GENIE
3.1
GENIE Chemie 3.1
Andy Reniers
oo
fd st
uk
Chemie
or
be
el
dh
Bo Declerck Diederik D’Hert Kris Geris Karolien Loots
vo
Leer zoals je bent Ontdek het onlineleerplatform: diddit. Vooraan in dit boek vind je de toegangscode, zodat je volop kunt oefenen op je tablet of computer. Activeer snel je account op www.diddit.be en maak er een geweldig schooljaar van!
ISBN 978-90-306-9939-2 597485
597485_GENIE CHEMIE KOV 3_1_COVER.indd 1
vanin.be
LEER SCHRIFT 24/06/2021 12:54
tu k
ds
oo f
el dh
be
vo or
3.1
vo or
be
el dh
oo f
ds
Chemie
tu k
GENIE
597485_GENIE CHEMIE KOV 3_1.indb 1
24/06/2021 12:48
tu k
ds
oo f
el dh
be
vo or
INHOUD 11
GENIE EN DIDDIT
14
WAT IS CHEMIE?
15
THEMA 01: HOE WERK JE VEILIG IN EEN LABO? CHECK IN
20 21
ds
VERKEN
tu k
STARTEN MET GENIE
` HOOFDSTUK 1: Waarmee moet je rekening houden
in een labo?
23
el dh
oo f
1.1 Het gebruikte veiligheidsmateriaal 1.2 Het chemisch etiket 1.3 Soorten labomateriaal 1.4 Waar moet je op letten bij het uitvoeren van een laboproef? 1.5 De algemene veiligheidsregels binnen een labo
23 26 29 33 34
` HOOFDSTUK 2: Hoe pas je enkele vaak gebruikte
labotechnieken toe?
CHECKLIST
36
be
THEMASYNTHESE 35
CHECK IT OUT
37
AAN DE SLAG
38
vo or
PORTFOLIO
OEFEN OP DIDDIT
3
597485_GENIE CHEMIE KOV 3_1.indb 3
24/06/2021 12:48
THEMA 02: ZUIVERE STOFFEN EN MENGSELS CHECK IN
42
VERKEN
43
tu k
` HOOFDSTUK 1: Hoe onderscheiden we stoffen van elkaar? 45
ds
1.1 Wat betekent de term ‘stofeigenschap’? 45 1.2 Stofeigenschap: massadichtheid 48 1.3 Stofeigenschappen: kook - en smeltpunt 51 Hoofdstuksynthese 52
53
2.1 Onderscheid tussen zuivere stoffen en mengsels
53
2.2 Soorten mengsels
55
oo f
` HOOFDSTUK 2: Is het een zuivere stof of een mengsel?
Hoofdstuksynthese 60
` HOOFDSTUK 3: Hoe kunnen we een mengsel van stoffen
el dh
scheiden? 61
be
61 3.1 Scheidingstechnieken 62 3.2 Sorteren, zeven en filteren 3.3 Decanteren 64 3.4 Centrifugeren 65 3.5 Indampen 66 3.6 Destilleren 67 Hoofdstuksynthese 70 71
CHECKLIST
73
vo or
THEMASYNTHESE
PORTFOLIO
CHECK IT OUT
74
AAN DE SLAG
75
OEFEN OP DIDDIT
4
597485_GENIE CHEMIE KOV 3_1.indb 4
24/06/2021 12:48
THEMA 03: VERDERE STUDIE VAN EEN CHEMISCHE STOF CHECK IN
82
VERKEN
83
tu k
` HOOFDSTUK 1: Hoe kunnen we een chemische stof
voorstellen?
84 84 87 90
ds
1.1 Namen en symbolen van elementen 1.2 Symbolische voorstelling van een chemische stof 1.3 Bolstaaf- en bolschilmodellen van een chemische stof
indelen?
oo f
` HOOFDSTUK 2: Kunnen we zuivere stoffen nog verder
92
` HOOFDSTUK 3: Welke naam krijgen de enkelvoudige
stoffen?
el dh
3.1 Onderverdeling binnen de enkelvoudige stoffen 3.2 Niet-metalen 3.3 Metalen
96 96 97 101
THEMASYNTHESE 102 CHECKLIST
104
be
PORTFOLIO CHECK IT OUT
105
AAN DE SLAG
106
vo or
OEFEN OP DIDDIT
5
597485_GENIE CHEMIE KOV 3_1.indb 5
24/06/2021 12:48
THEMA 04: KENMERKEN VAN EEN CHEMISCHE REACTIE CHECK IN
112
VERKEN
113
` HOOFDSTUK 1: Wat is een chemische reactie?
tu k
115
` HOOFDSTUK 2: Hoe wordt een chemische reactie
genoteerd?
119
119 120 124
ds
oo f
2.1 Reagentia en reactieproducten 2.2 Wet van behoud van atomen 2.3 Wet van behoud van massa
` HOOFDSTUK 3: Welk nut hebben chemische reacties als
energiebron?
el dh
3.1 Chemische energie 3.2 Exo-energetische reacties 3.3 Endo-energetische reacties
126 126 128 131
THEMASYNTHESE 135 CHECKLIST
137
PORTFOLIO
138
AAN DE SLAG
139
be
CHECK IT OUT
vo or
OEFEN OP DIDDIT
6
597485_GENIE CHEMIE KOV 3_1.indb 6
24/06/2021 12:48
THEMA 05: BOUW, EIGENSCHAPPEN EN RANGSCHIKKING VAN ATOMEN CHECK IN
147
VERKEN
148
tu k
` HOOFDSTUK 1: Hoe evolueerde het atoommodel?
150 151
ds
1.1 Van voorwerp tot atoom 1.2 Nog kleiner dan het atoom
150
` HOOFDSTUK 2: Wat weten we al over het atoom?
oo f
2.1 De elementaire deeltjes en hun lading 2.2 De massa van het atoom
157 157 159
` HOOFDSTUK 3: Hoe zitten elektronen verdeeld
in een atoom?
el dh
3.1 De Bohr-Rutherford elektronenverdeling 3.2 Elektronenconfiguratie 3.3 Lewisstructuren
163 163 170 171
` HOOFDSTUK 4: Wat leren we uit de plaats van
een element in het PSE?
vo or
be
4.1 Perioden en groepen 4.2 De a-groepen en hun naam 4.3 Waarom lijken atomen graag op een edelgas? 4.4 Elektronegativiteit 4.5 Zijn er naast de massa en elektronenconfiguratie nog andere indelingen op het PSE?
175 176 179 181 184 187
THEMASYNTHESE 191 CHECKLIST
194
PORTFOLIO
CHECK IT OUT
195
AAN DE SLAG
196
OEFEN OP DIDDIT
7
597485_GENIE CHEMIE KOV 3_1.indb 7
24/06/2021 12:48
THEMA 06: CHEMISCHE BINDINGEN EN HUN ROOSTERS CHECK IN
200
VERKEN
201
tu k
` HOOFDSTUK 1: Zijn deeltjes in een verbinding altijd op
eenzelfde manier gebonden?
203
1.1 Wat is het verschil tussen een binding en een verbinding? 1.2 Welke soorten bindingen bestaan er?
ds
` HOOFDSTUK 2: Hoe wordt een ionbinding gevormd?
203 204
oo f
2.1 De ionbinding 2.2 De formule-eenheid van ionverbindingen 2.3 De neutraliteitsregel
` HOOFDSTUK 3: Hoe wordt een atoombinding gevormd?
el dh
3.1 De atoombinding 3.2 De molecuulformule van atoomverbindingen
206 206 208 209 211 211 214
` HOOFDSTUK 4: Hoe wordt een metaalbinding gevormd? 218 4.1 De metaalbinding 4.2 Verklaring van de eigenschappen van metalen
218 220
` HOOFDSTUK 5: Welk belang en voorkomen hebben
be
enkelvoudige stoffen?
222
CHECKLIST
229
5.1 Niet-metalen 5.2 Metalen
222 226
vo or
THEMASYNTHESE 228
PORTFOLIO
CHECK IT OUT
230
AAN DE SLAG
231
OEFEN OP DIDDIT
LABO’S
236
8
597485_GENIE CHEMIE KOV 3_1.indb 8
24/06/2021 12:48
STEM-VAARDIGHEDEN (VADEMECUM) METROLOGIE
STAPPENPLANNEN
Grafieken tekenen
• NW-stappenplan
OPLOSSINGSSTRATEGIE •
Formules omvormen • Vraagstukken oplossen • Grafieken lezen
oo f
•
ds
Grootheden en eenheden • Machten van 10 en voorvoegsels • Eenheden omzetten • Nauwkeurig meten • Afrondingsregels • Formularium
tu k
•
•
el dh
CHEMISCHE CONVENTIES / HET PERIODIEK SYSTEEM VAN DE ELEMENTEN Te kennen elementen/symbolen • Groepsnamen en periodenummers • Index en coëfficiënt • Reagentia en reactieproducten
be
LABO’S
• Labomaterialen
• Labotechnieken
• Veiligheidsvoorschriften
H- en P-zinnen
vo or
•
SOORTEN BINDINGEN SCHEIDINGSTECHNIEKEN
9
597485_GENIE CHEMIE KOV 3_1.indb 9
24/06/2021 12:48
Notities
tu k
ds
oo f
el dh
vo or
be
10
597485_GENIE CHEMIE KOV 3_1.indb 10
24/06/2021 12:48
STARTEN MET GENIE Opbouw van een thema
In de CHECK IN maak je kennis
Wat op school gebeurt in een labo, doet de industrie op grote
schaal. Ze gebruiken en stockeren chemische stoffen volgens de
richtlijnen die vanuit de overheid worden opgelegd. Hoewel er heel wat veiligheidsmaatregelen zijn, loopt er toch
met het onderwerp van het thema.
soms iets mis. Zo ontplofte in 1976 in Italië een
chemische fabriek en kwamen er giftige dampen In de video zie je hoe de ramp kon gebeuren en welke lessen eruit getrokken werden.
BEKIJK DE VIDEO
In het kadertje onderaan vind
De overheid houdt een overzicht bij van alle bedrijven in België die gevaarlijke stoffen produceren, behandelen of transformeren: de Sevesobedrijven. 1
je een aantal vragen die je op
Scan de QR-code en zoek via de website op welke Sevesobedrijven bij jou in de buurt liggen. Noteer ze hier. OPEN DE WEBSITE
2
het einde van het thema kunt
De vier grootste gevaren voor de bevolking in de directe omgeving van een Sevesobedrijf zijn vastgelegd in vier veiligheidspictogrammen. Welke van de onderstaande pictogrammen zijn dat?
beantwoorden.
Ga op zoek op de website en kruis aan.
? ` Welke veiligheidsmaatregelen moet je in een labo op school respecteren?
1
etiketten aandachtig.
2
Beantwoord de vragen. a
hebt over het onderwerp
23/06/2021 12:43
Je leerkracht laat vijf chemische producten zien die je ook thuis kunt terugvinden, bijvoorbeeld producten om te poetsen, om te wassen of af te wassen, te koken, te tuinieren of jezelf te verzorgen. Bekijk de producten en de
merken dat je al wat kennis
CHECK IN
597485_GENIE CHEMIE KOV 3_1_THEMA 1.indd 20
Waarom wordt er in reclame over huishoudproducten vermeld dat je ze buiten het bereik van kinderen moet
In de verkenfase zul je
` Wie of wat moet je beschermen?
` Welke veiligheidspictogrammen kun je in een labo op school terugvinden?
THEMA 01
OPDRACHT 1
Welke gevaren loop jij bij je thuis?
houden? Waarom zijn die producten zo gevaarlijk en hoe kunnen we dat gevaar beter inschatten?
VERKEN
In het labo is het ook belangrijk om op te letten tijdens het uitvoeren van een proef.
20
VERKEN
Hoe gevaarlijk zijn huishoudproducten?
ds
in het nabijgelegen stadje Seveso terecht.
tu k
CHECK IN
CHECK IN
Safety first!
oo f
1
Welke pictogrammen vind je terug op de verpakkingen? Zet telkens een kruisje onder het pictogram per keer dat je het tegenkomt op een verpakking.
dat in het thema aan bod
el dh
komt. Jouw voorkennis
HOOFDSTUK 1
Waarmee moet je rekening houden in een labo? LEERDOELEN Je kunt al: de gevaren inschatten bij het werken met chemische producten; jezelf en je omgeving beschermen voor gevaren;
bewust omgaan met stoffen en hun gevaren en zo een veilige omgeving creëren.
Je leert nu:
de veiligheidsmaatregelen in een labo kennen en juist toepassen; de meest gebruikte labomaterialen benoemen en hun functie beschrijven;
THEMA 01
VERKEN
597489-Genie-Ch3-Th1.indd 19
19
20/05/2021 12:58
Na het activeren van de voorkennis volgen een aantal hoofdstukken.
In het labo kun je heel wat
extra (veiligheids)materialen
Een thema bestaat uit meerdere hoofdstukken. Doorheen de hoofdstukken
je niet in een ander klaslokaal
ziet. Ze zorgen ervoor dat je kunt
be
de veiligheidspictogrammen interpreteren en bespreken;
producteigen
pictogrammen
DE HOOFDSTUKKEN
of voorwerpen terugvinden die
een chemisch etiket lezen en naar de betekenis handelen;
werken in een veilige omgeving.
de werking en het nut van H- en P-zinnen interpreteren en
verwerf je de nodige kennis en vaardigheden om uiteindelijk een antwoord
Raadpleeg zeker altijd het
bespreken;
reglement vóór het uitvoeren van
de onderdelen van een verslag begrijpen en toepassen.
een labo, zodat je altijd veilig te werk kunt gaan.
te geven op de centrale vraag of het probleem uit de CHECK IN.
1.1 Het gebruikte veiligheidsmateriaal
OPDRACHT 2
Hoe ziet mijn labolokaal eruit? 1
andere
wordt hier geactiveerd.
Loop rond in het labolokaal en kruis aan welke materialen je ziet. Ontbreekt er iets? Vul dan gerust het lijstje aan. EHBO-kistje
branddeken
handblusser
beschermende kledij: labojas, labobril, handschoenen
vo or
gaskranen
nooddouche oogdouche trekkast
aparte eilanden
brandblusser met
label: A/B/C/D/E/F
waterkranen noodstop aangepast tafelblad
THEMASYNTHESE
THEMA 01
HOOFDSTUK 1
597489-Genie-Ch3-Th1.indd 21
de algemene regels CONTRACT Als leerling verbind ik mij ertoe om de volgende regels altijd toe te passen in het labo. Bij fouten tegen deze regels weet ik dat er gevolgen zijn voor mijn veiligheid en die van anderen rondom mij.
21
Ik draag steeds het juiste beschermingsmateriaal op de juiste manier: labojas dichtgeknoopt, veiligheidsbril op de neus, handschoenen indien nodig. Losse haren bind ik samen.
Mijn labotafel is altijd ordelijk.
In het labo houd ik de doorgang vrij en leg ik alle onnodige materialen, zoals mijn boekentas, op de daartoe voorziene plaats.
20/05/2021 12:58
Ik gedraag me steeds rustig, blijf zo veel mogelijk aan mijn werkbank en speel niet in het labo. Ik neem geen materialen of stoffen mee uit het labo. Eten of drinken doe ik niet in een labolokaal.
Als er iets misloopt, haal ik er meteen de leerkracht bij.
de betekenis van H- en P-zinnen
SYNTHESE EN CHECKLIST
Ik giet een gebruikte stof nooit terug in de fles, maar verwerk ze als afval.
Wanneer ik aan een stof ruik, doe ik dat steeds op de correcte manier, door te wuiven.
Klaar met de proef? Dan maak ik alles schoon, berg alles correct op en was mijn handen grondig.
de naam en toepassingen van het labomateriaal
Ik kom steeds goed voorbereid naar het practicum.
CHECKLIST
Ik ken de brandprocedure en weet hoe ik moet reageren bij brand.
Als leerling van deze klas verklaar ik me tijdens een labo altijd te houden aan de bovenstaande regels. Ik respecteer de extra maatregelen die in mijn school genomen worden.
JA
NOG OEFENEN
H- EN P-ZINNEN
1 Begripskennis • Ik kan de algemene regels binnen een labo opsommen.
We vatten de kern van het thema voor je samen
• Ik kan de verschillende veiligheidsmaterialen in een lokaal benoemen en de functie bespreken.
• Ik kan de verschillende onderdelen van een chemisch etiket herkennen en de informatie gebruiken om veilig te werken in een labo.
• Ik herken de veiligheidspictogrammen en weet hoe ernaar te handelen.
in de hoofdstuksynthese en themasynthese.
• Ik kan de H- en P-zinnen opzoeken, interpreteren en ernaar handelen. • Ik weet hoe een labo veilig verloopt. ` Je kunt deze checklist ook op
Datum,
Naam en handtekening,
LABOMATERIALEN
zie p. 34
om veilig in een labo te werken ken/kan ik:
invullen bij je Portfolio.
de basishandelingen
Vervolgens willen we graag dat je vorderingen
de veiligheidspictogrammen
maakt en dat je reflecteert op je taken en leert
uit feedback. De checklist is een hulpmiddel om zelf zicht te krijgen of je de leerdoelen al dan niet onder de knie hebt.
BEKIJK DE KENNISCLIP
het chemisch etiket lezen
THEMA 01
597485_GENIE CHEMIE KOV 3_1_THEMA 1.indd 35
36
THEMA 01
THEMASYNTHESE
35
23/06/2021 12:43
CHECKLIST
597485_GENIE CHEMIE KOV 3_1_THEMA 1.indd 36
597485_GENIE CHEMIE KOV 3_1.indb 11
het laboverloop
23/06/2021 12:45
STARTEN MET GENIE
11
24/06/2021 12:48
CHECK IT OUT
CHECK IT OUT
Safety first!
In CHECK IT OUT pas je de vergaarde kennis en vaardigheden
Bekijk de tekening en bespreek wat er misloopt in het labo. Waarom is dat gevaarlijk?
toe om terug te koppelen naar de vragen uit de CHECK IN.
AAN DE SLAG
AAN DE SLAG
1
bewust bent van de gevaren. Door het stellen van regels en wetten, zoals de overheid doet voor Sevesobedrijven, blijven we mogelijke ongevallen een stapje voor.
597485_GENIE CHEMIE KOV 3_1_THEMA 1.indd 37
olie in een oliebad
doorheen de lessen.
37
23/06/2021 12:45
` Per thema vind je op
Geef aan of de zinnen H- of P-zinnen zijn.
Zin
H- of P-zin
Gevaar voor massa-explosie bij brand. Beschermende kledij dragen.
In contact met water komen ontvlambare gassen vrij die spontaan kunnen ontbranden. Schadelijk bij inslikken, bij contact met de huid en bij inademing. Koel bewaren.
Explosieveilige elektrische/ventilatie-/verlichtings-/... apparatuur gebruiken.
3
Welke veiligheidspictogrammen kun je linken aan de H- en P-zinnen? Zin
Bijbehorend pictogram
Giftig bij inslikken, bij contact met de huid en bij inademing.
Kan mogelijk de vruchtbaarheid of het ongeboren kind schaden. Kan irritatie van de luchtwegen veroorzaken.
Giftig voor in het water levende organismen, met langdurige gevolgen.
oo f
adaptieve
2
ds
van het thema maakt of
In het labo moet je niet enkel rekening houden met de wijde omgeving, maar ook met gevaren voor jezelf, je klasgenoten, de leerkracht, het klaslokaal, de school ... Het is dan ook belangrijk dat je je
CHECK IT OUT
alcohol
de oefeningen op het einde
milieu. In het labo houden we rekening met alle veiligheidspictogrammen.
Brandblusser
tu k
!
Brandklasse
het gas dat je gebruikt om je bunsenbrander aan te steken (aardgas)
Je leerkracht beslist of je
de mogelijkheid tot ontploffing en brand, het vrijkomen van giftige dampen en de gevaren voor het
THEMA 01
Soort brand
natrium
kun je verder oefenen.
In Sevesobedrijven houdt de regering vooral toezicht op de gevaren voor de wijde omgeving:
Tot welke brandklassen behoren de voorbeelden van branden die in een chemisch labo kunnen ontstaan? Welke brandblusser zou je gebruiken?
In het onderdeel Aan de slag
Verwijderd houden van warmte/vonken/open vuur/ hete oppervlakken en andere ontstekingsbronnen. Niet roken.
oefenreeksen om te leerstof
Veroorzaakt ernstige brandwonden en oogletsels.
verder in te oefenen.
THEMA 01
AAN DE SLAG
597489-Genie-Ch3-Th1.indd 41
LABO Naam:
ONDERZOEK
klas:
LABO’S
el dh
Metalen herkennen 1
nummer:
8
Onderzoeksvraag
Ga zelf op onderzoek! Op het einde van het leerschrift staan
Op basis van welke eigenschappen kun je metalen van elkaar onderscheiden? 2
Hypothese
TIP
Ik denk dat …
3
een aantal labo’s om verder experimenten uit te voeren.
Scan de QR-code om je te helpen bij de hypothese.
Benodigdheden !
41
20/05/2021 12:59
VEILIGHEIDSVOORSCHRIFT
EIGENSCHAPPEN METALEN
Check steeds goed de veiligheidsmaatregelen en gevaren van alle stoffen en materialen! Materiaal
4
Stoffen
ijzer (Fe)
magnesiumlint (Mg) koper (Cu) lood (Pb) zink (Zn)
inox staal (legering van Fe) aluminium (Al)
H- en P-ZINNEN
2 onbekende metalen kraantjeswater
be
magneet bunsenbrander kroestang maatbeker
WEETJE
Werkwijze
1
a
b c
d e f
2
In de lessen aardrijkskunde heb je
Onderzoek welke metalen uit de lijst:
zinken in een maatbeker met water; roest vertonen;
aangetrokken worden door een magneet; buigzaam zijn;
metaal
een bepaalde kleur hebben; Noteer je waarnemingen.
soorten bodems: kleibodems,
zandbodems, leembodems, of een
GEBRUIK BUNSENBRANDER
kroestang
snel ontvlammmen in de bunsenbrander.
het vast al gehad over verschillende combinatie daarvan. Om de
bodemsamenstelling te bepalen, maakt een bodemkundige onder
bunsenbrander
andere gebruik van een set zeven met een verschillende zeefopening.
Houd de stukjes metaal een voor een in de vlam van de bunsenbrander. Noteer je waarnemingen.
ONDERZOEK 8
vo or
LABO
597485_Genie CHEMIE KOV 3_1_LABOS.indd 245
245
23/06/2021 12:57
LEREN LEREN
Zo zijn kleikorrels kleiner dan 2 µm, leem zit tussen 2 en 50 µm en zandkorrels zijn groter dan 50 µm.
Even terug naar je prille jeugdjaren! Je hebt als kind misschien wel met
zand en water gespeeld. Zonder dat je het besefte, was je als toekomstig scheikundige mengsels aan het scheiden op het strand. Je gebruikte eenvoudige methodes die de stoffen niet veranderden.
In veel gevallen moeten we echter componenten scheiden met een nog veel
en de schelpen naar de bodem en kon je het water al grotendeels afgieten.
component, het filtraat, wel door te laten en de andere component, het
kleiner verschil in deeltjesgrootte. We kiezen dan voor de techniek van
filtreren. Een goed gekozen filter heeft net de juiste structuur om de ene
Allereerst liet je het emmertje even staan; op die manier zonken het zand Je liet het zand en de schelpen dus bezinken.
residu, tegen te houden.
De schelpjes uit het zand halen kon je met je handen. Je kon ze opzij leggen en sorteren per soort, door het verschillend uitzicht. De schelpjes waren
ook merkelijk groter dan de rest en je maakte gebruik van dat verschil in deeltjesgrootte om ze er makkelijk uit te pikken.
Maar eens je alle schelpjes eruit gehaald had, merkte je ongetwijfeld dat er
staaf
nog onzuiverheden in het zand zaten. Omdat het verschil in deeltjesgrootte
tussen de componenten van je mengsel nu kleiner was, was het niet meer zo eenvoudig om die kleine dingetjes met de hand van het zand te scheiden. Je
speelgoedsetje zorgde waarschijnlijk voor de oplossing: door het mengsel te
filtreerpapier
zeven was je in staat om uiteindelijk zand in je emmertje te verkrijgen.
• In de linkermarge naast de theorie is er plaats om zelf
trechter residu
notities te maken. Noteren tijdens de les helpt je om de leerstof actief te verwerken.
Door te sorteren kun je stoffen met gelijkaardige eigenschappen
onderverdelen. Zeven is een eenvoudige techniek om een heterogeen
mengsel te scheiden. Die techniek steunt op een verschil in deeltjesgrootte maar de kleinere component(en) wel.
vind je alternatieve versies van de
• Op
vind je per themasynthese een kennisclip
themasynthese.
Afb. 15 Filtreren
WEETJE
Filtreren of filtratie is een eenvoudige scheidingstechniek om een heterogeen
Meer weten over grote zeven in de industrie?
mengsel te scheiden. Die techniek steunt op het verschil in deeltjesgrootte:
Bekijk dan de video.
waarin we alles voor jou nog eens op een rijtje zetten.
12
filtraat
tussen de twee componenten. De grotere korrels kunnen niet door de zeef,
• Op
mengsel van een vaste stof en een vloeistof
vaste korrels zijn immers groter dan vloeistof- of gasdeeltjes. De vaste korrels kunnen niet door de poriën van de filter, maar de vloeistof of het gas wel. De
vaste deeltjes die achterblijven, worden het residu genoemd. Wat door de filter
BEKIJK DE VIDEO
gaat, is het filtraat.
THEMA 02
597485_GENIE CHEMIE KOV 3_1_THEMA 2.indd 63
HOOFDSTUK 3
63
22/06/2021 09:58
STARTEN MET GENIE
597485_GENIE CHEMIE KOV 3_1.indb 12
24/06/2021 12:48
2
Handig voor onderweg
In elk thema word je ondersteund met een aantal hulpmiddelen.
We zetten doorheen het thema de belangrijkste zaken op een rijtje in deze rode kaders. !
Met GENIE ga je zelf experimenteren en op onderzoek. Daarbij moet je terug in dit kader.
Dat duiden we aan met
Je leerkracht zal je laten
.
studeren is of niet.
oo f
TIP
Een weetjeskader geeft extra verduidelijking of
illustreert de leerstof met een extra voorbeeld.
In de tipkaders vind je handige tips terug bij het uitvoeren van de onderzoeken of opdrachten.
el dh
DOORDENKER
kennen.
ds
natuurlijk een aantal veiligheidsvoorschriften respecteren. Die vind je
OPDRACHT 11
zijn niet voor alle leerlingen te
weten of de leerstof te
VEILIGHEIDSVOORSCHRIFT
WEETJE
Bepaalde delen van de leerstof
tu k
Kenniskader
Nood aan meer uitdaging? Doorheen een thema zijn er verschillende doordenkers.
Niet altijd even makkelijk om op te lossen,
Moeilijke woorden worden uitgelegd in een woordenlijst op
.
Die woorden springen extra in het oog door de stippellijn.
be
maar het proberen waard!
WOORDENLIJST
Bij het onlinelesmateriaal vind je een vademecum.
vo or
Dat vademecum ̒GENIE in STEM-vaardigheden ̓ omvat:
• stappenplannen om een grafiek te maken, opstellingen correct te bouwen, metingen uit te voeren …; • stappenplannen om een goede onderzoeksvraag op te stellen, een hypothese te formuleren …; • een overzicht van gevarensymbolen en P- en H-zinnen; • een overzicht van grootheden en eenheden;
• een overzicht van labomateriaal en labotechnieken; • …
STARTEN MET GENIE
597485_GENIE CHEMIE KOV 3_1.indb 13
13
24/06/2021 12:48
GENIE EN DIDDIT
tu k
HET ONLINELEERPLATFORM BIJ GENIE
Een e-book is de digitale versie van het leerschrift.
ds
Je kunt erin noteren, aantekeningen maken, zelf materiaal toevoegen ...
oo f
• De leerstof kun je inoefenen op jouw niveau.
• Je kunt vrij oefenen en de leerkracht kan ook voor jou oefeningen klaarzetten.
el dh
Hier vind je de opdrachten terug die de leerkracht voor jou heeft klaargezet.
Hier kan de leerkracht toetsen en taken voor jou
be
klaarzetten.
Meer info over diddit vind je op https://www.vanin.diddit.be/nl/leerling.
Benieuwd hoever je al staat met oefenen en
opdrachten? Hier vind je een helder overzicht
vo or
van je resultaten.
• Hier vind je het lesmateriaal per thema. • Alle instructiefilmpjes, kennisclips en demovideo’s zijn ook hier verzameld.
In de uitgave bieden we bovenop het beeldmateriaal verschillende
3D-beelden aan.
Denk maar aan een 3D-voorstelling van een deeltje glucose. Zo ervaar je wetenschappen op een heel nieuwe manier!
14
DOWNLOAD 3D-APP
GENIE EN DIDDIT
597485_GENIE CHEMIE KOV 3_1.indb 14
24/06/2021 12:48
INLEIDING
WAT IS CHEMIE? De begrippen ‘chemie’ en ‘scheikunde’ worden weleens door elkaar gebruikt. In huis vind je heel wat ‘chemische’ producten. Maar wat betekent ‘chemie’
tu k
nu eigenlijk?
Wanneer je Wikipedia raadpleegt, vind je voor de term chemie de volgende definitie:
‘Scheikunde of chemie is een natuurwetenschap die zich richt op de studie
van de samenstelling en bouw van stoffen, de chemische veranderingen die daaruit zijn af te leiden.’
ds
plaatsvinden onder bepaalde omstandigheden en de wetmatigheden die
Die definitie leert ons dat chemie en scheikunde eigenlijk synoniemen zijn. scheiden’.
Chemie is sterk verwant met biologie en fysica. De takken van wetenschap die deze domeinen verbinden, zijn respectievelijk biochemie en fysicochemie.
fysica
natuurwetenschappen
biologie
fysicochemie
chemie
biochemie
• Biochemie onderzoekt onze stofwisselingsprocessen, voornamelijk bij moleculen van levende organismen.
el dh
biofysica
oo f
Al denk je bij de term scheikunde misschien eerder aan ‘de kunst van het
• Fysicochemie verklaart verschillende mechanismen door onder andere de atoombouw te bestuderen.
Het is dus belangrijk dat je niet te veel in termen van aparte (school)vakken
natuurwetenschappen
levende materie biologie
levenloze materie chemie
fysica
vo or
be
denkt, maar steeds de linken tussen wetenschappen legt.
OPDRACHT 1
Waar denk jij aan bij het woord chemie? Vul de mindmap aan.
chemie
INLEIDING
597485_GENIE CHEMIE KOV 3_1.indb 15
15
24/06/2021 12:48
OPDRACHT 2
Welke van deze afbeeldingen sluit(en) het dichtst aan bij jouw beeld van chemie? a Zet een kruisje bij de afbeelding(en). b Bespreek je keuze daarna met je buur en tracht samen te bepalen wie gelijk heeft.
5
8
be
vo or
10
16
6
el dh
7
oo f
4
3
tu k
2
ds
1
9
11
12
INLEIDING
597485_GENIE CHEMIE KOV 3_1.indb 16
24/06/2021 12:48
OPDRACHT 3
Scan de code en laat je meenemen in de wereld van chemie. In het filmpje kwamen in een razendsnel tempo een aantal sectoren aan bod waarbij chemie een belangrijke rol speelt. We zetten ze even op een rijtje.
Geneeskunde De geneesmiddelen- of farmaceutische industrie heeft een grote
impact op ons dagelijks leven. Op zonnige dagen smeer je bijvoorbeeld hoofdpijn of je bent misschien gevaccineerd tegen COVID-19. Landbouw en voeding
ds
zonnecrème om je huid te beschermen, je neemt een pijnstiller bij hevige
tu k
BEKIJK DE VIDEO
Onze voeding doorloopt heel wat processen voor ze op ons bord ligt.
oo f
De opbrengst van een oogst hangt namelijk meestal voor een groot stuk af van chemische producten die de gewassen beschermen, het rijpingsproces controleren enzovoort. Bouwsector
el dh
Iedereen wil het tijdens de koude wintermaanden lekker warm hebben
binnen. En dat kan! De chemische industrie levert niet alleen brandstoffen om je huis te verwarmen, maar ontwikkelt ook isolatiematerialen om de warmte binnen te houden. Energie
be
Wist je dat het zoeken naar hernieuwbare energiebronnen ook onderdeel is van chemisch onderzoek? Misschien rijden we straks met zijn allen op
vo or
waterstof, geproduceerd via elektrolyse en gebruikt in brandstofcellen.
Verzorging en hygiëne
De cosmetica- en parfumindustrie genereert wereldwijd een enorme
omzet. Ongetwijfeld gebruik je regelmatig shampoo, zeep, tandpasta, deodorant … Ook dat zijn creaties van de chemische sector. Met de
nieuwste ‘nanotechnologie’ worden producten voortdurend verbeterd. Textiel
Draag je een jeans of een T-shirt? De kans is groot dat je in feite
kunststoffen draagt, door de mens vervaardigd uit polymeren. Polymeren zijn lange moleculen opgebouwd uit kleine bouwsteentjes. Nylon is
bijvoorbeeld een polymeer en bestaat al sinds 1938. Ook het kleuren van textiel is een chemisch proces.
INLEIDING
597485_GENIE CHEMIE KOV 3_1.indb 17
17
24/06/2021 12:48
Kunststoffen Naast polymeren (zoals nylon of polyester) gebruiken we nog honderden andere kunststoffen voor alledaagse voorwerpen. Het recycleren van die kunststoffen is een belangrijke sector in de chemie. Vele soorten
dergelijke dus nooit zomaar weg in de natuur. Bij correcte inzameling maakt de chemiesector er misschien nog een zitbank van. Milieubeheer Vandaag staat de chemiesector voor zijn grootste uitdaging: duurzame en hernieuwbare materialen ontwikkelen en zoeken naar alternatieve
oo f
ook zuiver water van het grootste belang voor de toekomst.
ds
bronnen van energie. Naast hernieuwbare en niet-vervuilende energie is
tu k
kunststoffen zijn moeilijk afbreekbaar in de natuur. Gooi flesjes en
Chemie of scheikunde bracht dankzij onderzoek en ontdekkingen doorheen de tijd veel welvaart. De homo sapiens wist al dat hij met vuur voedsel kon garen. De Egyptenaren leerden ons de kunst van het metaal bewerken. Eeuwen later zou de kunststoffenindustrie zorgen voor kwalitatieve
en goedkope oplossingen, door zeldzame materialen te vervangen en
el dh
materialen te maken met verbeterde eigenschappen: denk maar aan de
composietmaterialen die de tandarts nu gebruikt; gouden tanden zijn niet meer van deze tijd.
Chemische bedrijven hebben soms een slechte reputatie. Toch blijven we
gretig allerlei producten van de chemiesector gebruiken voor ons comfort:
auto’s, tv’s, computers, huishoudapparaten, wegwerpartikelen … We willen
het mooiste fruit uit alle streken van de wereld, maar hebben tegelijkertijd
be
ook een afkeer van insecticiden en bewaarmiddelen.
vo or
We worden inderdaad geconfronteerd met grote milieuproblemen. Niet alle
18
chemische bedrijven evolueren tot schone, duurzame ondernemingen. Maar alleen door chemie te bestuderen, zullen we deze kwesties beter begrijpen. De wetenschap kan ons helpen om onze problemen aan te pakken en welvarend te blijven leven.
Scheikunde en chemie zijn synoniemen. Chemie speelt een belangrijke rol in ons leven en onze maatschappij. Geneeskunde, landbouw en voeding, bouw,
energie, verzorging en hygiëne, kunststoffen en milieubeheer zijn allemaal in mindere of meerdere mate chemische sectoren.
INLEIDING
597485_GENIE CHEMIE KOV 3_1.indb 18
24/06/2021 12:48
THEMA 01
HOE WERK JE VEILIG IN EEN LABO?
CHECK IN
20
VERKEN
21
tu k
` HOOFDSTUK 1: Waarmee moet je rekening houden
in een labo?
23 26 29 33 34
ds
Het gebruikte veiligheidsmateriaal Het chemisch etiket Soorten labomateriaal Waar moet je op letten bij het uitvoeren van een laboproef? De algemene veiligheidsregels binnen een labo
oo f
1.1 1.2 1.3 1.4 1.5
23
` HOOFDSTUK 2: Hoe pas je enkele vaak gebruikte
labotechnieken toe?
el dh
THEMASYNTHESE CHECKLIST PORTFOLIO
35 36
CHECK IT OUT 37 AAN DE SLAG 38
vo or
be
OEFEN OP DIDDIT
19
597485_GENIE CHEMIE KOV 3_1.indb 19
24/06/2021 12:48
CHECK IN
Safety first! Wat op school gebeurt in een labo, doet de industrie op grote
schaal. Ze gebruiken en stockeren chemische stoffen volgens de
richtlijnen die vanuit de overheid worden opgelegd. Hoewel er heel wat veiligheidsmaatregelen zijn, loopt er toch
soms iets mis. Zo ontplofte in 1976 in Italië een
chemische fabriek en kwamen er giftige dampen
tu k
in het nabijgelegen stadje Seveso terecht.
In de video zie je hoe de ramp kon gebeuren en welke lessen eruit getrokken werden.
BEKIJK DE VIDEO
De overheid houdt een overzicht bij van alle bedrijven in België die gevaarlijke stoffen produceren, behandelen of
ds
transformeren: de Sevesobedrijven.
1 Scan de QR-code en zoek via de website op welke Sevesobedrijven bij jou in de buurt liggen.
oo f
Noteer ze hier.
OPEN DE WEBSITE
2 De vier grootste gevaren voor de bevolking in de directe omgeving van een Sevesobedrijf zijn vastgelegd in vier veiligheidspictogrammen. Welke van de onderstaande pictogrammen zijn dat?
be
el dh
Ga op zoek op de website en kruis aan.
vo or
?
In het labo is het ook belangrijk om op te letten tijdens het uitvoeren van een proef.
` Wie of wat moet je beschermen?
` Welke veiligheidspictogrammen kun je in een labo op school terugvinden? ` Welke veiligheidsmaatregelen moet je in een labo op school respecteren?
20
THEMA 01
CHECK IN
597485_GENIE CHEMIE KOV 3_1.indb 20
24/06/2021 12:48
VERKEN
Hoe gevaarlijk zijn huishoudproducten? OPDRACHT 1
Welke gevaren loop jij bij je thuis?
tu k
Waarom wordt er in reclame over huishoudproducten vermeld dat je ze buiten het bereik van kinderen moet
el dh
oo f
ds
houden? Waarom zijn die producten zo gevaarlijk en hoe kunnen we dat gevaar beter inschatten?
1 Je leerkracht laat vijf chemische producten zien die je ook thuis kunt terugvinden, bijvoorbeeld producten om te poetsen, om te wassen of af te wassen, te koken, te tuinieren of jezelf te verzorgen. Bekijk de producten en de etiketten aandachtig.
2 Beantwoord de vragen.
vo or
be
a Welke pictogrammen vind je terug op de verpakkingen? Zet telkens een kruisje onder het pictogram per keer dat je het tegenkomt op een verpakking.
andere
producteigen
pictogrammen
THEMA 01
597485_GENIE CHEMIE KOV 3_1.indb 21
VERKEN
21
24/06/2021 12:48
b Op het etiket lees je niet alleen de ingrediënten van het product, je vindt er ook terug wat er mis kan lopen bij fout gebruik. Geef per product één voorbeeld van wat er mis kan gaan. 1
2 3 4
tu k
5
TIP
Lees altijd goed de etiketten en veiligheidspictogrammen van een product. De producten die je in huis gebruikt, kunnen gevaarlijker zijn dan je denkt. Kijk maar wat er met de
ds
ontstopper gebeurt in de video.
Om het etiket leesbaar te houden, is het belangrijk om tijdens het gieten het etiket naar je handpalm te richten. Zo kunnen eventuele druppels niet op het etiket terechtkomen
oo f
en het etiket onleesbaar maken.
BEKIJK DE VIDEO
c Vaak zorgen de producenten ook voor een veilige sluiting, een kinderslot genoemd. Hoeveel van de producten die je bekijkt hebben een speciale dop of deksel?
WEETJE
el dh
Dikwijls lees je op een verpakking ook iets over het Antigifcentrum. Dat is een dienst die je kunt bellen
als er iets misgelopen is met een product. Zij kunnen je vertellen hoe je dan het best reageert.
be
Het gratis nummer voor het Antigifcentrum is 070 245 245.
GA NAAR DE WEBSITE
vo or
Je kunt ook steeds terecht op hun website.
22
THEMA 01
VERKEN
597485_GENIE CHEMIE KOV 3_1.indb 22
24/06/2021 12:48
HOOFDSTUK 1
Waarmee moet je rekening houden in een labo?
tu k
LEERDOELEN Je kunt al: L de gevaren inschatten bij het werken met chemische producten; L jezelf en je omgeving beschermen voor gevaren;
ds
L bewust omgaan met stoffen en hun gevaren en zo een veilige omgeving creëren.
Je leert nu:
oo f
L de veiligheidsmaatregelen in een labo kennen en juist toepassen; L de meest gebruikte labomaterialen benoemen en hun functie beschrijven;
extra (veiligheids)materialen
of voorwerpen terugvinden die
L een chemisch etiket lezen en naar de betekenis handelen;
je niet in een ander klaslokaal
el dh
L de veiligheidspictogrammen interpreteren en bespreken;
L de werking en het nut van H- en P-zinnen interpreteren en bespreken;
In het labo kun je heel wat
L de onderdelen van een verslag begrijpen en toepassen.
ziet. Ze zorgen ervoor dat je kunt werken in een veilige omgeving. Raadpleeg zeker altijd het
reglement vóór het uitvoeren van een labo, zodat je altijd veilig te werk kunt gaan.
be
1.1 Het gebruikte veiligheidsmateriaal
OPDRACHT 2
vo or
Hoe ziet mijn labolokaal eruit?
1 Loop rond in het labolokaal en kruis aan welke materialen je ziet. Ontbreekt er iets? Vul dan gerust het lijstje aan.
EHBO-kistje
beschermende kledij:
gaskranen
brandblusser met
branddeken
handblusser
nooddouche oogdouche trekkast
aparte eilanden
labojas, labobril, handschoenen
label: A/B/C/D/E/F
waterkranen noodstop aangepast tafelblad
THEMA 01
597485_GENIE CHEMIE KOV 3_1.indb 23
HOOFDSTUK 1
23
24/06/2021 12:48
Afb. 2 Oogdouche
Afb. 4 Branddeken en brandblusser
Afb. 5 Trekkast
Afb. 3 Nooddouche
ds
tu k
Afb. 1 EHBO-kistje
oo f
Afb. 6 Beschermende kledij
2 Overloop met je leerkracht de toepassingen of het gebruik van de materialen die je hebt teruggevonden.
el dh
OPDRACHT 3
Hoe blus je veilig een brand?
1 Aan welke drie voorwaarden moet voldaan zijn opdat een brand kan ontstaan?
vo or
be
Overleg met je klasgenoten. Vul de branddriehoek aan.
24
THEMA 01
VUUR
HOOFDSTUK 1
597485_GENIE CHEMIE KOV 3_1.indb 24
24/06/2021 12:48
2 Bekijk het filmpje over de soorten brandblussers en hun toepassingen.
BEKIJK DE VIDEO
Vul de tabel aan. Brandklasse
Brandend materiaal
Te gebruiken brandblussers
oo f
el dh
ds
tu k
3 Welke aspecten van de branddriehoek neem je weg als je een brandblusser gebruikt?
be
!
VEILIGHEIDSVOORSCHRIFT
vo or
Er zijn ook foute blusmethodes. Zo kan het blussen van een vetbrand met water resulteren in vuurspatten en steekvlammen.
Denk dus goed na voor je aan het blussen gaat. Een vetbrand moet je altijd blussen met een vochtige doek.
FOUTE BLUSMETHODE
JUISTE BLUSMETHODE
Er zijn verschillende materialen in een labolokaal, elk met hun eigen
gebruiksaanwijzing. Bij twijfel over correct gebruik spreek je de leerkracht aan.
` Maak oefening 1.
THEMA 01
597485_GENIE CHEMIE KOV 3_1.indb 25
HOOFDSTUK 1
25
24/06/2021 12:48
1.2 Het chemisch etiket
Op een chemisch product zit een etiket, net als bij een voedingsproduct. Op
een fles cola vind je bijvoorbeeld de hoeveelheid suikers of vetten. Voor een chemisch product hebben we meer specifieke informatie nodig. Het etiket
geeft dan de richtlijnen weer die aangeven hoe je veilig kunt werken met de
tu k
stof.
Bekijk op afbeelding 7 wat er allemaal op een chemisch etiket terug te
ds
vinden is.
Natriumhydroxide
el dh
NaOH
vo or
Afb. 7 Chemisch etiket
WGK 1
Mr: 40
Op een etiket kun je ook de WGK-code terugvinden. Die geeft aan hoe gevaarlijk een stof is als je ze zou lozen in de gootsteen. ‘WGK’ is een Duitse afkorting die je in het Nederlands kunt vertalen als ‘watergevarenklassen’. In het labo moeten we gevaarlijke stoffen dus apart inzamelen.
26
THEMA 01
CAS
1310-73-2
Gevaar
H314 veroorzaakt ernstige brandwonden en oogletsel P 280.1+3-301+330+331-305+338 Beschermende handschoenen en oogbescherming dragen. NA INSLIKKEN: de mond spoelen. GEEN braken opwekken. BIJ CONTACT MET DE OGEN: voorzichtig afspoelen met water gedurende een aantal minuten; contactlenzen verwijderen indien mogelijk; blijven spoelen.
be
Veiligheidspictogrammen zijn universeel, je vindt ze ook terug in andere landen. Dat kan omdat ze visueel zijn, je hoeft de taal niet te spreken om de symbolen te kunnen begrijpen.
oo f
Elke chemische stof heeft zowel een naam als een formule. Op het etiket kun je de beide terugvinden, evenals een referentienummer (CAS) waaronder je de stof in elke databank terugvindt.
Signaalwoorden geven in het kort aan wat het grootste gevaar van de stof is. H- en P-zinnen zijn zinnen die aangeven wat de gevaren zijn van het werken met een stof, of welke voorzorgsmaatregelen je moet nemen.
HOOFDSTUK 1
597485_GENIE CHEMIE KOV 3_1.indb 26
24/06/2021 12:48
OPDRACHT 4
Waarvoor staan de letters H en P op een chemisch etiket? 1 Zoek op het internet op waarvoor de letter H staat in H-zinnen. a Noteer de Engelse term:
b Vertaal die term naar het Nederlands:
Kan irritatie aan de luchtwegen veroorzaken Niet in de buurt van een vlam brengen Op een koude plaats bewaren
2 Zoek op het internet op waarvoor de letter P staat in P-zinnen. a Noteer de Engelse term:
ds
b Vertaal die term naar het Nederlands:
tu k
c Welke van de volgende zinnen geeft een gevaar weer en zou dus een H-zin kunnen zijn?
c Welke van de volgende zinnen geeft een veiligheidsmaatregel weer en zou dus een P-zin kunnen zijn?
oo f
Kan irritatie aan de luchtwegen veroorzaken Niet in de buurt van een vlam brengen Op een koude plaats bewaren
OPDRACHT 5
H- EN P-ZINNEN
el dh
3 Scan de QR-code en ontdek de betekenis van alle H- en P-zinnen.
Wat betekenen de chemische veiligheidspictogrammen? Vul de tabel aan door de correcte benaming te linken aan het veiligheidspictogram en de verklaring. Kies uit:
corrosieve of bijtende stof – giftige stof – houder onder druk – lange termijn gezondheidsgevaarlijk – ontplofbare of explosieve stof – ontvlambare stof – oxiderende of brand bevorderende stof –
be
schadelijke stof – schadelijk voor het (aquatische) milieu Betekenis
Verklaring
Dit zijn explosieve stoffen. Ze kunnen op verschillende manieren tot
vo or
1
Betekenis
2
Verklaring
ontploffing gebracht worden.
Deze stoffen worden onder een verhoogde druk opgeslagen.
Betekenis
Verklaring
Deze stoffen zijn giftig, de manier van opname kan verschillen. Zo
3
kun je de stof via de huid binnenkrijgen, via de neus ...
THEMA 01
597485_GENIE CHEMIE KOV 3_1.indb 27
HOOFDSTUK 1
27
24/06/2021 12:48
Betekenis 4 Verklaring
Deze stoffen bevorderen brand.
Verklaring
Deze stoffen zijn schadelijk voor het milieu en moeten na gebruik
6 Verklaring
Betekenis 7
Deze bijtende stof kan ernstige brandwonden veroorzaken.
Deze stoffen zullen in de nabijheid van een vlam snel ontbranden.
el dh
Verklaring
op de correcte manier verwerkt worden.
ds
Betekenis
oo f
5
tu k
Betekenis
Verklaring
Deze stof brengt een gevaar met zich mee, bekijk de H- en P-zinnen voor verduidelijking.
Verklaring
Deze stoffen veroorzaken schade op lange termijn
9
vo or
Betekenis
be
8
Betekenis
(kankerverwekkend, giftig, beïnvloeden de vruchtbaarheid ...).
Het is belangrijk om een chemisch etiket te kunnen lezen. Zo kun je ook veilig omgaan met de stof.
Op het etiket kun je de volgende onderdelen terugvinden: naam en formule van de stof, veiligheidspictogrammen, signaalwoorden, H- en P-zinnen, WGK-code.
` Maak oefening 2 en 3.
28
THEMA 01
HOOFDSTUK 1
597485_GENIE CHEMIE KOV 3_1.indb 28
24/06/2021 12:48
1.3 Soorten labomateriaal
In het labo vind je heel wat soorten materialen die je nodig hebt om proeven uit te voeren. Het is belangrijk dat je weet over welk materiaal er gesproken wordt tijdens een labo. Daarom moet je de namen van de labomaterialen
tu k
goed kennen. OPDRACHT 6
Wat zijn de namen van de meest gebruikte labomaterialen?
1 Hieronder zie je het meestgebruikte materialen in een chemielokaal. Noteer de juiste naam van het
ds
labomateriaal bij de afbeelding. Kies uit:
afzuigerlenmeyer – balans – büchnertrechter – bunsenbrander – buret – draadnet – driepikkel –
dubbele noot – erlenmeyer – gegradueerde pipet – horlogeglas – kookkolf – kroestang – liebigkoeler –
oo f
maatbeker – maatcilinder – maatkolf – mortier en stamper – petrischaal – pijpaardendriehoek –
pipetzuiger – pipetteerballon – proefbuis – proefbuisborstel – proefbuisklem – scheitrechter – spatel – spuitfles – statief – statiefklem – statiefring – thermometer – toestel van Hoffman – trechter –
be
vo or
el dh
verbrandingskroes – verbrandingslepel – vigreuxkolom – volpipet – weegschuit
THEMA 01
597485_GENIE CHEMIE KOV 3_1.indb 29
HOOFDSTUK 1
29
24/06/2021 12:48
vo or
be
tu k
ds
oo f
el dh
30
THEMA 01
HOOFDSTUK 1
597485_GENIE CHEMIE KOV 3_1.indb 30
24/06/2021 12:48
vo or
be
tu k
ds
oo f
el dh
2 Ontdek via de ontdekplaat bij het onlinelesmateriaal de verschillende materialen en hun toepassing.
THEMA 01
597485_GENIE CHEMIE KOV 3_1.indb 31
HOOFDSTUK 1
31
24/06/2021 12:48
Een olifant weeg je niet met een keukenweegschaal, een scheutje azijn
meet je niet af met een emmer. Om een zo precies mogelijke meting te
doen, neem je een meetinstrument dat zo nauw mogelijk aansluit bij de
hoeveelheid (kwantiteit) die je nodig hebt. Net daarom zijn er maatcilinders en maatkolven beschikbaar in verschillende groottes, die telkens zeer
precies gegradueerd zijn. Om een welbepaald volume vloeistof precies te
meten gebruiken we geen maatbekers of erlenmeyers, maar wel maatkolven. Maatkolven hebben slechts één maatstreepje, maar zijn het meest precieze
glaswerk om één bepaald volume vloeistof af te meten. Het is aan jou om de
tu k
juiste maatkolf te kiezen (100 ml, 250 ml, 500 ml, 1 l …).
Om een labo correct en veilig uit te voeren, moet je de namen en de
ds
toepassingen van labomaterialen kennen. Laat de keuze van het materiaal
afhangen van de hoeveelheid stof die je nodig hebt en kies het juiste materiaal.
vo or
be
el dh
oo f
` Maak oefening 4.
32
THEMA 01
HOOFDSTUK 1
597485_GENIE CHEMIE KOV 3_1.indb 32
24/06/2021 12:48
1.4 Waar moet je op letten bij het uitvoeren van een laboproef?
Om een labo correct uit te voeren, moet je je voldoende voorbereiden voor duidelijk verslag. We zetten alles op een rijtje. 1 Voor de start van het labo: • Onderzoeksvraag formuleren
• Hypothese stellen indien mogelijk
tu k
de start. Tijdens het labo moet je alles goed noteren, nadien schrijf je een
ds
• Nagaan of je alle materialen herkent
• Veiligheid van de chemische producten bekijken/opzoeken • Nalezen en de werkwijze begrijpen
oo f
• Nagaan welke waarnemingen je zeker moet noteren 2 Tijdens het labo:
• Alle benodigdheden nemen
• Proefopstelling maken indien nodig
el dh
• Uitvoeren werkwijze
• Waarnemingen noteren • Opruimen
3 Na het labo:
vo or
be
• Chemisch afval verwijderen volgens opgelegde richtlijnen
• Berekeningen maken • Besluiten trekken
• Kijken of je besluit overeenstemt met je eventuele hypothese • Reflecteren over je eigen labowerk, je resultaten en je voorbereiding
• Verslag inleveren
THEMA 01
597485_GENIE CHEMIE KOV 3_1.indb 33
HOOFDSTUK 1
33
24/06/2021 12:48
1.5 De algemene veiligheidsregels binnen een labo
OPDRACHT 7
Hoe ga je veilig te werk?
tu k
1 Waarom is een laboreglement belangrijk en wat houdt het in? Bekijk het filmpje. 2 Om te werken in een labo moet je vertrekken van goede afspraken. Die maak je samen met je leerkracht in een contract. Lees het contract. Vul aan met de schoolgebonden
CONTRACT
ds
regels en onderteken het voor akkoord.
BEKIJK DE VIDEO
Als leerling verbind ik mij ertoe om de volgende regels altijd toe te passen in het labo. Bij fouten tegen deze
oo f
regels weet ik dat er gevolgen zijn voor mijn veiligheid en die van anderen rondom mij.
Ik draag steeds het juiste beschermingsmateriaal op de juiste manier: labojas dichtgeknoopt, veiligheidsbril op de neus, handschoenen indien nodig. Losse haren bind ik samen.
el dh
Mijn labotafel is altijd ordelijk.
In het labo houd ik de doorgang vrij en leg ik alle onnodige materialen, zoals mijn boekentas, op de daartoe voorziene plaats.
Ik gedraag me steeds rustig, blijf zo veel mogelijk aan mijn werkbank en speel niet in het labo. Ik neem geen materialen of stoffen mee uit het labo.
be
Eten of drinken doe ik niet in een labolokaal.
Als er iets misloopt, haal ik er meteen de leerkracht bij.
vo or
Ik giet een gebruikte stof nooit terug in de fles, maar verwerk ze als afval.
Wanneer ik aan een stof ruik, doe ik dat steeds op de correcte manier, door te wuiven.
Klaar met de proef? Dan maak ik alles schoon, berg alles correct op en was mijn handen grondig. Ik kom steeds goed voorbereid naar het practicum.
Ik ken de brandprocedure en weet hoe ik moet reageren bij brand.
Als leerling van deze klas verklaar ik me tijdens een labo altijd te houden aan de bovenstaande regels. Ik respecteer de extra maatregelen die in mijn school genomen worden. Datum,
34
THEMA 01
Naam en handtekening,
HOOFDSTUK 1
597485_GENIE CHEMIE KOV 3_1.indb 34
24/06/2021 12:48
THEMASYNTHESE
de algemene regels CONTRACT Als leerling verbind ik mij ertoe om de volgende regels altijd toe te passen in het labo. Bij fouten tegen deze regels weet ik dat er gevolgen zijn voor mijn veiligheid en die van anderen rondom mij.
Ik draag steeds het juiste beschermingsmateriaal op de juiste manier: labojas dichtgeknoopt, veiligheidsbril op de neus, handschoenen indien nodig. Losse haren bind ik samen.
In het labo houd ik de doorgang vrij en leg ik alle onnodige materialen, zoals mijn boekentas, op de daartoe voorziene plaats.
Ik gedraag me steeds rustig, blijf zo veel mogelijk aan mijn werkbank en speel niet in het labo. Ik neem geen materialen of stoffen mee uit het labo. Eten of drinken doe ik niet in een labolokaal.
Als er iets misloopt, haal ik er meteen de leerkracht bij.
de betekenis van H- en P-zinnen
Ik giet een gebruikte stof nooit terug in de fles, maar verwerk ze als afval.
Klaar met de proef? Dan maak ik alles schoon, berg alles correct op en was mijn handen grondig. Ik kom steeds goed voorbereid naar het practicum.
Ik ken de brandprocedure en weet hoe ik moet reageren bij brand.
de naam en toepassingen van het labomateriaal
ds
Wanneer ik aan een stof ruik, doe ik dat steeds op de correcte manier, door te wuiven.
tu k
Mijn labotafel is altijd ordelijk.
Als leerling van deze klas verklaar ik me tijdens een labo altijd te houden aan de bovenstaande regels.
oo f
Ik respecteer de extra maatregelen die in mijn school genomen worden. Datum,
H- EN P-ZINNEN
Naam en handtekening,
el dh
zie p. 34
LABOMATERIALEN
om veilig in een labo te werken ken/kan ik:
de veiligheidspictogrammen
vo or
be
de basishandelingen
BEKIJK DE KENNISCLIP
het laboverloop
het chemisch etiket lezen
THEMA 01
597485_GENIE CHEMIE KOV 3_1.indb 35
THEMASYNTHESE
35
24/06/2021 12:48
CHECKLIST
JA
NOG OEFENEN
1 Begripskennis • Ik kan de algemene regels binnen een labo opsommen.
• Ik kan de verschillende veiligheidsmaterialen in een lokaal benoemen en de functie bespreken.
informatie gebruiken om veilig te werken in een labo.
• Ik herken de veiligheidspictogrammen en weet hoe ernaar te handelen.
• Ik weet hoe een labo veilig verloopt.
invullen bij je Portfolio.
vo or
be
el dh
oo f
` Je kunt deze checklist ook op
ds
• Ik kan de H- en P-zinnen opzoeken, interpreteren en ernaar handelen.
tu k
• Ik kan de verschillende onderdelen van een chemisch etiket herkennen en de
36
THEMA 01
CHECKLIST
597485_GENIE CHEMIE KOV 3_1.indb 36
24/06/2021 12:48
CHECK IT OUT
Safety first!
vo or
be
el dh
oo f
ds
tu k
Bekijk de tekening en bespreek wat er misloopt in het labo. Waarom is dat gevaarlijk?
!
In Sevesobedrijven houdt de regering vooral toezicht op de gevaren voor de wijde omgeving:
de mogelijkheid tot ontploffing en brand, het vrijkomen van giftige dampen en de gevaren voor het milieu. In het labo houden we rekening met alle veiligheidspictogrammen.
In het labo moet je niet enkel rekening houden met de wijde omgeving, maar ook met gevaren voor jezelf, je klasgenoten, de leerkracht, het klaslokaal, de school ... Het is dan ook belangrijk dat je je bewust bent van de gevaren. Door het stellen van regels en wetten, zoals de overheid doet voor Sevesobedrijven, blijven we mogelijke ongevallen een stapje voor.
THEMA 01
597485_GENIE CHEMIE KOV 3_1.indb 37
CHECK IT OUT
37
24/06/2021 12:48
AAN DE SLAG
1
Tot welke brandklassen behoren de voorbeelden van branden die in een chemisch labo kunnen ontstaan? Welke brandblusser zou je gebruiken? natrium het gas dat je gebruikt om je bunsenbrander aan te steken (aardgas)
2
olie in een oliebad
Geef aan of de zinnen H- of P-zinnen zijn.
alcohol
Brandblusser
Zin
H- of P-zin
oo f
Brandklasse
tu k
Soort brand
ds
Gevaar voor massa-explosie bij brand.
In contact met water komen ontvlambare gassen vrij die spontaan kunnen ontbranden.
Beschermende kledij dragen.
el dh
Schadelijk bij inslikken, bij contact met de huid en bij inademing. Koel bewaren.
Explosieveilige elektrische/ventilatie-/verlichtings-/... apparatuur gebruiken.
3
Welke veiligheidspictogrammen kun je linken aan de H- en P-zinnen? Zin
be
Giftig bij inslikken, bij contact met de huid en bij inademing.
vo or
Kan mogelijk de vruchtbaarheid of het ongeboren kind schaden. Kan irritatie van de luchtwegen veroorzaken. Giftig voor in het water levende organismen, met langdurige gevolgen.
Verwijderd houden van warmte/vonken/open vuur/ hete oppervlakken en andere ontstekingsbronnen. Niet roken. Veroorzaakt ernstige brandwonden en oogletsels.
38
THEMA 01
Bijbehorend pictogram
AAN DE SLAG
597485_GENIE CHEMIE KOV 3_1.indb 38
24/06/2021 12:48
4
Welke labomaterialen zou je gebruiken om …
a te voorkomen dat je morst tijden het mengen van vloeistoffen?
b exact 10 ml van een vloeistof te nemen?
c damp te condenseren naar een vloeistof?
tu k
d vaste fosfor te verbranden boven een bunsenbrander? e vloeistof te koken boven een bunsenbrander?
ds
f een verbrandingskroes boven een bunsenbrander te houden?
.
vo or
be
el dh
` Verder oefenen? Ga naar
oo f
g een proefbuis boven een bunsenbrander te houden?
THEMA 01
597485_GENIE CHEMIE KOV 3_1.indb 39
AAN DE SLAG
39
24/06/2021 12:48
vo or
be
el dh
oo f
ds
tu k
Notities
40
THEMA 01
597485_GENIE CHEMIE KOV 3_1.indb 40
24/06/2021 12:48
