Les 7 Leven met honger, ziekten en dood Ontdekplaat – De pest

7

Leven met honger, ziekten en dood

In 2020 maakt het coronavirus wereldwijd meer dan 1,6 miljoen slachtoffers. Mondmaskers, quarantaine en lockdown worden dagelijkse kost. Grafieken van het aantal besmettingen en overlijdens beheersen het journaal. Beelden van covidafdelingen in ziekenhuizen confronteren ons met de harde realiteit van ziekte en dood. Dat zijn we in het ‘rijke Westen’ niet meer gewend, maar eeuwenlang lag ook bij ons de dood altijd en overal op de loer. Ze maakte deel uit van het dagelijkse leven. De schrik zat er vooral in tijdens en na de pestepidemie van het midden van de 14e eeuw.

Waarom wordt de evolutie van de bevolking vandaag goed in het oog gehouden? Hoe evolueert het bevolkingsaantal in de middeleeuwen en in de vroegmoderne tijd? Wat weten we over de pest?

Kaartnr(s).

± 500

MIDDELEEUWEN

1346 1351

DOE DE TEST! Welke begrippen ken je al? Noteer bij elke beschrijving het passende begrip. Kies uit: bacterie – corona – epidemie – grafiek – immuniteit – pandemie – quarantaine – vaccin – virus.

Begrip Betekenis Dieren of mensen afzonderen zodat ze anderen niet kunnen besmetten Een microscopisch klein organisme waarvan er op en in ons lichaam miljarden voorkomen. 99 % ervan is noodzakelijk om gezond te blijven. Als een bacterie op een plaats terechtkomt waar ze niet thuishoort, bijvoorbeeld in de darmen, een wond en/of in het bloed, veroorzaakt ze ziekten. Vandaag kan men die behandelen met antibiotica. Een middel dat men toedient om dieren of mensen te beschermen tegen een ziekte

Een manier om de evolutie van aantallen (stijging, daling) visueel voor te

stellen

COP STAP DOOR vERScHILLENDE TIJDEN 55

± 1450 ± 1750 ± 1945

VROEGMODERNE MODERNE TIJD TIJD

HEDENDAAGSE TIJD ZWARTE DOOD © VAN IN

Een nog kleiner organisme dat geen nuttige bijdrage levert voor de gezondheid en meestal zelfs schadelijk is. Sommige veroorzaken een 'gewone' verkoudheid, andere gevaarlijkere ziekten zoals griep, mazelen of aids. Omdat er steeds nieuwe types ontstaan, moet men iedere keer een geschikt vaccin ontwikkelen. Een virus dat vernoemd is naar de uitstulpingen die aan een kroon doen denken

Een ziekte die zich snel op een grotere schaal verspreidt

Een ziekte die zich snel op wereldschaal verspreidt

De Verenigde Naties waken over de hedendaagse evolutie van de wereldbevolking

Vandaag omvat de wereldbevolking ruim 7,8 miljard mensen. Dat aantal zal toenemen tot (waarschijnlijk) 11 miljard in 2100. 77 % van de wereldbevolking leeft in Azië en Afrika. Europa is het enige continent waar het bevolkingsaantal afneemt. Nu leven daar ongeveer 742 miljoen mensen. In 2100 zouden er dat nog ongeveer 653 miljoen zijn. In Europa leven mensen langer, maar worden er relatief weinig kinderen geboren.

Die cijfers komen van de Verenigde Naties, een internationale organisatie die waakt over de mensenrechten: de welvaart en het welzijn van de mensen overal in de wereld.

OPDRACHT 1 - Waarom bedreigt een teveel aan mensen onze planeet?

- Waarom is een onevenwichtige samenstelling van het bevolkingsaantal per leeftijdsgroep ook een probleem?

56 LES 7 LEvEN MET HONGER, zIEkTEN EN DOOD De bevolkingsevolutie in de middeleeuwen en in de vroegmoderne tijd vertoont continuïteit en verandering In de middeleeuwen en vroegmoderne tijd wisselen periodes van bevolkingsstijging en bevolkingsdaling elkaar af. Die bevolkingsevolutie heeft verschillende oorzaken: ziekten, geweld en honger zijn de belangrijkste. Het klimaat is een indirecte oorzaak van de bevolkingsevolutie. Het heeft vooral invloed op de landbouw. Wanneer het bijvoorbeeld lang en veel regent, rot het graan weg op de velden en kan het niet meer geoogst worden. We spreken dan van misoogsten. Dat is rampzalig, want de meerderheid van de mensen leeft al continu op de rand van de hongersnood. Ook menselijke ingrepen kunnen het bevolkingsaantal beïnvloeden. In de 11e eeuw wil de Kerk, die toen heel veel macht had, de vrede op aarde bevorderen. Ze verbiedt onder andere dat er gevochten wordt op de (talrijke) kerkelijke feestdagen. Maar alles bij elkaar vertoont de bevolkingsevolutie tot 1700 meer continuïteit dan verandering: het bevolkingsaantal blijft in vergelijking met de moderne tijd laag.© VAN IN

OPDRACHT 2 aantallen in miljoenaantallen in miljoen 400

300

200

100-JARIGE OORLOG

1337-1453 30-JARIGE OORLOG

1618-1648

150

120

100 90 80 70 60 50 40 30 20

INVALLEN GERMANEN

542-546

INVALLEN ISLAMIETEN

587-591 STOP INVALLEN

1346-1351

0 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 11001200 1300 14001500 1600 17001800 1900

jaartal jaartal Relatief kouder klimaat

Relatief warmer klimaat

Epidemie

In de 11e eeuw gebruikt de Kerk haar invloed om het aantal oorlogen te doen afnemen. Zo verbiedt ze bijvoorbeeld om te vechten op kerkelijke feestdagen.

Vochtiger klimaat (veel neerslag)

57C OP STAP DOOR vERScHILLENDE TIJDEN - Lees de informatie over de grafiek. Onderstreep telkens welke gegevens juist zijn. • De grafiek is een historische bron / een historisch werk. • Op de grafiek kunnen we gegevens aflezen over de klassieke oudheid / de middeleeuwen / de vroegmoderne tijd / de moderne tijd / de hedendaagse tijd. • Deze grafiek geeft informatie over de evolutie van de Europese bevolking / de wereldbevolking. - Bestudeer nu ook de grafiek zelf. Maak een overzicht van de evolutie van het bevolkingsaantal in de tabel op de volgende bladzijde. • Onderscheid vier periodes van daling en stijging. Geef telkens de begin- en einddatum. • Is er stijging of daling? • Geef de oorzaken van de daling en stijging. De evolutie van het bevolkingsaantal in Europa tussen ca. 200 en ca. 1900 De grafiek is grotendeels gebaseerd op schattingen. In de middeleeuwen en de vroegmoderne tijd zijn er nog geen bevolkingsregisters of regelmatige volkstellingen. Historici moeten aantallen berekenen op basis van andere bronnen. Voor bepaalde plaatsen en periodes zijn er geen bronnen (meer). Dan komen er (nog meer) wiskundige berekeningen aan te pas. © VAN IN

De grafiek geeft hierover geen gegevens.

- Vergelijk het bevolkingsaantal in de middeleeuwen en de vroegmoderne tijd. Wat kun je besluiten? Onderstreep hieronder welke gegevens juist zijn.

• De stijging van het bevolkingsaantal is hoger / lager in de vroegmoderne tijd dan in de middeleeuwen.

• In de middeleeuwen / de vroegmoderne tijd wisselen periodes van stijging en daling elkaar af. In de middeleeuwen / de vroegmoderne tijd is er geen daling meer. • In de vroegmoderne tijd hebben geweld en epidemieën een kleinere / grotere invloed op de evolutie van het bevolkingsaantal. • Zowel in de middeleeuwen als in de vroegmoderne tijd is het bevolkingsaantal laag in vergelijking met de 19e eeuw. In de middeleeuwen en de vroegmoderne tijd is er dus

58 LES 7 LEvEN MET HONGER, zIEkTEN EN DOOD continuïteit / verandering. - Oorzaken kunnen opgedeeld worden in: structurele en incidentele oorzaken. Zoek de betekenis op in de woordenlijst. • structurele oorzaak: • incidentele oorzaak: - Voeg de historische redeneerwijzen ‘structurele oorzaak’ en ‘incidentele oorzaak’ toe aan het schema van historisch denken op de uitvouwbare tijdlijn. - Welke oorzaak van de trage bevolkingsgroei is structureel en welke incidenteel? OPDRACHT 3 © VAN IN

Bestudeer samen met een andere leerling het schema. Wat is het verband tussen de lage landbouwopbrengsten en ziekten? Zoek dat samen uit en vul elkaar aan.

minstens 50 % van de huishoudelijke uitgaven gaat naar voedsel continu (op de rand van) hongersnood

voeding is duur verzwakte immuniteit door chronisch gebrek aan dierlijke vetten en proteïnen

ziekten slecht bestand tegen lichamelijke belasting lage arbeidsproductiviteit

COP STAP DOOR vERScHILLENDE TIJDEN 59

hoog sterftecijfer = lage bevolkingsgroei lage landbouwopbrengsten © VAN IN

In het midden van de 14e eeuw raast een pestepidemie door Europa. Historici schatten het aantal pestdoden in West-Europa op ongeveer 40 miljoen. Dat is een derde tot de helft van de totale bevolking. Geen enkele ziekte heeft ooit zoveel slachtoffers gemaakt. Een besmette persoon sterft enkele dagen na het verschijnen van de eerste symptomen. In onze streken spreken tijdgenoten van ‘pestilentie’ (de ziekte, plaag) of de ‘haastige ziekte’. Later gaat men die grote pestepidemie de Zwarte Dood noemen.

Het herkomstgebied van de pestbacterie bevindt zich in Azië. Daar leeft de bacterie in vlooien op knaagdieren en andere kleine zoogdieren. In de 14e eeuw zijn er al intensieve

handelscontacten tussen Azië en Europa. De pestbacterie reist mee richting Europa. In de

middeleeuwen weet men niet wat bacteriën zijn. Mensen verklaren de grote pestepidemie

vanuit hun (godsdienstige) visie op het leven en op de wereld (standplaatsgebondenheid). Zo

wordt de pest gezien als een straf van God. Ook verdenkt men de joden ervan de pest te hebben veroorzaakt. In de middeleeuwen hebben de joden een slechte naam. Het idee leeft namelijk dat ze verantwoordelijk zijn voor de dood van Jezus.

OPDRACHT 5 De pest komt (ook vandaag nog) voor in verschillende vormen. Noteer bij de volgende omschrijvingen telkens de passende naam. Kies uit: builenpest – longpest – zwarte pest.

Begrip

OPDRACHT 6 De geografische verspreiding

van de Zwarte Dood in Europa

60 LES 7 LEvEN MET HONGER, zIEkTEN EN DOOD

Omschrijving Via besmette speekseldruppel(tje)s infecteren de pestbacteriën de longen. De pestlijder hoest schuim en bloed op. Ademhalen wordt moeilijk. De pestbacteriën dringen het lymfesysteem binnen. Via de lymfevaten bereiken ze de lymfeklieren. Die ontsteken, zwellen op, gaan etteren en

bloeden. De infectie leidt uiteindelijk tot het falen van de organen, met de dood tot gevolg. De pestbacteriën dringen binnen in de bloedbaan en vergiftigen het bloed. Onderhuidse bloedingen veroorzaken paarse, bijna zwarte vlekken. © VAN IN

- Wat hebben de plaatsen die toen getroffen worden gemeenschappelijk?

- In welk jaar bereikt de pest onze streken?

- Welke weg legt de pest af in Europa? Gebruik de windrichtingen om je antwoord concreet en duidelijk te formuleren.

In de middeleeuwen verklaren de tijdgenoten de pest vanuit hun (religieuze) visie op het leven en op de wereld (standplaatsgebondenheid). Bestudeer de bronnen. Lees de informatie. Wat zijn volgens tijdgenoten de oorzaken van de pestepidemie? Noteer ze in het kader op de volgende bladzijde.

OPDRACHT 7

Bron 1 Processie van flagellanten

Piérart van Tielt, miniatuur, uit: Gilles Le Muisit, Kroniek, 1347-1349 Gilles Le Muisit (1272-1352) is abt van de abdij van Sint-Maarten in Doornik. Zijn kroniek is een

geschiedenis van de wereld tot 1349. Omdat hij op dat moment al blind is, dicteert hij zijn werk.

Piérart van Tielt werkt in Doornik. Hij illustreert en kopieert manuscripten.

Tijdens de pestepidemie trekken steeds grotere groepen flagellanten van stad naar stad. Ze

brengen zichzelf in het openbaar zweepslagen toe. Zo willen ze boeten voor hun eigen zonden en

die van anderen.

COP STAP DOOR vERScHILLENDE TIJDEN 61

© imageselect © VAN IN

Alle joden over de hele wereld hadden zich voorgenomen de christenen met gif om het leven te brengen en daarom hadden ze alle waterputten, ver en dichtbij, en ook stilstaande wateren overal laten vergiftigen. Daardoor stierven zoveel mensen dat zoiets vreemds voordien nooit was voorgekomen. Men nam de joden daarom overal gevangen en wierp ze in het vuur. Daarin stierven ze aanstonds [onmiddellijk], alles vanwege de jammerlijke sterfte, waarover u hebt gehoord.

Uit: Jan van Boendale, Boek van de wraak van God, ca. 1350

Jan van Boendale (waarschijnlijk ca. 1280-1351) werkt als secretaris en raadgever voor het Antwerpse stadsbestuur. In het boek beschrijft hij hoe God volgens hem de mensen in het verleden en in zijn eigen tijd straft voor hun slechte gedrag. In de middeleeuwen leeft het idee dat de joden verantwoordelijk zijn voor de dood van Jezus.

Bron 1 Oorzaken

Bron 2

OPDRACHT 8

Bron

62 LES 7 LEvEN MET HONGER, zIEkTEN EN DOOD Archeologisch onderzoek van een middeleeuws massagraf van slachtoffers van de pest in Londen Ook vandaag hebben historici nog veel vragen over de Zwarte Dood. Daarom worden menselijke overblijfselen in (massa)graven met nieuwe technieken onderzocht om vast te stellen of mensen aan de pest gestorven zijn. Ook samenwerking met andere wetenschappers zoals archeologen en biologen leidt tot nieuwe inzichten. We hebben bijvoorbeeld lang gedacht dat alleen ratten en de rattenvlo de Zwarte Dood verspreid hebben in Europa. Dat idee wordt verlaten, omdat het praktisch niet mogelijk is. Maar hoe is het dan wel gegaan? Waarschijnlijk zijn er ook vlooien en luizen van mens op mens overgesprongen. © VAN IN

Menselijke vlooien komen nu gelukkig niet zo veel meer voor, maar in de middeleeuwen is dat wel even anders. Dat komt omdat de mensen op stro slapen en ze hun kleding veel langer dragen. Kleding is namelijk erg duur. Bovendien kunnen vlooien en luizen ook meereizen met handelaars in oude kleren en pelzen. Onderzoek bij recente opgravingen wijst bovendien uit dat besmetting via de lucht wel eens een belangrijkere oorzaak zou kunnen zijn dan men vroeger dacht. Nu blijkt wel degelijk dat mensen elkaar besmet hebben, zonder toedoen van vlooien.

- Toon met twee voorbeelden aan dat de kennis over de pest verandert.

- Onderstreep in de tekst waarom inzichten veranderen.

OPDRACHT 9

Bron 1 Bron 2

Paul Fürst, afbeelding van een snaveldokter in Rome, 1656

‘Pestdokters’ steken een mengsel van kruiden en specerijen in een masker met een vogelbek. Die vrijwilligers worden betaald om zieken in quarantaine te plaatsen.

COP STAP DOOR vERScHILLENDE TIJDEN 63

Beschilderd beeld, hout, 101 cm, eerste helft 16e eeuw, Museum Hof van Busleyden, Mechelen Sint-Rochus is een van de vijf ‘pestheiligen’ die in de middeleeuwen worden aanbeden. Volgens de katholieke Kerk zou Rochus van Montpellier (1295-1327) tijdens een pelgrimstocht naar Rome besmet zijn met de pest. Een engel geneest hem, een hond voorziet hem van het nodige brood. Bij zijn thuiskomst herkennen zijn stadgenoten hem niet meer omdat hij zoveel littekens heeft door de pest. Ze denken zelfs dat hij spioneert voor de vijand. Rochus sterft in de gevangenis. © VAN IN

ONWAARSCHIJNLIJK!

Tegen de plotse opkomst en de snelle verspreiding van de Zwarte Dood staat de overheid

machteloos. Na die grote epidemie gaan lokale besturen wel maatregelen nemen om zo’n ramp

in de toekomst te vermijden. Op 27 juli 1377 vaardigt het bestuur van de republiek Ragusa (nu Dubrovnik, Kroatië) een nieuwe wet uit. Voortaan moeten handelaars drie weken in isolement blijven op een eiland voor de kust. Als ze besmet zijn, sterven ze daar. Zijn ze na die tijd nog in leven, dan vormen ze geen gevaar meer. Nadien nemen andere overheden dat systeem over. Venetië verplicht vanaf 1448 dat schepen veertig dagen buiten de haven moeten blijven liggen alvorens de stad binnen te varen. In het Venetiaans is veertig ‘quarantena’. Dat ligt aan de oorsprong van het woord ‘quarantaine’: een verplicht isolement om de verspreiding van een ziekte te vermijden.

Ook in onze streken kom je eeuwenlang geen stad binnen zonder attest als bewijs dat je niet besmet bent door een ziekte. Lokale overheden verplichtten pestlijders om buiten de stad te gaan wonen.

Wat je na deze les moet kennen en kunnen:

KENNEN

1 de begrippen ‘continuïteit’, ‘evolutie’, ‘standplaatsgebondenheid’ en ‘verandering’ uitleggen 2 de begrippen ‘bacterie’, ‘epidemie’, ‘grafiek’, ‘immuniteit’, ‘pandemie’, ‘quarantaine’ en ‘virus’ uitleggen 3 uitleggen waarom de Verenigde Naties de (toekomstige) bevolkingsevolutie in de wereld bestuderen 4 de bevolkingsevolutie in de middeleeuwen en de vroegmoderne tijd vergelijken 5 drie directe oorzaken en één indirecte oorzaak voor een daling van het bevolkingsaantal geven 6 het verband tussen voedseltekort en ziekten uitleggen 7 de Zwarte Dood in Europa situeren in de tijd

64 LES 7 LEvEN MET HONGER, zIEkTEN EN DOOD

8 twee middeleeuwse verklaringen voor de pest geven 9 de begrippen ‘structurele oorzaak’ en ‘incidentele oorzaak’ toepassen KUNNEN 1 een voorbeeld van continuïteit en verandering geven in de bevolkingsevolutie van Europa 2 met twee voorbeelden aantonen dat de kennis van het verleden verandert 3 een kaart interpreteren 4 informatie van een grafiek aflezen 5 historische vragen waarop bronnen een antwoord geven formuleren Een aantal onderdeeltjes van ‘kennen’ en ‘kunnen’ kun je op diddit verder inoefenen. Als je denkt dat je een onderdeeltje kent of kunt, zet je daar een kruisje voor. © VAN IN

LES 7 SCHEMA

Leven met honger, ziekte en dood

1 De Verenigde Naties waken over de hedendaagse evolutie van de wereldbevolking

Overbevolking is vandaag een bedreiging: • voor onze planeet, • voor onze welvaart en ons welzijn.

2 De bevolkingsevolutie in de middeleeuwen en in de vroegmoderne tijd vertoont continuïteit en verandering

Evolutie Periodes van daling en stijging wisselen elkaar af. Continuïteit In beide tijdvakken blijft het bevolkingsaantal laag in vergelijking met de 19e eeuw. Verandering • In de vroegmoderne tijd daalt het bevolkingsaantal niet meer. • In de vroegmoderne tijd stijgt het bevolkingsaantal hoger dan in de middeleeuwen. • Geweld en epidemieën hebben een kleinere invloed op het bevolkingsaantal. Oorzaken bevolkingsdaling Directe oorzaken • epidemieën • geweld (invallen en oorlogen) • voedseltekort

65C OP STAP DOOR vERScHILLENDE TIJDEN Indirecte oorzaak • nat en kouder klimaat Bronnen: schaars en onregelmatig wiskundige schattingen 3 De Zwarte Dood Midden 14e eeuw: grote pestepidemie • bacterie • van Azië naar Europa via handelscontacten Standplaatsgebondenheid Verklaring tijdgenoten: • ‘Schuld van de joden’ • ‘Straf van God’ © VAN IN