HOE VERANDERT HET LANDSCHAP IN VLAANDEREN EN BRUSSEL?
1 CHECK-IN
Wereldwijd woont meer dan de helft van de wereldbevolking in een stad. Dat cijfer zal tot 60 % stijgen tegen 2030 en tot 68 % tegen 2050.
In ons land woont niet iedereen in een stad, maar het landschap is er wel sterk verstedelijkt. Volgens het World Cities Report van de Verenigde Naties (2020) woont 97,9 % van de Belgen in stedelijk gebied. Dat betekent dat de mens sterk in het landschap heeft ingegrepen, waarbij de landelijke omgeving grotendeels is vervangen door huizen, bedrijfsgebouwen, fabrieken, wegen …
2
OP ONDERZOEK
1 Evolutie van de bebouwde ruimte in Vlaanderen
1 Bekijk de animatie en noteer wat er gebeurde in de voorbije 120 jaar.
Wonen in een stad is heel anders dan wonen op het platteland. In de stad leven mensen dicht op elkaar in appartementen en huizen, met winkels, scholen en andere voorzieningen vaak om de hoek. Steden hebben druk verkeer, maar wel goed openbaar vervoer waarmee je je makkelijker kunt verplaatsen. Er zijn veel mogelijkheden, maar het leven in een stad brengt ook uitdagingen met zich mee, zoals geluidsoverlast en drukte.
Je ziet de steden uitbreiden (ten koste van natuur en landbouwgrond) en tegelijkertijd worden de gebieden tussen de steden dichter bebouwd.
Doordat er voortdurend wordt bijgebouwd, ontstaan verschillende landschappen. Noteer onder de kaart van Vlaanderen (fig. 1.3) bij elke omschrijving het juiste landschap.
1.3 Graad van verstedelijking in Vlaanderen (2019)
- Het gebied: het gebied waar natuur en landbouw nog belangrijk zijn. Je vindt er vooral akkers, weiland, natuur en bos, maar ook woonkernen, lintbebouwing en verspreide bebouwing. Er wonen gemiddeld 220 inwoners op 1 km2
landelijk randstedelijk
- Het gebied: het gebied rond de grote steden. Je vindt er een mix van woningen, bedrijven, landbouwgrond en natuur. Het is iets minder dichtbebouwd dan een stad, maar er is wel een duidelijke link met de stad. De bevolkingsdichtheid is hier 750 inwoners per km2
- Het
verstedelijkt
gebied: de bevolking woont er dicht bijeen (2 900 inwoners op 1 km2) en er is veel tewerkstelling. Je vindt er vooral woningen, bedrijven, winkels en andere voorzieningen dicht bij elkaar. Het stadhuis, de horeca en de winkels bevinden zich in de buurt van het marktplein.
3 Wat stelt de witte vlek centraal aan de zuidrand van Vlaanderen voor? En in welke kleur zou je dit inkleuren?
- het Brussels Hoofdstedelijk Gewest
- bruin (verstedelijkt)
2 Stad Mechelen onder de loep
1 Zoek de ligging van Mechelen op in je atlas en omcirkel deze centrumstad op figuur 1.3 in het rood.
We onderzoeken nu hoe Mechelen doorheen de tijd gegroeid is.
a Mechelen bevindt zich in de Vlaamse regio Rivierenland. Vul aan (ook op je referentiekaart van België).
- Welke rivier loopt door Mechelen? de
Dijle
- Ten noorden van Mechelen mondt deze rivier uit in de
- Samen met de Nete vormen deze rivieren de
- Deze rivier mondt vervolgens uit in de
Zenne Rupel
Schelde
b Ga naar Geopunt en zoek Mechelen op. Vergelijk de huidige basiskaart (GRB) met de Ferrariskaart. Open ‘Lagen’ en selecteer bij ‘Historische kaarten’ de Ferrariskaart (1777). Zoom in tot je lijnschaal ‘500 m’ weergeeft. Je kunt via het menu bij de kaart rechtsboven (klik op ‘ ... ‘) de transparantie wijzigen : via de schuifbalk kun je nu beide kaarten vergelijken en de verschillen nagaan. Wat valt je op?
- De vorm van de stad is ongeveer hetzelfde gebleven.
- Er zijn geen stadsmuren meer, op die plaats ligt nu de Ring.
- Er zijn meer huizen en wegen bijgekomen rond de stad.
- De open ruimte is grotendeels verdwenen.
V6 V18
Fig.
2 Bekijk de foto’s van het verstedelijkt gebied van Mechelen. Onder de foto staat de plaats vermeld waar hij genomen is. Beschrijf bondig wat je in het straatbeeld of op de luchtfoto ziet.
Ontdek Mechelen ook virtueel. Scan bij foto’s 1, 2 en 4 de pagina.
kathedraal, historische gebouwen, terrasjes … aaneenschakeling van huizen
woonhuizen, winkels, winkelstraat, kerk …
rivier, brug, kantoren, appartementen …
3 Bekijk de foto’s van het randstedelijk gebied van Mechelen. Onder de foto staat de plaats vermeld waar hij genomen is. Beschrijf bondig wat je in het straatbeeld of op de luchtfoto ziet.
rivier, veel groen, autosnelweg, brug …
dichte bebouwing, groen buiten de stad …
Fig. 1.4 Grote Markt (Mechelen)
Fig. 1.5 Bruul (Mechelen)
Fig. 1.6 Keldermansvest (Mechelen)
Fig. 1.7 Brouwerij Lamot (Mechelen)
Fig. 1.8 Winkelcentrum Malinas (Mechelen)
Fig. 1.9 Station Mechelen
Fig. 1.10 Op- en afrit Mechelen-Noord E19
rivier, winkelcentrum, bruggen en wegen …
veel groen, nieuwe woonwijk (zelfde huizen) …
4 Bekijk de foto’s van het landelijk gebied van Mechelen. Onder de foto staat de plaats vermeld waar hij genomen is. Beschrijf bondig wat je in het straatbeeld of op de luchtfoto ziet.
natuur (groen), nat, moerassig gebied …
dorpskern, rivier, akkers, bos …
5 Noteer nu de nummers van de foto’s (1 tot 10) in de vakjes op de kaart. Gebruik Google Maps.
Fig. 1.14 Topografische kaart van Mechelen en omgeving
Fig. 1.11 Wijk Battel (Mechelen)
Fig. 1.12 Natuurdomein Mechels Broek
Fig. 1.13 Leest (deelgemeente Mechelen)
Vlaanderen is de kampioen van de lintbebouwing in Europa met een lengte van ruim 12 000 km. Het is een vorm van bebouwing waarbij langs een doorgaande weg huizen, boerderijen, bedrijven en andere gebouwen in een lange rij zijn gebouwd. Het lijkt dus alsof er een ‘lint’ van bebouwing door het landschap loopt.
1 Ga via Google Maps naar Hombekerkouter 80 in Mechelen en stel Google Street View in. Verplaats je in noordwestelijke richting. Je kunt linksonder op de kaart met het mannetje volgen.
a Aan Kouter 58 kom je in de gemeente
Leest
b Overtrek de weg waarop je nu wandelt in het geel op de topografische kaart (fig. 1.14).
c Ontdek de nabije omgeving en beschrijf het landschap.
leerlingenantwoord bv. open bebouwing, tussen de huizen veel groen (akkers, weiland, tuinen, bosjes), open ruimte achter de huizen …
2 Kijk opnieuw naar de animatie. Zie je hoe lintbebouwing ontstaat? Geef een verklaring.
Vroeger woonden de mensen in steden of dorpen, maar door de snelle bevolkingsgroei en de vraag naar woningen werden verbindingswegen tussen steden of dorpen stilaan volgebouwd.
3 Vergelijk wonen in een dorps- of stadskern met wonen in een lint. Wat zijn volgens jou de voor- en nadelen van wonen in een lintbebouwing? Noteer.
Mogelijke voordelen van lintbebouwing:
rustiger dan wonen in het stadscentrum
meer ruimte en ook zicht op groen een goede mix van bebouwing en open ruimte
neemt meer ruimte in veroorzaakt versnippering van de open ruimte open ruimte verborgen achter de huizen afstand tot winkels is groter meer haltes nodig voor het openbaar vervoer aanleg van nutsvoorzieningen (riolering, aardgas, waterleiding …) over een lange afstand
Als we een stad als een landschap bekijken, zien we niet alleen een verzameling gebouwen, parken en infrastructuur, maar ook een geheel van onderling verbonden elementen. Dat maakt de stad tot een systeem Die landschapselementen staan niet op zichzelf, maar beïnvloeden elkaar.
1 Denk mee na over de voordelen wanneer landschapselementen dicht bij elkaar voorkomen. Zoek ook nog een eigen voorbeeld van een relatie tussen twee landschapselementen. Noteer.
- woningen en kantoren:
leerlingenantwoord bv. korter woon-werkverkeer (minder verkeer), meer ‘stadsleven’ …
2 Ga via Google Earth naar het stationsplein van Sint-Niklaas. Open Street View en loop er virtueel rond. Welke functies tref je vlak bij het station aan?
leerlingenantwoord, bv. - fietsenstalling
- autoparking
- busstation
- hotel, restaurants en cafés
- bioscoop (Siniscoop)
- winkels (Action, Krefel)
- appartementen
- ...
Vanaf het begin van de 20ste eeuw werd Vlaanderen meer en meer bebouwd: de open ruimte verdween snel. In verstedelijkt gebied nemen woningen, industrie, diensten en transport de ruimte in. Het landelijk gebied wordt vooral gebruikt voor landbouw en natuur. In dit gebied komen ook veel woonkernen, linten en verspreide bebouwing voor. Het verstedelijkt en landelijk gebied worden gescheiden door het randstedelijk gebied.
Vroeger woonden de mensen enkel in steden of dorpen, maar door de bevolkingsgroei werden ook steeds vaker de verbindingswegen tussen steden of dorpen gebruikt voor de bouw van woningen of bedrijven. Zo ontstond in Vlaanderen lintbebouwing: de wegen tussen steden en dorpen werden volgebouwd.
Door een stad als een systeem te beschouwen, kunnen we beter begrijpen hoe de verschillende landschapselementen in een stad samenhangen en elkaar beïnvloeden.
Test jezelf: oefeningen 1-2
V20
3 AAN DE SLAG
1 Relaties in het stedelijk landschap
Hieronder staan een aantal locaties in Mechelen. Geef in Google Maps de naam of de aardrijkskundige coördinaten in. Bekijk de plaatsen in Street View op de bijbehorende foto’s.
1Kruidtuin 51°01'25.1"N 4°29'05.8"E7Hof Van Busleyden 51°01’52.1”N 4°28’57.7”E
Wat zijn de plannen voor Mechelen in de toekomst (2040)? Bekijk het filmpje.
a Het verleden en het heden van het Mechelse landschap heb je bestudeerd. Het aantal inwoners stijgt nog elke dag. Er zijn dus meer voorzieningen nodig op dezelfde ruimte. Je krijgt ofwel het probleem, ofwel een mogelijke oplossing of maatregel. Vul voor elk domein aan wat ontbreekt in de tabel.
b Overal in Mechelen zie je water. Niet alleen de Dijle, maar ook vertakkingen daarvan (vlieten). Ze liepen voor een groot deel ondergronds, maar worden weer opengelegd. Wat zijn de voordelen?
- afkoeling in de zomer
- opvang van water bij hevige regenval
- stad wordt aantrekkelijker
c Cohousing is een woonvorm waarbij meerdere gezinnen samenwonen. Ze beschikken over een privégedeelte (zit- en eetkamer, slaapkamer en badkamer) en minstens één gedeelde ruimte (bv. zithoek, keuken, wasruimte, tuin …). Is cohousing iets voor jou? Noteer waarom wel of niet.
HOE VERANDERT HET LANDSCHAP IN SNELGROEIENDE WERELDSTEDEN?
1 CHE CK-IN
2 OP ONDERZOEK
Vietnam is een belangrijke speler op de wereldmarkt voor kleding en schoenen. Grote internationale merken zoals H&M, The North Face en Patagonia laten hier een deel van hun productie maken. Komt jouw kledij ook uit deze regio?
Ontdek het op iDiddit.
1 Ho Chi Minhstad: een stad in snelle groei
Zuidoost-Azië is een van de snelst groeiende regio’s ter wereld. Almaar meer mensen trekken naar de steden op zoek naar werk en een beter leven. Maar wat betekent deze snelle verstedelijking voor de toekomst? Zullen de steden in staat zijn om al die mensen te huisvesten en de nodige voorzieningen te bieden? En welke invloed heeft deze groei op het milieu?
1 Lokaliseer Vietnam en Ho Chi Minhstad.
a Kleur Vietnam groen op de referentiekaart van de wereld.
b Duid Ho Chi Minhstad aan met een stip en schrijf er ‘HCM’ naast.
c Noteer de aardrijkskundige coördinaten van Ho Chi Minhstad.
Interessant om weten
Vietnam was lange tijd een Franse kolonie
In de 19de eeuw veroverde Frankrijk grote delen van Indochina, waaronder Vietnam, en maakte er een kolonie van. Deze koloniale periode heeft een stempel gedrukt op de Vietnamese cultuur en geschiedenis.
Het stadhuis van Ho Chi Minhstad is een voorbeeld van Franse koloniale architectuur en een blikvanger in het stadsbeeld.
b Analyseer het landschap. Situeer de onderstaande foto’s op de kaart van 2020 (fig. 1.20).
c Markeer nu in de tabel voor enkele parameters het overeenkomstige kenmerk bij figuur 1.21 en 1.22. omgeving Ho Chi
Ho Chi
wegen(net) recht en smal / veel en breed recht en smal / veel en breed bebouwing hoogbouw / laagbouw hoogbouw / laagbouw open ruimte weinig groen / veel groen weinig groen / veel groen
Fig. 1.21 Omgeving van Ho Chi Minhstad
Fig. 1.22 Centrum van Ho Chi Minhstad
Minhstad (fig. 1.21)centrum
Minhstad (fig. 1.22)
Fig. 1.20 Evolutie van Ho Chi Minhstad: 1989 vs. 2020
Het gemiddelde aantal inwoners dat op 1 km2 leeft, noemen we de bevolkingsdichtheid. De bevolkingsspreiding geeft aan hoe mensen verdeeld zijn over een gebied. Dat kan variëren van dichtbevolkte gebieden, waar veel mensen dicht op elkaar wonen, tot dunbevolkte gebieden met weinig inwoners.
4 Beoordeel nu op basis van je antwoorden in de vorige vraag de bevolkingsdichtheid en -spreiding voor de omgeving van Ho Chi Minhstad en het centrum. Markeer wat past.
omgeving Ho Chi Minhstad (fig. 1.21)centrum Ho Chi Minhstad (fig. 1.22)
In Vietnam bedraagt de bevolkingsdichtheid bijna 300 inwoners per km2, in Ho Chi Minhstad wonen er wel 4 500 mensen op 1 km2. De bevolkingsspreiding in Vietnam is ongelijkmatig verdeeld, met een hoge dichtheid in de kustgebieden en langs de grote rivieren.
2 Mensen trekken naar de stad
1 Ho Chi Minhstad is een enorme metropool waar nu naar schatting ruim 9 miljoen mensen wonen. Bekijk de grafiek met de bevolkingsevolutie. Beoordeel de stellingen: juist of fout?
3 Bekijk de onderstaande grafiek (fig. 1.25 of via het scanicoon) over het aantal mensen dat in stedelijke en landelijke gebieden woont in Vietnam. Beoordeel de stellingen: juist of fout?
Fig. 1.25 Evolutie stedelijke en landelijke bevolking in Vietnam
TELE2_LWB_T1_H2_bevolking_steden_landelijk_vietnam_grafiek.ai aandeel in de totale tewerkstelling
1 Op dit moment wonen er meer mensen in landelijk dan in stedelijk gebied.
2 Rond 2040 zal de bevolking in steden groter zijn dan de bevolking in landelijk gebied.
3 Rond 1900 stijgt de bevolking in steden heel snel.
juistfout
Veel Vietnamezen verlaten het platteland op zoek naar betere jobs, onderwijs en gezondheidszorg. Zij zien Ho Chi Minhstad als een plek van veel mogelijkheden.
De bevolkingsgroei wordt dus mee veroorzaakt door migratie van het binnenland naar de stad. Ho Chi Minhstad zal in de nabije toekomst de grens van 10 miljoen inwoners overschrijden.
4 De oplossing om deze miljoenen mensen te huisvesten op de relatief beperkte ruimte is verdichting
Wat betekent dat? Leg uit.
Door in de hoogte te bouwen, bespaar je veel ruimte en kun je meer mensen huisvesten.
Het landschap in Ho Chi Minhstad, een van de snelst groeiende steden ter wereld, ondergaat grote veranderingen als gevolg van de toenemende bevolking, evolutie van de werkgelegenheid per sector en de trek van het platteland naar de stad.
De stad groeit aan en dat leidt tot verandering in landgebruik. Grote stukken landelijk gebied worden verstedelijkt om te voldoen aan de vraag naar woningen, industrie en infrastructuur. Dat leidt tot verlies aan landbouwgrond. De stad verdicht en de open ruimte verdwijnt.
Meer mensen betekent ook meer en hogere gebouwen op dezelfde oppervlakte in de stad. Ho Chi Minhstad is de dichtstbevolkte stad van Vietnam. Om een groeiende stad leefbaar te houden, is het nodig om nieuwe wegen, fietspaden, bruggen en andere infrastructuur aan te leggen of te verbeteren.
Test jezelf: oefening 1
Fig. 1.26 Wolkenkrabber Landmark 81 (461,2 m) in Ho Chi Minhstad
Ho Chi Minhstad is een stad waar oost en west elkaar ontmoeten, met een mix van koloniale architectuur, moderne wolkenkrabbers en trendy wijken die zowel zakenreizigers als toeristen aantrekken. Heel veel steden in de wereld hebben een bijzondere aantrekkingskracht. Ontdek hieronder waarom.
1 Steden trekken miljoenen toeristen aan en zorgen zo voor meer werkgelegenheid.
a Welke steden in binnen- of buitenland heb jij al bezocht?
leerlingenantwoord
b Welke toeristische plaatsen heb je daar bezocht?
leerlingenantwoord
2 Welke nieuwe of verbeterde infrastructuur is er nodig voor toerisme? Vul aan.
Fig. 1.27 Hop-on hop-off bus in Ho Chi Minhstad (Vietnam)
3 Wat trekt toeristen in een bepaalde plaats aan? Waarom is het de moeite waard? Noteer bij elke toeristische trekpleister op de foto een reden waarom hij een bezoek waard is. Kies uit: culturele activiteiten – historisch centrum – moderne architectuur –musea – sightseeing – sportevenementen
Toerisme is een economische motor die stedelijke landschappen aanzienlijk beïnvloedt. Historische centra met hun cultureel erfgoed vormen een belangrijke toeristische trekpleister, terwijl ontwikkelingen zoals moderne architectuur en evenementen de aantrekkingskracht van steden verder vergroten. Deze groei van het toerisme leidt tot meer tewerkstelling in verschillende sectoren.
Test jezelf: oefening 2
Fig. 1.28 Oude stad (Brugge)
Fig. 1.29 Het MAS (Antwerpen)
Fig. 1.30 Depot Boijmans (Rotterdam)
Fig. 1.31 Broadway (New York)
Fig. 1.32 Downtown Chicago
Fig. 1.33 Toeristenboot en Süleymaniye-moskee (Istanbul)
musea
1 De vele stadsgezichten van Ho Chi Minhstad
Ho Chi Minhstad is een veelzijdige wereldstad in volle groei. Bestudeer de foto’s.
a Noteer bij elke foto een of meerdere landschapselementen die je waarneemt.
b Markeer de landschapselementen die te maken hebben met de groei van de stad.
Fig. 1.34 Top 10 van de grootste wereldsteden (2024)
c Vergelijk het aantal inwoners van beide steden met het aantal inwoners in België. Wat merk je?
In Tokio en Delhi wonen er drie keer zoveel mensen als in België.
d In welk werelddeel liggen de meeste van deze tien megasteden (fig. 1.34)? Hoeveel zijn het er?
in Azië – zeven steden
e In welke drie werelddelen liggen de andere steden?
in Noord-Amerika (Mexico City), Zuid-Amerika (São Paulo) en Afrika (Caïro)
f Werk op de referentiekaart van de wereld.
- Duid de grootste vijf steden met een stip aan.
- Schrijf er hun nummer uit de top 10 bij.
- Noteer ook de eerste letter(s) van de stad erbij.
3 Vergelijking tussen België en Vietnam
Vergelijk aan de hand van de grafieken (fig. 1.35, 1.36 en 1.37) de evolutie in bevolking, tewerkstelling en het aandeel landelijke en stedelijke bevolking tussen Vietnam en België.
a Bekijk hieronder of online figuur 1.35 met de bevolkingsevolutie van België en Vietnam. Beoordeel de stellingen: juist of fout?
1 In Vietnam is de bevolkingsgroei veel sterker dan in België.
2 In België was er rond 1940 een plotse toename van de bevolking.
3 In Vietnam wonen bijna tien keer zoveel mensen als in België.
b Vergelijk nu de tewerkstelling van België en Vietnam. Raadpleeg daarvoor figuur 1.24 (bij Op onderzoek p. 17) en figuur 1.36. Noteer drie verschillen.
Tewerkstelling in economische sectoren in België (in % van het totaal) diensten
Fig. 1.36 Evolutie tewerkstelling per sector in België aandeel in de totale tewerkstelling
- In 2021 werkte in België minder dan 1 % in de landbouw, in Vietnam nog 30 %.
- 80 % van de Belgische bevolking werkte in 2021 in de dienstensector, in Vietnam minder dan 40 %.
- De tewerkstelling in de industrie neemt in België af en in Vietnam toe. x
d Bekijk hier of via het scanicoon figuur 1.37 over het aantal mensen dat in stedelijke en landelijke gebieden woont in België. Vergelijk met die van Vietnam (fig. 1.25, p. 17). Beoordeel de stellingen: juist of fout?
b De stad Kopenhagen startte in de zomer van 2024 een proefproject. Toeristen die zich verantwoordelijk gedroegen, werden beloond. Lees het artikel online en laat je inspireren. Welke maatregelen zou jij nemen tegen overlast? Noteer.
HOE LEIDT ENERGIEVERBRUIK MEE TOT KLIMAATVERANDERING?
1 CHE CK-IN
1.38 Zonnepanelen op het dak
2 OP ONDERZOEK
1 Verbruik van energiebronnen
Steden zijn altijd in beweging. Al die stedelijke activiteiten kosten ook veel energie. Ontdek waar al die energie vandaan komt en naartoe gaat. En welke gevolgen heeft dat energieverbruik voor het klimaat?
Waar komt alle energie vandaan? De onderstaande energiebronnen in figuur 1.39 worden zowel direct (bv. voor verwarming en transport) als indirect (bv. voor productie van elektriciteit) gebruikt.
zon windwaterkrachtaardwarmtebiomassakernenergiegas of aardoliesteenkool
1 Ken je ze allemaal? Leg de volgende energiebronnen in je eigen woorden uit. Zoek op indien nodig.
energie die wordt opgewekt uit stromend water bv. bij een stuwdam
warmte in de aardkorst die wordt gebruikt voor verwarming of elektriciteit energie opgewekt door verbranding van organisch materiaal (bv. hout, planten of afval) energie gewonnen door splitsing van atoomkernen, waarbij een enorme hoeveelheid energie vrijkomt
2 Energie kan onderverdeeld worden in twee soorten volgens oorsprong. Werk op figuur 1.39 en vul aan.
a Trek een groene cirkel rond de energiebronnen die onbeperkt aanwezig zijn.
b Trek een rode cirkel rond de energiebronnen die uitgeput kunnen geraken.
hernieuwbare fossiele
Fig.
Fig. 1.39 Soorten energiebronnen
3
Bij de verbranding van brandstoffen zoals steenkool, aardolie en aardgas komt er CO2 vrij en dat is het belangrijkste broeikasgas (zie verder). Wie verbruikt die fossiele brandstoffen? Bekijk het diagram (fig. 1.40) met de verschillende sectoren die broeikasgassen uitstoten in België en beantwoord de vragen.
a Welke vier sectoren zijn verantwoordelijk voor de meeste uitstoot van broeikasgassen?
industrie, transport, verwarming en landbouw
b Voor hoeveel procent van de totale CO2-uitstoot is transport verantwoordelijk in België?
% industrie 23,4 % transport 17,4 % verwarming 11,1 % landbouw 1,1 % afval 0,7 % andere
Fig. 1.40 Uitstoot van broeikasgassen per sector in België (2022)
4 Onderzoek nu de uitstoot door de transportsector in ons land grondiger. Bekijk beide grafieken (fig. 1.41). Beoordeel de stellingen: juist of fout? juistfout
Fig. 1.41 Evolutie van het aantal personenwagens in België (2014-2024) 0 2
1 Het aantal personenwagens in België blijft sinds 2014 gelijk.
0,5 % andere 13,4 % commerciële luchtvaart
% spoorwegen
hybride en elektrisch benzine diesel
% waterwegen
Het aantal personenwagens in België blijft voortdurend stijgen.
2 De sterkste stijging van het aantal personenwagens doet zich sinds 2021 voor bij de benzinewagens.
De sterkste stijging doet zich voor bij de hybride en de elektrische wagens.
Fig. 1.42 Uitstoot van CO2 door transport in de EU
2 TRANSPORT EN uitstoot van broeikasgassen
Vervoer is de enige sector in Europa waar de uitstoot van broeikasgassen de afgelopen dertig jaar is toegenomen (tussen 1990 en 2019), in alle andere sectoren daalt de uitstoot.
1 Lees de infotekst over koolstofdioxide of CO2 als broeikasgas en beantwoord de vragen eronder.
CO2 in onze atmosfeer
Koolstofdioxide (CO2) is een natuurlijk voorkomend gas in onze atmosfeer. Alle dieren, en wij mensen dus ook, ademen CO2 uit. Hoewel planten overdag CO2 opnemen voor fotosynthese, geven ze ‘s nachts ook CO2 af tijdens hun ademhalingsproces. Wanneer planten en dieren sterven, wordt hun organisch materiaal afgebroken. Tijdens dat ontbindingsproces komt er CO2 vrij. Ook bij natuurlijke bosbranden en vulkaanuitbarstingen komt CO2 in de atmosfeer vrij.
De opslag van CO2
Miljoenen jaren geleden zag onze planeet er heel anders uit dan nu. Planten groeiden in overvloed in uitgestrekte moerassen en namen CO2 op uit de lucht. Wanneer de planten stierven, werden ze bedekt door dikke lagen zand en klei. Het plantenmateriaal veranderde onder druk van de lagen erboven eerst in veen, dan in bruinkool en uiteindelijk in steenkool.
Fig. 1.43 Vorming van steenkool
In de zeeën en oceanen leeft plankton: zeer kleine plantaardige of dierlijke organismen die, wanneer ze sterven, naar de zeebodem zinken.
Begraven onder dikke lagen sediment en onderworpen aan enorme druk en hitte, veranderen de planten en dus het opgeslagen CO2 langzaam in steenkool en het plankton in aardolie en aardgas.
Moerasvegetatie en plankton zijn de grondstoffen waaruit een groot deel van onze fossiele brandstoffen is ontstaan. De koolstof die deze microscopisch kleine organismen ooit uit de atmosfeer haalden, zit dus onder de grond opgeslagen in de vorm van steenkool, olie en gas.
Het vrijkomen van CO2 bij verbranding
Wanneer we vandaag fossiele brandstoffen verbranden, bijvoorbeeld in auto’s, fabrieken of energiecentrales, komt die opgeslagen koolstof weer vrij in de vorm van CO2. Die koolstofdioxide wordt dan weer uitgestoten in de atmosfeer.
en elektriciteitscentrale
a Waarom noemt men aardolie, aardgas en steenkool fossiele brandstoffen?
Ze zijn ontstaan uit resten van planten en dieren die miljoenen jaren geleden zijn begraven en onder hoge druk en temperatuur zijn omgezet in brandstoffen.
b CO2 of koolstofdioxide komt op twee manieren vrij. Vul aan.
- door natuurlijke processen:
- door menselijke activiteiten:
ademhaling, ontbinding van organisch materiaal, vulkanisme … verbranding van fossiele brandstoffen
c Herken je deze fossiele brandstoffen? Vul aan. Geef ook een veelgebruikte toepassing.
FOSSIELE BRANDSTOFFEN
steenkool aardolie aardgas
toepassing:
elektriciteit opwekken in steenkoolcentrales
toepassing: toepassing:
brandstof voor wagensverwarming voor huizen, koken
Fig. 1.44 Vorming van aardolie en aardgas olie en gas
plankton
Fig. 1.45 Steenkoolmijn
in Polen
Bekijk de grafiek (fig. 1.46) over de evolutie van CO2 in de atmosfeer doorheen de tijd. Los de vragen op.
Hoeveelheid CO 2 in de atmosfeer (ppm)
gemiddelde temperatuur op aarde hoeveelheid CO 2 in de atmosfeer (deeltjes per miljoen)
hoeveelheid CO 2 in de atmosfeer gemiddelde temperatuur (in °C)
Fig. 1.46 Evolutie van CO2 in de atmosfeer en gemiddelde temperatuur (1000-2025)
a Hoe wordt het CO2-gehalte op de verticale as aangeduid?
b Wat merk je als je de grafiek bekijkt?
in deeltjes per miljoen
Na 1850 stijgt de hoeveelheid CO2 in de atmosfeer sterk.
c Geef een verklaring voor het toenemende CO2-gehalte in de atmosfeer.
door verbranding van fossiele brandstoffen voor huishoudens, industrie en transport
d Vergelijk de evolutie van de temperatuur met het CO2-gehalte. Wat merk je?
Er is een duidelijk verband tussen de toename van CO2 in de atmosfeer en de stijgende temperatuur sinds het begin van de 20ste eeuw.
e Leg uit waarom we beter hernieuwbare energie gebruiken.
Hernieuwbare energiebronnen zoals zon en wind veroorzaken geen uitstoot van CO2
Daardoor zal de temperatuur niet stijgen door toename van CO2. We worden ook minder afhankelijk van fossiele brandstoffen, waarvan de voorraad beperkt is.
Steden verbruiken ontzettend veel energie voor transport, elektriciteit, industrie en verwarming van gebouwen. Die energie is afkomstig van zowel hernieuwbare energiebronnen (zoals wind en water) als van fossiele brandstoffen (zoals aardolie, gas en steenkool). Fossiele brandstoffen zijn ontstaan uit resten van planten en dieren die miljoenen jaren geleden zijn begraven en onder hoge druk en temperatuur zijn omgezet.
Transport in en naar steden is onmisbaar. Maar de hoge CO2-uitstoot van de sector, die bijna een kwart van de totale uitstoot in België vertegenwoordigt, draagt bij aan de opwarming van de aarde. Naast transport dragen ook industrie, landbouw en verwarming hieraan bij. Het is duidelijk dat de CO2-uitstoot moet verminderen, want een hoger gehalte aan CO2 zorgt mee voor de opwarming van de aarde.
Test jezelf: oefeningen 1-2
3
AAN DE SLAG
1 Verbruik fossiele energie wereldwijd
Welke landen (en inwoners) verbruiken de meeste fossiele energie? Onderzoek de grafiek met de belangrijkste verbruikers van fossiele brandstoffen. Beoordeel de stellingen: juist of fout?
Fig. 1.47 Verbruik fossiele brandstof per inwoner (2023)
1 België is een klein land dus zal het verbruik per inwoner ook klein zijn.
Een klein land zoals België heeft een hoog energieverbruik.
2 De VS zijn koploper wat het verbruik van fossiele brandstoffen per inwoner betreft.
3 Het gemiddelde verbruik van een Europeaan is bijna dubbel zo hoog als dat van een Chinees.
Een Europeaan verbruikt gemiddeld maar een beetje meer energie van een Chinees.
4 Door de industrialisering in Vietnam is het verbruik even hoog als dat van een Europeaan.
Het verbruik per persoon in Vietnam bedraagt minder dan de helft van dat in Europa.
juistfout
2 Energie voor elektriciteitsproductie
We gebruiken energie om onze gebouwen te verwarmen, voor transport en voor de productie van elektriciteit. Wat is het aandeel van energiebronnen voor het opwekken van elektriciteit?
energiebron voor de productie van elektriciteit (2023) wereld Europa België
Fig. 1.48 Aandeel van energie voor productie van elektriciteit (wereldwijd, in Europa en België)
a Vergelijk het aandeel van energiebronnen in de wereld, Europa en België. Noteer je besluit.
- fossiele energie:
Het aandeel in Europa en vooral in België is aanzienlijk lager dan in de rest van de wereld.
- hernieuwbare energie:
Het aandeel bedraagt ongeveer een derde van de elektriciteitsproductie (wereldwijd, Europa en België).
- kernenergie:
Vooral in België ligt het aandeel zeer hoog.
b Vergelijk voor België het aandeel van elke energiebron met zijn CO2-uitstoot. Wat merk je? Noteer.
Fossiele brandstoffen zorgen voor de grootste uitstoot van CO2
c Welke energiebronnen zijn het meest geschikt om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen en zo de klimaatverandering tegen te gaan?
hernieuwbare energie en kernenergie
3 G roene keuzes voor transport
Wat zijn de alternatieven voor transport om minder CO2 uit te stoten? Bekijk opnieuw figuur 1.40 (p. 27) met de uitstoot van broeikasgassen per sector in België. Vul de vragen aan
a Wat is het aandeel van transport in de totale CO2-uitstoot in België?
b Bekijk onderstaande alternatieven en beschrijf kort hun voordeel.
minder auto’s in omloop goedkoper dan een wagen lager CO2-verbruik per passagier
geen CO2-uitstoot
c Welke alternatieve transportmogelijkheden voor de wagen zijn er voorhanden in jouw gemeente?
leerlingenantwoord
d Hoe is het leven in de Aziatische megasteden aangepast aan het transport van miljoenen mensen? Bekijk de onderstaande foto’s en vul bij elke stad het transportmiddel in beeld aan.
2 de bevolkingsdichtheid het gemiddelde aantal inwoners dat op 1 km2 leeft
2 de bevolkingsevolutie de groei of afname van de bevolking door geboorte, sterfte en migratie
2 de bevolkingsspreiding de manier waarop mensen verdeeld zijn over een bepaald gebied; geeft aan waar de meeste en minste mensen wonen
3 het broeikaseffect een proces waarbij de aarde opwarmt door een toename van broeikasgassen, zoals CO2, die warmte vasthouden in de atmosfeer
3 broeikasgassen verschillende gassen in de atmosfeer, zoals koolstofdioxide of CO2, die de warmte van de zon vasthouden en zo de aarde opwarmen
1 cohousing een woonvorm waarbij een groep mensen samenwonen; ze beschikken over privéruimtes, maar delen ook gemeenschappelijke ruimtes
3 de Europese Unie (EU) een economische en politieke samenwerking van 27 Europese landen
3 fossiele brandstoffen energiebronnen zoals aardolie, aardgas en steenkool; ontstaan uit resten (miljoenen jaren geleden begraven) van planten en dieren die onder hoge druk en temperatuur zijn omgezet in brandstoffen
3 de hernieuwbare energie energie afkomstig van natuurlijke bronnen die voortdurend aangevuld worden; bv. zon, wind, water en biomassa
1 de infrastructuur voorzieningen die nodig zijn om een gebied te laten functioneren; we onderscheiden transportinfrastructuur (zoals wegen, bruggen, tunnels, spoorwegen …) en nutsvoorzieningen (zoals elektriciteitsnetwerken, waterleidingen en riolering)
2 de kolonie een gebied dat onder bestuur staat van een ander land, bv. tot 1945 werd Vietnam bestuurd door Frankrijk
3 de koolstofdioxide (CO2) kleurloos gas dat voorkomt in de atmosfeer en een belangrijke rol speelt in het broeikaseffect, waarbij het warmte van de zon vasthoudt en de aarde opwarmt; wordt voornamelijk geproduceerd door de verbranding van fossiele brandstoffen en door natuurlijke processen zoals ademhaling
1 het landelijk gebied gebied waar natuur en landbouw nog belangrijk zijn; naast groen vind je hier ook kleinere gemeenten, lintbebouwing en verspreide bebouwing
1 de lintbebouwing bebouwing waarbij huizen, boerderijen, bedrijven en andere gebouwen in een lange rij langs een weg zijn gebouwd
2 de megastad een zeer grote stad, meestal met een bevolking van meer dan 10 miljoen mensen
1 het randstedelijk gebied overgangszone tussen stad en platteland
1 het systeem een geheel van elementen die onderling met elkaar verbonden zijn
2 de tewerkstelling werkgelegenheid; onderverdeling in sectoren zoals landbouw, industrie en diensten
LEVEN IN SNELGROEIENDE STEDEN
hoofdstuk begrip definitie
2 de verdichting meer woningen, kantoren en voorzieningen bouwen op dezelfde oppervlakte (uitbreiding in de hoogte)
1 het verstedelijkt gebied gebied met een hoge concentratie aan inwoners en een aanbod voor wonen, werken en recreatie (cultuur en sport)
WAAR LIGGEN DE TROPISCHE REGENWOUDEN EN WAAROM PRECIES DAAR?
1 CHE CK-IN
In TeleScoop 1 onderzochten we de herkomst van de ingrediënten voor een pizza. Je bestudeerde klimaaten vegetatietypes die geschikt zijn voor teelten zoals tarwe, tomaten en olijven. Als laatste kwam toen de pizza Hawaï met als extra ingrediënt ananas aan bod. Ontdek in iDiddit wat je al weet over de ananasteelt.
Ananas is de vrucht van een plant die oorspronkelijk uit Brazilië, Bolivia en Paraguay komt. Via de ontdekkingsreizen kwam de vrucht tot bij ons. In Europa teelt men soms ook ananas in serres, buiten de serres is het bij ons te koud. Verse ananas in onze winkels komt vooral uit Costa Rica.
1 Welk klimaattype is geschikt voor de ananasteelt?
Onderzoek het klimatogram van Puerto Limon (fig. 2.1).
Vul in de tabel de klimaatgroep en het klimaattype aan.
Gebruik de determineertabel (p. xxx).
klimaatgroep
klimaattype
en nat klimaat
Puerto Limon 10° N, 83° W 1993-2022
Puerto Limon (Costa Rica)
Fig. 2.1 Klimatogram Puerto Limon (Costa Rica)
2 Welke kenmerken heeft de vegetatie in het gebied waar ananassen groeien?
a Bekijk de onderstaande foto’s en markeer in de tabel de kenmerken die je in het landschap ziet.
altijdgroene naaldbomen – altijdgroene reuzegrote bomen en struiken –zomergroen – loofbomen met bladeren die verkleuren in de herfst –veel open plekken – geen bomen – geen plantengroei – enkel sneeuw en ijs –alleen mossen, kruiden en grassen – weelderig – dicht en bijna ondoordringbaar –weinig plantensoorten – veel plantensoorten – lianen – palmbomen
b Noteer nu het vegetatietype. Je vindt het terug naast het klimaattype in de determineertabel.
vegetatietype
tropisch regenwoud
Het tropisch regenwoud bestaat uit planten die in verdiepingen groeien (fig. 2.4). We onderscheiden:
- de hoogste bomen of woudreuzen (die een hoogte van wel 60 meter bereiken);
- de middelhoge bomen;
- de struiken en boomvarens;
- de kruidlaag met bloemen en planten (die wij hier als kamerplanten kennen).
bodem- en kruidlaag struiklaag boomlaag woudreuzen
Puerto Limon (Costa Rica)
Puerto Limon (Costa Rica)
Fig. 2.2 Nationaal park Braulio Carrillo (Costa Rica) Fig. 2.3 Het Amazonewoud
Fig. 2.4 De lagen van het regenwoud
Het grootste regenwoud op aarde is het Amazonewoud. De Amazone stroomt door dit tropisch woud: ze is met 6 530 km de langste rivier van Zuid-Amerika en na de Nijl ook de langste ter wereld. Ze vervoert grote hoeveelheden water. Tijdens de regentijd kan deze rivier zeer breed worden, aan de monding zelfs tot 330 km.
Het tropisch regenwoud is een dicht en soms ondoordringbaar woud, met zeer veel verschillende plantensoorten. Planten groeien in ‘verdiepingen’ van verschillende hoogtes. Dit woud ligt in het evenaarsgebied van Amerika, Afrika en Azië. Daar is het klimaat warm en altijd nat. Planten kunnen door dit gunstige klimaat het hele jaar door groeien.
Test jezelf: oefeningen 1-2-3-4
1 Ananasteelt in de wereld
In welke werelddelen wordt er ananas geteeld? Bekijk de grafiek (fig. 2.6) met enkele van de grootste producenten van ananas. Beantwoord de vragen.
a Indonesië, de Filipijnen, Costa Rica, Brazilië en Nigeria zijn grote producenten van ananas. Situeer deze landen op de wereldkaart (fig. 2.7) en nummer ze volgens rangorde van 1 tot 5 (1 = groot; 5 = klein).
b Noteer in welk werelddeel elk land ligt.
- Indonesië:
- Filipijnen:
- Costa Rica: - Brazilië: - Nigeria:
Noord-Amerika Zuid-Amerika
Fig. 2.6 Productie van ananas (2022) per land (in miljoen ton)
Fig. 2.7 Wereldwijde ananasteelt (per land)
2 De langste rivier van Zuid-Amerika
Situeer de Amazonerivier met behulp van je atlas en beantwoord de vragen.
a Noteer de vijf landen waar de rivier en haar zijrivieren doorstromen.
altijdgroene naaldbomen – altijdgroene reuzegrote bomen en struiken –zomergroen – loofbomen met bladeren die verkleuren in de herfst –veel open plekken – geen bomen – geen plantengroei – enkel sneeuw en ijs –alleen mossen, kruiden en grassen – weelderig – dicht en bijna ondoordringbaar –weinig plantensoorten – veel plantensoorten – lianen – palmbomen
c Welk klimatogram op de volgende pagina past het best bij een tropisch regenwoud? Duid aan.
klimatogram 1
klimatogram 2
klimatogram 3
x
klimatogram 4
d Op basis van welke kenmerken heb je dit klimatogram gekozen?-
De temperatuur is altijd warm (altijd hoger dan 18 °C).
Weet je dat een groot deel van de chocolade die je in de winkel vindt het resultaat is van massale ontbossing? Welke grondstoffen worden nog geteeld in het regenwoud?
Bekijk het etiket op de pot van je favoriete chocopasta of mayonaise, de verpakking van Oreo-koekjes of de zak chips. Welke ingrediënten komen uit het gebied van het regenwoud?
2 OP ONDERZOEK
1 Krimpende regenwouden
Het Braziliaanse Nationaal Instituut voor Ruimteonderzoek (INPE) heeft met behulp van satellietbeelden vastgesteld dat het Amazonewoud met 17 % is gekrompen. Deze ontbossing wordt grotendeels veroorzaakt door de productie van goederen die we dagelijks gebruiken. Op de wereldkaart (fig. 2.10) kun je de huidige oppervlakte van de tropische regenwouden vergelijken met de oorspronkelijke.
huidige oppervlakte tropische regewouden oorspronkelijke oppervlakte tropische regenwouden
Fig. 2.10 Veranderingen in de oppervlakte van regenwouden
Porto Velho
Grondstoffen en andere producten die uit het regenwoud gehaald worden en bestemd zijn voor de uitvoer, moeten tot in de havens aan de oostkust geraken. Daarvoor zijn er transportwegen zoals spoorlijnen en autowegen gebouwd, dwars door het regenwoud. De bekendste weg is de Transamazonica (BR-230 of Rodovia Transamazonica). Hij is meer dan 4 000 km lang.
1 Zoek op in je atlas. Overtrek de Transamazonica in rood op de kaart van Brazilië.
2 Teken een pijl die de richting weergeeft van de route die de grondstoffen afleggen naar de havens.
3 Zoek via Google Maps naar ‘Brasil Novo’. Je ziet dan de naam ‘Rod. Transamazonica of BR-230’ enkele keren staan. Volg deze baan over een bepaalde afstand in de laag ‘Satelliet’. Zoom voldoende uit (tot 50 km bij de lijnschaal staat). Wat zie je?
Er wordt in de onmiddellijke omgeving van de Transamazonica heel wat ontbost.
4 Wegen ontsluiten het Amazonewoud. Wat betekent dat?
Fig. 2.11 De Transamazonica-weg doorheen het Braziliaanse regenwoud
Fig. 2.12 Transportwegen in Brazilië
Langs de aangelegde wegen kan men het regenwoud gemakkelijker ontginnen voor allerlei doeleinden
3 OLIEPALMplantages en soja-akkers
Palmolie wordt gewonnen uit de vruchten van de oliepalm, die oorspronkelijk uit de regenwouden van West-Afrika komt. Het is een veelzijdige grondstof voor de voedings-industrie. Ook voor brandstoffen en in sommige aanmaakblokjes wordt palmolie gebruikt.
Fig. 2.13 Een oliepalmplantage grenzend aan het regenwoud (Thailand)
1 Palmolie heeft geen eigen smaak en is makkelijk bij te mengen. De olie verbetert de smeerbaarheid van producten. In welke producten die jij vaak gebruikt, zit palmolie verwerkt?
Vorig jaar bestudeerde je de akkerbouw in Europa. Het tropisch regenwoud wordt ook gerooid om aan akkerbouw te doen. Soja wordt geteeld op uitgestrekte akkers (fig. 2.16). Na de oogst worden de sojabonen in grote hoeveelheden verscheept naar Europa. Ze worden hier verwerkt in veevoeder voor runderen, kippen en varkens.
Fig. 2.16 Sojateelt in Chapadão do Sul (Brazilië)
3 Vergelijk de teelt van de oliepalm (fig. 2.14 en 2.15) met de teelt van soja (fig. 2.16). Wat zijn volgens jou de voornaamste verschillen tussen een plantage en akkerbouw? Kruis in de tabel aan.
landbouwsysteem
eenjarige gewassen overblijvende struiken of bomen (meerjarig) tropen en subtropen gematigde gebieden
In zes jaar tijd (tussen 2016 en 2022) werden in het Amazonewoud meer dan 800 miljoen bomen gekapt om aan de wereldwijde vraag naar rundvlees te voldoen. Wat is de relatie tussen die grootschalige veeteelt en ontbossing?
De wereldwijde handel in rundvlees heeft grote economische gevolgen voor producerende en consumerende landen. Het zorgt voor werkgelegenheid, inkomsten en ontwikkeling van de landbouwsector. Maar de gevolgen voor het milieu zijn nadelig. De productie van rundvlees is een belangrijke oorzaak van ontbossing.
Vanuit Brazilië komt ook rund- en kalfsvlees België binnen, maar het volume aan kippenvlees ligt duidelijk hoger (fig. 2.21). De Belgische invoer van Braziliaans kippen- en rundvlees zit sinds 2022 in stijgende lijn.
Fig. 2.21 Belgische import rund-, kalfs- en kippenvlees (in ton per jaar) uit Brazilië
kalfs- en rundvlees vers en bevroren kippenvlees
Fig. 2.17 Runderveeteelt in Brazilië
Fig. 2.18 Feedlot in de staat Pará (Brazilië)
Fig. 2.19 De grootste exportlanden van rund- en kalfsvlees (in duizend ton; in 2023)
Fig. 2.20 Bestemmingen van Brazilaans rund- en kalfsvlees
1 Om vee te kweken is veel plaats nodig. Runderen worden gekweekt in feedlots. Bekijk het filmpje en omschrijf deze vorm van landbouw met een kernwoord per vraag.
- aantal dieren: weinig / veel
- oppervlakte: klein / groot
- vorm van landbouw: intensief / extensief
2 Bestudeer de grafieken (fig. 2.19, 2.20 en 2.21). Beoordeel de stellingen: juist of fout?
1 Brazilië is de belangrijkste uitvoerder van rundvlees ter wereld.
2 Er wordt diepgevroren rundvlees uit het Amazonegebied in de Europese Unie gebruikt.
3 China importeert acht keer meer Braziliaans rundvlees dan de Verenigde Staten.
4 België importeert geen Braziliaans vlees.
5 De Verenigde Staten voeren enkel vlees in en geen vlees uit.
Interessant om weten
Braziliaans president Lula da Silva belooft tegen 2030 de ontbossing in het Amazonewoud te stoppen. Maar in Brazilië verdwijnt er niet alleen regenwoud. Ook de Cerrado, een soort savanne met ondoordringbare boom- en struikvegetatie in het zuiden van Brazilië, moet wijken voor akkerbouw en veeteelt.
Fig. 2.22 President Lula da Silva
Fig. 2.23 Ontbossing van de Cerrado in de Pantanal (Zuid-Brazilië)
5 IJzerertsmijn in Carajás
IJzer- en staalbedrijven gebruiken ijzererts als belangrijkste grondstof. ArcelorMittal, een staalbedrijf in de Gentse haven, voert jaarlijks 10 miljoen ton grondstoffen in. Met hoogwaardig ijzererts dat in Brazilië is ontgonnen, maakt men staal in de vorm van balken, draden en platen. Volvo gebruikt die staalplaten in de haven van Gent voor z’n autoproductie. De grootste ijzerertsmijn ter wereld ligt in het Braziliaanse Carajás (fig. 2.24), vlak bij de Tucuriudam. Deze mijn en de aanleg van de nodige transportwegen zijn ook verantwoordelijk voor ontbossing.
1 Zoek via Google Earth naar ‘Carajás mine’. In welk land ligt deze mijn?
2 Meet op Google Earth de oppervlakte van de grootste ontginningsput in Carajás. Rond af op 1 km2
3 IJzererts wordt via zeeschepen vanuit Ponta da Madeira in Sao Luis (Brazilië) tot in Gent gebracht. De haven is net zoals de mijn in Carajás in bezit van het bedrijf Vale en dient bijna uitsluitend voor het transport van ijzererts. Bekijk op Google Earth met welk transportmiddel het ijzererts tot in een Braziliaanse haven wordt gebracht. Tip: zoek in het noordelijke deel van de mijn.
42 km² trein
4 Zoek in je atlas welke andere grondstoffen ontgonnen worden in het Amazonewoud in Brazilië.
bauxiet, goud, nikkel, koper, lood, diamant …
5 Staal wordt niet enkel gebruikt in auto’s. Welke eindproducten uit of met staal ken je nog?
Bauxiet is de grondstof voor aluminium. Het wordt ook ter plaatse gezuiverd of geraffineerd. Bijna alles wat bestaat uit licht en sterk materiaal, is van aluminium. Denk maar aan aluminiumfolie, keukengereedschap, elektrische apparaten, vliegtuigen en raketten. In een spiegel is het een aluminiumlaag die voor weerkaatsing zorgt.
Fig. 2.25 Staalplaat
Fig. 2.26 Volvo Gent
Fig. 2.24 IJzerertsmijn in Carajás (Brazilië)
V6
Fig. 2.27 Aluminiumfabriek in Pará (Brazilië)
Brazilië
Commerciële houtkap
Als bomen gekapt worden om ze te verwerken tot tafels, stoelen of terrasplanken, dan spreken we van commerciële houtkap. We houden wel van een zomers feestje in de tuin, maar staan er zelden bij stil uit welke houtsoort de stoelen, tafels en terrassen gemaakt zijn. Meestal zijn dat tropische soorten zoals teak, afzelia, padoek en bankirai. Ook voor raamomlijstingen maakt men soms gebruik van tropische houtsoorten, zoals mahonie. Al die tropische houtsoorten zijn heel populair door hun duurzaamheid en sterkte.
1 Welke oorzaak van ontbossing zie je in het filmpje?
houtkap voor industrie
2 Waarom vinden de houthakkers dat ze onterecht als de ‘bad guys’ worden voorgesteld?
Zij voelen zich niet verantwoordelijk voor het verdwijnen van het Amazonewoud.
Het is volgens hen de verantwoordelijkheid van de veeboeren en de sojaboeren.
3 Waarom voelen ze zich niet verantwoordelijk voor de ontbossing?
Ze kappen enkel oude bomen en maar drie tot vier bomen per hectare. Andere bomen laten ze staan.
4 Welke oppervlakte bos van het Amazonewoud verdwijnt er per minuut door menselijke activiteiten?
minstens één voetbalveld per minuut
5 Waarom worden de bomen gerooid?-
om te verkopen aan handelaars en industrie om het hout uit te voeren naar Europa
6 Waarom is dit tropisch hardhout zo gewild?
wegens de duurzaamheid (gaat lang mee) en sterkte
De ontbossing van tropische regenwouden heeft veel oorzaken. Grote delen van deze waardevolle wouden verdwijnen om plaats te maken voor veeteelt, akkerbouw, plantages en mijnbouw.
Vanuit Brazilië komt diepgevroren vlees naar Europa. We gebruiken palmolie in voedingsmiddelen en cosmetica. IJzererts wordt ontgonnen in het Braziliaanse regenwoud en bij ons onder meer in de staalfabriek in Gent verwerkt. Het hout van tropische bomen is enorm gewild omdat het zo duurzaam is.
Het is sterk hout dat zeer geschikt is om terrasplanken en meubels te maken.
Al het voedsel en de grondstoffen worden getransporteerd naar de oostkust van Zuid-Amerika via spoorlijnen of autowegen. Die goederen komen dan op onze markt terecht. Op die manier draagt elke consument van die goederen bij aan de ontbossing van de tropische regenwouden.
Test jezelf: oefeningen 1-2-3-4
Fig. 2.28 Houtopslagplaats in het Amazonewoud (Brazilië)
Fig. 2.29 Opgestapeld tropisch hout
3 AAN DE SLAG
1 Ontbossing regenwoud: hoe, wat, waar?
Waarvoor wordt het regenwoud omgehakt? Vul de tabel aan met informatie uit ‘2 Op onderzoek’: benoem de activiteit, de invulling (na ontbossing), het product en het land.
Wat komt in de plaats van het verdwenen woud? product land
Om plaats te maken voor een ander bodemgebruik:
1 transport
2 plantagelandbouw
3 akkerbouw
4 veeteelt
5 mijnbouw
wegen
oliepalmplantages soja-akkers
runderen en kippen ijzerertsmijn
Wegens de waarde van de bomen:
6 commerciële houtkap
2 Activiteiten in het regenwoud
gerooid bos
voeding, cosmetica veevoeder vlees
staal
tropisch hardhout
Indonesië, Maleisië
Brazilië
Brazilië
Brazilië
Brazilië
Bekijk onderstaande foto’s die te maken hebben met de ontbossing van het regenwoud. Welke activiteit herken je? Kies uit: plantagelandbouw, veeteelt, akkerbouw, mijnbouw of houtkap.
3 Relaties in het landschap
Bekijk onderstaande foto’s. Welke relaties vind je terug? Noteer.
ontbossing langs de weg (BR-230 of Transamazonica) voor veeteelt transport van ijzererts uit Carajás via de haven houtzagerij in de nabijheid van het Amazonewoud
4 Landschappen evolueren
Bekijk de foto en analyseer de veranderingen en relaties in het landschap. Vul aan.
a Markeer wat past: verandering op korte / lange termijn
b Wat is de oorzaak hiervan?
ontbossing voor landbouwgrond
c Benoem de relatie tussen de landschapsvormende lagen.
Landgebruik heeft invloed op de vegetatie.
d Welke negatieve gevolgen zijn er voor mens en leefomgeving? Noteer er drie.-
Het ecosysteem verdwijnt.
Er is meer uitstoot van CO2.
De levenswijze van de lokale bevolking wordt verstoord.
De grondstoffen uit de tropische regenwouden zijn onmisbaar geworden in ons dagelijks leven. Hierdoor verdwijnen grote stukken bos. Het verbruik van al die goederen heeft belangrijke gevolgen voor het regenwoud. Wat weet je nog over de oorzaken van ontbossing? Los de vragen op iDiddit op.
2 OP ONDERZOEK
1 Ecologische schatkamer in gevaar
Met het regenwoud verdwijnt ook een rijkdom aan natuur. Niet alleen ijzererts en hout zijn te vinden in de ‘schatkamer van de tropen’. Prachtige fauna en flora met planten die een wetenschappelijke waarde en een geneeskrachtige werking hebben, dreigen te verdwijnen.
Dankzij twaalf maanden met een hoge temperatuur en grote neerslaghoeveelheden kunnen planten in het Amazonewoud het hele jaar door groeien. Dat zorgt voor een enorme biodiversiteit Sommige bomen, woudreuzen, worden tot wel zestig meter hoog. Er staan naar schatting 390 miljard bomen in het hele woud en er zijn wel 16 000 verschillende boomsoorten. Op 1 hectare kun je 750 verschillende boomsoorten en 1 500 andere plantensoorten aantreffen. De dichte en weelderige begroeiing is de woonplaats van een heleboel dieren. Zo leven er onder andere bijna 400 verschillende soorten slangen, 2,5 miljoen verschillende insectensoorten, meer dan 400 soorten zoogdieren en evenveel soorten amfibieën. Wekelijks worden er nog nieuwe diersoorten ontdekt.
Talloze planten- en diersoorten zijn door de ontbossing met uitsterven bedreigd. In Zuidoost-Azië verdwijnt onder meer het leefgebied van de orang-oetan, de Sumatraanse tijger en de neushoorn uit Borneo.
Fig. 2.30 Toekan in het Amazonewoud
Fig. 2.31 Gele gifkikker van het Amazonewoud
Fig. 2.32 Orang-oetan
Fig. 2.33 Sumatraanse tijger
Fig. 2.34 Neushoorn uit Borneo
In het Amazonewoud wonen nog 200 000 inheemse mensen verspreid over ongeveer 300 verschillende stammen. Sommige stammen weigeren elk contact met de buitenwereld. Door ontbossing verdwijnt hun territorium of woongebied.
Raoni is de stamleider van de Kayapo-indianen, een van de inheemse bevolkingsgroepen. Hij is wereldberoemd om zijn strijd voor het behoud van het Amazonewoud en de inheemse cultuur. De inheemse bevolking leeft volgens een eigen traditionele levenswijze en heeft een uitgebreide plantenkennis. Ze gebruiken meer dan 200 planten met medicinale krachten.
Het Amerikaanse instituut voor kankeronderzoek heeft 2 100 planten uit het regenwoud geïdentificeerd die werken tegen kankercellen. Zo is vincristine, afkomstig uit de plant maagdenpalm, een sterk anti-kankermedicijn. De ‘slaapbol’ of ‘bolpapaver’ wordt dan weer gebruikt om spierontspanners te maken, maar ook voor de stof codeïne, die onder meer in hoestsiropen zit. In maar liefst 25 % van onze medicijnen zitten plantaardige stoffen afkomstig uit regenwouden. Wetenschappers schatten dat nog maar 1 % van de tropische bomen en planten onderzocht zijn op hun medicinale werking. Er is dus nog werk aan de winkel!
1 Waarom is het belangrijk dat het Amazonewoud niet verder ontbost wordt? Noteer drie redenen.
De inheemse bevolking mag haar leefomgeving niet verliezen.
We mogen de biodiversiteit niet verder verliezen.
Er moeten nog veel planten onderzocht worden op hun geneeskrachtige werking.
2 Hoe kunnen planten pijn en ziektes helpen bestrijden? Verduidelijk dit met een voorbeeld uit de tekst.
Heel wat planten maken chemische stoffen aan die werken tegen kankercellen of infecties.
Bv. vincristine uit maagdenpalm, codeïne uit de slaapbol of bolpapaver
De tropische regenwouden herbergen een enorme diversiteit aan planten en dieren. Verschillende planten hebben een geneeskrachtige werking. Sommige planten en dieren dreigen te verdwijnen nog voor wetenschappers de kans zullen krijgen om ze te bestuderen. De inheemse bevolking bezit een schat aan kennis over die fauna en flora. Samen met hun levenswijze dreigt die kennis verloren te gaan.
Fig. 2.35 Raoni, stamleider Kayapo
Fig. 2.37 Blauwe maagdenpalm
Fig. 2.36 Roze papaver
1 De ontbossing beïnvloedt de lokale neerslagcyclus. Bekijk de figuren (2.38 en 2.39) en markeer in de tabel welk effect (weinig of veel) de ontbossing heeft op de waterkringloop.
normale waterkringloopverstoorde waterkringloop aantal bomen
weinig / veel weinig / veel neerslag weinig / veel weinig / veel
verdamping en transpiratie
weinig / veel weinig / veel opname van water door de vegetatieweinig / veel weinig / veel afvloeiing van oppervlaktewater
weinig / veel weinig / veel afspoelen van de bodem
Menselijke activiteiten zoals de verbranding van fossiele brandstoffen en ontbossing zorgen voor een sterke toename van CO2 of koolstofdioxide in de atmosfeer. Is dit gas gevaarlijk? Helemaal niet: we ademen het zelf uit. Maar je zag al in het vorige hoofdstuk dat CO2 ervoor zorgt dat de dampkring van de aarde opwarmt. De uitgestrekte regenwouden zijn onze beste bescherming daartegen. Deze bossen leggen ontzettend veel koolstof vast en zetten het om in zuurstof.
weinig / veel
weinig / veel
Fig. 2.38 - 2.39 Waterkringloop in het tropisch regenwoud (links) en verstoring ervan (rechts)
industrietransport wonen landbouwluchtvaart
Fig. 2.40 Economische activiteiten die CO2 in de lucht brengen
Zie jij nog door de bomen het bos? Beantwoord de vragen over koolstof, zuurstof en onze bossen.
a Wat is het verband tussen bomen en CO2?
Bomen nemen CO2 (koolstofdioxide) op die is uitgestoten door menselijke activiteiten en zetten die om in O2 (zuurstofgas).
b Klopt de uitspraak ‘Het Amazonewoud vormt de longen van de aarde’? Leg uit.
Nee, een long neemt O2 op en stoot CO2 uit. Bomen nemen CO2 op en stoten O2 uit.
c Wat is het belangrijkste gevolg van de ontbossing voor onze planeet?
Er zijn minder bomen om CO2 op te slaan en om O2 te produceren.
3 Klimaatwetenschappers zijn het erover eens dat de opwarming van de aarde een feit is en daarbij speelt CO2 een grote rol. Onderzoek deze grafiek (fig. 2.41) opnieuw en beantwoord de vragen.
Hoeveelheid CO 2 in de atmosfeer (ppm)
gemiddelde temperatuur op aarde hoeveelheid CO 2 in de atmosfeer (deeltjes per miljoen)
Fig. 2.41 Evolutie van CO2 in de atmosfeer en gemiddelde temperatuur op aarde (1000-2024)
a Wat valt op als je de evolutie van de hoeveelheid CO2 in de atmosfeer onderzoekt (blauwe lijn op de grafiek)? Je leest deze hoeveelheid af op de y-as rechts (in deeltjes per miljoen).
- voor 1850: - na 1850:
De hoeveelheid CO2 in de atmosfeer bleef constant rond de 280 deeltjes per miljoen.
De hoeveelheid CO2 in de atmosfeer neemt snel toe (door economische activiteiten).
b De rode lijn op de grafiek stelt de gemiddelde temperatuur op aarde tussen het jaar 1000 en 2024 voor. Je leest de waarden op de y-as links. Welke evolutie maakte de temperatuur door in die periode?
- voor 1900:
- na 1900:
De temperatuur schommelde rond de 13,8 °C.
De temperatuur neemt sterk toe tot 14,9 °C nu.
c Welk verband zie je tussen vraag b en c? Leg bondig uit.
Er is een duidelijk verband tussen de toename van CO2 in de atmosfeer en de toename van de temperatuur sinds het begin van de 20ste eeuw.
4
Rond 1750 begon de industriële revolutie in Engeland. In het begin van de 19de eeuw volgde de rest van Europa. Met de komst van fabrieken werden meer en meer fossiele brandstoffen gebruikt. Dit heeft geleid tot een sterke toename van de CO2 in de lucht. Bestudeer de curves van de wereldbevolking, de temperatuur en het CO2-gehalte in de atmosfeer (fig. 2.42) en beantwoord de vragen.
wereldbevolking (in miljarden) hoeveelheid CO 2 in de atmosfeer (deeltjes per miljoen) wereldwijde uitstoot van fossiele brandstoffen (in miljard ton CO2)
Fig. 2.42 Bevolkingsevolutie, hoeveelheid CO2 en uitstoot fossiele bandstoffen (0-2024) 010020030040050060070080090010001100120013001400150016001700180019002000
a Vergelijk het CO2-gehalte in de atmosfeer met de bevolkingsevolutie (fig. 2.42). Wat stel je vast?
De bevolkingsgroei en de toename van de CO2-uitstoot verlopen gelijkaardig.
Ze stijgen allebei sterk vanaf het begin van de 20ste eeuw.
b Welke curve volgt de bevolkingsgroei en de uitstoot van CO2?
de wereldwijde uitstoot van fossiele brandstoffen
c Wat zijn fossiele brandstoffen?
d Wat zijn de belangrijkste fossiele brandstoffen?
Dit zijn brandstoffen gevormd uit planten- en dierenresten die miljoenen jaren geleden onder hoge druk en temperatuur in de aardkorst zijn ontstaan. aardolie, aardgas en steenkool
e Door fossiele brandstoffen te gebruiken komt er heel wat CO2-gas in de dampkring terecht. Dat zorgt voor de opwarming van de aarde. Hoe noemt men dergelijke gassen?
broeikasgassen
Regenwouden spelen een belangrijke rol in de regeling van het klimaat. Maar de economische uitbating van het tropisch regenwoud brengt grote schade toe aan mens en milieu.
Als bossen verdwijnen voor weilanden of gewassen, heeft dat ingrijpende gevolgen voor de lokale neerslagcyclus. Door het verdwijnen van bomen is er minder transpiratie. Daardoor komt er minder vocht in de lucht en valt er dus ook minder neerslag.
Het gehalte aan CO2 of koolstofdioxide in de atmosfeer bepaalt mee de temperatuur op aarde: meer CO2 betekent stijgende temperaturen. Gassen die zorgen voor de opwarming van de aarde zijn broeikasgassen.
De laatste twee eeuwen stijgt het gehalte aan CO2 in de atmosfeer sterk. De toegenomen industrialisatie en de groeiende wereldbevolking zijn de oorzaak. Nooit eerder was de concentratie CO2 in de atmosfeer zo hoog. Ontbossing vermindert de opslagcapaciteit van CO2: verdwenen bossen kunnen geen CO2 meer opnemen en ook geen zuurstofgas meer produceren.
Dit alles draagt bij aan de wereldwijde klimaatverandering. Voor de toekomst van onze planeet en onze soort is het daarom van groot belang om de ontbossing van de regenwouden af te remmen.
Ook de bodem verdwijnt ... Ontbossing heeft een aanzienlijke invloed op het hele gebied. Samen met het bos en de vele waardevolle planten verdwijnt ook de bodem. Bomen spelen een grote rol in het vasthouden van de bodem. Met hun wortels beschermen ze de structuur van de bodem. Wanneer bossen worden gekapt of verbrand, verdwijnen de wortels en wordt de grond vatbaar voor erosie door water en wind. Zonder vegetatie wordt het regenwater niet goed in de bodem opgenomen. Het spoelt sneller af, waardoor de erosie vergroot.
Fig. 2.43 Rivier die veel bodemmateriaal meevoert vanuit een ontbost gebied in het regenwoud van Zuidoost-Azië
1 Economie en ecologie (milieu) in balans?
Lees de uitspraken over ontbossing. Beoordeel deze meningen.
a Wat vindt de persoon die de uitspraak doet het belangrijkst: economie of ecologie? Noteer 1 of 2. 1 = de economische waarde primeert 2 = de ecologische waarde primeert
b Is het een positieve of een negatieve uitspraak? Zet een + of – in de tweede kolom.
1/2+/- uitspraken over ontbossing van het regenwoud
[1] Minister: ‘De opbrengsten van de mijnbouw zijn een zegen voor de Braziliaanse economie.’
[2] Raoni, stamhoofd van de Kayapo-indianen: ‘We worden tegen onze zin verjaagd uit ons leefgebied door illegale houtkap.’
[3] Werknemer van een houthandelaar: ‘Door de Europese vraag naar tropisch hout heb ik werk, daarmee kan ik mijn gezin onderhouden.’
[4] Wetenschapper: ‘De biodiversiteit in het Amazonewoud is ongekend. Ik zoek nieuwe geneeskrachtige planten, maar door ontbossing gaan die snel verloren.’
[5] Milieuactivist: ‘Het perfecte evenwicht tussen bodem, plantengroei en atmosfeer wordt verstoord door de massale houtkap.’
[6] Vlaamse boer: ‘Gelukkig is er soja uit Brazilië, want van dat veevoeder groeien mijn koeien beter.’
[7] Bio-ingenieur: ‘Ontbossing leidt vaak tot bodemerosie. Op lange termijn leidt dit tot verminderde landbouwopbrengsten.’
[8] Bioloog: ‘Omzetting van natuur in landbouw- en weidegrond vormt de grootste bedreiging voor het Amazonewoud. Sommige diersoorten verloren meer dan de helft van hun leefgebied.’
[9] Filosoof: ‘De schoonheid van het Amazonewoud is een ware rijkdom voor de hele wereld en voor Brazilië in het bijzonder. Maar het verdwijnt in sneltempo.’
[10] Klimatoloog: ‘De neerslagbalans in het Amazonewoud is sterk verstoord door het verdwijnen van grote stukken woud.’
[11] Braziliaanse boer: ‘Gelukkig wordt er regelmatig woud afgebrand en krijg ik er zo af en toe een stukje landbouwgrond bij. Anders had ik geen grond en geen inkomen.’
[12] Wereldbank: ‘De wereldhandel in soja komt de wereldeconomie ten goede.’
[13] Tuincenter: ‘Tuinmeubelen in tropisch hout gaan een leven lang mee.’
c Plaats de nummers van de uitspraken op de juiste plaats in het assenkruis of kwadrant. Een negatieve uitspraak waarin de ecologische waarde primeert, plaats je bijvoorbeeld bovenaan links.
Wat vinden deze personen van de ontbossing van het regenwoud?
negatief positief
1, 3, 6, 11, 12, 13 7
economische waarde (1) profit, prosperity
d Wat merk je nu op wanneer je de uitspraken in het assenkruis bekijkt? Lees de uitspraken nog eens na en noteer een korte conclusie over de uitspraken binnen elk kwadrant.
- economisch positief:
Deze uitspraken gaan over economische activiteiten die geld opbrengen (en zijn dus oorzaken van ontbossing).
- economisch negatief:
Op korte termijn zijn er nog geen grote gevolgen, maar op lange termijn lijdt de economie eronder.
- ecologisch positief:
Geen uitspraken in dit kwadrant: er zijn geen positieve gevolgen van ontbossing voor het milieu.
- ecologisch negatief:
Ontbossing heeft heel wat nadelen voor zowel de mens, het milieu als het klimaat.
e Kun je zelf uitspraken formuleren die in het kwadrant zouden passen? Stel, je bent een ecotoerist die de mogelijkheden van het regenwoud voor duurzaam toerisme wil verkennen en benutten.
- economisch positief:
bv. Er worden nieuwe jobs gecreëerd in de toeristische sector, zoals gidsen, horeca en organisatie van activiteiten.
- economisch negatief:
bv. De inkomsten uit ecotoerisme komen niet altijd terecht bij de lokale bevolking, maar bij grote internationale reisorganisaties.
- ecologisch positief:
bv. Lokale gemeenschappen en overheid kunnen het woud beschermen, in plaats van het te exploiteren voor houtkap of landbouw
- ecologisch negatief:
bv. Te grote aantallen toeristen leiden tot massatoerisme. Dat kan schade veroorzaken aan het milieu, zoals erosie, vervuiling en verstoring van de fauna.
WELKE MAATREGELEN KUNNEN DE TROPISCHE REGENWOUDEN REDDEN?
1 CHE CK-IN
Tropische regenwouden zijn van onschatbare waarde voor onze planeet. Ze zijn een thuis voor een enorme verscheidenheid aan planten en dieren, en spelen een belangrijke rol in het klimaat. Helaas verdwijnen ze in een alarmerend tempo. In dit hoofdstuk gaan we dieper in op de maatregelen die we kunnen nemen om de regenwouden beter te beschermen.
2 OP ONDERZOEK
1 Beschermde gebieden creëren
Wanneer toekomstige generaties ook nog willen genieten van het Amazonewoud, is het belangrijk om dit unieke ecosysteem duurzaam te beheren. Dat doe je door de natuurlijke hulpbronnen zo min mogelijk uit te putten en het milieu zo weinig mogelijk schade toe te brengen. Om het regenwoud te behoeden tegen vernietiging zou 80 % van het gebied al beschermd moeten zijn. Op dit moment is dat nog maar 50 %. Het Amazonewoud is verspreid over maar liefst negen landen, dus onderling goede afspraken maken is niet zo eenvoudig.
1 Noteer de namen van deze negen landen op de onderstaande kaart. Gebruik je atlas.
Fig. 2.44
Wat kunnen de overheden van deze landen doen?
Nationale parken of natuurreservaten aanleggen is een goede manier om het regenwoud te beschermen en de biodiversiteit in stand te houden. De nationale parken worden beheerd door rangers of bewakers. Zij beschermen ze tegen illegale activiteiten zoals stroperij of onrechtmatige mijnbouw en houtkap. De parken zijn bovendien ook toeristische trekpleisters.
Uit onderzoek blijkt dat in gebieden die beheerd worden door inheemse gemeenschappen minder bos verdwijnt dan in beschermde gebieden die de overheid beheert. Door de inheemse of lokale mensen een actieve rol te geven in het beheer van het regenwoud kan het ecosysteem beter beschermd worden. Inheemse mensen weten meer over het bos dan wie ook en de natuur biedt hun ook voedsel, onderdak en zuiver water.
2 Las je de infoteksten hierboven aandachtig? Kruis bij elke vraag het correcte antwoord aan.
a Wat is GEEN taak van rangers in de bescherming van het tropisch regenwoud?
patrouilleren in het bos om illegale activiteiten zoals houtkap en stroperij tegen te gaan
wetenschappelijk onderzoek uitvoeren naar de biodiversiteit van het bos
met lokale mensen samenwerken om duurzame alternatieven voor ontbossing te ontwikkelen
interessante boomsoorten aanwijzen aan houthakkers voor commerciële houtkap
b Hoe dragen inheemse volkeren bij aan de bescherming van het tropisch regenwoud?
door hun traditionele kennis over het bos te delen en het bos mee duurzaam te beheren
door grote stukken bos te privatiseren om ze te beschermen tegen ontbossing
door actief mee te doen aan illegale houtkap om hun levensonderhoud te verbeteren
door het toerisme in het bos te promoten om economische groei te stimuleren
c Hoe kan de Braziliaanse overheid het Amazonewoud beter beschermen?
meer geld geven aan bedrijven die landbouwgrond in het regenwoud omzetten
de wetten rondom ontbossing versoepelen om economische groei te stimuleren
beter toezicht houden op ontbossing en strengere boetes opleggen aan overtreders
minder investeren in duurzame energiebronnen
2 Minder kappen en herbebossen
De beste oplossing voor ontbossing is om minder bomen te kappen. Dat kan door strengere regels en wetten op te leggen en die vervolgens ook te controleren. Bosbranden en illegale houtkap worden met satellieten en drones vanuit de lucht in de gaten gehouden.
Fig. 2.45 Ingang van het nationaal park Corcovado (Costa Rica)
Fig. 2.46 Bosbranden en sporen van ontbossing in de staat Rondônia (Brazilië)
1 Maar soms moet je gewoon niets doen. Lees het artikel en beoordeel de uitspraken in de tabel eronder. Juist of fout? Kruis aan.
Aangetast gebied groter dan Mexico kan uit zichzelf opnieuw volwaardig tropisch woud worden
Een gebied groter dan Mexico kan zich op natuurlijke wijze - zonder aanplantingenherstellen tot tropisch woud. Dat schrijven onderzoekers op basis van satellietdata. Vijf landen hebben enorm veel potentieel: Mexico, Brazilië, Colombia, Indonesië en China. Niets doen, zou een enorme winst betekenen voor de natuur en de opslag van koolstof.
Soms kan het simpel zijn: niets doen, en de natuur gewoon opnieuw haar gang laten gaan, kan ook een grote positieve impact hebben voor het klimaat. Een team van onderzoekers heeft aan de hand van luchtbeelden een inventaris gemaakt van tropisch gebied waar wouden zichzelf helemaal zouden kunnen herstellen tot een volwaardig bos door zogenoemde natuurlijke regeneratie (vernieuwing).
Het gebied heeft de mogelijkheid om opnieuw volwaardig woud te worden. De bossen zouden 23,4 gigaton koolstof kunnen opslaan op 30 jaar. Dat getal komt overeen met 50 keer de jaarlijkse uitstoot van Australië.
Het gaat om gebied dat nu geen woud meer is, maar nog genoeg capaciteit heeft om zichzelf te herstellen. Dat is belangrijk, want bestaande projecten om massaal bomen te planten in een ander gebied kost veel geld en moeite. Het gaat dan om het aanplanten zelf, de bemesting en het onderhoud. Bovendien blijkt het niet altijd te werken, wat zorgt voor minder biodiverse gebieden. Een bos dat zichzelf regenereert, zou tot 56 procent biodiverser zijn. Het is ook zowat 10 keer goedkoper.
1 Natuurlijke regeneratie van bossen is een proces waarbij mensen actief bomen planten om ontboste gebieden te herstellen.
2 De studie heeft aangetoond dat natuurlijke regeneratie van bossen aanzienlijk goedkoper is dan het actief aanplanten van bomen.
3 Bossen die zichzelf herstellen zijn minder biodivers dan aangeplante bossen.
4 Natuurlijke regeneratie heeft geen impact op de opslag van koolstofdioxide.
5 Natuurlijke regeneratie is de enige oplossing voor het probleem van ontbossing.
juistfout
2 Gelukkig zijn er ook heel wat overheden en bedrijven die hun best doen om nieuwe bomen aan te planten. Ze zijn nodig om CO2 op te slaan en biodiversiteit te bevorderen. Onderzoek de grafiek (fig. 2.47) en duid bij elke stelling juist of fout aan.
1 In de jaren 2000-2010 werd in Azië en Europa jaarlijks meer bebost dan in 2010-2020.
2 In Zuid-Amerika wordt er meer bebost dan ontbost.
3 Omdat er in Azië zoveel mensen wonen, wordt er meer ontbost dan bebost.
4 De ontbossing in Afrika neemt snel af.
juistfout
Bedrijven hebben impact
Een certificaat is een keurmerk: een bevestiging dat een product, proces of dienst voldoet aan bepaalde normen of richtlijnen. Vaak is aan een certificaat een label verbonden, dat je als bedrijf aan een product of verpakking kunt toevoegen. Een bekend voorbeeld is het energielabel voor huishoudelijke apparaten. Een duurzaamheidscertificaat of -label wordt gegeven aan producten die geteeld worden zonder de natuur te beschadigen.
1 Denk aan verpakkingen van voedingsmiddelen die je in huis hebt. Welke herkenbare groene logo’s of labels ken je die je als consument helpen een gezonde of duurzame keuze te maken?
2 Onderstaande logo’s zijn certificaten van producten die in het tropisch woud op een duurzame manier worden geteeld. Ga online op zoek naar informatie en noteer welke gewassen dit label krijgen.
Het grootste regenwoud ter wereld, het Amazonewoud, staat onder druk. Overheden en grote internationale organisaties kunnen gebieden beschermen door de aanleg van nationale parken en natuurreservaten.
Inheemse stammen worden meer betrokken bij het beheer.
Strengere wetten tegen illegale houtkap en uitbreiding van landbouwgronden zijn noodzakelijk.
De monitoring van ontbossing met satellieten kan daarbij helpen. Het planten van inheemse bomen en het natuurlijke herstel komen de biodiversiteit ten goede en verbeteren de CO2-opslag door het bos.
Bedrijven hebben, net als wijzelf, een belangrijke opdracht. Certificaten garanderen dat palmolie, soja en hout op een duurzame manier worden geproduceerd, zonder dat er nieuwe bossen worden gekapt.
Het veranderen van onze voedselkeuzes en onze levensstijl heeft wel degelijk impact.
Test jezelf: oefeningen 1-2-3-4
palmolie soja hout hout rundvlees
1 Maatregelen tegen ontbossing
Hoe kan de ontbossing van de tropische regenwouden worden teruggedrongen? Stel een of meerdere maatregelen voor. Zoek je inspiratie in de vorige hoofdstukken.
activiteitenproducten wordt verwerkt in maatregelen veeteeltrundsvlees, kippenvlees steak, chicken nuggets, hamburgers …
- palmolie met duurzaam label hout met duurzaam label
Belterra is een Braziliaanse organisatie die landbouw met bosbouw combineert. Zo wordt een duurzaam ecosysteem gecreëerd dat ook nog landbouwproducten oplevert. Bekijk het filmpje en los de vragen op.
a Wat is agrobosbouw?
een landbouwsysteem waarbij gewassen of weilanden tussen bomen of struiken voorkomen
b In elk van onderstaande zinnen staat een fout. Verbeter.
- Belterra herstelt met dit landbouwsysteem gronden die vernietigd zijn. Dat heet degraderen.
Dat proces heet regenereren.
- Belterra verandert een gebied waar veel soorten staan, in grond om aan veeteelt te doen.
Nee, het is precies omgekeerd.
- De bomen en struiken zorgen enkel voor schaduw.
Ze leveren ook producten met economische waarde (bv. cacao) en de biodiversiteit stijgt.
c Wat past samen? Combineer. Markeer vervolgens de begrippen die te maken hebben met ecologie in het groen en met economie in het geel.
1landbouwinkomen
2inheems
3bodembehoud
4biodiversiteit
5klimaatverandering
•• AEen gevarieerd landschap met bomen en gewassen zorgt voor meer beschutting en voedsel voor diersoorten.
•• DVerschillende gewassen en bosproducten worden geteeld.
•• EBomen en gewassen die van nature in het gebied voorkomen, krijgen de voorkeur.
d Agrobosbouw maakt het mogelijk om bossen te herstellen, de levensomstandigheden van de bevolking te verbeteren en de boeren van een vast inkomen te voorzien. Welk voordeel past bij welk aspect? Noteer.
- economisch:
- sociaal:
- ecologisch:
3 Een duurzame toekomst: Wat kun jij doen?
Welke maatregelen zijn volgens jou belangrijk?
a Nummer ze op een schaal van 1 (onbelangrijk) tot 10 (zeer belangrijk).
maatregelen
chocopasta met duurzame palmolie kopen
lid worden van een organisatie zoals Greenpeace of WWF minder vlees eten een kartonnen bed kopen een nieuw bureau aankopen met keurmerk FSC
niets doen
sojamelk drinken in plaats van koemelk gerecycleerd papier gebruiken
winkelen in een supermarkt met een ruim aanbod aan duurzame producten een protestbrief tegen ontbossing tekenen
b Kies samen met je buur twee maatregelen die jullie belangrijk vinden. Overleg waarom. Noteer bondig.
leerlingenantwoord de boeren van een vast inkomen voorzien de levensomstandigheden verbeteren de bossen herstellen
In Zuid-Amerika, Afrika en Azië vind je tropische regenwouden in de gebieden rond de evenaar. Het regenwoud van Zuid-Amerika is bekend als het Amazonewoud. De grote neerslaghoeveelheid en de hoge temperaturen het hele jaar door zorgen voor een weelderige plantengroei. In elk werelddeel worden grote stukken regenwoud gerooid en vervangen door plantages, akkers en veeteelt.
Er is wereldwijd een grote vraag naar producten afkomstig uit de tropische wouden. Zo worden in het Amazonewoud grote stukken ontbost om plaats te maken voor plantages en akkerbouw. Brazilië is de grootste exporteur van soja, wat in Europa gebruikt wordt als veevoeder. Ook veeteelt is in Brazilië een belangrijke economische sector waarvoor men grond vrijmaakt. Brazilië verkoopt zijn rund-, kalfs- en kippenvlees wereldwijd. De Belgische staalindustrie is ook afhankelijk van Brazilië: het ijzererts komt uit Carajás, de grootste ijzerertsmijn ter wereld. En tot slot komt het hout dat er gekapt wordt vaak in Europa terecht. Hier maken we er terrashout en meubels van. Die tropische houtsoorten staan bekend om hun duurzaamheid.
Door de snelgroeiende wereldbevolking en de toenemende welvaart stijgt de vraag naar producten voortdurend. De inheemse bevolking wordt door de ontbossing van haar grondgebied verjaagd. Zo kan ze haar traditionele levenswijze niet verderzetten. Dat is bijzonder jammer omdat de inheemse mensen onder meer een uitgebreide plantenkennis hebben, waaruit ook wij voordeel kunnen halen. In 25 % van onze medicijnen zitten plantaardige stoffen die afkomstig zijn uit tropische regenwouden. Veel kennis is bij ons nog onbekend.
Door het dalende aantal bomen raakt de neerslagcyclus verstoord. Lokaal is er minder transpiratie en verdamping. Bomen nemen CO2 (koolstofdioxide) uit de atmosfeer op en slaan die op. Tijdens dat proces komt O2 (zuurstofgas) vrij in de lucht. De hoeveelheid CO2 in de atmosfeer stijgt voortdurend door het veelvuldige gebruik van fossiele brandstoffen. Meer CO2 veroorzaakt mee de opwarming van de planeet.
Grote bosoppervlakken zijn dus het beste middel om de opwarming tegen te gaan. Het is daarom een wereldwijde uitdaging én verantwoordelijkheid om grote bosoppervlakten te beschermen of ontboste gebieden zich te laten herstellen. Dat kan door herbebossing of spontaan natuurherstel.
We kunnen ook zelf ons steentje bijdragen door bijvoorbeeld lokale producten te kopen, minder of lokaal vlees te eten en producten met palmolie te vervangen door varianten zonder palmolie.
4 agrobosbouw een landbouwsysteem waarbij men gewassen of weilanden aanlegt tussen bomen en struiken
3 de atmosfeer of dampkring; de gasvormige laag rond de aarde
3 de biodiversiteit de verscheidenheid aan leven op aarde
2 commerciële houtkap bomen worden geveld of gekapt voor hout (timmerhout of pulp) dat wordt gebruikt in meubels, papier of andere producten
3 de dampkring of atmosfeer; de gasvormige laag rond de aarde
4 duurzaam (produceren) iets op een manier doen of produceren met zo weinig mogelijk schade aan het milieu; zorgen voor een leefbare wereld voor toekomstige generaties
2 duurzaam (product, bv. hout) hoelang een product (bv. houtsoort) meegaat; hier dus met een lange levensduur
3 het ecosysteem een gebied waar alle levende organismen met elkaar en met de natuur om zich heen (water, bodem, lucht) verbonden zijn
3 de fauna en flora alle dieren en planten die in een bepaald gebied leven; bv. in het regenwoud
2 de feedlot plaats waar vee vetgemest wordt voordat het naar de slacht gebracht wordt; hier staan veel dieren dicht bij elkaar
4 illegaal onwettig, in strijd met de wet
3 de industriële revolutie historische periode (vanaf begin 19de eeuw in Europa) waarin werd overgeschakeld van handenarbeid naar fabrieksarbeid
3 inheems oorspronkelijk aanwezig
4 de ranger een boswachter in natuurgebieden die de flora, fauna en bezoekers beschermt
4 de regeneratie de vernieuwing
2 rooien kappen
3 de transpiratie het verdampen van water dat een plant uit de grond opgenomen heeft
1 het tropisch regenwoud woud dat rond de evenaar ligt
1 de woudreus boom die tot 60 meter hoog kan worden
HOE KAN DE NATUUR HET LANDSCHAP OP KORTE TERMIJN VERANDEREN?
1 CHE CK-IN
Online of in het tv-journaal krijg je regelmatig beelden te zien van natuurrampen. Afhankelijk van hun kracht kan het landschap op korte termijn snel veranderen. In dit hoofdstuk ontdek je hoe aardbevingen, tsunami’s en vulkaanuitbarstingen ontstaan en hoe ze het landschap wijzigen. Je zal ook leren hoe het komt dat wij er hier in België gelukkig minder mee geconfronteerd worden. Maak de opdracht op iDiddit en ontdek hoe dit natuurgeweld impact heeft op het landschap.
1 De opbouw van de a arde
1 Om te weten hoe
ontstaan, heb je eerst kennis van de opbouw van de aarde nodig. Je kunt de buitenkant van de aarde vergelijken met de structuur van een chocoladereep.
a ek een echte reep in twee delen uit elkaar. Noteer hieronder bij elk deel of het een vloeibare,
vast plastisch
Fig. 3.1 Structuur van een chocoladereep
b
vast
de laag uit karamel → die is plastisch en rekt gemakkelijk uit
c Welk deel vertoont de meeste scheuren? Hoe komt dat?
de chocoladelaag → die is dun en breekbaar
2 De aarde bestaat uit lagen of schillen (fig. 3.2). Met welke schillen van de aarde kun je de onderdelen van de chocoladereep vergelijken? In welke toestand komt het gesteente voor in elke laag? Vul de tabel aan.
De aardkorst bestaat uit aardplaten die bovenop de plastische mantel bewegen ten opzichte van elkaar. Bepaalde krachten doen de platen verschuiven. Aardplaten kunnen in verschillende richtingen bewegen: ze kunnen tegen elkaar botsen, uit elkaar gaan of langs elkaar heen bewegen. Zo kunnen er gebergtes en vulkanen ontstaan, maar evengoed ook aardbevingen plaatsvinden. Op de onderstaande kaart (fig. 3.3) krijg je een mooi overzicht van de grenzen van de verschillende aardplaten. De zwarte pijltjes geven de richting van de beweging van de platen aan.
1 Bekijk de tabel met de grootste aardbevingen en vulkaanuitbarstingen uit het jaar 2023. Het cijfer tussen haakjes geeft de kracht van de aardbeving weer: hoe hoger, hoe zwaarder.
a Plaats het nummer van de gebieden op de juiste plaats op de kaart (fig. 3.3).
Fig. 3.3 De aardplaten
Wil je meer weten over de betekenis van deze cijfers? Kijk op voor uitleg bij de werking van een seismograaf en de schaal om de zwaarte van aardbevingen vast te leggen.
b Noteer waarom juist op die plaatsen aardbevingen en vulkaanuitbarstingen voorkomen.
De zwaarste aardbevingen en vulkaanuitbarstingen komen voornamelijk voor op de plaatsen waar twee aardplaten elkaar raken.
c Kun je nu ook verklaren waarom we in België geen zware aardbevingen hebben?
d Toch komen aardbevingen ook bij ons voor. Zoek via de website van de Koninklijke Sterrenwacht van België (KSB) naar de recentste aardbeving in eigen land, Nederland en Duitsland.
-in België:
leerlingenantwoord
-in Nederland:
-in Duitsland:
leerlingenantwoord
leerlingenantwoord
e Wat is de krachtigste aardbeving ooit gemeten in België? Zoek online op.
Verviers in 1962 (6.5)
2 Lees de nieuwsartikels over de aardbeving in Turkije en Syrië en een vulkaanuitbarsting in Reykjanes (IJsland).
Welke veranderingen in het landschap brachten die teweeg? Beantwoord de vragen.
a Hoe zijn natuurlijke landschapselementen veranderd? Markeer geel in de tekst.
b Hoe zijn menselijke landschapselementen veranderd? Markeer blauw in de tekst.
Dronebeelden tonen gigantische kloof na aardbeving in Turkije
Er bestaat geen twijfel over dat grote delen van Turkije en Syrië enorm zwaar getroffen zijn door de aardbevingen van maandag. Dronebeelden die gemaakt werden boven een olijfboomgaard in het Turkse dorpje Tepehan in de regio van Hayat tonen hoe de aarde er letterlijk openscheurde.
Volgens Turkse media gaat het om een gleuf van dertig meter diep en tweehonderd meter lang. “Met de eerste paniek wist niemand of we ons huis konden verlaten of dat we konden overleven. We verloren de hoop. In de ochtend, toen we zagen wat hier gebeurde, zeiden we dat dit het epicentrum moest zijn”, vertelde buurtbewoner Mehmet Temizkan aan Reuters. In totaal hebben de zware aardbevingen al meer dan 24 600 levens geëist in Turkije en meer dan 3 500 in Syrië.
Verwacht wordt dat dat aantal nog stevig zal oplopen. Volgens AFAD, de Turkse instelling voor rampen- en noodbeheer, zijn er in Turkije ongeveer 11 342 gebouwen ingestort.
Naar: GVA, 12/02/2023
Opnieuw uitbarsting op IJslands schiereiland Reykjanes, parking Blue Lagoon bedolven onder lava
Op het schiereiland Reykjanes in IJsland spuit er opnieuw lava uit de aardkorst. Die trekt ook richting de bekende warmwaterbaden van de Blue Lagoon, waar een gebouw en een parkeergebied al werden getroffen.
Voorlopig veroorzaken de lava en de rook geen problemen voor het luchtverkeer, maar de Blue Lagoon werd donderdag wel geëvacueerd. De warmwaterbaden vormen een van de grootste toeristische trekpleisters in het land.
Een parkeerzone voor 350 auto’s en autobussen aan de Blue Lagoon raakte donderdag bedolven onder de stroom van zwarte en oranje lava. Een gebouw dat gebruikt werd om de bagage van toeristen in op te slaan, werd ook verwoest. In de regio is er nu ook een groot gevaar voor zinkgaten
1 Een aardbeving die in zee plaatsvindt, heeft vaak nog een ander gevolg. Lees het artikel over het leven na de tsunami van 2004 in de Indische Oceaan en bekijk het filmpje.
Leven na de tsunami: de rampplekken toen en tien jaar later
VOOR EN NA Meer dan 180 000 doden, ruim 45 000 vermisten, zeker 120 000 gewonden en 1,7 miljoen mensen die dakloos werden. Dat was de zware tol van een van de meest verwoestende natuurrampen uit de geschiedenis, de tsunami in de Indische Oceaan van 26 december 2004. Tien jaar na datum, is er nog weinig te merken van de enorme ravage in de getroffen gebieden.
De tsunami was het gevolg van een zware zeebeving in de Indische Oceaan, iets ten westen van het Indonesische eiland Sumatra, op 26 december om 7.59 uur lokale tijd. De beving met een kracht van 9.1 tot 9.3 was de derde zwaarste ooit gemeten. Ze bracht een enorme vloedgolf in beweging die zich in verschillende richtingen over de Indische Oceaan verplaatste met een snelheid tot 900 km per uur. Waar de tsunami aan land kwam, was hij soms tien meter hoog.
Bron: HLN, 23/12/2014
a Zijn volgende uitspraken juist of fout?
Laat je helpen door figuur 3.4, de info uit het filmpje en het nieuwsartikel. Verbeter ook de foute uitspraken.
3000 m aardbeving
1 Een tsunami of vloedgolf ontstaat door een beving op de zeebodem.
2 De hoogte van een vloedgolf neemt af naarmate hij de kustlijn nadert.
Een vloedgolf wordt hoger als hij dichter bij de kust komt, omdat het water daar minder diep is. De watermassa wordt er omhoog geduwd.
3 Op het moment dat een vloedgolf aan land komt, is hij al in kracht afgenomen. Daardoor is de schade eerder beperkt.
De enorme kracht van een vloedgolf neemt alles op zijn weg mee en veroorzaakt enorme schade. x
b Bekijk de luchtfoto’s van de kustlijn in Indonesië voor en na de tsunami (fig. 3.5). Beschrijf de belangrijkste gevolgen van een tsunami.
De info uit vraag 1a helpt je ook op weg.
- Het water overspoelt het land in een recordtempo en met een enorme kracht.
- Het water sleurt alles mee wat het op zijn pad tegenkomt: gebouwen, wegen …
- De kustlijn en het landschap zien er na een tsunami helemaal anders uit.
- Tsunami’s maken vaak veel slachtoffers.
Fig. 3.4 Het ontstaan van een tsunami zeebodem
Fig. 3.5 Luchtfoto’s kustlijn Indonesië voor en na de tsunami van 2004
Sommige regio’s zijn door moeilijke natuurlijke omstandigheden (reliëf, klimaat …) dunbevolkt. Geldt dat ook voor de regio’s rond vulkanen of gebieden waar vaak aardbevingen en tsunami’s voorkomen?
1 Is de bevolkingsdichtheid in onderstaande regio's laag of hoog? Ga op onderzoek.
a Maak gebruik van je atlas. Welke kaarten heb je nodig?
-kaarten:
platentektoniek en bevolkingsdichtheid
b Waarom vormen deze regio’s een risicogebied om er te leven? Noteer.
-Sicilië:
-Indonesië:
vulkaan Etna tsunami’s, aardbevingen en vulkanen
c Zijn die gebieden nu dun- of dichtbevolkt?
dichtbevolkt
2 Wat zijn de voordelen van wonen in een vulkaangebied? Noteer minimaal vier voordelen van wonen in een gebied rond een vulkaan. Bekijk het filmpje of zoek via het internet.
- Door de lava bevat de bodem voedingsstoffen (ideaal voor landbouw).
- Uit vulkanisch materiaal en gesteente wordt nieuw land gevormd (bv. IJsland).
- Een vulkaan produceert warmte, waarmee elektriciteit opgewekt kan worden (geothermie).
- Lava is hard en is dus een duurzaam bouwmateriaal (ook grondstoffen zoals bv. zwavel).
- Vulkanen trekken toeristen aan en stimuleren zo de regionale economie.
Wanneer twee aardplaten tegen elkaar botsen, uit of langs elkaar bewegen, kunnen er aardbevingen plaatsvinden en zien we vaak vulkanen.
Een aardbeving kan zowel op natuurlijk als menselijk vlak het landschap enorm veranderen. Een zeebeving kan dan weer leiden tot een tsunami met catastrofale gevolgen voor mens en natuur.
Ook een vulkaanuitbarsting verandert het landschap. De gestolde lava blijft achter en is moeilijk te verwijderen. Gebouwen en andere menselijke landschapselementen kunnen bedolven worden. Toch zijn deze regio’s vaak interessant om er te wonen door de vruchtbare gronden, toeristische trekpleisters …
Test jezelf: oefeningen 1-2
3 AAN DE SLAG
Zoek op het internet naar een artikel over een recente aardbeving, vulkaanuitbarsting of tsunami.
1 Actualiteit: wat is er gebeurd?
a Markeer in de tekst de belangrijkste woorden en zinnen. Vat de gebeurtenis bondig samen.
b Kan een dergelijke gebeurtenis ook bij ons voorkomen? Motiveer je antwoord.
leerlingenantwoord
4 Actualiteit: syntheseoefening
Wat is de kern van het verhaal? Zorg ervoor dat de ‘Wat, waar en waarom daar’-vragen (uit oefeningen 1, 2 en 3) worden beantwoord. Noteer en let op de samenhang in je antwoord.
leerlingenantwoord
4 TEST JEZELF
1 Ken je begrippen!
2 Oorzaak en gevolg
2 HOE MOEDER NATUUR … HET LANDSCHAP OP LANGE TERMIJN VERANDERT
HOE KAN DE NATUUR HET LANDSCHAP OP LANGE TERMIJN VERANDEREN?
1 CHE CK-IN
In het vorige hoofdstuk leerde je al hoe de aarde het landschap op korte termijn kan veranderen. De natuur kan het landschap echter ook op lange termijn een totaal ander uitzicht geven. IJs, water en wind zorgen vaak voor erg spectaculaire veranderingen in het landschap. In dit hoofdstuk herhalen we ook een aantal begrippen uit het eerste jaar. Weet jij nog wat erosie, transport en sedimentatie betekenen? Denk daarbij terug aan de veranderingen in het rivierlandschap. Fris je kennis op iDiddit op.
2 OP ONDERZOEK
1 De werking van gletsjers
3.6 Gletsjer Perito Moreno in het natuurgebied Patagonië (Argentinië)
1 Bekijk het filmpje over de werking van gletsjers. Beoordeel daarna onderstaande stellingen: juist of fout? Verbeter de stelling indien fout.
1 Erosie, transport en sedimentatie zie je enkel bij rivierwerking.
Je ziet het ook bij gletsjerwerking.
2 Een gletsjer kan door zijn enorme kracht stukken van bergen uitslijten.
3 Een gletsjer smelt op zijn hoogste punt.
Een gletsjer smelt op zijn laagste punt.
4 Een gletsjer transporteert onderweg heel wat materiaal zoals stenen en zand.
5 Insijpelend water kan de rots door vorst en dooi kapotbreken. Dit is een vorm van verwering
6 Een gletsjer ziet er vaak ‘vuil’ uit aan de bovenkant door het smeltwater dat erover loopt.
Het zijn rotsen en zand die aan de oppervlakte van de gletsjer vervoerd worden.
7 Als de gletsjer smelt, zet hij een mengeling van zand, klei (heel fijn materiaal), stenen en rotsen (zeer grof materiaal) af. We noemen dat sedimentatie.
juist fout
Fig.
2 Gletsjers hebben het landschap mee vormgegeven. Door verwering en erosie verandert het landschap op lange termijn. Bekijk de foto en los de vragen op.
a Beschrijf het landschap op de foto. Welke natuurlijke landschapselementen zie je?
bergen, sneeuw, gletsjers, rotsen …
b Duid met een groene lijn de horizon aan.
c Duid met een gele pijl de helling aan.
d Duid met een rode dubbele pijl het hoogteverschil aan.
g In welk land en welke staat ligt deze gletsjer? Noteer ook op je referentiekaart van de wereld.
3 Wanneer gletsjers wegsmelten, zie je het resultaat van langdurige verwering en erosie.
a Duid met een oranje lijn op de foto links de vorm aan die uitgesleten werd.
b Op welke letter lijkt deze vorm?
een berglandschap in Alaska, Verenigde Staten een V
c Duid met een oranje lijn op de foto rechts de vorm aan die uitgesleten werd.
d Op welke letter lijkt deze vorm?
een U
e Markeer nu bij beide foto’s wat past in de tabel.
/ U-dal
/ U-dal gevormd door: een rivier / een gletsjer gevormd door: een rivier / een gletsjer
V-dal
V-dal
Fig. 3.7 Margerie-gletsjer in het Glacier Bay National Park
1 Erosie en verwering hebben doorheen de tijd heel wat berglandschappen vormgegeven. De laatste jaren zien we gletsjers alleen maar sneller smelten. Kun je een reden geven voor dat fenomeen?
de opwarming van de aarde of de klimaatverandering
2 Ga naar Google Earth. Zoek ‘Chaney Glacier Montana’ op. Klik dan op het symbool ‘Historische afbeeldingen’ naast de zoekbalk. Je krijgt een tijdlijn waarop je ook beelden van vroeger kunt bekijken. Vergelijk het beeld van 2023 met dat van 2011. Wat is het verschil?
-in 2011: -in 2023:
Het gebied was volledig bedekt met ijs.
Je ziet amper ijs, er is enkel een meer.
3 De Grinnell-gletsjer is een van de vele gletsjers in het Glacier National Park in de Verenigde Staten. Duid dit nationale park aan op de referentiekaart van de wereld. Lees het artikel.
Dramatische toen-en-nu-foto’s van smeltende gletsjers in Glacier National Park
In het Glacier National Park in de Amerikaanse staat Montana slinken de gletsjers in snel tempo. Deze foto’s vergelijken de grootte van de gletsjers honderd jaar geleden en nu. Het nationaal park is wereldberoemd om zijn imposante gletsjers. De Amerikaanse Geologische Dienst (USGS) doet op allerlei manieren onderzoek naar de invloed van klimaatopwarming op de gletsjers.
In 1850 telde het gebied meer dan 150 gletsjers, in 1966 waren er nog 35. Intussen is dat aantal gedaald tot 26 en die nemen in snel tempo af in omvang. Volgens voorspellingen van USGS zullen, wanneer de CO2-uitstoot niet daalt, de gletsjers in het park tegen 2030 volledig verdwenen zijn. Dit heeft grote gevolgen voor het volledige ecosysteem: er gaan planten en bomen groeien op plaatsen die eerder bedekt werden door ijs en dat verandert de hele dierenwereld.
Foto’s die vergelijken hoe groot de gletsjers toen en nu waren, maken het best zichtbaar hoe slecht het met de ijsmassa’s gesteld is. Om de afname goed in kaart te brengen, begon USGS in 1997 met het Repeat Photography Project. Ze zochten naar historische foto’s van de gletsjers en legden die naast foto’s van de afgelopen jaren. Dat is nog niet zo eenvoudig omdat de foto’s enkel aan het einde van de zomer gemaakt kunnen worden wanneer de sneeuw gesmolten is en de omvang van de gletsjers goed zichtbaar is. Het project met ’toen en nu’-foto’s laat zien hoe snel de gletsjers slinken.
Naar: Knack, 28/11/2019
De Grinnell gletsjer in het Glacier National Park (Montana, Verenigde Staten)
a Welke reden voor het smelten van de gletsjers wordt hier gegeven?
de CO2-uitstoot en de daarmee samenhangende klimaatopwarming
b Welke verandering in het landschap zal er plaatsvinden door het smelten van de gletsjers?
Er gaan planten en bomen groeien op plaatsen die eerder bedekt waren met ijs.
Een berglandschap wordt onder meer gevormd door de beweging van gletsjers. Erosie en verwering breken rotsen af en zorgen voor het ontstaan van U-dalen. Het losgemaakte gesteente wordt door de gletsjer getransporteerd en afgezet op de plaats waar de gletsjer smelt (sedimentatie). Die processen vragen veel tijd.
Vroeger waren gletsjers veel groter. Door het smelten van gletsjers verandert het landschap ook. De laatste jaren smelten ze veel sneller door de klimaatopwarming. Op plaatsen waar vroeger grote pakken ijs lagen, vinden we nu puinhopen, meren, bomen en planten.
We weten dat gletsjerwerking een invloed heeft op het uitzicht van een berglandschap. Misschien ging je zelf al eens skiën in de bergen in Frankrijk, Oostenrijk of Zwitserland. Dan zag je zeker al hoe wij als mens het landschap daar ingrijpend veranderen.
In de Alpen laten de ski’s een landschap vol littekens achter
In een wanhoopspoging zoeken skistations in Europa hun toevlucht tot technologie om toch nog sneeuw te kunnen bieden. Ze bouwen, kappen, graven, dynamiteren. Maar de strijd lijkt amper te winnen en op termijn rest alleen een gehavend landschap.
A In alle Alpenlanden zijn er skistations die door sneeuwgebrek moeten sluiten. Maar skiërs willen blijven skiën en trekken dus hogerop, waar ze wel nog garantie hebben op een mooi wit pak. Steeds vaker zien de pistes daar, zeker tijdens vakanties en weekends, zwart van het volk.
B De mens heeft oplossingen gevonden om te blijven skiën. Zodra de sneeuw gesmolten is en de skiërs vertrokken zijn, veranderen veel skistations in een bouwwerf. Graafmachines schrapen stukken van de bergen om appartementsgebouwen neer te poten waarin toeristen een witte kerst zullen vieren. Met bulldozers en dynamiet worden de pistes gladgestreken. De bergen zijn er immers voor iedereen, ook voor minder ervaren skiërs.
Het skidorp Orcières 1850 in Les Hautes-Alpes (Frankrijk)
C Tientallen sneeuwkanonnen staan klaar om het witte goud aan te vullen. Sneeuw spuiten is het beste antwoord dat veel skistations hebben op de klimaatopwarming. Maar, waarschuwt het Franse Rekenhof in een alarmerend rapport, dat is maar een doekje voor het bloeden. Volgens recente schattingen zal tegen 2050 meer dan de helft van de Franse skistations niet langer rendabel zijn, zelfs met kunstsneeuw. Als de temperatuur met drie graden stijgt – de bergen warmen net als de polen een pak sneller op dan de rest van de wereld – zijn bijna alle Franse skigebieden gedoemd tot een sneeuwarm bestaan en dreigen ze te verdwijnen.
D Wat ze dan achterlaten, is niet mooi. Littekens die een pijnlijke herinnering zullen zijn aan het skiverleden van de bergen. Hier en daar zie je ze al. Lege hotels, achtergelaten door hun eigenaars toen de toeristen niet meer kwamen opdagen. Roestende skiliften en volledige luxeresorts (prachtige en dure hotels) die zelfs nooit zijn afgeraakt omdat de klimaatopwarming hen te snel af was.
E Skiresorts lijden onder de klimaatopwarming waar ze zelf aan bijdragen. Vooral het vervoer van en naar de stations is een gigantisch probleem. Maar wie hier zonder auto wil komen, moet moedig zijn. De straten zijn niet uitnodigend voor voetgangers. Een voetpad is er niet. Parkings zijn er wel, in overvloed.
F Onderweg naar boven liggen links en rechts metalen roosters en deksels. Onder de grond liggen pijplijnen die de sneeuwkanonnen ’s winters voorzien van water. Een paar meter hoger, achter een muur van stenen, ligt een meer. Het is uitgegraven uit de berg om water op te slaan en sneeuw te maken. Zulke waterbassins vind je hier overal. Ze zijn nodig om de skistations te laten draaien en de tienduizenden jobs die ze creëren te waarborgen.
Naar: De Standaard, 23/11/2024
2 Toekomstbeeld voor de Alpen
Het artikel en de foto’s uit de vorige oefening schetsen geen fraai toekomstbeeld voor de Alpen. Toch moeten we positief blijven. Schrijf een extra alinea bij het artikel waarbij je minstens drie oplossingen opsomt die het tij zouden kunnen keren. Zoek op het internet naar de nodige achtergrondinformatie.
leerlingenantwoord
Bv. In bepaalde regio’s zou men weer kunnen herbebossen. Om te veel toeristen op hetzelfde moment te vermijden zou je een maximumcapaciteit kunnen opleggen. Lokale overheden zouden geen vergunningen meer mogen geven aan nieuwe resorts of skipistes. Met kleinschaligere toeristische voorzieningen kun je de impact op de omgeving verkleinen.
De Ocean Race wordt elke drie jaar gehouden en is een van de belangrijkste zeilwedstrijden ter wereld. De zeilers varen in acht tot negen maanden de wereld rond. Ongeveer halverwege de reis komen ze voorbij een bijzondere plek: Point Nemo. Het dichtstbijzijnde stuk land vanaf Point Nemo is meer dan 2 500 kilometer verderop. Nergens op zee is land zo ver weg. Waar bevindt Point Nemo zich dan precies? De moeite om dit en nog veel meer over de oceanen te ontdekken.
2 OP ONDERZOEK
1
Als astronauten vanuit de ruimte naar de aarde kijken, dan overheerst de blauwe kleur van het water (fig. 4.2).
Al dat water bevindt zich in de hydrosfeer, waar de oceanen en zeeën deel van uitmaken. Oceanen en zeeën nemen ruim 70 % van het aardoppervlak in.
Planeet oceaan
Fig. 4.2 De aarde vanuit de ruimte
Fig. 4.1 Vertrek van de Ocean Race 2023 in Alicante
Vanaf Point Nemo (Punt Nemo) is het dichtstbijzijnde land 2 685 km verwijderd. De naam is afkomstig van het personage Kapitein Nemo uit het boek Twintigduizend mijlen onder zee van Jules Verne. Dit punt is ook bekend onder de naam ‘Oceanic Pole of Inaccessibility’ (oceanische pool van ontoegankelijkheid).
Vanwege de kleine kans dat vallend ruimteschroot hier mensen raakt, gebruikt onder andere de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA het gebied van Point Nemo als kerkhof voor ruimtevaartuigen. Zo zal in 2031 het ruimtestation ISS uit zijn baan om de aarde worden gehaald en gecontroleerd neerstorten bij Point Nemo.
2 Waar bevindt Point Nemo zich precies? Geef de coördinaten van de ‘eenzaamste plek op aarde’ in Google Maps in: 48°53’ S 123°24’ W. Situeer nu op onderstaande kaart.
noordpoolcirkel
zuidpoolcirkel
kreeftskeerkring
steenboks-
V19
Fig. 4.4 Point Nemo (Google Maps)
1 In het eerste jaar zag je dat oceanen een matigende invloed hebben op ons klimaat. Kun je verklaren waarom? Bestudeer figuur 4.5 en leg uit.
Het zeewater warmt traag op en koelt traag af. Daardoor neemt het zeewater in de zomer een groot deel van de energie van de zon op, waardoor de lucht minder warm wordt. De opgeslagen warmte in het zeewater wordt in de winter langzaam vrijgegeven aan de lucht.
Fig. 4.5 Invloed van de zee op de temperatuur
Dat het grootste deel van de warmte door het versterkte broeikaseffect in de oceanen terechtkomt, zie je aan de evolutie van de temperatuur (fig. 4.6). De temperatuur van de oceanen is een goede maatstaf voor de warmteopslag en dus ook voor de klimaatverandering.
2 Hoe evolueert de temperatuur van de oceanen? Bestudeer de grafiek (fig. 4.6) en beschrijf de evolutie.
Fig. 4.6 Jaarlijkse afwijkingen in de wereldwijde temperatuur van het oceaanoppervlak (1880-2023)
Oceanen spelen een belangrijke rol voor het klimaat op aarde omdat ze warmte kunnen opslaan. Een liter water kan veel meer energie vasthouden dan een liter lucht.
Er is ook ontzettend veel water op aarde. Daardoor wordt ruim 90 % van alle warmte die door de broeikasgassen in de lucht wordt vastgehouden, door de oceanen opgenomen. De oceanen vertragen zo de opwarming van de aarde, maar warmen elk jaar almaar verder op.
Test jezelf: oefeningen 1-2
3 AAN DE SLAG
1 De oppervlaktetemperatuur van het zeewater
Ga naar de website van Climate Reanalyzer en beantwoord de vragen.
a Bekijk de legende. Waarover gaat de grafiek?
Over de dagelijkse temperatuur van het zeewater aan de oppervlakte
b Hoe warm was het zeewater op jouw geboortedag? °C
c Noteer de temperatuur van de recentste dag. °C
d Hoeveel graden verschil is er tussen de recentste dag en jouw geboortedatum? °C
e Hoe evolueert de temperatuur van het oceaanwater na september 2024?
leerlingenantwoord
2 De opwarming van de oceanen
De opwarming van de oceanen verloopt niet gelijkmatig. Vergelijk de opwarming van het oceaanwater in de Stille Oceaan met de Atlantische Oceaan. Wat stel je vast? Markeer.
In de Atlantische Oceaan / Stille Oceaan beperkt de opwarming zich vooral tot het tropische deel.
In de Atlantische Oceaan / Stille Oceaan is de opwarming veel algemener.
WELKE GEVOLGEN HEEFT DE KLIMAATVERANDERING VOOR DE OCEANEN?
1 CHE CK-IN
Je hoort het geregeld in het nieuws: gletsjers en ijskappen smelten, waardoor de zeespiegel stijgt. Maar ook de hoge temperaturen van het oceaanwater zijn slecht nieuws voor de stijging van de zeespiegel. Stormen en orkanen komen vaker dan vroeger in het nieuws. Hebben die dan ook te maken met de opwarming van de oceanen? Test je voorkennis met een korte quiz op iDiddit.
2 OP ONDERZOEK
1 Oorzaken van de zeespiegelstijging
Ons klimaat verandert. De oceaan warmt op en de zeespiegel stijgt. Maar wat veroorzaakt nu juist die zeespiegelstijging? Bekijk de experimenten.
1 Welke twee factoren zorgen voor een zeespiegelstijging? Noteer.
het smelten van landijs het uitzetten van warmer oceaanwater
2 Op welke twee plaatsen in de wereld komt het meeste landijs (ijskappen en gletsjers) voor?
Groenland en Antarctica
3 Op de bovenstaande foto (fig. 4.8) is zee-ijs te zien. Wat is correct? Markeer. Het smelten van zee-ijs heeft wel effect / geen effect op de stijging van de zeespiegel.
1 Wat betekent de zeespiegelstijging voor onze Belgische kust? Bekijk de grafiek (fig. 4.9) en vergelijk de stijging van de zeespiegel tussen 1950-1975 met die na 2015. Wat valt je op?
- Tussen 1950 - 1975:
- Sinds 2015:
het zeeniveau steeg vrij langzaam (1 mm per jaar). het zeeniveau stijgt sneller (5 tot 6 mm per jaar).
2 Hoe bereiden we ons voor? Bekijk het filmpje. Noteer drie maatregelen die de Vlaamse overheid al heeft genomen om onze kust te beschermen tegen de stijgende zeespiegel en stormen.-
nieuwe zeedijk aanleggen met stormmuren stormvloedkering om inkomende golven tegen te houden stranden ophogen met zand zodat de golven sneller breken
3 Bestudeer figuur 4.10. Welke maatregelen kwamen in het filmpje aan bod? Omcirkel op de onderstaande kaart de vernoemde badplaatsen.
Fig. 4.10 Overzicht van de maatregelen bepaald in het Masterplan Kustveiligheid
De hoge temperaturen van het oceaanwater zijn slecht nieuws voor de stijging van de zeespiegel. Warm water zet immers uit. Hoe warmer het oceaanwater, hoe meer plaats het inneemt, en hoe hoger de zeespiegel komt te liggen. Daarnaast zal de zeespiegel verder stijgen door het versnelde tempo waarin de gletsjers en ijskappen afsmelten.
De Vlaamse overheid heeft het Masterplan Kustveiligheid uitgewerkt, dat de kustregio tot 2050 moet beschermen tegen een stormvloed die eens in de 1 000 jaar voorkomt. Het plan houdt rekening met een stijging van de zeespiegel tot 30 centimeter als gevolg van de klimaatverandering. Die stijging vergroot de piekwaterstanden bij stormvloed en dus de kans op overstroming van de kustzone. Stormvloedkeringen, versterking van de dijken en ophoging van de stranden zijn maatregelen die worden genomen om onze kust te beschermen.
Een is een onweersbui die uitgroeit tot een met windsnelheden boven de 117 km per uur. De stormen ontstaan boven de oceanen in de tropen op enige afstand van de . Ze gaan gepaard met sterke winden en zware regenval. Boven het westen van de Atlantische Oceaan en het zuidoosten van de VS noemt men deze tropische stormen
2 Hoe ontstaat een orkaan? Noteer de nummers uit de tabel op de juiste plaats op de tekening (fig. 4.12).
1 De temperatuur van het zeewater aan de tropen is hoger dan 27 °C.
2 Het water verdampt en daardoor stijgt er vochtige lucht op.
3 De waterdamp condenseert (koelt af en vormt kleine druppels). Er vormen zich onweerswolken.
4 Door het draaien van de aarde draait ook de tropische storm rond. Zeewinden maken de storm nog sterker. Het zal ook hevig beginnen regenen.
3 Wat zijn de gevolgen van orkanen wanneer ze aan land gaan? Bekijk de foto’s en het filmpje. Noteer enkele gevolgen van de doortocht van orkanen voor het landschap in kustgebieden.
Door de grote windsnelheden en de grote hoeveelheden regen worden bomen, huizen, verlichtingspalen … weggeblazen. Straten staan onder water.
Fig. 4.13 Houston (Verenigde Staten), 2024
Fig. 4.15 Kingston (Jamaica), 2024
Fig. 4.14 Dickinson (Verenigde Staten), 2024
Fig. 4.16 Dhaka (Bangladesh), 2024
Fig. 4.12 Het ontstaan van een orkaan
Welke invloed hebben warmere oceanen op orkanen? Bestudeer figuur 4.17 en beantwoord de vragen.
a Vergelijk de vorming van een storm van categorie 3 nu en in de toekomst voor Miami en Hongkong. Wat stel je vast? Markeer.
-Miami: in de toekomst veel meer / ongeveer evenveel / veel minder kans op zware stormen -Hongkong: in de toekomst veel meer / ongeveer evenveel / veel minder kans op zware stormen
b Een warmere oceaan gaat gepaard met hogere windsnelheden en dus krachtigere orkanen. Hoe komt dat?
Hoe warmer het water, hoe meer waterdamp er in de lucht komt. Als deze waterdamp condenseert, komt er heel veel energie vrij. Die energie zorgt ervoor dat de winden in de orkaan harder gaan waaien.
Orkanen ontstaan boven oceanen waar het water minstens 27 °C is. Door de stijging van de temperatuur van het water in de oceanen, kunnen de orkanen nog krachtiger worden. Deze stormen veroorzaken op korte tijd veel ravage: schade aan gebouwen door de krachtige wind, overstromingen en aardverschuivingen door de grote hoeveelheid regen.
Test jezelf: oefeningen 2-3
Fig. 4.17 Kansen op tropische stormen in een warmer klimaat
1 De eilandengroep Tuvalu
Lees het nieuwsartikel en beantwoord de vragen.
a Welk probleem heeft Tuvalu? Markeer geel in de tekst.
b Welke oplossingen worden er voorgesteld? Markeer blauw in de tekst.
Australië biedt eilandengroep Tuvalu een reddingsboei voor migratie om catastrofale gevolgen van klimaatverandering tegen te gaan
Australië biedt potentiële klimaatvluchtelingen van de kleine eilandengroep Tuvalu een reddingsboei en wil hen het recht geven om naar Australië te migreren. Dat staat in een akkoord dat beide landen gesloten hebben om de impact van de klimaatverandering tegen te gaan. Door een stijgende zeespiegel dreigt Tuvalu deels te verdwijnen in de Stille Oceaan.
Met het hoogste punt op 4,5 meter boven de zeespiegel zijn de 11.000 inwoners op de piepkleine eilanden (26 km²) bijzonder kwetsbaar voor het stijgende zeewater. Wetenschappers van de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA berekenden dat tegen 2050 bij het gewone hoogtij een groot deel van het land en de infrastructuur onder water loopt. De hoofdstad Funafuti zou dagelijks door het getij kunnen overstromen. Op vraag van Tuvalu zelf, biedt de Australische regering nu hulp aan met het Falepili Verdrag, wat in de Tuvaluaanse taal zoveel betekent als ‘goed nabuurschap’ en ‘wederzijds respect’. Met het verdrag biedt Australië de bevolking aan om op een wettelijke wijze te migreren.
De Australische premier Albanese zei dat “de inwoners van Tuvalu de keuze om ergens anders te leven, te werken of te studeren verdienen als de gevolgen van de klimaatverandering verergeren”. Volgens de Australische openbare omroep ABC is het de eerste keer dat Australië inwoners aanbiedt te migreren op basis van de gevolgen van de klimaatverandering.
Een tweede onderdeel van het verdrag is een financieel luik, waarmee Australië Tuvalu wil helpen om zich te beschermen tegen de stijgende zeespiegel. Australië maakt 16,9 miljoen Australische dollar (10 miljoen euro) vrij voor een project rond landwinning. Tuvalu wil het hoofdeiland Funafuti met 6 procent uitbreiden op de oceaan om de inwoners zo te beschermen tegen het water en te zorgen dat ze op het eiland kunnen blijven wonen.
Bron: VRT NWS, 10/11/2023
c Heeft Australië ook zelf belang bij het te hulp schieten van Tuvalu? Zo ja, welk?
Australië krijgt hierdoor meer invloed in de Stille Oceaan.
De eilandengroep Tuvalu
2 De Vlaamse Kustvisie
Kustvisie (vanaf 2024) bouwt verder op het Masterplan Kustveiligheid (sinds 2011) en werkt aan een strategie om op lange termijn onze kust te beschermen tegen een zeespiegelstijging tot maar liefst 3 meter.
Bekijk het filmpje en noteer aan welke zachte en harde maatregelen wordt gedacht.
- zachte maatregelen: natuurlijke oplossingen, bv. het kunstmatig aanleggen van duinen
- harde maatregelen: bv. de aanleg van betonnen structuren
De leefruimte in de oceanen met zijn fascinerende ecosystemen is vele malen groter dan die op het land. De biodiversiteit is er dan ook uitgebreider dan op het land. Het gaat van piepklein plankton (fytoplankton) tot het grootste dier op aarde: de blauwe vinvis. Dankzij het fytoplankton produceren de oceanen de helft van alle zuurstof op aarde. Het absorbeert ook enorme hoeveelheden koolstofdioxide, waardoor de oceanen cruciaal zijn in onze strijd tegen klimaatverandering. Benieuwd naar hoe dit alles in zijn werk gaat? Weet jij welke zeedieren in welke biotoop leven? Ga naar iDiddit.
2 OP ONDERZOEK
1 koraalriffen
Het Groot Barrièrerif (Great Barrier Reef) is het grootste koraalrif ter wereld. Het bestaat uit zo’n 3 000 individuele riffen en 900 eilanden die zich uitstrekken over 2 600 km.
Met meer dan 400 soorten koraal, 1 500 soorten vis en 4 000 soorten weekdieren is het Groot Barrièrerif een van de meest biodiverse ecosystemen ter wereld. Bovendien is het de thuis van bedreigde diersoorten zoals de groene zeeschildpad.
1 Situeer het Groot Barrièrerif en kleur het in op de referentiekaart van de wereld achteraan in je boek.
2 Kun je uitleggen wat koralen zijn? Noteer.
Koralen zijn kleine zeediertjes, ook wel poliepen genoemd. Ze leven in grote groepen dicht bij elkaar en bouwen een kalkskelet op.
3 Hoe komen koralen aan hun kleur? Leg uit.
Koralen krijgen hun kleur van kleine algen die in hun weefsel leven. De algen gebruiken zonlicht om via fotosynthese suikers te produceren, die ze delen met het koraal.
Fig. 4.20 Groene zeeschildpad op de Malediven
Fig. 4.19 Blauwe vinvis in Sri Lanka
4 Koraalriffen komen voor langs de kusten van tropische oceanen, meestal tot een diepte van 50 meter. Waarom kunnen koraaldiertjes niet dieper dan 50 meter leven?
Koraaldiertjes kunnen niet leven zonder de fotosynthese van algen. Daardoor komen ze alleen op een diepte voor waar voldoende licht doordringt.
5 Waarom zijn koraalriffen belangrijk voor zowel mens als dier? Noteer minimum vier redenen.
Ze zijn een thuis voor duizenden soorten zeedieren.
Ze vormen een goede kustbescherming bij zware stormen (ze breken de golven).
Ze zijn een bron van voedsel (visserij).
Ze zijn een bron van inkomsten uit toerisme (duiken, snorkelen …).
Uit koraal kunnen stoffen gehaald worden die gebruikt worden als medicijn.
2 BEDREIGINGEN VOOR KORALEN
Volgens onderzoekers heeft het Groot Barrièrerif mogelijk een kantelpunt bereikt, een toestand van onomkeerbare beschadiging. Bekijk de reportage van VRT.
1 Waarom verbleken koralen als gevolg van de opwarming van het oceaanwater? Leg bondig uit.
Algen gaan dood door de hogere temperatuur van het oceaanwater, waardoor de koralen hun bron van voedsel verliezen en verhongeren.
De oceanen hebben de voorbije 200 jaar ongeveer een derde van de CO2 opgenomen die door de mens is uitgestoten. Op die manier hielden ze de opwarming van de aarde binnen de perken. Maar de CO2 in de oceanen wordt omgezet in koolzuur. Daardoor wordt het water van de oceanen langzaam zuurder en treedt oceaanverzuring op. Warmer oceaanwater neemt ook minder gemakkelijk CO2 op uit de lucht, waardoor er meer CO2 in de lucht aanwezig blijft en de aarde verder opwarmt.
2 Welk effect heeft oceaanverzuring op koraal?
Oceaanverzuring bemoeilijkt de opbouw van de kalkskeletten.
Ook voor andere organismen, zoals schelpdieren, wordt het lastiger om een kalkskelet op te bouwen. Vooral zeevlinders (fig. 4.23) hebben daar last van. Door verzuring van het oceaanwater hebben zeevlinders meer moeite met het maken van hun slakkenhuisje.
Fig. 4.21 Koraalrif in de Rode Zee
Fig. 4.22 Verbleekt koraal in de Rode Zee
Fig. 4.23 Zeevlinder met slakkenhuisje
Door klimaatverandering veranderen watertemperaturen, waardoor vissen en zeedieren massaal verhuizen in de richting van de polen. Bekijk de reportage van VRT.
1 Geef een voorbeeld van een vissoort die …
a minder voorkomt in onze Noordzee:
b meer voorkomt in onze Noordzee:
de garnaal de pieterman
2 Bestudeer figuur 4.24 (situatie in 2024) en 4.25 (situatie in 2050) en vergelijk de verspreiding van de kleine pieterman tussen 2024 en 2050. Beantwoord de vragen.
a Kruis aan waar de pieterman voorkomt in 2024 en in 2050.
De kleine pieterman zal door klimaatverandering vermoedelijk verder noordelijk opschuiven, maar zal zuidelijk ook niet verdwijnen.
4 bescherming van de oceanen
Hoe kunnen we de oceanen redden? Na vele jaren van onderhandelen hebben lidstaten van de Verenigde Naties in het voorjaar van 2023 een historisch akkoord bereikt over de bescherming van de oceanen. Met dat akkoord kan 30 procent van de oceanen beschermd worden als natuurgebied. Dat is erg belangrijk omdat er samen met de klimaatverandering vele andere bedreigingen voor de oceanen zijn.
Noteer bij elke foto welke bedreiging getoond wordt. Bedenk oplossingen (zie extra materiaal).
vervuiling door meststoffen uit landbouw en afval uit rioleringen (dode zones)
- minder meststoffen gebruiken
- meer inzetten op waterzuivering
Koraalriffen behoren tot de meest waardevolle ecosystemen op aarde. Ze zorgen voor biodiversiteit in de zee en beschermen ook de kusten tegen overstroming bij zware stormen omdat ze de golven breken.
Koraalriffen hebben erg te lijden onder de opwarming van het zeewater door de klimaatverandering. Door de hogere temperaturen verbleekt het koraal en sterft het af. Oceaanverzuring, overbevissing en vervuiling maken het nog moeilijker voor dit kwetsbare ecosysteem om zich te herstellen.
De gezondheid van de oceanen moet wereldwijd verbeteren door zeegebieden te beschermen, niet-duurzame visserij terug te dringen en vervuiling te stoppen. Maar we moeten vooral onze CO2-uitstoot drastisch verminderen om onze oceanen te redden.
Test jezelf: oefeningen 1-2
Fig. 4.26 Vissersnetten
Fig. 4.28 Sterk vervuild oceaanwater
1 De koraalriffen in het Groot Barrièrerif
Bestudeer figuur 4.29 en markeer in de tekst eronder wat past.
De Great Barrier Marine Park Authority volgt het koraalrif het hele jaar op. In de Australische winter / zomer zijn ze extra alert. Dat heeft te maken met een sterke stijging / daling van de watertemperatuur. Met uitgebreid onderzoek in het water en vanuit de lucht kan de omvang van de verbleking tegenwoordig goed bestudeerd worden. Daaruit blijkt dat ongeveer 25 / 50 / 75 procent van de onderzochte riffen in het Great Barrier Reef Marine Park duidelijke verbleking vertoont. Zeer hoge en extreme verbleking wordt vooral waargenomen in de noordelijke en centrale regio’s / zuidelijke en centrale regio’s.
2 Oplossingen om koralen te redden
Wat kunnen toeristen in bestemmingen met koraalriffen doen om ze te beschermen? Noteer twee tips.
geen zonnecrème kopen die belastend is voor het milieu (dus zonder oxybenzone) dieren en planten niet aanraken bij het snorkelen in een koraalrif
1 de hydrosfeer omvat al het water op aarde: de oceanen en zeeën, sneeuw en ijs, de rivieren, de meren en het grondwater
3 het kantelpunt of ‘tipping point’; moment waarop een geleidelijke verandering een kritisch punt passeert waardoor er plots een grote verandering plaatsvindt
3 het koraal geen planten of stenen, maar piepkleine zeediertjes (ook wel poliepen genoemd) die een langzaam groeiend kalkskelet maken
3 het koraalrif bestaat uit kolonies van honderden tot duizenden kleine koralen of poliepen; ecosysteem dat voortkomt in tropische, ondiepe zeeën
2 het landijs het ijs dat op het land ligt (gletsjers en ijskappen)
3 de oceaanverzuring het zuurder worden van het oceaanwater door opname van CO2
1 de oceaan grote, diepe en open watermassa die tussen continenten ligt
2 de orkaan een hevige, tropische wervelstorm met windsnelheden boven de 117 kilometer per uur (windkracht 12 of hoger)
1 de warmteopslag het opnemen, vasthouden en geleidelijk weer afgeven van warmte in de oceanen
1 de zee kleiner en ondieper dan een oceaan, ook vaak omgeven door land
2 het zee-ijs een drijvende ijsmassa in de poolzeeën
HOE ONDERZOEK JE HET LANDSCHAP ALS EEN ECHTE AARDRIJKSKUNDIGE?
1 CHE CK-IN
Stap de echte wereld in om het landschap te verkennen. Zie met je eigen ogen wat je tot nu toe alleen op papier hebt gezien. Ontdek de wereld buiten je klaslokaal, ga naar buiten en word een aardrijkskundige in actie.
In je schoolomgeving kun je niet voor elke landschapsvormende laag een onderzoeksvraag en een hypothese formuleren. Ligt jouw school midden in de stad of op het platteland? Is je omgeving reliëfrijk of niet? Stroomt er een rivier dichtbij? Wat kun je onderzoeken in je schoolomgeving of tijdens een uitstap?
1 Bekijk de tip, noteer kort enkele ideeën en overleg met je klasgenoten. Is het onderwerp van je onderzoek wel aardrijkskundig? Controleer dat aan de hand van deze vragen.
Onderzoek je elementen die in het landschap te zien zijn?
Oefenen natuurlijke omstandigheden een invloed uit?
Beschrijf je hoe mensen zich aan het landschap aanpassen en/of het veranderen?
Ontstaan daardoor problemen? Zie je er oplossingen voor?
Hoe zoek je een goed onderwerp?
Stel je een bepaalde route voor (bv. de weg van je huis naar school). Kom je daarbij langs een bijzonder landschap of opvallende landschapselementen?
- Zijn er plaatsen waar het landschap veranderd is?
- Waar zou je zelf iets willen veranderen?
- Las je recent iets over je gemeente of stad?
Enkele voorbeelden:
- de (her)aanleg van het gemeente- of stadspark - de (her)aanleg van openbare speelruimtes - meer of minder winkels in het centrum - nieuwe woonwijken of appartementen - de (her)aanleg van fietspaden
- een kruispunt gewijzigd in een rotonde - geluidsoverlast door trein of autosnelweg - probleem met wateroverlast na regenval
2 Bekijk de tip, kies samen met je klasgenoten een onderzoeksvraag en noteer ze hier.
Laat je inspireren door deze voorbeelden van onderzoeksvragen.
1 Is traject A van je huis naar school/sportclub/jeugdbeweging veiliger dan traject B?
2 Wordt er meer groene ruimte (bv. park of natuurgebied) aangelegd of verdwijnt er net groene ruimte (landbouwgrond, natuurgebied, bos …)?
3 Kan je huis onder water komen te staan als gevolg van de klimaatverandering?
4 Is dit onbebouwde terrein een goede plek voor een nieuw skatepark?
5 Hoe verandert het landschap als je vanuit het stadscentrum richting de rand gaat?
6 Waarom is de bodem van de ene akker natter dan de andere?
3 Heb je al een idee wat het antwoord op je onderzoeksvraag kan zijn? Dat idee noemen we de hypothese
Noteer ze. Keer na je onderzoek terug naar deze vraag. Vergelijk je resultaten met je hypothese.
Had je een gelijkaardig antwoord of ben je verrast door de uitkomst van je onderzoek?
leerlingenantwoord
Hoe stel je een goede hypothese op?
Laat je inspireren door deze voorbeelden van hypothesen bij de onderzoeksvragen.
1 Traject A is drukker en er rijden meer fietsers dan op traject B. Ik denk dat traject B veiliger is.
2 Er wordt veel gebouwd, waardoor ik de indruk krijg dat er veel groene ruimte verdwijnt.
3 Wij wonen ver van de zee, dus ik denk niet dat we moeten vrezen voor overstromingsgevaar.
4 Het onbebouwde terrein ligt in een woonwijk met een oudere bevolking. Die zullen het vast wel fijn vinden dat er kinderen en jongeren komen skaten.
5 Vanop de tram zie ik dat het minder druk wordt en er ook minder winkels zijn buiten het centrum.
6 De grondsoorten van beide akkers zijn verschillend.
2 Goed voorbereid op onderzoek
Herlees je onderzoeksvraag. Welke laag of lagen onderzoek je? Je hebt een of meer stappenplannen nodig voor je onderzoek. Bekijk het overzicht bij ‘3 Aan de slag’ (p. xxx) en print de terreinfiche(s) af.
1 Welke methode gebruik je om je onderzoeksvraag te beantwoorden?
Kies uit: observeren, meten, tellen, enquête/interview afnemen of experiment uitvoeren.
- Je markeert de landschapselementen op een zwart-witfoto.
- Je legt de blikvangers vast.
- Je maakt een landschapsschets.
Telling
Meting
- Je meet en plaatst de gegevens in een grafiek.
Bv. afstand, helling, geluidssterkte, stroomsnelheid, temperatuur …
- Je telt het aantal auto’s, fietsers, voetgangers, toeristen, huizen …
- Je brengt de resultaten van je telling overzichtelijk in kaart.
Experiment
- Je voert een experiment uit.
Enquête of interview
- Je stelt een vragenlijst op en interviewt voorbijgangers.
- Je verwerkt je resultaten in een overzicht.
Bv. een grondboring, de korrelgrootte bepalen …
2 Welk materiaal heb je nodig? Maak een lijst en noteer het hier.
Voor je onderzoek is het belangrijk dat je je goed kunt oriënteren in je eigen schoolomgeving. Kaarten helpen je daarbij. Maak dus je eigen kaartenmap met Geopunt, Topomapviewer en Google Maps.
1 Om je standplaats of route te vinden, maak je gebruik van Google Maps.
2 Maak je eigen topografische kaart met Topomapviewer. Een topografische kaart is een algemene kaart: ze geeft het landschap zo goed en zo volledig mogelijk weer.
Je vindt er zowel natuurlijke kenmerken zoals plantengroei, rivieren en reliëf, als menselijke elementen zoals wegen, bebouwing, administratieve grenzen, namen van steden en gemeenten …
3 In je onderzoek zul je ook thematische kaarten nodig hebben. Op die kaarten wordt één welbepaald thema afgebeeld, zoals de bodem, huizen, landbouwpercelen, waterwegen …
Op de website van Geopunt vind je een groot aanbod aan thematische kaarten.
4 Om het terrein nog beter te verkennen, maak je gebruik van Google Earth. Zeker wanneer je het reliëf wilt onderzoeken, is Google Earth een grote hulp.
Heb je alle kaarten een titel gegeven? Staat de lijnschaal erop? Wanneer alle kaarten van je team geprint zijn, breng je ze samen. Je hebt nu je eigen kaartenmap gemaakt en je bent klaar om eropuit te trekken.
5 Baken nu je onderzoeksgebied af.
a Zoek lijnvormige elementen op de topografische kaart (bv. wegen, spoorwegen, waterlopen) die je gebied helpen af te bakenen.
b Overtrek de elementen die te maken hebben met je onderzoek of leg de straten/kruispunten vast waar je een telling of interview zult uitvoeren.
Fig. 5.1 Algemene kaart Mechelen
Fig. 5.2 Thematische kaart landbouwpercelen
3 AAN DE SLAG
1 Taken verdelen
Voor je op stap gaat, verdeel je de taken. Maak duidelijke afspraken over wie wat doet. Bij elke volgende opdracht verander je van rol. Dit is een voorbeeld van een rolverdeling.
navigator en kaartlezer
fotograaf/tekenaar
aantekenaar op de kaart
uitvoerder van het experiment
verzamelaar van gegevens in een grafiek of tabel
verslaggever
De verwerking van de gegevens doe je achteraf samen in de klas.
2 Oriënteren, lokaliseren en situeren
Bij elk aardrijkskundig onderzoek begin je met je te oriënteren. In TeleScoop 1 heb je verschillende vaardigheden geleerd om je positie in een landschap te bepalen. Gebruik die vaardigheden om je te lokaliseren en te situeren. Raadpleeg de kennisclips of je Geokit.
V1: Hoe bepaal je het noorden?
V2: Hoe oriënteer je een kaart zonder kompas?
V3: Hoe lokaliseer je jezelf op een kaart?
V4: Hoe situeer je een plaats (of jezelf)?
V5: Hoe gebruik je een schaal om afstanden te bepalen?
3 Het landschap waarnemen
Er zijn verschillende methodes om een landschap te bestuderen: fotograferen, tekenen, schetsen of annoteren. Lees alle uitleg bij a tot d goed na en maak dan een keuze die bij jezelf past.
Ik kies voor: optie a optie b optie c optie d
a Maak foto’s van het landschap. Duid de locatie van elke foto aan op de topografische kaart en maak een lijst op zodat je achteraf nog weet wat je gefotografeerd hebt. Foto’s zijn een goede hulp bij de studie van het reliëf, functies in de stad of bij een bezoek aan bv. een groeve of een boerderij.
b Kun je goed tekenen? Maak dan je eigen landschapstekening. Die helpt je om intenser waar te nemen en het landschap beter te begrijpen. Met behulp van een kader kun je je gebied afbakenen en schetsen.
5.3 Voorbeeld van een landschapstekening met kader beeld lowres
TF2
TF3
TF4
TF5
Fig.
Ben je geen tekentalent? Je kunt ook een foto maken van het landschap en in Word die foto bewerken. Ga via ‘Afbeeldingsindeling’ naar ‘Kleur’ en kies dan voor zwart-wit of grijstinten. Op deze bewerkte afbeelding
omgeploegde akker
akker met koolzaad
dorp bos bos weiland
omgeploegde akker
c Ga naar een hoge plaats in je stad of gemeente. Of misschien lukt het vanuit je schoolgebouw? Daar maak je een horizonschets. Je tekent alleen de contouren van voorwerpen, gebouwen en bomen die je ziet. Je tekent niet de details. Noteer zeker de naam van de gebouwen die je herkent op je tekening.
Rivieren: diepte, breedte, stroomsnelheid en debiet
Weerselementen meten
Landgebruik: open ruimte
Open ruimte waarderen
Open ruimte karteren
Landbouwer interviewen
Landgebruik: bebouwde ruimte
Bebouwde ruimte karteren
Vragenlijst opstellen
Geluidsniveau meten
Tevredenheidsonderzoek
Recreatie en toerisme
Veranderingen in het landschap
Veranderingen in het landschap onderzoeken
5 Resultaten verwerken
1 Kaart in groep na met behulp van de vragen.
a Leg al je gegevens, notities en kaarten op tafel.
b Lees je onderzoeksvraag nog eens aandachtig.
c Komen je resultaten overeen met je hypothese?
d Vraag je in je groep af hoe dat komt en noteer je bevindingen hieronder.
2 Welke landschapslagen heb je in je groep onderzocht? Beschrijf het landschap aan de hand van de lagen en ga vervolgens ook op zoek naar relaties in het landschap.
a Noteer bij elke laag de landschapselementen die je ziet.
b Onderzoek de horizontale relaties binnen één laag en de verticale tussen de lagen.
horizontale relaties = verbindingen tussen verschillende plaatsen in het landschap Bv. Een rivier die door een vallei stroomt, verbindt de bergen (waar ze ontspringt) met de zee (waarin ze uitmondt). tussen verklaring en en
verticale relaties = verbindingen tussen de verschillende lagen waaruit het landschap is opgebouwd Bv. Waar grondstoffen in de ondergrond aanwezig zijn, bevindt zich een groeve en een verwerkende fabriek. tussen verklaring en en
3 Stel nu je eigen aardrijkskundige excursiebundel samen.
Breng al je materiaal (foto’s, tekeningen, kaarten, besluiten …) samen tot een verzorgd geheel. Eindig met een besluit. Geef een persoonlijke toets aan je excursiebundel.
4 TEST JEZELF
1 Reflecteer met vragen
2 Reflecteer in een wolk
Sy NTHESE
MEE(R) NAAR BUITEN
Check-in
Hoe begin je aan een onderzoek?
onderzoeksvraag opstellen
hypothese bedenken
TF0
Een aardrijkskundig (terrein)onderzoek uitvoeren
Op onderzoek
Hoe bereid je je goed voor?
terreinfiche(s) kiezen
onderzoeksmethode kiezen
materiaal verzamelen
eigen kaartenmap maken
TF1
Een kaartenmap maken
• Google Maps
• Topomapviewer
• Geopunt
• Google Earth
Aan de slag
Oriënteren, waarnemen en annoteren: hoe ga je te werk?
TF2 Oriënteren zonder kaarten
TF3 Oriënteren met kaarten
TF4 Een landschap waarnemen
het landschap fotograferen
het landschap tekenen
een horizonschets maken
TF5 Een kaart annoteren
Aan de slag
Het (terrein)onderzoek uitvoeren: Welke terreinfiche(s) kies je uit?
Landschapslagen met natuurlijke elementen
TF6 Ondergrond onderzoeken
TF7 Bodem onderzoeken
TF8 Reliëf onderzoeken
TF9 Afstand, hoogte, helling
TF10 Rivieren: diepte, breedte, stroomsnelheid en debiet
Wat zou je anders kunnen doen een volgende keer?
Welk verder onderzoek zou je nog kunnen doen?
BEGRIPPENLIJST
MEE(R) NAAR BUITEN
hoofdstuk begrip definitie de algemene kaart overzichtskaart met zo veel mogelijk landschapselementen annoteren (op kaart) een kaart voorzien van extra informatie over landschapselementen zoals wegen, dorpen of rivieren, maar ook of er een weide of bos is de hypothese een voorlopig antwoord op een onderzoeksvraag of een mogelijke verklaring voor een bepaalde waarneming de onderzoeksvraag de vraag waarop je een antwoord zoekt door een onderzoek te doen de thematische kaart kaart die enkel gegevens bevat over een bepaald thema (bv. landbouwgewassen, reliëf, bodem, klimaat …) de topografische kaart algemene kaart met zo veel mogelijk landschapselementen
