Onderzoek: misdaad en straf

De middeleeuwen worden dikwijls als een gewelddadige periode voorgesteld. In populaire media zoals films zien we barbaarse misdadigers en wrede rechtbanken die pijnlijke lijfstraffen bedenken of gruwelijk folteren om bekentenissen af te dwingen.

Klopt dat beeld met de werkelijkheid? Welke rol speelt de Kerk in dat onderwerp? Welke opvallende verschillen zijn er in vergelijking met vandaag?

Naam: Klas: Nr.: Score:

± 500 ± 1450 ± 1750 ± 1945

OPDRACHT 1 Dit zijn de bronnen waarmee je in deze onderzoeksles zult werken. - Bekijk ze en lees de teksten. - Onderstreep de woorden die je niet begrijpt en zoek hun betekenis op.

Bron 1 Pijnkelder

De pijnkelder van de Gevangenpoort in Den Haag

De Gevangenpoort is van 1420 tot 1828 een belangrijke gevangenis in Holland. De gevangenen verblijven er in afwachting van hun proces. Als ze de misdaad niet bekennen, worden ze gemarteld in de pijnkelder. Peter Paalvast (Universiteit Leiden)

berekende dat dit in de periode 1465-1474 maximaal

negen keer per jaar gebeurde. Gevangenisstraffen komen vanaf de 13e eeuw voor, maar blijven zeldzaam. Vandaag is de Gevangenpoort een museum met een grote collectie van martel- en strafwerktuigen afkomstig uit heel Nederland.

Fcultuur in de middeleeuwen 163

HEDENDAAGSE TIJD MODERNE TIJD MIDDELEEUWEN VROEGMODERNE TIJD © keeshageman © VAN IN

Toen Folco, Ughetto en hun vrouwen de dood van Restagnone vernamen, konden ze niet vermoeden dat hij door zijn geliefde vergiftigd was. Samen met Ninetta weenden ze bittere tranen, waarna ze hun vriend, bij wijze van ultieme hulde, met veel eerbetoon naar zijn laatste rustplaats begeleidden. Weinige dagen later echter wilde het lot dat de gifmengster wegens een ander misdrijf in de boeien werd geklonken. Nadat zij met de pijnbank had kennisgemaakt, bekende ze aldra [snel], naast andere boosaardige praktijken, ook haar medeplichtigheid aan de moord op Restagnone, waardoor diens ontijdige [vroege] dood meteen in een heel ander daglicht kwam te staan.

Uit: Giovanni Boccaccio, Decamerone, ca. 1353. Vertaald door Frans Denissen.

De ‘Decamerone’ is een verhalenbundel geschreven in 1348. Het fragment dat je net hebt gelezen, komt uit een verhaal over ontrouw en jaloezie, maar we komen ook heel wat te weten over 14e-eeuwse gewoonten in verband met misdaad en straf.

Bron 3a Gerechtszwaard

Het gerechtszwaard van de beul van Breda, gebruikt tot in 1792

Het gerechtszwaard is een tweesnijdend zwaard zonder

punt. Terdoodveroordeelden uit de adel worden onthoofd met het

zwaard. Dat wordt gezien als een eervolle straf.

Bron 3b

164 ONDERZOEK misdaad en straf In Romagna, Italië, werden edelen in de 15e eeuw niet gestraft voor hun misdaden. (…) In Venetië leveren de rechtbankverslagen slechts één veroordeling van een edelman op wegens diefstal. In het 13e-eeuwse Engeland is er niet één enkele ridder of heer te vinden tussen de 3 500 vervolgde moordenaars. (…) Een van de hoofdredenen dat edelen niet vervolgd werden, was hun sociale macht over de instrumenten van het gerechtelijk systeem. De plaatselijke bevolking was bang om hen aan te klagen of tegen hen te getuigen. Uit: Trevor Dean, Misdaad in de middeleeuwen, 2004 Trevor Dean is hoogleraar middeleeuwse geschiedenis in Londen. Bron 4a Detail van Duits wandtapijt Duits wandtapijt (detail), ca. 1490, Victoria and Albert Museum, Londen Een geestelijke hoort de biecht van een zuster. Vanaf de vroege middeleeuwen gebruiken geestelijken daarvoor in heel Europa een boeteboek. Dat is een lijst van zonden met de daarbij voorgeschreven boetedoening: meestal een periode van vasten, het opzeggen van psalmen of het geven van aalmoezen. Bij zware zonden horen zware straffen zoals pelgrimstochten, lange periodes van ballingschap of levenslange boetedoening in een klooster. © VAN IN

Onbekende meester, Zeven Hoofdzonden (detail), ca. 1500, 120 x 150 cm, Museo del Prado, Madrid

(Tot in 2015 wordt het schilderij toegeschreven aan Hieronymusch Bosch.)

In het detail wordt de hel afgebeeld. We zien hoe zondaars er worden gestraft voor de zeven hoofdzonden:

woede, afgunst, hebzucht, gulzigheid, luiheid, wellust en ijdelheid. Dat onderwerp komt heel vaak voor in de kunst van de middeleeuwen en de vroegmoderne tijd.

© imageselect

Bron 5 De schandpaal

De schandpaal, re-enactment op het Dickensian Festival in Grassington, Verenigd Koninkrijk, 2011.

Re-enactment betekent dat historische gebeurtenissen worden nagespeeld. De schandpaal wordt gebruikt om kleinere misdrijven te bestraffen. De overtreder wordt op een marktdag een bepaald aantal uren vastgemaakt: iedereen heeft dan het recht om hem of haar te bekogelen met modder, eieren ... De aard van de straf en/of speciale merktekens maken voor iedereen duidelijk waarvoor de veroordeelde gestraft is. Alleen de zwaarste misdadigers krijgen merktekens voor het leven, zoals brandmerken, verminkingen

van oren, lippen, tong en amputaties. Straffen en executies hebben in de middeleeuwen ook een

voorbeeldfunctie: het publiek ziet wat er gebeurt met misdadigers en blijft zo hopelijk op het rechte pad.

Fcultuur in de middeleeuwen 165

© imageselect © VAN IN

UITDRUKKINGEN

Deze uitdrukkingen verwijzen naar het verleden. - zich geradbraakt voelen - de digitale schandpaal - iemand de genadeslag toebrengen - iemand afbeulen - iemand het vuur aan de schenen leggen - iets of iemand aan de kaak stellen - voor galg en rad opgroeien - een blok aan het been hebben

Bron 6b Strafwerktuig

Houten blok met beugel en ketting, strafwerktuig, ca. 1700, 16 x 17,5 x 45,8 cm, tentoongesteld in de Gevangenpoort, Den Haag

OPDRACHT 2 - Welke functie heeft de Gevangenpoort in Den Haag tussen 1420 en 1828?

- Hoe dikwijls wordt er in de pijnkelder gemarteld tussen 1465 en 1753?

- Welke functie heeft de Gevangenpoort vandaag?

- Wat kun je daaruit afleiden over de betrouwbaarheid van de collectie? Leg uit.

- Waarom geeft de Gevangenpoort ongewild toch een verkeerd beeld van misdaad en straf in de middeleeuwen aan de museumbezoekers?

- Vergelijk bron 3a en bron 3b. Wat kun je uit beide bronnen afleiden?

166 ONDERZOEK misdaad en straf OPDRACHT 3 © VAN IN

- Wat staat zondaars te wachten volgens het schilderij in bron 4b?

- Wat heeft de Kerk te maken met misdaad en straf in de middeleeuwen?

- Is het schilderij representatief, d.w.z. denken veel mensen er zo over in die tijd? Leg uit waarom (niet).

- Wat kunnen katholieken doen om vergiffenis te krijgen?

Welke twee doodstraffen staan er in de gezegden en spreekwoorden van bron 6a?

Horen deze stellingen bij de middeleeuwen? Onderstreep. Uit welke bron leid je dat af?

OPDRACHT 4

OPDRACHT 5

OPDRACHT 6

Middeleeuws? Bron

a Veel straffen hebben een voorbeeldfunctie: openbare bestraffing moet mensen afschrikken. ja / nee

b Misdrijven worden buiten het gerecht om opgelost door private wraaknemingen en overeenkomsten. ja / nee

c Door te biechten en te boeten vermijden mensen straf in de hel. ja / nee d Het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens verbiedt foltering en andere wrede, onmenselijke of onterende straffen of behandelingen.

Fcultuur in de middeleeuwen 167

ja / nee e De meest voorkomende straffen zijn geldboetes en gevangenisstraffen. ja / nee f Edelen worden minder zwaar gestraft dan gewone mensen. ja / nee Welke bronnen zijn bruikbaar voor onze onderzoeksvragen? • Historische vraag 1: Klopt het beeld van de gewelddadige middeleeuwen met de werkelijkheid? • Historische vraag 2: Welke rol speelt de Kerk in dit onderwerp? OPDRACHT 7 © VAN IN

OPDRACHT 8 Formuleer op elke vraag een kort antwoord.

• Historische vraag 1: Klopt het beeld van de gewelddadige middeleeuwen met de werkelijkheid?

• Historische vraag 2: Welke rol speelt de Kerk in dat onderwerp?

• Historische vraag 3: Welke opvallende verschillen zijn er in vergelijking met vandaag? Geef er drie.

OPDRACHT 9 Welke soort historische vragen heb je onderzocht? Verbind.

Historische vraag 1 Over het verleden

Historische vraag 2

Over de relatie heden-verleden Historische vraag 3 Over de totstandkoming van historische kennis Over historische beeldvorming Wat je na dit onderzoek moet kunnen:

KUNNEN

1 de bruikbaarheid van een bron beoordelen in functie van een historische vraag 2 de betrouwbaarheid van een bron beoordelen in functie van een historische vraag 3 de representativiteit van een bron beoordelen in functie van een historische vraag 4 informatie uit bronnen afleiden 5 historische bronnen vergelijken 6 historische beeldvorming aanvullen na kritische analyse van bronnen

168 ONDERZOEK misdaad en straf

7 aan de hand van opdrachten historische beeldvorming evalueren 8 misdaad en straf in de middeleeuwen en vandaag vergelijken 9 verschillende soorten historische vragen onderscheiden Een aantal onderdeeltjes van ‘kunnen’ kun je op diddit verder inoefenen. Als je denkt dat je een onderdeeltje kunt, zet je daar een kruisje voor. © VAN IN