inclusief de talrijke symbolen die hij in 1918 voor de nieuwe republiek Tsjechoslowakije creëerde. Mucha’s tegenstanders onder de Tsjechische culturele elite en in kunstenaarskringen zagen hem als een buitenstaander die vreemde normen en ongevraagd advies kwam brengen aan een land dat hij ontgroeid was. Zijn verheerlijking van Tsjechisch patriottisme en nationale tradities was achterhaald en ook enigszins gênant. In 1939 vielen de Duitsers Bohemen binnen na het verraad van München. Mucha, inmiddels 79, viel de eer te beurt dat hij bij de eerste golven van nazi-ondervragingen hoorde. Hij stond bekend als een prominente vrijmetselaar, joodsgezinde en voorvechter van een vrij Tsjechië, en gold op al die gronden als een vijand van de nieuwe orde. Oud en ziek, stierf hij kort daarna. Gedurende de Duitse bezetting was zijn werk verboden en werden de doeken van het Slavische epos verborgen om te voorkomen dat ze vernietigd werden. Na drie jaren vrijheid koos de Tsjechische staat in 1948 voor het communisme en viel daarmee binnen het Sovjetdomein. Mucha’s werk werd in de officiële Tsjechische kringen opnieuw veroordeeld, nu als bourgeois decadentie. Tijdens de ergste jaren van het stalinisme werd Mucha’s zoon Jiří als spion gevangengezet, de familie uit hun huis verjaagd en werden Mucha’s werken door staatsinstanties geweerd, geconfisqueerd en zelfs vernietigd. Ook toen het regime milder werd, ontbrak elke aandacht of erkenning voor Mucha’s creaties en zijn inzet voor de Tsjechische cultuur. Begin jaren zestig werd toestemming gegeven om het Slavische epos te exposeren, maar alleen in het kleine Moravische dorpje Moravský Krumlov.
De Fluwelen Revolutie van november 1989 maakte een einde aan een halve eeuw van vrijwel ononderbroken totalitair bewind en vreemde overheersers. Als tastbaar symbool van de terugkeer van vrijheid en autonomie werd op het Wenceslasplein voor korte tijd een standbeeld geplaatst van Tomáš Masaryk, de president en spirituele voorman van de Eerste Republiek, bemind bij alle Tsjechen en gehaat door zowel de communisten als de nazi’s. De nieuwe president, Václav Havel, loofde de humanistische idealen van Masaryk en de Eerste Republiek, en sprak de door velen gedeelde hoop uit dat die waarden zouden herleven in de Tsjechische samenleving. De Eerste Republiek was die van Mucha geweest en daarvoor had hij zich met hart en ziel ingezet. Hij deelde ook haar idealen, die hij in al zijn werk en met name in het Slavische epos had willen uitdragen. Maar vreemd genoeg bleef de amnesie gehandhaafd. Afgezien van een kortstondige expositie in 1994 was er in de Tsjechische hoofdstad geen werk van Mucha te bezichtigen tot de komst van het Mucha Museum in februari 1998. Toen een Praagse journalist in het midden van de jaren negentig aan een hoge regeringsfunctionaris vroeg waarom er geen ruimte was gecreëerd om Mucha’s werk tentoon te stellen, was het antwoord kortweg: ‘Waarom Mucha?’ Het curieuze was dat er in de straten van Praag op datzelfde moment volop Mucha te vinden was. Kalenders, posters en andere reproducties van zijn werk behoorden tot de populairste artikelen in winkels en op marktstallen. In feite is het altijd zo geweest dat zijn aantrekkingskracht voor het grote publiek de basis en het behoud vormde van Mucha’s naam. In 1920–1921, lang na de topperiode van Mucha’s succes, trok een laatste expositie van zijn werk in musea in Chicago en New York 600 000 bezoekers. In 1936, tegen het eind van zijn leven, was een overzichtstentoonstelling in het Jeu de Paume in Parijs wederom een doorslaand succes. Ook de internationale revivals van de jaren zestig en in deze tijd wekten, naast gunstige reacties van de kunstkritiek, vooral enthousiasme bij het brede publiek. En in Moravský Krumlov blijft het Slavische epos een pelgrimsoord voor vele Tsjechische families en schoolkinderen, ondanks de afgelegen locatie en de vrij magere publiciteit. Met de opening van het Mucha Museum is de tijd aangebroken om de kunstenaar en zijn werk met frisse ogen te bekijken; als wij dat doen, zullen wij de reden ontdekken voor de aanhoudende vijandigheid en de duurzame devotie die hun ten deel vallen. Mucha’s werk vertolkt de revolutionaire en provocerende visie van een van de meest veelzijdige, creatieve en diep bewogen kunstenaars van de vorige eeuw. Het is allerminst achterhaald spul uit een vervlogen tijdperk, maar van vitale betekenis voor de angsten en aspiraties van onze eigen tijd. Onze herwaardering moet zowel de inhoud van Mucha’s werk als de verbluffende verscheidenheid in acht nemen. Mucha’s faam berust op zijn meesterschap in een kunstvorm die gecreëerd is voor de massaconsumptie en de verfraaiing of promotie van gebruiksvoorwerpen. Dat soort kunst werd lange tijd afgedaan als louter ‘decoratief’, eerder ambachtelijk dan artistiek. Maar de laatste jaren zijn wij gaan beseffen dat de beste producten van de Art Nouveau diepe reservoirs aan esthetische expressie bevatten en voortkomen uit sterke morele en inspirerende intenties. 4 Bij Mucha worden wij geconfronteerd met een tweede reeks werken die in een andere stijl dezelfde wezenlijke idealistische boodschap uitdragen als zijn vroegere creaties. Tenslotte zijn wij pas kort geleden begonnen aan een serieus onderzoek van een volgend deel van zijn oeuvre, de pastels, werken met een schokkend sombere en expressieve sfeer die de duistere kant van de mens even sensitief peilen als de beroemde Mucha-vrouw deed met de schoonheid en sensualiteit.
De
Intro 001-021_ML_2021.indd 11
boodschap en de mens
/ 11
03.01.22 8:44
MUCHA EN FOUQUET
Reconstructie van de winkel van Fouquet Musée Carnavalet, Parijs
Interieur van de winkel van Fouquet ca.1902
ter beschikking gesteld door Musée Carnavalet
M
ucha ’ s samenwerking met de juwelier Georges Fouquet resulteerde in enkele uitzonderlijke, extravagante voorbeelden van de Art Nouveau. Georges Fouquet was de zoon van Alphonse Fouquet, een van de meest succesvolle juweliers in Parijs aan het eind van de 19de eeuw. Toen Georges het familiebedrijf in 1895 overnam, was hij vastbesloten om zelf, los van zijn vaders reputatie, zijn sporen te verdienen en nieuwe expressievormen voor het juweliersvak te ontdekken. Hij wilde zijn nieuwe stijl lanceren op de Parijse Wereldtentoonstelling van 1900 en hij vroeg Mucha hem te helpen. Het lijkt aannemelijk dat hij Mucha benaderde omdat de weelderige en opvallende sieraden in Mucha’s affiches zijn aandacht hadden getrokken. Ondanks de wonderlijke, ongebruikelijke ontwerpen die Mucha had bedacht, werd de stand van Fouquet op de Wereldtentoonstelling een groot succes en door de critici gesignaleerd en in brede kring besproken. Van de juwelen die uit de samenwerking van Fouquet en Mucha ontstonden, is slechts een handvol bewaard gebleven – de rest is alleen van foto’s bekend. Die geven blijk van een creativiteit en exotisme die de normen van een tijd die bekendstaat om zijn vernieuwingsdrift ver overstijgen. Door zijn samenwerking met Mucha werd Fouquets ambitie om de esthetiek van de edelsmeedkunst nieuw leven in te blazen ruimschoots bevredigd. Het is dan ook niet verwonderlijk dat Fouquet zich opnieuw tot Mucha wendde toen hij besloten had zijn winkel te verhuizen. De nieuwe winkel zou in de Rue Royale komen, verder van de traditionele juwelierswijk, maar in een buurt waar de handel in luxeartikelen in opkomst was. Mucha benutte de gelegenheid als manifest van de nieuwe esthetica: de zaak moest op zich een compleet kunstwerk worden. Hij ontwierp alle aspecten van de winkel, zowel binnen als buiten. Wat hem voor ogen lijkt te hebben
82 / Ontwerpen
Chapter 3 064-085_ML_2021.indd 82
v oo r
gestaan is niet zozeer een functionele en efficiënte, commerciële ruimte als wel het creëren van een sfeer, een ruimtelijk juweel dat een magische omgeving moest scheppen en het perfecte decor zou vormen voor de nieuwe sieraden. Mucha zocht inspiratie voor de aankleding van de winkel in de wereld van de natuur: takken, bloemen, vlinders, edelstenen, koralen en vissen. Het meest spectaculaire element zijn de twee gebeeldhouwde pauwen in combinatie met stralende panelen van gebrandschilderd glas. De winkel ging in 1901 open en de reacties waren enthousiast. Een artikel van A. Robert in de Revue de la Bijouterie verwoordde het aldus: ‘Ja, de creaties van de Art Nouveau vereisen een nieuw soort kader, een kader dat het kunstwerk effectief laat uitkomen en zo een harmonie doet ontstaan. Iedereen is het daarmee eens, iedereen verkondigt dat... Iedereen aarzelt, iedereen wacht... En nu heeft er ineens iemand moed genoeg om het waar te maken. Hij heeft een nieuw soort winkel geopend midden in het hart van Parijs. Hij heeft die verheven tot het niveau van zijn kunst, ingericht in overeenstemming met de canon van zijn ziel en dat alles heeft hij zo briljant gedaan dat de juwelier en zijn producten terechtgekomen zijn in een entourage die zo goed aansluit op de beoogde praktijk dat het bijna een sprekende reclame lijkt.’ Fouquet liet Mucha’s ontwerp intact tot 1923, toen de veranderde smaak een eigentijdser interieur verlangde. Maar Fouquet was te zeer op Mucha’s revolutionaire ontwerp gesteld om het te laten vernietigen. De winkel werd stuk voor stuk van alle decoraties ontdaan en hij liet die opslaan in een meubelpakhuis. In 1941 schonk hij ze aan het Musée Carnavalet, waar ze tot de jaren tachtig opgeslagen bleven. De tijdrovende opgave om het geheel te reconstrueren werd ten slotte voltooid in 1989. Een van de meest spectaculaire voorbeelden van de Art Nouveau ontwerpkunst kan nu weer in al zijn glorie worden aanschouwd.
L a B e ll e É p o q u e
03.01.22 9:00
Chapter 3 064-085_ML_2021.indd 83
03.01.22 9:00
Chapter 3 064-085_ML_2021.indd 84
03.01.22 9:00
Reconstructie van de winkel van Fouquet Musée Carnavalet, Parijs ter beschikking gesteld door Musée Carnavalet
Ketting met email en parels 1900 goud, email, zoetwaterparels, parelmoer, halfedelstenen lengte: 159 cm
Broche met hanger 1900 goud, ivoor, parelmoer, halfedelstenen 20 x 20 cm
Deze twee stukken, die beide pronkten op Fouquets stand op de Parijse Wereldtentoonstelling van 1900, demonstreren Mucha’s gedurfde en opmerkelijke ontwerpkunst en Fouquets volleerde meesterschap als edelsmid.
Ontwerpen
Chapter 3 064-085_ML_2021.indd 85
v oo r
L a B e ll e É p o q u e / 8 5
03.01.22 9:00
Chapter 4 086-097_ML_2021.indd 86
03.01.22 9:01
TERUG NAAR BOHEMEN TSJECHISCHE AFFICHES door Petr Wittlich
I
1910 ging M ucha voorgoed naar zijn vaderland terug, waar hij zijn lang gekoesterde wens wilde vervullen om expressie te geven aan de noden en idealen van het Tsjechische volk. Hij zette zich voor dat doel in met volle energie en concentratie. Na verloop van tijd ontstond een volstrekt nieuwe reeks affiches die sterk verschillen van de Parijse affiches, ook qua vormgeving. De werken uit deze periode hebben twee hoofdthema’s, de folklore en de Sokol-beweging. n
Toen Mucha met folkloristische motieven begon, legde hij de nadruk op de vrolijke kleurigheid van de traditionele Moravische klederdracht en het zachtmoedige karakter van de jonge Slavische vrouw, zoals in Moravisch Lerarenkoor uit 1911 en Regionale tentoonstelling in Ivančice uit 1912. Het tweede thema, dat van de sportwedstrijden en festiviteiten van de vereniging Sokol, speelde als symbool van zelfbeschikking een aanzienlijke rol in het Tsjechische leven van de 19de en de vroege 20ste eeuw. Daarnaast maakte Mucha affiches die op krachtige en dramatische wijze de onderdrukking van de Slaven uitbeeldden, zoals Loterij van nationale eenheid uit 1912, maar ook lyrische en nostalgische evocaties van zijn Parijse tijd, zoals Prinses Hyacint uit 1911. In dit werk is de ornamentatie ondergeschikt aan de melodie der lijnen.
Chapter 4 086-097_ML_2021.indd 87
03.01.22 9:01
Chapter 4 086-097_ML_2021.indd 88
03.01.22 9:01
Prinses Hyacint 1911 kleurenlitho 125,5 x 83,5 cm
Deze in Praag gedrukte affiche was bestemd voor Prinses Hyacint van Ladislav Novák en Oskar Nedbal, een ballet met pantomime over het sprookje van een smid die droomt dat zijn dochter een prinses is die door een tovenaar werd ontvoerd. De populaire actrice Andula Sedláčková schitterde in de hoofdrol en haar portret met de ijsblauwe ogen domineert de compositie. Mucha gebruikt de decoraties, onder andere harten, gereedschappen van de smid, een kroon en magische instrumenten als verwijzingen naar de inhoud van het ballet. Het motief van de hyacint keert overal terug, van de geborduurde zomen van de kleding tot de verfijnde zilveren sieraden, inclusief het cirkelvormige object dat de prinses in haar hand houdt.
Moravisch Lerarenkoor 1911 kleurenlitho 181,5 x 80 cm
Het Moravisch Lerarenkoor was een gezelschap met een repertoire van klassieke, populaire en volkse muziek, dat ook liederen zong van de Moravische componist Leoš Janáček, die Mucha kende uit de tijd dat zij allebei koorknaap waren in Brno. Janáček zocht inspiratie in de dialecten en volksliederen van zijn geboorteland Moravië en in deze affiche voor het koor portretteert Mucha een jong meisje in de klederdracht van het Moravische stadje Kyjov. De luisterende houding met een hand achter het oor herinnert aan de wandplaat Muziek uit de serie De kunsten van 1898. Het koor maakte vele tournees, niet alleen door Tsjechië maar ook in Europa en in Amerika. Deze editie van de affiche verwijst naar twee concerten in Brno en omvat een foto van de koorleden.
Terug
Chapter 4 086-097_ML_2021.indd 89
naar
Bohemen / 89
03.01.22 9:01
Chapter 4 086-097_ML_2021.indd 90
03.01.22 9:01
6de Sokol Festival 1912 kleurenlitho 168,5 x 82,3 cm
8ste Sokol Festival 1925 kleurenlitho 123 x 82,7 cm
Onder het Habsburgse bewind was het de Tsjechen en alle overige minderheden binnen de Oostenrijks-Hongaarse monarchie verboden zich politiek te organiseren. Het gevolg was dat patriottische gevoelens alleen in verhulde vorm en via onschuldig ogende middelen geuit konden worden. Sokol, het Tsjechische woord voor valk, ogenschijnlijk slechts een gymnastiekvereniging, was zo’n uitlaatklep met als voorwendsel dat ze jonge mensen trainde in atletiek en nationale sportwedstrijden organiseerde. Het eigenlijke doel was echter politiek van aard; Sokol werkte niet aflatend aan de promotie van de nationalistische geest en de bevrijding van het Habsburgse juk. Door affiches voor deze vereniging te maken lieerde Mucha zich duidelijk met de patriottische stromingen. Ook in deze affiche combineert Mucha weer realisme met symbolisme. Het jonge meisje in de rode mantel, een Sokol-kleur, is een personificatie van Praag; haar kroon lijkt op de stadswallen, haar staf op het embleem van de stad, en zij draagt kransen gemaakt van lindebladeren – de nationale boom van de Tsjechische landen. Op de achtergrond verschijnt een vrouwelijke schaduwfiguur die de geest van de oude Slaven voorstelt en in haar handen een valk of sokol draagt, symbool van mannelijke deugden, en een puntige zonnecirkel als symbool van hoop voor de toekomst.
In 1918 werd de nieuwe republiek Tsjechoslowakije gesticht. De gymnastiekfestivals van Sokol, die om de vier jaar plaatshadden, fungeerden als een van de motoren van het nationale bewustzijn. Deze affiche werd ontworpen voor een evenement dat samen met de sportwedstrijden zou plaatsvinden, een schouwspel dat zich op een eiland in de rivier de Vltava zou afspelen, met banken voor toeschouwers op beide oevers. Het feest liep bijna uit op een tragedie. Schuiten vol met zingende acteurs werden op hun weg naar het eiland door een sterke windvlaag getroffen. Ze braken los van de sleepboten en dreven stroomafwaarts naar een stuwdam. Er brak paniek uit en het was uiteindelijk een mirakel dat niemand verdronk.
Terug
Chapter 4 086-097_ML_2021.indd 91
naar
Bohemen / 91
03.01.22 9:01
Mucha monograph Dutch reprint.qxp_Mucha monograph Dutch reprint 14/12/2021 12:18 Page 92
Loterij van Nationale Eenheid 1912 kleurenlitho 128 x 95 cm
Het Habsburgse keizerrijk dwong de naties onder zijn bewind tot een onontkoombaar beleid van verduitsing, waarbij bijzondere moeite werd besteed aan het uitroeien van inheemse talen en culturen. In de Tsjechische landstreken waren de staatsscholen Duitstalig. De Tsjechische taal kon alleen worden onderwezen in door particulieren gestichte en gefinancierde scholen. De loterij die deze affiche aanprees, was een van de middelen om geld voor Tsjechisch onderwijs bijeen te brengen. In deze affiche zit Cechia, de symbolische moeder van de Tsjechische natie, in wanhoop op een dode boom als symbool van de ontredderde toestand van de Tsjechische natie. Haar hand ligt op een houten beeld van Svantovit, de heidense god met vier gezichten die een van de beschermers was van de oude Slaven. Het meisje met haar boeken en pennen kijkt met een beschuldigende blik naar de beschouwers en vraagt aan hen zowel steun voor haar scholing als voor het noodlijdende Tsjechië. 92 / T E R U G
NAAR
Chapter 4 086-097_ML_2021.indd 92
Much
ZdeÀka âern˘ 1913 kleurenlitho gesigneerd door ZdeÀka âern˘ en in 1997 geschonken aan de Mucha Trust door haar zoon, Otto Vasak. 189 x 110 cm
In 1906 gaf Mucha een reeks lezingen in het Chicago Art Institute. Tijdens zijn werk daar logeerden Maru‰ka en hij bij het gezin van A.V. âern˘, muziekdocent aan zijn eigen eerste Boheemse conservatorium. ‘Papa’ âern˘ had drie dochters die alle drie muzikaal begaafd waren. Mucha sloot vriendschap met de tweede dochter, de zevenjarige ZdeÀka die cello speelde, en beloofde dat hij haar zou portretteren als zij eenmal een virtuoze soliste was geworden. Het portret werd geschilderd toen zij zestien was en diende als basis voor deze affiche, die hij ontwierp voor een tournee door Europa die ZdeÀka zou maken in 1914–1915. De tournee werd afgelast omdat de oorlog uitbrak, maar de affiche is gebleven als getuigenis van Mucha’s vriendschap met de familie âern˘.
BOHEMEN
03.01.22 9:01
Mucha monograph Dutch reprint.qxp_Mucha monograph Dutch reprint 14/12/2021 12:18 Page 93
Regionale tentoonstelling in Ivanãice 1912 kleurenlitho 93 x 59 cm
Mucha maakte deze affiche voor een tentoonstelling die in juli 1913 zou worden gehouden in zijn geboortestad Ivanãice. De tentoonstelling ging niet door, maar de affiche, met de twee Moravische meisjes en op de achtergrond de door zwaluwen omcirkelde torenspits van Ivanãice, blijft als eerbetoon aan zijn geboortestad.
Expositie van het Slavische epos 1928 kleurenlitho 183,6 x 81,2 cm
Deze affiche werd door Mucha uitgebracht als advertentie voor de eerste expositie van de complete serie van het Slavische epos. Mucha gebruikte zijn dochter Jaroslava als model voor de affiche, in een pose die ontleend is aan een van de doeken – De eed van Omladina onder de Slavische lindeboom. De mythische figuur op de achtergrond is de heidense god Svantovit die met zijn drie gezichten verleden, heden en toekomst voorstelt. Hij draagt twee van zijn emblemen – het zwaard en de drinkhoorn.
TERUG
Chapter 4 086-097_ML_2021.indd 93
NAAR
B O H E M E N / 93
03.01.22 9:01
1 4 6 / T h e S l av E p i c
Chapter 8 146-153_ML_2021.indd 146
03.01.22 9:07
HET SLAVISCHE EPOS door dr. Anna Dvořák Nor th Carolina Museum of Ar t, VS
I
Alphonse Mucha bij de expositie van het Slavische epos Clementinum, Praag, 1919
S lavische epos , een serie van twintig monumentale wandschilderingen, wilde Mucha gestalte geven aan de oorsprongen van de Slaven, de doelstellingen die zij tot op heden konden verwezenlijken en de idealen die zij voor de toekomst nastreefden. De gekozen episodes zijn echter niet louter historische voorbeelden maar ook picturale meditaties over algemeen menselijke thema’s. Als geheel gezien is Mucha’s Slavische epos een verbluffende persoonlijke prestatie. De wandschilderingen zijn niet alleen indrukwekkend door hun ongewone afmetingen, maar bovenal door hun conceptuele en stilistische kwaliteiten. Mucha’s grootste bijdrage ligt in de stilistische benadering van realiteit en allegorie, van het verhaal en zijn symbolische betekenis, van de in het heden levende mens en zijn goden en voorouders in het hiernamaals. De combinatie van historiestuk en symbolisme is het belangwekkendste aspect van het Slavische epos, niet alleen omdat het op zich waardevol is, maar ook omdat het de ontwikkeling van de kunstenaar illustreert die terugkeerde naar de historieschilderkunst met alle onmetelijke rijkdommen die hij tijdens zijn actieve rol in de decoratieve kunsten van de jaren negentig van de 19de eeuw had vergaard. n het
Mucha had de hoop dat hij door historisch significante episodes uit het Slavische verleden uit te beelden toekomstige generaties lessen in integriteit, moed, idealisme en geloof zou kunnen bieden. Omdat hij als mens en als kunstenaar diezelfde kwaliteiten bezat, wekken zijn leven en werk een universele respons die de nationale grenzen overschrijdt.
Chapter 8 146-153_ML_2021.indd 147
03.01.22 9:07
De introductie van de Slavische liturgie ‘Looft de Heer in uw eigen taal’ 1912 eitempera op doek 610 x 810 cm
In 863 werden Cyrillus en Methodius als missionarissen vanuit Constantinopel naar de Slavische volken gestuurd. Zij waren verantwoordelijk voor de vertaling van het grootste deel van het Nieuwe Testament in het zogenoemde Kerk-Slavisch, zodat de Slaven meer over het christendom konden leren in hun eigen taal.
De Slaven in hun oorspronkelijke vaderland ‘Tussen de Toeranische zweep en het zwaard van de Goten’ 1912 eitempera op doek 610 x 810 cm
Tussen de 3de en de 5de eeuw werden de Slavische stammen, die van de landbouw leefden, voortdurend geteisterd door nomadische invallers. Mucha’s eerste doek toont een Slavische Adam en Eva die schuilen voor de invallers die hun dorp hebben platgebrand. Het trio van symbolische figuren rechts stelt een heidense priester voor, ondersteund door een jongeling die de oorlog en een meisje dat de vrede symboliseert. 1 4 8 / H e t S l av i s c h e
Chapter 8 146-153_ML_2021.indd 148
epos
03.01.22 9:07
De kroning van de Servische tsaar Štěpán Dušan tot Oost-Romeins keizer ‘De Slavische wetgeving’ 1926 eitempera op doek 405 x 480 cm
Štěpán Dušan was een koning van de Zuid-Slaven die zijn rijk met militaire en politieke middelen enorm uitbreidde. In 1346 liet hij zich kronen tot tsaar van de Serven en de Grieken.
Chapter 8 146-153_ML_2021.indd 149
03.01.22 9:07
Magister Jan Hus predikt in de Bethlehem-kapel ‘De waarheid zegeviert’ middendeel van het drieluik ‘De magie van het woord’ 1916 eitempera op doek 610 x 810 cm
Mucha wijdde drie doeken van het Slavische epos aan de Hussietenbeweging, die de spirituele revival van de Reformatie naar Bohemen overbracht. De leider, Jan Hus, werd in 1415 op de brandstapel ter dood gebracht, een gebeurtenis die een Tsjechische nationale opstand ontlokte en tot de Hussietenoorlogen leidde.
De bijeenkomst in Křížky ‘Sub utraque’ rechterdeel van het drieluik ‘De magie van het woord’ 1916 eitempera op doek 620 x 405 cm
1 5 0 / H e t S l av i s c h e
Chapter 8 146-153_ML_2021.indd 150
epos
03.01.22 9:07
De hussitische koning Jiří z Poděbrad ‘Pacta sunt servanda – afgesproken zaken moeten in acht worden genomen’ 1925 eitempera op doek 405 x 480 cm
In 1462 stuurde Rome kardinaal Fantin om de terugkeer van de Tjsechische koning en staat tot de Rooms-Katholieke Kerk te eisen. De weigering van de koning om te gehoorzamen droeg bij aan de gestage vermindering van de invloed van de Rooms-Katholieke Kerk in Europa.
Het drukken van de Kralizer bijbel in Ivančice ‘God gaf ons de gave van de taal' 1914 eitempera op doek 610 x 810 cm
De Kralizer bijbel werd vertaald en gedrukt op het eind van de 16de eeuw door de Boheemse Broeders, die een school hadden gesticht in Ivančice, Mucha’s geboortestad. Dit schilderij is een eerbetoon zowel aan Ivančice als aan het werk van de broeders.
H e t S l av i s c h e
Chapter 8 146-153_ML_2021.indd 151
epos
/ 151
03.01.22 9:07
Jan Amos Komenský ‘Een sprankje hoop’ 1918 eitempera op doek 405 x 620 cm
Jan Amos Komenský is beter bekend onder zijn gelatiniseerde naam Comenius. Nadat hij als geestelijk leider van de Boheemse Broeders uit Bohemen verbannen was, verwierf hij als theologische en educatieve vernieuwer internationale bekendheid. Hij stierf in 1670 in Naarden in Holland.
1 5 2 / H e t S l av i s c h e
Chapter 8 146-153_ML_2021.indd 152
epos
03.01.22 9:07
De afschaffing van de lijfeigenschap in Rusland ‘Werken in vrijheid is de grondslag van een staat’ 1914 eitempera op doek 610 x 810 cm
De slavernij werd in Rusland veel later afgeschaft dan in de andere Europese landen. Dit doek beeldt de proclamatie uit van het Emancipatie-edict van 1861. Mucha bezocht Moskou in 1913 om materiaal voor dit thema te verzamelen. Veel van de foto’s die hij toen nam zijn bewaard gebleven. De berg Athos ‘Schatkamer van de oudste orthodoxe literaire bronnen’ 1926 eitempera op doek 405 x 480 cm
De Grieks-Orthodoxe Kerk zond in de 9de eeuw Cyrillus en Methodius als missionarissen naar Moravië, waardoor spirituele banden ontstonden tussen het Moravische en het Byzantijnse rijk. In 1924 bracht Mucha de paaszondag door in het Chilandariou-klooster op de berg Athos, een ervaring die een diepe indruk op hem maakte.
H e t S l av i s c h e
Chapter 8 146-153_ML_2021.indd 153
epos
/ 153
03.01.22 9:07