Les 13 De Nederlanden

13 Je weet al dat het Karolingische Rijk (zie les 5) uiteenvalt. Uiteindelijk blijven er in de 10e eeuw van het Karolingische Rijk twee rijken over: Frankrijk en het Duitse De Nederlanden Rijk. De verzwakking van de vorstelijke macht (zie les 11) zorgt ervoor dat ook in onze gewesten de graven en hertogen zich meer en meer als onafhankelijke vorsten gedragen.

Wat gebeurt er met de belangrijkste gewesten in ons land? Hoe proberen de graven en hertogen het bestuur te organiseren? Hoe proberen de Bourgondische hertogen nadien de verschillende gewesten te verenigen en het bestuur te centraliseren?

± 900 1050

Kaartnr(s).

Bekijk aandachtig de kaart op de volgende bladzijde. - Van welke eeuwen zie je hier de politieke indeling van de Nederlanden?

1288 1302

EUROPA ONTWIKKELING VAN DE GEWESTEN STANDENVERTEGENWOORDIGINGEN FILIPS DE GOEDE (1419-1467)

OPDRACHT 1 - Vermeld drie landen die nu bestaan waarvan het grondgebied geheel of gedeeltelijk is ingekleurd.

TIP Raadpleeg de hedendaagse kaart van Europa op de uitvouwbare tijdlijn.

- Welke drie gewesten liggen grotendeels in het gebied dat nu Vlaanderen is? - Vermeld een Vlaamse stad die je op de kaart ziet, die niet tot het middeleeuwse Vlaanderen behoort. - Wat bedoelen we met ‘de Nederlanden’? E de middeleeuwen van 900 tot 1450 127

Rijks-Vlaanderen GuldensporenslagWoeringen © VAN IN

- Geef de naam van het graafschap waarvan het grondgebied overeenkomt met onze huidige provincie Limburg.

- In welke huidige Belgische provincie ligt een groot deel van het hertogdom Limburg? (Vergelijk met een hedendaagse kaart.)

De Nederlanden in de 13e en de 14e eeuw

128 LES 13 de nederlanden Vlaanderen en Brabant worden machtig In Frankrijk ontwikkelt het graafschap Vlaanderen zich tot een groot en machtig gewest. De eerste Vlaamse graaf, Boudewijn ‘met de ijzeren arm’ (9e eeuw), trouwt met de dochter van de Franse koning. Zijn zoon, Boudewijn II, verdrijft de Noormannen. Alhoewel de Franse koning leenheer is, bestuurt de Vlaamse graaf het gebied zelf. Hij breidt zijn grondgebied verder uit. Zijn opvolgers zetten die politiek verder. In 1047 krijgt de graaf van Vlaanderen het gebied rond de stad Ename, ten oosten van de Schelde. De Schelde vormt de grens tussen Frankrijk en het Duitse Rijk. De graaf wordt daardoor ook leenman van de Duitse keizer. Voortaan bestaat het graafschap uit twee delen: Kroon-Vlaanderen (Frankrijk) en Rijks-Vlaanderen (Duitse Rijk). © VAN IN

OPDRACHT 2

De stad Brugge ontwikkelt zich tot een van de belangrijkste Europese havens en financiële centra.

De Vlaamse steden groeien en bloeien dankzij de lakennijverheid. Het Vlaamse laken vormt

een bron van rijkdom, maar zorgt ook voor problemen. De wol komt immers uit Engeland, de aartsvijand van Frankrijk. Vlaanderen kiest daardoor dikwijls partij voor de Engelsen of weigert de Fransen te steunen. Daardoor breekt de Vlaamse graaf zijn eed van trouw aan zijn leenheer, de Franse koning. Dat zorgt voor conflicten (zie les 14).

Het hertogdom Brabant ontstaat in de 11e-12e eeuw uit de samensmelting van een aantal

kleinere gebieden: het graafschap Leuven, het graafschap Brussel en het markgraafschap Antwerpen. Een grote gebiedsuitbreiding vindt plaats in 1288. Hertog Jan I wint dan de slag van

Woeringen (bij de Duitse stad Keulen). Daardoor kan hij het hertogdom Limburg aanhechten

en verwerft hij controle over de belangrijke handelsroute Brugge-Keulen. Het graafschap Loon

wordt in de 14e eeuw een deel van het prinsbisdom Luik.

Zijn deze uitspraken juist of fout?

a De leenmannen proberen hun eigen gebied uit te breiden. b De leenmannen gedragen zich als onafhankelijke vorsten. c De leenmannen respecteren altijd hun eed van trouw aan de vorst. d De leenmannen slagen er niet in om hun gebied uit te breiden. e Het prinsbisdom Luik krijgt in de 14e eeuw controle over Loon. Juist Fout

De standenvertegenwoordigingen beperken de macht van graven en hertogen

129E de middeleeuwen van 900 tot 1450 De graven en hertogen proberen zo goed mogelijk het bestuur van hun gebieden te organiseren, maar zij kunnen met de inkomsten uit hun domeinen de oorlogen en bouwprojecten niet meer betalen. Daarom leggen zij vanaf de 13e eeuw buitengewone belastingen op. Die zware belastingen leiden vaak tot weerstand en opstand. De steden zetten, met de steun van adel en geestelijkheid, de graven en hertogen onder druk om ‘staten’ of standenvertegenwoordigingen op te richten, zoals bijvoorbeeld de ‘Staten van Brabant’. In de staten zetelen vertegenwoordigers van de drie standen: geestelijken, edelen en stedelingen (zie les 9). De graaf of hertog moet een verzoek of ‘bede’ aan de staten richten als hij nieuwe belastingen van hen wil ontvangen. Die belastingen worden dan ook ‘beden’ genoemd. In ruil voor extra belastingen eisen de staten bepaalde voorrechten. Zo krijgen ze inspraak in het bestuur. Ze kopen met hun geld macht. Lees de lestekst en beantwoord dan de vragen. - Wat hebben de graven en hertogen nodig? - Wat willen geestelijkheid, adel en steden in ruil? - Wat zijn staten? OPDRACHT 3 © VAN IN

OPDRACHT 4

Edelen huwen hun kinderen en familieleden vaak uit om de macht van de familie te vergroten. De Franse koning Charles V laat een huwelijk regelen tussen zijn jongste broer Filips de Stoute, de hertog van Bourgondië, en Margaretha van Male, de dochter en erfgename van de Vlaamse graaf Lodewijk van Male. De Franse koning hoopt op die manier de banden met het machtige en rijke Vlaanderen te versterken. In 1384 erven Filips de Stoute en Margaretha van Male het graafschap Vlaanderen.

Aanvankelijk bemoeien de Bourgondische hertogen zich vooral met de Franse politiek. Dat verandert wanneer hertog Jan zonder Vrees in 1419 vermoord wordt met medeweten van het Franse koningshuis. De Bourgondiërs voeren vanaf dan een politiek die tot doel heeft een eigen rijk uit te bouwen. Daarbij voeren ze regelmatig oorlog tegen de Franse koningen. De zoon van Jan zonder Vrees, Filips de Goede, volgt hem op. Filips verkrijgt vele gewesten in de Nederlanden.

Hij wil het bestuur van die gewesten centraliseren. Zo laat hij de standenvertegenwoordigingen van verschillende gewesten samen vergaderen in een Staten-Generaal. Wanneer Filips in 1467

overlijdt, zijn de Nederlanden totaal veranderd.

Bron

130 LES 13 de nederlanden Uit: Les Grandes Chroniques de France (manuscript Bibliothèque nationale de France), gemaakt tussen 1400 en 1425 in Parijs De Franse koningen laten hun daden opschrijven en dat verhaal kunnen we lezen in de ‘Grote kronieken van Frankrijk’. Die handschriften worden overgeschreven en verspreid. Vaak vind je in die handschriften miniaturen. Dat is een versierde afbeelding. Je ziet het huwelijk tussen Filips de Stoute en Margaretha van Male. Zij huwen in 1369 in Gent. De ‘P’ op de mantel van Filips de Stoute verwijst naar ‘Philippe’ en de bloemen zijn margrietjes die verwijzen naar Margaretha of ‘Marguerite’. Door dat huwelijk zullen de gele en groene gebieden op de kaart later onder controle van het paar komen. © VAN IN

- Geef drie gebieden die daardoor onder controle van het paar (zullen) komen.

- Welk onbedoeld gevolg had het huwelijk?

TIP Raadpleeg de lestekst.

OPDRACHT 5 - Voeg de historische redeneerwijzen ‘bedoeld en onbedoeld gevolg’ toe aan het schema van historisch denken op de uitvouwbare tijdlijn.

Hoe zouden tijdgenoten in 1467 het beleid van Filips de Goede beoordelen? Laten we ons even voorstellen dat we op de Vrijdagmarkt in Gent staan in juni van dat jaar. Beluister een gesprek tussen de wevers Jan en Pieter over Filips de Goede en beantwoord de vragen.

Bron

131E de middeleeuwen van 900 tot 1450 Vrijdagmarkt, Gent, 19e eeuw. Uit: Ons Erfgoed. Gent van toen en nu - Zijn deze uitspraken juist of fout? Juist Fout a Filips de Goede richt rekenkamers op die de uitgaven van de verschillende gewesten controleren. b Filips de Goede heeft geen belangstelling voor kunst. c Filips de Goede verenigt gewesten zoals Vlaanderen, Holland, Zeeland en Brabant in een statenbond. d Filips de Goede richt de Staten-Generaal op. Die moet de belastingen die de hertog vraagt, goedkeuren. e Filips de Goede is de broer van Karel (de Stoute). © VAN IN

Jan II de Goede

koning van Frankrijk 1350-1364 Lodewijk van Male

graaf van Vlaanderen 1346-1384

Karel V (Charles V)

koning van Frankrijk 1364-1380 Filips de Stoute

hertog van Bourgondië 1363-1404 Margaretha van Male

gravin van Vlaanderen en Artesië, Franche Comté, Nevers en Rethel 1384-1405

Jan Zonder Vrees

1404-1419

Filips de Goede

- Uit welk land zijn de Bourgondiërs afkomstig? - Noem een graafschap of hertogdom dat ze erven. - Geef een graafschap of hertogdom dat ze kopen. 132 LES 13 de nederlanden

1419-1467 koopt graafschap Namen (1429) er hertogdommen Brabant en Limburg er graafschappen Henegouwen, Holland en Zeeland (1427-1433) koopt / er hertogdom Luxemburg (1443-1451) Karel de Stoute 1467-1477 verwer hertogdommen Lotharingen en Gelre (1473) Maximiliaan van

Oostenrijk Habsburg

Maria van Bourgondië 1477-1482 © VAN IN

133E de middeleeuwen van 900 tot 1450 - Waarom wil Karel de Stoute Lotharingen bezitten? TIP Let op de ligging van het gebied. - Waarom zijn zowel de Franse koning als de Duitse keizer niet gelukkig met de groeiende macht van de Bourgondiërs? Filips de Goede probeert het bestuur van de Nederlanden te centraliseren. Om dat te bereiken probeert hij bij zijn onderdanen een samenhorigheidsgevoel op te roepen. Leg in je eigen woorden uit waarom hij de volgende twee maatregelen neemt. • Hij voert een gemeenschappelijke munt in. OPDRACHT 8 © VAN IN

OPDRACHT 9

Als de macht van de Bourgondische hertogen groeit, betekent dat dat de macht van de steden en gewesten vermindert. Gent komt in opstand. In 1453 verslaat Filips de Goede het Gentse leger.

Bron

134 LES 13 de nederlanden Miniatuur uit de ‘Privilegiën en statuten van Gent’, kort na 1453, Österreichische Nationalbibliothek, Wenen Het manuscript is gemaakt in opdracht van Filips de Goede. Je ziet op de afbeelding dat de Gentenaren knielen voor Filips de Goede en hem de vaandels (vlaggen) van hun stedelijke ambachten overhandigen. Uit de houding en de kleding van de Gentenaren blijkt dat zij zich onderwerpen. Geef daarvoor twee argumenten of bewijzen. © VAN IN

OPDRACHT 10

Karel de Stoute volgt in 1467 zijn vader Filips de Goede op. Karel droomt ervan om de Bourgondische gebieden in het zuiden met de Nederlanden in het noorden te verenigen. Hij wil ook graag een koningstitel krijgen. Daarom zoekt hij toenadering tot de Duitse keizer en probeert hij een huwelijk te regelen tussen zijn dochter Maria van Bourgondië en Maximiliaan van Habsburg, de zoon van de Duitse keizer. Een poging om het opstandige Lotharingen te onderwerpen wordt hem uiteindelijk fataal. In 1477 sneuvelt hij. Zijn twintigjarige dochter Maria van Bourgondië volgt hem op. Zij krijgt af te rekenen met een hele reeks problemen: de Franse koning verovert het hertogdom Bourgondië en bedreigt de Nederlanden. Nederlandse steden en gewesten maken gebruik van de zwakke positie van de hertogin om haar macht in te perken. Zij moet een aantal toegevingen doen. Maria trouwt met Maximiliaan van Habsburg, hertog van Oostenrijk en zoon van de Duitse keizer. Maximiliaan komt naar de Nederlanden om ze tegen Frankrijk te beschermen. Maria sterft in 1482 na een val van haar paard. Onze gewesten komen daardoor in handen van de Habsburgers.

Bron

- Waarom kun je er niet zeker van zijn dat het portret van Maria klopt met de werkelijkheid?

Maria van Bourgondië, hertogin van 1477 tot 1482, anoniem portret, ca. 1520-1530, Kasteel van Gaasbeek E de middeleeuwen van 900 tot 1450 135

- Welk onbedoeld gevolg had het huwelijk van Maria van Bourgondië met Maximiliaan van Oostenrijk? TIP Raadpleeg de lestekst. © VAN IN

Filips de Goede doet er alles aan om een samenhorigheidsgevoel tussen de verschillende gewesten te creëren. Hij regelt zelfs huwelijken tussen vooraanstaande mensen over de grenzen van de vorstendommen heen. Hij wil ook dat de edelen trouw zijn aan hem, in plaats van aan het graafschap Vlaanderen, het hertogdom Brabant of aan een van de andere gewesten.

Zo richt hij in 1430, bij het huwelijk met Isabella van Portugal, een ridderorde op: de Orde van het Gulden Vlies. Alleen de belangrijkste edelen uit de Bourgondische gewesten en uit

de gebieden van bondgenoten kunnen lid worden. De naam verwijst naar het verhaal uit de

Griekse mythologie. De hoofdfiguur Jason (Filips de Goede) verzamelt rond zich een groep helden (de leden van de ridderorde), om een gouden ramsvel dat door een draak bewaakt wordt, te bemachtigen. Na vele avonturen slagen zij in die onmogelijke opdracht. De leden van de ridderorde dragen een halsketting met daaraan een gouden ramsvel. Er bestaat nog altijd een Spaanse en een Oostenrijks-Habsburgse Orde van het Gulden Vlies. Koning Filip is lid van de Oostenrijks-Habsburgse Orde.

Wat je na deze les moet kennen en kunnen:

KENNEN

9 drie middelen die Filips de Goede 1 het begrip ‘centralisatie’ uitleggen invoert om de Nederlandse 2 de begrippen ‘Kroon- en Rijks- gewesten te verenigen, toelichten

Vlaanderen’, ‘staten’, ‘Orde van het 10 de machtsovername door de

Gulden Vlies’ en ‘Staten-Generaal’ Habsburgers verklaren

uitleggen KUNNEN

3 vier middeleeuwse graafschappen en hertogdommen uit het huidige 1 Vlaanderen, Brabant, Loon en

België en Nederland opnoemen Limburg op een historische kaart 4 met twee voorbeelden aantonen situeren dat middeleeuwse plaatsnamen 2 informatie uit historische kaarten iets anders kunnen betekenen dan halen nu 3 de huidige grenzen vergelijken 5 de rol van de standenvertegen- met die van de middeleeuwse woordigingen in de bestuurlijke graafschappen en hertogdommen organisatie van de gewesten 4 de Bourgondische hertogen Filips uitleggen de Stoute en Filips de Goede in 6 de rol van de Staten-Generaal in het referentiekader situeren de bestuurlijke organisatie van de 5 informatie uit een luisterfragment

Nederlanden uitleggen halen 7 de bedoeling van Charles V met 6 informatie uit een stamboom het huwelijk van Filips de Stoute afleiden en Margaretha van Male uitleggen 8 een voorbeeld van een onbedoeld gevolg van de huwelijkspolitiek geven

Een aantal onderdeeltjes van ‘kennen’ en ‘kunnen’ kun je op diddit verder inoefenen. Als je denkt dat je een onderdeeltje kent of kunt, zet je daar een kruisje voor. © VAN IN

LES 13 SCHEMA

De Nederlanden

1 Vlaanderen en Brabant worden machtig

Graven en hertogen (leenmannen) gedragen zich vanaf de 10e eeuw meer en meer als onafhankelijke koningen.

In de 13e eeuw zijn in onze gewesten het graafschap Vlaanderen, het graafschap Loon en het hertogdom Brabant erg belangrijk.

Het graafschap Vlaanderen bestaat uit: • Kroon-Vlaanderen (leen van de Franse koning), • Rijks-Vlaanderen (leen van de Duitse keizer).

2 De standenvertegenwoordigingen beperken de macht van graven en hertogen

In de 14e eeuw ontwikkelen zich standenvertegenwoordigingen. • Vertegenwoordigers van - geestelijkheid - adel - derde stand / steden

137E de middeleeuwen van 900 tot 1450 • Zij kunnen de buitengewone belastingen (beden) van de graaf of hertog goed- of afkeuren. In ruil voor die belastingen krijgen ze macht. 3 De Bourgondische hertogen vormen een statenbond Filips de Stoute wordt hertog van Bourgondië en graaf van Vlaanderen. Filips de Goede verenigt de meeste Nederlandse gewesten. Bourgondische hertogen proberen de macht te centraliseren door: • een gemeenschappelijke munt, • controle op de uitgaven van de verschillende gewesten door de rekenkamers, • oprichting van de Staten-Generaal met vertegenwoordigers van de verschillende gewesten. Andere middelen om de samenhorigheid van de Nederlanden te versterken door: • de oprichting van een ridderorde, de Orde van het Gulden Vlies, • huwelijkspolitiek. 4 Het einde van de Bourgondische tijd Karel de Stoute sneuvelt in 1477 en Maria van Bourgondië volgt hem op. Franse koning verovert Bourgondië. Nederlandse gewesten willen centrale macht beperken. Maria van Bourgondië huwt met Maximiliaan van Habsburg. De familie van de Habsburgers doet zijn intrede in de Nederlanden.© VAN IN