Sapiens Geschiedenis
1
De grootste verandering ooit?
3 Hoofdstuk
↑ Met klei bewerkte schedel van een man, ca. 7500 v.C., Jericho. Š Print Collector / Contributor
63
Sapiens1_lwb_inner_03.indd 63
16/01/20 10:25
I
Op ontdekking Veel dieren die nuttig zijn voor de mens, hetzij voor de voedselproductie, hetzij als gezelschapsdier, hebben hun uiterlijk te danken aan menselijke ingrepen. Ook planten worden door de mens aangepast aan zijn noden. Hieronder kom je te weten hoe de mens planten en dieren heeft weten aan te passen.
← Maïs en andere gewassen kunnen in laboratoria gemanipuleerd worden zodat de granen groter worden en beter bestand zijn tegen ziektes.
↑
Runderen van het Belgische witblauwe ras werden gefokt omwille van hun spiermassa. Die is inmiddels zo enorm dat de meeste kalveren enkel ter wereld kunnen komen met een keizersnede.
← In de 17e eeuw fokte men bulldogs om tegen stieren te vechten. Later selecteerde men ze op basis van hun uiterlijk. Sommige mensen vonden korte snuiten met veel plooien mooi. Dat zorgde ervoor dat de honden nu vaak ademhalingsproblemen, allergieën en oorontstekingen hebben.
We onderzoeken in dit hoofdstuk een van de grootste veranderingen aller tijden. We gaan eerst na waar, wanneer en waarom de landbouw ontstond. Daarna onderzoeken we ook welke gevolgen de landbouw had voor mens en samenleving.
64
Hoofdstuk 3: De grootste verandering ooit?
Sapiens1_lwb_inner_03.indd 64
16/01/20 10:25
II
Wat weet je al? In het vorige hoofdstuk leerden we hoe mensensoorten langzaamaan veranderden. In dit hoofdstuk leren we hoe de mens geleidelijk de overgang maakte naar de landbouw.
08 HISTORISCH REDENEREN
1
Met welk begrip duiden we een ‘langzame verandering’ aan?
Met het begrip
2
Beschrijf welke stappen er ondernomen worden vóór een lekkere pizza uit je oven komt. Gebruik de foto’s als inspiratie voor je antwoord.
III
Wat weet je nog niet? In dit hoofdstuk … ✓ ✓ ✓
leer je meer over de evolutie van jager-verzamelaar naar landbouwer; leer je welke gevolgen die evolutie had voor de samenleving; onderzoek je het graf van een man uit het 3e millennium v.C.
Hoofdstuk 3: De grootste verandering ooit?
Sapiens1_lwb_inner_03.indd 65
65
16/01/20 10:25
IV
Op onderzoek 08
Historische vraag 1: Waarom werd de jagerverzamelaar een landbouwer?
Historische vraag 2: Wanneer veranderde Homo sapiens in een landbouwer?
Historische vraag 3: Waar ontstond de landbouw?
01 SOORTEN BRONNEN
HISTORISCH REDENEREN
08 HISTORISCH REDENEREN
11 TIJDLIJN
03 HISTORISCHE KAARTENSTUDIE
Historische vraag 4: Welke gevolgen had de overgang naar de landbouw tijdens het neolithicum voor Homo sapiens?
04 LEESSTRATEGIEËN
08 HISTORISCH REDENEREN
09 MAATSCHAPPELIJKE DOMEINEN
08 HISTORISCH REDENEREN
01 SOORTEN BRONNEN
Historische vraag 5: Welke nieuwe technieken ontstonden er tijdens het neolithicum? Uitbreiding 1: Hoe zorgde de landbouw voor een spectaculaire bouwkunst in Europa?
Historische vraag 6: Was de boogschutter van Amesbury een belangrijke persoon in de neolithische samenleving bij Stonehenge?
02 BRONNENSTUDIE
Uitbreiding 2: Hebben jagerverzamelaars en boeren vreedzaam samengeleefd in hetzelfde gebied?
Je bent er! Je weet nu meer over de landbouwevolutie, de gevolgen ervan en de nieuwe ontwikkelingen die eruit ontstonden.
66
Hoofdstuk 3: De grootste verandering ooit?
Sapiens1_lwb_inner_03.indd 66
16/01/20 10:25
Historische vraag 1:
Waarom werd de jager-verzamelaar een landbouwer? 1
Kijk naar het filmpje over het ontstaan van de landbouw. Noteer de letters bij de gebeurtenissen chronologisch in de vakjes.
08 HISTORISCH REDENEREN
A Mensen verzamelen wilde granen en merken dat die elk jaar opnieuw groeien langs de paden die ze nemen. B De laatste ijstijd is ten einde. Sommige plaatsen in de wereld worden vochtiger en dus vruchtbaarder. C Mensen blijven steeds langer in de buurt van hun gezaaide graan. Zo kunnen ze het water geven en het oogsten. D Mensen trekken naar vruchtbare gebieden zoals de streek rond Jericho. E Mensen komen tot het inzicht dat je zelf graan kunt planten. En dat doe je het best op vruchtbare plaatsen zoals langs een rivier. F Mensen blijven uiteindelijk op één plek wonen om er aan landbouw te doen.
2
Kruis het juiste antwoord aan. a
b
c
In welke periode waren mensen jager-verzamelaars? ☐ de geschiedenis
☐ het neolithicum
☐ het paleolithicum
☐ de nieuwe steentijd
In welke periode maakte de mens de overgang naar de landbouw? ☐ de middeleeuwen
☐ de oude steentijd
☐ de geschiedenis
☐ het neolithicum
Wat is de Nederlandse vertaling van het begrip neolithicum?
☐ de geschiedenis
☐ de nieuwe steentijd
☐ de oude steentijd
☐ de middeleeuwen
↑
Eenkoorn, een van de oudste graansoorten ter wereld.
Hoofdstuk 3: De grootste verandering ooit?
Sapiens1_lwb_inner_03.indd 67
67
16/01/20 10:25
Historische vraag 2:
Wanneer veranderde Homo sapiens in een landbouwer? 1
11
Situeer de agrarische evolutie in de tijd.
a b c
TIJDLIJN
Omcirkel bij tijdlijn 1 de periode waar we in dit hoofdstuk mee bezig zijn. Noteer in het kader bij tijdlijn 2 de juiste wetenschappelijke naam van de bestudeerde periode. Hoe zie je op tijdlijn 2 dat de overgang naar de landbouw langzaam gebeurde? Noem twee zaken waaraan je merkt dat de overgang geleidelijk was.
2
08
Hoe noemen we een langzame of geleidelijke overgang? Gebruik de begrippenlijst in je Histokit.
HISTORISCH REDENEREN
☐ een revolutie ☐ een evolutie
3
0 ca . 19 180 45 0
.1 50
HEDENDAAGSE TIJD
MIDDELEEUWEN
MODERNE TIJD
KLASSIEKE OUDHEID
ca
1
OUDE NABIJE OOSTEN
ca
.8 00 ca
.5 00
v. C .
v. C . 0 .3 50 ca
PREHISTORIE
VROEGMODERNE TIJD
TIJDLIJN 1
ca
.3 ,5
m ilj
oe
n
v. C
.
Verbind de iconen met de juiste bolletjes bij tijdlijn 1 en 2.
68
CA. 3,5 MILJOEN V.C.
PALEOLITHICUM
VANAF CA. 3500 V.C.: GESCHIEDENIS
PREHISTORIE
CA. 10000 V.C.
TIJDLIJN 2
GESCHIEDENIS
Hoofdstuk 3: De grootste verandering ooit?
Sapiens1_lwb_inner_03.indd 68
16/01/20 10:25
4
Het neolithicum situeert zich dus nog in de prehistorie. Welke soort bronnen hebben
we niet als we die periode onderzoeken? Gebruik het stappenplan soorten bronnen in je Histokit.
☐ materiële bronnen
☐ geschreven historische bronnen
☐ geschreven historisch werk
☐ kunstuitingen
01 SOORTEN BRONNEN
5
Stel dat je een tijdlijn moet tekenen waarbij 1 cm overeenkomt met 1 000 jaar. Hoe lang zou de lijn dan zijn voor de prehistorie en hoe lang voor de geschiedenis?
prehistorie: geschiedenis:
6
Van welke periode is de duur absoluut het langst?
☐ de prehistorie ☐ de geschiedenis
Historische vraag 3:
Waar ontstond de landbouw? 1
Bestudeer de kaart op p. XXX. Gebruik het stappenplan historische kaarten in je Histokit.
03 HISTORISCHE KAARTENSTUDIE
Hoofdstuk 3: De grootste verandering ooit?
Sapiens1_lwb_inner_03.indd 69
69
16/01/20 10:25
2
Situeer de agrarische evolutie in de ruimte.
a
Noteer ‘Vruchtbare Sikkel’ op de kaart in het kadertje.
Welke plaats in de wereld kende als eerste sporen van landbouw?
b
Duid in de tabel aan of het gaat om een gebied waar landbouw ontstond of een gebied waarnaar landbouw zich later verspreidde . Plaats
Ontstaan
Later verspreid
Europa Midden-Amerika China - Huang He Midden-Oosten India - de Indus
3
Het basisvoedsel is vandaag op veel plaatsen nog altijd hetzelfde als tijdens het neolithicum. Noteer onder de foto’s van hedendaagse gerechten het juiste continent.
70
maïstortilla gevuld met kalkoen
rijst met varkenscurry
broodje met kaas en ham
continent:
continent:
continent:
Hoofdstuk 3: De grootste verandering ooit?
Sapiens1_lwb_inner_03.indd 70
16/01/20 10:25
De agrarische evolutie (neolithicum vanaf ca. 8000 v.C.)
Hoofdstuk 3: De grootste verandering ooit?
Sapiens1_lwb_inner_03.indd 71
71
16/01/20 10:25
Historische vraag 4:
Welke gevolgen had de overgang naar de landbouw tijdens het neolithicum voor Homo sapiens? 1
Lees aandachtig de tekst. Bespreek klassikaal of je het best de zoekstrategie voor oriënterend, zoekend of intensief lezen gebruikt.
04 LEESSTRATEGIEËN
Meer kans op overleven Zo’n 12 000 jaar geleden eindigde de laatste ijstijd en maakte een aantal mensen in de Vruchtbare Sikkel de overgang naar de landbouw. In de buurt van rivieren begonnen ze zelf planten te telen en akkers te bewerken. Ze vulden hun dieet van verzameld voedsel aan met dat zelf geteelde voedsel. Dat noemen we de agrarische evolutie of de landbouwevolutie. Wolven waren eerder al gedomesticeerd: ze werden tam gemaakt en evolueerden tot honden. Nu ging de mens ook dieren zoals schapen en geiten temmen en fokken in plaats van ze meteen te doden. Zo ontstond de veeteelt. Planten en dieren werden door de mens speciaal geselecteerd: grotere zaden brachten grotere planten voort. Geiten die meer melk produceerden, mochten zich voortplanten, andere niet. Dankzij de akkerbouw en veeteelt konden de eerste landbouwers zelf voedsel produceren en hoefden ze niet telkens te verhuizen. Zo ontstond de sedentaire samenleving. In plaats van tijdelijke hutten bouwden mensen nu huizen waarin ze bleven wonen. Omdat de boeren allemaal een plek zochten waar de grond vruchtbaar was - meestal langs een rivier - leefden steeds meer mensen op dezelfde plek samen. Zo ontstonden de eerste dorpen. Daar waren de inwoners beter beschermd tegen regen, kou en wilde dieren. De overgang naar de landbouw had bedoelde en onbedoelde gevolgen. Door de landbouw was er meer voedsel beschikbaar, waardoor de overlevingskansen van de mensen groeiden. Dat zorgde op zijn beurt voor een toename van de wereldbevolking. En Homo sapiens had vanaf dat moment meer kans om als soort te overleven. Tijd
72
Wereldbevolking
10000 v.C.
ca. 4 miljoen
8000 v.C.
ca. 5 miljoen
6000 v.C.
ca. 5 miljoen
4000 v.C.
ca. 7 miljoen
2000 v.C.
ca. 27 miljoen
het jaar 1
ca. 170 miljoen
← De geschatte wereldbevolking vanaf 12 000 jaar geleden.
Hoofdstuk 3: De grootste verandering ooit?
Sapiens1_lwb_inner_03.indd 72
16/01/20 10:25
Toch betekende die hogere overlevingskans niet automatisch dat het leven van de mensen ook verbeterde. Om te beginnen moesten boeren veel harder en langer werken dan jagerverzamelaars. Ze moesten de bodem bewerken, onkruid wieden, planten water geven en de oogst op tijd binnenhalen. Onderzoek naar skeletten uit die tijd toont aan dat de boeren onder andere veel rugklachten hadden. En dat allemaal voor een steeds minder gevarieerd voedselaanbod. De landbouwers concentreerden zich immers op gewassen als tarwe en gerst, waar ze pap en later brood van maakten. Die rugklachten konden niet de bedoeling zijn geweest.
Privébezit en ongelijkheid Als klap op de vuurpijl kon de oogst ook mislukken door droogte. En de veestapel kon sterven door ziekte. Er kwamen wel steeds meer mensen bij, maar het gevaar dat een heel dorp van de honger omkwam, was altijd aanwezig. Als de dorpelingen van het ene dorp hun oogst zagen mislukken, vielen ze soms een ander dorp aan om daar voorraden te stelen. Zo ontstonden georganiseerde gewelddadige conflicten die we later zouden omschrijven als oorlogen. Sommige wetenschappers vermoeden dat vooral de mannen meevochten in die conflicten, waardoor zij een belangrijke plaats in de samenleving konden opeisen. Dat zou het ontstaan verklaren van de patriarchale samenleving waarin mannen de baas zijn. Mannen die veel grond bezaten, konden hun rijkdom uitbouwen en hadden dan ook veel invloed in het dorp. Conflicten draaiden doorgaans om hetzelfde: privébezit, iets wat in het paleolithicum niet bestond. In het neolithicum werden vruchtbare akkers, voorraden, vee, waterbronnen, een huis en werktuigen belangrijke privébezittingen die de boeren liever niet deelden. En dus beschermden ze ze met geweld tegen vreemden. Er waren dus mensen die meer voedsel hadden dan anderen. En waarschijnlijk hadden die mensen al snel ook meer andere rijkdommen. Zo ontstond in het neolithicum de ongelijkheid tussen arm en rijk.
→
N
Rugklachten
De afbeelding toont een schedel van een inwoner in de stad Jericho. Die archeologische bron is naar schatting 9 500 jaar oud. De schedel van sommige overledenen werd bewerkt met gips en voorzien van schelpogen. Zo konden ze het gezicht reconstrueren en de voorouders vereren. Daarna werd de overledene opnieuw begraven. Het feit dat sommige schedels bewerkt werden en andere niet, duidt op een sociale ongelijkheid. © Print Collector / Contributor
Hoofdstuk 3: De grootste verandering ooit?
Sapiens1_lwb_inner_03.indd 73
73
16/01/20 10:25
2
Vul de tabel aan met de juiste woorden. Gebruik het schema oorzaken en gevolgen in je Histokit.
08 HISTORISCH REDENEREN
Kies uit: bevolking - conflicten - vee - voedselaanbod - evolutie - sedentair - ongelijkheid akkerbouw - landbouw - veeteelt a
Markeer in het schema het begrip dat op een evolutie wijst.
DE AGRARISCHE
:
HET ONTSTAAN VAN DE
DE MENS MAAKT GELEIDELIJK DE
DE MENS VESTIGT ZICH GELEIDELIJK OP ÉÉN PLAATS EN WORDT
OVERGANG NAAR DE
EN
BEDOELDE EN ONBEDOELDE GEVOLGEN
— De neemt toe: maak aan de hand van de cijfergegevens over de wereldbevolking uit de tekst een grafiek.
bevolking 30 miljoen 25 miljoen 20 miljoen 15 miljoen 10 miljoen 5 miljoen
— De mensen moeten harder en langer werken.
2
0 00
. v.C 4
0 00
. v.C 6
0 00
. v.C
00 80
. v.C 10
0 00
. v.C
jaartal
— Het is minder gevarieerd. — Er komen gewelddadige . — Er is tussen arm en rijk. — Sommige dieren worden , waardoor ze er helemaal anders gaan uitzien.
b
Waarom staat het jaar 1 niet op de grafiek?
74
Hoofdstuk 3: De grootste verandering ooit?
Sapiens1_lwb_inner_03.indd 74
16/01/20 10:25
Historisch denken
08 HISTORISCH We maken gebruik van structuurbegrippen die ons inzicht geven in het REDENEREN verleden. De begrippen ‘oorzaak’ en ‘gevolg’ zijn daar twee heel belangrijke structuurbegrippen. Door op zoek te gaan naar oorzaken en gevolgen begrijpen we waarom zaken veranderden. We onderscheiden ook bedoelde en onbedoelde gevolgen. In je Histokit zie je verschillende manieren waarop oorzaak en gevolg samen horen.
3
Aan het begin van de 20e eeuw zag men de agrarische evolutie als een volgende stap in de vooruitgang die mooi paste in het plaatje van The March of Progress (zie hoofdstuk 2, p. XXX). Vandaag denken wetenschappers daar anders over. Zijn de gevolgen van de landbouwevolutie altijd positief geweest voor mens, dier en planeet? Soms draaide de overgang naar de landbouw negatief uit. Beoordeel zelf of de gevolgen van de landbouwevolutie bedoeld of onbedoeld waren. Bespreek klassikaal.
4
Landbouwers domesticeerden dieren niet uit liefde maar omdat ze nuttig waren. Bedenk bij elk van de dieren uit de veestapel van de mens minstens twee toepassingen.
Hoofdstuk 3: De grootste verandering ooit?
Sapiens1_lwb_inner_03.indd 75
75
16/01/20 10:25
5
Het politieke, economische, sociale en culturele domein beïnvloeden elkaar voortdurend. Dat was ook zo tijdens de landbouwevolutie. Noteer bij de stellingen in de bolletjes hoe de domeinen elkaar beïnvloeden. Kort af met PD, ED, SD en CD. Gebruik het schema maatschappelijke domeinen in je Histokit.
Stelling 1: Sommige wetenschappers vermoeden dat de agrarische evolutie als gevolg had dat er ongelijkheid ontstond tussen man en vrouw.
Stelling 2: De agrarische evolutie zorgde voor het ontstaan van dorpen met een mannelijk dorpshoofd.
09 MAATSCHAPPELIJKE DOMEINEN
Stelling 3: Wetenschappers vermoeden dat ze in Jericho enkel de schedel van rijkere overledenen bewerkten. Die konden ze dan na de dood vereren.
6
Oefen de historische begrippen in.
a b c
Verbind de verklaring met het juiste begrip. Zet de hedendaagse afbeelding bij het juiste begrip. Bespreek in de klas waarom je die afbeelding koos.
een samenleving waarbij mensen op dezelfde plaats blijven wonen
ongelijkheid
de langzame overgang van jager-verzamelaar naar landbouwer
sedentaire samenleving
een verschil op basis van geslacht, rijkdom, huidskleur …
76
landbouw
voedsel produceren via akkerbouw of veeteelt
patriarchale samenleving
een samenleving waarin mannen de baas zijn
agrarische evolutie
Hoofdstuk 3: De grootste verandering ooit?
Sapiens1_lwb_inner_03.indd 76
16/01/20 10:25
A
B
D
E
© Gabi Luka / Shutterstock.com
© Cecil Bo Dzwowa / Shutterstock.com
JKE
C
7
Vul in de tekst het juiste begrip aan.
Tijdens het paleolithicum ontwikkelden mensen een
van
bewerkte stenen werktuigen en wapens. Die bewerking verbeterde tijdens het neolithicum zodat er een
ontstond van gepolijste stenen werktuigen.
Dat is ook de reden waarom we spreken over het neolithicum, de nieuwe steentijd.
Ben jij ook benieuwd hoe de landbouwers leefden in het neolithische dorp Çatal Hüyük rond 7000 v.C.? Ga dan zeker eens een kijkje nemen op diddit!
Hoofdstuk 3: De grootste verandering ooit?
Sapiens1_lwb_inner_03.indd 77
77
16/01/20 10:25
Historische vraag 5:
Welke nieuwe technieken ontstonden er tijdens het neolithicum? Wat is jouw belangrijkste bezit? Misschien wel je smartphone? Wel, die smartphone is een heel invloedrijke uitvinding. We bekijken een aantal ontdekkingen en uitvindingen die vandaag eenvoudig en vanzelfsprekend lijken, maar die oorspronkelijk een grote invloed hadden. Boeren bedachten heel wat nieuwe technieken om zich het leven makkelijker te maken. En geleidelijk aan specialiseerden bepaalde dorpelingen zich in technieken waar ze goed in waren. Een boer die mooie en stevige aarden potten kon maken, kon zich daar verder in bekwamen en een specialist worden op dat vlak. Als de boeren genoeg graan produceerden voor iedereen, kon de pottenbakker zich uitsluitend bezighouden met het maken van die potten. Die kon hij dan weer ruilen met de boeren voor graan. Zo ontstonden er in de sedentaire landbouwsamenleving naast het boerenbestaan ook andere beroepen die we ambachten noemen. Dat hield in dat mensen door middel van handenarbeid producten maakten.
1
↑
↑
Ploeg.
Maalsteen.
↑ Bewerkte stenen bijl.
doel:
doel:
doel:
beroep:
beroep:
beroep:
© Didier Descouens
© Dea / G. Dagli Orti
Vul telkens aan met het doel van de uitvinding en het beroep dat eruit ontstond.
↑ Bronzen bijl. doel: beroep:
← Weefgetouw.
78
↑
© Willow
Keramieken (aarden) pot.
doel:
doel:
beroep:
beroep:
Hoofdstuk 3: De grootste verandering ooit?
Sapiens1_lwb_inner_03.indd 78
16/01/20 10:25
Uitbreiding 1:
Hoe zorgde de landbouw voor een spectaculaire bouwkunst in Europa? Vanuit de Vruchtbare Sikkel verspreidde de landbouwsamenleving onder andere ook naar Europa. Dat zagen we ook al op de kaart op p. XXX. Wat opvalt binnen de cultuur van de Europese landbouwers, is dat zij spectaculaire monumentale bouwwerken optrokken die wij megalieten (mega = groot, lithos = steen) noemen. Er bestaan verschillende constructies. Een rechtop geplaatste grote steen noemen we een menhir. Als er verschillende menhirs achter elkaar staan, spreekt men van een alignement. Dolmen of hunebedden zijn op elkaar gestapelde grote stenen die doen denken aan stenen tafels. Vaak werden die ook nog met aarde bedekt. Wanneer de grote stenen in een cirkel staan, spreken we van cromlechs.
1
Noteer bij elke constructie over welke soort megaliet het gaat. Leid je antwoord af uit de tekst.
MEGALIETEN
Hoofdstuk 3: De grootste verandering ooit?
Sapiens1_lwb_inner_03.indd 79
79
16/01/20 10:25
2
Hoe ontstond de mogelijkheid om megalithische constructies te bouwen tijdens het neolithicum? Leg het schema klassikaal of aan je buur uit. Gebruik daarbij de formuleringen die duiden op een oorzaak-gevolgrelatie of die een doel aanduiden.
Oorzaak — — — — —
Gevolg
want omdat de oorzaak is dankzij …
— — — — — — —
het gevolg van … is zodat daardoor hierdoor het effect was dus …
08 HISTORISCH REDENEREN
Doel — — — — —
het doel hiervan is de bedoeling is het dient als de functie is …
LANDBOUW
voedseloverschotten
nood aan samenwerking
mensen worden sedentair
meer vrije tijd in de winter
MOGELIJKHEID OM MEGALIETEN TE BOUWEN
80
MENHIR
functie onduidelijk
DOLMEN OF HUNEBED
vaak begraafplaats
CROMLECH
religieuze functie en/of zonnewijzer
Hoofdstuk 3: De grootste verandering ooit?
Sapiens1_lwb_inner_03.indd 80
16/01/20 10:25
Historische vraag 6:
Was de boogschutter van Amesbury een belangrijke persoon in de neolithische samenleving bij Stonehenge? 1
In deze oefening onderzoeken we of de boogschutter van Amesbury invloed had in de nelothische samenleving. Lees en bestudeer de bronnen. Gebruik het stappenplan bronnenstudie in je Histokit.
02 BRONNENSTUDIE
De bekendste megalithische (mega = groot, lithos = steen) constructie vinden we in het Zuid-Engelse Stonehenge. In verschillende fases tussen ca. 3000 en ca. 1600 v.C. bouwden ze daar een monumentale stenen cromlech. Die stond opgesteld binnen een henge, een cirkelvormige aarden wal. Vandaar dus ook de naam: Stonehenge. De stenen zijn zo geplaatst dat op de langste dag van het jaar de zon precies opkomt boven de alleenstaande menhir buiten de cirkel. De bouwers van de constructie waren zo goed op de hoogte van de positie van de zon omdat ze landbouwers waren. Ze hadden veel oog voor de seizoenen omdat ze moesten weten wanneer ze konden ploegen, zaaien en oogsten. Op vijf kilometer van Stonehenge deden archeologen een belangrijke ontdekking. Ze vonden er een man die rond 2400 v.C. begraven werd, samen met honderden grafgiften. De man kreeg de naam ‘de boogschutter van Amesbury’ omdat hij in Amesbury werd gevonden en er attributen van een boogschutter in het graf lagen. Vandaag kun je hem gaan bekijken in het Salesbury Museum in Engeland.
Hoofdstuk 3: De grootste verandering ooit?
Sapiens1_lwb_inner_03.indd 81
81
16/01/20 10:25
aarden pot
aarden pot
mes aarden pot benen pin zakje met pijlpunten
zakje met pijlpunten
polsbeschermer
aarden pot
oorbellen mes aarden pot
ring van schalie polsbeschermer
↑
↑
Het tentoongestelde skelet met grafgiften.
82
© Auk Archive / Alamy Stock Photo
Het oorspronkelijke graf met grafgiften.
Hoofdstuk 3: De grootste verandering ooit?
Sapiens1_lwb_inner_03.indd 82
16/01/20 10:26
search Stap 1: Ik verzamel informatie over de bron. ✓ Wat voor soort bron is het?
✓ Wie is de auteur/maker?
✓ Van wanneer dateert de bron?
✓ Waar is de bron gesitueerd?
✓ Welk domein koppel je aan een graf?
search Stap 2: Ik bestudeer de bron aandachtig. ✓ Hoe ligt de man in zijn graf?
✓ Geef vier soorten voorwerpen die voorkomen in het graf.
search Stap 3: Ik denk na over de bron. ✓ Hoe weet je dat deze samenleving respect had voor de overleden man?
✓ Kijk naar het graf, noteer de voorwerpen van stap 2 in de kolom Vondst en verbind ze met de juiste informatie. Vondst
Conclusie: Hoe interpreteren we de vondsten? Het graf hoort bij een samenleving die landbouw kende. Het graf hoort bij een samenleving die metaalbewerking kende. De overleden persoon was rijk. De overleden persoon was waarschijnlijk een boogschutter.
Hoofdstuk 3: De grootste verandering ooit?
Sapiens1_lwb_inner_03.indd 83
83
16/01/20 10:26
✓
Nu je beide bronnen bestudeerd hebt, kun je bepalen of de bron bruikbaar en betrouwbaar is. Het graf met de grafgiften is een bruikbare / geen bruikbare bron om de vraag mee te beantwoorden. Het graf met de grafgiften is een betrouwbare / geen betrouwbare bron om de vraag mee te beantwoorden.
search Stap 4: Ik beantwoord de onderzoeksvraag. ✓
Was de boogschutter van Amesbury een belangrijke persoon in de neolithische samenleving nabij Stonehenge? ☐ ja ☐ nee
✓
Geef een goed argument om je keuze te verantwoorden:
→
Wil je meer weten over de boogschutter van Amesbury? Kijk dan naar het videofragment.
Deze prachtige gouden haarsieraden werden in het graf gevonden.
84
Hoofdstuk 3: De grootste verandering ooit?
Sapiens1_lwb_inner_03.indd 84
16/01/20 10:26
Uitbreiding 2:
Hebben jager-verzamelaars en boeren vreedzaam samengeleefd in hetzelfde gebied? 1
Lees het fictieve verhaal van Tonny Vos-Dahmen Von Buchholz en beantwoord de vragen. De schrijfster plaatst het verhaal tijdens de overgang van het paleolithicum naar het neolithicum in Europa.
Nieuwkomers Haze was nieuwsgierig. Die karaktertrek
of aan zich te onderwerpen, hielden de jagers ze
overheerste dikwijls alle voorzichtigheid en kon
toch vol argwaan in de gaten en gingen hun uit de
dan tot gevaarlijke situaties leiden. Waar andere
weg.
meisjes van haar leeftijd bij het zoeken naar
‘Dwaal niet te ver af, pas op voor de boeren en
bessen en eetbare paddenstoelen in de bossen er
kom nooit te dicht bij de reuzenstenen!’ Hoe
steeds voor zorgden dicht bij het kamp te blijven,
vaak had Haze die waarschuwing niet gehoord,
trok Haze vaak ver van huis. Soms raakte ze de
maar dat vergat ze onmiddellijk zodra iets haar
richting kwijt en had ze de grootste moeite haar
nieuwsgierigheid wakker riep.
weg terug te vinden.
De jagers waren bang voor de boeren - en ze
Ze wist dat ver afdwalen gevaarlijk was, vooral
waren bang voor de reuzenstenen. Bij kampvuren
sinds de mensen uit het noorden tot het
deden vreemde verhalen de ronde over de strijd
jachtgebied van haar stam waren doorgedrongen.
tussen de dondergod en de reuzen, die deze
‘Boeren’ werden de nieuwkomers genoemd. Met
streken vroeger hadden bewoond. De stenen
vuurstenen bijlen kapten ze een groot aantal
hadden een rol gespeeld in de strijd. Ze waren
bomen, daarna legden ze veldjes aan, waarin
achtergebleven toen de reuzen werden verdreven.
ze zaden strooiden van eetbare planten. Ze
Je moest de stenen niet aanraken, werd er gezegd.
jaagden maar zelden, want ze hielden dieren in
Ze hadden gevaarlijke toverkracht. Je kon er maar
gevangenschap die ze, als ze vlees nodig hadden,
beter uit de buurt blijven.
konden slachten.
Op een dag in het begin van de herfst was Haze
Hoewel de boeren er niet op uit waren zwervende
weer in het bos om paddenstoelen te zoeken toen
jagersstammen door krijgsgeweld te verdrijven
ze werd opgeschrikt door …
Uit: T. Vos-Dahmen Von Buchholz, Van rendierjager tot roofdierridder, Groningen, Wolters – Noordhoff, 1983.
2
Waardoor werd Haze opgeschrikt? Verzin zelf een (spannend) einde.
Hoofdstuk 3: De grootste verandering ooit?
Sapiens1_lwb_inner_03.indd 85
85
16/01/20 10:26
3
Welke kenmerken van samenlevingen van jager-verzamelaars en boeren vind je in het verhaal? Vul de tabel verder aan met minstens twee typische kenmerken.
Jager-verzamelaars
Boeren
4
Bepaal over welke soort bron het gaat. Gebruik het stappenplan soorten bronnen in je Histokit.
01 SOORTEN BRONNEN
De bron is een
5
Is de informatie uit het verhaal betrouwbaar om een antwoord op de historische vraag te geven? Schrap wat fout is.
Eerder wel / eerder niet, want
6
We vergelijken het verhaal met wat we al leerden over jager-verzamelaars en landbouwers.
86
a
Welke gelijkenissen of verschillen zie je tussen dit verhaal en wat je al leerde?
b
Komt het beeld in dit verhaal overeen met de kenmerken van samenlevingen in de prehistorie die je tot nu leerde?
Hoofdstuk 3: De grootste verandering ooit?
Sapiens1_lwb_inner_03.indd 86
16/01/20 10:26
V
Conclusie
Vul de tabel aan. Dan zie je dat de agrarische evolutie een enorme verandering meebracht voor Homo sapiens. Paleolithicum
Neolithicum
Van wanneer tot wanneer loopt de periode ongeveer?
Wat is de Nederlandse benaming?
Waar komt de benaming vandaan?
Is de samenleving nomadisch of sedentair?
Hoe kwamen de mensen aan voedsel? Welke belangrijke ontdekkingen/ uitvindingen werden er gedaan? Welke kunstuitingen waren er?
Geleidelijke overgang of
Hoofdstuk 3: De grootste verandering ooit?
Sapiens1_lwb_inner_03.indd 87
87
16/01/20 10:26
VI
Synthese Situeren in de tijd en de ruimte
MODERNE TIJD
MIDDELEEUWEN
HEDENDAAGSE TIJD
KLASSIEKE OUDHEID
ca
.1
00 .5 ca
1
OUDE NABIJE OOSTEN
50 0 ca . 19 180 45 0
. v. C 00 .8 ca
ca PREHISTORIE
VROEGMODERNE TIJD
TIJDLIJN 1
ca
.3
.3
,5
50
0
m
ilj o
v. C
.
en
v. C
.
De overgang van jager-verzamelaar naar landbouwer gebeurde tijdens de prehistorie vanaf ca. 10000 v.C. De landbouw ontstond eerst in het Midden-Oosten (Vruchtbare Sikkel) en later ook elders in de wereld.
CA. 3,5 MILJOEN V.C.
PALEOLITHICUM
NEOLITHICUM
VANAF CA. 3500 V.C.: GESCHIEDENIS
PREHISTORIE
CA. 10000 V.C.
TIJDLIJN 2
GESCHIEDENIS
Schema paleolithicum oude steentijd
jager-verzamelaars
nomaden
AGRARISCHE EVOLUTIE
neolithicum nieuwe steentijd
landbouwers
sedentair
bedoelde en onbedoelde gevolgen — — — — —
88
beschermd in een dorp ongelijkheid gewelddadige conflicten patriarchale samenleving ontstaan van ambachten
Hoofdstuk 3: De grootste verandering ooit?
Sapiens1_lwb_inner_03.indd 88
16/01/20 10:26
Samenvatting: De grootste verandering ooit? Zo’n 12 000 jaar geleden eindigde de laatste ijstijd en maakte een aantal mensen in de Vruchtbare Sikkel de overgang naar de landbouw. Dat gebeurde zeer geleidelijk. Het veranderende klimaat maakte de Vruchtbare Sikkel vochtiger en vruchtbaarder. Mensen werden er aangetrokken door de vele planten en door de dieren die er leefden. Ze verzamelden veel wilde granen en merkten dat die elk jaar opnieuw groeiden als de zaadjes op de grond waren gevallen. Mensen gingen steeds vaker zelf zaadjes planten en werden geleidelijk aan landbouwers. Dieren die ze vroeger gedood zouden hebben, werden nu getemd en gefokt. Die geleidelijke verandering noemen we de agrarische evolutie en we plaatsen ze in de nieuwe steentijd of het neolithicum. Ze had een enorme invloed op hoe mensen leefden. Dankzij de akkerbouw en de veeteelt had de mens meer kans om als soort te overleven. Het gevolg was dat de wereldbevolking toenam. Boeren hoefden ook niet elke keer te verhuizen en zo ontstond de sedentaire samenleving. Daarin bleven mensen op één plek wonen waar ze huizen bouwden. De landbouwers leefden samen in dorpen waar ze beter beschermd waren tegen het weer, de wind en wilde dieren. Maar de landbouwevolutie had ook onbedoelde gevolgen. Boeren moesten in de eerste plaats veel harder en langer werken. Ook waren ze de eerste mensen met veel bezittingen zoals akkers, vee, huizen, werktuigen en waterbronnen. Die deelden ze natuurlijk liever niet met anderen. Daardoor ontstond er ongelijkheid tussen de rijkere mensen, die veel hadden, en de armere mensen, die zo goed als niets hadden. Dat kon leiden tot gewelddadige conflicten die we later oorlogen zouden noemen. Sommige wetenschappers vermoeden dat mannen een belangrijkere plaats innamen in de landbouwsamenleving omdat zij degenen waren die geweld gebruikten om het dorp te verdedigen of andere dorpen aan te vallen. Zo ontstond de patriarchale samenleving waarin mannen de baas zijn. De rijkdom die het gevolg was van de landbouwsamenleving, zorgde er ook voor dat sommige mensen zich op andere dingen dan het produceren van voedsel konden toeleggen. Zij specialiseerden zich in ambachten en werden bakker, pottenbakker of kleermaker. Historisch denken We maken gebruik van een aantal structuurbegrippen die ons inzicht geven in het verleden. De begrippen ‘oorzaak’ en ‘gevolg’ zijn er daar twee van. Door op zoek te gaan naar oorzaken en gevolgen begrijpen we waarom zaken veranderden. In dit hoofdstuk leerden we bijvoorbeeld dat sociale ongelijkheid een onbedoeld gevolg is van de agrarische revolutie. De schedels in Jericho en de grafgiften in het graf van de boogschutter van Amesbury geven ons aanwijzingen over de sociale status van die mensen.
Hoofdstuk 3: De grootste verandering ooit?
Sapiens1_lwb_inner_03.indd 89
89
16/01/20 10:26
Uitbreiding 1: Hoe zorgde de landbouw voor een spectaculaire bouwkunst in Europa? De agrarische evolutie zorgde in Europa voor grote veranderingen in de samenleving. Door de introductie van landbouw werd het mogelijk om enorme stenen constructies te bouwen, zoals bijvoorbeeld die in Stonehenge. We noemen ze megalieten.
Uitbreiding 2: Hebben jager-verzamelaars en boeren vreedzaam samengeleefd in hetzelfde gebied? In het verhaal komen jager-verzamelaars in contact met boeren die reuzenstenen bouwden. Het verhaal is echter fictie en dus onbetrouwbaar.
06 HISTORISCHE BEGRIPPEN
Begrippen Je leerde de volgende historische begrippen: — agrarische evolutie proces waarbij de mens de overgang maakt van een nomadische levenswijze naar een bestaan op basis van landbouw — ambacht
beroep waarbij men zich specialiseert in handwerk
— landbouw
economische activiteit waarbij land wordt gebruikt om dieren of planten te kweken
— ongelijkheid
toestand van verschil
— oorlog
gewapend conflict
— patriarchale samenleving
samenleving waarbij mannen meer macht en aanzien hebben dan vrouwen
— sedentaire samenleving
samenleving waarbij mensen een vaste woonplaats hebben in een dorp of stad
Ook deze structuurbegrippen kwamen aan bod. Hun betekenis kun je opzoeken in je Histokit. — oorzaak — bedoelde en onbedoelde gevolgen
90
07 STRUCTUURBEGRIPPEN
— doel — evolutie
Hoofdstuk 3: De grootste verandering ooit?
Sapiens1_lwb_inner_03.indd 90
16/01/20 10:26
Zelfevaluatie
onvoldoende
voldoende
goed
Dit kan ik …
zeer goed
In deze les leerde je meer over de landbouwrevolutie, de gevolgen ervan en de nieuwe ontwikkelingen die eruit ontstonden. Dit zelfevaluatieformulier kan je helpen om te bepalen wat je al goed kunt en aan welke elementen je nog moeten werken. Succes!
SITUEREN IN DE TIJD Je kunt de agrarische evolutie situeren in de tijd. SITUEREN IN DE RUIMTE Je kunt de agrarische revolutie situeren in de ruimte. HISTORISCHE BRONNEN EN WERKEN Je kunt meerdere bronnen uit het graf van de boogschutter van Amesbury met elkaar vergelijken door de stappen van een kritische bronnenstudie toe te passen. Je kunt op basis van het aangereikte bronnenmateriaal een antwoord formuleren op de historische vraag over de boogschutter van Amesbury. DE GROOTSTE VERANDERING OOIT Je kunt beschrijven waarom en hoe mensen evolueerden van jagerverzamelaar naar landbouwer. Je kunt toelichten welke onbedoelde en bedoelde gevolgen uit de agrarische evolutie ontstonden en hoe en waarom dat gebeurde. Je kunt de volgende begrippen in de juiste context gebruiken: agrarische evolutie, landbouw, ambacht, sedentaire samenleving, ongelijkheid, oorlog, patriarchale samenleving.
↑
Deze plek werd door mensen met de hand uitgegraven! Het zijn de silexmijnen van Spiennes. Die site in de buurt van de stad Bergen (Henegouwen) is een unieke plek in West-Europa. Tijdens het neolithicum groeven mensen er grote blokken vuursteen uit. Van die vuursteen maakten ze toen allerlei nuttige gebruiksvoorwerpen. Vandaag kun je de negen meter diepe mijnen bezoeken. De plek werd in het jaar 2000 beschermd als werelderfgoed. Je leert er meer over op diddit.
© Jean-Pol Grandmont
Hoofdstuk 3: De grootste verandering ooit?
Sapiens1_lwb_inner_03.indd 91
91
16/01/20 10:26
92
Hoofdstuk 3: De grootste verandering ooit?
Sapiens1_lwb_inner_03.indd 92
16/01/20 10:26