Agora 6 Kunstbeschouwing - Leerwerkboek

A G O R

A K

KUNSTBESCHOUWING

KUNSTBESCHOUWING

©VANIN

Bart Laureys

Annelies Schelles

Stef Van Vynckt

Via www.ididdit.be heb je toegang tot het onlineleerplatform bij Agora Kunstbeschouwing 6 Activeer je account aan de hand van de onderstaande code en accepteer de gebruiksvoorwaarden. Kies je ervoor om je aan te melden met je Smartschool-account, zorg er dan zeker voor dat je e-mailadres aan dat account gekoppeld is. Zo kunnen we je optimaal ondersteunen.

©VANIN

KUNSTBESCHOUWING

LET OP: DEZE LICENTIE IS UNIEK, EENMALIG TE ACTIVEREN EN GELDIG VOOR EEN

PERIODE VAN 1 SCHOOLJAAR. INDIEN JE DE LICENTIE NIET KUNT ACTIVEREN, NEEM DAN CONTACT OP MET ONZE KLANTENDIENST.

!Fotokopieerapparaten zijn algemeen verspreid en vele mensen maken er haast onnadenkend gebruik van voor allerlei doeleinden. Jammer genoeg ontstaan boeken niet met hetzelfde gemak als kopieën. Boeken samenstellen kost veel inzet, tijd en geld. De vergoeding van de auteurs en van iedereen die bij het maken en verhandelen van boeken betrokken is, komt voort uit de verkoop van die boeken.

In België beschermt de auteurswet de rechten van deze mensen. Wanneer u van boeken of van gedeelten eruit zonder toestemming kopieën maakt, buiten de uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen, ontneemt u hen dus een stuk van die vergoeding. Daarom vragen auteurs en uitgevers u beschermde teksten niet zonder schriftelijke toestemming te kopiëren buiten de uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen. Verdere informatie over kopieerrechten en de wetgeving met betrekking tot reproductie vindt u op www.reprobel.be.

Ook voor het digitale lesmateriaal gelden deze voorwaarden. De licentie die toegang verleent tot dat materiaal is persoonlijk. Bij vermoeden van misbruik kan die gedeactiveerd worden. Meer informatie over de gebruiksvoorwaarden leest u op www.ididdit.be.

© Uitgeverij VAN IN, Wommelgem, 2024

De uitgever heeft ernaar gestreefd de relevante auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Wie desondanks meent zekere rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht zich tot de uitgever te wenden.

Voor de volledige lijst met copyrights: zie achteraan op blz. 183

Eerste druk 2024

ISBN 978-94-647-0453-2

D/2024/0078/131

Art. 605755/01

NUR 150

Ontwerp cover en binnenwerk: Shtick

Opmaak: Banananas.net

Tekeningen: Vincent Albert

NHOUDSOPGAVE

©VANIN

ELKOM OP DE AGORA! W

Agora, zo werd in het oude Griekenland de markt genoemd. Je ontmoette er mensen van alle rang en stand. Het was de ontmoetingsplaats bij uitstek om ideeën uit te wisselen en informatie en kennis te delen. Daarom hebben we voor dit boek de titel Agora bedacht. Een ideale plek om het denken te voeden. We garanderen je een boeiende kennismaking.

1→ OP STAP MET AGORA

MACHT, PROTEST EN VERBODEN KUNST

In totaal telt dit boek vier hoofdstukken. Elk hoofdstuk start met een duidelijke titelpagina.

Op een inleidende, groene pagina kom je te weten waarover het hoofdstuk gaat.

WAAROVER GAAT DIT HOOFDSTUK?

Dit hoofdstuk behandelt een specifiek aspect de artistieke expressie: de politieke betekenis kunst. Je zag eerder al in Agora 5 hoe in de 17e eeuw de Sint-Pietersbasiliek in Vaticaanstad de macht de rooms-katholieke Kerk bekrachtigt en hoe zonnekoning Lodewijk XIV zijn macht toont in het paleis Versailles met zijn rituelen en balletten. Soms hebben kunstwerken een expliciet politieke boodschap. Soms is de politiek meer verborgen. Kunst kan een instrument van de staat zijn, niet alleen in totalitaire regimes. Kunst kan ook de vorm van soft power aannemen: naties gebruiken het om hun invloed te vergroten en het imago en de culturele identiteit van een land tentoon te spreiden. In dit hoofdstuk zie je hoe kunstenaars politieke ideeën verbeelden, illustreren, relativeren, bekritiseren of bestrijden. Maar ook hoe overheden omgekeerd het werk van kunstenaars gebruiken of bestrijden.

Het kader biedt je een duidelijk overzicht van de inhouden en lesdoelen. Aan de hand van de aanvinkvakjes kun je in de loop van het hoofdstuk makkelijk bijhouden welke doelen je al hebt bereikt. Bovendien kunnen de inhouden in het kader een leidraad vormen bij de voorbereiding op een evaluatiemoment.

Vink aan wat je in de loop van dit hoofdstuk hebt geleerd.

Ik geef voorbeelden van kunst met betrekking tot macht, protest en verboden kunst uit verschillende periodes en stromingen.

Ik beleef en reflecteer over de intenties van de kunstenaar.

Ik laat ruimte voor de emoties die kunst kan oproepen.

Ik kan herkennen hoe en waarom kunst gebruikt wordt om macht te tonen, de samenleving te beïnvloeden en verandering teweeg te brengen. Door analyse kom ik tot een waardering en een interpretatie van kunst uit verschillende periodes en stromingen.

Een goede kennis van sleutelbegrippen is heel belangrijk. Bij de start van het hoofdstuk geven we alvast een begrippenkader mee. Zo zul je tijdens de lessen zeker extra aandacht besteden aan die belangrijke termen.

Instap

Onder zijn muzikale pseudoniem Childish Gambino brengt de veelzijdige Amerikaanse artiest Donald Glover (1983) met This is America een song en videoclip beladen met metaforen over huidskleur en wapengeweld in Amerika. De openingsscène toont een man die in zijn eentje op een gitaar tokkelt op koorklanken. Binnen de eerste minuut schiet Gambino de man neer. Childish Gambino overhandigt het pistool daarna aan een andere man, die het veilig in een rode doek wikkelt terwijl de dode man wordt weggesleept. Het moment gaat meteen over in het eerste gerapte refrein: ‘This is America / Don't catch you slippin' up.’ Gedurende een groot deel van de video dansen Gambino en een groep kinderen gekleed in schooluniformen glimlachend, terwijl het geweld op de achtergrond losbarst.

Bekijk op iDiddit de videoclip van This is America en beantwoord de vragen. 1

a Hoe presenteert Gambino in de openingsscène van de videoclip de relatie tussen kunst en geweld in de Amerikaanse samenleving?

b Het pistool is in een rode doek gewikkeld. Wat zou dat doek kunnen symboliseren?

c Welke rol spelen de schooluniformen en de dansende kinderen in de videoclip? Hoe dragen ze bij aan de gelaagdheid van de boodschap van This is America?

In het eerste deel van een hoofdstuk vind je de leertekst, die je een kunsthistorisch referentiekader biedt voor de leeractiviteiten die volgen.

Daarna volgt de instap, waarin het thema van het hoofdstuk door middel van een of meerdere activiteiten wordt geïntroduceerd.

Het tweede deel van een hoofdstuk bevat vervolgens leeractiviteiten die je helpen je kunsthistorisch referentiekader verder op te bouwen.

Tips om je dit hoofdstuk eigen te maken

• Formuleer een antwoord op de volgende vraag: welke invloed hebben art nouveau, art deco, fauvisme, expressionisme, kubisme, De Stijl, abstracte kunst, dadaïsme, surrealisme en postmodernisme op hedendaagse kunstenaars?

• Leg elke stroming uit in maximaal vijf kernwoorden. • Wat lijkt je nu moeilijker? Inschatten welke stijl te kiezen of het uitvoeren van de gepaste stijl? Waarom?

• Vat dit hoofdstuk samen in een schema met behulp van de leerteksten.

Kunsthistorisch referentieschema

Periode/stroming/regio/kunstvorm Kunstenaars barok en rococo Diego Velázquez Japanse kunst Katsushika Hokusai, Takashi Murakami, Seiichi Furuya arts-and-crafts William Morris Franse architectuur Eugène Violet-le-Duc Victor Horta, Henri Privat-Livemont, Gustav Klimt, George de Feure art deco Tamara de Lempicka, Donald Deskey, Cassandre, William Van Alen fauvisme Henri Matisse, André Derain, Maurice de Vlaminck, Kees van Dongen, Rik Wouters kubisme Pablo Picasso, Georges Braque De Stijl Piet Mondriaan, Theo van Doesburg, Gerrit Rietveld, Bart van der Leck expressionisme Francis Bacon, Edvard Munch futurisme Umberto Boccioni mode Yves Saint Laurent,

Het kunstig lelijke is niet hetzelfde als lelijke kunst

In de loop der eeuwen hebben verschillende filosofen en kunstenaars definities gegeven van het begrip schoonheid. Die getuigenissen maken het mogelijk een overzicht te leveren van de esthetiek doorheen de tijd. Met het begrip lelijkheid is dat niet gebeurd. Meestal definieert men het lelijke als het tegenovergestelde van het mooie. Zo zijn schoonheid en lelijkheid ogenschijnlijk elkaars tegengestelden. In dit hoofdstuk bekijk je verschillende verschijningsvormen van lelijkheid.

Aristoteles stelt dat wat je in het echte leven als banaal of lelijk beschouwt, toch interessant of mooi kan worden door het op een kunstige manier af te beelden. Er bestaat zowel het 'schone' als het 'mooi lelijke'. Het kunstig lelijke is niet identiek aan lelijke kunst. Lelijke kunst is een subjectieve term die een breed scala aan artistieke stijlen, technieken en bedoelingen kan omvatten. Hoewel schoonheid vaak geldt als een wenselijke kwaliteit in kunst, creëren sommige kunstenaars opzettelijk werk dat de traditionele schoonheidsnormen uitdaagt of thema's van ongemak, disharmonie of het groteske verkent.

In de 20e eeuw kent de fotografie een sterke evolutie zoals de mogelijkheid tot het maken van kleurenfoto’s en de uitvinding van het digitale fototoestel. Als gevolg van de voortdurende innovatie van fotografische kunstenaars wordt de fotografie nu bijna universeel erkend als een kunstvorm. De meeste Amerikaanse en Europese kunstmusea hebben een afdeling gewijd aan het verzamelen en tentoonstellen van fotografie. Fotojournalistiek behandelt belangrijke of nieuwswaardige onderwerpen. De twee overkoepelende thema's zijn wereldgebeurtenissen en sociale onrechtvaardigheid. Uitgaande van de veronderstelling dat men altijd vertrouwt op het bewijs van de eigen ogen, is het de taak van fotojournalistiek om het publiek te informeren door de wereld te tonen ‘zoals die in werkelijkheid is’. De vooruitgang in de telecommunicatietechnologie inspireert kunstenaars om kunstwerken te creëren die gebruik maken van wereldwijde connectiviteit, het in realtime delen van informatie en een visuele interface die overal kan worden weergegeven met computerhardware en een internetverbinding. NFT wat staat voor non-fungible token, is een uniek identificeerbaar token met een exclusieve herkomst. NFT's kunnen worden gebruikt om het eigendom van digitale items, waaronder kunstwerken, aan te tonen. NFT's staan vooral bekend om hun zeer speculatieve NFT-kunstwerken bestaan volledig in de digitale wereld, waar investeerders en kunstverzamelaars ze kunnen kopen en verkopen. Recente trends in de NFT-markt omvatten digitale mode, virtueel onroerend goed en digitale concerten.

Bepaalde kunstenaars maken bewust kunst die mensen lelijk vinden om een reactie uit te lokken of maatschappelijke normen en verwachtingen uit te dagen. Dat kan werken omvatten met grafische of verontrustende beelden, onconventionele materialen of onconventionele technieken. Francis Bacon (1909-1992) vervormt portretten en provoceert zo met expressieve weergaven van de menselijke figuur. Hermann Nitsch (1938-2022) staat bekend om zijn performances met schokkende elementen als bloed en dierenkadavers.

De Japanse kunstenaar TakashiMurakami (1962) lanceert in 2001 zijn eigen stroming superflat

De naam verwijst zowel naar de afgevlakte composities zonder perspectief van historische Japanse kunststromingen als naar de vervlakking (of samensmelting) van kunst en commercie. Superflat is Murakami's manier om de geschiedenis van Japan samen te brengen met de hedendaagse popcultuur (anime en manga in het bijzonder). De heldere en gemakkelijke eye candy esthetiek lokt onmiddellijk een breed publiek naar Murakami's werk. Het is zijn manier om Japan op de kaart van de (westers gedomineerde) kunstwereld te zetten.

Lelijke kunst kan een middel zijn voor kunstenaars om rauwe of intense emoties zoals woede, pijn of wanhoop uit te drukken. De werken voldoen mogelijk niet aan conventionele schoonheidsnormen, maar kunnen krachtig zijn in hun eerlijkheid en emotionele impact. Denk aan De schreeuw van Edvard Munch (1863-1944) met zijn vervormde figuur die lijkt te schreeuwen van angst en wanhoop. De drip paintings van Jackson Pollock (1912-1956) zijn vaak expressies van innerlijke emoties en psychische toestanden. De Cubaanse Ana Mendieta (1948-1985) creëert performancekunst en aardewerken sculpturen die thema's van geweld, identiteit en dood verkennen, vaak met een rauwe emotionaliteit. The passion of the Christ geregisseerd door Mel Gibson veroorzaakt controverse vanwege de expliciete en gewelddadige weergave van de kruisiging van Christus.

Leeractiviteiten

1 In Hope van de street artist Shepard Fairey (1970) zie je een close-up van het gezicht van de presidentskandidaat Barack Obama, terwijl hij met een optimistische en nobele houding in de verte kijkt. Uitgevoerd in de kleuren van de Amerikaanse vlag weerspiegelt de afbeelding ook het sentiment van patriottisme. Het werk is een van de bekendste en meest succesvolle verkiezingsposters in de westerse wereld geworden. Bekijk onderstaande werken en beantwoord met behulp van het internet de vragen.

In de traditie van het sublieme creëren sommige kunstenaars werk dat gevoelens van ontzag en terreur oproept door scènes af te beelden van chaos, verval of het bovennatuurlijke. De werken kunnen verontrustend zijn, maar zijn bedoeld om een gevoel van verwondering en transcendentie te inspireren. Een gepast voorbeeld is onweer. Het zijn de onvoorspelbaarheid en verscheidenheid ervan die ons aan het venster kluisteren. Onweer belichaamt niet alleen onrust, maar ook pracht.

In die zin is het een verwijzing naar het sublieme en dus het onbevattelijke van grootsheid zoals omschreven door Immanuel Kant De schilderijen van Hieronymus Bosch en fantasierijke wezens en scènes die het sublieme en het groteske verkennen. Iets wat je ook terugvindt bij de surrealistische en biomechanische kunstwerken van 2014), zoals zijn ontwerpen voor de film

(Fairey, 2008) We

In de exit vind je een kunsthistorisch referentieschema, een oefening om jezelf te testen en een verklarende woordenlijst.

2→ HANDIG VOOR ONDERWEG

Doorheen de hoofdstukken word je ondersteund door een aantal hulpmiddelen.

h Hoe denk je dat de perceptie van het beeldhouwwerk zal veranderen in de loop van de tijd? Zou het in de toekomst als controversieel kunnen gelden of wordt het aanvaard als een belangrijk kunstwerk?

KADERS

GOOD TO KNOW

Hoewel het standbeeld in de volksmond Kabouter buttplug heet, heeft het eigenlijk een andere naam: Santa Claus. Het beeld is een werk van de Amerikaanse kunstenaar Paul McCarthy (1945), en staat sinds 2008 op het Eendrachtsplein in Rotterdam. Hiervoor stond het bij Museum Boijmans Van Beuningen. Het duurde even voordat Rotterdam de kabouter accepteerde. De kerstboom in zijn hand lijkt natuurlijk verdacht veel op een buttplug. En dat vond de gemeente niet zo gepast. In een interview zegt McCarthy: ‘Ja, het kan een boom zijn en misschien is het dat ook wel. Maar het kan ook een anale plug zijn – en dan is het een abstract object, kunst. Het kan van alles zijn.’

VIP Sacha Baron Cohen (1971) staat bekend om zijn unieke en provocerende stijl van satire, waarbij hij door middel van verschillende personages en onverwachte situaties maatschappelijke en politieke kwesties aan de kaak stelt. Hij verwerft wijdverbreide bekendheid met projecten als Da Ali G show, Borat: cultural learnings of America for make benefit glorious nation of Kazakhstan en Bruno In Who is America? creëert Cohen verschillende fictieve personages om prominente figuren uit de Amerikaanse politiek en cultuur te interviewen. Het resulteert in verhitte reacties en controverses. Cohens personages in de show zijn onder meer Erran Morad, een Israëlische antiterreurexpert, Billy Wayne Ruddick Jr., een extreemrechtse complotdenker, en Dr. Nira Cain-N'Degeocello, een liberale activist.

Leeractiviteiten

1 Chris Ofili is een Britse kunstschilder met Nigeriaanse roots. Hij staat bekend om zijn werken met olifantenpoep.

a Wie beeldt het werk van Chris Ofili af? Hoe kun je dat ontdekken?

In de Good to know’s vind je handige en leuke weetjes terug die verband houden met de leerstof.

©VANIN

Wat we weten en hoe we denken is niet zomaar tot ons gekomen. Onze kennis komt voort uit het denkwerk van briljante geesten, filosofen, kunstenaars en wetenschappers. We brengen ze in VIPkaders onder de aandacht.

b Hoe wordt zij afgebeeld?

ICOONTJES

c Vind jij het onrespectvol om de heilige maagd Maria zo af te beelden?

d In Nigeria worden olifantenvijgen als heilig beschouwd. Hoe kijk je nu naar het werk?

Dit is een mondelinge opdracht.

Bij deze opdracht hoort een videofragment.

Bij deze opdracht hoort een audiofragment.

Voor deze opdracht mag of moet je online opzoekingswerk verrichten.

Deze opdracht is geschikt om zelf een klein onderzoek bij uit te voeren.

The Holy Virgin Mary (Chris Ofili, 1996)

Het onlineleerplatform bij Agora

Mijn lesmateriaal

Hier vind je alle inhouden uit het boek, maar ook meer, zoals filmpjes, audiofragmenten, extra oefeningen ...

Extra materiaal

Bij bepaalde stukken theorie of oefeningen kun je extra materiaal openen. Dat kan een bijkomend audio- of videofragment zijn, een woorden- of begrippenlijst, extra bronnen of een leestekst. Kortom, dit is materiaal dat je helpt om de leerstof onder de knie te krijgen.

Opdrachten

Hier vind je de opdrachten die de leerkracht voor jou heeft klaargezet.

Evalueren

Hier kan de leerkracht toetsen voor jou klaarzetten.

Resultaten

Wil je weten hoever je al staat met oefenen, opdrachten en toetsen? Hier vind je een helder overzicht van al je resultaten.

Notities

Heb je aantekeningen gemaakt bij een bepaalde inhoud? Via je notities kun je ze makkelijk terug oproepen.

Meer weten?

Ga naar www.ididdit.be

HOOFDSTUK

EEN DUIK IN HET VERLEDEN

EN DUIK IN HET VERLEDEN E

WAAROVER GAAT DIT HOOFDSTUK?

©VANIN

Kunstgeschiedenis is de wetenschappelijke discipline die de geschiedenis van de kunst onderzoekt en beschrijft. In de tweede graad maakte je al kennis met de kunststromingen tot de 17e eeuw. Vorig jaar kwamen de kunststromingen van de 18e en de 19e eeuw aan bod. In dit hoofdstuk ga je chronologisch door de kunstgeschiedenis van de 20e en de 21e eeuw en ga je dieper in op de volgende kunststromingen: art nouveau, art deco, fauvisme, expressionisme, kubisme, De Stijl, abstracte kunst, dadaïsme, surrealisme en postmodernisme.

WAT LEER IK IN DIT HOOFDSTUK?

Vink aan wat je in de loop van dit hoofdstuk hebt geleerd.

Ik situeer moderne en hedendaagse kunstuitingen in tijd en ruimte.

Ik analyseer de inhoud van een kunstuiting aan de hand van kenmerken.

Ik vergelijk de inhouden van kunstuitingen over de verschillende kunstvormen heen en in verschillende culturen.

Ik beschrijf de functie van een kunstuiting.

Ik analyseer kunstuitingen in de maatschappelijke, historische en geografische context.

Ik geef voorbeelden van hoe bepaalde kunstuitingen uit de moderne en hedendaagse tijd in verband gebracht kunnen worden met de hedendaagse samenleving.

Ik analyseer de materialen, bouwstenen en technieken binnen de kunst uit de moderne en hedendaagse tijd.

Ik leg in eigen woorden uit wat de verschillende stijlkenmerken zijn van de moderne en hedendaagse tijd.

Ik analyseer de inhoud van kunstuitingen uit verschillende kunstvormen, periodes en samenlevingen om een kunsthistorisch referentiekader uit te bouwen.

BEGRIPPEN

actionpainting – art brut – art deco – art nouveau – CoBrA – color field painting – conceptuele kunst –dadaïsme – De Stijl – eclectisch – expressionisme – fauvisme – futurisme – geometrische abstractie –hard edge – hyperrealisme – installatiekunst – kinetische kunst – kubisme – land art – minimalisme –modernisme – mobiles – neo-expressionisme – neopopbeweging – NFT – opart – participatieve kunst –performance art – popart – postmodernisme – streetart – suprematisme – surrealisme

Instap

Een van de belangrijkste leden van de Russische avant-garde is Kazimir Malevitsj (1879-1935). In 1915 neemt hij deel aan een tentoonstelling in Sint-Petersburg. Malevitsj toont er een grote hoeveelheid volledig abstracte schilderijen, waaronder Zwart vierkant. Hij hangt het schilderij bovenaan in een hoek van de kamer, waardoor de achterkant gedeeltelijk loskomt van de muur. Die manier van ophangen verwijst naar hoe Russen iconen (religieuze kunst) hingen in de zogenaamde ‘gouden hoek’ van de kamer. De tentoongestelde schilderijen vormen een radicale breuk met wat de toeschouwers eerder gezien hebben. Publiek en critici zijn dan ook verbijsterd.

Malevitsj maakt tijdens zijn leven vier versies (van verschillende afmetingen) van Zwart vierkant. Hoewel die op verschillende momenten zijn geschilderd, staat op elk schilderij het jaartal 1913. Blijkbaar vindt Malevitsj het moment van het ontstaan van het idee belangrijker dan het moment van schilderen. Analyseer het schilderij Zwart vierkant van Kazimir Malevitsj met behulp van het analyseschema.

©VANIN

Beleven

Wat is je eerste spontane reactie?

Beschrijven

Wat zie of hoor je precies?

Analyseren

Welke bouwstenen, materialen en technieken worden gebruikt?

Interpreteren

Wat is de betekenis van het kunstwerk of de bedoeling van de kunstenaar?

Waarderen

Wat is jouw mening over het kunstwerk?

Werk van Malevitsj in Sint-Petersburg, 1915

Zwart vierkant (Kazimir Malevitsj, 1913)

Zwart vierkant

Sommige kunstcritici zien Zwart vierkant als een afbeelding van God. Malevitsj zelf heeft altijd volgehouden dat het naar niets uit onze realiteit verwijst. Zwart vierkant representeert het gevoel dat omgeven wordt door wit, de leegte. Daardoor ontstaat een soort puurheid en een volledige onafhankelijkheid van de realiteitszin. Het is volgens Malevitsj pure emotie op het doek. Vind jij dat ook? Waarom wel of niet?

Mark Rothko (1903-1970) schildert, later dan Malevitsj, ook geometrisch abstracte werken. De werken van Rothko staan bekend omwille van hun diepte en emotionele impact. Het werk Black on grey bestaat uit rechthoekige vormen in verschillende tinten grijs en zwart. Roept dit werk bij jou meer emoties op dan het werk van Malevitsj of juist niet? Welke reflectie maak je bij dit werk?

Black on grey (Mark Rothko, 1970)

1.1

Modernisme

In de 20e eeuw laten kunstenaars zoals Wassily Kandinsky (1866-1944), Kazimir Malevitsj (1879-1935) en Piet Mondriaan (1872-1944) de figuratieve kunst volledig los. Hun schilderijen worden geometrische of vormeloze kleurvlakken en hebben geen enkele link meer met de realiteit. Het zijn autonome artefacten die bestaan uit kleur, lijn en vorm.

©VANIN

Leertekst

Modernisme is een verzamelnaam voor verschillende stromingen in de eerste helft van de 20e eeuw. In Agora 5 leerde je al dat kunstenaars na het impressionisme zich niet langer laten hinderen door regels opgelegd door gilden of academies. Het modernisme wordt gekenmerkt door een breuk met tradities en stelt de maatschappij en zichzelf meer en meer in vraag.

Op het einde van de 19e eeuw ontstaat de art nouveau, in Oostenrijk en Duitsland ook Jugendstil genoemd. De stroming heeft in het begin van de 20e eeuw een groot draagvlak in Europa en wordt gekenmerkt door golvende en sierlijke motieven uit de natuur. Die motieven keren terug in tekeningen en schilderijen, maar ook in architectuur, meubels ... In het begin van de 20e eeuw komt ook het expressionisme op gang. In de beeldende kunst leidt dat tot schreeuwerige en onwerkelijke kleuren en vervormde proporties. Edvard Munch (18631944) is een voorloper van het expressionisme en toont zijn gevoelens en geestestoestand in De schreeuw. In de muziek kenmerkt atonaliteit het expressionisme. Men kent geen toonaard meer, geen functionele harmonie. Dissonanten zijn het expressiemiddel bij uitstek. Het onderscheid tussen consonant en dissonant verdwijnt. Het fauvisme is een expressionistische beweging uit Frankrijk. De naam verwijst naar wilde dieren en komt van een criticus die geschokt was door de kleurexplosie. In het fauvisme draait het namelijk rond kleur: levendige en onwerkelijke kleuren worden onverdund aangebracht in kronkelende lijnen en brede stroken. Bij ons is de schilder en beeldhouwer Rik Wouters (1882-1916), die je in Agora 5 leerde kennen, helemaal in de ban van het fauvisme.

Paul Cézanne (1839-1906) wordt gezien als een inspiratiebron voor het kubisme. In zijn latere werken is het landschap vervormd in geometrische kleurvlakken en driedimensionale vormen. Kubisten herleiden de werkelijkheid tot basisvormen zoals de cilinder en de kegel. In de schilderen beeldhouwkunst combineren ze geometrische figuren tot collages waarbij verschillende perspectieven tot een geheel worden samengevoegd. Dat brengt het voorwerp volledig in beeld, al maakt dat de herkenbaarheid niet per se groter. In de laatste periode van het kubisme ontstaan de eerste collages waarbij zaagsel, papier, letters, cijfers en zelfs woorden op schilderijen verschijnen. Daarnaast hebben kubisten zoals Pablo Picasso (1881-1973) een grote belangstelling voor Afrikaanse maskers en prehistorische grotschilderingen.

Dame in het rood (Rik Wouters, 1912)

Het futurisme kent zijn oorsprong in Italië in 1909, in een tijd die gekenmerkt wordt door de opkomst van machines en treinen. De futuristen willen in hun werken meegaan met de moderne technologie. Voortbouwend op de ontdekkingen van het kubisme, creëren ze vormen in reeksen om beweging en snelheid te suggereren.

De voorgaande stromingen maken vanaf 1910 de weg vrij voor abstractie. Binnen de abstracte kunst worden autonome werelden geschapen waarbij lijnen, vormen en kleuren losstaan van de werkelijkheid. Wassily Kandinsky kiest voor abstracte en lyrische composities waarbij hij sterk beïnvloed is door de muziek.

Zwart vierkant van Malevitsj, een zwart vierkant dat nergens naar verwijst behalve naar zichzelf, schept een nieuwe werkelijkheid in de kunst die de naam geometrische abstractie krijgt. Zwart vierkant is ook een icoon van het suprematisme, een kunststroming die streeft naar de zuiverste vormen en abstractie, los van de zichtbare wereld.

©VANIN

Je maakte eerder al kennis met het dadaïsme en Marcel Duchamp (1887-1968) en zijn readymades. Het dadaïsme ontstaat tijdens de Eerste Wereldoorlog in Zwitserland. Het is een reactie op de traditionele ideeën in de politiek, de maatschappij en de kunst. Het doel is niet om een eigen stijl te ontwikkelen, maar om het bestaande af te breken. Dadaïsten hebben dus een destructieve scheppingsdrang. Ze willen anderen choqueren door vreemde experimenten, absurde en burleske werken en alternatieve theatervoorstellingen. Het tekenen en schilderen maakt plaats voor knippen en plakken terwijl de beeldhouwwerken worden vervangen door readymades

Het surrealisme is op de eerste plaats een levenshouding. Surrealisten gaan er, net zoals de dadaïsten, van uit dat de bestaande orde van de burgermaatschappij tot de waanzin van de oorlog heeft geleid. De denkbeelden van Sigmund Freud (1856-1939) liggen aan de basis van hun gedachtegang. In tegenstelling tot de dadaïsten streven zij echter naar een andere maatschappij of een hogere werkelijkheid: het surrealisme. De kunstenaars gebruiken in de beeldende kunst tegenstrijdigheden in het perspectief, willekeurige afsnijdingen en ongebruikelijke combinaties van voorwerpen. Denk maar aan de Belgische kunstenaar René Magritte (1898-1967) die een bevreemdend karakter schept in zijn schilderijen. In de literatuur maken surrealisten gebruik van het automatische schrift, waarbij de hand de pen laat leiden door zijn stemming, mee bepaald door de muziek.

De Stijl ontstaat in 1917 in Nederland met als belangrijkste leden Piet Mondriaan (1872-1944) en Theo van Doesburg (1883-1931). Deze stroming gaat verder dan beeldende kunst. Ook meubels, gebruiksvoorwerpen en architectuur maken deel uit van De Stijl. De kunstenaars houden vast aan geometrische vormen, horizontale en verticale lijnen en de hoofdkleuren (rood, geel en blauw) aangevuld met grijs, wit en zwart. Ze proberen met hun werken harmonie, zuiverheid, soberheid en rust uit te stralen na de ellende en chaos van de Eerste Wereldoorlog.

Vanaf 1920 ondergaan woningen en decoratieve kunsten een stijlrevolutie, vandaar de naam art deco. Geometrische vormen, een beperkt aantal levendige kleuren en strakke lijnen of zigzaglijnen zijn de belangrijkste bouwstenen. Gebouwen worden gemaakt uit gewapend beton en staal; meubels bestaan uit donkere houtsoorten en leder. Decoratie zoals lampen wordt gemaakt van aluminium, chroom en glas. De samenhang met moderne technologie blijkt niet alleen uit de gebruikte materialen en de machinale productiewijze, maar ook uit verwijzingen naar wolkenkrabbers, auto’s en vliegtuigen. Denk aan Zelfportret in een groene Bugatti (1928) van Tamara de Lempicka (1898-1980), een werk dat je in Agora 5 bestudeerde.

Leeractiviteiten

1 Waar situeert de moderne kunst zich in tijd en ruimte? Gebruik de onderstaande tijdlijnen om de vragen te beantwoorden.

©VANIN

PREHISTORIE

OUDE NABIJE OOSTEN

KLASSIEKE OUDHEID MIDDELEEUWEN

GESCHIEDENIS

MODERNE TIJD

DADAÏSME

SURREALISME

FUTURISME

FAUVISME

KUBISME ART DECO

EXPRESSIONISME

ART NOUVEAU DE STIJL

ABSTRACTE KUNST

1914: WO I 1918: EINDE WO I 1929: BEURSCRASH

a Plaats de kunstenaars bij de juiste stroming op de tijdlijn.

1→ Rik Wouters

2→ Marcel Duchamp

3→ Georges Braque

4→ Piet Mondriaan

5→ René Magritte

6→ Edvard Munch

7→ Victor Horta

8→ Umberto Boccioni

b Bekijk de kunststromingen op de tijdlijn. Wat valt je op?

1940: WO II 1945: EINDE WO II

9→ Tamara de Lempicka

10→ Wassily Kandinsky

c Wat kun je opmerken aan de kunststromingen voor de Eerste Wereldoorlog en in het interbellum?

d Onderstaande werken zijn in hetzelfde jaartal gemaakt, maar behoren tot een andere kunststroming. Noteer de naam van de juiste kunststroming.

Les demoiselles d’Avignon (Pablo Picasso, 1907)

©VANIN

2 De Belgische architect Victor Horta (1861-1947) is een van de belangrijkste vertegenwoordigers van art nouveau. Andere vertegenwoordigers van art nouveau zijn Henri Privat-Livemont (1861-1936), Gustav Klimt (1862-1918) en George de Feure (1868-1934). Bekijk enkele voorbeelden van hun werken en beantwoord de vragen.

Water serpents II (Gustav Klimt, 1907)

Elegante près d'une source (Georges de Feure, 1903)

Horta museum (Victor Horta, 1898-1901)

De golf (Henri Privat-Livemont, 1897) Liggend naakt (Gustav Klimt, 1913)

a Wat zijn de beeldelementen van art nouveau?

©VANIN

b Wat is de functie van art nouveau?

c Bekijk onderstaande voorlopers van art nouveau. Welke typische elementen herken je?

Japanse kunst

Arts-and-crafts

De Franse architectuur van Eugène Viollet-le-Duc

Huis in ijzeren omlijsting met geglazuurde aardewerkbekleding (Eugène Viollet-le-Duc, 1872)

Onder de golf voor de kust bij Kanagawa (Katsushika Hokusai, 1831)

Kamperfoelie (William Morris, 1876)

3

De Iers-Britse kunstschilder Francis Bacon (1909-1992) behoort tot het expressionisme. Hij schildert voornamelijk portretten waarbij hij de binnenkant van de personen probeert te portretteren. Hij laat zich inspireren door het werk van de Spaanse barokschilder Diego Velázquez (1599-1660). Vergelijk onderstaande werken van Velázquez en Bacon en beantwoord de vragen.

Paus Innocentius X (Diego Velázquez, 1650) Studie naar Velázquez’ portret van Paus Innocentius X (Francis Bacon, 1953)

a Welke verschillen merk je op?

b In het expressionisme probeert de kunstenaar zijn gevoelens of ervaringen uit te drukken. Welke emoties zou Francis Bacon willen overbrengen?

c Zie je een gelijkenis tussen het werk van Francis Bacon en De schreeuw van Edvard Munch?

4 Henri Matisse (1869-1954) is een Franse kunstschilder en beeldhouwer en de grondlegger van het fauvisme. Bekijk De dans en beantwoord de vragen.

De dans (Henri Matisse, 1910)

a Wat valt je op aan de bouwsteen ‘kleur’ in De dans?

©VANIN

b Verklaar aan de hand van de bouwsteen ‘licht’ het vlakke karakter van de dansers.

5 Tegen het einde van zijn leven maakte Matisse papier gouaches. Bekijk op iDiddit het videofragment en beantwoord de vragen.

a Wat zijn papier gouaches?

b Wat is de werkwijze van de papier gouaches van Matisse? Zet de stappen van het maakproces in de juiste volgorde. de vormen uitknippen vastlijmen van de vormen het papier schilderen vastleggen van de compositie door traceringen te maken op overtrekpapier een compositie bepalen door de figuren vast te zetten met spelden

c Waarom maakte Matisse deze papier gouaches?

Spray of leaves (Henri Matisse, 1953)

6 Ook André Derain (1880-1954), Maurice de Vlaminck (1876-1958) en Kees van Dongen (1877-1968) zijn belangrijke vertegenwoordigers van het fauvisme. Bekijk hun werken en beantwoord de vragen.

bridge (André Derain, 1905) Restaurant De machine in Bougival (Maurice de Vlaminck, 1905)

a Welke gelijkenissen zijn er tussen het pointillisme en het begin van het fauvisme?

b Welke verandering kun je later waarnemen bij het fauvisme?

©VANIN

7 Lees de tekst over de verschillende fases van het kubisme en de stijlperiodes van Pablo Picasso. Beantwoord daarna de vragen.

In de 19e eeuw ontwikkelt Paul Cézanne een nieuw ‘perspectief’ waarbij hij het landschap afbeeldt in geometrische vormen, verdeeld over de compositie, zonder de elementen vanaf een bepaald punt te bekijken. Die nieuwe werkwijze wordt opgepikt door de Spanjaard Pablo Picasso. Hij zal het eerste kubistische schilderij maken.

In de eerste fase van het kubisme is Picasso sterk beïnvloed door de geometrische vormen van Cézanne. Hij kent dan een blauwe periode rond de thema's armoede en eenzaamheid. Hierna volgt zijn roze periode die bestaat uit thema’s als clowns, carnavalsartiesten en harlekijns. Hij gebruikt hiervoor aardetinten en tinten van rood, oranje en roze. Geleidelijk aan ontwikkelt hij samen met de Franse kunstenaar Georges Braque (1882-1963) een eigen stijl: het kubisme.

Rond 1909 evolueert het kubisme naar een tweede fase: het analytisch kubisme. Herkenbaar is de voorstelling die opgedeeld is in kleine vakjes. De nadruk ligt op de vorm. Het idee is om het onderwerp vanuit verschillende kanten te bekijken en weer te geven in al zijn facetten. De herkenbaarheid van de voorstelling wordt daardoor juist moeilijker. Er wordt weinig kleur gebruikt, op het doek zijn sobere kleuren zoals zwart, grijs en aardetinten zichtbaar.

Rond 1911 zet Picasso in zijn kunstwerken een nieuwe fase van het kubisme in: het synthetisch kubisme. In tegenstelling tot het analytisch kubisme is er bij het synthetisch kubisme een grotere herkenbaarheid in de vormen en meer samenhang in de compositie. De kleuren zijn warm en sterk. Er worden collagetechnieken gebruikt, waardoor stukjes van de werkelijkheid in het kunstwerk terechtkomen. In de werken zijn ook letters, woorden en cijfers te zien. Het synthetisch kubisme loopt van 1911 tot 1916.

Waterloo

Maria (Kees van Dongen, 1907-1910)

a Benoem de juiste periode van Picasso. blauwe periode roze periode

analytisch kubisme synthetisch kubisme

b Lees met een klasgenoot de zinnen. Markeer telkens de juiste optie.

1→ Het eerst gemaakte kubistische schilderij is van Paul Cézanne/Pablo Picasso.

2→ In het synthetisch kubisme worden sombere/sterke kleuren gebruikt.

3→ In de analytische periode zijn de vormen minder/meer herkenbaar dan in de synthetische periode.

Family of Saltimbanques (Pablo Picasso, 1905)

Ma jolie (Pablo Picasso, 1911-12)

The tragedy (Pablo Picasso, 1903)

Ma jolie (Pablo Picasso, 1913-1914)

8 Bekijk onderstaande werken die behoren tot De Stijl en beantwoord de vragen.

a Wat valt je op aan de bouwstenen ‘kleur’, ‘lijn’ en ‘vorm’?

©VANIN

b Van welke kunstenaar is welk kunstwerk? Zet de nummers van de kunstenaars bij de juiste werken.

1→ Gerrit Rietveld

2→ Piet Mondriaan

3→ Bart van der Leck

4→ Theo van Doesburg

c De Stijl heeft veel invloed gehad. Lees onderstaande teksten. Welke gelijkenissen en verschillen merk je op tussen De Stijl zelf en het latere gebruik van elementen uit De Stijl? Wat concludeer je?

of

Modeontwerper Yves Saint Laurent (19362008) ontwierp in 1965 The Mondrian collection waarin kunst en mode werden samengebracht. De collectie bestond uit zes cocktailjurken geïnspireerd door de schilderijen van Piet Mondriaan. Yves Saint Laurent staat bekend als kunstliefhebber en verzamelaar van moderne kunst.

Barnett Newman (1905- 1970) is een Amerikaanse kunstenaar die bekendstaat voor color field painting. Dat is een stroming binnen de abstract expressionistische schilderkunst in de Verenigde Staten. De stroming ontstaat in New York in de jaren 1940 en is geïnspireerd door het Europese modernisme, meer specifiek De Stijl. Grote, monochrome kleurvlakken staan centraal in deze stroming.

Who's afraid

red, yellow and blue III (Barnett Newman, 1968)

The Mondrian collection (Yves Saint Laurent, 1965)

Stadhuis Den Haag, 2017

Gelijkenissen

Verschillen

In 2017 kreeg het stadhuis van Den Haag een metamorfose van kunstenaarsduo VollaersZwart (1991). Het werd de grootste Mondriaan ter wereld. Op het gebouw van de Amerikaanse architect Richard Meier lieten ze rode, gele en blauwe vlakken en zwarte lijnen aanbrengen ter ere van 100 jaar De Stijl. Het duo staat bekend om city dressing en gaf naast het stadhuis ook andere prominente gebouwen een Mondriaan of De Stijl make-over.

©VANIN

Conclusie

9 De Italiaanse schilder en beeldhouwer Umberto Boccioni (1882-1916) is een van de belangrijkste vertegenwoordigers van het futurisme. Het futurisme bouwt voort op het kubisme en wordt gekenmerkt door snelheid en beweging.

a Beschrijf de houding van de sculptuur van Boccioni.

b Het silhouet lijkt vervormd, hoe zou dat kunnen komen?

c Welke link kun je vinden tussen het beeld van Boccioni en de ontwikkelingen in de moderne tijd?

Unique forms of continuity in space (Umberto Boccioni, 1913)

10 De Russische schilder en kunsttheoreticus Wassily Kandinsky wordt beschouwd als een pionier van abstracte kunst. Waaruit is dit werk van Kandinsky opgebouwd?

Compositie VII (Wassily Kandinsky, 1913)

11 Voor Wassily Kandinsky zijn muziek en kleur onlosmakelijk met elkaar verbonden. Die relatie was voor Kadinsky zo duidelijk dat hij elke klank in verband bracht met een exacte tint.

a Lees de tekst en leer het begrip synesthesie kennen.

©VANIN

Kandinsky ontwikkelt specifieke, extravisuele waarden voor kleuren die hij definieert als Eigenschaften (eigenschappen). Geel is bijvoorbeeld de kleur van warmte en opwinding: het kan vreugde, ergernis of kalmte betekenen. Blauw is de meest vredige en spiritueel resonerende kleur: hoe donkerder het blauw, hoe dieper het gevoel van rust. Daarnaast omschrijft hij de relatie tussen kleur en geluid in Klangfarbe. Zo associeert hij geel met harde, scherpe geluiden en rood met heldere, krachtige klanken. Het fenomeen waarbij een zintuigelijke waarneming een ander zintuig activeert heet synesthesie ‘Synesthesie’ komt uit het Grieks en betekent ‘vereniging van de zintuigen’. Het kan bijvoorbeeld gaan om het zien van klanken of het proeven van kleuren.

b Hieronder kun je enkele Eigenschaften en Klangfarbe van Kandinsky zoals omschreven in 1911 terugvinden. Luister naar de concertfragmenten op iDiddit en kies voor elk fragment een passende kleur. Plaats de nummers van de fragmenten in de voor jou passende gekleurde vlakken hieronder.

Kleur

Eigenschaften

Geel is warm, brutaal en opwindend, verontrustend voor mensen. Een typisch aardse kleur, ook geassocieerd met een aanval van woede, blinde waanzin.

Blauw is een vredige, bovennatuurlijke, diepe, typisch hemelse kleur. Hoe lichter, hoe rustgevender het is. Wanneer het uiteindelijk wit wordt, bereikt het absolute rust.

Groen staat voor stilte, vrede, maar met verborgen kracht, passief.

‘Groen is als een dikke, zeer gezonde koe die onbeweeglijk stilligt en, alleen in staat om te herkauwen, de wereld met stomme, doffe ogen aanschouwt.’

Rood is levend, rusteloos, vol vertrouwen strevend naar een doel. Het staat ook voor gloeiende, mannelijke volwassenheid.

licht warm rood: kracht, energie, vreugde vermiljoen: gloeiende passie, zekere kracht licht koud rood: jeugdig, pure vreugde, jong

Klangfarbe

luide, scherpe trompetten - hoge, heldere fanfares

lichtblauw: fluit donkerder blauw: cello donkerste blauw van allemaal: orgel

rustig, uitgesponnen, viool in middenregister

©VANIN

geluid van een trompet, krachtig en wreed fanfare - tuba - diepe noten op de cello - hoge, heldere viool

Oranje is stralend, serieus en gezond. middenregister kerkklok altstem - altviool - largo

Bruin is saai, hard en geremd. geen

Paars is ziekelijk, uitgedoofd en verdrietig. Engelse hoorn schalmei - fagot

Wit toont geen doodse stilte, maar een stilte gevuld met mogelijkheden, vreugde en vlekkeloze reinheid.

Zwart is uitgedoofd, onbeweeglijk, als een eeuwige stilte, zonder toekomst en hoop, de kleur van groot verdriet.

Grijs is de balans tussen wit en zwart. Het is geluidloos en bewegingloos, maar verschilt van groen, omdat groen een mengsel is van twee actieve kleuren, terwijl grijs een hopeloze stilte uitdrukt.

harmonie van stilte, pauze

laatste pauze, vervolgmelodie: dageraad van een ander wereld

geluidloos

12 Maak een keuze tussen Fietswiel en L.H.O.O.Q. van Marel Duchamp en analyseer het werk naar keuze volgens het analyseschema.

Fietswiel/L.H.O.O.Q

Beleven

Wat is je eerste spontane reactie?

Beschrijven

Wat zie of hoor je precies?

Analyseren

Welke bouwstenen, materialen en technieken worden gebruikt?

Interpreteren

Wat is de betekenis van het kunstwerk of de bedoeling van de kunstenaar?

Waarderen

Wat is jouw mening over het kunstwerk?

Fietswiel (Marchel Duchamp, 1913)

L.H.O.O.Q. (Marcel Duchamp, 1919)

13 De Duitse kunstenaar Max Ernst (1891-1976) stond aan de basis van het dadaïsme en het surrealisme. Hij was een belangrijke vernieuwer en een inspiratiebron voor veel beroemde kunstenaars in de 20e eeuw.

a Max Ernst is terug te vinden in zijn eigen werk. Omcirkel hem op het schilderij.

b Op welke manier doorbreekt Max Ernst in dit werk de werkelijkheid?

©VANIN

14 Salvador Dalí (1904-1989) en Leonora Carrington (1917-2011) zijn surrealistische kunstenaars die ook de toegepaste kunsten inspireerden.

a De Italiaanse modeontwerpster Elsa Schiaparelli (1890-1973) staat bekend om haar samenwerking met Salvador Dalí. Welke gelijkenissen en verschillen zie je tussen Lobster telephone van Dalí en Lobster dress van Elsa Schiaparelli? Wat is je conclusie?

Bijeenkomst van vrienden (Max Ernst, 1922)

Lobster telephone (Salvador Dalí, 1936)

Lobster dress (Elsa Schiaparelli, 1937)

Gelijkenissen

Verschillen

©VANIN

Conclusie

b In 2013 publiceerde W Magazine een editie met een surrealistisch thema, gefotografeerd op het historische landgoed Las Pozas in Mexico. Bekijk het artikel via de link op iDiddit. Kies een foto die gelijkenissen vertoont met de outfits in het schilderij. Wat concludeer je?

Gelijkenissen

Verschillen

Conclusie

Dinsdag (Leonora Carrington, 1987)

15

Art deco ontstaat in de jaren 1920 en is terug te vinden in de toegepaste en beeldende kunst. Bekijk hieronder enkele voorbeelden.

a Binnen art deco wordt de wetenschappelijke vooruitgang gecombineerd met kunst. Waaruit kun je dat afleiden?

©VANIN

b Wat is het verschil tussen art nouveau en art deco als je naar de bouwstenen ‘vorm’ en ‘lijn’ kijkt?

Chrysler building (William Van Alen, 1930)

Radio city music hall (Donald Deskey, 1932)

Zelfportret in een groene Bugatti (Tamara de Lempicka, 1928)

Cover Harper's bazar

De Franse pianist en componist Erik Satie (1866-1925) spot met gevestigde waarden, bourgeoisie en zelfs het impressionisme. Na een opmerking van Debussy over het gemis aan vorm in zijn Gymnopédies schrijft Satie Trois morceaux en forme de poire. Kort voor 1920 wordt hij door Jean Cocteau ontdekt. Die ziet in het werk van Satie de ideale realisatie van zijn musique d’ameublement waarin hij zich afzet tegen de esthetische pretenties van de modernen.

©VANIN

In ieder geval is Satie zijn tijd vooruit. Dikwijls wijst hij de weg voor latere componisten, bijvoorbeeld bij het gebruik van lawaai in een compositie zoals dat bij de latere futuristische componisten voorkomt. Het idee van de repetitieve muziek is ook bij Satie reeds aanwezig: bij het werk Vexations (1893) vermeldt Satie dat je het werk 840 keer moet herhalen. Satie experimenteert ook met stukjes papier tussen de pianosnaren en is zo in feite een voorloper van de 'geprepareerde piano' waar de Amerikaanse componist John Cage in 1948 beroemd mee zal worden.

Relâche (1924) is een ballet met muziek gecomponeerd door Satie. De titel wordt gezien als een dadaïstische grap, aangezien het woord ‘relâche’ het Franse woord is dat men gebruikt om op posters aan te geven dat een show gecanceld is of het theater gesloten is. Ironisch genoeg werd de eerste opvoering inderdaad gecanceld. Jean Börlin, de hoofddanser, choreograaf en artistiek directeur van het dansgezelschap Ballets Suédois, was ziek.

GOOD TO KNOW

Walt Disney (1901-1966)

Steamboat Willie van Walt Disney Studios kwam uit op 18 november 1928 en is een van de eerste tekenfilms met geluid. Mickey Mouse betekende de doorbraak van de broers Walt en Roy Disney.

Beeld uit Steamboat Willie (Walt Disney, 1928)

Kunst na 1945

De hele 20e eeuw lang verleggen kunstenaars de traditionele grenzen van de kunst. Dat leidt tot een cruciale vraag: wat is kunst eigenlijk? Een kunstwerk moet niet langer mooi of expressief zijn, noch moet het getuigen van technische beheersing.

Leertekst

©VANIN

Postmodernisme verwijst naar een reactie op het modernisme. Gevoelens van onmacht, verlatenheid en woede na de oorlog vinden een uitweg in de kunsten. Het onderscheid tussen hoge cultuur en populaire cultuur en tussen kunst en het dagelijkse leven stort in. Postmoderne kunst en architectuur kunnen ook worden gekenmerkt door een opzettelijk gebruik van vroegere stijlen en conventies en een eclectische vermenging van verschillende artistieke en populaire stijlen en media.

Abstractie kent zijn weg ook in het postmodernisme. In de jaren 1950 ontstaat het abstract expressionisme, een spontane uiting van het gevoel. In Amerika ontstaan er twee vormen, namelijk actionpainting en color field painting, New York vormt op dat moment het belangrijkste centrum. Jackson Pollock (1912-1956) vertegenwoordigt actionpainting met zijn beroemde drip paintings. Hij doopt zijn borstel in de verf en beweegt nadien snel zijn pols, arm en lichaam waardoor de verf in weefritmes over het oppervlak druipt en valt. Mark Rothko (1903-1970) is een andere sleutelfiguur in het abstract expressionisme en het best gekend binnen de stroming color field painting. Hij maakt gebruik van de expressieve kracht van kleur. Door grote kleurvelden te gebruiken lijken die zich uit te strekken tot voorbij de randen van het canvas en de kijker van dichtbij te omhullen.

In Europa bestaat het abstract expressionisme uit art brut en CoBrA. In Parijs verenigen verschillende kunstenaars uit Denemarken, België en Nederland zich in de avant-gardebeweging CoBrA. De naam is een acroniem van de hoofdsteden van de oprichtende leden: Copenhague, Bruxelles en Amsterdam. Ze krijgen bekendheid door hun krachtige, spontane, rebelse schilderstijl die sterk geïnspireerd is door de kunst van kinderen en geesteszieken. Ze hanteren intuïtieve methodes, losse, gebarende tekens en sterke kleuren. Karel Appel (1921-2006) is de voornaamste vertegenwoordiger van de CoBrA-groep.

De Franse kunstenaar Jean Dubuffet (1901-1985) bedenkt de term art brut voor het soort kunstwerk waarvan hij houdt, gemaakt door kinderen, psychiatrisch patiënten, naïeve schilders en amateurs. Art brut, letterlijk vertaald ‘ruwe kunst', is kunst gebouwd op de spontaniteit en vindingrijkheid van de maker. Het wordt ook outsider art genoemd om te benadrukken dat de kunstenaars autodidact zijn en niet worden beschouwd als ‘kunstenaar’.

In de jaren 1960 verschuift de gevoelsmatige drijfveer naar de verstandelijke overweging. Reclame in felle kleuren kent zijn opmars in Amerika. In hard edge komen die felle kleuren naar voren op een indringende manier. Sommige delen worden tijdens het schilderproces afgeplakt waardoor er een spanning bestaat tussen kleuren die naast elkaar worden geschilderd. Zo maakt Elsworth Kelly (1923) strakke, kleurrijke en vlakke schilderijen zonder gebruik te maken van een voor- of achtergrond. De term opart is een afkorting van optische kunst en draait rond wetmatigheid en systematiek. Visuele effecten, terugkerende vormen, bewegingseffecten en vibrerende kleurencombinaties kenmerken de stroming. Victor Vasarely (1906-1997) en Bridget Riley (1931) worden beschouwd als de bekendste opart-schilders.

Minimalisten distantiëren zich van de abstract expressionisten door persoonlijke expressie uit hun kunst te verwijderen. Het leidt tot de creatie van strakke, geometrische werken die de kunst terugbrengen tot een minimum aan kleuren, vormen, lijnen en texturen. Bij muziek draait het om enkele kleine ritmisch-melodische figuren of afzonderlijke tonen en wordt een compositie opgebouwd door constante herhaling, vaak met lichte, quasi onmerkbare wijzigingen (verschuivingen). In de beeldhouwkunst maakt men gebruik van industriële materialen en technieken. De productie gebeurt vaak in een fabriek omwille van het grote formaat.

Net zoals bij opart heeft de kinetische kunst een fascinatie voor beweging. Kinetische kunst gaat echter een stapje verder: ze gaat namelijk voor een werkelijke beweging. Die beweging wordt ofwel mechanisch door motoren gegenereerd of door gebruik te maken van de natuurlijke luchtstromingen in een ruimte. Alexander Calder (1898-1976) creëert dergelijke sculpturen die ook wel mobiles worden genoemd.

Roy Lichtenstein (1923-1997) kent bekendheid als vooraanstaand kunstenaar met schilderijen die hij ontleent aan comics. Zijn werk, samen met dat van Andy Warhol (1928-1987), luidt het begin van de popart-beweging in. Door kunstwerken van massaproducten te maken, zoals een Campbell's soepblik, Mickey Mouse of het gezicht van Marilyn Monroe, vervaagt de popartbeweging de grenzen tussen ‘hoge’ kunst en ‘lage’ cultuur. De nadruk binnen de beweging ligt op de populaire cultuur, het consumptieve en dus ook het vergankelijke aspect. Popart-kunstenaars maken daarom gebruik van mechanische druktechnieken zoals bij reclame.

Eind jaren 1960, begin jaren 1970 gaan kunstenaars met een verhoogd detailniveau en levensechte nauwkeurigheid aan de slag binnen het hyperrealisme. In de schilderkunst wordt ook over fotorealisme gesproken, omdat de fotografische weergave als uitgangspunt wordt genomen. De Amerikaanse Duane Hanson (1925-1996) probeert de werkelijkheid zo goed mogelijk te bereiken in zijn beeldhouwwerken. Door gebruik te maken van echte rekwisieten probeert hij dichter bij de realiteit te raken.

In de jaren 1970 maken ook stromingen als conceptuele kunst, performance art en land art naam. Marcel Duchamp (1887-1968) wordt gezien als de grondlegger van conceptuele kunst. Het idee of concept is daarbij belangrijker dan het esthetische, technische of materiële. Bij performance art wordt kunst live gepresenteerd. Het belangrijkste doel is de conventies van traditionele, beeldende kunst uit te dagen. In land art maken kunstenaars aanpassingen in het landschap om een kunstwerk te maken. Veel werken zijn slechts tijdelijk zichtbaar. Vaak gebruiken ze abstracte vormen en natuurlijke materialen voor hun werken. De Engelse Richard Long (1945) staat binnen de stroming land art bekend om zijn beeldhouwwerken die ook linken hebben met performance art en conceptuele kunst.

In de jaren 1980 en 1990 komen stijlen op die zich laten inspireren door de popcultuur. Een van de leidende figuren van de neopopbeweging is Jeff Koons (1955), wiens toe-eigening van popcultuuriconen zoals Michael Jackson en massaproducten zoals stofzuigers van Hoover de grenzen van de hoge kunst verder verlegt. Koons haalt zijn inspiratie uit alledaagse voorwerpen zoals kinderspeelgoed, stripfiguren, porseleinen beeldjes en feestversieringen en eigent zich zowel reclamecampagnes als consumptiegoederen toe.

In het neo-expressionisme beelden kunstenaars hun onderwerpen op een bijna rauwe en brute manier af. Ze laten in hun, meestal, grootschalige werken de grove penseelvoering en intense kleuren van het expressionisme herleven. Jean-Michel Basquiat (1960-1988) ontwikkelt zich in zijn kortstondige carrière van graffitikunstenaar tot beroemde kunstenaar.

Leeractiviteiten

1 In de moderne tijd begint kunst zich veel sneller over de wereld te verspreiden.

a Het abstract expressionisme kent zowel in Amerika als in Europa een centrum. Welke steden zijn dat?

©VANIN

b Onafhankelijk van elkaar ontstaat in de jaren 1950 op twee plaatsen de popart-beweging. Welke landen zijn dat?

2 De Amerikaanse Alexander Calder combineert abstractie, surrealistische elementen en beweging in zijn mobiles. De Belgische kunstenaar Pol Bury (1922-2005) start met schilderen geïnspireerd door René Magritte en de CoBrA-beweging. Na het zien van Calders werken gaat hij aan de slag met sculptuur en beweging en wordt hij een van de pioniers in kinetische kunst.

a Hoe bewegen bovenstaande werken van Calder en Bury volgens jou?

b Bekijk op iDiddit de videofragmenten van de werken. Hoe bewegen de sculpturen? Klopt jouw vermoeden?

c Bovenstaande mobile wordt een staande mobile genoemd. Welke varianten maakt Calder nog?

Ongetiteld (Alexander Calder, 1934)

Fontaine (Pol Bury, 1978)

3

Ontdek de verschillende varianten van het abstract expressionisme in Europa en de Verenigde Staten.

a Welke beschrijving past bij welke afbeelding? Plaats het juiste nummer bij de afbeelding.

Jackson Pollock (1912-1956) is een Amerikaanse kunstschilder die ook bekend stond als Jack the Dripper. Dat was vanwege zijn dripping techniek waarbij hij verf van zijn kwast in slierten op het doek liet druppelen. De nadruk ligt op de handeling van het schilderen, vandaar de term actionpainting. 1

De Amerikaanse kunstenaar Mark Rothko (1903-1970) wordt gezien als de voorloper van color field painting. Rothko maakt enorme doeken met daarop dun aangebrachte monochrome kleurvlakken op egale achtergronden.

De Franse kunstenaar Jean Dubuffet (19011985) is de bedenker van art brut. Deze kunst bestaat uit vlekken en krabbels en laat de vrije loop aan kunstenaars. Kunstwerken vertonen gelijkenissen met kindertekeningen.

Karel Appel (1921-2006) is een Nederlandse schilder, beeldhouwer en medeoprichter van de CoBrA-groep. Tijdens de CoBrA-periode, vanaf 1948, schilderde Appel simpele vormen met stevige contourlijnen, opgevuld door felle kleuren.

4 Jasper Johns (1930) is een verbindende figuur tussen het abstract expressionisme en de popart. Roy Lichtenstein (1923-1997) en Andy Warhol (1928-1987) luiden het begin van de popart-beweging in Amerika in. In Europa wordt de Britse Richard Hamilton (1922-2011) gezien als de uitvinder van popart.

Just what is it that makes today’s homes so different, so appealing?

a Welke inspiratiebronnen worden er gebruikt in popart?

©VANIN

b Welke technieken gebruiken kunstenaars vaak in popart? Waarom zouden ze dat doen?

c Hoe kun je in het kunstwerk Just what it is that makes today's homes so different, so appealing een extra verwijzing naar popart terugvinden?

d Welke kunstenaars staan er nog bekend voor dit genre?

Vrouw in bad (Roy Lichtenstein, 1963)

Vlag (Jasper Johns, 1954)

Quadrant Mickey Mouse (Andy Warhol, 1981)

(Richard Hamilton, 1956)

5 White painting van Robert Rauschenberg (1925-2008) wordt voor het eerst tentoongesteld in de eetzaal van Black Mountain College in de zomer van 1952. De schijnbaar lege doeken, gelijkmatig bedekt met witte huisverf, dienen als een achtergrond die in werking treedt als de kijkers dichterbij komen.

a Wat zou de bedoeling van Rauschenberg zijn?

White painting (two panel) (Robert Rauschenberg, 1951)

©VANIN

b De definitieve doorbraak van de componist John Cage (1912-1992) is de première van 4'33''. Cage zegt later dat hij geïnspireerd werd om 4′33″ te schrijven nadat hij het jaar daarvoor in Black Mountain de verzameling volledig witte doeken van Rauschenberg had gezien. Bekijk op iDiddit het videofragment. Omschrijf wat er gebeurt.

c Wat is de betekenis van de titel 4’33’’?

d Welk verband zie je tussen het werk van Rauschenberg en de compositie van John Cage?

e Nu is het jouw beurt: voer 4’33’’ uit. Luister aandachtig naar wat je kunt waarnemen. Ervaar je de stilte?

6 Sol LeWitt (1928-2007) is een van de belangrijkste kunstenaars uit het minimalisme. De stroming kent zijn oorsprong in de Verenigde Staten en werd in de jaren 1960 geïntroduceerd in Europa.

Incomplete open cube 7/28 (Sol LeWitt, 1974)

Four part combinations in geometric figures in four colors 3 (Sol LeWitt, 1980)

a Bekijk zijn tekening en sculptuur (of structuur zoals hij dat noemt). Waaruit bestaat het minimalisme volgens jou?

b Beluister op iDiddit de luisterfragmenten. Welke composities zijn een voorbeeld van minimalisme? Omcirkel de juiste fragmenten.

1→ Philip Glass

2→ Dmitri Sjostakovitsj

3→ Steve Reich

©VANIN

4→ Philip Glass

5→ Arvo Pärt

6→ Steve Reich

c Welke kenmerken stonden aan de basis van je keuze?

7 Ellsworth Kelly is een Amerikaanse schilder en beeldhouwer die behoort tot hard edge. De Engelse Bridget Riley wordt gezien als een van de belangrijkste vertegenwoordigers van opart. Beiden behoren tot de geometrische abstractie.

a Wat is het verschil tussen abstract expressionisme en geometrische abstractie?

b Bekijk het werk van Riley en Kelly. Wat is het verschil tussen hard edge en opart?

Hard edge

Opart

Spectrum colors arranged by chance II (Ellsworth Kelly, 1951)

Shift (Bridget Riley, 1963)

8 De Belgische kunstenaar Wim Delvoye (1965) staat gekend voor zijn conceptuele kunst. Zijn werken gaan over aardse en banale zaken. Zo ontwierp hij een Cloaca (‘kakmachine’) geïnspireerd door de dada-beweging.

Bekijk op iDiddit het videofragment en beantwoord de vragen.

a Wat is het doel van deze machine of Cloaca?

©VANIN

b Wat zorgt voor een extra dimensie in dit werk?

c Vind jij dit een meesterwerk? Waarom wel of niet?

d Vind jij dat je eerst een uitleg nodig hebt om een conceptueel kunstwerk te kunnen begrijpen en waarderen?

Cloaca (Wim Delvoye, 2000)

9 Marina Abramović (1946) is een Servische performancekunstenares. Ze is een van de voortrekkers van bodyart. Ze gebruikt dus haar lichaam als expressiemiddel.

a In de jaren 1970 en 1980 werken Abramović en haar toenmalige partner Ulay aan performances waarin ze de grenzen van het lichaam aftasten. Bekijk de polaroidfoto Rest energy. Wat zou er in de performance kunnen gebeuren?

b Bekijk nu op iDiddit een video-opname van The other: rest energy. Wat gebeurde er daadwerkelijk? Wat kon je horen tijdens het beluisteren? Zou je dit zelf durven?

c In de jaren 1990 verdwijnt het gevaarlijke en beschadigende aspect in Abramovićs werken. In 2010 zat Abramović drie maanden lang in het New Yorkse MoMA voor haar performance The artist is present. Bekijk op iDiddit en beantwoord de vragen.

1→ Wat gebeurt er in dit werk?

2→ Waaraan zie je dat?

©VANIN

3→ Wat kun je nog meer ontdekken?

d Wat maakt het werk van Abramović voor jou confronterend?

e Welke gelijkenis zie je tussen de performance The other: rest energy en The artist is present?

Rest energy (Marina Abramović, 1980)

The artist is present (Marina Abramović, 2010)

10 Robert Smithson (1938-1973) is een Amerikaanse land art kunstenaar. Zijn werk Spiral jetty is een van de meest iconische land art kunstwerken ter wereld. De spiraal is gemaakt van aarde en enkel zichtbaar bij eb. Vergelijk het werk met Full moon circle van Richard Long (1945) en The floating piers van Christo (1935-2020).

a Welke verschillen kun je waarnemen in de bovenstaande werken op basis van materiaal?

©VANIN

b Wat kun je zeggen over de zichtbaarheid en tijdelijkheid van land art kunstwerken?

11 Jeff Koons wordt tot de neopop gerekend. Bekijk zijn onderstaande werken en beantwoord de vragen.

a Waaruit haalt Koons zijn inspiratie?

b Welke gelijkenissen kun je vinden tussen Jeff Koons en de readymades van Marcel Duchamp?

Spiral jetty (Robert Smithson, 1970)

Full moon circle (Richard Long, 2003)

The floating piers (Christo, 2016)

Michael Jackson and Bubbles (Jeff Koons, 1988) Play-Doh (Jeff Koons, 2014)

12

Duane Hanson is een Amerikaanse kunstenaar en een van de grondleggers van het hyperrealisme. Vergelijk zijn werk met werk van de Australische beeldhouwer Ron Mueck (1958).

a Wat is de functie van de beeldhouwwerken?

b Welke materialen worden gebruikt?

c Wat kun je zeggen over het formaat van de beeldhouwwerken?

d Hoe zijn de personen afgebeeld?

e Beschrijf de houding van de personen.

f Beschrijf de lichaamsbouw van de personen.

Toeristen II (Duane Hanson, 1988) Een meisje (Ron Mueck, 2006)

Jean-Michel Basquiat is beroemd om zijn gebruik van symbolen zoals schedels, kronen en maskers en om zijn expressieve, grootschalige portretten van het zwarte Amerikaanse leven. Hij begint zijn carrière als een bescheiden graffitikunstenaar.

a Hoe past Basquiat in Arm and Hammer II het logo aan?

Arm and hammer II (Basquiat, 1984)

b Hoe zou je de tekst die Basquiat toevoegt kunnen interpreteren?

c Wat zou het afbeelden van de saxofonist kunnen betekenen in de context van de jaren 1950?

d Welke aspecten van de samenwerking tussen Basquiat en Warhol kun je herkennen in dit werk?

e Beluister op iDiddit het fragment van de jazzsaxofonist Charlie Parker. Kun je de stijl van Basquiat verbinden met wat je hoort in het luisterfragment van Charlie Parker?

Bekijk op iDiddit de choreografieën van de Belgische Anne Teresa De Keersmaeker (1960) en Michèle Anne De Mey (1959). Analyseer hun opvoeringen met behulp van het analyseschema.

Rosas danst Rosas (Anne Teresa De Keersmaeker, 1997)

Sinfonia eroica (Michèle Anne De Mey, 1990)

Beleven

Wat is je eerste spontane reactie?

Beschrijven

Wat zie of hoor je precies?

©VANIN

Analyseren

Welke bouwstenen, materialen en technieken worden gebruikt?

Interpreteren

Wat is de betekenis van het kunstwerk of de bedoeling van de kunstenaar?

Waarderen

Wat is jouw mening over het kunstwerk?

GOOD TO KNOW

De Argentijns-Duitse componist, filmmaker en toneelschrijver Mauricio Kagel (1931-2008) schrijft muziek met dubbele bodems en doorprikt de ernst van het klassieke concert met visueel-theatrale elementen. Zo geeft hij de uitvoerders aanwijzingen voor hun bewegingen en gelaatsuitdrukking als ze musiceren. Van de optredende musici worden geregeld vreemde dingen geëist: opzettelijk lelijk zingen, spelen achter een kamerscherm – er is zelfs een dirigent die volgens de partituur dood moet neervallen. Kagel heeft een voorkeur voor dergelijke theatrale elementen. Soms doen de decors mee, vaak de belichting en de geluidsband. Het bekendste voorbeeld is Match (1964), waarin twee cellisten op zuiver muzikale wijze suggereren dat ze een tenniswedstrijd tegen elkaar houden, met een percussionist als scheidsrechter.

VIP

Panamarenko (1940-2019) is de artiestennaam van de Belgische beeldhouwer Henri Van Herwegen. Zijn werken verwijzen naar vliegtuigen, vogels, duikboten en auto’s en vliegen op eigen kracht. Ze zijn een combinatie van technologisch en artistiek experiment. Panamarenko wordt gezien als een van de belangrijkste Belgische beeldhouwers uit de tweede helft van de 20e eeuw.

Kunst van de 21e eeuw

Ook vandaag reageren kunstenaars nog altijd op maatschappelijke en politieke ontwikkelingen en veranderende wereldbeelden. Identiteit is een belangrijk thema in de hedendaagse kunst. Alle media die mee de geschiedenis van de kunst hebben vormgegeven, komen ook in de 21e eeuw nog voor: van olieverfschilderkunst tot video, over beeldhouwkunst, tekenkunst, fotografie en installatiekunst. Kunstenaars maken nu ook gebruik van digitale kunst en internetkunst.

©VANIN

Leertekst

Typisch voor kunst in de 21e eeuw is dat ze moeilijk te onderscheiden is in afgebakende stromingen. Kunstenaars werken zowel figuratief als abstract en verschillende materialen komen aan bod. Naast schilderkunst en beeldhouwkunst maken kunstenaars gebruik van installaties, performance en mediakunst zoals fotografie, videokunst, internetkunst, digitale en elektronische kunst.

Installatiekunst is een kunstvorm die bestaat uit visuele elementen die zowel het gebruikte medium als de ruimte waarin het kunstwerk zich bevindt omvatten. Het zijn mixed-media constructies of assemblages die meestal ontworpen zijn voor een specifieke plaats en voor een tijdelijke periode. Een alternatieve term voor installatiekunst is environments. Een voorbeeld is het werk van Anish Kapoor (1954).

Environmental kunstenaars proberen onze menselijke relatie met de omgeving te onderzoeken door hun artistieke praktijk daarin te verankeren. Dat verandert de manier waarop we denken over de plaats van artistieke productie. In plaats van het atelier van de kunstenaar te gebruiken om te creëren, betrekken milieukunstenaars de natuurlijke wereld op een veel actievere en directere manier, hetzij door op nieuwe manieren buiten te werken, hetzij door natuurlijke materialen in een nieuwe omgeving te brengen. In Agora 5 maakte je al kennis met Olafur Eliasson (1967), die bekendstaat om zijn environmental kunst.

Bij participatieve kunst betrekken de kunstenaars het publiek bij hun creatieve proces en moedigen het aan om coauteur van het werk te worden. De participatieve kunstevenementen die bekendstaan als happenings bevatten bijvoorbeeld vaak elementen van performance en improvisatie.

In de 21e eeuw hanteren veel kunstenaars kunst als een middel om hun authentieke levenservaringen te presenteren, de sociale perceptie van hun identiteit te bevragen en kritiek te leveren op systemische problemen en gemarginaliseerde groepen. Representanten Kehinde Wiley (1990), Mickalene Thomas (1971), Kara Walker (1969) en Kerry James Marshall (1955) staan bekend om hun schilderijen, tekeningen en andere kunstvormen die vaak de AfroAmerikaanse ervaring en geschiedenis verkennen. Ook de Nigeriaanse kunstenaar Njideka Akunyili Crosby (1983) combineert traditionele Nigeriaanse motieven en hedendaagse beeldtaal om thema's van immigratie, culturele identiteit en familiebanden te verkennen.

Eind jaren 1990 komt de graffitikunst terug naar boven en groeit de streetart over de hele wereld uit tot een populaire kunstcategorie, waarbij veel van haar beoefenaars zoals Banksy (ca. 1965), Shepard Fairey (1970) en ZEVS (1977) roem vergaren en mainstream succes behalen. Straatkunstenaars die commercieel succes hebben, worden vaak door hun collega's bekritiseerd omdat ze zich ‘uitverkopen’ en onderdeel worden van het systeem waartegen ze eerder in opstand kwamen door illegale openbare werken te maken.

In de 20e eeuw kent de fotografie een sterke evolutie zoals de mogelijkheid tot het maken van kleurenfoto’s en de uitvinding van het digitale fototoestel. Als gevolg van de voortdurende innovatie van fotografische kunstenaars wordt de fotografie nu bijna universeel erkend als een kunstvorm. De meeste Amerikaanse en Europese kunstmusea hebben een afdeling gewijd aan het verzamelen en tentoonstellen van fotografie. Fotojournalistiek behandelt belangrijke of nieuwswaardige onderwerpen. De twee overkoepelende thema's zijn wereldgebeurtenissen en sociale onrechtvaardigheid. Uitgaande van de veronderstelling dat men altijd vertrouwt op het bewijs van de eigen ogen, is het de taak van fotojournalistiek om het publiek te informeren door de wereld te tonen ‘zoals die in werkelijkheid is’.

De vooruitgang in de telecommunicatietechnologie inspireert kunstenaars om kunstwerken te creëren die gebruik maken van wereldwijde connectiviteit, het in realtime delen van informatie en een visuele interface die overal kan worden weergegeven met computerhardware en een internetverbinding. NFT, wat staat voor non-fungible token, is een uniek identificeerbaar token met een exclusieve herkomst. NFT's kunnen worden gebruikt om het eigendom van digitale items, waaronder kunstwerken, aan te tonen. NFT's staan vooral bekend om hun zeer speculatieve waarde. NFT-kunstwerken bestaan volledig in de digitale wereld, waar investeerders en kunstverzamelaars ze kunnen kopen en verkopen. Recente trends in de NFT-markt omvatten digitale mode, virtueel onroerend goed en digitale concerten.

De Japanse kunstenaar Takashi Murakami (1962) lanceert in 2001 zijn eigen stroming superflat. De naam verwijst zowel naar de afgevlakte composities zonder perspectief van historische Japanse kunststromingen als naar de vervlakking (of samensmelting) van kunst en commercie. Superflat is Murakami's manier om de geschiedenis van Japan samen te brengen met de hedendaagse popcultuur (anime en manga in het bijzonder). De heldere en gemakkelijke eye candy esthetiek lokt onmiddellijk een breed publiek naar Murakami's werk. Het is zijn manier om Japan op de kaart van de (westers gedomineerde) kunstwereld te zetten.

©VANIN

Leeractiviteiten

1 In Hope van de street artist Shepard Fairey (1970) zie je een close-up van het gezicht van de presidentskandidaat Barack Obama, terwijl hij met een optimistische en nobele houding in de verte kijkt. Uitgevoerd in de kleuren van de Amerikaanse vlag weerspiegelt de afbeelding ook het sentiment van patriottisme. Het werk is een van de bekendste en meest succesvolle verkiezingsposters in de westerse wereld geworden. Bekijk onderstaande werken en beantwoord met behulp van het internet de vragen.

Hope (Fairey, 2008) We the people (Fairey, 2017)

a Hoe gebruiken straatkunstenaars openbare ruimtes als hun canvas?

b Voor de inauguratie van Trump in 2017 produceert Fairey, samen met de kunstenaars Ernesto Yerena en Jessica Sabogal, een aantal posters die minderheden in Amerika afbeelden. Het is een poging om te protesteren tegen Trumps retoriek die in hun ogen xenofoob is. Waaraan refereert de titel We the people?

c Hoe worden de posters verspreid en gebruikt bij de inauguratie van Trump, ondanks het verbod op banners?

d Wat was de inspiratie voor Shepard Faireys gebruik van een vrouw in een hijab versierd met stars and stripes op een van de posters?

e Wat is de betekenis van de postscripts ‘bescherm elkaar’ en ‘verdedig waardigheid’ op de posters?

f Hoe herken je de kwaliteiten van streetart in de posters van Fairey?

2 Kara Walker is een Afro-Amerikaanse vrouwelijke hedendaagse kunstenaar. In haar opleiding leert ze etniciteit vorm te geven in haar kunsten. Lees de tekst en beantwoord de vragen.

Walkers vorm – het silhouet – is essentieel voor de betekenis van haar werk. Het is een krachtige metafoor voor het stereotype dat, zoals zij het zegt, ook 'veel zegt met heel weinig informatie'. Dankzij het silhouet kan Walker ook trucjes met het oog uithalen. Er is vaak niet genoeg informatie om te bepalen welke ledematen bij welke figuren horen of welke zich voor en achter bevinden. Het zijn dubbelzinnigheden die ons dwingen vraagtekens te zetten bij wat we weten en zien.

Nadat ze naam heeft gemaakt met uitgesneden silhouetten, begint Walker begin jaren 2000 te experimenteren met op licht gebaseerd werk. In Darkytown rebellion projecteert Walker, naast de silhouetfiguren (meer dan een dozijn) die op elf meter van een hoekgalerijmuur zijn geplakt, gekleurd licht op het plafond, de muren en de vloer. Het effect geeft een extra ervaringsgerichte, zelfs psychedelische dimensie aan het werk. Schaduwen van de lichamen van bezoekers –ook silhouetten – verschijnen op dezelfde oppervlakken, vermengd met Walkers cast. Met de menselijke schaal betrekt haar installatie de kijker. Kleur, in tegenstelling tot zwart-wit, verbindt het met het heden. Onze schaduwen vermengen zich met de silhouetten van fictieve stereotypen.

Vergelijk de werken van Walker met die van fauvistisch kunstenaar Henri Matisse op p. 11.

Gelijkenissen

©VANIN

Verschillen Conclusie

Darkytown rebellion (Kara Walker, 2001)

The rich soil down there (Kara Walker, 2002)

3 Kehinde Wiley is een Afro-Amerikaanse kunstenaar die het gezicht van de portretkunst verandert met zijn gevoelige, levendige en politieke portretten van zwarte mensen, variërend van tieners die hij op straat ontmoet tot andere hedendaagse kunstenaars en zelfs voormalig president Barack Obama.

a Beschrijf het portret. Let daarbij op de kleding en de achtergrond.

b Wat kun je zeggen over de expressie van de jongen?

c Wat maakt dit portret uniek in vergelijking met historische portretten?

d Kehinde Wiley toont hier een jongen uit de Braziliaanse favela’s. Welke beelden roepen favelaculturen bij je op?

e Hoe dragen de bloemen in het portret bij aan de boodschap van het werk en wat vertellen ze over de jonge jongen en de favelaculturen?

Randerson Romualdo Cordeiro (Kehinde Wiley, 2008)

De visionaire en digitale foto's van Beeple (1981) stuwen hem naar de top van de digitale kunstwereld, wat hem spraakmakende samenwerkingen oplevert met wereldwijde merken variërend van Louis Vuitton tot Nike, evenals uitvoerende artiesten van Katy Perry tot Childish Gambino.

a Bekijk het digitale werk Crossroads van Beeple op iDiddit. Hoeveel denk je dat deze NFT waard is?

©VANIN

b Een digitaal bestand kun je zo vaak kopiëren als je wilt. Wat biedt het aankopen van een NFT je?

c De Bored ape yacht club is een verzameling van 10 000 unieke bored ape NFT's. Je bored ape is ook je lidmaatschapskaart voor de yacht club en geeft toegang tot exclusieve membervoordelen, waaronder toegang tot the bathroom, een gezamenlijk graffitibord. Elke aaphouder kan elk kwartier een pixel op de muur schilderen. Hoe zou jouw bored ape eruitzien? Denk aan hun uitdrukking, hoofddeksels, kleding en andere details.

d De NFT 's werden ten tijde van hun lancering in april 2021 verkocht voor 0,08 ETH (cryptocurrency Ethereum) gelijkwaardig aan 190 dollar per stuk. Ze waren binnen twaalf uur uitverkocht. In januari 2022 betrad Justin Bieber de wereld van NFT's door naar verluidt 500 ETH (op dat moment ongeveer 1,3 miljoen dollar) voor Bored ape #3001 te bieden. Wat is jouw mening over de waarde van dergelijke NFT's?

Bored ape #3001

e Hoe zie je de toekomst van NFT's evolueren en welke kansen en uitdagingen zie je voor de wereld van digitale eigendom en creatie?

5 Zonder de actieve deelname van mensen zou Measuring the universe van Roman Ondák (1966) niet bestaan.

Measuring the universe (Roman Ondák, 2007)

a Bekijk op iDiddit het videofragment van Measuring the universe. Beschrijf hoe het kunstwerk in elkaar zit.

b Zoals veel van Ondáks werk komt het voort uit zijn interesse in het vervagen van de grenzen tussen kunst en het dagelijkse leven. Aan welke alledaagse handeling ontleent hij zijn concept?

c Wat zouden de groeimarkeringen symboliseren?

d De installatie loopt voor drie maanden. Wat is het uiteindelijke resultaat?

e Hoe heet de kunstvorm waarbij je als toeschouwer deel uitmaakt van het creatieve proces?

Wind map haalt informatie uit de National Digital Forecast Database, die wordt onderhouden door de National Weather Service en beschikbaar is voor het publiek. De app Wind map verzamelt de voorspellingen, die van een tijdstempel zijn voorzien en elk uur worden herzien, om een ‘levend portret’ van het windlandschap boven de Verenigde Staten te maken.

a Ga naar de Wind map website en bekijk het ‘levend portret’ van het windlandschap boven de Verenigde Staten. Beschouw je dit levend portret als kunst? Waarom wel of niet?

©VANIN

b Overweeg de uitspraak van de ontwerpers: ‘Een onzichtbare, oeroude energiebron omringt ons, energie die de eerste verkenningen van de wereld aandreef en die een sleutel tot de toekomst kan zijn.’ Wat bedoelen ze daarmee?

7 In Agora 5 maakte je al kennis met het werk van environmental artist Olafur Eliasson. Voor Ice watch installeren Olafur Eliasson en geoloog Minik Rosing een groep van vierentwintig ijsblokken. De ijsblokken zijn afkomstig van de Nuup Kangerlua fjord in Groenland. Eliasson zegt het volgende: ‘Leg je handen op het ijs, luister ernaar, ruik eraan, kijk ernaar – en wees getuige van de ecologische veranderingen die onze wereld ondergaat.’

a Welke gelijkenissen zie je tussen Ice watch van Eliasson en Stonehenge?

Ice watch (Olafur Eliasson and Minik Rosing, 2014) Stonehenge, Verenigd Koninkrijk

Wind map (Fernanda Bertini Viégas, Martin Wattenberg, 2012)

b Waarom zou Eliasson gekozen hebben voor deze vorm?

c Wat hopen Eliasson en Rosing te bereiken met het oog op de klimaatverandering?

d Wat doet dit werk met jou? Noteer je gedachten en gevoelens.

8 Takashi Murakami staat bekend om zijn felgekleurde en maniakaal vrolijke werken. Hij voegt Japanse popcultuurreferenties samen met het rijke artistieke erfgoed van het land, waardoor elk onderscheid tussen gewone kunst en hoge kunst wordt uitgewist.

Blue flowers & skulls (Takashi Murakami, 2012)

Goudvink en treurkers (Katsushika Hokusai, ca. 1834)

a Beschrijf de symboliek van de lachende madeliefjes en doodshoofden in Murakami's werk. Wat denk je dat hij wil overbrengen door die elementen te combineren?

b Murakami's werk moet worden gezien als uiterst kritisch tegenover de westerse interventie. Hij werd opgevoed door ouders die de verwoestende atoombombardementen meemaakten in een Japan dat te maken had met zware sancties en een permanente Amerikaanse militaire aanwezigheid. Welke aspecten van de Japanse cultuur en westerse invloed bekritiseert hij in zijn kunst?

c In Agora 5 leerde je over memento mori. Bespreek de rol van de schedel in de westerse kunstgeschiedenis en vergelijk die met de manier waarop Murakami het motief in zijn werk gebruikt.

d In welke opzichten lijkt Murakami's gebruik van kleur, vorm en compositie op dat van popartkunstenaars?

e Ukiyo-e, vaak vertaald als ‘afbeeldingen van de zwevende wereld’, verwijst naar Japanse houtsneden die mooie vrouwen, erotiek, vogels, bloemen en weergaven van iconische natuurlijke landschappen zoals Mount Fuji afbeelden. Welke gelijkenissen zie je tussen de in die stijl gemaakte werken van Hokusai en de stijl van Murakami (superflat)?

9 Seiichi Furuya (1950) neemt foto's van de zelfmoord van zijn vrouw en in zijn film White diamond verzet Werner Herzog (1942) zichzelf tegen de impuls om een heilige waterval in Brazilië te filmen.

a Wat is te heilig voor fotografie om aan te raken? Wat zijn onze eigen individuele grenzen? Hoe stellen we ze? Is er een collectieve grens?

b Bekijk op iDiddit het videofragment van de deepfake met Morgan Freeman en beantwoord daarna de vraag over wat echt en wat nep is. Markeer de werken die volgens jou nep zijn.

1-2-3-4-5

Péter Gizli

Average Rob

Abdulla Al-mushaifri

Robert Jahns

Andrea Michelutti

c Hoe zie jij in een wereld van fotoshop en deepfake de relatie tussen fotografie en waarheid?

©VANIN

d Wat kan fotografie volgens jou vandaag nog betekenen als het niet langer duidelijk is wat echt is en wat nep?

e Wat maakt een beeld nog waardevol in een tijd waarin er in één minuut meer foto's gemaakt worden dan iemand in zijn hele leven zou kunnen consumeren?

f Hoe ziet een fotoverzameling eruit in 2030? Denk je dat er een tijd komt dat het verzamelen van een fotografisch object achterhaald zal zijn? Zo ja, hoe snel? Zo nee, waarom niet?

10 De Britse Damien Hirst (1965) staat bekend om zijn dieren die in aquaria gepreserveerd zijn in formaldehyde.

a Damien Hirst is een grote fan van Francis Bacon. In welke opzichten is de invloed van Francis Bacon zichtbaar in het werk van Damien Hirst?

b Hoe relateert het werk van Hirst aan het kunstthema van memento mori?

c Wat is het contrast tussen de nadruk op de fysieke gevolgen van de dood en de manier waarop de lichamen in het werk gewichtloos lijken?

d Welke materialen gebruikt Hirst voor Love’s paradox?

Love’s paradox (Damien Hirst, 2007)

11 Anish Kapoor is een Brits beeldhouwer afkomstig uit India.

Descension (Anish Kapoor, 2014)

a Wat zijn de opvallende kenmerken van Anish Kapoors kunstwerk Descension?

b Wat is volgens jou de symbolische betekenis van de draaikolk en de duistere watermassa in Kapoors kunstwerk?

©VANIN

c Op welke manier daagt Descension de toeschouwers uit om na te denken over hun relatie met de natuur en de concepten van gevaar en sterfelijkheid?

d Anish Kapoor spreekt over een leegte als een interne ervaring in relatie tot angst. Hoe wordt dit in Descension weerspiegeld?

Exit

Tips om je dit hoofdstuk eigen te maken

• Formuleer een antwoord op de volgende vraag: welke invloed hebben art nouveau, art deco, fauvisme, expressionisme, kubisme, De Stijl, abstracte kunst, dadaïsme, surrealisme en postmodernisme op hedendaagse kunstenaars?

• Leg elke stroming uit in maximaal vijf kernwoorden.

• Wat lijkt je nu moeilijker? Inschatten welke stijl te kiezen of het uitvoeren van de gepaste stijl? Waarom?

• Vat dit hoofdstuk samen in een schema met behulp van de leerteksten.

Kunsthistorisch referentieschema

Periode/stroming/regio/kunstvorm

barok en rococo

Japanse kunst

arts-and-crafts

Franse architectuur

Kunstenaars

Diego Velázquez

Katsushika Hokusai, Takashi Murakami, Seiichi Furuya

William Morris

Eugène Violet-le-Duc art nouveau

Victor Horta, Henri Privat-Livemont, Gustav Klimt, George de Feure art deco

Tamara de Lempicka, Donald Deskey, Cassandre, William Van Alen fauvisme

kubisme

De Stijl

Henri Matisse, André Derain, Maurice de Vlaminck, Kees van Dongen, Rik Wouters

Pablo Picasso, Georges Braque

Piet Mondriaan, Theo van Doesburg, Gerrit Rietveld, Bart van der Leck expressionisme

Francis Bacon, Edvard Munch futurisme

Umberto Boccioni

mode

Yves Saint Laurent, Elsa Schiaparelli citydressing

VollaersZwart

abstracte kunst

Kazimir Malevitsj, Wassily Kandinsky, Barnett Newman surrealisme

Giorgio de Chirico, Max Ernst, René Magritte, Leonora Carrington, Salvador Dalí, Panamarenko

pop art

Roy Lichtenstein, Andy Warhol, Jasper Johns, Richard Hamilton, Claes Oldenburg, Coosje van Bruggen, Robert Rauschenberg hard edge

Ellsworth Kelly

opart

Victor Vasarely, Bridget Riley minimalisme

hyperrealisme

kinetische kunst

land art

Sol LeWitt

Tsjalf Sparnaay, Duane Hanson, Ron Mueck

Alexander Calder, Pol Bury

Richard Long, Robert Smithson, Christo conceptuele kunst

Wim Delvoye, Marcel Duchamp, Maurizio Cattelan

Periode/stroming/regio/kunstvorm Kunstenaars

performance art

Marina Abramović, David Datuna video en computerkunst

Beeple, Werner Herzog filmregisseurs en acteurs

Walt Disney, Morgan Freeman, Tilda Swinton hedendaagse kunst Panamarenko, Damien Hirst, Anish Kapoor, Kara Walker, Jeff Koons, Kehinde Wiley, Kerry James Marshall, Roman Ondák, Olafur Eliasson, Fernanda Bertini Viégas, Martin Wattenberg fotografie

Tim Walker, Seiichi Furuya neo-expressionisme

Jean-Michel Basquiat componisten

Erik Satie, John Cage, Mauricio Kagel choreografen

Anne Teresa De Keersmaeker, Michèle Anne De Mey streetart Banksy, Shepard Fairey, ZEVS

Test jezelf

Dankzij het werk Comedian van de Italiaanse kunstenaar Maurizio Cattelan (1960) kwam de banaan in de spotlights van de kunstwereld te staan. Vergelijk de bananenkunst van Cattelan met die van David Datuna, Andy Warhol, Jean-Michel Basquiat en Tjalf Sparnaay. Weet jij tot welke stromingen hun werken behoren? Vul hieronder aan.

Comedian (Maurizio Cattelan, 2019)

Op de kunstbeurs in Miami (Florida) werd in 2019 het werk Comedian, een verse banaan die met ducttape aan de muur wordt geplakt, van de Perrotinstand gehaald. Het werk van Maurizio Cattelan dat ongeveer zo’n 108 000 euro waard is, werd toen door de Amerikaanse performancekunstenaar David Datuna (1974-2022) opgegeten in het bijzijn van de toeschouwers. De kunstenaar noemde zijn performance Hungry artist. Na afloop werd er een nieuwe banaan opgehangen. De galerie Perrotin in Parijs liet weten dat de banaan vrij te vervangen is, het concept van het werk blijft dan ook intact. Sowieso wordt de banaan om de twee of drie dagen ververst omdat het kunstwerk anders gaat rotten. Er zijn drie exemplaren van het werk waarbij de fysieke banaan en ducttape niet worden verkocht, maar wel het concept. Bij de verkoop krijgt de nieuwe eigenaar een certificaat van echtheid en een instructiedocument over hoe de banaan tentoongesteld moet worden.

a Welke twee stromingen komen aan bod in de tekst?

The velvet underground (Andy Warhol, 1967)

Het werk The velvet underground van Andy Warhol is gemaakt als hoes voor het debuutalbum van de gelijknamige rockband. Op de originele uitgave is de knalgele banaan een sticker.

b Wat zou er tevoorschijn komen als de sticker er werd afgetrokken?

©VANIN

c Weet jij nog tot welke stroming Andy Warhol behoort?

Brown spots (Portrait of Andy Warhol as a banana) (Jean-Michel Basquiat, 1984)

Bananen in plastic (Tjalf Sparnaay, 2001)

Floating peel (Claes Oldenburg & Coosje van Bruggen, 2002)

d Welke kenmerken van neo-expressionisme kom je tegen in dit werk van Jean-Michel Basquiat?

e Welke kunstenaar kun je herkennen in de banaan?

f Welke uiterlijke kenmerken komen overeen?

Tjalf Sparnaay (1954) is een Nederlandse fotograaf en schilder die aan de slag gaat met stillevens.

g Is het werk Bananen in plastic een foto of een schilderij?

h Tot welke stroming behoort dit werk?

De sculptuur van de gigantische bananenschil van Claes Oldenburg (19292022) en Coosje van Bruggen (1942-2009) is bijna 4,5 meter hoog en 3 meter breed. Het koppel maakt meer dan veertig beeldhouwwerken voor de openbare ruimte. Hij is de bedenker, zij de uitvoerder. Ze kiezen voor het uitvergroten van alledaagse voorwerpen zoals bowlingkegels, een badmintonpluimpje en een pijl en boog.

i Tot welke stijl behoren de beeldhouwwerken van Oldenburg en van Bruggen?

Verklarende woordenlijst

atonaliteit Het ontbreken van tonaliteit. De relatie tussen bepaalde tonen vervalt. mobiles Bewegende sculpturen van de kunstenaar Alexander Calder die bevestigd kunnen zijn aan de muur, grond of het plafond.

dissonant Een dissonante samenklank bevat tonen die met elkaar wrijven.

consonantEen consonante samenklank bevat tonen die aangenaam klinken ten opzichte van elkaar. readymades Een alledaags voorwerp dat uit zijn context is gehaald en werd omgetoverd tot een kunstobject.

synesthesieSynesthesie komt uit het Grieks en betekent ‘vereniging van de zintuigen’. Het verwijst naar de ervaring van informatie die betrekking heeft op het ene zintuig via de organen van een ander zintuig: het kan bijvoorbeeld gaan om het zien van klanken of het proeven van kleuren.

eclectischTerm toegepast op kunstwerken, in het bijzonder op negentiende- en twintigste-eeuwse bouwkunst, waarbij elementen van twee of meer historische stijlen gecombineerd worden.

EROS EN THANATOS IN DE KUNST

ROS EN THANATOS IN DE KUNST E

WAAROVER GAAT DIT HOOFDSTUK?

©VANIN

Je loopt de liefde tegen het lijf of je kijkt de dood in de ogen. Iedereen komt in aanraking met liefde en lust, maar ook met het sterven en de dood. Doorheen de kunstgeschiedenis worden die thema’s getoond op een sobere, tragische of expliciete wijze. Liefde en dood zijn soms onlosmakelijk met elkaar verbonden. Het gaat dan niet enkel over de bekende tragedie Romeo en Julia met een verboden liefde die leidt tot de dood, ook het bed zorgt voor een connectie. Denk maar aan een huwelijksbed, lustbed, geboortebed, ziektebed en sterfbed.

WAT LEER IK IN DIT HOOFDSTUK?

Vink aan wat je in de loop van dit hoofdstuk hebt geleerd.

Ik geef voorbeelden van kunst met betrekking tot Eros, liefde en lust uit verschillende periodes en stromingen.

Ik geef voorbeelden van kunst met betrekking tot Thanatos of de dood uit verschillende periodes en stromingen.

Ik beleef en reflecteer over de intenties van de kunstenaar.

Ik laat ruimte voor de emoties die kunst kan oproepen.

Ik leg uit welke rol het bed kan spelen in verschillende periodes en stromingen.

Door analyse kom ik tot een waardering en interpretatie van kunst uit verschillende periodes en stromingen.

BEGRIPPEN

Amor – Cupido – Eros – erotiek – huwelijksbed – lustbed – memento mori – odalisk – sterfbed –shunga – Thanatos – vanitas – ziektebed

Instap

Artemisia Gentileschi (1597-1651) is bijzonder omdat ze een vrouwelijke schilder is in een tijd dat vrouwen zelden carrière maken. Ze is erg beïnvloed door Caravaggio (1571-1610) en haar vader Orazio Gentileschi (1563-1639), die ook kunstenaar was. Tegen alle conventies in wordt ze een van de toonaangevende schilders van de barok.

©VANIN

Ontdek de liefde en de lusten, de dood en het bed in haar schilderij Judith en Holofernes.

Judith en Holofernes (Artemisia Gentileschi, 1620)

a Welke woorden passen volgens jou bij dit schilderij? Kies vijf woorden en verklaar waarom je die woorden gekozen hebt.

banaal – bevreemdend – droom – ernst – expressie – fantasie – geluk – leegte – lelijkheid –liefde – lijden – macht – mannelijk – melancholie – moord – ongecontroleerd – schoonheid –toekomst – verkrachting – verwondering – vrouwelijk – vrijheid – waarheid – wanhoop –woede – wraak

b Wie denk je dat de personages in het schilderij zijn?

c Zoek het Bijbelverhaal van Judith en Holofernes op. Hoe wordt Holofernes voorgesteld?

©VANIN

d Hoe heet de techniek die Gentileschi gebruikt op dit schilderij en waaraan je de invloed van Caravaggio kunt herkennen?

e Gentileschi tekent zichzelf als Judith. Holofernes heeft het gezicht van haar leraar Agostino Tassi. Zoek op wat er achter die keuze zit.

Zelfportret (Artemisia Gentileschi, ca. 1615)

Er os, liefde en lust in de kunst

In de Griekse mythologie is Eros de god van de liefde, erotiek en het schoonheidsverlangen. Met een pijl uit zijn boog doet hij menig hart sneller gaan. Dit onderdeel richt de pijlen op de liefde en lust in de kunst.

Leertekst

©VANIN

De Griekse god Eros wordt geassocieerd met de liefde en het leven. Zijn Romeinse equivalent is Amor, ook wel Cupido genoemd. Antonio Canova (1757 -1822) vertelt met zijn beeldhouwwerk

Amor en Psyche een liefdesverhaal over de god van de liefde. Ook Jacques-Louis David (1748-1825) laat zich inspireren door het mythische verhaal waarin de god zelf verliefd wordt. Hij schildert in 1817 Cupido en Psyche. Eros wordt meestal als een naakte jongeman met vleugels afgebeeld. Zijn attribuut is de boog met pijlen. Met zijn magische pijlen schiet hij in de harten van mensen en goden om hen verliefd te maken.

Het bekendste liefdesverhaal is ongetwijfeld dat van Romeo en Julia, een tragedie van de Engelse toneelschrijver William Shakespeare (1564-1616) over de onmogelijke liefde tussen twee jonge mensen uit rivaliserende families. Een van de beroemdste schilderijen in het thema liefde is waarschijnlijk De kus van Gustav Klimt (1862-1918). Ook heel bekend is het beeldhouwwerk De kus van Jef Lambeaux (1852-1908), dat in het KMSKA te zien is.

Doorheen de kunstgeschiedenis komt naaktheid voor, zoals bij beelden van Adam en Eva of in de geïdealiseerde beelden van Griekse goden. De renaissance wordt als het begin van de sensualiteit gezien, meestal met goden als onderwerp. Zo staat de Italiaanse kunstschilder Titiaan (Tiziano Vecellio) (1488-1576) bekend om zijn provocerende Venus van Urbino. In de 19e eeuw van de westerse kunst is de odalisk, een slavin, dienares of kamermeisje, een geliefd onderwerp. Een van de bekendste naakten is De grote odalisk uit 1814 van Jean-Auguste-Dominique Ingres (17801867). Je ziet de vrouw naakt, maar ruggelings. Zo was het een toegestane vorm van erotiek. In Japan ligt er op dat moment geen taboe op voorstellingen die te maken hebben met seksualiteit.

Katsushika Hokusai (1760-1849) is in zijn tijd in de westerse wereld vooral bekend om zijn landschappen, maar maakt ook enkele werken in de erotische kunstvorm shunga. Letterlijk betekent dit ‘lenteplaatjes’, vaak worden hierin een of meerdere personen afgebeeld die seksuele handelingen verrichten.

Als het over liefde en lust gaat, gaat het ook over minnaars en ‘meisjes van plezier’. Menig kunstenaar zoals Édouard Manet (1832-1883), Pablo Picasso (1881-1973) en Vincent van Gogh (1853-1890) is gefascineerd door het nachtleven in Parijs. In de werken van Henri de ToulouseLautrec (1864-1901) kom je erotische danseressen met opgeheven rokken tegen in de Moulin Rouge of zie je vrouwen intiem in hun ‘lustbed’

Ware liefde voel je dan weer als je naar de werken van de fauvist Rik Wouters (1882-1916) kijkt. Een groot deel van zijn oeuvre is gewijd aan zijn vrouw en muze, Nel. Hij beeldt haar af wanneer ze strijkt, danst of uit het raam kijkt.

Leeractiviteiten

1 Wassily Kandinsky (1866-1944) is een Russisch-Franse kunstschilder en graficus. Hij wordt beschouwd als een van de grondleggers van de abstracte kunst in de 20e eeuw.

a Wat kun jij ontdekken in dit werk?

b Welke link zie jij tussen dit abstracte kunstwerk van Kandinsky en de liefde?

Improvisatie 27 (Tuin van de liefde II) (Wassily Kandinsky, 1912)

2 De kus is een geliefd onderwerp binnen de beeldende kunst. Gustav Klimt, Roy Lichtenstein (1923-1997) en Constantin Brancusi (1876-1957) tonen elk een eigen interpretatie.

a Welk verschil merk je op tussen de kus van Klimt en die van Lichtenstein en Brancusi?

De kus (Constantin Brancusi, 1908-1909)

Kus II (Roy Lichtenstein, 1962)

De kus (Gustav Klimt, 1907-1908)

b Het beeld van Brancusi bestaat uit geometrische en vereenvoudigde vormen. Welk onderscheid ontdek jij tussen de twee personen?

c Welke interpretatie van de kus heeft jouw voorkeur? Leg uit waarom.

3 De surrealistische kunstschilder René Magritte (1898-1967) staat bekend om zijn fantasierijke beelden met een portie mysterie. De sluier komt vaak voor in zijn werken. Zijn zichtbaarheid verbergt iets anders. Dat roept een bevreemdend gevoel op.

a Wat zie je?

b Wat is onzichtbaar?

c Wat zou het schilderij met die voorstelling willen suggereren?

4 Egon Schiele (1890-1918) is een Oostenrijkse, expressionistische schilder. Hij tekent en schildert voornamelijk mensen.

a Beschrijf wat je ziet in het schilderij. Wat trekt jouw aandacht?

b Is dit een passionele voorstelling? Leg uit waarom wel of niet?

c Wat kun je vertellen over het perspectief van het schilderij?

De geliefden (René Magritte, 1928)

Lovemaking (Egon Schiele, 1915)

5 Tijdens zijn leven was Katsushika Hokusai alleen bekend in het Westen vanwege zijn landschappen. Dat heeft te maken met de tijdsgeest in de westerse wereld. Erotische kunst was namelijk nog een taboe in het Westen.

a Wat gebeurt er in dit werk?

b Waaraan zie je dat?

©VANIN

c Wat kun je nog meer ontdekken?

6 Dorothy Iannone (1933-2022) is een Amerikaanse kunstenaar die expliciet werkt rond vrouwelijke seksualiteit. De piano is geïnspireerd door de film The piano van regisseur Jane Campion (1993).

De piano (Dorothy Iannone, 2009)

a Wat betekent de beeldspraak ‘wekte hij Eros’?

De piano

Zij en haar dochter + haar

piano brengen hem muziek + poëzie + dans + kunst. Dat visioen van de hemel moedigt hem aan haar het hof te maken. Langzamer dan de groei van wereldrijken verleidde hij haar + door dat tempo + toewijding (+ de wetenschap dat de deur naar haar hart via de piano liep), wekte hij Eros en won haar liefde.

Jane Campion

Bron: vertaling van de Engelse tekst op het kunstwerk

De droom van de vissersvrouw (Katsushika Hokusai, 1814)

b Bekijk op iDiddit de trailer van The piano van Jane Campion. Leg uit wie je kunt terugvinden in het werk van Iannone.

c Wat is de rol van de piano?

©VANIN

d Zoek online de werken van Dorothy Iannone op. Wat valt je op aan haar tekeningen?

e Het werk van Iannone wordt tijdens haar leven vaak gecensureerd en bekritiseerd omwille van het expliciete karakter. Mensen noemen haar werken pornografisch of aanstootgevend. Wat vind jij van het weergeven van geslachtsdelen in beeldende kunst?

7 De god van de liefde is ook terug te vinden in het werk van Étienne-Maurice Falconet (1716-1791) en Alexander Roslin (1718-1793). Bekijk onderstaande werken en beantwoord de vragen.

De dreigende

a Beschrijf het marmeren beeldhouwwerk.

b Waaraan zie je dat het om Eros, Amor of Cupido gaat?

c Wat is het verhaal rond de pijl en boog?

Jonge vrouw versiert Amor (Alexander Roslin, 1783)

Aanbidding van Amor (Alexander Roslin, 1787)

liefde (Étienne-Maurice Falconet, 1757)

8 Suzanne Valadon (1865-1938), Jean-Auguste-Dominique Ingres, Édouard Manet en Titiaan schilderden allemaal een vrouw die poseert in bed. Vergelijk hun werken met elkaar.

a Welke beschrijving past bij welke afbeelding? Plaats het juiste nummer bij het juiste kunstwerk.

©VANIN

Dit schilderij toont Victorine Meurent, de muze van de schilder. Zij was professioneel schildersmodel en later ook kunstenares.

De titel van dit werk verwijst naar de godin van de liefde. Je ziet echter een aardse, naakte vrouw in een huiselijke omgeving die ingericht is in renaissancestijl.

Niets in dit postimpressionistische werk wijst op een minnaar.

Je ziet een slavin of kamermeisje. Ze maakt contact met de toeschouwer. Dit werk is een voorbeeld van oriëntalisme.

b Waarin verschilt het werk van Suzanne Valadon met dat van Titiaan, Manet en Ingres?

Venus van Urbino (Titiaan, 1538)

Olympia (Édouard Manet, 1863)

La grande odalisque (Jean-Auguste-Dominique Ingres, 1814)

De blauwe kamer (Suzanne Valadon, 1923)

9 Roy Lichtenstein is een Amerikaans popartkunstenaar, vooral bekend door zijn op een cartoon lijkende werken met zogenaamde Ben-Day dots (kleine gekleurde puntjes). Zijn werken bevatten meestal een romantischkomische verhaallijn.

Oh, Jeff .. .I love you, too ... But ... (Roy Lichtenstein, 1964)

a Wat valt je op aan de titel van dit werk?

©VANIN

b Zou dit over een gedoemde liefdesaffaire gaan? Vervolledig de conversatie in de tekstballon.

10 De Engelse toneelschrijver William Shakespeare schreef de tragedie Romeo en Julia. Bekijk op iDiddit de trailer van de film Romeo and Juliet van regisseur Baz Luhrmann (1962) die hierop gebaseerd is. Beantwoord de vragen.

a Werk samen met een klasgenoot. Markeer de juiste optie in de onderstaande zinnen.

1→ Romeo sterft na/voor Julia.

2→ Julia maakt deel uit van de familie Capulet /Montague.

3→ Broeder Lorenzo /graaf Paris is op de hoogte van het stiekeme huwelijk van Romeo en Julia.

4→ De neef van Romeo/Romeo vermoordt de neef van Julia.

5→ Julia sterft door het drinken van een drankje/door een dolk.

b Het spreekwoord ‘Liefde overwint alles’ vat het einde van het verhaal samen. Wat zou er gebeuren na de dood van Romeo en Julia?

T hanatos of de dood in de kunst

De Griekse god Thanatos is de personificatie van de dood uit de Griekse mythologie. Hij is de zoon van de goden Nyx en Erebus en heeft een tweelingbroer Hypnos. Thanatos woont in de onderwereld en wordt afgebeeld als een jongeman met vleugels en een zwaard. In de Romeinse mythologie wordt hij Mors of Letus genoemd.

Leertekst

©VANIN

Volgens Sigmund Freud (1856-1939), de grondlegger van de psychoanalyse, worden wij beheerst door twee basisdriften. Eros wil verschillende dingen samenbrengen tot steeds grotere gehelen, Thanatos wil alles opsplitsen. De twee houden elkaar in evenwicht. Je kon dit in Agora 5 al ervaren in het werk van de Vlaamse beeldende kunstenaar Berlinde De Bruyckere (1964).

Liefde en de dood zijn met elkaar verbonden, denk maar aan de uitspraak: tot de dood ons scheidt. Meerdere mythische liefdesgeschiedenissen nemen dat bijna letterlijk. Zo eindigen de liefdesverhalen van Orpheus en Euridice, Pyramus en Thisbe en Romeo en Julia niet met ‘En ze leefden nog lang en gelukkig’.

In het vroeg-Griekse epos De Ilias van Homerus (ca. 800 v.C. – ca. 750 v.C.) speelt de dood een belangrijke rol. De dood van Patroklos motiveert Achilles om opnieuw deel te nemen aan de Trojaanse oorlog en wraak te nemen op Hektor. Denk ook aan het einde van de oorlog wanneer priester Laocoön als enige de list met het houten paard doorziet. Zijn doodstrijd is te zien in het oud-Griekse beeldhouwwerk De Laocoöngroep. Op Griekse vazen zijn dan weer oorlogsscènes van de Trojaanse oorlog terug te vinden.

De dood van Christus is een centraal thema in het christendom. Zijn gruwelijke dood wordt door onder andere Michelangelo (1475-1564) en Andrea Mantegna (1431-1506) op een serene manier afgebeeld. Ook de dood van historische figuren inspireert kunstenaars. Eugène Delacroix (17981863) laat zich in 1827 inspireren door de dood van koning Sardanapalus. Jacques-Louis David schildert de dood van revolutionair Marat en filosoof Socrates.

De middeleeuwen worden gekenmerkt door de traditie van de dodendans. Daarbij worden alle lagen van de bevolking opgeroepen om verkleed als lijken mee te dansen naar de graven. Een modern filmvoorbeeld van die middeleeuwse Europese traditie is The skeleton dance van Walt Disney (1901-1966).

De menselijke schedel is het universele symbool van de dood. In de kunst stelt hij de vanitasgedachte of memento mori voor. De betekenis is: denk eraan dat je sterfelijk bent.

Hans Holbein de Jonge (1497-1543) schildert het doodshoofd in De ambassadeurs in de vorm van een anamorfose zoals je in Agora 5 hebt gezien. Het doodshoofd is zodanig vervormd dat je het vanuit een specifiek gezichtspunt moet bekijken. Andere kunstenaars zoals Vincent van Gogh (1853-1890), Franciscus Gijsbrechts (1649-1677) of Damien Hirst (1965) tonen ook op hun manier een schedel in hun werk.

Leeractiviteiten

1 Maak kennis met de Griekse god Thanatos via onderstaande bronnen. Beantwoord de vragen.

Thanatos, detail van een zuilvoet van de tempel van Artemis in Efeze (Ca. 325-300 v.C.)

Euphronios krater (Euphronius, 515 v.C.)

Thanatos is de zoon van de Griekse goden Nyx en Erebus. Hij heeft een tweelingbroer Hypnos: de god van de slaap.

De broers leven samen met de god Hades in de onderwereld. Terwijl Hypnos zorgt voor een tijdelijke slaap, zorgt Thanatos met een enkele aanraking voor een eeuwige slaap. De ziel verlaat op dat moment het lichaam om naar de onderwereld te gaan.

a Bekijk de Griekse vaas met een mythische voorstelling van halfgod Sarpedon. Wat zie je?

©VANIN

b Het Griekse aardewerk werd versierd met twee geschilderde scènes. In welke stijl is de Euphronios krater gemaakt? in de roodfigurige stijl in de zwartfigurige stijl

c Zoek online een hedendaags kunstwerk waarop Thanatos wordt afgebeeld. Bekijk de verschillende weergaven van Thanatos. Welke elementen komen steeds terug?

2 Vincent van Gogh, Franciscus Gijsbrechts en Damien Hirst lieten zich inspireren door de schedel, het symbool van de dood. Bekijk de werken en beantwoord de vragen.

Kop van een skelet met brandende sigaret (Vincent van Gogh, 1886)

Voor de liefde van God (Damien Hirst, 2007)

©VANIN

a Wat symboliseert de schedel?

b Het werk van Damien Hirst bestaat uit een platina schedel die bedekt is met 8 601 diamanten met op het voorhoofd een grote, roze, peervormige diamant van 52,4 karaat. Heeft Voor de liefde van God (For the love of God) van Hirst dezelfde symboolwaarde als de schedels in de afgebeelde schilderijen?

c Wat helpt jou om te beseffen dat je sterfelijk bent?

3 The skeleton dance van Walt Disney is een modern filmvoorbeeld van de middeleeuwse Europese dodendans. Bekijk het fragment op iDiddit en beantwoord de vragen.

De dodendans (Michael Wolgemut, 1493)

Vanitas (Franciscus Gijsbrechts, 1674))

a Beschrijf wat je ziet in de film The skeleton dance. Wat trekt jouw aandacht?

©VANIN

b Componist Carl Stalling (1891-1972) werkte voor Disney. Hij bewerkte de muziek van Edvard Grieg (1843-1907) om het verhaal van de tot leven gekomen skeletten te vertellen. Wat kun je vertellen over de muziek die aan bod komt in de film?

c Hoe wordt de dood vaak in de kunst gesymboliseerd? Hoe komt dat aan bod in deze film?

GOOD TO KNOW

Dia de los Muertos

In Mexico vieren ze tijdens Allerheiligen en Allerzielen Dia de los Muertos, de dag van de doden. Het is een feest- en herdenkingsdag vanuit precolumbiaanse en katholieke tradities die al bijna 4 000 jaar oud is. In heel Mexico zijn versierde suikerschedels terug te vinden in verschillende soorten en maten. Ook de Mexicaanse kunstschilder Frida Kahlo (1907-1954) volgde die traditie: op de foto staat ze afgebeeld met haar eigen schedel in de hand.

Frida Kahlo in haar kamer in het Hospital Inglés in 1950

4 De Britse kunstenaar Damien Hirst en de Zwitserse kunstenaars Maya Bösch (1973) en Régis Golay (1978) stellen een groot dier tentoon. Ze doen dat elk op een andere manier. Hirst zijn installatie is te bewonderen door museumbezoekers, terwijl de happening van Bösch en Golay ook voor passanten toegankelijk is. Bekijk de kunstwerken en beantwoord de vragen.

De fysieke onmogelijkheid van de dood in de geest van iemand die leeft (Damien Hirst, 1991)

Oorlogspaard (Maya Bösch en Régis Golay, 2013)

a Welk verhaal lijkt het kunstwerk De fysieke onmogelijkheid van de dood in de geest van iemand die leeft (The physical impossibility of death in the mind of someone living) te vertellen?

©VANIN

b Wat willen de kunstenaars overbrengen met Oorlogspaard?

c Wat vind jij van dode dieren die gebruikt worden in kunstwerken?

5 Maurizio Cattelan (1960) is een van de meest populaire en controversiële kunstenaars in de hedendaagse kunst. Hij is vooral gekend om zijn satirische sculpturen en installaties. Analyseer het kunstwerk Allemaal van Cattelan met behulp van het analyseschema.

Allemaal (Maurizio Cattelan, 2007)

Allemaal

Beleven

Wat is je eerste spontane reactie?

Beschrijven

Wat zie of hoor je precies?

Analyseren

Welke bouwstenen, materialen en technieken worden gebruikt?

Interpreteren

Wat is de betekenis van het kunstwerk of de bedoeling van de kunstenaar?

Waarderen

Wat is jouw mening over het kunstwerk?

6

Prosper De Troyer (1880-1961) is een Belgische kunstschilder. Nadat kardinaal Mercier (1851-1926) gestorven was, werd hij opgebaard. De Troyer ging net als vele andere mensen zijn lijk groeten. Het maakte een sterke indruk op de schilder. Vergelijk De dode kardinaal van De Troyer met De bewening van de Italiaanse renaissanceschilder Andrea Mantegna.

De dode kardinaal (Prosper De Troyer, 1926)

De bewening (Andrea Mantegna, ca. 1475)

Gelijkenissen

Verschillen

Conclusie

7 Eugène Delacroix is een van de belangrijkste Franse kunstschilders uit de romantiek. Hij laat zich voor het werk over de Assyrische koning Sardanapalus inspireren door het Midden-Oosten. Bekijk zijn werk.

De dood van Sardanapalus (Eugène Delacroix, 1827)

a Beantwoord de vragen.

©VANIN

Wat gebeurt er op dit schilderij?

Waaraan zie je dat?

Wat kun je nog meer ontdekken?

b De titel van het werk is De dood van Sardanapalus. Wat suggereert de titel?

c Wat is de aanleiding van de moordpartij?

8 Bruce Nauman (1941) is gekend om zijn installaties en werken met tekst en neon. In het werk One hundred live and die lichten honderd verschillende zinnen herhaaldelijk op. Bekijk op iDiddit het kleurrijke en anderzijds sombere meesterwerk. Beantwoord de vragen.

a Welk verhaal lijkt het kunstwerk te vertellen?

©VANIN

b Bekijk de zinnen in detail. Wat valt je op?

c Bedenk zelf enkele zinnen die zouden kunnen passen in het werk van Nauman. and die and die and die and live and live and live

One hundred live and die (Bruce Nauman, 1984)

9 Vincent van Gogh liet ruim achthonderdvijftig schilderijen na. In zijn laatste jaar maakte hij meer dan honderd werken. In juni 1890 schilderde hij het kerkje van Auvers, begin juli schilderde hij Korenveld met kraaien. Op 27 juli 1890 liep van Gogh een korenveld in en schoot zichzelf met een pistool in de borst.

Korenveld met kraaien (Vincent van Gogh, 1890)

a Wat zou er symbolisch kunnen zijn aan Kerk van Auvers?

Kerk van Auvers (Vincent van Gogh, 1890)

b Korenveld met kraaien is een van de bekendste latere werken van van Gogh. Wat zou van Gogh met dit schilderij willen uitdrukken?

©VANIN

c Wat werkt voor jou hartversterkend als je het moeilijk hebt?

10 De Noorse kunstschilder Edvard Munch komt al jong in aanraking met de dood. Hij laat zich in zijn schilderijen inspireren door de dood van zijn zusje en moeder.

Dood in de ziekenkamer (Edvard Munch, 1893)

De dode moeder en het kind (Edvard Munch, 1899)

a Munch schildert in de doeken bewust weinig details. Waarom zou hij dat hebben gedaan?

b Wat valt je op aan de personen in beide werken?

©VANIN

c Wat voor gevoel roepen de beelden bij jou op?

11 De Nederlandse kunstschilder Rembrandt van Rijn (1606-1669) is vooral bekend om zijn historiestukken en portretten. Het groepsportret van dokter Tulp terwijl hij de jaarlijkse openbare anatomische les geeft, toont Rembrandts levendige en waarheidsgetrouwe stijl.

De anatomische les van dr. Nicolaes Tulp (Rembrandt van Rijn, 1632)

a Omcirkel dokter Nicolaes Tulp, de opdrachtgever van het werk. Waaraan heb je hem herkend?

b Rembrandt maakt gebruik van clair-obscur en creëert zo een licht-donkercontrast. Wat staat in de spotlight?

c Dit meesterwerk is geen stijf portret, maar toont actie en beweging. Waar gaan de verschillende blikken heen?

d Waarom is het werk niet volledig waarheidsgetrouw? Vergelijk hoe andere schilders uit de vroegmoderne tijd de anatomische les weergeven.

He t bed in de kunst

Een bed is een meubelstuk waarin je kunt slapen. Maar het is ook gekend als lustbed, ziektebed, sterfbed, geboortebed of huwelijksbed. In de kunst vind je die verschillende functies terug.

Leertekst

©VANIN

De kunst gebruikt en interpreteert het bed op verschillende manieren. Het kan staan voor rust, dromen, intimiteit en seksualiteit. Zo hangt er bij Venus van Urbino van Titiaan en La grande odalisque van Jean-Auguste-Dominique Ingres een intieme en seksuele sfeer door de naakte vrouw op het bed.

Ferdinand Hodler (1853-1918) toont zijn buitenechtelijke vrouw dan weer in haar ziekenhuisbed. Hij schildert ook haar dood, waarbij het ziektebed de betekenis van een sterfbed krijgt. Roger Raveel (1921-2013) en James Ensor (1860-1949) beelden hun gestorven moeder af in haar sterfbed.

De fotografie en performancekunst gebruiken het bed vaak om intieme momenten, emoties of sociale kwesties uit te drukken. Zo gebruikt Marina Abramović het bed als decor of object in haar performances om verhalen te vertellen en dromen te onderzoeken.

Still uit 7 Deaths of Maria Callas (Marina Abramović, 2020)

Yoko Ono (1933) en John Lennon (1940-1980) gebruiken het bed voor een protestactie om de wereldvrede te bevorderen. In hun hotel in Amsterdam houden ze tijdens hun huwelijksreis een week lang een zogenaamde ‘bed-in’, waarbij ze de pers te woord staan. Het huwelijksbed is ook terug te vinden in de achtergrond van Het huwelijk van Giovanni Arnolfini van Jan van Eyck (13901441).

Het allerberoemdste bed van de hedendaagse kunst is dat van de Britse kunstenares Tracey Emin (1936). Het is haar eigen onopgemaakte bed dat ze tentoonstelt in Tate Britain. Het bed geeft een intieme kijk in haar privacy. In Silent music van Luc Tuymans (1958) is het bed geen intiem meubel. De kamer voelt koud en leeg aan door de afwezigheid van decoratie en de mengeling met grijs. De slaapkamer van Vincent van Gogh is wel gedecoreerd, maar oogt in tegenstelling tot die van Emin eerder onschuldig.

Leeractiviteiten

1 De Amerikaanse kunstschilder Edward Hopper (1882-1967) toont in zijn werk Ochtendzon een vrouw die met opgetrokken knieën uit haar slaapkamerraam kijkt. De vrouw is naar het voorbeeld van zijn eigen vrouw Jo geschilderd.

a Welk gevoel roept dit werk bij jou op?

b Welke elementen in het werk van Hopper suggereren eenzaamheid?

©VANIN

c De vormgeving van het schilderij vestigt de aandacht op de gedachtewereld van de vrouw. Wat zou er zich in haar hoofd kunnen afspelen?

Ochtendzon (Edward Hopper, 1952)

2 De kunstenaars Tracey Emin, Hans Op de Beeck (1969), Jennifer Rubell (1970) en Claes Oldenburg lieten zich voor hun installaties inspireren door het bed. Bekijk hun werken en beantwoord de vragen.

Mijn bed van Tracey Emin is een hedendaagse installatie waarbij het persoonlijke, onopgemaakte bed van de kunstenaar wordt tentoongesteld.

a Welke persoonlijke voorwerpen kun je waarnemen in en naast het bed?

bed

©VANIN

b Welk verhaal vertelt het bed van Emin?

c Vind jij dit kunst? Leg uit waarom wel of niet.

De Belgische beeldende kunstenaar Hans Op de Beeck maakt grote installaties, sculpturen, films, tekeningen, schilderijen, foto's en teksten.

d Wat zie je in de installatie van Hans Op de Beeck?

Mijn bed een vlot, de kamer de zee, en toen lachte ik wat somberheid in mij (Hans Op de Beeck, 2019)

e Wat zou dit werk symboliseren?

Jennifer Rubell is een Amerikaanse conceptuele kunstenaar. Ze ontwerpt Bed als een participatief monument: kinderen en volwassenen kunnen zich op de markt van Kortrijk uitleven op dit gigantische springbed.

f Waaruit zou dit kunstwerk zijn opgebouwd?

g Wat zou een inspiratiebron voor dit werk zijn?

Mijn

(Tracey Emin, 1998)

Bed (Jennifer Rubell, 2018)

De Zweeds-Amerikaanse kunstenaar Claes Oldenburg laat zich inspireren door een advertentiefoto voor de sculptuurgroep Bedroom ensemble.

h Welke meubels kun je waarnemen in dit werk?

©VANIN

i De meubels zijn gebouwd in 3D met de vorm die ze hadden in 2D. Wat zou dat kunnen betekenen?

3 Ferdinand Hodler schildert meermaals Valentine Gode-Darel, zijn maîtresse. Zij heeft kanker en Hodler brengt heel wat uren aan haar bed door. Bekijk twee van zijn werken die Valentine afbeelden. Beantwoord de vragen.

a Analyseer de houding en uitdrukking van Valentine Gode-Darel in haar ziekenhuisbed.

b Analyseer de houding en uitdrukking van Dode vrouw.

c Welke twee betekenissen krijgt het bed in de werken van Hodler?

Slaapkamer ensemble (Claes Oldenburg, 1963)

Valentine Gode-Darel in haar ziekenhuisbed (Ferdinand Hodler, 1914)

Dode vrouw (mevr. Valentine Darel) (Ferdinand Hodler, 1915)

4

James Ensor en Roger Raveel zijn Belgische kunstenaars. Beide kunstenaars maakten een werk over de dood van hun moeder, afgebeeld in het sterfbed.

dode moeder

1915)

Herinnering aan het doodsbed van mijn moeder (Roger Raveel, 1965)

a Welke elementen worden bij de moeder van Ensor afgebeeld als haar laatste redmiddelen?

b Kijk nu naar de moeder zelf. Hoe wordt zij afgebeeld?

c Hoe wordt de moeder van Raveel afgebeeld?

d Waarom zou de moeder van Raveel zo afgebeeld worden?

5 In dit schilderij van Frédéric Bazille (18411870) is zijn goede vriend en kunstschilder Claude Monet te zien, die ziek in bed ligt.

a Bekijk het schilderij van Bazille aandachtig. Waar heeft Monet last van? Waaruit kun je dat afleiden?

Het geïmproviseerde veldhospitaal (Frédéric Bazille, 1865)

Mijn

(James Ensor,

b Waarom zou Bazille spreken over een geïmproviseerd veldhospitaal?

6 Bekijk het werk van de Engelse popart-kunstenaar David Hockney (1937) en de Gentse Joëlle Dubois (1990). Beantwoord de vragen.

a Vergelijk De kamer, Tarzana van David Hockney met De man in de kamer, ode aan Hockney van Joëlle Dubois. De kamer, Tarzana (David Hockney, 1967) De man in de kamer, ode aan Hockney (Joëlle Dubois, 2021)

Gelijkenissen

©VANIN

Verschillen

Conclusie

b Dubois onderzoekt in haar werken de impact van sociale media. Wat is jouw interpretatie van dit werk?

c Kun jij jezelf herkennen in het werk van Dubois? Leg uit waarom wel of niet.

7 Henri Matisse (1869-1954) is een Franse kunstschilder en beeldhouwer. Hij staat bekend om zijn kleurrijke schilderijen.

a Tot welke kunststroming behoort dit werk?

b Kijk naar de gekleurde vlakken op het canvas. Wat valt je op?

©VANIN

c Welke betekenis zou het bed kunnen hebben? Waarom denk je dat?

8 Henri de Toulouse-Lautrec is een Franse kunstenaar die rond 1890 een serie tekeningen en schilderijen maakt van twee vrouwen die intimiteiten delen in een bed.

a Welk werk van Toulouse-Lautrec vind je het meest intiem?

De kus in bed

b Bekijk Het bed als een opzichzelfstaand werk. Geeft dit werk je de suggestie van een lustbed? Leg uit waarom wel of niet.

In bed (Henri Toulouse-Lautrec, 1892)

Het bed (Henri ToulouseLautrec, 1892)

(Henri Toulouse-Lautrec, 1892)

Interieur in Collioure (Henri Matisse, 1905)

c Ervaar jij een gevoel van voyeurisme bij het bekijken van de werken? Leg uit waarom wel of niet.

9 Yoko Ono en John Lennon hadden een romantische en artistieke relatie. Hun huwelijk kreeg heel wat persaandacht. Die gebruikten ze graag om publiciteit te maken om de wereldvrede te bevorderen. Bekijk op iDiddit een fragment van hun huwelijksreis. Beantwoord de vragen.

a Wat zijn Yoko Ono en John Lennon aan het doen?

©VANIN

b Wat is het doel van Yoko Ono en John Lennon met de performance?

c Waaraan is hun protestactie in de vorm van een bed-in ontleend?

d Waar is John Lennon bekend van?

Exit

Kunsthistorisch referentieschema

Periode/stroming/regio/kunstvormKunstenaars

Griekse en Romeinse kunst

renaissance

©VANIN

barok en rococo

Euphronius

Michelangelo, Andrea Mantegna, Hans Holbein de Jonge, Jan van Eyck, Titiaan

Artemisia Gentileschi, Caravaggio, Franciscus Gijsbrechts, Rembrandt van Rijn, Alexander Roslin, Orazio Gentileschi classicisme

Jean-Auguste-Dominique Ingres, Jacques-Louis David, Antonio Canova romantiek

Eugène Delacroix

symbolisme

James Ensor impressionisme

postimpressionisme

Édouard Manet, Frédéric Bazille, Claude Monet

Vincent van Gogh, Suzanne Valadon, Henri de Toulouse-Lautrec (post)expressionisme

Egon Schiele, Edvard Munch, Roger Raveel, Ferdinand Hodler, Prosper De Troyer

fauvisme

Rik Wouters, Henri Matisse kubisme

Pablo Picasso

abstracte kunst

Wassily Kandinsky art nouveau

surrealisme

popart

hedendaagse kunstenaars

performancekunstenaars

Gustav Klimt

Frida Kahlo, René Magritte

Roy Lichtenstein, Claes Oldenburg, David Hockney, Edward Hopper

Joëlle Dubois, Jennifer Rubell, Damien Hirst, Bruce Nauman, Maya Bösch, Régis Golay, Hans Op de Beeck, Dorothy Iannone, Maurizio Cattelan, Luc Tuymans, Tracey Emin, Berlinde de Bruyckere

Marina Abramović filmregisseurs

Jane Campion, Baz Luhrmann, Walt Disney beeldhouwkunstenaars

Constantin Brancusi, Jef Lambeaux, Étienne-Maurice Falconet auteurs

William Shakespeare, Homerus muzikanten en componistenYong Yello, John Lennon, Yoko Ono, Carl Stalling, Edvard Grieg Japan

Katsushika Hokusai

Test jezelf

Yong Yello (1991) is de artiestennaam van Yello Staelens, een Antwerpse rapper en producer. In zijn album Marcel & het magnetisme van de goot (2021) vertelt hij het verhaal van Marcel De Smet. Het is een conceptplaat met een rode draad doorheen de twaalf nummers.

1 Beluister op iDiddit het nummer De Smet. Beantwoord de vragen.

a Wat zou Marcel De Smet gedaan hebben?

b Heb jij medelijden met Marcel? Leg uit waarom wel of niet.

2 Beluister op iDiddit het nummer Londenbrug. Wat maakt de beschreven dag zo speciaal?

3 Beluister op iDiddit het laatste nummer van het album: Het magnetisme van de goot. Beantwoord de vragen.

a Welke boodschap geeft het nummer?

b Welke verwijzingen zijn er naar de voorgaande nummers?

c Wat is jouw mening over dit muzikale verhaal?

Verklarende woordenlijst

maîtresseeen buitenechtelijke vrouw of een minnares memento mori Latijnse zin die staat voor: gedenk te sterven. odalisk een slavin, dienares of kamermeisje onderwereldde bovennatuurlijke wereld van de doden, gelegen onder de wereld van de levenden shunga Japanse term voor erotische kunst vanitas Het tonen van dat de eindigheid van het leven in de kunst, bijvoorbeeld door een menselijke schedel.

NOTITIES ©VANIN

MACHT, PROTEST EN VERBODEN KUNST

ACHT, PROTEST EN VERBODEN KUNST M

WAAROVER GAAT DIT HOOFDSTUK?

©VANIN

Dit hoofdstuk behandelt een specifiek aspect van de artistieke expressie: de politieke betekenis van kunst. Je zag eerder al in Agora 5 hoe in de 17e eeuw de Sint-Pietersbasiliek in Vaticaanstad de macht van de rooms-katholieke Kerk bekrachtigt en hoe zonnekoning Lodewijk XIV zijn macht toont in het paleis van Versailles met zijn rituelen en balletten.

Soms hebben kunstwerken een expliciet politieke boodschap. Soms is de politiek meer verborgen. Kunst kan een instrument van de staat zijn, niet alleen in totalitaire regimes. Kunst kan ook de vorm van soft power aannemen: naties gebruiken het om hun invloed te vergroten en het imago en de culturele identiteit van een land tentoon te spreiden.

In dit hoofdstuk zie je hoe kunstenaars politieke ideeën verbeelden, illustreren, relativeren, bekritiseren of bestrijden. Maar ook hoe overheden omgekeerd het werk van kunstenaars gebruiken of bestrijden.

WAT LEER IK IN DIT HOOFDSTUK?

Vink aan wat je in de loop van dit hoofdstuk hebt geleerd.

Ik geef voorbeelden van kunst met betrekking tot macht, protest en verboden kunst uit verschillende periodes en stromingen.

Ik beleef en reflecteer over de intenties van de kunstenaar.

Ik laat ruimte voor de emoties die kunst kan oproepen.

Ik kan herkennen hoe en waarom kunst gebruikt wordt om macht te tonen, de samenleving te beïnvloeden en verandering teweeg te brengen.

Door analyse kom ik tot een waardering en een interpretatie van kunst uit verschillende periodes en stromingen.

Ik leg uit hoe kunst als propagandamiddel aangewend wordt.

Ik identificeer uitingen van macht in verschillende culturen.

Ik leg uit hoe censuur in kunst toegepast wordt.

arte povera – censuur – damnatio memoriae – Entartete Kunst – filmstill – Fluxus – iconoclasme –institutional critique – kapitalistisch realisme – Neue Sachlichkeit – propaganda – sociaal realisme –socialistisch realisme BEGRIPPEN

Instap

Onder zijn muzikale pseudoniem Childish Gambino brengt de veelzijdige Amerikaanse artiest Donald Glover (1983) met This is America een song en videoclip beladen met metaforen over huidskleur en wapengeweld in Amerika. De openingsscène toont een man die in zijn eentje op een gitaar tokkelt op koorklanken. Binnen de eerste minuut schiet Gambino de man neer. Childish Gambino overhandigt het pistool daarna aan een andere man, die het veilig in een rode doek wikkelt terwijl de dode man wordt weggesleept. Het moment gaat meteen over in het eerste gerapte refrein: ‘This is America / Don't catch you slippin' up.’ Gedurende een groot deel van de video dansen Gambino en een groep kinderen gekleed in schooluniformen glimlachend, terwijl het geweld op de achtergrond losbarst.

Bekijk op iDiddit de videoclip van This is America en beantwoord de vragen.

a Hoe presenteert Gambino in de openingsscène van de videoclip de relatie tussen kunst en geweld in de Amerikaanse samenleving?

©VANIN

b Het pistool is in een rode doek gewikkeld. Wat zou dat doek kunnen symboliseren?

c Welke rol spelen de schooluniformen en de dansende kinderen in de videoclip? Hoe dragen ze bij aan de gelaagdheid van de boodschap van This is America?

Still uit This is America (Childish Gambino, 2018)

d Welke auditieve contrasten gebruikt Childish Gambino om de complexe verhouding tussen de Amerikaanse populaire cultuur en de wrede realiteit te benadrukken?

e Waarvoor gebruikt de video de populaire cultuur? Hoe draagt dat bij aan de boodschap van het nummer?

©VANIN

f Bedenk een korte monoloog vanuit het perspectief van een van de dansende kinderen in de video. Hoe zou die fictieve persoon de gebeurtenissen en contrasten interpreteren?

g In de laatste scène van de video zie je Gambino verwoed door een verduisterd pakhuis rennen in een poging te ontsnappen aan de menigte die hem nu achtervolgt. Hoe relateert de achtervolgingsscène aan Gambino's boodschap over het vermijden van problemen in Amerika?

h Wat is de kernboodschap van het nummer?

i Bedenk een alternatieve eindscène voor de videoclip. Hoe zou je de boodschap van het nummer veranderen of versterken met een andere afsluiting?

3.1 Tonen van macht in de kunst

Macht komt, macht gaat, als eb en vloed. Dat toont de sculptuur Men van Nina Beier simpel en toch ingenieus aan. De sculptuur bestaat uit vier ruiters op een golfbreker in Nieuwpoort. Het zijn oude bronzen beelden van militairen en sporters die de Deense kunstenares in verschillende antiekzaken in Europa op de kop tikte. In de kunstgeschiedenis heerst heel sterk het idee dat mannen op paarden kracht uitstralen. In de branding vormen de mannen een strijdend leger. Maar als het water van de zee zich terugtrekt, staan ze op het droge. De ruiters zijn dan niet langer symbolen van macht en kracht, maar mensen, ontdaan van glans en luister, tot de essentie herleid: wezens die proberen, maar toch ten onder gaan.

Men (Nina Beier, 2018)

Leertekst

©VANIN

Typisch voor de Romeinse keizertijd zijn de triomfbogen, monumentale architectuur en luxe, met weelderig versierde woningen en portretbestellingen door de hogere klasse. Standbeelden van keizers stonden door het hele rijk. Ook na de splitsing van het Romeinse Rijk benutten Byzantijnse keizers kunst en architectuur om macht uit te stralen. Keizerlijke afbeeldingen zijn minder naturalistisch dan die van andere leiders, die vaak realistisch worden afgebeeld. Compositorische elementen zoals grootte, plaatsing en kleur benadrukken de macht van de keizers. Vaak wordt de keizer visueel geassocieerd met Christus: men beschouwt zijn macht als goddelijk.

Het quattrocento, de vroege renaissance van het vijftiende-eeuwse Italië, markeert een kunstperiode met een nieuwe vorm van mecenaat. Vooral in de republiek Florence regeert de koopmansklasse met de familie de’ Medici als heersende dynastie tot 1737. Privémecenaat van rijke families stimuleert artistieke creatie.

Bekende kunstenaars uit die tijd zijn Filippo Brunelleschi (13771466), Donatello (1386-1466) en Botticelli (1445-1510).

In de 17e eeuw bloeit de Republiek der Nederlanden in haar Gouden Eeuw. Bevrijd van de Spaanse, katholieke overheersing weerspiegelt de schilderkunst de culturele, economische en wetenschappelijke dominantie gedreven door internationale handel in specerijen, luxegoederen en slaven.

Naast de groeiende vraag naar consumptiegoederen neemt ook de vraag naar kunst toe, vooral naar portretschilderkunst. Rembrandt van Rijn (1607-1669) staat bekend als een van de meesterportrettisten van die tijd. Ook de landschapsschilderkunst wordt in de Gouden Eeuw een geliefd genre waar veel vraag naar is. Een schilder als Jan van Goyen (1596-1656) kan in één dag een schilderij voltooien. Zo weet hij aan de vraag van de markt te voldoen. Een ander gewild genre in die tijd zijn de stillevens waaronder vanitas, bloemstillevens, ontbijtjes en pronkstillevens: een opzichtige uitstalling van eten en duur servies.

Lorenzo I de' Medici, bijgenaamd il Magnifico (terracotta beeld, 15e of 16e eeuw)

Als politieke kameleon past Jacques-Louis David (1748-1825) een neoklassieke stijl aan om succesvol te blijven in het tumultueuze klimaat van de late 18e en vroege 19e eeuw. Hij krijgt belangrijke opdrachten van de monarchie, de revolutionaire regering en Napoleon Bonaparte. Zij gebruiken Davids classicisme om hun aanspraak op gezag te rechtvaardigen. Hoewel hij vooral wordt geassocieerd met de Franse Revolutie, waar hij in de Nationale Raad zit en propaganda organiseert, demonstreert David politieke handigheid door zijn kunst aan te passen aan de behoeften van elke opdrachtgever.

Westers kolonialisme is een politiek-economisch fenomeen waarbij Europese naties grote delen van de wereld verkennen, veroveren en exploiteren. Ze rechtvaardigen dat door onder meer te stellen dat ze een religieuze verplichting hebben om het land en de cultuur van inheemse volken te controleren en zo te bekeren tot het christendom. De koloniale machten zien hun rol als het beschaven van 'barbaarse' of 'wilde' naties en beweren dat ze handelen in het belang van degenen wiens land en volkeren ze exploiteren.

Oriëntalisme verspreidt een gefantaseerd, vaak stereotiep beeld over Oosterse culturen zoals een gebrek aan 'beschaafd' gedrag en vermeende verschillen in moraliteit, seksuele praktijken en karakter van de inwoners. Dat fenomeen komt overeen met negentiendeeeuwse propagandacampagnes van het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk als kolonialiserende mogendheden.

Afrikaanse kunst staat momenteel centraal in hedendaagse controverses over de plaats ervan in westerse musea en galerieën. Zo hebben de beroemde bronzen beelden van Benin al voor veel opschudding gezorgd onder historici en kunstliefhebbers. De werken werden geroofd door koloniale rijken in de 19e en 20e eeuw. Ze symboliseren een wereldwijd debat over de noodzaak van compensatie en herstel na de gewelddadige onderwerping van Afrikaanse samenlevingen aan Europese staten.

©VANIN

Het woord propaganda heeft tegenwoordig een negatieve klank. Oorspronkelijk is het afgeleid van het Latijnse propagare, wat 'verspreiden' betekent. Nu verwijst het vooral naar het verspreiden van vaak bevooroordeelde of misleidende informatie om standpunten, overtuigingen of gedrag te beïnvloeden. Meestal is er een associatie met politiek en impliceert het gebruik van leugens of mensen die te kwader trouw handelen. Propaganda kan diverse vormen aannemen zoals toespraken, teksten en films, maar ook visuele of artistieke werken zoals posters, schilderijen en beeldhouwwerken.

Kunst fungeert in dat geval als een spiegel van idealen en maatschappelijke overtuigingen. Socialistisch realisme, ontstaan in Rusland na de communistische revolutie van 1917 en verder uitgebouwd onder invloed van Jozef Stalin vanaf 1924, is een treffend voorbeeld van de verbinding tussen kunst en ideologie. Schilderijen in die stijl lijken op filmstills, waarin acteurs gechoreografeerde scènes uitbeelden als archetypen van de burgers die de gedroomde socialistische staat bevolken.

Hitler en het naziregime zetten de Duitse kunstwereld op zijn kop. Het propagandaministerie onder leiding van Joseph Goebbels controleert elke artistieke creatie. Kunst moet gestalte geven aan het nationaalsocialistische wereldbeeld. De kunstwerken die het Haus der Deutsche Kunst tentoonstelt in de jaarlijkse Grosse Deutsche Kuntstausstellung die van 1937 tot 1944 plaatsvindt in München, bepalen de norm. Bij de opening van het Haus der Deutsche Kunst zijn er drie grote categorieën van kunstwerken: portretten van Hitler, propagandawerken die vormgeven aan Hitlers ideale wereld en de verheerlijking van het Arische ras en traditionele schilderijen die negentiende-eeuws aandoen.

Een soortgelijke dynamiek manifesteert zich in het Mexicaanse muralisme uit de vroege jaren 1920 waar kunstenaars zoals Diego Rivera (1886-1957) op aansporen van de regering epische muurschilderingen creëren. Die werken, doordrenkt met politieke boodschappen, dienen als educatieve instrumenten en belichamen een krachtige visie op de toekomst, geworteld in de prekoloniale geschiedenis en cultuur van Mexico.

GOOD TO KNOW

©VANIN

Kabila’s marmeren rustplaats heeft een soort tentdak gedragen door vijf gigantische, geketende handen. Die handen symboliseren de landen die Kabila sinds 1998 steunden tegen de rebellen in Oost-Congo. Het zijn handen met gebroken kettingen, een element dat ook heel vaak terug te vinden is bij koloniale monumenten in België. Dergelijke handen verzinnebeeldden en propageerden oorspronkelijk de bevrijding van het Congolese volk van Afro-Arabische slavenhandelaars door de Belgische kolonialen. Maar ironisch genoeg kreeg het symbool ook een andere betekenis: die van Congolese handen die werden afgehakt wanneer de rubberquota niet werden gehaald tijdens het bewind van Leopold II.

Bron: mo.be

Wereldtentoonstelling in Parijs 1937 met Russische en Duitse paviljoen

Leeractiviteiten

1 Het beroemde marmeren beeld Augustus van Prima Porta stelt de eerste Romeinse keizer voor in militair uniform, zijn rechterarm opgeheven in een gebaar van leiderschap terwijl hij de militairen en de bevolking van Rome toespreekt. Het beeld is geïnspireerd op een ouder beeld van de Griekse beeldhouwer Polykleitos.

Augustus van Prima Porta (1e eeuw)

Doryphoros of speerdrager (Polykleitos, marmeren kopie naar een bronzen origineel van 450-440 v.C.)

a Vergelijk de houding van Augustus met de speerdrager van Polykleitos. Welke gelijkenissen en verschillen zie je? Wat is je conclusie?

Gelijkenissen

©VANIN

Verschillen

Conclusie

b De borstplaat is gedecoreerd met scènes en figuren waaronder de zon, hemel, aardgoden, een diplomatieke overwinning op de Parthen en vrouwenfiguren die veroverde landen voorstellen. Hoe dragen ze bij aan het portretteren van Augustus als militair leider en erfgenaam van de Romeinse tradities?

c Hoe gebruikt Augustus de afbeelding van Cupido om zijn relatie met Julius Caesar en zijn connectie met de godin Venus te benadrukken?

Borstplaat van de Augustus van Prima Porta

©VANIN

d Waarom is Augustus in het beeld blootsvoets afgebeeld?

e Augustus lanceert een opmerkelijke bouwcampagne en zegt later: ‘Ik vond Rome als een stad van bakstenen en liet het achter als een stad van marmer.’ Bespreek hoe Augustus zijn imago gebruikt als propagandamiddel.

f In 1937 organiseert Mussolini een kunsttentoonstelling met het beeld van Augustus. Welke boodschap zou Mussolini hiermee voor ogen hebben gehad?

g Herinterpreteer de symboliek op de borstplaat. Bedenk alternatieve scènes en figuren die de heerschappij en erfenis van Augustus kunnen vertegenwoordigen in een alternatieve geschiedenis. Wat zou Augustus in de 21e eeuw symboliseren?

2 Met zijn rode steen, symbool voor de Florentijnse liefde voor steenwerk en het Medicirood, domineert de beroemde achthoekige koepel van Filippo Brunelleschi de skyline van Florence. Bestaande uit meer dan vier miljoen bakstenen is de koepel van de kathedraal de grootste gemetselde koepel ter wereld. Lees de tekst en beantwoord de vragen.

Koepel van de kathedraal van Santa Maria del Fiore in Florence (Filippo Brunelleschi, 1420-1436)

De koepel is een revolutionair meesterwerk omdat de architect zowel de interne steigers als de externe steunen die voordien noodzakelijk werden geacht, overboord gooit. In plaats daarvan creëert hij een koepel in een koepel en vindt zo een nieuw ondersteuningssysteem uit waarbij bakstenen in een omgekeerde boog of visgraatpatroon het gewicht naar buiten leiden in plaats van naar beneden. Hij vervaardigt ook de technologie die hij nodig heeft om zijn project te verwezenlijken, waaronder de eerste mechanische takel en, later, de castello of horizontale kraan. Andere structurele innovaties zijn enerzijds het gebruik van een bovenleidingsboog, een soort spitsboog voor ondersteuning, en anderzijds interne kettingen van hout, steen en ijzer, gevormd in achthoeken, om als tonvormige hoepels de koepel bijeen te houden.

a Wat is het belangrijkste doel van de bouw van de Santa Maria del Fiore in de late 13e eeuw?

b Wat is de impact van de Santa Maria del Fiore op het stadsgevoel en de identiteit van Florence in de vroegmoderne tijd?

©VANIN

c Hoe beïnvloedt de bouw van de Santa Maria del Fiore de status van architectuur?

3 Op 5 februari 1885 sticht koning Leopold II de Congo-Vrijstaat die hij op brute wijze tot zijn persoonlijk bezit maakt. In plaats van een kolonie te besturen, is Leopold de privé-eigenaar en gebruikt hij dwangarbeid om waardevolle grondstoffen zoals rubber en ivoor te verkrijgen. Dat resulteert in de gekende wreedheden tegen de bevolking van Congo. Leopold II is nooit zelf in Congo geweest, maar zijn standbeeld stond wel op het Troonplein in Kinshasa. President Mobutu laat het beeld in 1966 naar een depot verplaatsen. Vandaag staat het beeld in een museumtuin naast andere beelden uit de koloniale tijd. Het Troonplein bleef lange tijd leeg. Wanneer president Laurent-Désiré Kabila in 2001 vermoord wordt, krijgt hij een standbeeld en een mausoleum op het Troonplein. De fundamenten van het mausoleum zijn dezelfde als die waarop het ruiterstandbeeld van Leopold II bijna veertig jaar stond.

a Wat toont het beeld?

b Wat zou de boodschap van het beeld kunnen zijn?

©VANIN

c Wat denk je dat het standbeeld van Leopold II vandaag symboliseert voor de mensen in Congo?

d Wat voor gevoel roept het standbeeld bij jou op?

e In België zijn er nog veel verwijzingen naar het koloniale verleden van ons land. Zo staan er nog verschillende standbeelden van Leopold II. Mogen standbeelden van Leopold II volgens jou in het straatbeeld blijven staan? Waarom wel of waarom niet?

4 In de 17e eeuw beginnen Nederlandse kunstenaars met het schilderen van landschappen, een volledig nieuw genre in de schilderkunst. Johannes Vermeer (1632-1675) schildert in 1660 Gezicht op Delft.

Gezicht op Delft (Johannes Vermeer, 1660-1661)

Leopold II (Thomas Vinçotte, 1928)

a Beschrijf in detail wat je ziet in het landschapsschilderij. Wat trekt jouw aandacht?

b Bekijk de details zoals de mensen op de oever, de gebouwen en het Schiekanaal. Hoe zouden die elementen het machtsvertoon van het Delftse leven symboliseren?

c Hoe onderscheidt Gezicht op Delft zich van andere landschapsschilderijen uit de Gouden Eeuw? Vergelijk met de landschappen die Jan van Goyen schildert. Van zijn Hollandse, weidse uitzichten bevinden er zich zo’n vijftien in het Rijksmuseum van Amsterdam.

Gelijkenissen

Verschillen

Conclusie

d Stel je voor dat je een moderne versie van Gezicht op Delft zou maken. Welke elementen zou je toevoegen of veranderen om het hedendaagse stadsleven en landschap te weerspiegelen?

e Wat denk je dat Vermeer wil overbrengen aan de kijker? Hoe zou je het schilderij ervaren als je er fysiek aanwezig zou zijn?

f Hoe vertonen de koepel van de Santa Maria del Fiore en Gezicht op Delft verschillende vormen van machtsvertoon, respectievelijk in architectuur en schilderkunst?

5 Honderdduizenden historische kunstwerken bevinden zich in musea verspreid over de hele wereld. Tot de Britse verovering van 1897 bezat Benin City talloze bronzen en koperen kunstwerken. Kunstwerken die de koninklijke macht in het koninkrijk Benin in het zuiden van het huidige Nigeria symboliseren. Ze bevinden zich nu bijvoorbeeld in het British Museum in Londen. De troon van het koninkrijk Dahomey werd teruggeschonken aan Benin.

a Wat zegt de verspreiding van de kunstwerken buiten Afrika over koloniale geschiedenis en machtsverhoudingen?

©VANIN

b Wat voor gevoelens roepen de prekoloniale kunstwerken bij jou op? Leg uit.

c Waarom kan het belangrijk zijn om historische kunstwerken terug te plaatsen in hun oorspronkelijke context?

d Analyseer de drie afgebeelde prekoloniale Afrikaanse kunstwerken. Doorloop alle fasen om tot een interpretatie en waardering van de kunstwerken te komen.

Oduduwa helmmasker

Beleven

Wat is je eerste spontane reactie?

Beschrijven

Wat zie of hoor je precies?

Analyseren

Welke bouwstenen, materialen en technieken worden gebruikt?

Interpreteren

Wat is de betekenis van het kunstwerk of de bedoeling van de kunstenaar?

Waarderen

Wat is jouw mening over het kunstwerk?

Oduduwa helmmasker

Beleven

Wat is je eerste spontane reactie?

Beschrijven

Wat zie of hoor je precies?

©VANIN

Analyseren

Welke bouwstenen, materialen en technieken worden gebruikt?

Interpreteren

Wat is de betekenis van het kunstwerk of de bedoeling van de kunstenaar?

Waarderen

Wat is jouw mening over het kunstwerk?

Troon van het koninkrijk Dahomey

Troon van het koninkrijk Dahomey

Beleven

Wat is je eerste spontane reactie?

Beschrijven

Wat zie of hoor je precies?

Analyseren

Welke bouwstenen, materialen en technieken worden gebruikt?

Interpreteren

Wat is de betekenis van het kunstwerk of de bedoeling van de kunstenaar?

Waarderen

Wat is jouw mening over het kunstwerk?

©VANIN

e Wat zou de troon van het koninkrijk Dahomey kunnen onthullen over de sociale structuur en machtsverhoudingen in de prekoloniale Afrikaanse beschaving?

Gesneden ivoren hangend masker van koningin Idia

Gesneden ivoren hangend masker van koningin Idia

6 De muurschilderingen van Diego Rivera geven de geschiedenis van Mexico weer als een stripverhaal. De fresco’s beelden gebeurtenissen en personages door elkaar af.

Droom van een zondagmiddag in het Alameda park (Diego Rivera, 1947-1948)

Calavera Catrina (Guadalupe Posada, 1910-12)

Detail van Droom van een zondagmiddag in het Alameda park (Diego Rivera, 1947-1948)

©VANIN

Bedacht als een feestelijke, beeldende autobiografie beeldt Diego Rivera (1886-1957) zichzelf af in het midden als een kind dat hand in hand gaat met de meest gevierde creatie van de illustrator José Guadalupe Posada (1852-1913): de skeletachtige figuur die algemeen bekendstaat als Calavera Catrina. Het muurschilderij combineert de eigen jeugdervaringen van de kunstenaar met historische gebeurtenissen en locaties in het Alameda park in Mexico-Stad zoals het crematorium voor slachtoffers van de inquisitie tijdens de tijd van Cortes, het kamp van het Amerikaanse leger in het park in 1848 en de belangrijke politieke demonstraties van de 19e eeuw. Zoals in veel eerdere werken plaatst Rivera historische gebeurtenissen en figuren tegenover elkaar, waarbij hij opzettelijk de westerse traditie van lineaire verhaalvoering afwijst.

a Hoe verenigt Diego Rivera in zijn muurschildering de elementen van zijn eigen jeugd met historische gebeurtenissen in Alameda park?

b Hoe verschilt de interpretatie van Calavera Catrina in het werk van Guadalupe Posada met die van Diego Rivera?

c Met welk Mexicaans feest wordt La Catrina geassocieerd?

d Diego Rivera herziet het thema van de Mexicaanse geschiedenis in de drukke, dynamische compositie rijk aan betekenisvolle portretten, historische figuren en symbolische elementen. Welke politieke boodschappen kun je hieruit afleiden?

e Je hebt ongetwijfeld Frida Kahlo (1907-1954) op de muurschildering zien staan. Welk symbool heeft ze in haar hand en wat is de betekenis van dat symbool?

f Wat zijn kenmerken van de frescotechniek die het Mexicaanse muralisme toepast?

7 Napoleon komt in 1799 aan de macht door een militaire coup waarbij hij zichzelf tot eerste consul uitroept. Hoewel Jacques-Louis David de revolutie steunt, verbindt hij zich aan de nieuwe Franse leider Bonaparte (die Davids reputatie en financiële succes heeft hersteld) en schildert hij veel portretten van de generaal die helpen om zijn aanspraak op gezag te legitimeren.

De kroning van de keizer en keizerin (Jacques-Louis David, 1805-1807)

a Wat zie je op het schilderij en waar denk je dat het over gaat?

©VANIN

b Analyseer de compositie van het schilderij. Hoe positioneert Jacques-Louis David de personages en waarom denk je dat hij voor deze opstelling kiest?

c Identificeer en bespreek enkele details op het schilderij die de weelde van de kroningsceremonie benadrukken en de politieke macht van Napoleon versterken.

d Wat denk je dat Jacques-Louis David wil overbrengen door Napoleon actiever en prominenter af te beelden dan de paus?

e In werkelijkheid was de moeder van Napoleon niet aanwezig. Hoe draagt de keuze om haar toch op het schilderij af te beelden bij aan het dramatische effect van het schilderij?

©VANIN

f Verken de mogelijke redenen achter de artistieke keuze om de kroning van Josephine als specifiek moment van de kroningsceremonie te selecteren. Wat zegt dat over de relatie tussen David en Napoleon?

g Hoe manipuleert Jacques-Louis David zijn klassieke stijl om een eigentijdse voorstelling van de kroningsceremonie te creëren?

h Probeer je in te leven in de ervaring van een toeschouwer en beschrijf hoe je je zou voelen te midden van de pracht en praal van de ceremonie zoals afgebeeld door David.

8 De beeldhouwers Arno Breker (1900-1991) en Josef Thorak (1889-1952) behoren tot de grote coryfeeën van de nationaalsocialistische beeldhouwkunst. Ze worden bekend met hun imposante naaktfiguren die met hun slanke en gespierde lijven de vermeende Arische superioriteit uitstralen. Zoek beeldhouwwerken op van de beeldhouwers. Waarom staan ze op de lijst van de twaalf ‘onvervangbare kunstenaars’ die Hitler heeft samengesteld?

9 De tegenstelling die de nazi’s creëren tussen Arische kunst en ontaarde kunst of Entartete Kunst draait na de oorlog om: nu is de kunst uit de naziperiode fout. De typering geldt zeker voor werken zoals Der bannenträger (de vaandeldrager) van Hubert Lanziger (1880-1950) waarop een als een middeleeuwse ridder geharnaste Hitler te paard is te zien met hakenkruisvlag. Maar in andere kunstwerken uit de naziperiode schuilt inhoudelijk gezien weinig kwaad. Onderzoek waarom het werk dat cineaste Leni Riefenstahl in opdracht van het naziregime maakte nog altijd heel controversieel blijft.

©VANIN

De vaandeldrager (Hubert Lanzinger, 1937)

Ops tand en protest in de kunst

Gelieerd aan het uitdrukken van idealen kan kunst een kritische rol vervullen. Protestkunst en activistische kunst fungeren als verzet. Pablo Picasso zei: ‘Kunst dient niet om woningen mee te versieren. Voor mij is kunst altijd een oorlog geweest die ik moest voeren.’ Kunst kun je bovendien gebruiken om de maatschappij een spiegel voor te houden, denk daarbij vandaag bijvoorbeeld aan Black Lives Matter, de klimaatbeweging of de MeToo-beweging.

©VANIN

Leertekst

Binnen het sociaal realisme bundelen kunstenaars ondanks diverse stijlen en onderwerpen hun krachten in een aanval op de status quo en sociale machtsstructuren. Ze bouwen voort op de erfenis van kunstenaars als Gustave Courbet (1819-1877) en Francisco Goya (1746-1828) met politiek geladen en radicale sociale kritiek. De beweging bloeit tijdens de jaren 1920 en 1930, gekenmerkt door een wereldwijde economische depressie, verscherpte rassenconflicten en de opkomst van dictatoriale regimes, gevolgd door optimisme na revoluties in Mexico en Rusland.

Kunstenaars van de Neue Sachlichkeit in het interbellum omarmen een onsentimenteel realisme, gericht op de objectieve waarheid achter toenmalige problemen. Max Beckmann (1884-1950), Otto Dix (1891-1969) en August Sander (1876-1964) gebruiken karikaturen, satire en verschillende stijlen om sociale en politieke onrust te belichten, inclusief thema's als oorlogsprofiteurs en de opkomst van de metropool.

Arte povera (‘arme kunst’), een invloedrijke avant-gardebeweging in Zuid-Europa eind jaren 1960, daagt gevestigde ideeën van waarde uit door alledaagse materialen te gebruiken. Italiaanse kunstenaars maken een subtiele kritiek op de industrialisatie en mechanisatie van Italië door goedkope, pre-industriële materialen (aarde, stenen, kleding) opnieuw te gebruiken. Michelangelo Pistoletto (1933) is een belangrijke vertegenwoordiger.

Dadaïsme, de voorloper van de conceptuele kunstbeweging, richt zich niet op esthetisch aantrekkelijke objecten, maar op werken die vaak burgerlijke gevoeligheden omverwerpen en lastige vragen stellen over de maatschappij, de rol van de kunstenaar en het doel van kunst.

Net als de futuristen en dadaïsten voor hen, verzetten Fluxus-kunstenaars zich tegen de autoriteit van musea en geloven ze in de democratisering van kunst. Een centraal uitgangspunt van Fluxus is het verwerpen en bespotten van de elitaire wereld van de ‘hoge kunst’. Geheel in lijn met het sociale klimaat van de jaren 1960 benutten ze elke mogelijke manier om kunst naar de massa te brengen. Hoe multiples de waarde van de kunstmarkt ondermijnen heb je al gezien in een eerder leerjaar. Fluxus en dada zijn bij de weinige kunstbewegingen in de geschiedenis die humor hanteren om hun ideeën uit te drukken.

Gerhard Richter (1932) neemt deel aan de tentoonstelling rond kapitalistisch realisme waarin kunstenaars een ironisch commentaar geven op enerzijds de socialistische kunstpraktijk en anderzijds de kapitalistische consumptiemaatschappij onder de Amerikaanse invloed in WestDuitsland.

In institutional critique stellen kunstenaars vragen over de neutraliteit van galerieën en musea. Ze werpen licht op de controverses en partijdigheden binnen de instellingen, waardoor het publiek nadenkt over het kunstcreatieproces en het eindproduct.

Graffitikunstenaars uit de jaren 1960 en 1970 gaan de straat op en laten hun naam achter in het stadslandschap van New York City, Los Angeles en Philadelphia. Streetart evolueert tot alle visuele kunst op openbare plaatsen en dient vaak als middel voor kunstenaars om hun persoonlijke agenda over hedendaagse sociale kwesties te promoten, waarbij stadsgevels dienen als platforms om meningen te uiten over politiek, milieu en consumptie.

Feministische kunst bloeit in de jaren 1960 en 1970 en daagt mannelijke dominantie uit. Hedendaagse feministische kunstenaars richten zich ook op kwesties als ras, klasse, privileges en genderidentiteit, waardoor feminisme voortdurend blijft evolueren.

Performance art, bloeiend in de jaren 1960, is een genre dat live kunst presenteert. Kunstenaars als Marina Abramović (1946) en Yoko Ono (1933) vermijden traditionele kunstmaterialen en gebruiken hun lichaam als medium, waarmee ze de afstand tussen kunstenaar en publiek verkleinen. De kunstvorm, doordrenkt met politieke boodschappen, reflecteert de tijdsgeest zoals het feminisme en anti-oorlogsactivisme.

In de jaren 1960 en 1970 ontstaat ook guerrilla television. Jonge kunstenaars en activisten experimenteren met draagbare videocamera's als tegenwicht voor commerciële televisieuitzendingen. Videocollectieven zoals Raindance Corporation, TVTV en Videofreex verbinden zich met tegenculturele bewegingen om zich te verzetten tegen de als commercieel beschouwde mediacultuur.

Punk is niet alleen een muziekgenre of modetrend, maar ook een culturele beweging die creatieve landschappen radicaal verandert. Als reactie op de uitdagende economische omstandigheden in de late jaren 1970 biedt punk jongeren de mogelijkheid tot creativiteit te midden van pessimisme over hun toekomst. In de chaos van politieke en sociale malaise creëren ze hun eigen ruimtes en middelen van expressie waarbij de eerste punkgolf fundamenten legt voor doe-het-zelf, toegankelijkheid en vrijheid, principes die nog steeds resoneren in de populaire cultuur van vandaag.

Leeractiviteiten

1 Death (lynched figure) wordt beschouwd als een belangrijk vroeg werk van de Japans-Amerikaanse Isamu Noguchi (1904-1988) en getuigt van de progressieve raciale opvattingen en sterke sociale betrokkenheid van de kunstenaar. Noguchi modelleert de pijnlijk verwrongen figuur die aan een touw hangt naar een foto van de Afro-Amerikaan George Hughes die boven een vreugdevuur werd gelyncht, kronkelend van de pijn. Hughes werd in 1930 in Texas opgehangen.

a Wat zie je op het kunstwerk Death (lynched figure) van Isamu Noguchi? Beschrijf de belangrijkste elementen.

©VANIN

Death (lynched figure) (Noguchi, 1934)

b Waarover gaat het kunstwerk? Wat denk je dat de kunstenaar probeert over te brengen?

c Vergelijk de vorm van Death (lynched figure) met traditionele beeldhouwkunst. Wat maakt het werk ongewoon?

d Hoe ervaar je de rauwe emotie en vitale energie van het werk?

e Stel je voor dat je dit werk in een museum bekijkt. Hoe denk je dat het publiek met verschillende achtergronden en ervaringen op het werk zou reageren?

f Analyseer de rol van biomorfe stijl en traditionele Japanse kunst in het werk van Isamu Noguchi. Hoe dragen die invloeden bij aan zijn unieke benadering van beeldhouwkunst?

g Hoe reflecteert Death (lynched figure) op de tweedelingen die kenmerkend zijn voor veel van Noguchi's werk?

h Vergelijk het thema van Death (lynched figure) met een ander politiek geladen kunstwerk uit een andere periode. Hoe verschillen en overlappen ze in hun benadering van maatschappelijke kwesties?

2 Op 9 augustus 2014 doodt de blanke politieagent Darren Wilson in Ferguson, Missouri, de achttienjarige, zwarte Michael Brown. In de dagen en weken na de moord op Brown vinden protesten plaats in Ferguson en in de Verenigde Staten.

a Bekijk het kunstwerk Untitled (Ferguson police, august 13, 2014) van Robert Longo (1953).

Analyseer het werk met behulp van het analyseschema.

Beleven

Wat is je eerste spontane reactie?

Beschrijven

Wat zie of hoor je precies?

Analyseren

Welke bouwstenen, materialen en technieken worden gebruikt?

Interpreteren

Wat is de betekenis van het kunstwerk of de bedoeling van de kunstenaar?

Waarderen

Wat is jouw mening over het kunstwerk?

b In welk opzicht verschilt het werk van traditionele historieschilderijen?

Untitled (Ferguson police, august 13, 2014)

Untitled (Ferguson police, august 13, 2014) (Robert Longo)

c Hoe draagt Longo bij aan het debat over macht, geweld en onderdrukking in zijn werk?

3 Het beeldhouwwerk van Jacques Lipchitz (1891-1973) verbeeldt de mythe van Prometheus die uit zijn boeien breekt en de adelaar wurgt die al een eeuwigheid aan zijn ingewanden pikt. Lipchitz ziet dat als symbool voor de mensheid die vecht tegen de wreedheden van naziDuitsland.

a Bespreek de houdingen en gezichtsuitdrukkingen van de personages. Kijk ook naar de algemene compositie van het beeldhouwwerk en hoe die bijdraagt aan de weergave van emotie en beweging.

Prometheus wurgt de gier (Jacques Lipchitz, 1943)

b Welke elementen kunnen specifiek verwijzen naar de context van de Tweede Wereldoorlog en de strijd tegen nazi-Duitsland?

c Stel je voor dat je het beeldhouwwerk vanuit verschillende hoeken kan bekijken. Hoe denk je dat de ervaring zou veranderen en waarom?

d Hoe komt de emotie van verzet en bevrijding tot uiting in de houding van Prometheus in het beeldhouwwerk?

4 Als reactie op het feit dat de nazi's hem uit zijn onderwijspost aan de Berlijnse Academie zetten, creëert Otto Dix Zeven hoofdzonden als een surrealistische satire op de Duitse politiek

a Ook Jeroen Bosch (1450-1516) schildert in de 16e eeuw de zeven hoofdzonden. Noteer de nummers van de hoofdzonden bij de juiste illustratie.

1→ hoogmoed (superbia)

2→ hebzucht (avaritia)

3→ lust (luxuria)

4→ afgunst (invidia)

5→ gulzigheid (gula)

6→ toorn (ira)

7→ luiheid (acedia)

De zeven hoofdzonden (Jeroen Bosch, 1500-1525)

b Hoe stelt Jeroen Bosch acedia voor?

©VANIN

c Bij Otto Dix staat acedia in het midden van het schilderij. De uitgestrekte armen en zeis vormen een hakenkruis. Wat bedoelt Dix hiermee?

Zeven hoofdzonden (Otto Dix, 1933)

d Wat is de satirische boodschap achter de voorstelling van invidia met een Hitlermasker en het rijden op de rug van avaritia?

e Hoe dragen de surrealistische elementen in het schilderij bij aan de boodschap van het werk?

©VANIN

5 De Venus van de vodden wordt een icoon van de arte povera, een Italiaanse protestbeweging uit de jaren 1960 en 1970 waarvan Michelangelo Pistoletto een van de leidende figuren is.

a In Agora 5 zag je beeltenissen van Venus doorheen de kunstgeschiedenis. Vergelijk de afbeelding van Venus in dit werk met andere traditionele Venusbeelden. Welke verschillen en gelijkenissen vallen op?

Gelijkenissen

Verschillen

Conclusie

Venus van de vodden (Pistoletto, 1974)

b Geef aan welke tegenstellingen je opvallen in de sculptuur?

c Hoe gebruikt Pistoletto de tegenstellingen om de kijker aan het denken te zetten?

©VANIN

d Hoe draagt de plaatsing van Venus dicht bij de stapel vodden bij aan de betekenis van het werk?

e Hoe gebruikt Pistoletto de tegenstellingen om de kijker aan het denken te zetten?

6 Banksy brengt De bloemenwerper aan op een muur aan de zijkant van een garage in Jeruzalem aan de hoofdweg naar Beit Sahour, Bethlehem. Plexiglas beschermt het werk.

De bloemenwerper (Banksy, 2005)

a Beschrijf wat je ziet in het kunstwerk De bloemenwerper van Banksy.

b Wat is de symboliek achter het vervangen van een wapen door een bos bloemen?

c Waarom denk je dat Banksy ervoor heeft gekozen het kunstwerk in Jeruzalem te plaatsen? Wat voegt de locatie toe aan de boodschap?

d Hoe denk je dat het kunstwerk wordt ontvangen in een dergelijke context van conflict?

e Wat zou jouw interpretatie zijn van het contrast tussen de dreigende houding van de figuur en het vreedzame gebaar van het vasthouden van bloemen?

7 Yoko Ono is een van de sterkste feministische stemmen uit de jaren 1960. Bekijk op iDiddit de video waarin Yoko Ono de performance Cut piece brengt. Cut piece werd eerst in Japan opgevoerd in 1964, in New York in 1965 en daarna in Londen.

a Beschrijf wat je ziet op de beelden van Cut piece en geef je interpretatie van het kunstwerk.

b Hoe overschrijdt Yoko Ono met Cut piece de traditionele grenzen binnen de kunstwereld?

c Hoe vertegenwoordigt Cut piece de feministische stem van Ono?

d Stel je voor dat je deelneemt aan Cut piece. Hoe zou je jouw actieve deelname ervaren?

e Wat denk je dat de impact van Cut piece was op de kunstwereld en het publiek in de jaren 1960?

8 George Maciunas (1931-1978) was een Amerikaanse kunstenaar van Litouwse afkomst. Hij wordt rond 1961 bekend als een van de oprichters van de artistieke beweging Fluxus. Hij organiseert eerst in New York en later in Europa happenings en concerten waarbij de grenzen tussen beeldende kunst en muziek opgeheven worden. Yoko Ono en Joseph Beuys (1921-1986) zijn twee van de bekendste kunstenaar die betrokken zijn bij Fluxus.

a Wat kenmerkt de kunstacties van Fluxus en hoe herken je de elementen in het werk van Yoko Ono en Joseph Beuys?

b Hoe zou je een Fluxus-kunstactie kunnen interpreteren in de hedendaagse context? Heeft zo’n actie nog steeds relevantie?

9 The sex pistols brengen God save the Queen uit naar aanleiding van het zilveren jubileum van koningin Elizabeth II in 1977. De muziek wordt gecombineerd met visuele kunst: Jamie Reid (1947-2023) ontwerpt de platenhoes. Beide media versterken elkaar. Het kunstwerk van Reid draagt bij tot de herkenbaarheid. Zowel voorstanders als tegenstanders reageren op het werk, wat leidt tot verhitte discussies over de rol van de monarchie.

a Hoe past Jamie Reid de techniek van décollage toe in zijn ontwerp en wat onderscheidt de benadering van traditionele collage?

b Wat zou de symbolische betekenis van het weghalen van de gelaatstrekken van koningin Elizabeth II kunnen zijn?

c Hoe interpreteer je de suggestie dat de koningin haar eigen ogen bedekt in het kunstwerk?

d Hoe contrasteert Jamie Reids benadering van het koninklijke portret met traditionele representaties van monarchen in de kunstgeschiedenis?

e Hoe weerspiegelt het provocatieve karakter van Jamie Reids werk de kernwaarden en doelstellingen van de punkbeweging?

f Beluister op iDiddit het nummer God save the Queen van The sex pistols. Lees hier een stukje van de tekst en lees de rest op iDiddit. Welke elementen maken het tot een typisch punknummer?

God save the Queen

The fascist regime

It made you a moron

Potential H-bomb

God save the Queen

She ain't no human being There is no future

In England's dreaming

Platenhoes God save the Queen van The sex pistols (Jamie Reid, 1977)

g Zou een kunstwerk met een vergelijkbare boodschap en stijl als God save the Queen vandaag dezelfde impact hebben? Waarom wel of niet?

©VANIN

h Ontwerp op een apart blad je eigen hedendaagse albumcover of kunstwerk geïnspireerd door de punkesthetiek van Jamie Reid en The sex pistols. Denk na over welke symbolen, kleuren en tekstelementen je zou willen toevoegen om een statement te maken tegen heersende normen. Hoe ga je décollage- en collagetechnieken gebruiken om je boodschap kracht bij te zetten? Overweeg ook hoe jouw ontwerp maatschappelijke discussies zou kunnen uitlokken vergelijkbaar met de impact van God save the Queen

10 Met vlaggen van Chili en de vuist omhoog zingen tientallen duizenden mensen in Santiago het iconische protestlied ¡El pueblo unido jamás será vencido! Voor veel Chilenen heeft het feit dat het lied opnieuw weerklinkt op straat een krachtige betekenis. Het roept onvermijdelijk herinneringen op aan de tijd van president Salvador Allende die in 1973 wordt afgezet door een militaire coup. Het is juist in die dagen dat het symbolische lied wordt geboren. Later zal het uitgroeien tot een wereldwijd symbool van strijd en verzet. Luister op iDiddit naar het lied ¡El pueblo unido jamás será vencido! (1973) en lees de vertaling om inzicht te krijgen in de boodschap en de emotionele impact.

a Kies een maatschappelijk thema dat voor jou belangrijk is. Het kan gaan over onrecht, gelijkheid, milieu, mensenrechten of een ander onderwerp dat je raakt.

b Schrijf op een apart blad een tekst voor je eigen protestlied. Gebruik krachtige en betekenisvolle woorden om je boodschap over te brengen. Reflecteer over de keuzes die je maakt. Waarom heb je bepaalde woorden, zinnen of metaforen gekozen?

c Presenteer je protestlied aan de klas. Bespreek kort de achtergrond van je lied en leg uit waarom het onderwerp voor jou belangrijk is. VIP

In haar actuele kunstpraktijk daagt Coco Fusco (1960) hedendaagse machtsstructuren uit. Ze toont indringende en politieke beelden zoals inheemse mensen tentoongesteld in een gouden kooi en een kunstenaar in een doodskist. Fusco bekritiseert de beperkingen waarmee anders-zijn wordt geassocieerd, of het nu gaat om ras, etniciteit, nationaliteit, klasse of geslacht. Haar werk is zowel speels als kritisch. Ze benadrukt de absurditeit van racisme en kolonialisme en stelt serieuze vragen over de zelfperceptie van moderne westerse samenlevingen op het wereldtoneel. Met een focus op Latijns-Amerikaanse en Cubaanse ervaringen destabiliseert Fusco systemen die mensen reguleren en uitbuiten. Ze daagt beperkende opvattingen over macht, ras, geslacht en geschiedenis uit via performance, video en beelden.

The Couple in the cage (Coco Fusco, 1992)

GOOD TO KNOW

In 1831 creëert Vincenzo Bellini (1801-1835) de opera Norma, een vroeg voorbeeld van nationaal-patriottische thema's. De beroemde bravourearia Casta diva, gezongen door Giuditta Pasta in de Scala, wordt een favoriet onder operavrienden. De opera speelt in het door Romeinen bezette Gallië, symbolisch voor het door Oostenrijkers bezette Milaan. Ondanks de vreemde keuze om slechte Oostenrijkers door Romeinen te laten vertolken, draait het verhaal om de drang naar vrijheid en eenheid, gewaardeerd door het patriottische publiek. Bij de heropvoering in de Scala juicht het publiek in het tweede bedrijf mee met het koor 'Guerra, guerra!' Dat wordt zo een geheime hymne van het Risorgimento: de eenmaking van Italië. De connectie tussen Risorgimento en belcanto (mooi zingen) is duidelijk: Italianen beschouwen muziek, zang en opera als nationaal erfgoed en zelfs als een krachtig wapen tegen onderdrukking en censuur. Misschien zingen de Italianen zo hun staatkundige eenmaking samen?

3.3 Verboden kunst

©VANIN

Gefilterde foto's, verwijderde kunstwerken, vernielde beeldhouwwerken, vastgehouden kunstenaars en gesmoorde meningen zijn voorbeelden van censuur, de meest voorkomende schending van artistieke vrijheid. Hedendaagse kunst en kunstenaars worden vaak onrechtmatig gecensureerd door overheden, politieke en religieuze groepen, sociale media, musea of particulieren, vooral vanwege creatieve inhoud die ingaat tegen heersende opvattingen. Ondanks censuur kunnen de acties van de censors de betekenis van kunst zelfs nog versterken.

Leertekst

Censuur in de kunst verwijst naar het beperken of onderdrukken van artistieke expressie, vaak door politieke of religieuze instanties, culturele instellingen of andere autoritaire krachten. Censuur kan verschillende vormen aannemen zoals het verbieden van bepaalde kunstwerken, het censureren van inhoud of het beperken van artistieke vrijheid. Het begrip vindt zijn oorsprong in het oude Rome, waar een censor belast was met het reguleren van de moraal van de burgers. Censuur in zijn meest extreme vorm is misschien wel de damnatio memoriae, letterlijk vertaald: de vervloeking van de herinnering. De gedachte hierachter is dat je pas dood bent als je helemaal vergeten bent. Aan de rand van het Forum Romanum staat de bijna ongeschonden triomfboog van keizer Septimius Severus, gebouwd in 203. Op de inscriptie staat dat Septimius en zijn zoons

Serverus tondo (Anoniem, ca. 200)

Geta en Caracalla in het voorjaar zegevierend terugkomen van de tweede veldtocht tegen de Parthen. De letters van de naam Geta zijn evenwel uit het marmer weggehaald. Ook op het Serverus tondo kun je zien dat het gezicht van Geta volledig weggekrast is. Dat is het werk van Caracalla. Na de dood van zijn vader in 211 wordt Caracalla keizer van het Romeinse Rijk, samen met zijn jongere broer Geta. De broers kunnen elkaar niet uitstaan. Caracalla laat zijn broer vermoorden, roept zichzelf tot alleenheerser uit en roept de damnatio memoria uit over zijn broer.

In de 8e eeuw leidt keizer Leo III een iconoclastische campagne waarbij hij het gebruik van religieuze afbeeldingen verbiedt. Zijn aanhangers vernietigen bestaande iconen als onderdeel van een culturele en religieuze revolutie in het Byzantijnse Rijk. Dat conflict tussen voorstanders van beeldenvernietiging (iconoclasten) en verdedigers van iconen (iconodulen) gaat verder dan religieuze verschillen en weerspiegelt politieke en sociale spanningen. De vernietiging van iconen is niet alleen een artistieke daad, maar ook een krachtig politiek instrument om de heersende ideologie te handhaven. Het iconoclasme van Leo III is slechts een voorbeeld van hoe het vernietigen van kunst een politiek wapen is. Door de geschiedenis vind je overal heersers en groeperingen die kunstwerken vernietigen om macht te consolideren of ideologische agenda's te bevorderen.

Ook de Sovjet-Unie kent een uitgebreid systeem van toezicht op kunst. In Rusland speelt de schilderkunst historisch gezien een cruciale rol als krachtig instrument voor maatschappijkritiek. Kunstenaars zoals Ilya Repin (1844-1930) van de Peredvizhniki-beweging dragen bij aan de traditie. Hoewel het land in het begin van de 20e eeuw vooroploopt in avant-garde kunstontwikkelingen dwingt het socialistische bewind van de Sovjet-Unie kunstenaars om positieve, propagandistische beelden te creëren onder dreiging van ernstige straffen. Ook muziek moet in Stalins visie passen.

Nazi-Duitsland verwerpt de meeste vormen van moderne kunst waaronder expressionisme, fauvisme, dada, kubisme en surrealisme. Maar ook kunst van joodse kunstenaars zoals Egon Schiele of kunst die het naziregime in een negatief daglicht stelt kan niet. De term Entartete Kunst ontstaat in de jaren 1930, wanneer duizenden kunstwerken die als ‘ontaard’ worden beschouwd in beslag worden genomen. Sommige daarvan worden tentoongesteld in een poging de publieke opinie op te hitsen tegen het modernisme dat ‘on-Duits’ zou zijn en joodse of communistische banden zou hebben. Later worden sommige stukken verkocht om de nazipartij te financieren. Veel kunstwerken, waaronder werken van beroemde kunstenaars als Cézanne, Picasso en Matisse, worden vernietigd. Er worden ook pogingen ondernomen om kunstenaars van dergelijke kunst te controleren en velen worden actief vervolgd. Ze verliezen hun baan, hun broodwinning en in sommige gevallen hun leven.

©VANIN

In de Japanse kunst van de late 18e eeuw is Kitagawa Utamaro (1753-1806) een prominente figuur in de Ukiyo-e houtsnedetechniek. Hij staat bekend om zijn sensuele Bijin-ga: afbeeldingen van mooie vrouwen. Hij onderscheidt zich daarmee van zijn tijdgenoten Hokusai en Hiroshige, die vooral faam vergaren met landschappen. Zijn carrière is niet zonder controverse en Utamaro's rebelse aard leidt ertoe dat hij de strenge Japanse censuurwetten overtreedt, waarvoor hij aan het einde van zijn carrière wordt gearresteerd.

In de Islamitische Republiek Iran moeten censuur en sociale controle de strikte islamitische waarden en normen blijven bewaken. De Ershad of het ministerie van Cultuur en Islamitische Leiding wordt wel eens smalend het ministerie van Anticultuur genoemd. Het ministerie treedt op als hoeder van de culturele ontwikkeling en moet de islamitische culturele dominantie verzekeren. Het filtert, controleert en censureert. Elke kunstenaar die een werk naar buiten

wil brengen, of het nu gaat om een boek, een serie foto’s, een schilderij, een filmscript of een theaterstuk, moet daarvoor eerst bij het ministerie toestemming vragen en zich verantwoorden. Schilders en regisseurs ontwijken de censuur door haar juist onderwerp van het werk te maken.

Ai Weiwei (1957) is een kunstenaar die vandaag niet alleen bekendstaat om zijn kunst en activisme, maar ook om zijn strijd tegen de Chinese overheid. Hij gebruikt zijn creatieve werk als een middel om zich uit te spreken tegen censuur, de gentrificatie van de kunstmarkt en om kritiek te uiten op de regering van China. In een land waar vrijheid van meningsuiting geen erkend recht is, heeft de politie hem geslagen, onder huisarrest geplaatst, zijn pas gebouwde studio vernietigd en hem onder streng toezicht geplaatst.

Vandaag gaat het debat over censuur in de kunst meestal gepaard met discussies over vrije meningsuiting, artistieke vrijheid en de rol van kunst in de samenleving. Censuur op kunstwerken geldt nu vaak als een teken van gevaarlijke politieke correctheid en een gebrek aan waardering voor kunst. Kunstwerken uit de 19e en 20e eeuw worden nu als beledigend beschouwd en worden verwijderd uit tentoonstellingen. John William Waterhouses Hylas and the Nymphs wordt weggenomen uit de Manchester Art Gallery, advertenties voor de honderdjarige tentoonstelling van Egon Schiele worden gecensureerd en er is een petitie tegen de weergave van Balthus' Thérèse dreaming in het Metropolitan Museum of Art in New York.

Leeractiviteiten

1 Wanneer Michelangelo (1475-1564) aan de muurschildering Het laatste oordeel begint, draagt paus Paulus III zijn ceremoniemeester Biagio da Cesena op om de voortgang ervan in de gaten te houden. Traditioneel worden mensen gekleed afgebeeld, hun kleding is namelijk een belangrijke indicatie voor hun status. Michelangelo kiest er echter voor iedereen van zijn status te beroven en de mensen naakt af te beelden. Biagio da Cesena is een conservatieve man en wanneer hij ontdekt dat de muur bedekt is met naaktfiguren, probeert hij de paus ervan te overtuigen de figuren te laten bedekken.

a Moet Michelangelo zijn werk aanpassen van de paus?

b Hoe neemt Michelangelo wraak op Biaggio da Cesena? Zoek het onderstaand detail op een volledige afbeelding van Het laatste oordeel.

c Wordt het werk van Michelangelo dan niet gecensureerd?

Detail Laatste oordeel (Michelangelo)

2

Het naziregime vaardigt een beroepsverbod uit tegen verschillende kunstenaars van wie Hitler het werk bestempelt als Entartete Kunst

Jean Brusselmans (1884-1953) wordt in 1941 deken van een Nieuwe Ordegezinde Kamer voor Plastische Kunsten. Hij exposeert in nazi-Duitsland als zogenaamde ‘Heimatkunstenaar’. Wanneer hij zich in 1942 terugtrekt uit die Kunstkamer ziet de bezetter plots wel wat hij voordien niet zag. De kunst van Brusselmans is modern en dus ontaarde kunst. De Gestapo beveelt het schilderij Mansarde onmiddellijk uit een expositie in Brussel te verwijderen.

a Waarom labelt Hitler het werk van Jean Brusselmans als ontaarde kunst?

©VANIN

b Wat is ontaarde kunst en wat niet? Bespreek de vraag aan de hand van de analyse van twee kunstwerken. Selecteer een kunstwerk dat als 'ontaard' wordt bestempeld en een ander dat de goedkeuring van het naziregime geniet. Zorg ervoor dat de twee kunstwerken een onderlinge relatie hebben, bijvoorbeeld door het delen van een gemeenschappelijk thema.

Ondersteun je analyse met visuele voorbeelden van de gekozen kunstwerken en verduidelijk je keuze. Identificeer ook de kunststroming waartoe beide werken behoren.

3 Kitagawa Utamaro (ca. 1753-1806) wordt in 1804 gearresteerd en drie dagen gevangengezet voor zijn illegale afbeelding van mannen uit de Japanse samoeraikaste in een prentenserie en voor het produceren van een afbeelding waarin de daimyō Katō Kiyomasa wellustig staart naar een Koreaanse courtisane.

Mansarde II (Jean Brusselmans, 1939)

Katō Kiyomasa (Utamaro, ca. 1802-1804)

a Vergelijk een werk van Hokusai met een werk van Utamaro en ga na hoe hun verschillen in stijl en onderwerp de tijdsgeest van het Japanse Ukiyo-e-tijdperk weerspiegelen.

b Wat denk je dat Utamaro’s beweegreden is voor het illegaal afbeelden van politieke figuren?

c Welke boodschap zou Utamaro willen overbrengen met het afbeelden van de samoerai en politieke figuren?

d Waarom denk je dat afbeeldingen van politieke figuren gecensureerd worden in die tijd?

e Hoe zou censuur invloed kunnen hebben op de artistieke expressie van Utamaro en andere kunstenaars?

f Hoe zou een kunstenaar vandaag de dag politieke onderwerpen op een uitdagende maar respectvolle manier kunnen portretteren?

4 De Turkse kunstenaar en journalist Zehra Doğan (1982) trekt in 2017 de aandacht van mensenrechtenorganisaties en kunstgemeenschappen wanneer ze veroordeeld wordt tot twee jaar en tien maanden gevangenisstraf. Ze wordt gevangengezet vanwege een schilderij dat een stad in het overwegend Koerdische zuidoosten van het land afbeeldt. De stad werd verwoest tijdens een militaire operatie van het Turkse leger in 2015.

©VANIN

Nusaybin (Doğan, 2016)

a Identificeer de visuele elementen die de boodschap in het schilderij van Zehra Doğan versterken.

b Welke symboliek zou aanwezig kunnen zijn in Zehra Doğans kunstwerken?

c Hoe vertoont Zehra Doğans situatie gelijkenissen met de iconoclastische campagne van de Romeinse keizer Leo III?

d Waarom leidde keizer Leo III een iconoclastische campagne?

e Wat suggereert de zaak van Zehra Doğan over de rol van kunst als middel voor protest?

f Reflecteer over de risico's die kunstenaars nemen wanneer ze politieke boodschappen overbrengen. Hoe beïnvloedt dat hun vrijheid van artistieke expressie?

5 Ai Weiwei's installatie bestaat uit een enorme hoeveelheid porseleinen zonnebloempitten in de Turbine hall van Tate Modern. De zaden zijn met de hand vervaardigd door ambachtslieden uit Jingdezhen, China.

a Reflecteer over de keuze van het materiaal voor het kunstwerk. Wat voor associaties roept porselein op en hoe draagt dat bij aan de boodschap van het werk?

b De zonnebloempitten in het kunstwerk verwijzen naar de symboliek van de zon in het Chinese communistische denken, waarbij Mao Zedong zichzelf vergeleek met de zon en het volk met zonnebloemen. Waarom kiest Ai Weiwei voor zonnebloempitten?

©VANIN

c Beeld je in dat je een van de porseleinen zonnebloempitten bent in het kunstwerk. Beschrijf hoe je je zou voelen en wat voor indruk je hebt van je omgeving.

d Wat zou een mogelijke boodschap kunnen zijn die Ai Weiwei probeert over te brengen door de hoeveelheid en herhaling van de zonnebloempitten in het kunstwerk?

e Hoe zou het kunstwerk kunnen bijdragen aan een groter begrip van de hedendaagse productiepraktijken en politieke kwesties in China?

f Welk gevoel roept het kunstwerk bij je op? Denk je dat Ai Weiwei slaagt in zijn opzet?

Zonnebloempitten (Ai Weiwei, 2010)

6 Hoewel ze vele jaren van elkaar zijn gescheiden, veroordelen Robert Longo en Picasso allebei politieke onderdrukking als gedreven door macht en geweld. Picasso heeft Guernica geschilderd als reactie op het bombardement van 1937 op de Baskische stad tijdens de Spaanse Burgeroorlog.

Untitled (Guernica redacted, after Picasso's Guernica, 1937) (Longo, 2014)

a Wat zie je in het kunstwerk Untitled (Guernica redacted, after Picasso's Guernica, 1937) van Robert Longo en hoe verschilt het van Picasso's originele Guernica?

©VANIN

b Hoe brengt Longo politiek en kunstgeschiedenis samen in het werk?

c Wat is de betekenis van de zwarte stroken die Longo aan het kunstwerk heeft toegevoegd? Hoe beïnvloeden ze de kijker?

d Hoe relateert Longo's bewerking aan censuur?

e Hoe draagt Longo's manipulatie van het beeld bij aan een thematiek van ‘zien wat niet gezien mag worden’?

Dmitri Dmitrijevitsj

Sjostakovitsj (19061975)

Voor 1917 wordt er in het tsaristische Rusland voornamelijk laatromantisch gecomponeerd, denk maar aan Rachmaninov. Vernieuwende figuren zoals Stravinsky en Prokofjev verblijven overwegend in het buitenland. Eerst zal de nieuwe socialistische staat experimenten toejuichen. Later echter legt Stalins dictatuur de creativiteit van kunstenaars serieus aan banden. Men propageert overwegend optimistische muziek die gemakkelijk in het gehoor ligt, toegankelijk voor het gewone volk. Tragiek of droefheid zijn wel mogelijk, maar pessimisme, subjectivisme en vulgariteit zijn uit den boze. Het westers formalisme, te vergelijken met de Entartete Kunst in nazi-Duitsland, wordt hard aangepakt. Bekende componisten als Kabalevsky, Chatsjatoerjan en de latere Prokofjev en Sjostakovitsj werken in die sfeer. Pas na de dood van Stalin in 1953 komt er een grote dooi.

Dmitri Dmitrijevitsj Sjostakovitsj (1906-1975) geldt als een politieke dwarsligger, maar is ook het artistieke paradepaardje van de Sovjetautoriteiten. Het in 1979 verschenen en nogal omstreden boek Testimony (Getuigenis) van Solomon Volkov werpt een schril licht op zijn positie onder het Sovjetbewind. Op basis van vele gesprekken met hem, opgetekend door Volkov, toont Sjostakovitsj zich een verbitterd man die afrekent met het stalinisme, het communisme en het Sovjetsysteem dat hij tegen zijn eigen geweten in heeft moeten dienen.

GOOD TO KNOW

Een opvallende vorm van preventieve censuur is de Index librorum prohibitorum van de rooms-katholieke Kerk. De Index is bedoeld om katholieken te weerhouden van het lezen van boeken die als schadelijk of ketters worden beschouwd. De Decamerone van Giovanni Boccaccio, geschreven in de 14e eeuw, belandt in 1559 op de Index. Het boek bevat verhalen over amorele en pikante onderwerpen, wat leidt tot de beslissing van de Kerk om het te verbieden. De rooms-katholieke Kerk schaft de Index pas in 1966 af.

©VANIN

Exit

Kunsthistorisch referentieschema

Periode/stroming/regio/kunstvormKunstenaars

Romeinse kunst

renaissance

barok

neoclassicisme

©VANIN

Polykleitos

Filippo Brunelleschi, Jeroen Bosch, Michelangelo, Donatello, Botticelli

Rembrandt van Rijn, Jan van Goyen, Johannes Vermeer

Jacques-Louis David, Thomas Vinçotte romantiek

prekoloniale Afrikaanse kunst

dadaïsme

impressionisme

Vincenzo Bellini, Francisco Goya

anonieme makers van maskers en troon koninkrijk Dahomey

Marcel Duchamp

Édouard Manet realisme en naturalisme

Neue Sachlickkeit

Gustave Courbet, Ilya Repin

Max Beckmann, Otto Dix, August Sander arte povera

Michelangelo Pistoletto modernisme

Jacques Lipchitz, Jean Brusselmans Fluxus

Mexicaanse kunst

George Maciunas, Joseph Beuys

Frida Kahlo, Diego Rivera, José Guadalupe Posada kapitalistisch realisme

Gerhard Richter nationaalsocialistische kunst

Arno Breker, Hubert Lanzinger, Josef Thorak performance art

Marina Abramović, Yoko Ono street art

Japan

hedendaagse muziek

hedendaagse kunst

Banksy

Kitagawa Utamaro

Childish Gambino, The sex pistols

Nina Beier, Isamu Noguchi, Robert Longo, Jamie Reid, Coco Fusco, Ai

Weiwei, Zehra Doğan film

Leni Riefenstahl componisten

Dmitri Dmitrijevitsj Sjostakovitsj literatuur

Giovanni Boccaccio

Test jezelf

1 Lees de tekst over Milo Rau en beantwoord de vragen.

Milo Rau maakt een politieke Antigone voor de 21e eeuw samen met inheemse mensen, activisten en acteurs uit Brazilië en Europa. Voor Antigone in de Amazone reizen Milo Rau en zijn team naar de Braziliaanse staat Pará, waar de bossen branden om plaats te maken voor de sojateelt en waar het kapitalisme de natuur verslindt. Op een bezet stuk land creëert het team in samenwerking met de Movimento dos Trabalhadores Sem Terra, ’s werelds grootste organisatie van ‘landlozen’, een allegorisch stuk over de gewelddadige verwoestingen en ontheemding door de moderne staat die privébezit belangrijker acht dan het traditionele recht op land.

Bron: NTGent

a Wat is de boodschap van het stuk Antigone in de Amazone met betrekking tot macht en protest? Hoe drukt het die thema's uit in de context van de Braziliaanse staat Pará?

b Welke personages of elementen kunnen macht vertegenwoordigen en hoe kun je dat portretteren?

c Welke verschillende vormen van protest toont Antigone in de Amazone?

d Hoe verschilt de interpretatie van het klassieke verhaal van Antigone in het stuk van Milo Rau met traditionele interpretaties?

e Hoe zou de boodschap van het stuk mensen kunnen beïnvloeden om actie te ondernemen tegen onrechtvaardige machtsstructuren?

2 Bestudeer Gezicht op Delft nog een keer en beantwoord de vragen.

a Bestudeer de symboliek van de rode steen in de koepel in Florence en de kleurkeuzes in Gezicht op Delft

Hoe dragen die bij aan het totale machtsvertoon in beide kunstwerken?

©VANIN

b Hoe innoveert Filippo Brunelleschi met de koepel, zowel qua structuur als technologie, als een vorm van machtsvertoon?

Op welke manier innoveert Johannes Vermeer in Gezicht op Delft om machtsvertoon via schilderkunstige expressie te bereiken?

Verklarende woordenlijst

arte povera

censuur

contrapost of contraposto

damnatio memoriae

Dit is een invloedrijke avant-gardebeweging in Zuid-Europa eind jaren 1960. Italiaanse kunstenaars, herkenbaar aan hun gebruik van alledaagse materialen zoals aarde, stenen en kleding, dagen gevestigde ideeën van waarde uit. Ze maken een subtiele kritiek op de industrialisatie en mechanisatie van Italië door goedkope, pre-industriële materialen opnieuw te gebruiken.

Censuur in de kunst verwijst naar het beperken of onderdrukken van artistieke expressie, vaak door politieke of religieuze overheidsinstanties, culturele instellingen of andere autoritaire krachten. Censuur kan verschillende vormen aannemen zoals het verbieden van bepaalde kunstwerken, het censureren van inhoud of het beperken van artistieke vrijheid. Het begrip vindt zijn oorsprong in het oude Rome, waar een censor belast was met het reguleren van de moraal van de burgers.

Dit is een term uit de beeldende kunst die een bepaalde houding van een geschilderd of gebeeldhouwd figuur beschrijft. Het rechterbeen draagt het volle gewicht, het linkerbeen is ontspannen.

Letterlijk vertaald betekent dit de vervloeking van de herinnering. De gedachte hierachter is dat je pas dood bent als je helemaal vergeten bent.

Entartete KunstEntartete Kunst is een term die de nazipartij gebruikt om alle kunstwerken aan te duiden die niet stroken met hun idealen.

filmstill Dit is een fotomoment tijdens de opnames van een film. De foto's worden gebruikt ter promotie van de bewuste film.

Fluxus Fluxus-kunstenaars zijn het niet eens met de autoriteit van musea om de waarde van kunst te bepalen, noch geloven ze dat je opgeleid moet zijn om een kunstwerk te bekijken en te begrijpen. Een centraal uitgangspunt van Fluxus is het verwerpen en bespotten van de elitaire wereld van de ‘hoge kunst’ en het vinden van elke mogelijke manier om kunst naar de massa te brengen, geheel in lijn met het sociale klimaat van de jaren 1960. Fluxus en dada zijn bij de weinige kunstbewegingen in de geschiedenis die humor hanteren om hun ideeën uit te drukken.

iconoclasme

institutional critique

kapitalistisch realisme

Neue Sachlichkeit

Dit wordt ook beeldenstorm genoemd en is het verbieden van het gebruik van religieuze afbeeldingen. Men verwijdert of vernietigt beelden om ideologische redenen.

In institutional critique wijzen kunstobjecten zelf op het institutionele apparaat, waardoor het publiek nadenkt over het kunstcreatieproces en het eindproduct. Dat stimuleert overwegingen over kunstfinanciering en de vaak onzichtbare systemen van voorkeur en vooringenomenheid die bepalen welk werk wordt tentoongesteld.

Kapitalistisch realisme is een kunststroming waarin kunstenaars een ironisch commentaar geven op enerzijds de socialistische kunstpraktijk en anderzijds de kapitalistische consumptiemaatschappij.

Neue Sachlichkeit is een kunstvorm die ontstaat in het interbellum. De kunstenaars omarmen een onsentimenteel realisme gericht op de objectieve waarheid achter toenmalige problemen. Ze gebruiken karikaturen, satire en verschillende stijlen om sociale en politieke onrust te belichten, inclusief thema's als oorlogsprofiteurs en de opkomst van de metropool. propaganda Propaganda, oorspronkelijk afgeleid van het Latijnse propagare wat 'verspreiden' betekent, verwijst vooral naar het verspreiden van vaak bevooroordeelde of misleidende informatie om standpunten, overtuigingen of gedrag te beïnvloeden. Propaganda kan diverse vormen aannemen zoals toespraken, teksten, films en visuele of artistieke werken zoals posters, schilderijen en beeldhouwwerken.

sociaal realisme Binnen het sociaal realisme bundelen kunstenaars, ondanks diverse stijlen en onderwerpen, hun krachten in een aanval op de status quo en sociale machtsstructuren. Sociaal realisten creëren figuratieve beelden van de massa's (lagere klasse, arbeiders).

NOTITIES ©VANIN

HOOFDSTUK

©VANIN

OPHEFMAKENDE KUNST

PHEFMAKENDE KUNST

WAAROVER GAAT DIT HOOFDSTUK?

©VANIN

Ophefmakende kunst is kunst die controversieel is en heftige reacties oproept bij het publiek. Het kan gaan om kunstwerken die verontwaardiging, verbazing of woede teweegbrengen. Vaak behandelt ophefmakende kunst onderwerpen zoals seks, geweld, religie, dierenleed of politiek. De ophef rondom kunst zegt vaak meer over de maatschappij waarin de ophef ontstaat dan over de kunst zelf. Kunstenaars kunnen met artistieke schandalen onderwerpen bespreekbaar maken. Sommige kunstenaars krijgen door het veroorzaken van rumoer of schandalen een zekere artistieke reputatie en zelfs roem. Binnen de muren van een museum is er vaak meer vrijheid dan daarbuiten, waardoor kunstenaars soms bewust de grenzen opzoeken.

WAT LEER IK IN DIT HOOFDSTUK?

Vink aan wat je in de loop van dit hoofdstuk hebt geleerd.

Ik geef voorbeelden van kunstwerken uit verschillende periodes en stromingen die bewust ‘lelijk’ zijn.

Ik geef voorbeelden van kunstwerken uit verschillende periodes en stromingen die obsceen of blasfemisch zijn.

Ik beleef en reflecteer over de intenties van de kunstenaar.

Ik laat ruimte voor emoties opgeroepen door kunst die als doel heeft te provoceren.

Door analyse kom ik tot een waardering en een interpretatie van kunst uit verschillende periodes en stromingen.

Ik verken de definitie van obsceniteit en hoe verschillende culturele, sociale en historische contexten ze toepassen.

Ik onderzoek de rol van obsceniteit in de kunstgeschiedenis en hoe hij is geëvolueerd.

Ik identificeer en analyseer enkele controversiële kunstwerken die als obsceen gelden.

BEGRIPPEN

blasfemie – funk art – obscene kunst

Instap

De Nederlandse activistische kunstenares TINKEBELL (Katinka Simonse, 1979) is bekend en berucht door haar vaak omstreden daden. Ze baart in 2004 opzien wanneer ze een handtas maakt van het bont van haar eigen kat Pinkeltje. Zij doodt het dier zelf door het de nek te breken en vilt het daarna. Volgens haar was de kat depressief. Het doel van het werk was de vraag op te roepen waarom de maatschappij wel aanvaardt dat koeien en varkens gedood worden voor consumptie, maar dat die aanvaarding er niet is wanneer het over huisdieren gaat.

In 2007 kondigt TINKEBELL de actie Save the males aan, waarbij ze 61 eendagshaantjes zal versnipperen als niemand ze koopt. (Vroeger werd versnipperen effectief gebruikt in de pluimveesector. Tegenwoordig doodt men de dieren met koolstofdioxide).

My dearest cat Pinkeltje (TINKEBELL, 2004)

In 2008 laat ze voor haar kunstinstallatie Save the pets in een nagemaakte huiskamer 95 hamsters in kleurige hamsterballen rondlopen. Daarmee wil ze aandacht vestigen op de manier waarop mensen met hun huisdieren omgaan en op het gegeven dat er nauwelijks regels zijn om dierenmishandeling tegen te gaan. Haar uitgangspunt is de dubbele moraal die mensen er ten aanzien van dieren op nahouden: niemand protesteert bij één hamster in een bal.

In 2012 maakt TINKEBELL Levende slakkenkunst. Ze beplakt zo'n 1 000 levende slakken met kleurige steentjes en kraaltjes om ze zo 'bijzonder' te maken en een persoonlijkheid te geven. De slakken kruipen rond in een ruimte met bladeren en takken tijdens de tentoonstelling Ah wat lief in kindermuseum Villa Zebra in Rotterdam. Doel van de tentoonstelling is om te laten zien dat veel dieren vertederende reacties oproepen, maar dat er ook dieren zijn waarvan mensen griezelen. De beplakte huisjes maken de slakken bijzonder en mensen gaan anders naar ze kijken.

Alles wat TINKEBELL op haar levenspad tegenkomt, kan onderdeel worden van haar activistische verhaal. In 2013 wordt ze haar eigen kunstwerk wanneer ze de film Save our childeren maakt en zich laat steriliseren om de uiterste consequenties van de voedselcrisis te tonen. In 2022 maakt ze kunstwerken van Tata Steel dat ze geëxtraheerd heeft uit duinzand bij Wijk aan Zee in Noord-Holland. Ze ademt de stof zelf in en heeft al snel last van hoofdpijn, bloedneuzen, misselijkheid en duizeligheid.

In 2024 maakt ze een serie kunstwerken met giftig afval dat het Belgische chemiebedrijf Solvay in haar fabriek in Toscane in zee dumpt. In haar Amsterdamse atelier gebruikt ze het fabrieksafval om afdrukken van de planten te maken op geprepareerd zwart doek, waardoor kunstwerken ontstaan die bedrieglijk mooi zijn - net als het strand van Rosignano Solvay.

In 2024 maakt filmmaker Judith de Leeuw (1981) de documentaire TINKEBELL. Who killed the blue bird? met beeldmateriaal uit het publieke archief, uit haar jeugd en van de mensen om haar heen.

Welke onderwerpen maken kunst voor jou ophefmakend? Markeer een of meerdere begrippen.

naakt – blasfemie – moord – dierenleed – racisme – wapens – lust – scheldwoorden – fecaliën –geweld – seks – religie – erotiek 1

©VANIN

Bespreek met je klasgenoten wat er ophefmakend is aan het werk van TINKEBELL en waarom. 2

3

Is het beplakken van levende slakken met steentjes en kraaltjes voor kunstdoeleinden volgens jou dierenmisbruik?

4

Ook de Belgische kunstenaar Jan Fabre (1958) gebruikt in 2012 katten in een kunstwerk dat voor heel wat ophef zorgt. Op de trappen van het Antwerpse stadhuis worden katten omhoog gegooid. Omdat de katten niet worden opgevangen, vallen ze van enkele meters hoog met hun rug hard op de traptreden. Fabre doet het in het kader van het filmproject De schoonheid van de krijger. In hoeverre kun je het gebruik van levende dieren in kunstwerken zien als artistieke expressie versus dierenmisbruik?

Vliegende katten (Jan Fabre, 2012)

©VANIN

‘Kunst maken is een verhaal vertellen en het is de kunst om dat zo goed mogelijk te doen. Ik kan vertellen dat mensen ziek worden van de stoffen, maar ik weet natuurlijk niet wat die mensen voelen. Ik wil dat dingen echt zijn. Het is niet fijn om zelf ziek te worden, maar het is eigenlijk goed, het hoort erbij.’

Hoe kan een kunstenaar zoals TINKEBELL balanceren tussen het streven naar echtheid in haar werk en het potentieel schadelijke effect van haar activisme op anderen, vooral als het gaat om controversiële onderwerpen zoals ziekte en gezondheid?

7

Welke invloed hebben controversiële kunstwerken op de reputatie van conceptuele kunstenaars?

Bespreek met je klasgenoten een recent voorbeeld van activistische kunst dat voor ophef heeft gezorgd. Analyseer de gebruikte technieken, de boodschap van het werk en de reacties van zowel het publiek als de kunstgemeenschap. Geef je eigen mening over de ethiek en effectiviteit van deze vorm van activistische kunst.

4.1

He t kunstig lelijke is niet hetzelfde als lelijke kunst

In de loop der eeuwen hebben verschillende filosofen en kunstenaars definities gegeven van het begrip schoonheid. Die getuigenissen maken het mogelijk een overzicht te leveren van de esthetiek doorheen de tijd. Met het begrip lelijkheid is dat niet gebeurd. Meestal definieert men het lelijke als het tegenovergestelde van het mooie. Zo zijn schoonheid en lelijkheid ogenschijnlijk elkaars tegengestelden. In dit hoofdstuk bekijk je verschillende verschijningsvormen van lelijkheid.

Leertekst

©VANIN

Aristoteles stelt dat wat je in het echte leven als banaal of lelijk beschouwt, toch interessant of mooi kan worden door het op een kunstige manier af te beelden. Er bestaat zowel het 'schone' als het 'mooi lelijke'. Het kunstig lelijke is niet identiek aan lelijke kunst.

Lelijke kunst is een subjectieve term die een breed scala aan artistieke stijlen, technieken en bedoelingen kan omvatten. Hoewel schoonheid vaak geldt als een wenselijke kwaliteit in kunst, creëren sommige kunstenaars opzettelijk werk dat de traditionele schoonheidsnormen uitdaagt of thema's van ongemak, disharmonie of het groteske verkent.

Bepaalde kunstenaars maken bewust kunst die mensen lelijk vinden om een reactie uit te lokken of maatschappelijke normen en verwachtingen uit te dagen. Dat kan werken omvatten met grafische of verontrustende beelden, onconventionele materialen of onconventionele technieken. Francis Bacon (1909-1992) vervormt portretten en provoceert zo met expressieve weergaven van de menselijke figuur. Hermann Nitsch (1938-2022) staat bekend om zijn performances met schokkende elementen als bloed en dierenkadavers.

Lelijke kunst kan een middel zijn voor kunstenaars om rauwe of intense emoties zoals woede, pijn of wanhoop uit te drukken. De werken voldoen mogelijk niet aan conventionele schoonheidsnormen, maar kunnen krachtig zijn in hun eerlijkheid en emotionele impact. Denk aan De schreeuw van Edvard Munch (1863-1944) met zijn vervormde figuur die lijkt te schreeuwen van angst en wanhoop. De drip paintings van Jackson Pollock (1912-1956) zijn vaak expressies van innerlijke emoties en psychische toestanden. De Cubaanse Ana Mendieta (1948-1985) creëert performancekunst en aardewerken sculpturen die thema's van geweld, identiteit en dood verkennen, vaak met een rauwe emotionaliteit. The passion of the Christ, geregisseerd door Mel Gibson, veroorzaakt controverse vanwege de expliciete en gewelddadige weergave van de kruisiging van Christus.

In de traditie van het sublieme creëren sommige kunstenaars werk dat gevoelens van ontzag en terreur oproept door scènes af te beelden van chaos, verval of het bovennatuurlijke. De werken kunnen verontrustend zijn, maar zijn bedoeld om een gevoel van verwondering en transcendentie te inspireren. Een gepast voorbeeld is onweer. Het zijn de onvoorspelbaarheid en verscheidenheid ervan die ons aan het venster kluisteren. Onweer belichaamt niet alleen onrust, maar ook pracht. In die zin is het een verwijzing naar het sublieme en dus het onbevattelijke van grootsheid zoals omschreven door Immanuel Kant (1724-1804).

De schilderijen van Hieronymus Bosch (ca. 1450-1516), zoals De tuin der lusten, bevatten bizarre en fantasierijke wezens en scènes die het sublieme en het groteske verkennen. Iets wat je ook terugvindt bij de surrealistische en biomechanische kunstwerken van Hansruedi Giger (19402014), zoals zijn ontwerpen voor de film Alien. Het surrealistische De volharding der herinnering van

Salvador Dalí (1904-1989), met de smeltende klokken, roept een gevoel van verwondering en mysterie op.

Lelijke kunst kan ook dienen als kritiek op de consumptiecultuur, massaproductie en de commercialisering van esthetiek. Kunstenaars kunnen onconventionele materialen, gevonden voorwerpen of ruwe texturen gebruiken om de notie van kunst als een onberispelijk en verhandelbaar product uit te dagen. Denk aan de street art van Banksy of aan Ai Weiwei (1957) met zijn installaties met readymades en gevonden objecten. Barbara Kruger (1945) combineert beeld en tekst om provocerende sociale en politieke kritiek te uiten over consumentisme, gender en macht. Kara Walker (1969) maakt gebruik van silhouetkunst, vaak met verontrustende beelden, om kritiek te uiten op raciale en gendergerelateerde kwesties.

In tegenstelling tot het streven naar perfectie in traditionele kunstvormen, omarmen sommige kunstenaars imperfectie en gebreken als integrale elementen van hun werk. Dat kan technieken omvatten zoals abstractie, vervorming of overdrijving om de schoonheid in imperfectie te benadrukken. Vincent van Gogh (1853-1890) toont vaak zichtbare penseelstreken en intense kleuren waarbij hij de schoonheid in de ruwheid van zijn techniek vindt. Jean-Michel Basquiat (1960-1988) creëert graffiti-achtige schilderijen met onvolmaakte lijnen en ruwe composities die de rauwe energie van zijn werk benadrukken. Cy Twombly (1928-2011) maakt abstracte schilderijen en tekeningen die expressief en ruw zijn, met snelle penseelstreken en krasserige lijnen die de schoonheid van het gebaar en de spontaniteit benadrukken. Lucian Freud (19222011) toont de fysieke imperfecties van zijn modellen met een eerlijke weergave van het menselijk lichaam. Art brut, vertegenwoordigd door kunstenaars als Jean Dubuffet (1901-1985), benadrukt rauwe en ongepolijste creativiteit buiten de mainstream kunstwereld.

Lelijke kunst kun je ook begrijpen binnen de context van specifieke culturele of historische bewegingen. Gotische kunst met zijn nadruk op het sublieme en zijn gebruik van vaak angstaanjagende beelden, zoals de gargouilles op middeleeuwse kathedralen, illustreert de fascinatie met het duistere en het groteske.

De dada-beweging van het begin van de 20e eeuw met kunstenaars zoals Marcel Duchamp (18871968) en Hannah Höch (1889-1978) probeert traditionele artistieke conventies te ondermijnen door absurditeit, willekeur en schokwaarde.

Futuristische kunstenaars zoals Umberto Boccioni (1882-1916) en Giacomo Balla (18711958) omarmen de technologische vooruitgang en dynamiek van de moderne wereld, vaak met agressieve en opvallende composities.

Gustave Courbet (1819-1877) omarmt zijn rol als controversiële schilder en verwerft op die manier de reputatie die hij zo begeert. Hij wil een revolutie teweegbrengen in de kunstgeschiedenis.

©VANIN

Neo-dadaïsten gebruiken alledaagse materialen en objecten in hun kunstwerken om de absurditeit van het moderne leven te benadrukken. Een voorbeeld hiervan is de assemblagekunst van Robert Rauschenberg (1925-2008). In zijn Combines voegt hij alledaagse voorwerpen samen tot bizarre composities.

De Japanse avant-gardebeweging van gutai-kunstenaars uit de jaren 1950 en 1960, zoals Kazuo Shiraga (1924-2008), creëert ruwe en expressieve werken die afwijken van traditionele esthetische normen.

In de jaren 1960 en 1970 is er de opkomst van funk art, een Amerikaanse kunstbeweging die zich afzet tegen de ernst van het abstract expressionisme. Kunstenaars zoals Robert Carston Arneson

(1930-1992) gebruiken alledaagse voorwerpen en popcultuuriconen in hun vaak kitscherige sculpturen en schilderijen.

Pattern and decoration movement, actief in de jaren 1970 en 1980, omarmt ornamenten, patronen en decoratieve elementen als een reactie op het minimalisme en de conceptuele kunst van die tijd. Kunstenaars zoals Joyce Kozloff (1942) en Miriam Schapiro (1923-2015) creëren kleurrijke en vaak overdadige werken die kitscherig overkomen.

Leeractiviteiten

1 Francis Bacon maakt enkele van de meest iconische beelden van gewonde en getraumatiseerde mensen in de naoorlogse kunst. Hij beeldt zijn onderwerpen af als gewelddadig vervormde, geïsoleerde zielen die gevangen zitten en gekweld worden.

a Waar gaat Two figures with a monkey van Francis Bacon over?

b Bekijk de compositie. Hoe gebruikt Bacon de aanwezigheid van de aap om betekenis toe te voegen aan het werk?

c Interpreteer de betekenis van de verstrengeling van de figuren.

d Bekijk de expressie op de gezichten van de figuren. Wat voor emoties denk je dat ze uitdrukken?

e Hoe zou je de beleving van Two figures with a monkey beschrijven voor iemand die het schilderij voor het eerst ziet?

Two figures with a monkey (Francis Bacon, 1973)

2 De op het eerste gezicht graffiti-achtige krabbels en krassen in Quattro stagioni van Cy Twombly beelden elk een ander seizoen uit binnen de voortdurende cyclus van het leven.

Quattro stagioni (Cy Twombly, 1993-1994)

©VANIN

a Welk seizoen zie je? Noteer het seizoen bij het juiste schilderij.

b Bestudeer de seizoenen. Hoe verschillen ze van elkaar en welke elementen dragen bij aan het uitbeelden van elk seizoen?

c Interpreteer de cyclische aard van de schilderijen. Hoe dragen ze bij aan de thema's van vergankelijkheid en continuïteit van het leven?

d Hoe kan de ogenschijnlijk spontane en expressieve schilderstijl van Twombly bijdragen aan de overdracht van emotie en betekenis in de Quattro stagioni?

e Hoe zou je het werk beoordelen als je het zou recenseren? Wat zijn je gedachten over de artistieke keuzes en de presentatie van de seizoenen?

3

Pierrot Lunaire op. 21 is een melodrama van Arnold Schönberg (1874-1951) naar gedichten van de Belgische dichter Albert Giraud (1860-1929). De gedichten gaan over Pierrot, de klassieke clown uit de commedia dell’arte. Het werk vormt het hoogtepunt van Schönbergs vocale oeuvre en is het toonbeeld van rauw expressionisme. De bezetting en de vocale uitvoeringswijze zijn hoogst origineel. In eenentwintig combinaties koppelt Schönberg een gedifferentieerd ensemble van acht instrumenten (piano, cello, dwarsfluit, piccolo, klarinet, basklarinet, viool en altviool, te bespelen door vijf instrumentalisten) aan een Sprechstimme die ritmisch en op toonhoogte declameert.

Luister naar het muziekfragment op iDiddit en beantwoord de vragen.

a Hieronder vind je een reeks glijdende schalen met woordparen. Geef aan of de muziek zich tussen de twee polen in bevindt, iets meer naar de ene of de andere neigt of duidelijk in een van de kampen thuishoort.

traditioneel vernieuwend eenvoudig complex abstract concreet toegankelijk provocatief

b Wat zie je voor je wanneer je denkt aan het concept van een melodrama zoals Pierrot Lunaire op. 21? Beschrijf de beelden en emoties die het oproept.

c Hoe kun je de kenmerken van Pierrots rol in het stuk vergelijken met zijn traditionele vertolking in de commedia dell’arte?

d Beleef het stuk door de ogen van Pierrot. Wat zou hij voelen en ervaren tijdens de uitvoering?

4 Nummer 4 met dode tonen (1952) van Karel Goeyvaerts (1923-1993) markeert een mijlpaal als de eerste partituur die specifiek is ontworpen voor puur elektronische uitvoering. In tegenstelling tot traditionele muziekstukken, waar instrumenten de geluiden voorbrengen, zijn het hier machines die de klanken genereren. De geautomatiseerde systemen bieden de componist volledige controle over alle aspecten van het geluid. Goeyvaerts experimenteert in het werk met faseverschuiving, waarbij de geluiden variëren in tempo en geleidelijk samenkomen naarmate het stuk vordert.

a Wat beeld je je in wanneer je denkt aan een muziekstuk dat volledig elektronisch wordt uitgevoerd?

b Luister naar het muziekfragment op iDiddit en beleef het stuk door de ogen van een luisteraar uit de jaren 1950 die voor het eerst elektronische muziek hoort. Beschrijf de mogelijke reacties en emoties.

c Wat zou de herkomst van de titel van het werk kunnen zijn?

d Beschouw je het werk als muziek?

e Hoe heeft Nummer 4 met dode tonen de weg vrijgemaakt voor verdere experimenten en ontwikkelingen in de elektronische klassieke muziek?

5 In de wereld van kunst en esthetiek zijn er verschillende stromingen en benaderingen die variëren van het sublieme tot het alledaagse. Banale kunst benadert het alledaagse leven en alledaagse objecten met een artistiek oog, vaak met de bedoeling om de grenzen van kunst en de perceptie ervan te onderzoeken. Bespreek de kunstwerken op de volgende pagina aan de hand van onderstaande vragen.

a Welke kunstwerken vind je mooi, welke vind je lelijk?

b Zou je de kunstwerken als kitsch beschouwen? Hoe definieer je het begrip 'kitsch' en wanneer pas je de term toe?

c Op basis van welke criteria bepaal je of kunst mooi of juist niet mooi is? Wat zijn de redenen achter jouw waardering voor bepaalde kunstwerken en je afkeer voor andere?

d Is er schoonheid in wat traditioneel als lelijk geldt en vice versa?

e Zijn de esthetische beoordelingen van verschillende individuen evenwaardig?

©VANIN

Circus (Karel Appel, 1978)

Shuttlecocks (Claes Oldenburg, 1994)

Nieuwe baksteen, oude steen (Robert Carston Arneson, 1976)

Barcelona waaier (Miriam Schapiro, 1979)

Green Coca-Cola bottles (Andy Warhol, 1962) Untitled (Portrait of Ross in L.A.) (Felix Gonzalez-Torres, 1991)

6 Jean Dubuffet ontwikkelt een kunst die er ongeschoold en kinderlijk uitziet. Hij kijkt naar de voorbeelden van primitieve kunst en kunst gemaakt door kinderen en geesteszieken om een esthetische expressie te vinden die ingaat tegen de traditionele westerse waarden. Dubuffet ontwikkelt het idee van art brut of ruwe kunst.

a Hoe geeft Dubuffet de vrouwelijke figuur weer?

b Op welke manier heeft Dubuffet de compositie van het beeld beïnvloed?

©VANIN

c Hoe verschilt Dubuffets benadering van kunst van traditionele westerse waarden?

d Wat zijn enkele mogelijke kritieken op Dubuffets benadering van kunst en de term art brut?

e Hoe zou je Dubuffets idee van art brut vergelijken met het concept van primitieve kunst in de context van de koloniale tijd?

Bevalling (Jean Dubuffet, 1944)

7 TV Boeddha van Nam June Paik (1932-2006) draait om een achttiende-eeuws beeld van een bronzen Boeddha in een rustgevend mudra, een symbolisch handgebaar uit de meditatie gebruikt in het boeddhisme. Een videocamera neemt tegelijkertijd het beeld van de Boeddha op en toont zijn reflectie op een futuristisch ogend, strak wit televisiescherm.

a Hoe interpreteer je de titel?

b Hoe verbindt TV Boeddha oosterse en westerse elementen met elkaar?

c Welke rol speelt de tijdsdimensie in TV Boeddha?

d Wat denk je dat Paik probeert te zeggen over de relatie tussen mens en technologie?

e Hoe zou TV Boeddha kunnen resoneren met hedendaagse kwesties zoals technologische afhankelijkheid, mindfulness en de zoektocht naar spirituele vervulling in een steeds meer door media beïnvloede wereld?

TV Boeddha (Nam June Paik, 1974)

Helmut Lachenmann (1935) integreert de fysieke condities die met de productie van klanken gepaard gaan in zijn werk. Hij noemt zijn composities musique concrète instrumentale. Hij kiest de klanken zo dat de wijze waarop ze gegenereerd worden minstens even belangrijk is als de resulterende klank op zich. Je hoort de omstandigheden waaronder een klank of geluid wordt uitgevoerd. De exploratie van luide en onconventionele klanken neemt een bepalende plaats in. Het zijn klanken zoals geluid en ruis die normaal gesproken tijdens een traditionele instrumentale uitvoering zoveel mogelijk in bedwang gehouden worden. In Pression, een werk voor cello solo uit 1969-1970, wordt niet alleen in extreme mate druk uitgeoefend op de strijkstok en de snaren, maar ook op het volledige corpus van het instrument.

4.2

©VANIN

Heiligschennende kunst

Je hebt al eerder kennis gemaakt met het werk van Maurizio Cattelan (1960). De kunstenaar wordt in 1999 wereldwijd bekend met het werk La nona ora (Het negende uur), waarbij de toenmalige paus Johannes Paulus II levensgroot als wassen beeld op de grond ligt, geveld door een meteoriet. Wanneer het werk in Warschau staat, proberen parlementsleden de meteoriet weg te halen en de paus weer rechtop te zetten. De museumdirecteur wordt zelfs ontslagen omdat hij het heiligschennend werk tentoongesteld heeft. Met het beeld Him zorgt Cattelan in 2001 voor nog meer ophef. Het is een hyperrealistisch beeld van een kleine, knielende Adolf Hitler, de handen gevouwen. Wanneer het in 2002 in Rotterdam te zien is, ontstaat er onrust in de gemeenteraad omdat het smakeloos zou zijn zo’n beeld uitgerekend in het tijdens de oorlog platgebombardeerde Rotterdam te tonen. De museumdirecteur weigert het beeld weg te halen. ‘Goede kunst doet nu eenmaal pijn,’ is zijn verweer.

Het negende uur (Maurizio Cattelan, 1999)

Leertekst

Blasfemie duidt op het bespotten, beledigen of minachten van religieuze overtuigingen, figuren, symbolen of praktijken. Het is een term die je vaak terugvindt in religieuze contexten om gedrag of uitspraken te beschrijven die als godslasterlijk gelden binnen een specifieke geloofstraditie.

©VANIN

Het debat over blasfemie raakt aan bredere kwesties van vrijheid van meningsuiting, religieuze tolerantie en culturele pluraliteit. De grens tussen het recht op vrije meningsuiting en het respecteren van religieuze gevoeligheden blijft een voortdurende bron van discussie en conflict in de moderne samenleving.

In het oude Athene wordt de filosoof Socrates vervolgd en veroordeeld voor goddeloosheid en het corrumperen van de jeugd vanwege zijn openlijke kritiek op de traditionele Griekse goden en religieuze praktijken. Zijn proces en dood dienen als een vroeg voorbeeld van de repressie van vrije meningsuiting en filosofische exploratie.

Blasfemie speelt door de eeuwen heen een centrale rol in talloze controverses en conflicten.

Van het oude Athene tot de moderne tijd zijn er voorbeelden van individuen en kunstwerken die beschuldigd worden van godslastering en vervolging ondergaan vanwege hun (vermeende) kritiek op gevestigde religieuze autoriteiten.

Het concept van ‘tegen heilige huisjes schoppen’ verwijst naar het uitdagen of bekritiseren van diepgewortelde overtuigingen, instellingen of tradities die als heilig of onaantastbaar gelden. Het impliceert het doorbreken van taboes en het uitdagen van conventionele denkwijzen, vaak met de bedoeling om te provoceren, te choqueren of te wijzen op hypocrisie of onrechtvaardigheid.

Kunst, literatuur en politiek zien tegen heilige huisjes schoppen vaak als een daad van verzet tegen conformiteit en autoriteit. Kunstenaars en schrijvers kunnen dat doen met provocatieve werken die traditionele normen en waarden ter discussie stellen zoals satirische cartoons, controversiële films of radicale politieke manifesten.

Van de serene gewelven van de Sixtijnse Kapel tot de levendige straten van Parijs, kunstenaars hebben altijd de kracht gehad om tegen heilige huisjes te schoppen, de grenzen van de conventie uit te dagen en de status quo te verstoren.

Sandro Botticelli (1445-1510) trotseert religieuze conventies met De geboorte van Venus, waarin naaktheid en heidense mythologie samenkomen in een tijd van sterke kerkelijke invloed. In de Sixtijnse Kapel schildert Michelangelo (1475-1564) zijn fresco Het laatste oordeel. Hoewel geprezen om zijn kracht, ontstaat er opschudding door de openhartige weergave van naaktheid en de gruwelijke visioenen van de hel.

Jacques-Louis David (1748-1825) schudt de gevestigde orde op met De dood van Marat, waarbij hij de revolutionair afbeeldt als een martelaar in een compositie die religieuze iconografie oproept. Eugène Delacroix (1798-1863) sluit zich aan bij de opstand met De Vrijheid leidt het volk, waarbij de personificatie van de vrijheid de barricaden leidt en de revolutionairen aanmoedigt. De dynamiek en energie van het werk zijn een krachtig symbool van verzet tegen de heersende machten van zijn tijd.

In de 19e eeuw doet Gustave Courbet (1819-1877) een gedurfde zet met De zondebok, waarin een naakte vrouw provocerend de toeschouwer aankijkt, een daad van openlijke rebellie tegen de morele normen van zijn tijd. Édouard Manet (1832-1883) voegt zich bij de opstand met Le déjeuner sur l’herbe waarin naakte vrouwen picknicken met geklede mannen, een schokkende breuk met de traditionele kunstconventies. Pablo Picasso (1881-1973) gooit het artistieke landschap overhoop met Les demoiselles d’Avignon waarin hij het vrouwelijk lichaam op radicale wijze herdefinieert in de

vroege dagen van het kubisme. Manets Olympia is opnieuw een uitdaging: een naakte vrouw kijkt de kijker direct aan, een bewuste provocatie gericht op de gevestigde academische kunstnormen.

Gustav Klimt (1862-1918) verstoort de grenzen tussen seksualiteit en spiritualiteit met De kus, dat de vrouwelijke figuur verheft tot een religieus geïnspireerde godin. Diego Rivera (1886-1957) creëert met De sleutels tot het paradijs een fresco dat een allegorische voorstelling van de toegang tot het paradijs biedt. Het vermengt politieke boodschappen met religieuze symboliek.

In de hedendaagse kunstwereld blijven kunstenaars conventies uitdagen en taboes doorbreken.

©VANIN

Maurizio Cattelan (1960) schokt met Him, dat Adolf Hitler in gebed afbeeldt. De Guerrilla girls strijden sinds 1985 voor gendergelijkheid en raciale gelijkheid met provocerende campagnes.

Judy Chicago (1939) viert vrouwelijke bijdragen aan de geschiedenis met The dinner party, maar roept ook controverse op vanwege de expliciete weergave van vrouwelijke genitaliën. David Černý (1967) tart Europese stereotypen met Entropa, waarbij Bulgarije als toiletpot wordt afgebeeld.

Andres Serrano’s (1950) Piss Christ toont een crucifix ondergedompeld in urine: een directe uitdaging van de christelijke iconografie.

De kunstenaars dagen niet alleen normen uit, maar dwingen ook tot reflectie over macht, identiteit en artistieke vrijheid. Sacred cow van Damien Hirst (1965) toont een koe, een dier dat sommige religies als heilig beschouwen, in formaldehyde. In The Holy Virgin Mary toont Chris Ofili (1968) de heilige maag Maria te midden van pornografische afbeeldingen. The last temptation of Christ van Martin Scorsese (1942), gebaseerd op de roman van Nikos Kazantzakis, veroorzaakt controverse vanwege het verkennen van menselijke zwakheden in de portrettering van Jezus Christus’ laatste dagen.

GOOD TO KNOW

Een Deense rechter oordeelt dat het vermalen van een goudvis in een blender geen dierenmishandeling is. Dat is de essentie van de uitspraak in de zaak van de directeur van het Trapholt Museum voor Moderne Kunst in Kolding, Denemarken. In het jaar 2000 stelt het museum tien blenders tentoon met goudvissen erin. Bezoekers worden uitgedaagd om de blenders aan te zetten. Iemand doet dat, wat resulteert in het vermalen van twee goudvissen. De dierenbescherming protesteert en de politie legt de museumdirecteur, Peter Meyer, een boete van ongeveer 300 euro op. Meyer weigert te betalen, wat leidt tot een rechtszaak.

Helena (Marco Evaristti, 2000)

De rechter oordeelt in het voordeel van Meyer. Hij concludeert dat de vissen snel en op een humane manier aan hun einde zijn gekomen en dat er daarom geen sprake is van dierenmishandeling. Tijdens het twee dagen durende proces getuigt een vertegenwoordiger van de blenderfabrikant Moulinex dat de vissen binnen een seconde dood zijn.

Het blijft onduidelijk wie de blender heeft ingeschakeld. Na het incident worden de stekkers van de blenders uit het stopcontact gehaald, maar de tentoonstelling gaat door.

Sacha Baron Cohen (1971) staat bekend om zijn unieke en provocerende stijl van satire, waarbij hij door middel van verschillende personages en onverwachte situaties maatschappelijke en politieke kwesties aan de kaak stelt. Hij verwerft wijdverbreide bekendheid met projecten als Da Ali G show, Borat: cultural learnings of America for make benefit glorious nation of Kazakhstan en Bruno. In Who is America? creëert Cohen verschillende fictieve personages om prominente figuren uit de Amerikaanse politiek en cultuur te interviewen. Het resulteert in verhitte reacties en controverses. Cohens personages in de show zijn onder meer Erran Morad, een Israëlische antiterreurexpert, Billy Wayne Ruddick Jr., een extreemrechtse complotdenker, en Dr. Nira Cain-N'Degeocello, een liberale activist.

Leeractiviteiten

1 Chris Ofili is een Britse kunstschilder met Nigeriaanse roots. Hij staat bekend om zijn werken met olifantenpoep.

a Wie beeldt het werk van Chris Ofili af? Hoe kun je dat ontdekken?

b Hoe wordt zij afgebeeld?

c Vind jij het onrespectvol om de heilige maagd Maria zo af te beelden?

The Holy Virgin Mary (Chris Ofili, 1996) VIP

©VANIN

d In Nigeria worden olifantenvijgen als heilig beschouwd. Hoe kijk je nu naar het werk?

2

Buiten het huis van zijn moeder in Beijing laat Ai Weiwei een 2 000 jaar oude ceremoniële urn vallen zodat ze breekt. De kunstenaar betaalde er het equivalent van enkele duizenden Amerikaanse dollars voor. Het artefact heeft niet alleen een aanzienlijke geldprijs, maar ook een symbolische en culturele waarde. Het is begrijpelijk dat antiquairs woedend zijn en het werk een daad van ontheiliging noemen. Ai Weiwei antwoordt: ‘Generaal Mao vertelde ons altijd dat we alleen een nieuwe wereld kunnen opbouwen als we de oude vernietigen.’

Een urne uit de Han-dynastie laten vallen (Ai Weiwei, 1995)

a Wat zijn je eerste gedachten en gevoelens bij het zien van het werk?

b Wat denk je dat de kunstenaar probeert te communiceren door een 2 000 jaar oude, ceremoniële urn te laten vallen?

c Bestudeer de symboliek van de Han-dynastie in de context van het kunstwerk. Wat vertegenwoordigt de dynastie voor de Chinese beschaving en cultuur?

d Hoe denk je dat de keuze van de locatie, namelijk buiten het huis van de moeder van de kunstenaar, bijdraagt aan de betekenis van het kunstwerk?

e Welke ethische overwegingen spelen bij het vernietigen van cultureel erfgoed voor artistieke expressie? Is dat gerechtvaardigd?

f Hoe zou je het kunstwerk interpreteren in relatie tot de politieke en sociale context van China tijdens de Han-dynastie en het huidige, communistische China?

g Als je de kans had om het kunstwerk te herstellen en het zijn oorspronkelijke staat terug te geven, zou je dat dan doen? Waarom wel of niet?

3 Dit schilderij van Marcus Harvey (1963) toont het portret van kindermoordenares Myra Hindley, gemaakt met afdrukken van kinderhanden.

a Wat denk je dat de kunstenaar wil overbrengen?

b Hoe denk je dat slachtoffers van Hindley en hun families op het werk reageren?

c Wat vind jij van de keuze om kinderhandafdrukken te gebruiken? Hoe denk je dat die keuze bijdraagt aan de boodschap van het werk?

d Hoe denk je dat de artistieke keuzes van Marcus Harvey, zoals het gebruik van kinderhandafdrukken, het publieke debat over de ethiek van kunst kunnen beïnvloeden?

Myra (Marcus Harvey, 1995)

4 Deze originele aquarel, gemaakt door Adolf Hitler, toont een schilderachtig tafereel en is vermoedelijk geschilderd tussen 1908 en 1914. Hitler probeert dan met weinig succes een carrière als kunstenaar op te bouwen. Het werk is verfraaid door de gebroeders Chapman die de zon, wolken en felgekleurde zonnestralen toevoegden.

Als Hitler een hippie was geweest, hoe gelukkig zouden we dan zijn? (Jake and Dinos Chapman, 2008)

a Wat denk je dat de Chapman broers willen bereiken door Hitlers werk op deze manier te behandelen?

©VANIN

b Hoe denk je dat het kunstwerk het idee van de kunstenaar als individu uitdaagt?

c Hoe denk je dat de toevoegingen aan het werk de oorspronkelijke intentie of boodschap van Hitler als kunstenaar veranderen?

d Hoe denk je dat het kunstwerk het idee van de ethiek van het hergebruiken van historisch beladen materiaal uitdaagt?

e Hoe zou je het kunstwerk interpreteren in het kader van de hedendaagse discussies over de rol van kunst in het omgaan met complexe en controversiële geschiedenissen?

©VANIN

5 Like a prayer van Madonna (1958) veroorzaakt in 1989 veel opschudding vanwege de controversiële videoclip die religieuze en seksuele thema's vermengt. Bekijk op iDiddit de videoclip en beantwoord de vragen.

a Wat zie je in de videoclip van Like a prayer van Madonna?

Platenhoes Like a prayer

b Waar gaat het nummer over op basis van de videoclip?

c Wat denk je dat Madonna wil uitdrukken door religieuze symboliek te vermengen met sensuele beelden in de videoclip?

d Hoe zouden verschillende culturele en religieuze achtergronden de interpretatie van Like a prayer kunnen beïnvloeden?

e Welke elementen van de videoclip en tekst van Like a prayer zijn tijdloos en blijven relevant, zelfs decennia na de release?

6 Kim is een nummer van Eminem (1972) dat verschijnt op zijn album uit 2000. Het nummer vertelt een extreem gewelddadig verhaal waarin Eminem fantaseert over het vermoorden van zijn toenmalige vrouw Kim Scott. Beluister het nummer op iDiddit en beantwoord de vragen.

a Beschrijf de setting en de emoties die het nummer bij je oproept.

©VANIN

b Bekijk de liedtekst op iDiddit en identificeer de meest krachtige en emotioneel geladen zinnen. Hoe dragen de zinnen bij aan de algehele impact van het nummer?

c Hoe beïnvloedt de liedtekst jouw mening over het nummer?

d Welke geluidseffecten merk je op tijdens het beluisteren van het nummer?

So long, bitch, you did me so wrong I don't wanna go on Living in this world without you So long, bitch, you did me so wrong I don't wanna go on Living in this world without you

e Hoe interpreteer je de rol van de geluidseffecten? Wat voegen de geluiden toe?

f Hoe zou je je voelen als je in de schoenen van Eminem staat terwijl je Kim zingt? Beschrijf de emoties die je zou ervaren. Hoe zou deze wetenschap je interpretatie van het nummer beïnvloeden?

g Wat is jouw mening over de tekst? Vind je de tekst te ver gaan?

7 South Park, gemaakt door Trey Parker (1969) en Matt Stone (1971), is een animatieserie die sinds 1997 wereldwijd bekendheid heeft verworven vanwege zijn scherpe satire, grove humor en bereidheid om controversiële onderwerpen aan te pakken. Bekijk een fragment op iDiddit en beantwoord de vragen.

a Wat gebeurt er?

©VANIN

b Waar gaan de bedenkingen van Stan over en hoe presenteert hij ze?

c Welke boodschap zouden de makers van South Park willen overbrengen?

d Hoe denk je dat verschillende kijkers de video interpreteren op basis van hun eigen religieuze overtuigingen?

e Voer een groepsdiscussie over de ethische grenzen van satire, met specifieke verwijzingen naar South Park en vergelijkbare media. Bespreek hoe satire kan bijdragen aan het begrip van complexe onderwerpen en waar de lijn tussen humor en respectloosheid ligt.

8 Dees De Bruyne (1940-1998), een prominente Gentse kunstenaar uit de naoorlogse periode, staat bekend om zijn maatschappijkritische en soms choquerende kunstwerken. Zijn schilderijen en tekeningen zijn doordrenkt van sociale thema's en reflecteren vaak zijn eigen turbulente leven. Een van zijn bekende maar verdwenen werken is De kindervrienden

a Beschrijf de hoofdpersonages, hun handelingen en de sfeer die wordt opgeroepen.

De kindervrienden (Dees De Bruyne, 1972)

b Het kunstwerk bevat ook andere elementen zoals een blauwe hemel gevuld met groene helmen van leger of politie en een taart met de woorden 'free and happy'. Hoe dragen die elementen bij aan de boodschap van het kunstwerk?

©VANIN

c Welke sociale en politieke thema's snijdt De kindervrienden aan? Hoe beeldt De Bruyne de thema's uit?

d Welke reactie denk je dat De Bruyne probeert op te roepen bij de kijker?

e Waarom denk je dat het kunstwerk van de radar is verdwenen? Wat kan dat zeggen over hoe het ontvangen werd?

f Hoe zijn de thema's en boodschappen nog relevant voor de hedendaagse samenleving?

g Zou je er als curator van een kunstgalerij voor kiezen om De kindervrienden terug tentoon te stellen? Waarom wel of waarom niet? Denk na over zowel de artistieke waarde als de potentiële impact op het publiek.

9 In het voormalige Oostblok was de socialistische broederkus een begroetingsritueel tussen staatslieden.

De begroeting bestond uit een omhelzing gevolgd door een wederzijdse kus, vaak op de wang of mond, en symboliseerde de nauwe broederschap tussen de socialistische staten van het marxistisch-leninistische regime.

De beroemde broederkus tussen de politieke leiders van de toenmalige DDR en Sovjet-Unie Erich Honecker en Leonid Brezjnev in 1979 werd wereldwijd bekend nadat hij was gefotografeerd en verspreid. In 1990 creëerde Dmitri Vroebel (1960-2022) een graffitiwerk op de Berlijnse Muur met de titel Mein Gott, hilf mir, diese tödliche liebe zu überleben.

Mijn God, help mij, deze dodelijke liefde te overleven (Dmitri Vroebel, 1990)

a Hoe verhoudt het werk van Dmitri Vroebel zich tot de broederkus tussen Honecker en Brezjnev en wat voegt het toe aan de betekenis ervan?

©VANIN

b Hoe zouden verschillende mensen het werk ervaren binnen de context van de Koude Oorlog?

c Hoe kun je het werk zien als een commentaar op de Koude Oorlog en de geopolitieke spanningen van die tijd?

d In hoeverre speelt de titel Mein Gott, hilf mir, diese tödliche liebe zu überleben een rol bij het begrijpen van het werk?

e Wat zou de impact kunnen zijn van het feit dat het werk op de Berlijnse Muur werd geplaatst?

10

We two boys together clinging van David Hockney (1937), biedt een intieme kijk op de liefde tussen twee mannen in een tijd waarin homoseksualiteit nog steeds taboe was. Door middel van gestileerde figuren en subtiele symboliek verkent Hockney verboden gevoelens en verlangens. An epoch of clemency kissing policemen uit de serie The era of mercy van het Russische kunstcollectief Blue Noses (1999) toont een onverwachte en provocerende scène van twee politieagenten die elkaar omhelzen en kussen. Kissing coppers van Banksy plaatst politieagenten in een onverwachte en intieme situatie. Zijn gebruik van politieagenten is intrigerend, omdat juist de onderwerpen van zijn tedere portret vaak degenen zijn die moeten werken om zijn vandalisme uit te roeien.

We two boys together clinging (David Hockney, 1961)

epoch of clemency kissing policemenThe era of mercy (Blue Noses, 2005)

a Wat zou de reactie van de kunstenaars kunnen zijn geweest op de sociale en politieke context waarin ze hun werk hebben gemaakt?

©VANIN

b Wat zouden de kunstenaars willen overbrengen met hun werken?

c Hoe kun je de verschillende artistieke stijlen van We two boys together clinging en Mein Gott, hilf mir, diese tödliche liebe zu überleben interpreteren in relatie tot de boodschap die het werk overbrengt?

d Hoe verhouden de schilderijen zich tot de maatschappelijke normen en waarden van hun tijd?

Kissing coppers (Banksy, 2004)

An

e Hoe heeft de historische context invloed gehad op de interpretatie van elk schilderij?

f Hoe heeft de tijd waarin We two boys together clinging is gemaakt invloed gehad op de ontvangst ervan?

g In hoeverre speelt de persoonlijke achtergrond van Hockney een rol bij de creatie en interpretatie van We two boys together clinging?

h Vergelijk de benaderingen van de schilderijen ten opzichte van homoseksualiteit.

i Welke rol speelt ironie in de interpretatie van elk schilderij?

j Hoe veranderen de schilderijen de perceptie van traditionele machtsstructuren en sociale normen?

k Welk schilderij vertegenwoordigt volgens jou de krachtigste boodschap?

Obscene kunst

Erotische en ongemakkelijke thema’s kenmerken het oeuvre van de Pools-Franse kunstenaar Balthus (Balthasar Klossowski, 1908-2001). In 1938 maakt hij een portret van een jong meisje. Hij beeldt Thérèse Blanchard af op een bank, met haar rok omhooggetrokken en haar ondergoed zichtbaar. Het schilderij roept controverse en discussie op vanwege het suggestieve karakter en de leeftijd van het afgebeelde meisje. Het geldt als een van zijn meest controversiële werken. Het portret van Thérèse Blanchard veroorzaakt ook in 2018 nog heel wat debat over kunst, esthetiek en seksualiteit in de kunstwereld wanneer het in Wenen tentoongesteld wordt. Pittig detail is de kat die aan een schaaltje met melk likt, een symboliek waar de zeventiende-eeuwers wel raad mee wisten.

©VANIN

Obscene kunst omvat creaties die door hun expliciete of prikkelende aard als aanstootgevend, schokkend of onfatsoenlijk gelden. De werken kunnen thema's bevatten zoals seksuele handelingen, naaktheid, geweld en andere controversiële onderwerpen. Het doel van obscene kunst kan variëren van het uitdagen van taboes en conventies tot het verkennen van de grenzen van expressie en vrije meningsuiting. Wat als obsceen geldt, is sterk afhankelijk van de cultuur en de tijdsgeest.

Doorheen de geschiedenis zijn er talloze voorbeelden terug te vinden van kunstuitingen die als expliciet, aanstootgevend of obsceen gezien kunnen worden. In oude Meso-Amerikaanse beschavingen zoals de Azteken (ca. 1300-1521) worden keramische vaten en beeldjes gemaakt die seksuele handelingen afbeelden. Precolumbiaanse beschavingen zoals de Moche-cultuur in Peru creëren keramische vaten versierd met erotische beeldtaal. De vaten beelden vaak paren af die betrokken zijn bij seksuele handelingen of vruchtbaarheidsrituelen. De kunstwerken dienen dikwijls rituele en ceremoniële doeleinden, waarbij ze vruchtbaarheid en de natuurlijke cycli van het leven symboliseren.

De oude Indusbeschaving (ca. 3300-1300 v.C.) in Zuid-Azië produceert artefacten met erotische motieven. Sculpturen en zegels gevonden op archeologische vindplaatsen zoals Mohenjo-Daro en Harappa tonen paren die betrokken zijn bij seksuele handelingen.

Tijdens de Tang-dynastie (618-907) in China is er een bloei van erotische kunst, vooral in schilderkunst en poëzie. Sommige schilderijen uit de Tang-dynastie tonen expliciete seksuele scènes met een gevoel voor humor en speelsheid, wat de liberale houding ten opzichte van seksualiteit in die periode weerspiegelt.

Tibetaanse boeddhistische thangka of religieuze schilderijen bevatten soms expliciete seksuele beelden als onderdeel van tantrische praktijken. De kunstwerken, bekend als ‘yab-yum’ (Tibetaans voor ‘vader-moeder’), tonen godheden in eenheid. Dat symboliseert de vereniging van wijsheid en mededogen en de transcendentie van dualiteiten.

De Kamasoetra is een oud Indisch geschrift, vermoedelijk van de hindoegeleerde Vatsyayana (tweede/derde eeuw). Het handelt over menselijk seksueel gedrag en relaties en bevat gedetailleerde beschrijvingen van verschillende seksuele posities, technieken en advies over

Thérèse dreaming (Balthus, 1938)

Leertekst

verleiding. Hoewel het in de eerste plaats een tekst is, is het in sommige versies vergezeld van illustraties die heel expliciet kunnen zijn.

De Khajuraho-groep van monumenten in India, gebouwd tussen de 9e en 11e eeuw, bevat ingewikkeld gebeeldhouwde sculpturen die expliciete afbeeldingen van seksuele handelingen bevatten. De sculpturen maken deel uit van een groter ensemble van hindoeïstische en jaïnistische tempels. Ze symboliseren de viering van liefde, plezier en spiritualiteit.

Hoewel de islamitische cultuur over het algemeen als conservatief wordt gezien wat betreft het afbeelden van naaktheid en seksualiteit, is er een traditie van erotische kunst bekend als ‘Arabische erotica’ of ‘Ottomaanse erotica’. De kunstwerken tonen vaak expliciete afbeeldingen van seksuele handelingen.

In Europa staan de oude Romeinen bekend om hun liberale houding ten opzichte van seksualiteit, hun kunst weerspiegelt dat. Fresco's, sculpturen en mozaïeken die expliciete seksuele handelingen afbeelden zijn gebruikelijk in Romeinse huishoudens, openbare baden en bordelen. Een opmerkelijk voorbeeld is de kunst met erotische fresco's en sculpturen die is gevonden bij de ruïnes van Pompeï.

Ondanks de vaak conservatieve aard van middeleeuwse en renaissance samenlevingen zijn er voorbeelden van expliciete seksuele kunst uit die periode. Dat tonen de Sheela na gigs uit de middeleeuwse Europese architectuur: naakte vrouwen die op een provocerende manier hun geslachtsdelen tonen. In het als preuts bekendstaande Victoriaanse tijdperk (1837 -1901) zijn er ondergrondse netwerken van erotische fotografie. De vroege foto's tonen vaak naakte of gedeeltelijk geklede onderwerpen in suggestieve poses. Productie en verspreiding gebeuren clandestien vanwege maatschappelijke taboes.

In de moderne kunst verkennen surrealistische kunstenaars uit de 20e eeuw zoals Salvador Dalí (1904-1989) en René Magritte (1898-1967) het rijk van het onderbewuste en het erotische in hun kunstwerken. Hun schilderijen bevatten vaak droomachtige en fantastische beelden die je kunt interpreteren als symbolische representaties van verlangen en seksualiteit.

Kunstenaars verkennen voortdurend thema's van seksualiteit en erotiek in verschillende media.

Van de werken van kunstenaars zoals Gustav Klimt (1862-1918) en Egon Schiele (1890-1918) in het begin van de 20e eeuw tot hedendaagse kunstenaars zoals Jeff Koons (1955) en Marina Abramović (1946).

De hoogtijdagen van vrije seks en erotiek zijn natuurlijk de jaren 1960 en 1970 waarin het erop lijkt dat seks, van welke aard dan ook, geen issue meer is. Alles kan, alles mag. Niets is buitenissig en autoriteiten maken zich gaandeweg minder druk over blote borsten en opzichtige erecties. Ieders geaardheid wordt bijna zonder protesten aanvaard. De erotische foto’s van Irina Ionesco (1930-2022), Robert Mapplethorpe (1946-1989) of Erwin Olaf (1959-2023) zouden in geen enkel ander tijdperk als kunst geaccepteerd zijn. Ook in de filmwereld zijn er talloze voorbeelden van obscene kunst. Nymphomaniac, geregisseerd door Lars von Trier (1956), volgt het leven van een zelfverklaarde nymfomane. Blue is the warmest color, geregisseerd door Abdellatif Kechiche (1960), is berucht vanwege de expliciete en langdurige seksscènes tussen de hoofdrolspelers. Het wordt bekritiseerd vanwege de manier waarop het vrouwelijke seksualiteit weergeeft. Love, geregisseerd door Gaspar Noé (1963), staat bekend om zijn expliciete seksuele inhoud, met inbegrip van ongesimuleerde seksscènes en grafische beelden van de menselijke anatomie.

Er is kortom een rijke traditie van expliciete seksuele kunst die maatschappelijke normen uitdaagt en de complexiteiten van menselijk verlangen verkent.

Leeractiviteiten

1 De beroemde surrealist Salvador Dalí schildert een intrigerend zelfportret dat de kijker meeneemt op een reis door de diepten van het onderbewuste. In het werk combineert Dalí zijn eigen gezicht met een bizarre en suggestieve wereld vol symbolen en vervreemdende elementen.

a Hoe denk je dat het werk past binnen de context van Salvador Dalí's leven en persoonlijke ervaringen? Op welke manier kunnen zijn eigen angsten, verlangens en obsessies in het werk tot uiting komen?

b Wat denk je dat de titel De grote masturbator toevoegt aan de betekenis van het kunstwerk? Hoe beïnvloedt het je interpretatie van het werk?

c Welke kenmerken en ideeën van het surrealisme komen tot uiting in het werk?

d Hoe ervaar jij de manier waarop Dalí thema's als dromen, verlangens en het onderbewuste verkent? Denk je dat die verkenning je begrip van de menselijke psyche beïnvloedt?

De grote masturbator (Salvador Dalí, 1929)

2

Yakuza is een fotografieboek van Nobuyoshi Araki (1940), een Japanse fotograaf die vooral bekendstaat om zijn provocerende en controversiële werk. Het boek, gepubliceerd in 1971, geeft een onthullende blik in de wereld van de Japanse georganiseerde misdaad, de Yakuza. Araki's benadering van het onderwerp is direct en ongefilterd. Hij legt niet alleen de uiterlijke kenmerken van de Yakuza vast zoals hun tatoeages en gangsterachtige uitstraling. Hij probeert ook de emotionele en psychologische aspecten van hun leven vast te leggen. Zoek op internet naar de werken van Araki over de Yakuza en beantwoord de vragen.

a Welke gevoelens roepen de foto’s van Araki bij je op en waarom?

b In hoeverre spelen onze vooroordelen en culturele achtergrond een rol bij het interpreteren van deze beelden?

c Kunnen dergelijke foto's bijdragen aan stereotypering en stigmatisering van de Yakuza of juist tot begrip en inzicht leiden?

d Als je zelf een fotograaf was, zou je bereid zijn om de Yakuza te fotograferen zoals Araki heeft gedaan?

Waarom wel of waarom niet?

3 De Amerikaanse fotografe Diane Arbus (1923-1972) is bekend om haar unieke portretfotografie. Omdat ze vaak mensen in onconventionele situaties of met ongebruikelijke kenmerken fotografeert, zijn haar foto’s bijna altijd confronterend en soms zelfs choquerend. In 1960 fotografeert Arbus een schoonheidswedstrijd die plaatsvindt in de wijk Venice Beach in Los Angeles, Californië. Bekijk het beeld via de link op iDiddit en beantwoord de vragen.

a Waarom is het geen klassieke foto van een missverkiezing?

b Vanuit welk perspectief en van waar is de foto genomen?

c Waarom is de foto erg voyeuristisch?

De Amerikaanse Nan Goldin (1953) is een van de meest spraakmakende fotografen. Ze fotografeert lief en leed van een mensenleven, veelal haar eigen leven. Bekijk Nan and Brian in bed via de link op iDiddit. Op de foto zie je Nan Goldin met haar minnaar Brian op een bed. Goldin ligt achter hem, haar hoofd op een kussen en half bedekt door haar zwarte trui. Ze kijkt naar Brian terwijl hij naar iets buiten het kader kijkt. Hij rookt en de zon belicht zijn gezicht en blote bovenlichaam.

a Hoe zou je de gezichtsuitdrukking van Nan Goldin omschrijven?

b Hoe suggereert de compositie van de foto intimiteit en kwetsbaarheid?

c Wat maakt de blikken van de personen op de foto ongemakkelijk en welk effect heeft dat op de machtsdynamiek binnen het beeld?

d Hoe speelt Nan Goldin met de traditionele machtsdynamiek in beeldvorming in de context van de male gaze?

e Wat maakt de foto uniek in termen van het portretteren van ongelijk machtsevenwicht in heteroseksuele relaties?

5 Dans en al wat met beweging te maken heeft, is in vele hoofden seksueel geladen en gezien als een manier om de lusten op te wekken. Prélude à l’après-midi d’un faune van Claude Debussy (1962-1918) is gebaseerd op het gedicht met dezelfde naam van Stéphane Mallarmé (1842-1898). De interpretatie van sensualiteit en erotiek door de choreograaf Vaslav Nijinsky (1889-1950) veroorzaakt bij de première controverse. Het ballet portretteert een ontmoeting van een faun met nimfen en Nijinsky's choreografie verkent thema's van verlangen, hunkering en het fysieke op een manier die als provocatief en schandalig wordt beschouwd. Beluister het fragment op iDiddit en beantwoord de vragen.

a Wat beeld je je in als je luistert naar Prélude à l’après-midi d’un faune?

b Beschrijf hoe kennis van de achtergrond van het stuk, inclusief van de poëtische bron en de historische context van de première, de ervaring van het luisteren beïnvloedt.

c Waarom beschouwt men het als een voorbeeld van impressionisme?

d Bekijk op iDiddit het videofragment. Wat is het belang van Nijinsky's choreografie voor het stuk?

e Hoe beeldt het fragment de relatie tussen de faun en de nimfen uit? Welke emoties en interacties komen naar voren tussen de personages?

f Hoe komen de sensuele en erotische thema's van het ballet tot uiting in de choreografie?

g Vergelijk de reacties bij de première met de hedendaagse perceptie ervan. Hoe zijn de opvattingen over het stuk door de tijd heen veranderd en waarom?

6 De muziekindustrie gebruikt het label ‘explicit’ om aan te geven dat een nummer expliciete inhoud bevat zoals grof taalgebruik, seksuele referenties of geweld. Wanneer een nummer dat label krijgt, betekent het dat het mogelijk niet geschikt is voor alle luisteraars, vooral voor jongere luisteraars of mensen die gevoelig zijn voor expliciete inhoud.

a Duid aan welke nummers volgens jou het label ‘explicit’ dragen.

Rihanna: Love on the brain

Ariana Grande: Pov

Harry Styles: As it was

Olivia Rodrigo: Vampire

Pink: Never gonna not dance again

Lizzo: 2 be loved (Am I ready)

Cardi B ft. Megan Thee Stallion: WAP

b Hoe denk je dat het label van invloed kan zijn op de populariteit en het publiek van een nummer?

c Vergelijk het gebruik van expliciete inhoud in moderne muziek met dat in muziek uit eerdere decennia. Denk daarbij bijvoorbeeld aan Like a virgin van Madonna. Hoe is de perceptie en acceptatie ervan in de loop der tijd veranderd?

Gelijkenissen

Verschillen

Conclusie

d Wat denk je dat de intentie is van artiesten die ervoor kiezen expliciete inhoud in hun nummers op te nemen?

e Zijn er songs onder de eerdergenoemde nummers waarvan jij vindt dat de tekst te expliciet is?

7 Untitled (Rape scene) is de documentatie van een performance die Ana Mendieta uitvoert in haar appartement in Iowa City wanneer ze student is aan de Universiteit van Iowa in de innovatieve intermedia kunstcursus van de Duitse kunstenaar Hans Breder. De performance is een reactie op de brute en zeer gepubliceerde verkrachting van en moord op een studente verpleegkunde, Sara Ann Otten, in maart 1973.

a Hoe gebruikt Mendieta haar eigen lichaam in het kunstwerk?

©VANIN

b Hoe zou de tragische gebeurtenis de creatie en perceptie van Untitled (Rape scene) beïnvloed hebben?

Untitled (Rape scene) (Ana Mendieta, 1973)

c Hoe denk je dat het publiek destijds gereageerd heeft op de performance van Mendieta?

d Stel je voor dat je een toeschouwer was van Mendieta's performance. Schrijf een dagboekfragment waarin je jouw emoties en gedachten tijdens en na de ervaring beschrijft.

e Reflecteer over de ethiek en impact van het gebruik van het eigen lichaam in kunst. Bespreek verschillende standpunten en perspectieven over de grenzen van artistieke expressie en de verantwoordelijkheid van kunstenaars.

8 My lonesome cowboy is een van de beroemdste werken van de Japanse kunstenaar Takashi Murakami (1962). De titel van de sculptuur verwijst naar de film Lonesome cowboys (1968) van Andy Warhol. In de late jaren 1990, wat sommige kunsthistorici Murakami's lichaamsvloeistoffenfase hebben genoemd, beeldt hij sterk geseksualiseerde figuren af. My lonesome cowboy is er daar een van. Net zoals Hiropon (1997) dat een vrouw afbeeldt met overmaatse borsten die een straal melk verspreiden die haar figuur omringt. Zoek online naar My lonesome cowboy en beantwoord de vragen.

a Beschrijf het werk in detail en noteer de specifieke elementen die je opvallen.

b Welke thema's en boodschappen denk je dat de kunstenaar probeert over te brengen?

c Hoe gebruikt de kunstenaar verschillende technieken om zijn boodschap over te brengen?

d Met welke andere stromingen vertoont het werk overeenkomsten?

e Hoe voel je je bij het zien van het beeldhouwwerk? Hoe denk je dat anderen reageren?

f Wat denk je dat de kunstenaar probeert te bereiken door het creëren van zo'n controversieel kunstwerk?

g Stel je voor dat je een reactie op de sculptuur moet schrijven. Hoe zou je dat doen? Wat zou je willen benadrukken?

h Hoe denk je dat de perceptie van het beeldhouwwerk zal veranderen in de loop van de tijd? Zou het in de toekomst als controversieel kunnen gelden of wordt het aanvaard als een belangrijk kunstwerk?

GOOD TO KNOW

©VANIN

Hoewel het standbeeld in de volksmond Kabouter buttplug heet, heeft het eigenlijk een andere naam: Santa Claus. Het beeld is een werk van de Amerikaanse kunstenaar Paul McCarthy (1945), en staat sinds 2008 op het Eendrachtsplein in Rotterdam. Hiervoor stond het bij Museum Boijmans Van Beuningen. Het duurde even voordat Rotterdam de kabouter accepteerde. De kerstboom in zijn hand lijkt natuurlijk verdacht veel op een buttplug. En dat vond de gemeente niet zo gepast. In een interview zegt McCarthy: ‘Ja, het kan een boom zijn en misschien is het dat ook wel. Maar het kan ook een anale plug zijn – en dan is het een abstract object, kunst. Het kan van alles zijn.’

Exit

Kunsthistorisch referentieschema

Periode/stroming/regio/kunstvorm

renaissance

Kunstenaars

Hieronymus Bosch, Sandro Botticelli, Michelangelo neoclassicisme

Jacques-Louis David romantiek

Eugène Delacroix

©VANIN

impressionisme

Édouard Manet art nouveau

postimpressionisme

(neo-)dadaïsme

expressionisme

Gustav Klimt

Vincent van Gogh

Marcel Duchamp, Hannah Höch, Robert Rauschenberg

Francis Bacon, Edvard Munch, Lucian Freud, Egon Schiele kubisme

realisme en naturalisme

surrealisme

Pablo Picasso

Gustave Courbet

Salvador Dalí, René Magritte modernisme

Jean Dubuffet, Dees De Bruyne, Balthus abstracte kunst

Jackson Pollock, Cy Twombly futurisme

CoBrA

fluxus

Mexicaanse kunst

performance art

Umberto Boccioni, Giacomo Balla

Karel Appel

Nam June Paik

Diego Rivera

Hermann Nitsch, Ana Mendieta, Marina Abramović popart

Andy Warhol, Claes Oldenburg, David Hockney conceptuele kunst

neo-expressionisme

funk art

Maurizio Cattelan

Jean-Michel Basquiat

Robert Carston Arneson pattern and decoration movementJoyce Kozloff, Miriam Schapiro

streetart

Banksy literatuur

neopop

fotografie

Nikos Kazantzakis

Jeff Koons

Andres Serrano, Irina Ionesco, Robert Mapplethorpe, Erwin Olaf, Nobuyoshi Araki, Diane Arbus, Nan Goldin, Ryan McGinley, Mona Kuhn film en tv

Mel Gibson, Martin Scorsese, Trey Parker, Matt Stone, Sacha Baron

Cohen, Lars von Trier, Abdellatif Kechiche, Gaspar Noé

Japan

Kazuo Shiraga, Kitagawa Utamaro, Takashi Murakami componisten

choreografie

Arnold Schönberg, Karel Goeyvaerts, Helmut Lachenmann, Claude

Debussy

Vaslav Nijinsky

Periode/stroming/regio/kunstvorm

hedendaagse muziek

hedendaagse kunst

Kunstenaars

Madonna, Eminem, Rihanna, Ariana Grande, Olivia Rodrigo, Pink, Lizzo, Cardi B, Megan Thee Stallion, Harry Styles

TINKEBELL, Jan Fabre, Hansruedi Giger, Ai Weiwei, Barbara Kruger, Kara Walker, Felix Gonzalez-Torres, Guerrilla girls, Judy Chicago, David Černý, Damien Hirst, Chris Ofili, Marcus Harvey, Jake and Dinos Chapman, Dmitri Vroebel, Blue Noses, Marco Evaristti, Takashi Murakami, Paul McCarthy

©VANIN

Test jezelf

Als curator ben je verantwoordelijk voor het samenstellen van een tentoonstelling die het publiek uitdaagt en confronteert met obscene kunstwerken. Obscene kunst kan controversieel zijn en roept vaak vragen op over de grenzen van artistieke vrijheid en sociale normen. Kies met een klasgenoot twee van onderstaande kunstwerken uit en beantwoord de vragen erover vanuit het perspectief van een curator.

Ilona on top (Jeff Koons, 1990)

Danaë (Gustav Klimt, 1907-1908)

Male couple (Kitagawa Utamaro, 1802)

Omhelzing (Egon Schiele, 1917)

Having sex polaroids (Ryan McGinley, 1999)

a Wat is de artistieke waarde van de kunstwerken?

©VANIN

b Hoe kunnen de werken het publiek uitdagen en confronteren? Wat voor soort reacties verwacht je van het publiek en hoe kun je hierop anticiperen?

c In hoeverre passen de werken binnen de thema's en concepten van de tentoonstelling? Dragen ze bij aan de algehele samenhang en boodschap van de expositie?

d Wat zijn de ethische overwegingen bij het tentoonstellen van de kunstwerken, met name gezien de potentiële gevoeligheid ervan?

Natalie (Mona Kuhn, 2003)

e Hoe kun je ervoor zorgen dat het kunstwerk op een respectvolle en verantwoorde manier wordt gepresenteerd?

Verklarende woordenlijst

blasfemie Blasfemie duidt op het bespotten, beledigen of minachten van religieuze overtuigingen, figuren, symbolen of praktijken. Het is een term die je vaak vindt in religieuze contexten om gedrag of uitspraken te beschrijven die als godslasterlijk gelden binnen een specifieke geloofstraditie.

obsceniteitObsceniteit verwijst naar inhoud die als beledigend, ongepast of moreel verwerpelijk geldt volgens maatschappelijke normen. Dat kan thema's omvatten zoals expliciete seksuele handelingen, naaktheid, geweld en godslastering. Definities variëren sterk tussen culturen en historische periodes, waardoor het een subjectief en cultureel relatief concept is.

male gazeMale gaze staat voor de ‘mannelijke blik’. De Britse filmcritica Laura Mulvey introduceert de term in 1975 in haar baanbrekende artikel Visual pleasure and narrative cinema. Mulvey betoogt, gebaseerd op de psychoanalytische inzichten van Freud en Lacan, dat klassieke Hollywoodcinema de patriarchale orde reproduceert door zich te richten op het verlangen van de heteroseksuele, mannelijke kijker. Dat resulteert in een centrale rol voor het actieve, mannelijke perspectief. Het reduceert vrouwen vaak tot passieve objecten.

gutai Gutai is een Japanse avant-gardegroep gevormd in 1954. Hun radicale ideeën en benaderingen van kunst gaan de latere performance en conceptuele kunst van de jaren 1960 en 1970 voor. Het woord kun je vertalen als ‘concreetheid’ of ‘belichaming’.

NOTITIES ©VANIN

NOTITIES ©VANIN

NOTITIES ©VANIN

Beeldcredits p. 12 Black on Grey © 2000 Kate Rothko Prizel & Christopher Rothko - SABAM Belgium, 2024, foto: © ImageSelect/Album, p. 13 Dame in het rood © Imageselect/ Peter Horree, p. 16 Les demoiselles d’Avignon © Succession Picasso - Sabam Belgium 2024, foto: © ImageSelect/SJArt, Water serpents II © ImageSelect/The Artchives, Horta museum © ImageSelect/Bernard Regent, Eye Ubiquitous, p. 18 Paus Innocentius © ImageSelect/Archivart, Studie naar Velázquez’ portret van paus Innocentius © ImageSelect/Album p. 19 De dans © H. Matisse - Sabam belgium 2024, foto: © ImageSelect/Peter Barritt, Spray of leaves © H. Matisse - Sabam belgium 2024, foto: © ImageSelect/Dennis Hallinan p. 20 Waterloo bridge © Sabam belgium 2024, foto: © ImageSelect/ Album, Restaurant De machine © Sabam belgium 2024, foto: © ImageSelect/Tuul and Bruno Morandi, Kees van Dongen – Vinger aan de wang Sabam belgium 2024, foto: ImageSelect/Peter Barritt, p. 21 Family of Saltimbanques © Succession Picasso - Sabam Belgium 2024, foto: © ImageSelect/Peter Barritt, Ma jolie © Succession Picasso - Sabam Belgium 2024, foto: © ImageSelect/ Kate Kimber, Ma Jolie, Paris Winter © Succession Picasso - Sabam Belgium 2024, foto: © ImageSelect/Bill Waterson,Tragedy © Succession Picasso - Sabam Belgium 2024, foto: ©ImageSelect/Peter Barritt, p. 22 Expositie van Rietveld, Mondriaan, Leck en Doesburg in het Stedelijk museum Amsterdam © Sabam Belgium 2024, foto: © ImageSelect/Jan Fritz, Who’s afraid of red, yellow and blue III © 2024 The Barnett Newman Foundation / SABAM Belgium, foto: © ImageSelect/World History Archive, Compositie XIII © ImageSelect/Historic Collection, Mondriaan collectie © ImageSelect/AFP Contributor, p. 23 Stadhuis Den Haag © ImageSelect/Nancy Beijersbergen, p. 24 Compositie VII © ImageSelect/IanDagnall Computing p. 26 Fietswiel © Association Marcel Duchamp / SABAM Belgium 2024, foto: © ImageSelect/Godong, L.H.O.O.Q. © Association Marcel Duchamp / SABAM Belgium 2024, p. 27 Bijeenkomst van vrienden © SABAM Belgium 2024, foto: © ImageSelect/Photo12/Archives Snark, Photo 12, Lobster telephone © Salvador Dalí, Fundació Gala-Salvador Dalí, SABAM, 2024, p. 28 Dinsdag © Sabam Belgium 2024, p. 29 Zelfportret in een groene Bugatti © Tamara de Lempicka Estate, LCC /Sabam, Belgium 2024, Harper’s bazaar © ImageSelect/Retro AdArchives, Radio city music hall © ImageSelect/Susan Candealrio, p. 30 Erik Satie © ImageSelect/GL Archive, p. 30 Steamboat Willie © ImageSelect/NA/Walt Disney Pictures/Album, p. 33 Ongetiteld © Sabam Belgium 2024, Fontaine © Sabam Belgium 2024, foto: © ImageSelect/ G.P. Essex, p. 34 Monument standing beast © Sabam Belgium 2024, foto: ©ImageSelect/Nikreates, Big dipper © Sabam Belgium 2024, foto: ©ImageSelect/World History Archive, Promenade © Sabam Belgium 2024, foto: © ImageSelect/Lana Rastro, Ochre and red on red © 2000 Kate Rothko Prizel & Christopher Rothko - SABAM Belgium, 2024, foto: © ImageSelect/Peter Barritt, p. 25 Vrouw in bad ©Estate of Roy Lichtenstein / Sabam Belgium 2024, foto: © ImageSelect/Album, What is it that makes today’s homes so different, so appealing? © R. Hamilton. All Rights Reserved, SABAM Belgium 2024, foto: © ImageSelect/flab, Vlag © Jasper Johns / SABAM Belgium, 2024, foto: © ImageSelect/Martin Shields, Quadrant Mickey Mouse © The Andy Warhol Foundation for the Visual Arts, Inc./SABAM Belgium 2024, p. 36 White painting © Robert Rauschenberg Foundation / SABAM, Belgium, 2024, Incomplete open cube 7/28 © Sabam Belgium 2024, Four part combinations in geometric figures in four colors 3 © Sabam Belgium 2024, p. 38 Cloaca © Sabam Belgium 2024, foto: © ImageSelect/terry bamforth, p. 39 Rest energy © Courtesy of the Marina Abramovic Archives / Sabam Belgium 2024, foto: © ImageSelect/Gryf, The artist is present © Courtesy of the Marina Abramovic Archives / Sabam Belgium 2024, foto: © ImageSelect/Marmaduke St John, p. 40 Spiral jetty Art © Holt/Smithson Foundation/ Sabam, Belgium, 2024, foto: ©Shutterstock/Charles E Uibel, Full moon circle © R. Hamilton. All Rights Reserved, SABAM Belgium 2024, foto: © ImageSelect/Neil Holmes, Holmes Garden Photos, The floating piers © Christo & Jeanne Claude (c) Sabam Belgium 2024, foto: © ImageSelect/Matthias Riedinger, Michael Jackson and Bubbles 1988 © Jeff Koons, Play-Doh, 1994–2014 © Jeff Koons, p. 41 Toeristen II © Sabam Belgium 2024, foto: © ImageSelect/dpa, dpa picture alliance archive, Een meisje © Sabam Belgium 2024, foto: © ImageSelect/Greg Balfour Evans, p. 42 Arm and hammer II © The Andy Warhol Foundation for the Visual Arts, Inc./ SABAM Belgium 2024, p. 45 Hope © ImageSelect/Aaron Alex, p. 47 Darkytown rebellion Artwork © Kara Walker, courtesy of Sikkema Jenkins & Co. and Sprüth Magers, The rich soil down there Artwork © Kara Walker, courtesy of Sikkema Jenkins & Co. and Sprüth Magers, foto: © ImageSelect/Jeff Morgan 02, p. 48 Randerson Romualdo Cordeiro © Kehinde Wiley. Courtesy of Roberts Projects, Los Angeles, p.51 Olafur Eliasson and Minik Rosing - Ice Watch, 2014 - Installation view: Bankside, outside Tate Modern, London, 2018 - Photo: Alamy / Imageselect / EB Images - Supported by Bloomberg - Courtesy of the artist; neugerriemschneider, Berlin; Tanya Bonakdar Gallery, New York / Los Angeles © 2014 Olafur Eliasson, Stonehenge © Shutterstock/JaamSaqui, p. 55 Love’s paradox © Sabam Belgium 2024, foto: © ImageSelect/BIBIKOW Walter / Hemis.fr, Hemis, p. 56 Descension © Sabam Belgium 2024, foto: © ImageSelect/Auk Archive, p. 59 The velvet underground © The Andy Warhol Foundation for the Visual Arts, Inc./SABAM Belgium 2024, foto: © ImageSelect/dcphoto, Brown spots © ImageSelect/N/A / Album / Fine Art Images, Tjalf Sparnaay - Bananen in Plastic, 2001, 40 x 50 cm, olieverf op paneel p. 63 Judith en Holofernes © ImageSelecT/AKG Images, p. 64 Zelfportret Artemisia Gentileschi © ImageSelect/The Picture Art Collection, p. 66 Improvisatie 27 (Tuin van de liefde II) ©ImageSelect/Bill Waterson, De kus © ImageSelect/Album/Joseph Martin, De kus © Sabam Belgium 2024, foto: © ImageSelect/photo-fox, p. 67 De geliefden © Succession René Magritte - Sabam Belgium 2024, foto: © ImageSelect/Album/sfgp, Lovemaking © ImageSelect/Prisma Archivo, p. 68 De droom van een vissersvrouw © ImageSelect/steeve-x-art, p. 69 De dreigende liefde © ImageSelect/piemags/rmn, Aanbidding van Amor © ImageSelect/Fine Art Images/Heritage Images, Heritage Image Partnership Ltd, Jonge vrouw versiert Amor © ImageSelect/Aclosund Historic, p. 70 De blauwe kamer © ImageSelect/Artepics, La grande odalisque © ImageSelect/Pictures From History, CPA Media Pte Ltd, Olympia © ImageSelect/GL Archive, Venus van Urbino © ImageSelect/World History Archive, p. 71 Oh, Jeff … I love you too … But … © Estate of Roy Lichtenstein/ Sabam Belgium 2024, foto: © ImageSelect/Album/Fina Art Images, p. 73 Thanatos, detail van een zuilvoet van de tempel van Artemis in Efeze © ImageSelect/ World History Archive, Euphronios krater © ImageSelect/Fine Art Images, Heritage Images, Heritage Image, p. 74 Kop van een skelet met brandende sigaret © ImageSelect/Album, Vanitas © ImageSelect/Penta Springs, Penta Springs Limited, Voor de liefde van God © Damien Hirst and Science Ltd. All rights reserved, SABAM Belgium, 2024, foto: © ImageSelect/photo-fox, De dodendans © ImageSelect/Prisma Archivo, p. 76 De fysieke onmogelijkheid van de dood in de geest van iemand die leeft © Damien Hirst and Science Ltd. All rights reserved, SABAM Belgium 2024, foto: © ImageSelect/El Chapulin, Oorlogspaard © ImageSelect/Abaca Press, Allemaal © ImageSelect/Guido Schiefer, p. 77 De dode kardinaal © Sabam Belgium 2024, p. 78 De dood van Sardanapalus © ImageSelect/ImageBROKER RF, p. 79 One hundred live and die © Sabam Belgium 2024, foto: © ImageSelect/Rachel Royse, p. 80 Korenveld met kraaien © ImageSelect/The Picture Art Collection, Kerk van Auvers © ImageSelect/PAINTING, Dood in de ziekenkamer © ImageSelect/Matthew Corrigan, De dode moeder en het kind © ImageSelect/Art Media/Heritage Images, The Print Collector, p. 81 De anatomische les van dr. Nicolaes Tulp © ImageSelect/Sunny Celeste, p. 82 7 deaths of Maria Callas © ImageSelect/Bildgehege, p. 83 Ochtendzon © Heirs of Josephine N. Hopper / SABAM Belgium, foto: © ImageSelect/Artepics, p. 84 Mijn bed © Tracey Emin. All rights reserved, SABAM, Belgium, 2024, foto: © ImageSelect/Ken Welsh, Mijn bed een vlot © Sabam Belgium 2024, p. 85 Slaapkamer ensemble © ImageSelect/epd, Valentine Gode-Darel in haar ziekenhuisbed © ImageSelect/ akg-images, Dode vrouw © ImageSelect/akg-images, p. 86 Mijn dode moeder © ImageSelect/ARTGEN, Herinnering aan het doodsbed van mijn moeder © Raveel-MDM - Sabam Belgium 2024, Het geimproviseerde veldhospitaal © ImageSelect/Peter Horree, p. 87 David Hockney "The Room, Tarzana" 1967 Acrylic on canvas 96 x 96" © David Hockney, De man in de kamer © Joëlle Dubois en Keteleer Gallery, p. 88 Interieur in Collioure © ImageSelect/Album/Fine Art Images, In bed © ImageSelect/Fine Art Images Heritage Images, Het bed © ImageSelect/ICP, incamerastock, De kus in bed © ImageSelect/ classicpaintings, p. 89 Bed-in © Shutterstock/meunierd, p. 95 This is America © ImageSelect/Landmark Media, p. 97 Men ©Nina Beier, Westtoer, foto: © ImageSelect/ blickwinkel/W.Pattyn, blickwinkel, p. 99 Kabila Mausoleum © ImageSelect/Steve Turner, p. 100 Augustus van Prima Porta © ImageSelect/ Erik Babnik, Doryphoros © ImageSelect/Prisma Archivo, p. 101 Borstplaat van de Augustus van Prima Porta © ImageSelect/Album/Prisma, p. 102 Santa Maria del Fiore © ImageSelect/John Kellerman, p. 103 Leopold II © ImageSelect/akg-images Paul. Almasy, Gezicht op Delft © ImageSelect/Masterpics, p. 105 Oduduwa helmmasker © ImageSelect/Peter Horree, p. 106 Troon van het koninkrijk Dahomey © ImageSelect/Old Books Images, p. 107 Gesneden ivoren hangend masker van koningin Idia © ImageSelect/Granger, p. 108 Droom van een zondagmiddag in het Alameda park © 2024 Banco de México Diego Rivera Frida Kahlo Museums Trust, Mexico, D.F. / SABAM Belgium, foto: © ImageSelect/Bjanka Kadic, Calavera Catrina © ImageSelect/The Picture Art Collection, Detail van Droom van een zondagmiddag in het Alameda park © 2024 Banco de México Diego Rivera Frida Kahlo Museums Trust, Mexico, D.F. / SABAM Belgium, foto: © ImageSelect/Neil Setchfield, p. 110 De kroning van de keizer en de keizerin © ImageSelect/Fine Art Images/Heritage Images, Heritage Image, p. 112 De vaandeldrager © ImageSelect/AKG Images, p. 114 Death (lynched figure) © Sabam Belgium 2024, p. 116 Untitled (Ferguson police, august 13, 2014) © Sabam Belgium 2024, p. 117 Prometheus wurgt de gier © ImageSelect/Craig Jack Photographic, p. 118 Zeven hoofdzonden ©Sabam Belgium 2024, foto: © ImageSelect/Artepics, De zeven hoofdzonden © ImageSelect/Album/Oronoz, p. 119 Venus van de vodden © ImageSelect/M Ramírez, p. 120 De bloemenwerper © Courtesy of Pest Control Office, Love Is In The Air, Banksy, Bethlehem 2005, foto: © ImageSelect/PHOTOBYTE, p. 123 Platenhoes God save the Queen © ImageSelect/ CBW, p. 124 The couple in the cage © Coco Fusco / SABAM Belgium, 2024, p. 125 Vincenzo Bellini © ImageSelect/Fine Art Images/Heritage Images, Heritage Image Partnership ltd, p. 128 Mandarde II © Sabam Belgium 2024, foto: © ImageSelect/Peter Horree, p. 129 Kato Kiyomasa © ImageSelect/Art Collection 4, p. 132 Guernica redacted © Sabam Belgium 2024, p. 142 Vliegende katten © Sabam Belgium 2024, p. 145 Two figures with a monkey © ImageSelect/Album/Joseph Martin, p. 146 Quattro stagioni – Autunno © Cy Twombly Foundation, Quattro stagioni – Inverno © Cy Twombly Foundation, Quatro stagioni – Estate © Cy Twombly Foundation, Quattro stagioni – Primavera © Cy Twombly Foundation, p. 148 Green coca-cola bottles © The Andy Warhol Foundation for the Visual Arts, Inc./SABAM Belgium 2024, foto: © ImageSelect/Martin Shields, Untitled (Portrait of Ross in L.A.) © ImageSelect/Album, p. 149 Nieuwe baksteen, oude steen © ImageSelect/Album, Barcelona waaier © Estate of Miriam Schapiro / SABAM Belgium, 2024, foto: © ImageSelect/Album, Circus © Sabam Belgium 2024, foto: © ImageSelect/Serge Mouraret, Shuttlecocks © ImageSelect/Simon Montgomery, p. 150 Bevalling © Sabam Belgium 2024, p. 152 Helput Lachenmann © Klaus Rudolph, p. 155 Sacha Baron Cohen © ImageSelect/MediaPunch, The holy virgin Mary © ImageSelect/Myung Jung Kim, PA Images, p. 157 Myra © Sabam Belgium 2024, p. 159 Platenhoes Like a prayer © ImageSelect/ Popimages, p. 161 De kindervrienden © Copyright 2024 - Fonds-archief Dees De Bruyne/Waterfront vzw - Walter Ertvelt, p. 163 Mijn God, help mij, deze

©VANIN

dodelijke liefde te overleven © Bundesarchiv, B 145 Bild-F088809-0038 / Creator:Joachim F. Thurn, p. 164 David Hockney "We Two Boys Together Clinging" 1961 Oil on board 48 x 60" © David Hockney Photo Credit: Prudence Cuming Associates Arts Council, Southbank Centre, London, Kissing Coppers © Courtesy of Pest Control Office, Banksy, Brighton 2004, p. 166 Thérèse dreaming © ImageSelect/Album/Fine Art Images, p. 168 De grote masturbator © Fundació Gala - Salvador Dali / SABAM Belgium 2024, foto: © ImageSelect/Peter Barritt, p. 173 Untitled (rape scene) © Sabam Belgium 2024, p. 175 Paul McCarthy Santa With Butt Plug (Large), 2002 Bronze 244 1/8 x 118 1/8 x 128 inches (620.1 x 300 x 325.1 cm) © Paul McCarthy, foto: © ImageSelect/IimageBROKER RF, p. 177 Jeff Koons, llona on Top (Rosa Background), 1990 © Jeff Koons, Danaë © ImageSelect/PicturesNow/UIG, Universal Images Group North America LLC, Omhelzing © ImageSElect/ICP, incamerastock

Video credits

p. 38 Kak, een meesterwerk © UiTX, product van UiTinVlaanderen, 2019, p. 39 The artist is present © Courtesy of the Marina Abramovi¿ Archives / Sabam Belgium 2024

Audio credits

©VANIN

p. 25 Piano Concerto in G Major, M. 83 - I. Allegramente · Krystian Zimerman · The Cleveland Orchestra · Pierre Boulez · Maurice Ravel - Piano Concertos; Valses nobles et sentimentales · 1998 Deutsche Grammophon GmbH, BerlinPianoconcerto in G majeur, Sibelius: Violin Concerto in D Minor, Op. 47 - I. Allegro moderato · Hilary Hahn · Swedish Radio Symphony Orchestra · Esa-Pekka Salonen · Jean Sibelius Schoenberg: Violin Concerto / Sibelius: Violin Concerto op.47 · 2008 Deutsche Grammophon GmbH, Berlin, Holst: The Planets, Op. 32 - 1. Mars, The Bringer Of War · Chicago Symphony Orchestra · James Levine · 1990 Deutsche Grammophon GmbH, Berlin, p. 37 Glass: Concerto for Violin and Orchestra - I. = 104 - = 120 · Gidon Kremer · Wiener Philharmoniker · Christoph von Dohnányi · Philip Glass · 1993 Deutsche Grammophon GmbH, Berlin, Cello Concerto No. 1 in E Flat Major, Op. 107 - I. Allegretto · Mischa Maisky · London Symphony Orchestra · Michael Tilson Thomas · 1995 Deutsche Grammophon GmbH, Berlin, New York Counterpoint: I. Fast · Steve Reich · Evan Ziporyn · 1997 Nonesuch Records, Philip Glass - Glassworks - 06. Closing, Pärt: Fratres For Violin, String Orchestra And Percussion · Gil Shaham · Roger Carlsson · Gothenburg Symphony Orchestra · Neeme Järvi · 1999 Deutsche Grammophon GmbH, Berlin, Music for 18 Musicians: Pulses · Steve Reich and Musicians · 1997 Nonesuch Records