Terranova 4 - thema 1 by VAN IN

Contrasten in het ecosysteem aarde

Waar het op aankomt • De wereld in continenten, werelddelen, regio’s, zeeën en oceanen indelen volgens verschillende criteria. • De ligging van plaatsen, trajecten en gebieden beschrijven met behulp van eenvoudige topografische ICT-tools, ICT- en GIS-opdrachten. • Nuttige en betrouwbare analoge en digitale bronnen oordeelkundig gebruiken bij het lokaliseren van actuele gebeurtenissen in leeropdrachten. • Abiotische en biotische elementen op aarde bespreken in ruimtelijke verbanden met een verschillende schaal en ze wetenschappelijk onderzoeken.

Even opwarmen • Schrijf telkens twee groot steden per breedtegordel. Kies uit: Kinshasa – Hanoi – Tokio – New York – Vancouver – Jakarta – Anchorage – Istanbul – Sint-Petersburg – Tunis – Havana – Parijs.

55° à 65° N 45° à 50° N 40° à 45° N 35° à 40° N 20° à 25° N Zuidelijk halfrond

Anchorage, Sint-Petersburg Parijs, Vancouver New York, Istanbul Tokio, Tunis Havana, Hanoi Kinshasa, Jakarta

• Zoek op internet de betekenis van het begrip antipode op: Het tegenovergestelde, tegenpool, de plaats langs de andere zijde van het middelpunt van de de aarde Zoek ook de ligging van het grootste van de Antipodeneilanden op via Google Maps. Noteer de ligging tot op 1’ nauwkeurig: 49°41’ Z en 178°46’ O Waar bevindt zich het antipodenpunt van dat onbewoonde vulkanische eiland? In het Kanaal • Op de onderstaande kaart kun je een dubbele indeling van de wereld aflezen waardoor duidelijk wordt welke namen bij de begrippen continent en werelddeel passen. Welke gebieden stemmen met welke soort typografie overeen? – Vet, normaal: continenten Noord-Amerika, Zuid-Amerika, Eurazië en Australië – Cursief: werelddelen en continenten: Afrika en Antarctica – Vet, cursief: werelddelen en continenten: Afrika en Antarctica

• Leg beknopt uit wat ‘duurzame ontwikkeling’ betekent: het gebruiken van de de hulpbronnen op aarde zonder het welzijn van toekomstige generaties in gevaar te brengen.

Thema Contrast in het ecosysteem aarde

• Uit fig. 2 blijkt dat er verschillende elementen met duurzame ontwikkeling verbonden zijn. Verbind de voorbeelden – in de kadertjes – met een van de acht elementen die een invloed op de globale evolutie hebben. De overheid stimuleert de vermindering van CO2uitstoot door het subsidiëren van elektrische auto’s en het isoleren van woningen.

Een burgeroorlog ondermijnt sinds jaren de economie, de levenskansen en de levenskwaliteit.

Door het verminderen van de sojateelt wordt een verdere ontbossing tegengegaan. Via een intensieve samenwerking met projecten aan westerse universiteiten worden maatregelen tegen bodemerosie mogelijk.

Als een lokale gemeenschap zelf de opbrengst van teelten kan verhogen, bevordert dat de welvaart van het platteland.

• Welk(e) van de hieronder afgebeelde initiatieven heeft/hebben betrekking op een lokale of een globale aanpak van duurzame ontwikkeling?

3 4

Toeriste in een dorpswinkeltje met lokaal product in Kaapverdië

Klimaatconferentie Marrakesh 2016 Zaaigoedselectie in Ethiopië

lokaal initiatief

globaal initiatief

lokaal initiatief

• In de volgende tabel staan vijf kleine landen, vijf middelgrote landen en vijf reuzenlanden qua oppervlakte. Formuleer een voor jou opvallend contrast bij het vergelijken van de rangnummers: Persoonlijk antwoord Bevolkingsdichtheid 230 32 185 80 87 115 100 129 67 68 219 108 139 176 66

Bruto binnenlands product/inw. 11 14 60 99 8 172 15 86 133 3 59 57 8 9 4

Thema Contrast in het ecosysteem aarde

Landen Australië België Brazilië China Denemarken Ethiopië Frankrijk Marokko Nigeria Qatar Rusland Turkije Verenigde Arabische Emiraten Verenigde Staten Zwitserland

Elektriciteitsverbruik/inw. 16 18 99 69 46 204 31 146 186 15 29 102 6 10 27

Alfabetiseringsgraad 38 37 131 99 40 208 43 181 188 83 19 108 135 45 48

1 De wereld geordend

1.1 Een ongelijke verdeling … Een blik op de globe en op fig. 6 volstaat om vast te stellen dat de bewoonde wereld ongelijk verdeeld is. Leg uit. De grootste landmassa bevindt zich in het noordelijk halfrond. De natuurkundige wereldkaart in je atlas geeft onder meer het reliëf op aarde weer. 6 Het voorkomen van uitgestrekte vlakten en plateaus maar vooral van bergketens en 6 diepzeetroggen, verraadt grote geologische verschillen. Je weet al dat krachten die zowel intern als extern op het aardoppervlak inwerken nog altijd gevolgen hebben. Daar zullen we later dieper op ingaan.

1.2 … maar ook een ongelijke spreiding van de bevolking

Als er per 500 000 inwoners een vierkantje toegekend wordt, ziet een cartogram van de wereld er uit zoals fig. 7. Noteer drie voor jou opvallende vaststellingen over de spreiding van de wereldbevolking: 1 Grote volkrijke landen zoals China en India domineren het cartogram.

2 Rijke landen zoals de Arabische landen, Canada en Australië zijn sterk ingekrompen. 3 Pacifische archipels zoals Japan, de Filipijnen en Indonesië nemen veel

plaats in.

Thema Contrast in het ecosysteem aarde

1.3 De welvaart en het welzijn verschillen van noord naar zuid Natuurrampen hebben in bepaalde gebieden meer impact dan in andere. Dat heeft niet alleen te maken met de plaatselijke natuurkrachten maar ook met het inwonersaantal in een rampgebied. Bovendien verschilt de weerbaarheid van een bevolking. Zo kost de wederopbouw meer tijd, geld en inspanning in de arme landen dan in Europa. Niet alleen de natuurlijke omstandigheden en het menselijke potentieel bepalen de rijkdom van een land. Ook de eeuwenlange culturele en economische evolutie laten sporen na. Bovendien zorgen allerlei internationale samenwerkingsakkoorden en binnenlandse situaties voor verschillende ontwikkelingskansen. Zoek in tabel xx (achteraan in het boek) en op de wereldkaarten met ontwikkelingskenmerken in je atlas na welke kleur je aan de op fig. 8 afgegrensde twintig landen kunt geven: rood voor de staten met een lage ontwikkeling en groen voor de staten met een hoge ontwikkeling. Verbind dan de landnamen met de passende oppervlakken op de kaart. Haïti

Canada

België IJsland

Noorwegen Nederland

Pakistan

Australië

Zweden

Japan

Verenigde Staten

Tsjaad Mali

Jemen Burundi

Mozambique Kenya

Afghanistan Ethiopië

Nieuw-Zeeland

Vat samen waar zich de meeste landen van elke groep overwegend situeren. rijkere landen bevinden zich vooral in het noordelijk halfrond, de De armere landen in het zuidelijk halfrond. Vermeld ook een overduidelijk contrast tussen twee continenten: Australië en Afrika .

Thema Contrast in het ecosysteem aarde

In een snel veranderende wereld kunnen die gegevens plots of geleidelijk veranderen. Geef van beide veranderingen een voorbeeld, baseer je op fig. 9. • Plots: een burgeroorlog zoals in Syrië • Geleidelijk: verminderde olie inkomsten zoals in Rusland Spoor ook in mediaberichten van het afgelopen jaar op, welke internationale gebeurtenissen aanleiding tot tussenkomsten door internationale organisaties of solidaire buurlanden gegeven hebben. Persoonlijk antwoord

1.4 Samenhorigheid door wereldblokken en wereldzones Fig. 10 stelt het lidmaatschap van 193 staten over de hele wereld voor. Over welke organisatie gaat het? De UNO of Verenigde Naties, de wereldomvattende organisatie van officiële staten.

Den Haag Genève New York

Adis Abeba Naïrobi

Geef met drie voorbeelden aan waarom bepaalde steden op deze kaart aangeduid en benoemd zijn. In New York is de hoofdzetel van de Verenigde Naties gevestigd, in Genève is het Europese hoofdkwartier en de Internationale Arbeids organisatie (ILO) gevestigd, in Den Haag het Internationaal Gerechtshof en in Nairobi het VN-Milieuprogramma (UNEP)

Thema Contrast in het ecosysteem aarde

Haal uit de actualiteit een recente vredesopdracht van de Verenigde Naties. Persoonlijk antwoord Internationale samenwerking op politiek, militair en economisch vlak zorgt ervoor dat er officiĂŤle internationale organisaties ontstaan. In je atlas vind je verschillende types met de afkortingen waaronder deze organisaties bekend zijn. Welke organisatie heeft een louter militair-strategische opdracht? De NAVO, dat is de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie met hoofdkwartier in Evere (Brussel). Door rekening te houden met hun geografische ligging en gemeenschappelijke kenmerken, kunnen wereldblokken onderscheiden worden. De afgrenzing ervan vind je o.m. in je atlas terug. Op basis daarvan kunnen wereldzones onderscheiden worden. Over de afbakening ervan is men het echter niet altijd eens. Geef een voorbeeld aan de hand van fig. 11 en de kaarten uit je atlas. Het Midden-Oosten kan beperkt worden tot de Arabisch Aziatische landen maar kan ook uitgebreid worden tot de Afrikaans-Arabische landen en zelfs gedeelten van Sahelstaten ten zuiden ervan (bv. Soedan, Tsjaad, â&#x20AC;Ś)

1.5 Een eerlijke wereldhandel door mondialisering? Hoe groter de verkoop van eigen producten en diensten, hoe meer kans op een welvaartsverhoging. Als de markt groter wordt, kan de omzet groeien. Vooral als de lokale of nationale afzetgebieden dreigen te verzadigen, is uitvoer belangrijk. Vandaar het belang van internationale handel over de hele wereld, van mondialisering. Invoer en uitvoer groeien onder meer door betere transport- en communicatiemiddelen. Maar mondialisering kent twee kanten: omdat deze economische wetten ook voor anderen gelden, gaat protectionisme in tegen vrijhandel. Weeg beide principes af aan de hand van een voorbeeld. Persoonlijk antwoord

Thema Contrast in het ecosysteem aarde

Analyseer de recente evolutie van de wereldhandel in goederen en diensten met behulp van fig. 12 en 13. Ondanks knikken door tijdelijke verstoringen groeit de wereldhandel globaal. De aandelen van de westerse wereld dalen t.o.v. de groeiende internationale handel van de landen in ontwikkeling.

Evolutie van de wereldhandel in goederen en diensten (in miljard US $)

Evolutie van de samenstelling van de wereldÂhandel van WTO-lidstaten per wereldregio (in %)

Landen sluiten in toenemende mate onderlinge handelsakkoorden. Dat zijn ofwel bilaterale akkoorden, tussen twee staten, of multilaterale verdragen, waarbij meerdere staten betrokken zijn. Daarin staat telkens het afbreken van invoertaksen voorop. Dat bevordert een mondialisering van de handel. Welke kritiek spreekt er uit het onderstaande mediabericht? Handelsverdragen moeten rekening houden met duurzame ontwikkeling en belangen van allen in de betrokken landen. de

Ongelijkheid en klimaat, daar gaat

het om

een nieuwe De mondialisering moet dringend ongelijkheid en oriĂŤntatie krijgen. De toenemende uitdagingen de klimaatverandering zijn de grootste verdragen le iona van onze tijd. We moeten internat el voor mod een en afsluiten om ze aan te pakken . De oten prom te ling ikke eerlijke en duurzame ontw ten moe had d altij hij wat den handel moet weer wor t moe t cree Con . doel r hoge een tot blijven: een middel rnan van inte het gedaan zijn met het ondertekene handelsbaren n chte erre invo die n orde tionale akko tregelen maa e riĂ¨res tegengaan maar geen bindend geling ntre aato klim bevatten om fiscale dumping en

koorden worte bestrijden. In voorgestelde handelsak den klachten den investeerders beschermd en wor ontginning van omzeild door aparte regels. Zo zou ten houden met nieuwe energiebronnen rekening moe Handel is een en. emissiedoelen en gezondheidsnorm e ontwikrzam duu en goede zaak maar een eerlijke structuur infra , sten dien keling vraagt ook openbare eerlijk een die lsels jsste erwi en gezondheids- en ond en. hebb ig belastingstelsel nod Naar: Thomas Piketty in Le Monde, 17/11/2016, p. 44

Thema Contrast in het ecosysteem aarde

2 Het ecosysteem aarde

2.1 Leven op een niet-levende natuur De vaste aarde vertoont barsten Binnen het zonnestelsel is de aarde als vaste planeet niet uniek. Noem de andere ‘aardplaneten’: Mercurius, Venus, Mars Noem ook een paar ‘gasbollen’ uit het zonne stelsel: Jupiter, Saturnus, Uranus, Neptunus, … Wat de aarde wel uniek maakt, is het overvloedig voorkomen van water, samen met zonne-energie de bron van leven op de planeet. Hoe is de verhouding tussen land en

water op het aardoppervlak? 70% water Vanuit de ruimte is de ongelijkmatige verdeling van het vaste aardoppervlak opvallend (fig. 14). Naast een grillig kustverloop zijn er de vele eilanden die niet altijd in eilandbogen (archipels) verspreid liggen in oceanen en zeeën. Die ongelijke verdeling dankt de aarde aan de geologie. Geologen onderzoeken de (samenstelling van de) aarde al eeuwenlang. Over hun technieken, onderzoeksmethodes en bevindingen zullen we het de komende jaren nog hebben, maar enkele vaststellingen zijn nu al van belang om de grote verschillen tussen wereldregio’s te kunnen begrijpen. Schrap de eventuele foutieve gedeelten in onderstaande stellingen, nadat je je atlas geraadpleegd hebt. • Onder de aardkorst bevinden zich nog een aardmantel en aardkern en daarvan is een groot deel vast / vloeibaar / gasvormig. • Op doorsneden van de aardkorst is te zien dat er een onderscheid tussen een oceanische korst en een continentale korst gemaakt wordt. • De vorming van de aarde heeft er 4600 miljard jaar / 4 600 miljoen jaar / 4,6 miljoen jaar over gedaan. • Sinds het paleozoïcum / holoceen verschoven de continentale korstgedeelten dusdanig dat de huidige vorm van continenten al een lange weg heeft afgelegd. • Nog steeds zijn scheidingsvlakken tussen korstplaten herkenbaar als diepe troggen / oceanische ruggen / bergketens. De atlaskaart met de platentektoniek geeft plaatranden met zwaktezones weer waar er vulkaanuitbarstingen, aardbevingen en hotspots voorkomen. Geef van elk twee voorbeelden buiten Europa: • Vulkanen: Fujiyama, Japan; Kilimanjaro, Tanzania; Chimborazo, Ecuador • Aardbevingen: Atjeh, Sumatra; Nepal, Chili • Hotspots: Yellowstone, VS; Afar, Oost-Afrikaanse breukengebied; Hawaï, VS De vormingsgeschiedenis van de aarde verliep zo complex dat de samenstellende gesteenten grote verschillen vertonen; ze zijn opgebouwd uit verschillende mineralen. De ontstaansgeschiedenis ervan is eveneens divers. Koppel de beschreven vorming aan de juiste begrippen en voorbeeldfoto’s in fig. 15:

Thema Contrast in het ecosysteem aarde

stollings– gesteenten

metamorfe gesteenten

sediment gesteenten

oorspronkelijk in de diepte liggend aardmateriaal dat door stolling onderweg of boven vast werd

na erosie door wind, zee- en rivierwater of ijs afgezet op de vaste aarde of op de zeebodem

onder verhoogde druk en temperatuur vervormde gesteenten

15a

15b

15c

Samenspel van geologie en klimaat resulteert in de vormgeving van de aarde Om de grote contrasten tussen verschillende regio’s op aarde te begrijpen, moeten we eerst weten hoe de natuur er telkens tot stand kwam. We nemen er opnieuw de vereenvoudigde wereldkaart van het reliëf, met alleen de hoogtezones, bij (fig. 16). We weten al dat het reliëf op aarde sterk verschilt. We kunnen een achttal grote reliëfstreken met letters op die wereldkaart lokaliseren. Zet de letters van de volgende streken op fig. 16: Amazone (A), Andes (B), Hoge Atlas (C), Dekan (D), Himalaya (E), Labrador (F), Oeral (G), Tibet (H). Onderlijn de bergketens dubbel. Onderlijn de plateaus enkel. Rivier- of kustvlakten laat je onveranderd. Het ontstaan van deze reliëfstreken heeft vooral met de geologische geschiedenis en kenmerken van de aardlagen te maken.

1 2 3 4

Andes Hoge Atlas Amazonevlakte Dekan

5 6 7 8

Himalaya Labrador Tibet Oeral

Vooral de hardheid van de gesteenten maar ook hun samenhang (in lagen, al dan niet geplooid zoals op fig. 17) en de mate waarin krachten er op het aardoppervlak inwerken, zijn reliëfbepalend. Vervolledig in fig. 18 het diagram met de letters waarmee in de legende naar bepaalde structuren op of in de aardkorst verwezen wordt.

Thema Contrast in het ecosysteem aarde

Plaats een ‘I’ of een ‘U’ na volgende krachten of activiteiten naargelang ze inwendig (I) of uitwendig (U) inwerken op gesteenten: sedimentatie ( U ), aardbevingen ( I ), vulkaanuitbarstingen ( I ), overstromingen ( U ), zeegolven ( U ), mijnbouw ( I ), bodemerosie ( U ). Noteer achter de volgende reliëfvormen of de wind (W), rivieren (R), de zee (Z) of het ijs (IJ) vooral het ontstaan veroorzaakte: een steile kust ( Z ), duinen ( W ), fjorden ( IJ ), een kloofdal ( R ). De hoeveelheid en intensiteit van zonnestraling, neerslag en luchtdrukverschillen veranderen van plaats tot plaats en van tijdstip tot tijdstip. Welke veranderingen in berggebieden zorgen ervoor dat andere waarden in de dampkring vegetatieverschillen zoals op fig. 19 veroorzaken? Vooral lagere temperaturen bij 19

toenemende hoogte zorgen er voor schralere plantengroei.

In een bepaald gebied werken geologie, reliëf, klimaat en plantengroei op elkaar in. Hierdoor ontstaan verschillende ecosystemen die zichtbaar zijn in verschillende soorten landschappen. Omdat zowel natuurlijke omstandigheden als menselijke tussenkomst kunnen veranderen, zullen landschappen ook wijzigingen ondergaan. Zoek onderstaande plaatsen op in je atlas en noteer bij ieder landschap of iedere plaats opvallende verbanden tussen natuur en mens.

Thema Contrast in het ecosysteem aarde

De menselijke greep op het ecosysteem aarde De wisselwerking van het niet-levende substraat ( bodem, stromend water en

) en de levende organismen ( planten, dieren en lagere organismen ) ondergrond vormt de uitdaging om de natuur te cultiveren voor eigen voeding. Noem drie technologische ingrepen waarmee de mens teeltgrenzen van gewassen kan verschuiven om de productie te verhogen (fig. 24). irrigatie, bemesting, teeltafwisseling, zaaigoed veredelen, efficiëntere bodembewerking 24 noordpoolcirkel

N - gre

ik e ns su

r biet

Z - gr e n s s u i k e r b iet N - gr e n s s u ik err i

et Kreeftskeerkring

evenaar

Steenbokskeerkring

Z - gr e

ns s u

et i k e rr i

_____________________________________________

moderne commerciële landbouw met intensieve veeteelt

traditionele intensieve landbouw

moderne commerciële gemengde landbouw

traditionele landbouw met braak

moderne commerciële landbouw met graanteelt

plantagelandbouw

grenslijn van de suikerbietteelt

commerciële extensieve veeteelt, ranching

traditionele extensieve of nomadische veeteelt

grenslijn van de suikerrietteelt

mediterrane landbouw

weinig of geen landbouw

3000 km

Dergelijke ingrepen houden echter risico’s in. Geef een paar voorbeelden van natuurrampen ten gevolge van ondoordachte land- of bosbouw. bodemuitputting en verwoestijning, verlaging of verdwijnen van de grondwatertafel, inkrimpen van natuurlijk bos Ook de exploitatie van de ondergrond door delfstoffen te zuiveren tot bruikbare ertsen, bouwstenen of andere minerale grondstoffen schaadt duurzame ontwikkeling. Mijnbouw kan grondverzakkingen of -afschuivingen veroorzaken. Bovendien kunnen deze grondstoffen enkel en alleen nuttig hergebruikt worden als ze teruggewonnen worden. Geef een voorbeeld. Schroot wordt hersmolten tot ruwijzer, plastic levert nieuwe producten op.

Alternatieven kunnen het ecosysteem aarde redden

Verwerking, vervoer en energie zijn nodig om van deze grondstoffen verbruiksgoederen te maken. Ze kunnen het ecosysteem aarde belasten of ermee overeenstemmen. De zoektocht naar duurzame energiebronnen, productiemethodes en vervoersmiddelen kan evolueren naargelang van de beschikbare middelen en milieuomstandigheden. Dat de productiekringloop (fig. 25) verschilt in de wereld zullen we aan de hand van enkele voorbeelden onderzoeken. Thema Contrast in het ecosysteem aarde

2.2 De invloed van de zee is groter in Europa dan in Centraal-AziĂŤ Aan de Europese kusten maken geologie en erosie het verschil Vergelijk het verloop van de kustlijnen van Europa met die van Afrika. Zowel de Atlantische de mediterrane kusten zijn sterker ingesneden dan die van Afrika. als Preciezer gezegd, komen aan de Europese kusten inhammen voor die anders ontstonden. Verbind onderstaande kaartbeelden met de passende afbeelding en het passende blokdiagram van die kustvormen.

Zeeland

26a

fjordenkust

26b

26c

GaliciĂŤ

27a

estuarium

27b

27c

Algarve

28a

riakust

28b

28c

Noorwegen

29a

deltakust

29b

29c

Nijldelta

30a

kapen- en baaienkust

30b

30c

Thema Contrast in het ecosysteem aarde

Kustvormen ontstaan door een samenspel van interne en externe krachten die inwerken op het gesteente. Licht dat met een voorbeeld toe.

De grillige kustlijnen zijn schakels tussen land en zee De landinwaartslopende kustlijnen zijn vaak de monding van een rivier. Zoek een voorbeeld in je atlas. Rivieren brengen niet alleen water naar zee maar vervoeren ook afbraakmateriaal uit de bovenloop en kunnen zo kustlijnen opbouwen. Beschrijf met een voorbeeld. Aan vlakke kusten zorgt zandafzetting voor stranden met eventueel een opgewaaide duinengordel zoals aan de Belgische kust. Je weet al dat de zee invloed op het klimaat van een kustgebied heeft. Beschrijf een mogelijke invloed bij een dominantie van zeewind. Zeewind brengt vochtige lucht landinwaarts maar mildert ook extreem hoge of lage temperaturen. Toon de klimatologische invloed van een maritieme ligging aan door de juiste namen bij de onderstaande klimatogrammen te plaatsen. Alle onderstaande plaatsen liggen op ca. 42Â° N: Erevan, Istanbul, Porto en Rome.

Rome

Istanbul

Erevan

Porto

Vlakke kusten kunnen van belang zijn voor het ontstaan van toeristische stranden en badsteden. Langs steilkusten kan er voldoende diepgang zijn om havenontwikkeling te kennen. Dat is vooral mogelijk als er tegen guur stormweer en sterk wisselend getij ook een natuurlijke bescherming is (fig. 35). Daarop is er ook meer kans als de kustlijn landinwaarts loopt. Zo kan goedkoper zeetransport dieper landinwaarts lossen en laden. Wat is daarbij een belangrijke voorwaarde qua toegankelijkheid? 35

moet voldoende diepgang zijn aan Er oevers. de

Thema Contrast in het ecosysteem aarde

haven

mln. ton

Rotterdam

435

Antwerpen

187

Hamburg

132

Amsterdam

Marseille

Novorossiysk

Bremen / Bremerhaven

Algeciras

Primorsk

Le Havre

landinwaarts

In deze tabel van de 10 grootste Europese zeehavens staan zowel kusthavens als landinwaarts gelegen zeehavens. Kruis die laatste aan. In Afrikaanse havens ontbreekt vaak gespecialiseerde uitrusting op de kaaien, wat niet het geval is in Aziatische (fig. 36).

Veel staten beschikken niet over een zeekust

Landlocked states Bolivia Paraguay Mali Burkina Faso Niger Tsjaad Centraal-Afrikaanse Rep. Zuid-Sudan Ethiopië

Uganda Rwanda Burundi Zambia Malawi Zimbabwe Botswana Swaziland Lesotho

Luxemburg Andorra Vaticaanstad San Marino Zwitserland Liechtenstein Oostenrijk Hongarije Tsjechië

Slovakije Servië Kosovo V.J.R.Macedonië Moldavië Witrusland Armenië Azerbeidzjan Afghanistan

Turkmenistan Oezbekistan Kazachstan Kirgizië Tadzjikistan Mongolië Nepal Bhutan Laos 37

Staten die landinwaarts liggen, verschillen in levensomstandigheden en economische mogelijkheden sterk van die in kustgebieden. Dat kan het gevolg zijn van de ontstaansgeschiedenis van een staat. Onderstaande tabel toont aan dat dat niet noodzakelijk leidt tot verschillende ontwikkelingskansen. Vervolledig een duidelijk contrast en vergelijk met gegevens uit de tabellen op p. xx: In Europese landen zoals Zwitserland en

Oostenrijk

ligt de levensstandaard

merkelijk hoger dan in landen zoals Bolivia, Centraal-Afrikaanse Republiek of Kirgizië .

Thema Contrast in het ecosysteem aarde

Land

Afstand (1)

Bolivia Centr. Afrikaanse Republiek Kirgizië Laos Luxemburg Mali Mongolië Nepal Oezbekistan Oostenrijk Paraguay Tadzjikistan Wit-Rusland Zambia Zwitserland

320 985 2 120 335 200 740 1 290 650 1 835 350 825 1 530 400 855 310

Hoogste top 6 542 1 420 7 434 2 817 560 1 155 4 374 8 872 4 643 3 797 842 7 495 345 2 305 4 634

Bevolkingsdichtheid 10 9 28 29 221 14 2 214 65 103 17 57 46 20 197

HDI-index 0,662 0,350 0,655 0,575 0,892 0,419 0,727 0,548 0,675 0,885 0,679 0,624 0,798 0,586 0,930

Bbp per inwoner 1 724 447 851 878 104 512 656 1 560 452 1 176 45 689 2 337 767 5 166 1 086 67 560

(1) Hemelsbreed in km van de hoofdstad tot de dichtste grote zeehaven

Staten die niet over een eigen zeekust beschikken kennen natuurlijk geen kusttoerisme. Een ernstigere economische handicap is echter dat ze voor in- en uitvoer van grondstoffen en afgewerkte producten op een buitenlandse zeehaven moeten rekenen. Als ook binnenscheepvaart moeilijk of onmogelijk is, komt daar duur landvervoer bij. Licht dat toe met het contrast Zwitserland-Mongolië: Zwitserland kan niet alleen rekenen op de concurrentieslag tussen verschillende goed uitgeruste havens in de buurlanden, maar ook op een goed ontwikkeld binnenscheepvaartnet; Mongolië kan niet rekenen op ijsvrije havens aan de Russische noordelijke IJszeekust, maar ook Chinese zeehavens liggen ver verwijderd en een goed verkeersnet over land ontbreekt voorlopig.

De moeilijke levensomstandigheden in Centraal-Azië Zoek in je atlas de vijf Centraal-Aziatische republieken op die bij het uiteenvallen van de Sovjetunie ontstonden: Kazachstan, Oezbekistan, Turkmenistan, Kirgizië en Tadzjikistan. Hoe situeer je Mongolië staatkundig? Tussen Rusland en China. Wat is er aan de hand met Tibet? Het werd een deel van China na de Tweede Wereldoorlog.

Een derde van de beroepsbevolking in Centraal-Azië is actief in de landbouw. Toch is de handelsbalans er negatief voor landbouwproducten en is minder dan 10 % bebost. Licht aan de hand van fig. 38-42 toe waarom het natuurlijke milieu in Centraal-Azië daarin een hoofdrol speelt: Veel gebieden horen 41

het hooggebergte of leiden onder tot

tot het hooggebergte of leiden onder de droogte, waardoor akkerbouw er op arme bodems ondergeschikt is aan veeteelt.

Thema Contrast in het ecosysteem aarde

Een kwetsbaar milieu De historische erfenis van de Sovjetunie weegt nog steeds op de Centraal-Aziatische republieken. Kruis met behulp van je atlas aan welke van onderstaande bewering(en) juist is/zijn: In Oezbekistan en Kazachstan werd er voor de bevloeiing van katoenvelden veel water uit de Syr Darja en de Amoe Darja verbruikt, waardoor het Aralmeer sterk kromp. Door de ramp met de kerncentrale van Tsjernobyl kwam er vooral in de Centraal-Aziatische steppes veel radioactieve neerslag terecht. In Zuidoost-Kirgizië blijft nog steeds restafval van de goud- en steenkoolwinning in storthopen achter om opgeruimd te worden. In het grensgebied van Oezbekistan en Kazachstan levert de winning van steenkool en non-ferrometalen verontreiniging van bodem en lucht op. In het voorjaar van 2015 stierven 134 000 saiga-antilopen in Kazachstan, wellicht door een infectie veroorzaakt door negatieve milieufactoren.

X X X

De aantrekkelijke natuurlijke troeven van Centraal-Azië kunnen rekenen op een stijgende internationale waardering. Er is ook meer aandacht voor een biologisch verantwoorde aanpak van de akkerbouw, bosbouw en soorten die vooral in die gebieden voorkomen zoals de saiga-antilopen (fig. 43).

2.3 Overeenkomsten en contrasten van de Amerikaanse natuur De gemeenschappelijke ruggengraat aan de Amerikaanse westgrens Een eerste blik op de reliëfkaart van Amerika verduidelijkt de gemeenschappelijke westgrens: een bergketen van 65° N tot 55° Z. Hoe lang is dat minimaal als je weet dat 360° overeenstemt met 40 000 km? 13 320 km NOORDELIJKE IJSZEE Plateau v. Groenland noordpoolcirkel

Ku stg e

Hudson baai be e rgt

Great Plains

Rocky Mountains

Laagland van Hudson

Labrador

Mississippi- pala vlakte Ap Golflaagvlakte

ATLANTISCHE OCEAAN

Golf v. Mexico

GROTE OCEAAN

Hoogland v. Guyana

Kreeftskeerkring

evenaar

Laagland van Amazonië

Andes

Hoogland v. Brazilië Steenbokskeerkring

LEGENDE

Thema Contrast in het ecosysteem aarde

Noord-Amerika

Midden-Amerika

Canada

Costa Rica

Suriname

Groenland

Panama

Patagonië

Verenigde Staten Haïti

Brazilië

Alaska

Peru

Cuba

De grote continenten Noord-Amerika en Zuid-Amerika zijn verbonden door een smalle gordel landen en een eilandgordel in Centraal-Amerika. Plaats de volgende namen in de juiste kolom: Cuba, Canada, Suriname, Costa Rica, Groenland, Patagonië, Brazilië, de Verenigde Staten, Alaska, Haïti, Panama en Peru.

Zuid-Amerika

Vervolledig fig. 44 volgens de ingevulde legende. De drie grote reliëfzones die je erop herkent, kun je ook terugvinden in fig. 45. Teken de meridiaan van 100° W en de verticale grenslijnen die de drie grote reliëfzones afbakenen. Van west naar oost onderscheidt men telkens drie grote reliëfvormen die van noord naar zuid lopen. Schrap de onjuiste typeringen en vervolledig met passende reliëfstreken.

In het westen: laagland / middelland / hoogland

Aan de westrand van Amerika strekt zich over een lengte van 15 000 km van noord naar zuid een bergketen met gemiddelde hoogten van 4 000 m uit. Noem twee parallelle bergketens in Noord-Amerika: Kustgebergte en Rotsgebergte (Rocky Mountains, Coast Mountains). Noem ook een bergketen in Zuid-Amerika: het Andesgebergte Middenin zitten hoogplateaus met talrijke meren ingesloten. Zoek twee plateaus met een het Coloradoplateau en het Groot Bekken met ingesloten meer in Noord-Amerika: het Groot Zoutmeer Zoek ook een hoogplateau met één meer in Zuid-Amerika: de altiplano’s met het Titicacameer Deze jonge bergketens met hun talrijke vulkanen en aardbevingen wijzen op actieve platentektoniek: o.m. de Noord- en de ZuidAmerikaanse plaat schuiven langs en tegen de Pacifische plaat en de Nazcaplaat (fig. 46).

Thema Contrast in het ecosysteem aarde

In het centrum vooral laagland / middelland / hoogland. Op de reliëfkaart in de atlas vinden we drie reliëfstreken in Noord-Amerika ( Laagland van Hudson, de Mississippivlakte en de Golflaagvlakte

) en twee reliëfstreken in

Zuid-Amerika ( Laagland van Amazonië en laagvlakte van Parana

De voornaamste oorzaak voor het voorkomen van duizenden meren zoeken we in de laatste ijstijd. Toen trok het landijs zich noordwaarts terug waarna o.m. de vijf Grote Meren achterbleven: het Bovenmeer, het Michiganmeer, het Huronmeer, het Eriemeer en het Ontariomeer Waarom vormen de Great Plains een uitzondering op deze algemene typering van het centrum? Met hoogtes van +200 à 1000 m horen ze bij het middelland thuis.

In het oosten vooral laagland / middelland / hoogland. Zoek drie voorbeelden van reliëfstreken in het oosten van Noord-Amerika die niet hoger dan 2 000 m reiken: . het plateau van Groenland, het Labradorplateau en de Appalachen In Zuid-Amerika liggen twee uitgestrekte hooglanden: het hoogland van Guyana en het hoogland van Brazilië

De Zuid-Amerikaanse hooglanden vinden hun basis in het voorkomen van kratonen, uitgestrekte schilden en plateaus die uit de oudste gesteenten op aarde zijn opgebouwd. Ze zijn door erosie afgesleten maar vormen nog steeds stabiele en weinig vervormde massieven. 47

Mt. St. Helens

Manaus

Amazonevlakte

Acadia

Rotsgebergte Andesgebergte Labradorplateau Pinar del Rio

Sierra Guaniguanico Cubana

Quito

Verbind iedere foto met de passende Amerikaanse reliëfstreek. Zet het juiste klimatogram uit de reeks op de volgende bladzijde in het passende cirkeltje (zie ook fig. 57).

Klimaatcontrasten: ijswoestijnen en tropen Vul aan met de juiste windrichting. Door de ruimte die Amerika op de globe inneemt, is het klimaatcontrast groter in de richting dan in de richting oost-west . Door de uitgestrektheid over alle noord-zuid breedtegraden wisselt vooral de temperatuur van arctisch koud via tropisch heet naar antarctisch koud.

Thema Contrast in het ecosysteem aarde

Je weet dat een windrichting getypeerd wordt door de richting waaruit hij waait. Bekijk de wereldkaart met luchtstromingen. Onderstreep de dominante windrichting aan het aard oppervlak: noordelijk/oostelijk/zuidelijk/westelijk. Breng dit in verband met een reliëfvorm in Noord- en Zuid-Amerika: de hoge bergketens aan de westkust hinderen het doordringen van vochtige oceaanlucht In Noord-Amerika zijn er geen hinderende bergketens van oost naar west. Welke seizoens gebonden contrasten worden hierdoor mogelijk? Gebruik de begrippen blizzards en tornado’s in je uitleg: ’s winters kunnen felle blizzards ijzige koude zuidwaarts brengen en ’s zomers dringen hevige tornado’s uit de Caraïben noordwaarts door. Zeestromingen en de hoogteligging beïnvloeden de temperatuur en het neerslagpatroon, wat tot uiting komt in de klimatogrammen (fig. 52-56) die op fig. 44 en 57 gelokaliseerd zijn. Als je een maand ‘nat’ noemt als de neerslagkolom er boven de temperatuurcurve komt, dan kun je in onderstaande tabel het aantal droge maanden invullen en de gemiddelde temperatuur en de jaarschommeling berekenen.

min. temp. (°C)

max. temp. (°C)

t° schommeling

t° gemiddelde

droge maanden

Fig. 52 Fig. 53 Fig. 54 Fig. 55 Fig. 56

Contrasten in plantengroei Barrow

Whitehorse

Churchill Québec

Los Angeles

Oklahoma City

Mt. SaintHelens

Acadia

New York

Pinar del Rio

Havana

Georgetown Evenaar

Quito

Evenaar

Quito

Manaus

ijswoestijn en toendra

koude klimaten koudgematigde klimaten koelgematigde klimaten warmgematigde klimaten

Iquique Pedro de Atacama

taiga loof- en gemengde wouden Porto Alegre

subtropische wouden

warme klimaten

tropisch regenwoud en savanne

droge klimaten

woestijn, halfwoestijn en steppe

gebergteklimaat

Thema Contrast in het ecosysteem aarde

De afgrenzing van klimaatzones stemt niet volledig overeen met die van de natuurlijke plantengordels in je atlas, maar met behulp van fig. 57 en 58 en je atlas kun je beide ongetwijfeld aan elkaar koppelen. Koude klimaten

Tropische plantengroei

Warme klimaten

Loofbossen en taiga

Gematigde droge klimaten

Subtropische en hardbladige vegetatie

Koelgematigde klimaten

IJswoestijn en toendra

Warmgematigde klimaten

Woestijnen, halfwoestijnen en steppen

Z.-Amerika

N.-Amerika

C.-Amerika

Noteer onder figuur (fig. 59-61) in welk deel van Amerika de fotoâ&#x20AC;&#x2122;s genomen werden en verbind ze met de passende koppeling klimaat-vegetatie. Al die locaties zijn kwetsbaar. Het regenwoud in omvang en soorten door de uitbreiding van Licht dat toe. landbouw en bosbouw, de typische arctische soorten dreigen te verminderen door opwarming van de aarde en verstoringen van neerslag en droogte kan verwoestijning bevorderen.

2.4 Weelderige plantengroei in Sub-Sahara en rijke ondergrond in Arabische woestijnen Natuurlijke gordels Het werelddeel Afrika, waartoe ook het grote eiland Madagaskar behoort, is een massief blok dat geologisch hoofdzakelijk uit een oud en ertsenrijk schild bestaat. Noem een drietal archipels die bij Afrika gerekend worden: de Canarische Eilanden, de Kaapverdische eilanden, de Comoren. De Afrikaanse kusten zijn zelden landinwaarts ingesneden en hoge bergketens ontbreken. Hierdoor ontstaat in het massieve Afrika weinig verstoring van een algemeen patroon. Vergelijk de kaarten met de vegetatie- en de klimaatgebieden uit je atlas. Noteer de twee de zonering tussen klimaten en vegetatiegebieden meest opvallende kenmerken: stemt grotendeels overeen en komt aan beide zijden van de evenaar voor. Op de atlaskaarten met de spreiding van klimaatelementen valt op dat de breedtecirkels van 20Â° een zone insluiten met hoge windsnelheden /droogte / veel regen / erg lage temperaturen.

Thema Contrast in het ecosysteem aarde

Achterhaal een voorname oorzaak van de onderstreepte vaststellingen hierboven aan de hand van een doorsnede van de atmosfeer omheen de evenaar (fig. 62):

Aan de evenaar is het altijd erg warm zodat de

stijgende lucht wegvloeit naar de keerkringen.

Op grotere hoogte koelt die lucht af,

condenseert en kan als neerslag vallen. Vanaf 62

de keerkringen is die lucht droog.

Een verscheidenheid aan natuurlijke plantengroei Van de evenaar naar de keerkringen toe verandert de plantengroei geleidelijk. Lokaliseer de natuurlijke vegetatie uit fig. 63-68 door binnen de grenzen van iedere gordel op fig. 69 het passende figuurnummer te plaatsen. Zoek vooraf de betekenis van ieder type op. Zet dan de juiste benaming onder iedere foto, te kiezen uit: hardbladige vegetatie, boomsavanne, tropisch regenwoud, struiksavanne, woestijnen halfwoestijnvegetatie, open savanne.

23°27’

0°

tropisch regenwoud boomsavanne struiksavanne open savanne

23°27’

woestijn hardbladige vegetatie

1000 km

Thema Contrast in het ecosysteem aarde

Zoek op het internet ook voor de vier andere situaties hiernaast welke diersoorten bij de vegetatietypes thuis horen:

Woestijn en halfwoestijn

Zebraâ&#x20AC;&#x2122;s, leeuwen

Boomsavanne in het droog seizoen

Luiaards, gorillaâ&#x20AC;&#x2122;s

Open savanne

Antilopen, zadeljakhalzen

Struiksavanne

Kamelen, hoornratelslangen

Tropisch regenwoud

Krekels, hagedissen

Hardbladige vegetatie

Hyenaâ&#x20AC;&#x2122;s, slangen

Cultuurgewassen in de plaats van de natuurlijke vegetatie Grote delen van Afrika hebben hun natuurlijke karakter behouden. Omdat diverse natuurlijke planten nuttig zijn voor de mens, zijn ze voor plaatselijk verbruik door de landbouw gecultiveerd. De uitvoer naar rijkere landen die niet over de passende klimatologische mogelijkheden beschikken, leidde tot een intensieve uitbreiding van de teelten. Dat leidde onder meer tot plantages (fig. 70). Op de kaart met de bodembezetting en landbouwproducten in je atlas vind je symbolen van aardnoten, cacao, katoen, koffie en rubber. Schrijf de passende naam in de kadertjes onder de cirkeldiagrammen van fig.71. Niet alleen slagen westerse multinationale ondernemingen erin om plaatselijk grote terreinen te verwerven om gegeerde plantaardige grondstoffen te verbouwen, ook de bosbouw vreet aan het oorspronkelijke woudgebied in Centraal-Afrika. Hierdoor krimpt het natuurlijke patrimonium er, wat bijdraagt tot verstoring van het natuurlijke evenwicht op de planeet. Leg uit over welke bedreigingen het gaat. 1 Vermindering van de biodiversiteit: het verminderen van de soortenrijkdom aan fauna en flora 2 Klimaatsverandering: de verstoring van de regelmaat door toename van wervelwinden en stormen 3 Waterbevoorrading: daling van de grondwatertafel en onregelmatige spreiding van de neerslag Hoe belangrijk is Afrika voor de wereldbevoorrading in plantaardige grondstoffen? Kleur op onderstaande cirkeldiagrammen (fig. 71) de Afrikaanse topproducenten in:

Thema Contrast in het ecosysteem aarde

Twee verschillende woestijngordels Uit de satellietbeelden in je atlas blijkt dat vooral de bleekgekleurde gordel rond de Kreeftskeerkring in Afrika opvalt. Dat is de Sahara, de grootste aaneengesloten woestijn op aarde. Op de massieve landmassa van dit continent is de invloed van de atmosfeer groter dan in het smallere zuidelijkere deel langs de Steenbokskeerkring. Zoek in je atlas twee Afrikaanse woestijnen in het zuidelijk halfrond (fig. 72): Kalahari en Namib Welke factor domineert er het leven? Water Waarom is er in dergelijke gebieden alleen in oases enige bewoning (fig. 73)? De extreme droogte verhindert permanente bewoning en het kweken van gewassen. Alleen als er grondwater bereikbaar is, kunnen er nederzettingen voorkomen.

ondoorlatende laag put watervoerende laag

De Sahara en Arabische woestijnen leveren andere grondstoffen Welke goederen werden traditioneel via karavanen door de Sahara naar de mediterrane havens en West-Europese markten vervoerd? Oaseculturen (dadels, palmolie), zout

landen

delfstoffen

Mauritanië

ijzererts

Westelijke Sahara

fosfaten

Niger

uranium

Onderzoek de economische kaart van noordelijk Afrika en noteer voor elk land in de tabel een belangrijke delfstof. Uit diezelfde kaart, die van het Midden-Oosten en uit onderstaande tabel blijken veel van de woestijnstaten nog over belangrijke andere grondstoffen te beschikken. Vul aan in de hoofding van de onderstaande tabel. 2015 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Aardolie productie (mln. ton) reserves (mld. ton) Saoedi-Arabië 568,5 Venezuela 47,0 VS 567,2 Saoedi-Arabië 36,6 Rusland 540,7 Canada 27,8 Canada 215,5 Iran 21,7 China 214,6 Irak 19,3 Irak 197,0 Koeweit 14,0 Iran 182,6 Rusland 14,0 Koeweit 149,1 VAE 13,0 Venezuela 135,2 VS 6,6 Brazilië 131,8 Libië 6,3

Aardgas productie (mld. m³) reserves (mld. m³) VS 767,3 Iran 34 000 Rusland 573,3 Rusland 32 300 Iran 192,5 Nigeria 24 500 Qatar 181,4 Turkmenistan 17 500 Canada 163,5 VS 10 400 China 138,0 Saoedi-Arabië 8 300 Noorwegen 117,2 VAE 6 100 Saoedi-Arabië 106,4 Venezuela 5 600 Algerije 83,0 Nigeria 5 100 Indonesië 75,0 Algerije 4 500

Kleur in de bovenstaande tabel de cellen met landen uit de Afrikaans-Arabische woestijngordel. Besluit? Zowel voor productie als voor reserves en zowel voor aardolie als aardgas zijn deze landen zeer belangrijk.

Thema Contrast in het ecosysteem aarde

Verruim je besluit na een vergelijking met fig. 74 De productie- en reservegebieden stemmen niet overeen met de grote verbruiksgebieden.

Contrasten tussen en in twee wereldzones Zowel westerse multinationale bedrijven als Chinese overheidsbedrijven investeren in het winnen van plantaardige en minerale grondstoffen van Afrika en het Midden-Oosten. In beide wereldzones levert dat ook welvaart voor de lokale bevolking op. Ga in de tabellen op pagina xx na hoe die welvaart er verschillend verdeeld is. In Afrikaanse landen geniet een toplaag van de welvaart. In het Midden-Oosten delen vooral de gastarbeiders minder in de welvaart. De welvaarts- en welzijnsverschillen in beide wereldzones zorgen vaak voor spanningen. Kies uit de actualiteit een situatie in het Midden-Oosten en Afrika waar die spanningen recent leidden tot trieste levensomstandigheden. persoonlijk antwoord Plaats de codes AF of MO bij elk van volgende cultuurkenmerken:

ĂŠĂŠn dominante taal

veel ex-kolonies

diverse stammen

moslimdominantie

overwegend stedelijke nederzettingen

Thema Contrast in het ecosysteem aarde

2.5 Klimatologische gevolgen voor Moesson-Azië en de Pacifische eilanden Het moessonklimaat domineert 75

Manado 1°N - 141°O - 2 m TJ: 26,8°C NJ: 2 662 mm T

°C

Chennai 13°N - 80°O - 16 m

NJ: 1270 mm N

TJ: 28,6°C T

°C

500

420 400 380 360 340

100

Singapore 1°N - 104°W - 10 m

°C

340 320 300 280

260 240 220 200 180

140 120 100

260

240 220 200 180 160

280

140

260

120

240

100

220

120

360

280

300

140

380

300

320

160

400

160

340

180

420

200

440

NJ: 1958 mm N

TJ: 16,5 °C T

NJ: 2413 mm N

°C

460

Nagasaki 33°N - 130°W - 27 m

TJ: 27,2 °C T

480

120

500

100

220

520

220

120

240

540

240

140

260

560

260

160

280

580

280

180

300

200

320

140

868

320

440

160

°C

340

460

180

NJ: 2297 mm N

360

480

200

Mumbai 19°N - 28°W - 12 m

TJ: 26,5 °C T

Guangzhou 23°N - 113°W - 2 m TJ: 21,6°C NJ: 1721 mm T

°C

80 30

280 260 240 220 200

100

180

160

140

120

100 80

0 30

Thema Contrast in het ecosysteem aarde

De oorzaak van de grote seizoensgebonden neerslagverschillen is het halfjaarlijks veranderende windsysteem. De atlaskaarten met luchtdruk en wind in juli en januari verklaren de droge wintermoessons en de natte zomermoessons. Verduidelijk dat door op de onderstaande noord-zuiddoorsneden in januari en juli in het kustgebied van de Indische Oceaan de ligging van de drukgebieden (L en H in de cirkels) aan te duiden en door met een rode pijl de droge landwind en met een blauwe pijl de vochtige zeewind te tekenen (fig. 81 en 82): januari

juli

De natuurlijke vegetatie ruimde vaak plaats voor cultuurgewassen

In moeilijk toegankelijke gebieden, zoals in het karstgebied van Halong-Baai aan de Vietnamese noordkust (fig. 83) en het Laotiaans gebergte (fig. 84) blijft de natuurlijke vegetatie in Zuidoost-Azië intact. Het moessonbos heeft overwegend bladverliezende bomen en bestaat uit twee etages. De bovenste etage bestaat uit hoge bomen die in het droge seizoen hun bladeren verliezen. Groenblijvende struiken en bamboe domineren de onderste laag. De weelderige plantengroei en de seizoensverschillen droegen bij tot de ontwikkeling van landbouw en een landelijke bevolkingsgroei. Zoek op de atlaskaarten met bodembezetting en landbouw van India tot Japan telkens een vijftal gewassen die er veelvuldig voorkomen: • In de zuidelijke kustgebieden: rijst, aardnoten, suikerriet, ananas, bananen, maniok, rubber • In het hogergelegen binnenland of het noorden: koffie, thee, gierst, gerst, maïs, tabak, tarwe, rijst, katoen, soja, aardappelen

Thema Contrast in het ecosysteem aarde

Rijst neemt in Zuidoost-Azië een dominante positie in, niet alleen met 90% van de wereldproductie (fig. 85), maar ook landschappelijk, zowel in de kustvlakten als in het gebergte (fig.86 en 87). Naargelang van specifieke klimaatkenmerken kan er 1 à 3 keer per jaar geoogst worden en is het basisvoedsel en het werk voor het grootste deel van de plattelandsbevolking gegarandeerd.

Ook voor de aanleg van plantages (bv. natuurrubber, oliepalmen) en het winnen van tropisch hardhout is al een omvangrijk areaal van de oorspronkelijke plantengroei gerooid. Vat de gevolgen samen: verlies van biodiversiteit, milieuhinder, klimaatwijzigingen, bedreiging van inheemse minoriteiten, bodemerosie, verstoring van de grondwatertafel …

Overstromingen komen vaker voor Dat hevige onweren iedereen kunnen treffen, lees je in het nevenstaande krantenknipsel. Door het verarmen van het plantenkleed treedt er vlugger een waterverzadiging van de bodem op. Hierdoor verhoogt de waterafvloeiing. Vooral op hellingen kan dat tot aard verschuivingen leiden waardoor vruchtbare akkers, woningen en verkeerswegen vernield worden (fig. 83 en 84). Omdat Zuidoost-Azië ieder jaar door orkanen geteisterd wordt, verhoogt dit de kans op natuurrampen in een gebied waar actief vulkanisme voorkomt.

Tientallen doden bij watersnood in Zuidoost-Azië In Thailand en Vietnam zijn door ongewoon zware overstromingen meer dan 40 mensen om het leven gekomen. In het zuiden van Thailand werd kort voor het begin van het toeristische hoogseizoen ook het vakantie-eiland Koh Samui getroffen. De dagenlang overstroomde wegen waren vrijdag evenwel weer toegankelijk. Maar op de stranden zijn bewakers ingezet om toeristen te waarschuwen als zich in de door de onweders opgezweepte zee gevaarlijke golven vor-

men. Meer dan 750.000 mensen in de 14 zuidelijke provinciën zijn door de overstromingen getroffen. Alleen al in Centraal-Vietnam zijn de voorbije tien dagen minstens 24 mensen door overstromingen om het leven gekomen. Zeker twee mensen worden nog vermist, aldus de rampenbestrijdingsdienst. Sinds eind november zijn meer dan 10.000 woningen en 1.300 hectare rijstvelden weggespoeld. De Morgen, 10/12/2016, p. 9

Thema Contrast in het ecosysteem aarde

Vulkanen als bouwstenen voor eilanden Zuidoost-Azië ligt aan de westgrens / oostgrens van de Vuurgordel, een contactzone van aardplaten omheen de Stille of Grote Oceaan. Waar er aardplaten tegen elkaar schuren, worden spanningen opgebouwd. Bij ontlading ontstaan aardbevingen. Wat kan het gevolg zijn als dit onderzees gebeurt?

onesische proEen aardbeving in de Ind nstens 92 menvincie Atjeh heeft aan mi vielen ook bijna sen het leven gekost. Er 73 erg aan toe 300 gewonden van wie er 105 winkels en zijn. Zeker 125 huizen, . est 14 moskeeën zijn ver wo 2/2016, p. 5 8/1 , Metro

Er kunnen vloedgolven of tsunami’s ontstaan.

Locatie

datum

kracht

breedte

lengte

Valdivia

22.05.1960

9,5

38° Z.

72° W.

Alaska

28.03.1964

9,2

61° N.

147°W.

Atjeh

26.12.2004

9,1

3° N.

95° O.

Kamtsjatka

04.11.1952

9,0

52° N.

159°O.

Sendai

11.03.2011

9,0

38° N.

142°O.

Chili

27.02.2010

8,8

35° Z.

72° W.

Ecuador

31.01.1906

8,8

1° N.

81° W.

Koerilen

06.11.1958

8,7

44° N.

148° O.

Alaska

04.02.1965

8,7

51° N.

178° N.

Ri Ma, Tibet

15.08.1950

8,6

28° N.

92° O.

Zoek de locatie van de tien zwaarste aard bevingen sinds 1900 op. Onderlijn in de tabel de locaties die in de contactzone Zuidoost-Azië – Grote Oceaan hun epicentrum hadden. Misschien kun je nog een recentere beving toevoegen aan het lijstje of het bijgaande mediabericht vervangen. Waar troggen als gapingen tussen plaatranden voorkomen, kan verhit en vloeibaar gesteente tot boven de aardkorst gestuwd worden. Hierdoor kunnen bestaande vulkanen uitbarsten of zelfs onderzees zeebergen ontstaan.

Atollen als kwetsbare spetters in een oceaan De atlaskaart van Oceanië beslaat het grootste deel van de Grote of Stille Oceaan. Een groot aantal eilanden ligt er vaak samen in archipels op onderzeese ruggen of langs plaatranden van de aardkorst. Koppel hieronder de meest passende kenmerken bij het juiste eilandengebied. datum

breedte

1 Micronesië

2 Hawaï Nieuw3 Zeeland

B C

4 Melanesië

5 Filipijnen

6 Polynesië

7 Indonesië

8 Koerilen

lengte

Het Noorder- en een Zuidereiland bezit fjorden, vulkanen en alpenweiden Tot deze groep behoren Franse en Amerikaanse overzeese gebieden Na de Tweede Wereldoorlog stond Japan de eilanden af aan de Sovjetunie Veel eilanden van de grootste eilandenstaat op aarde liggen op de evenaar De Fiji-Eilanden en Salomonseilanden behoren tot deze groep De diepste trog op aarde bevindt zich aan de noordrand van deze eilanden Eilandenstaat langs de gelijknamige trog tot 10497 m diepte De vulkanische eilandengroep vormt een staat van de Verenigde Staten

Welke van de bovenstaande eilandengroepen zijn onafhankelijke landen? Nieuw-Zeeland, Indonesië en de Filipijnen De meeste kleine eilanden zijn ofwel vulkanen ofwel atollen die uit koraalskeletten bestaan. Vul op fig. 90 de woorden atol, barrièrerif, lagune en randrif in. Het ontstaan van een atol is daardoor verklaarbaar: cirkelvormige koraaleilanden ontstaan op de buitenrand van onderzeese vulkanen

Thema Contrast in het ecosysteem aarde

................................................

tijd (verzakking eiland, groei koraal) kalksteen

sediment

koraalgroei

verzakking eiland 90

Opwarming van de aarde tovert eilanden weg HASSELT – Onlangs zijn vijf kleine, onbewoonde eilanden in de Stille Oceaan voorgoed onder water verdwenen. Oorzaken zijn de gestegen zeespiegel en erosie, zo blijkt uit een Australisch onderzoek. De vijf eilandjes waren deel van de Solomonarchipel die uit honderden eilanden bestaat en die ongeveer 640 000 inwoners telt. Naast de vijf verdwenen eilanden verloren nog eens zes bewoonde eilandjes grote delen grond waardoor er hele dorpen verdwenen. Het is al langer bekend dat de eilanden in de Stille Oceaan tot de eerste slachtoffers van de klimaatverandering horen. Volgens de Australische onderzoekers vormt

hun onderzoek het eerste wetenschappelijke bewijs voor de invloed van de klimaatverandering op de kustlijnen in de Stille Oceaan. De onderzoekers bestudeerden van 1947 tot 2014 33 eilanden aan de hand van luchtfoto’s en satellietopnames. Ze stelden vast dat het zeepeil de voorbije twintig jaar tot één centimeter per jaar gestegen is. Een van de zes geërodeerde eilanden was Nuatambu waar er 25 gezinnen woonden. Het eiland zag elf huizen en de helft van het bewoonbare gebied verloren gaan. Naar: Roger Huisman, in Het Belang van Limburg, 11/05/2016, p. 12

Lees het bovenstaande mediabericht en overleg met je medeleerlingen wat er te doen staat om niet enkel de Pacifische eilanden te redden. Verwijs daarin naar de klimaatakkoorden van Parijs en toekomstscenario’s, zoals de voorspelling van het Intergouvernementeel Platform voor Klimaatverandering bij ongewijzigde CO2-uitstoot (fig. 91).

Thema Contrast in het ecosysteem aarde

Hoever sta je? Kruis telkens aan hoever het staat met je kennis, vaardigheden en attitudes. nog goed in te oefenen

ik beheers de basis

ik begrijp het goed

ik kan het vlot aan anderen uitleggen

de wereld indelen in continenten, werelddelen, regio’s, zeeën en oceanen volgens verschillende criteria de ligging van plaatsen, trajecten en gebieden met behulp van eenvoudige topografische ICT-tools, ICT- en GIS-opdrachten beschrijven in leeropdrachten goede bronnen oordeelkundig gebruiken bij het lokaliseren van actuele gebeurtenissen natuurlijke elementen op aarde in verschillende regio’s wetenschappelijk met elkaar vergelijken

Test jezelf • Koppel onderstaande begrippen aan de passende gebiedsnamen: wereldzone

Hoge Atlas

werelddeel

Azoren

continent

Florida

archipel

Eurazië

reliëfgebied

Arabische wereld

schiereiland

Amerika

• Je hebt in dit thema bepaalde regio’s in de wereld beter leren kennen. Op elke lijn hieronder staat er een fout gegeven. Dat kan de plaats, het gebied of het traject zijn. Zoek de foute geografische naam en noteer die bij de juiste wereldregio.

Moesson-Azië

Mekong

Curaçao

Indochina

Myanmar

Subsahara Afrika

Kaapstad

Madagaskar

Taiwan

Namib

Midden-Oosten

Israël

Qatar

Ghana

Rode Zee

Caraïben

Havana

Patagonië

Antillen

Jamaica

Verre Oosten

Gele Zee

Bejing

Mekka

Hokkaïdo

Latijns-Amerika

Amazone

Jakarta

Andes

Galapagos

Thema Contrast in het ecosysteem aarde

• Omschrijf en benoem op deze wereldkaart een voorbeeld van volgende gebieden: – A: een oceaan zonder dat dit begrip in de naam voorkomt – B: een landlocked state die aan China grenst – C: een Afrikaanse archipel in de Atlantische Oceaan – D: een hooggebergte in Noord-Amerika – E: een woestijngebied in het noordelijk halfrond

• De leefbaarheid in de wereldzones is vaak bedreigd. Schrijf onder elke foto het passende bijschrift. Er is een bijschrift over. massatoerisme in natuurgebieden, waterbevoorrading in droge gebieden, savannebranden bedreigen dorpen, oprukkende verwoestijning, vulkaanuitbarsting vernietigt oogsten.

Tunesië: verwoestijning

China: massatoerisme

Verenigde Staten: waterbevoorrading

Namibië: savannebrand

Thema Contrast in het ecosysteem aarde