Les 16 De kruistochten

16 Iedereen kent wel het woord ‘kruistochten’. Misschien heb je zelfs De kruistochten al een film gezien of een boek gelezen over de kruistochten. Maar wat zeggen historici over dit onderwerp?

Wat ging er vooraf aan de kruistochten? Welke motieven hebben de kruisvaarders? Wat is er gebeurd tijdens de kruistochten? Wat zijn de gevolgen geweest?

Kaartnr(s).

± 3500 v.C. ± 800 v.C. ± 500 ± 1450 ± 1750± 1945

PREHISTORIE OUDE NABIJE OOSTEN KLASSIEKE OUDHEID MIDDELEEUWEN HEDENDAAGSE TIJD

MODERNE TIJD

169F cultuur in de middeleeuwen Wat voorafging In het tweede jaar heb je geleerd dat het christendom in de 1e eeuw ontstaan is in Palestina. Van daaruit heeft het zich verspreid over het hele Romeinse Rijk en ook daarbuiten. In de 7e eeuw ontstaat op het Arabische schiereiland een nieuwe godsdienst, de islam. Op korte tijd veroveren de Arabieren een groot rijk. De christelijke wereld en de moslimwereld zijn de volgende drie eeuwen regelmatig met elkaar in conflict. In de 11e eeuw begint in het westelijke deel van de Middellandse Zee de herovering van moslimgebieden in Spanje en Zuid-Italië (Sicilië) door de christenen. In het oostelijke Middellandse Zeegebied bedreigen de Seltsjoeken (Turken) vanaf de tweede helft van de 11e eeuw het Byzantijnse Rijk: dat rijk verliest een groot deel van Klein-Azië. De Byzantijnse keizer roept het westen te hulp. De eerste oproep blijft zonder gevolg … Pas na een tweede keer heeft hij succes: het westen gaat in op de vraag tot hulp en start de eerste kruistocht. Lees de lestekst en zet de gebeurtenissen in chronologische volgorde (nummer ze van oudst naar recentst). Begin herovering moslimgebieden door christenen Ontstaan islam De eerste kruistocht OPDRACHT 1 Ontstaan christendom Byzantijnse keizer roept westen te hulp. Seltsjoeken bedreigen Byzantijnse Rijk. VROEGMODERNE TIJD © VAN IN

OPDRACHT 2 In de wereldopvatting van de middeleeuwer is Jeruzalem het centrum van de wereld. De stad is de plaats waar Jezus van Nazareth gekruisigd, gestorven en begraven is. Op het Concilie van

Clermont in 1095 houdt paus Urbanus II een belangrijke toespraak. Hij roept de christenen in West-Europa op om hun geloofsbroeders in het oosten te helpen in hun strijd tegen de

Seltsjoeken. Tegelijk doet hij een oproep om Jeruzalem te bevrijden van de moslims. De toespraak vormt de aanleiding tot de eerste kruistocht.

Godsdienstige motieven spelen een hoofdrol: door op bedevaart naar Jeruzalem te gaan kunnen de deelnemers een aflaat verkrijgen en zo hun hemel verdienen. Dat de kruisvaarders vooral op

rijkdom uit zijn, is een fabeltje.

Duizenden mensen gaan enthousiast op de oproep van de paus in, zonder goed te weten waar ze aan beginnen.

Bron Wereldkaart

Wereldkaart uit Psalterium, hoogte 9,5 cm, ca. 1260, British Library, Londen 170 LES 16 de kruistochten - Waar ligt Jeruzalem op deze kaart? - Wie staat er bovenaan de kaart? - Waaraan kun je zien dat het niet de bedoeling was om een aardrijkskundige kaart te maken? Deze Engelse kaart is een typische 'mappa mundi' (wereldkaart) die niet alleen de geografische en historische kennis laat zien, maar die ook in het kader van de Bijbelse geschiedenis plaatst. Op de kaarten van de christelijke middeleeuwen staat het oosten bovenaan de kaart. Jezus Christus verschijnt dus in het oosten. Hij geeft een zegen met zijn rechterhand. Jeruzalem ligt in het centrum, de Rode Zee is rood gekleurd en de Britse eilanden liggen linksonder. © VAN IN

- Golgota is de plaats waar Jezus gekruisigd is. Waar op de kaart ligt die plaats?

- Waaraan zie je dat?

- Identificeer de twee grote figuren te paard onderaan op de kaart.

Kaart van Jeruzalem, uit Psalmboek, Noordwest-Frankrijk of Vlaanderen, eind 12e eeuw, Koninklijke Bibliotheek, Den Haag Oude kaarten zijn vaak anders georiënteerd

dan onze kaarten. Als je de betekenis van het woord ‘oriënt’ kent, weet je waar het noorden op deze kaart ligt. Ken je de betekenis? Oriënt is ‘oosten’. Het noorden ligt aan de linkerkant.

171F cultuur in de middeleeuwen Bron Pelgrims in Jeruzalem Pelgrims voor de Heilig Grafkerk te Jeruzalem. Uit: Le Livre des merveilles, les histoires écrites par Marco Polo. Manuscript geïllustreerd door de Meester van Boucicaut en de Meester van Bedford, 1410, Nationale Bibliotheek, Parijs OPDRACHT 4 © VAN IN

Het verloop van de kruistochten

Een eerste golf mensen vertrekt al in het voorjaar van 1096. Dat is de zogenaamde volkskruistocht. Die tocht loopt op een complete mislukking uit. De eigenlijke kruistocht, de zogenaamde ridderkruistocht, begint in de zomer van dat jaar. De leiding is in handen van een aantal edelen (onder andere Godfried van Bouillon) en de pauselijke afgevaardigde. Na een lange tocht bereiken zij Jeruzalem en veroveren de stad in 1099.

Een belangrijke reden waarom de kruisvaarders succes hebben en erin slagen om Jeruzalem te veroveren, is de verdeeldheid binnen de moslimwereld. De verovering van de stad leidt ook nauwelijks tot reacties in het grote moslimrijk. Er worden vier kruisvaarderstaatjes opgericht, maar de meeste kruisridders gaan terug naar huis. In de kruisvaardergebieden zijn de christenen vrij verdraagzaam tegenover moslims en joden. Die krijgen een positie die vergelijkbaar is met de positie van christenen en joden in islamgebieden: moslims mogen hun geloof belijden maar hebben dan minder rechten.

De tegenreactie van de moslimwereld komt slechts langzaam op gang. Geleidelijk aan heroveren de moslims meer en meer gebieden die de kruisvaarders hadden ingenomen. In 1187 verslaat de Koerd Saladin (Salah el-Din) het kruisvaarderleger en herovert Jeruzalem. De vierde kruistocht bereikt nooit Palestina, en eindigt met de plundering van Constantinopel in 1204. In 1291 verliezen de christenen hun laatste stukje grond in de streek. De islam heeft het pleit gewonnen. Maar de droom om Jeruzalem te heroveren, blijft in het westen nog lang verderbestaan. Een oorlog is altijd gruwelijk en op het vlak van geweld moeten christenen en moslims tijdens de

kruistochten voor elkaar niet onderdoen. Toch hebben de christenen en moslims in die periode

meer met elkaar in vrede geleefd dan in oorlog.

OPDRACHT 5 Beluister het verhaal ‘De lans’ van Dirk Bracke. - Hieronder lees je een aantal uitspraken over de tekst. Zijn de uitspraken juist of fout? Kruis aan. OPDRACHT 6 In juli 1099 wordt Jeruzalem ingenomen door de kruisvaarders. Hieronder volgen drie stukjes uit kronieken die geschreven zijn in de eerste helft van de 12e eeuw. Lees de drie fragmenten en beantwoord volgende vragen. 172 LES 16 de kruistochten

Juist Fout a De kruisvaarders hebben veel honger geleden. b Zij twijfelen soms aan hun onderneming. c Dat ze de lans vinden, geeft hun moed om verder te doen. d De kruisvaarders zijn alleen in geld geïnteresseerd. VERHAAL © VAN IN

Onderweg maakten ze zich meester van een groot aantal vestingen langs de kust. De vestingen die het sterkst waren en niet anders dan na een langdurige belegering ingenomen

konden worden, lieten ze voorlopig links liggen. Ze wilden zo snel mogelijk naar Jeruzalem. Ze legden een kordon om de muren en voerden tijdens de belegering voortdurend aanvallen uit.

Eén maand later volgde de inname. Veel inwoners van de stad, Saracenen en Joden, werden

gedood. Nadat ze alles aan zich hadden onderworpen en niemand nog langer verzet bood, droegen ze alle macht over aan Godfried en riepen ze hem tot koning uit.

Uit: Anna Komnene, Het verhaal van Alexios. Boek XI, geschreven ca. 1140 (vertaling M.A. Wes)

Anna Komnene (1083-1153) is de dochter van de Byzantijnse keizer Alexios. Zij schreef een geschiedenis over haar vader en zijn tijd. Saracenen is een oude naam voor moslims. Godfried van Bouillon krijgt niet de titel van koning, maar wel van ‘beschermer van het heilig graf’.

Bron 2

De Franken vielen de stad aan en namen er bezit van. Een aantal inwoners trok zich terug in de Toren van David en velen werden gedood. De joden verzamelden zich in de synagoge

[het gebouw waar de joden hun godsdienstige plechtigheden houden] en ze hebben die boven hun hoofd verbrand.

De onzen gingen erachteraan, achtervolgden hen en slachtten hen af met hun zwaarden en dat tot aan de tempel van Salomon [de al-Aqsamoskee] (…) Na de heidenen te hebben neergeslagen, maakten de onzen zich in de tempel meester van een groot aantal mannen en vrouwen, die ze naar willekeur doodden of in leven lieten. © VAN IN

Uit: Ibn al-Qalānisī, ca. 530/1140 Ibn al-Qalānisī (ca. 465-555/1073-1160) is een Syrische kroniekschrijver. Zijn beschrijving van de inname van Jeruzalem dateert van ca. 530/1140. De westerse kruisvaarders worden in Arabische

kronieken vaak ‘Franken’ genoemd. De Toren van David is een verdedigingstoren van de stad. Bron 3

Uit: Gesta Francorum, ca. 1100-1101

De anonieme auteur schrijft zijn kroniek de ‘Gesta Francorum’ (de daden van de Franken) rond 1100-1101. Hij schrijft de tekst als deelnemer aan de kruistocht en beschrijft vaak van dag tot dag de gebeurtenissen.

- Wanneer worden de kronieken geschreven:

• Anna Komnene: • Ibn al-Qalānisī: • Anonieme auteur:

Fcultuur in de middeleeuwen 173

- Vanuit welk perspectief kijken ze? Omcirkel het juist antwoord.

• Anna Komnene: westerse wereld – Byzantijnse wereld – Arabische wereld • Ibn al-Qalānisī: westerse wereld – Byzantijnse wereld – Arabische wereld • Anonieme auteur: westerse wereld – Byzantijnse wereld – Arabische wereld

- Voeg de historische redeneerwijze ‘perspectief’ toe aan het schema van historisch denken op de uitvouwbare tijdlijn.

- Waarom staan er bij Ibn al-Qalānisī twee jaartallen.

TIP Denk aan de tijdrekening.

- Wat zeggen de auteurs over het aantal slachtoffers? Vermelden ze aantallen?

- Geef een mogelijke verklaring.

- Hoe beschrijven de auteurs de gebeurtenissen? Omcirkel. Licht je antwoord mondeling toe.

• Anna Komnene: zakelijk – niet zakelijk • Ibn al-Qalānisī: zakelijk – niet zakelijk • Anonieme auteur: zakelijk – niet zakelijk

174 LES 16 de kruistochten - Welke auteur vind jij het minst betrouwbaar om te achterhalen hoe de inname van Jeruzalem verlopen is? - Andere kronieken spreken over 3 000, 10 000, 20 000, 70 000, 100 000, 150 000 doden. Hoe later na de gebeurtenis, hoe hoger de cijfers in de kronieken. Zijn dat nauwkeurige gegevens? - Hoe komt het dat de cijfers alsmaar stijgen? - Hoe beoordeel je de volgende uitspraak: ‘Bij de inname van Jeruzalem zijn veel slachtoffers gevallen maar wij weten niet hoeveel’? © VAN IN

Toen we Tyrus verlieten, doorkruisten we een onafgebroken reeks boerderijen en dorpen met efficiënt uitgebate akkers. Hun bewoners waren allemaal moslims, maar zij leefden binnen

de welvaart die de Franken gecreëerd hebben (...) Hun woningen zijn hun eigendom en hun

goederen worden intact gelaten. (...) De twijfel sluipt in de harten van die mensen als zij hun lot vergelijken met dat van hun broeders die in moslimgebied leven. Die zuchten namelijk onder het onrecht van hun geloofsgenoten, terwijl de Franken het recht doen heersen.

Uit: Ibn Jobair, Reisverhalen, ca. 1183-1185

Ibn Jobair (1145-1217) is een reiziger en schrijver uit Andalusië. Hij wordt bekend met zijn reisverslag van zijn bedevaart naar Mekka. Hij verblijft negen maanden in die stad en daarna bezoekt hij verschillende steden in het Midden-Oosten. In zijn reisverslagen geeft hij veel informatie over de personen die hij ontmoet en over de politieke en sociale omstandigheden in het gebied.

Zijn de uitspraken juist of fout? Kruis aan.

a Ibn Jobair heeft kritiek op zijn geloofsgenoten. b Ibn Jobair vindt dat de christenen de moslims vrij goed behandelen. c De moslims en christenen hebben in de middeleeuwen nooit in vrede met elkaar samengeleefd. Juist Fout

175F cultuur in de middeleeuwen De gevolgen van de kruistochten Historici verschillen nogal van mening over de gevolgen van de kruistochten. Het gezag van de paus als leider van de westerse christenheid wordt versterkt. De economie wordt nog internationaler: Italiaanse steden zoals Genua en Venetië beheersen de handel met het oosten. Het westen leert de Arabische levenswijze en cultuur beter kennen. Maar het komt niet tot een echte uitwisseling. Het is giswerk of bijvoorbeeld de spitsboog, heraldische wapenschilden en andere oosterse culturele uitingen via de kruistochten tot ons zijn gekomen. Het moderne Midden-Oosten komt niet voort uit die middeleeuwse oorlogen. Toch roepen de kruistochten in de Arabische wereld vandaag vaak heel emotionele reacties op. Het gaat al lang niet meer om het verleden zelf: de kruistochten worden gebruikt en misbruikt om hedendaagse conflicten in de streek te rechtvaardigen. De kruistochten hebben heel wat onbedoelde gevolgen. Welk gevolg kun je als ‘bedoeld’ benoemen? OPDRACHT 8 © VAN IN

Bron 1

In 1181 nemen de moslims onder leiding van Saladin Jeruzalem in. Verrassend genoeg wordt de figuur van Saladin eeuwenlang genegeerd in het Midden-Oosten. De eerste biografie van hem wordt pas in 1872 gepubliceerd. Ondanks zijn Koerdische afkomst wordt Saladin gezien als een groot strijder van de islam tegen het aanvallende westen. Wanneer het verhaal van Saladin en de kruistochten vandaag op Arabische scholen wordt verteld, dan wordt dat in gedurfde, heldhaftige beelden gedaan, zonder grijstinten. De blijvende herinnering aan de kruistochten tot op vandaag wordt heel beeldend uitgedrukt in een levensgrote beeldengroep in Damascus uit 1992.

Uit: C. Hillenbrand, The Crusades. Islamic Perspectives, 2000, New York, eigen vertaling

Carole Hillenbrand is een Britse historica die gespecialiseerd is in de geschiedenis van de islam. Zij is de eerste niet-moslim die in 2005 de Koning Faisal-prijs voor islamstudies ontving. Een teken dat haar werk ook in de Arabische wereld gewaardeerd wordt.

Bron 2

176 LES 16 de kruistochten - Welke soort bron is bron 1? Omcirkel. TIP Raadpleeg de woordenlijst. een historisch werk – een historische bron Standbeeld van Saladin in Damascus, Syrië, ingehuldigd in 1993 door president Hafez Assad naar aanleiding van de 800e verjaardag van de dood van Saladin Het standbeeld toont een triomfantelijke Saladin met twee bondgenoten en twee gevangen kruisvaarders. © VAN IN

- Wat is er verrassend?

- Is bron 1 een betrouwbare bron om de vragen te beantwoorden? Geef twee argumenten.

- Door wie, waar en wanneer is het standbeeld van Saladin ingehuldigd?

- Wat kun je besluiten uit bron 1 en bron 2? Kruis de juiste uitspraken aan.

De kruistochten zijn vandaag een emotioneel geladen begrip. Ook de tijdgenoten van Saladin zien hem als een grote strijder van de islam tegen het aanvallende westen. Het standbeeld van Saladin in Damascus is een voorbeeld van misbruik van geschiedenis.

Wat je na deze les moet kennen en kunnen:

KENNEN

1 de begrippen ‘tijdrekening’,

‘periode’, ‘westers’ en ‘niet-westers’ uitleggen 2 de begrippen ‘islam’, ‘Klein-Azië’ en

‘motief’ uitleggen 3 de aanleiding, bedoelde gevolgen en onbedoelde gevolgen van de kruistochten benoemen 4 de voorgeschiedenis van de kruistochten uitleggen 5 de eerste kruistocht vanaf de toespraak van paus Urbanus schetsen 6 het verdere verloop van de westerse aanwezigheid in het

Midden-Oosten uitleggen 7 de gevolgen van de kruistochten opnoemen 8 verschillen in interpretatie van de kruistochten tussen vroeger en nu opnoemen

Fcultuur in de middeleeuwen 177

9 kenmerken van culturele contacten tussen christenen en moslims in de middeleeuwen toelichten KUNNEN 1 een symbolische kaart analyseren 2 informatie uit historische bronnen afleiden 3 de betrouwbaarheid van een historische bron beoordelen in functie van een historische vraag 4 bronnen met elkaar vergelijken om een historische vraag te beantwoorden 5 de kruistochten bestuderen vanuit verschillende perspectieven Een aantal onderdeeltjes van ‘kennen’ en ‘kunnen’ kun je op diddit verder inoefenen. Als je denkt dat je een onderdeeltje kent of kunt, zet je daar een kruisje voor. © VAN IN

LES 16 SCHEMA

De kruistochten

1 Wat voorafging • 7e eeuw: In Palestina ontstaat het christendom. • 11e eeuw: In Spanje en Zuid-Italië beginnen christenen de moslims terug te dringen. • 11e eeuw: Seltsjoeken zijn bedreiging voor Byzantium Byzantium verliest een deel van Klein-Azië oproep voor hulp Byzantijnse keizer aan paus geen gevolg nieuwe oproep eerste kruistocht

2 Motieven voor de kruistochten 1095 Oproep paus Urbanus voor kruistocht Byzantijnen helpen tegen Seltsjoeken

Jeruzalem bevrijden

Massale reactie Kruistocht = middel om hemel te verdienen

LES 16 de kruistochten 3 Het verloop van de kruistochten • begin 1096: volkskruistocht mislukking • zomer 1096: ridderkruistocht Jeruzalem veroverd in 1099 Oprichting kruisvaarderstaten Langzame reactie moslimwereld Christenen verliezen gebieden. 1187: Saladin, inname Jeruzalem Vierde kruistocht eindigt met plundering Constantinopel in 1204. 1291: Het westen is helemaal verdreven. 4 De gevolgen van de kruistochten • Het gezag van de paus wordt versterkt. • Economie wordt nog internationaler: Genua en Venetië. • Westen leert Arabische cultuur beter kennen maar geen echte uitwisseling. • Kruistochten roepen vandaag nog emotionele reacties op. gebruik en misbruik van geschiedenis © VAN IN