Tuzlanski procesi 70-ih godina XX stoljeća

Kadrija Hodžić

TUZLANSKI PROCESI 70-ih GODINA XX STOLJEĆA

STUDIJE ZA HISTORIJU BiH Knjiga 10 Izdavač: Udruženje za modernu historiju / Udruga za modernu povijest, Sarajevo Za izdavača: Husnija Kamberović Glavni i odgovorni urednik: Husnija Kamberović Recenzenti: Mirko Pejanović Husnija Kamberović Slavo Kukić

CIP - Katalogizacija u publikaciji Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine, Sarajevo 94(497.6 Tuzla)"1970" HODŽIĆ, Kadrija Tuzlanski procesi 70-ih godina XX stoljeća / Kadrija Hodžić. - Sarajevo : Udruženje za modernu historiju / Udruga za modernu povijest, 2021. - 472 str. : fotogr. ; 25 cm Bibliografija: str. 441-453 ; bibliografske i druge bilješke uz tekst. - Registar.

ISBN 978-9926-477-10-3 COBISS.BH-ID 45103110

Kadrija Hodžić

TUZLANSKI PROCESI 70-ih GODINA XX STOLJEĆA

Sarajevo, 2021.

SADRŽAJ KAKO JE NASTALA I ŠTA SADRŽI OVA KNJIGA...............................................9 PROLOGOMENA ...........................................................................................15 Prvo poglavlje KONSTRUKT „TUZLANSKE GRUPE“ ...........................................................29 Politička težina „grupe“ Povijesna i politička pozadina velike harange Supozicija o preziru vladajuće ideologije prema aristokratskom porijeklu Čokića Geneza partijskih i policijskih optužbi Međusobne veze sudionika „tuzlanske grupe“ Lista bosanskih liberala Zajednički kontekst Grijeh bosanskih (sarajevskih) liberala Pašaga Mandžić na strani liberala Dosadašnja javna očitovanja o Mandžiću i „tuzlanskoj grupi“

Drugo poglavlje SUPROSTAVLJENI POGLEDI O RAZVOJU TUZLE ..........................................67 Lokalpatriotizam kao politički grijeh Fokus lokalnog razilaženja Zaustavljanje proizvodnje stakla Interes za tonjenje Tuzle Borba protiv „bijelog ugriza“ Sukob sa Lukavcem oko obeštećenja Tuzle za slijeganje tla Sukob koncepcija razvoja sode Dušan Čkrebić versus Pašaga Mandžić Mandžić/Burekov/Ivićev program izgradnje Fabrike kalcinirane sode u Bukinji Društveno-ekonomska opravdanost izgradnje Fabrike sode u Bukinju Drugi sukob: Hasić/Pribičević versus Mandžić/Burek/Ivić Odustajanje od Fabrike sode u Bukinju. Politička pobjeda Hasićevog koncepta Burekove ocjene o zapostavljanju razvoja Tuzle i Bosne i Hercegovine

Treće poglavlje PRVA RAZILAŽENJA PAŠAGE MANDŽIĆA SA PARTIJOM 1971 ....................113 Početak političkog razračunavanja sa Mandžićem 1971. godine Obračun na Osmoj sjednici Opštinske konferencije SK Tuzla 1971. godine „Političko-moralna nepodobnost“ Pašage Mandžića Mandžićevi odgovori – uzvraćanje kritika Partijske kritike za projektovanu Fabriku sode u Bukinju 1971. godine Sjednica Opštinske konferencije SSRN Tuzla u februaru Sjednica Skupštine opštine Tuzla u aprilu Deveta i deseta sjednica Opštinske konferencije SK Tuzla u aprilu i decembru 1971.

Četvrto poglavlje MANDŽIĆEVO OŽIVLJAVANJE SPORNIH PITANJA USTANKA U ISTOČNOJ BOSNI ......................................................................................155 Uključivanje u kontraverze o „krizi ustanka“ u istočnoj Bosni Razgovor u Institutu za istoriju u Sarajevu Pismo „Dunav-filmu“ Partijske osude Proširena sjednica Sekretarijata CK SK BiH od 26. juna 1973.

Informacija o raspravi na proširenoj sjednici Sekretarijata CK SK BiH Stavovi Tempa i Buđonija

Peto poglavlje KONAČNO RAZRAČUNAVANJE 1975. godine ..............................................187 Otvaranje političke završnice sukoba Predsjedništvo CK SK BiH proglašava „neprijateljsku grupu iz Tuzle“ Sjednica Izvršnog komiteta Predsjedništva CK SK BiH – izlaganje Mate Andrića Informacija o antisocijalističkom i antisamoupravnom djelovanju „grupe“ u Tuzli Optužbe za staljinizam i „djelovanje s pozicije Informbiroa“ Sjednica Opštinske konferencije i Opštinskog komiteta SK Tuzla Sjednice opštinskih komiteta SK Lukavac, Gradačca i Živinica Istražni postupak i smrt Pašage Mandžića Zašto Pašaga Mandžić nije sudski procesuiran ?

Obračun sa pojedincima iz drugog kruga „tuzlanske grupe“

Šesto poglavlje HAPŠENJA I SUDSKI PROCESI ...................................................................219 Hapšenja i podizanje Optužnice Optužnica i Presuda zasnovane na deliktu mišljenja Navođene izjave svjedoka. Prisiljenost Mandžića na svjedočenje Šutnja o hapšenju i prvi javni istupi prije Presude Okružnog suda Konačne presude - „osuđena neprijateljska grupa u Tuzli“ Mirza Mukić, Pero Strugar i Salih Burek o povredama sudskog postupka Medijske osude – utrkivanje u odbrani tekovina samoupravnog društva

Sedmo poglavlje IZA KULISA ................................................................................................259 Stradanja osuđenika i muke njihovih porodica „Pozitivno političko raspoloženje” nakon rušenja Mandžića Učešće Čolakovića u rušenju Mandžiću Sukob Pašage Mandžića i Rodoljuba Čolakovića Mandžićevi prigovori Čolakoviću Povijesne činjenice o Čolakovićevoj i Vujasinovićevoj saradnji sa četnicima Epilog sukoba sa Čolakovićem: odmazda nad Mandžićem „Džema Bijedić nije znao“ Potiskivanje Pašage Mandžića iz historijskog sjećanja Iznevjerena kultura sjećanja Tri talasa potiskivanja iz javnog života i historije revolucije Polemike o feljtonu „Bijele mrlje tuzlanske historije“ „Fronta slobode“ Herljevićeva opterećenost Mandžićem i prekrajanje historije revolucije Praznine revolucionarne biografije Umanjivanje Mandžićeve i „popravljanje“ vlastite revolucionarne biografije Mijatovićevo uveličavanje Herljevićeve uloge u edicijama o revoluciji Karijere i privilegije lokalnih političara nakon afere s „tuzlanskom grupom“ Napredovanje na partijskoj i državničkoj ljestvici Materijalne privilegije kritičara Mandžićeve „zloupotrebe ličnosti“ Časni izuzeci

Osmo poglavlje OŽIVLJAVANJE INTERESA ZA „TUZLANSKU GRUPU“ .................................333 Publicistička preispitivanja Partijska preispitivanja Peticija boraca NOR-a i agitacija Šefkije Vrabca za rehabilitaciju Mandžića Ko je radio „pravu stvar“ ?

Uspostavljanje tranzicijske pravde

Dodatak HRONOLOGIJA ŽIVOTA I RADA INKRIMINIRANIH SUDIONIKA TUZLANSKE GRUPE ...................................................................................351 Prvi krug stradalnika Pašaga Mandžić Murat (1907 – 1975) Salih Burek (1924 – 2014) Teufik Selimović Buđoni (1922 – 2005) Ahmet Delibegović (1921 – 1997) Halid Čokić (1919 – 2008) Fadil Čokić (1911 – 1996) Seniha Hodžić zvana Neđa (1938 - ) Dušan Glamočanin Pele (1914 – 1983) Drugi krug „tuzlanske grupe“ Degradiranje Smaila Trbonje Politička eliminacija Seada Babovića Hapšenje Fehima Đape Politička nemilost za dr. Ahmeta Trnovljakovića Hapšenje fra Josipa Zvonimira Bošnjakovića Enigma Maks Damadžić

ZAKLJUČNA RAZMATRANJA ......................................................................429 POPIS IZVORA I LITERATURE ...................................................................441 SKRAĆENICE .............................................................................................455 INDEKS LIČNIH IMENA .............................................................................457 ZAHVALA....................................................................................................471

TUZLANSKI PROCESI 70-ih GODINA XX STOLJEĆA

KAKO JE NASTALA I ŠTA SADRŽI OVA KNJIGA 1.

Iako je povremeno kontekstualizirana, afera „Pašaga Mandžić i tuzlanska grupa“ ostavljena je otvorenom i mistificiranom. U proteklih pola stoljeća ostala su nerazjašnjena pitanja krajnjih namjera silovite difamatorske kampanje protiv politički najznačajnijeg Tuzlaka socijalističkog vremena Pašage Mandžića i političkog konstruiranja slike o „neprijateljskoj grupi iz Tuzle.“ Društvena scena je u prvoj polovini 70-ih godina XX stoljeća pretvorena u obračune sa neistomišljenicima iz kruga ideološke braće kojima su kačene etikete neprijatelja države, radničke klase i samoupravljanja. Vladala je politička tortura, provedeni su sudski procesi i odmjerene kazne zatvora, a porodice inkriminiranih ponijele su dugogodišnje traume.

Slučaj ovog političkog procesa možda i ne bi zavrjeđivao punu pažnju da se ne radi o jednoj od najbrutalnijih i najeklatantnijih političkih i sudskih farsi o inkriminaciji privatnih razgovora tretiranih kao verbalnih delikata u socijalističkoj Bosni i Hercegovini. S jedne strane stajali su pripadnici dominantne političke strukture, čuvari metoda i rada partijskog djelovanja i nedodirljivih dogmi o svijetloj revolucionarnoj tradiciji. Na drugoj strani je nehomogena, ni s jednom političkom ili interesnom relacijom povezana, od strane vladajuće nomenklature proglašena „tuzlanska grupa“, ali i krugovi oko pojedinih članova ove „grupe.“ Međutim, slučaj Pašage Mandžića i „tuzlanske grupe“ nadilazi okvire obračuna ideoloških neistomišljenika i otkriva godinama skrivanu povijesnu i političku pozadinu, koju razmatramo na narednim stranicama ove knjige.

U nutrini tako skrivane „pozadine“ stoje, groso modo, ponajprije iznevjereni komunistički ideali socijabilnosti, kako onih koji se tiču političkog morala pojedinaca iz partijskog vrha, tako i prevlasti političkog voluntarizma nad (lokalnom - tuzlanskom) ekonomijom.

Bavljenje ovim slučajem otkrilo je i niz dodatnih činjenica o ratnom i mirnodopskom toku socijalističke revolucije u Tuzli. U procesima vođenim protiv „tuzlanske grupe“ oslikane su mnoge ideološke i političke karakteristike funkcioniranja sistema i obračuna sa „unutrašnjim neprijateljima“ koje je vodila tadašnja Služba državne bezbjednosti (SDB) sa manje više često prisutnom metodom primoravanja na svjedočenja u montiranim suđenjima. Čak i da prihvatimo da je Pašaga Mandžić sam doprinio sukobu sa svojom Partijom, ne možemo a da ne primijetimo da su na izazove slobode i pravo na mišljenje sudionika „tuzlanske grupe“, mišljenja iskazana isključivo u privatnim razgovorima, pojedini „čuvari pečata političke podobnosti“ odgovorili najtežim osuđujućim kvalikacijama. Svoju ideološku i partijsku sabraću, revnosni „čuvari“ proglašavaju „unutrašnjim neprijateljima“, čineći ih čak većim neprijateljima od 9

Kadrija Hodžić

ideološki suprostavljenjih antikomunista, i podvrgavajući ih mučnim političkim i sudskim procesima. Zauzvrat, takvim „čuvarima“ priskrbljen je oreol zaslužnih branilaca vladajuće ideologije. U ime te „odbrane“ oni su izdašno nagrađivani visokim političkim i privrednim funkcijama.

2.

Objektivna i cjelovita historizacija „slučaja Pašage Mandžića“ i njegovih drugova iz „tuzlanske grupe“ sastavni je dio potrebe za historijskom rehabilitacijom i dostizanjem tranzicione pravde kao mehanizama za utvrđivanje istine o postupanjima prema prošlim kršenjima ljudskih prava u tranzicionim društvima.

Međutim, tekst koji slijedi nema namjeru krojiti mjeru historijske odgovornosti za netoleranciju koja je u suštini bila bit političkih sukoba u Tuzli sa svojim sudskim epilogom. Ali ima namjeru ukazati na potrebu otklanjanja nekih od nedostataka postojeće historiografije i utvrđivanje historijske istine – istine koja, kako kaže poznata autorica s područja ljudskih prava i tranzicijske pravde, Ruti Teitel, „nije sinonim za pravdu, niti je nezavisna od pravde“, ali je za perspektivu razumijevanja prošlih događaja neophodno „razumjeti istinu kao vrlinu pravde.“1 Zaista, šta je historijska istina o Pašagi Mandžiću i „tuzlanskoj grupi“?

U dosadašnjim pristupima ovom slučaju „istina“ je na relaciji etičkog versus ideološkog - dvojbena, što i danas ostavlja nedoumice i pogoduje kontroverznim percepcijama o ličnostima iz ove afere.

Prvi pristup - politički konstrukt u prvoj polovini 70-ih godina prošlog stoljeća kojeg su zastupale ondašnje političke republičke i opštinske elite oštro je negativan prema pravovjernom komunisti Pašagi Mandžiću i njegovim drugovima iz „grupe“. Mandžić i drugovi su percipirani kao nacionalisti i otvoreni neprijatelji socijalizma. Ovakve osude, koje istovremeno uključuju zanemarivanje Mandžićevih visokih revolucionarnih zasluga, nalazimo i u ovovremenim difamiranjima Mandžića i „grupe“ od pojedinaca iz ondašnje političke elite. Oštre kritičke naboje zadržali su Esad Horozić Erozija, čelnik tuzlanskih komunista s početka 70-ih i značajni republički političar 80-ih (intervjui u „Oslobođenju“ od 27. januara 2001. i 18. juna 2015) i Dušan Čkrebić, lukavački privrednik s kraja 60-ih, kasnije visoki srbijanski politički funkcioner 80-ih i 90-ih (u knjizi Život, politika, komentari, Beograd, 2008). Horozić tvrdi da je Mandžić bio „lokalni silnik koji je sam izazvao sukob sa Partijom“, a Čkrebić čak označava Mandžića „muslimanskim fundamentalistom“. U nešto ranije iznijetom svjedočenju (pismo „Oslobođenju“, 25. august 1990), Slavojka Janković, ondašnja tuzlanska i republička političarka, zadržava svoje kritičke stavove prema Mandžiću, ali se unekoliko ograđuje, kako sama kaže,„naknadnim saznanjima“ i otkrićem da je afera s „problematičnim Mandžićem“, ipak, skrojena „negdje izvan.“ Postoje i 1

10

Teitel, R., 2014.

TUZLANSKI PROCESI 70-ih GODINA XX STOLJEĆA

manje poznate i nedokumentovane tvrdnje za pojedince iz „grupe“ da su se s izvjesnim osionim i nemoralnim radnjama ogriješili o neke pojedince i porodice iz Tuzle, kako u NOP-u tako i nakon oslobođenja, dakle, znatno prije izbijanja afere u prvoj polovini 70-ih godina. Po brojnim mišljenjima, što potvrđuje i dokumentacijska građa, saznanja ove vrste vežu se za Teufika Selimovića Buđonija, jednog od članova „tuzlanske grupe“, kome se na dušu stavlja da se u Službi državne bezbjednosti, u koju ulazi 1944. i ostaje do 1952. godine, ponašao vrlo obijesno.

Pašagi Mandžiću se, opet, prebacivalo da je od tuzlanskog kraja, naročito 50-ih godina prošlog stoljeća, napravio „Pašagin pašaluk“ u kome je suvereno vladao.

Međutim, u političkom procesu 1974. i 1975. Mandžić i Selimović su na tapetu iz sasvim drugih razloga - terete se za antikomunizam i nacionalizam, ideološke verbalne delikte i verbalne delikte uvreda i kleveta najznačajnih jugoslovenskih partijskih i državnih funkcionera.

Drugi pristup zanemaruje subjektivne strane eventualne problematičnosti Mandžića i drugova iz „grupe“ i govori u prilog nepravedne političke osude Mandžića i nepravedne sudske presude za sudionike „tuzlanske grupe“ skrojene na najvišim političkim nivoima. Prva preispitivanja čitavog slučaja, pokrenuta tokom 1990. godine, deceniju i po poslije „tuzlanskog procesa“ dolazila su u feljtoniziranim pristupima novinara: Mate Bikića, Mirze Mukića, Asima Gruhonjića i Nedima Sarača. Svi oni su u svojim prilozima, koji su bili potkrijepljivani izjavama inkriminisanih sudionika „grupe“, iznosili mnoge detalje „tuzlanskog procesa“ koji su ih vodili istovrsnom zaključku o montiranosti cijelog slučaja. Tezu o montiranosti podupire i većina historičara i analitičara ovog procesa, i to: Šaćir Filandra (1999), Mehmedalija Bojić (2001), Tomislav Išek (2006), Husnija Kamberović (2006, 2008, 2011, 2012), Rusmir Mahmutćehajić (2015), Mersed Šljivić (2017), Kadrija Hodžić (2018) i Dženita Sarač-Rujanac (2020). Od političkih optužbi i izrečene Presude ogradili su se 1990-te godine Uglješa Danilović, pripadnik prve tvrdokorne generacije bosanskih komunista, i Aleksandar Remetić, predvodnik posljednje na vlasti, liberalizirane generacije tuzlanskih komunista. Smatrajući da je ova afera izrežirana obojica su zagovarala rehabilitaciju Pašage Mandžića, a Remetić je zagovarani proces rehabilitacije proširio još i na Mandžićeve inkriminirane drugove dr. Saliha Bureka i Seada Babovića.

3.

Nedugo nakon posljednjeg rata (1992-1995) ponovo se otvorio javni interes za tragičnu sudbinu Pašage Mandžića i „tuzlanske grupe“, koji sporadično traje sve do danas. Isključujući novinske napise i web portale, sem o Pašagi Mandžiću, o kome je napisana nekolicina priloga ozbiljnih istraživača, uglavnom u kontekstu širih tematskih cjelina, šestero aktera „tuzlanske grupe“ ostala su potpuno u sjeni.

Da i ne govorimo da o cjelini njihovog „djelovanja“ za koje su optuženi, o onome 11

Kadrija Hodžić

što ih je zaista povezivalo ili što ih je razlikovalo nije napisano gotovo ništa. U Presudi Okružnog suda u Tuzli iz 1975. godine, iz koje je Mandžić izuzet iako je tokom čitavog procesa označavan vođom „tuzlanske grupe“, stoji da su akteri „grupe“ osuđeni na višegodišnje robijanje zbog neprijateljskog širokog djelovanja protiv socijalističkog samoupravljanja, uključujući i muslimanski nacionalizam.

Stvarni i potpuni razlozi uklanjanja Pašage Mandžića sa političke scene i osude na dugogodišnje robijanje šestero sudionika „grupe“, ali i uklanjanje sa društvene scene ostalih inkriminiranih, međutim, nisu historijski valorizovani.

Upravo zbog toga, kao i velike razlike u percepcijama slučaja Mandžića i „grupe“, danas se više nego ikada ranije otvara potreba da se za ovaj slučaj pokrenu utemeljene rasprave i izvedu konačni sudovi. Dovoljno dugi vremenski odmak od skoro pola stoljeća, još prisutni neki od svjedoka zbivanja, te već formiran iako skroman fond spisateljskih pristupa tuzlanskom procesu pogodni su preduslovi za historijsku valorizaciju kao objektivnog procesa sagledavanja ovog slučaja.

4.

Za pisanje ovakvog djela sem istraživačke znatiželje imao sam i motiv sentimentalne vezanosti za neke od aktera tuzlanskih političkihi sudskih procesa iz 70-ih godina. Naime, na Ekonomskom institutu u Tuzli na kojem sam bio uposlen od 1989. godine, prvo kao asistent istraživač a onda i kao naučni saradnik, sarađivao sam sa Seadom Babovićem i Salihom Burekom. Prvi je bio direktor Instituta, drugi naučni savjetnik, obojica očinski brižni, pedagoški nastrojeni i strpljivi prema mlađim kolegama, najbolji poznavaoci i istraživači privrede sjeveroistočne Bosne koje sam sreo. Često gost u kući dr. Bureka, čiji sam tada bio asistent na Institutu, upoznao sam Senihu Hodžić, polusestru Burekove supruge Sadete; i Halida Čokića, amidžu Burekove supruge. Kad su listovi „Front slobode“, „Oslobođenje“, „Naši dani“ i „Borba“ u 1990-toj godini otvorili svoje stranice za do tada gotovo zaboravljene političke procese u Tuzli iz 70-ih godina saznao sam da su upravo njih četvero među glavnim sudionicima tih procesa. Odjednom, nakon petnaestogodišnje šutnje, otvorio se interes javnosti za njihov slučaj, a ja sam imao priliku da i neposredno u privatnim razgovorima slušam mnoge i znatno preciznije detalje njihovih bolnih ispovijesti. Sve one su se svodilo na isto, što se u pojednostavljenom obliku iskazivalo kao: detroniziran je Pašaga Mandžić, narodni heroj i središnja ličnost tuzlanske revolucije, a kao kolateralna šteta osuđeni su na dugogodišnja robijanja pojedinci iz najuglednijih tuzlanskih porodica, koje su partijski i pravosudni organi imenovali „tuzlanskom grupom“: profesor Salih Burek, Teufik Selimović Buđoni, braća Fadil i Halid Čokić, Ahmet Delibegović i Seniha Hodžić, te Dušan Glamočanin iz Beograda.

12

TUZLANSKI PROCESI 70-ih GODINA XX STOLJEĆA

Uz uhapšene aktere ove „grupe“, osuđivani su (primjerice Fehim Đapo) i smjenjivani sa svojih dotadašnjih političkih i privrednih funkcija mnogi prijatelji i saradnici Pašage Mandžića (između ostalih: Sead Babović, Smail Trbonja, Pero Vasilj, Ismet Kabil, Omer Sijerčić, Muhamed Selimović Bobi) ili im je zapriječen dalji službeni napredak (dr. Ahmed Trnovljaković i Derviš Bećirović), a bilo je i slučajeva preranog penzionisanja (Čazim Ibrahimagić). Gotovo u isto vrijeme kada započinje politički pad Pašage Mandžića, otvara se i proces inkriminacije tuzlanskog župnika i gvardijana fra Josipa Zvonimira Bošnjakovića. Za razliku od Pašage Mandžića koji je podržavao fra Josipa u njegovoj namjeri da započne graditi crkvu u mjestu Šikara kraj Tuzle, i u čemu nije nalazio nikakve “antisocijalističke elemente“ - nova lokalna partijska garnitura, protivna Pašagi Mandžić, potpuno anatemizira fra Josipa.

U narednim policijskim i sudskim iteracijama sve ove osobe završavaju sa sličnim ili istovrsnim ishodima – Pašaga Mandžić naprijeko umire, a članovi „njegove“ „tuzlanske grupe“ (Burek, Delibegović, braća Čokići, Glamočanin, Hodžić) i ostali „njegovi“ (fra Josip Zvonimir Bošnjaković i Fehim Đapo) dospijevaju na višegodišnje robije. Presuda im je u jednom dijelu svog sadržaja indentična – antisocijalistička i neprijateljska propaganda strogo kažnjiva po ondašnjem Krivičnom zakonu SFR Jugoslavije.

5.

Na kraju i neposredni povod za pisanje ovog rada. Pod okriljem Fondacije Istina Pravda Pomirenje i Pravnog fakulteta Univerziteta u Tuzli, osnivač i predsjednik Fondacije Sinan Alić, profesor Izudin Hasanović i ja, organizovali smo početkom maja 2014. godine okrugli sto o ovom slučaju. Bila je to i posljednja rasprava na kojoj je učestvovao dr. Salih Burek, jer je nekoliko mjeseci nakon toga umro u svojoj 90-oj godini.Vrijedi pomenuti dio Alićeve besjede na ovoj raspravi, koja u najboljem odražava smisao rasprave o „tuzlanskoj grupi“:

Želimo otvoreno, analitički, nepristrasno progovoriti o jednom vremenu i stradanju ljudi u njemu. Skrivanje pod tepih segmenata naše prošlosti, ma kakva da je bila i bez obzira ko su bili njeni protagonisti, ne donosi ništa. Naprotiv, ostavlja mogućnost njenog repriziranja, jer neke segmente političkih obračuna sa neistomišljenicima i njihove diskvalifikacije možemo prepoznati i danas. Moglo bi se kazati i ovako: demokratizacija društva koja se dogodila početkom devedesetih godina rezultirala je i disperzijom jednoumlja koje je u neko vrijeme obilježavalo jednu partiju, a danas ga susrećemo u mnogim partijama.

Nas trojica organizatora imali smo namjeru da sa prilozima sa okruglog stola sačinimo zbornik radova. Vrijeme za prikupljanje priloga za objavljivanje se odužilo, a mi nikako da sakupimo dovoljan broj priloga. U međuvremenu 13

Kadrija Hodžić

me telefonom zvao Sead Babović, sa kojim sam održavao redovne kontakte do njegove smrti 2018. godine, i pozvao da mi saopšti „nešto važno.“ Dolazim mu u posjetu jedne martovske, prohladne subote 2016. godine i on mi kaže: „Sanjao sam sinoć Bureka u njegovoj kući, pita me kad ćeš završiti knjigu o nama.“ Bio sam ne malo iznenađen i potresen ovim snom! Nije mi preostalo drugo do da „naoružan“ kazivanjima koje sam godinama slušao od Bureka i Babovića, te rezultatima istraživanja arhivskih izvora u Tuzli i Sarajevu, kao i informacijama dobijenih temeljem razgovora koje sam vodio sa mnogim osobama čije sjećanje dopire do vremena ovog slučaja iz 70-ih, privedem kraju pisanje ove knjige i predam je javnosti na uvid, sud i zaključivanje.

14

TUZLANSKI PROCESI 70-ih GODINA XX STOLJEĆA

PROLOGOMENA Dok su pred kraj 60-ih i tokom prve polovine 70-ih godina prošlog stoljeća jugoslavensko socijalističko društvo obilježile izvjesne političke liberalizacije i započelo snaženje državnosti Bosne i Hercegovine, te modernizacija bosanskohercegovačkih velikih gradova, Tuzla je proživljavala olovne godine svoje socijalističke historije. Nastupili su surovi obračuni vladajuće nomenkalture sa neistomišljenicima iz vlastitih političkih redova. Do usijanja se intenziviraju sukobi vizija privrednog razvoja Tuzlanskog bazena, pri čemu su mišljenja naročito bila podijeljena oko perspektiva hemijske industrije. U samom središtu tema privrednog razvoja bila je tema nekotrolisane eksploatacije soli i katastrofičnog širenja eksternih troškova devastacije gradskog zemljišta, što je Tuzlu koštalo višedecenijskog privrednog zaostajanja. Uz to, pokrenuta su i neka do tada prešućena i kontroverzna pitanja partizanskog ustanka u ovim krajevima, zarad kojih je „revolucija pojela svoju djecu.“ Na tim pitanjima su se razvijali dugogodišnji unutarpartijski obračuni, koji su kulminirali hapšenjima i osudama na dugogodišnje robijanje aktera „tuzlanske grupe“ u februaru 1975. godine, a koji su najznačajniju političku ličnost Tuzle tog vremena Pašagu Mandžića, proglašenog vođu ove „grupe“ odveli u naprasnu smrt.

Pašaga Mandžić Murat (1907-1975) je narodni heroj, harizmatični komunistički lider istočne Bosne, u narodu prozvan „tuzlanski Tito.“ Čitavog života potpuno posvećen radničkom i socijalističkom pokretu Bosne i Hercegovine. Zbog komunističkih ideja (član KPJ postao 1929. godine) proganjan od rane mladosti, robijao četiri godine u zloglasnom kazamatu u Sremskoj Mitrovici (1932-1936). Partijski organizator i predvodnik partizanskog ustanka u tuzlanskom kraju, učesnik zasjedanja ZAVNOBiH-a i AVNOJ-a, postratni ministar trgovine i rudarstva u Vladi BiH, član CK SKBiH i CK SKJ, predsjednik Tuzlanskog sreza i narodni poslanik u Skupštini SFRJ. Nakon rata posebno fokusiran na unaprijeđenje razvoja grada Tuzle. Bio je nosilac brojnih, najvećih jugoslavenskih ratnih i mirnodopskih odlikavanja.

Mjereno dubinom nekredibilne inkriminacije „grupe“ kao i brojem zahvaćenih aktera, ovaj slučaj je najveća politička afera u Bosni u Hercegovini tokom ukupnog socijalističkog vremena.

Stranu ideološke i političke pravovjernosti oštro su držali predstavnici najviše opštinske i republičke nomenklature. U Tuzli je tada nastupilo vrijeme „uspona Erozija i drugova“, kako je ovaj tuzlanski politički trend označio novinar Asim Gruhonjić.2 „Erozija“ je nadimak lokalnog političara Esada Horozića, s početka 70-ih novog sekretara Opštinskog komieta SK Tuzla, a „drugovi“ su mlađi tuzlanski komunisti u usponu, ofanzivni nosioci političke i idejne snage 2

Asim Gruhonjić, Uspon Erozija i drugova, „Front slobode“, Tuzla, 3. august 1990, 9.

15

Kadrija Hodžić

Opštinskog komiteta. Među njima su se uz Horozića izdvajali: Slavojka Janković, Ljubo Jurošević, Predrag Jovanović Predo i Anđelko Vasić, ambiciozni i umješni u birokratskom dokazivanju svoje partijske pravovjernosti.

Njihovi oštri animoziteti prema Pašagi Mandžiću i drugovima iz „grupe“ preneseni su na narednu generaciju tuzlanskih komunista, od kojih su se u odijumu prema „grupi“ izdvajali Hasan Dervišbegović (kasnije postao predsjednik Skupštine opštine i ambasador Bosne i Hercegovine) i Smiljka Milojević (nasljednica Anđelka Vasića na mjestu sekretara Opštinskog komiteta SK). Milojevićka je kćerka istaknutog tuzlanskog revolucionara Muharema Fizovića Fiska, koji je na početku 50-ih godina bio u žestokom sukobu sa Teufikom Selimovićem Buđonijem. Fisko je smrtno stradao u saobraćajnoj nesreći, a mnogi su tada, nezvanično, sumnjali u umiješanost Buđonija. Ta činjenica je razbuktavala maštu tuzlanske čaršije o osveti Smiljke Milojević, jer je 1978. godine spriječila Okružni sud da razmatra pomilovanje za Teufika Selimovića Buđonija.3 Takva partijska „brižnost“ prema osuđenicima iz tuzlanskog procesa trajala je sve do dolaska na partijsku vlast liberalnijih, partijskom podobnošću neopterećenih lokalnih političara na početku 1990-ih godina. Ova mlada grupa tuzlanskih komunista na čelu sa Aleksandrom Remetićem u potpunosti se ograđuje od dogmatskih vidokruga svojih partijskih prethodnika i čak razmatra mogućnost rehabilitacije Pašage Mandžića i pojedinaca iz „grupe.“ Na Mandžićevoj rehabilitaciji će u skorašnje vrijeme (1999) insistirati i članovi Opštinskog odbora udruženja boraca NOR-a od kojih je najagilniji Šefkija Vrabac, u vrijeme afere sa Mandžićem i „grupom“ pripadnik Službe državne bezbjednosti. Iako sa zakašnjenjem i nedovršeno, klatno historijske pravde, uprkos snazi onovremene siline političke i sudske montiranosti, preteglo je u korist Pašage Mandžića i njegove „grupe.“ Međutim, lokalni oponenti Mandžića i „grupe“ su tek dio šire i složenije političke zavjere koja se u prvoj polovini 70-ih vodila protiv Pašage Mandžića, ali i profesora Saliha Bureka. Dvojna je i nesvakidašnja priroda ove zavjere. U pitanju su, s jedne strane, razlike u koncepcijama vođenja privrednog razvoja Tuzle i tuzlanskog kraja, a s druge, lični višegodišnji animoziteti prema Mandžiću od pojedinaca iz političke elite, koji vuku korijene još od vremena NOP-a.

Prvu je otkrio nekadašnji visoki politički i državni zvaničnik Bosne i Hercegovine Uglješa Danilović. U pismu tuzlanskom listu „Front slobode“, sredinom1990. godine, Danilović iznosi da je Pašaga Mandžić „u to vrijeme došao u sukob s dotadašnjim partijskim rukovodstvom najviše zbog odnosa Republike prema Tuzli.“ Razilaženja, koja su se manifestirala Mandžićevom gotovo dvadesetogodišnjom borbom za Tuzlu, nastajala su u povodu problema tonjenja Tuzle i sukoba lokalnih koncepcija ekonomskog razvoja, prvenstveno oko izgradnji fabrike stakla i fabrike kalcinirane sode, te izgradnje Termoelektrane.

3

16

Mirza Mukić, feljton u tri nastavka koji su objavljeni u „Borbi“, Beograd, 4, 5 i 6. aprila 1990.

TUZLANSKI PROCESI 70-ih GODINA XX STOLJEĆA

Mnoge Mandžićeve ideje o rješavanju tuzlanskih privrednih i komunalnih problema, ekonomist dr. Salih Burek, kultni direktor Instituta za rudarska i hemijsko-tehnološka istraživanja je pretvarao u programske pristupe. Prokazivanje Mandžića i Bureka kao pristrasnih Tuzlaka otvorilo je prostor partijskim čistuncima da ih optuže da jašu na talasima lokalpatriotizma, koji je u to vrijeme smatran suprostavljenom stranom klasne svijesti. Da je optužba za lokalpatriotizam bila populistička mantra prvi priznaje Danilović, koji u svom pismu, postfestum okončane afere, jasno navodi da se osudama Mandžića i „tuzlanske grupe“ pretjeralo, zbog čega je tada i tražio njegovu partijsku rehabilitaciju.4 Od starijih revolucionara iz tada aktuelne političke elite lične animozite prema Pašagi Mandžiću razvijali su general Franjo Herljević i najugledniji bosanskohercegovački revolucionar i marksistički mislilac Rodoljub Čolaković.

Kao neugodan svjedok prešućenih događaja iz njihove revolucionarne prošlosti Pašaga Mandžić je za njih sve više postajao prava noćna mora. Zbog svoje opskurne predratne revolucionarne biografije koju je značajno falsificirao, Herljević je zazirao od Mandžića koji je o tim manjkavostima već počeo da priča po kuloarima tokom druge polovine 1960-ih godina. Čolaković je, opet, zazirao od Mandžićevog prozivanja za propuste koje je kao najutjecajniji partizanski rukovodilac činio na početku partizanskog ustanka u istočnoj Bosni. Između Herljevića i Mandžića je u drugoj polovini 60-ih godina tinjao pravi rat da je tuzlanska čaršija brujala o sukobu „franjevaca“ i „pašagovaca“ oko glavne pozicije u Tuzli.

Sve dok je vladala ravnoteža političkih pozicija između njih je trajalo primirje.

Herljević, Čolaković i Mandžić su izrasli iz istog političkog šinjela i vezala ih je homogena ideološka simbolika zajedništva. Prostor za odmazdu nad Mandžićem, Herljević stiče izbijanjem u sami vrh prvo republičke a potom i savezne vlasti,5 baš u vremenu kad se Mandžić svojevoljno povlačio sa svih funkcija (ostavši jedino u članstvu Savjeta Federacije). Sa nivoa visokih funkcija Herljeviću nije bilo teško da utječe na izbor njemu odanih mladih, lokalnih komunista u Opštinski komitet SK, koji će početkom 1970-ih po oprobanom dogmatskom receptu - „iz baze“ – denuncirati Pašagu Mandžića predsjedniku CK SK BiH Branku Mikuliću za „vanforumska“ i „antisamoupravna (lokalna) ponašanja.“ Umjesto dotadašnjeg Mandžića, Herljević konačno uspijeva da se probije na toliko željeni tron „prvog u Tuzlaka.“ S obzirom na visoku političku i državničku moć s koje se Herljević obrušio na Mandžića, a čemu se silovito priključio i Rodoljub Čolaković, Pašaga Mandžić naprosto nije imao šanse ne samo da se odbrani od njihovih insinuacija za nacionalizam i antisocijalističko djelovanje nego i da očuva goli život, pogotovo što 4 5

Uglješa Danilović, Rehabilitovati Pašagu Mandžića, „Front slobode“, Tuzla, 1. juna 1990.

Na početku 1969. godine Herljević je unaprijeđen u čin general-potpukovnika JNA i imenovan za komandanta Štaba teritorijalne odbrane i civilne zaštite BiH, a 1974. je izabran za saveznog ministra unutrašnjih poslova.

17

Kadrija Hodžić

je Herljevića oportunistički podržao i Cvijetin Mijatović Majo koji se, istina, nije upuštao u direktne osude Mandžića i članove „grupe.“ Iako najbliži i nerazdvojni predratni i ratni drug Mandžića, Mijatović se prepoznao u Mandžićevim osudama „krize ustanka“ u istočnoj Bosni.

Vruć krompir konačne političke odluke o inkriminisanoj strani prebačen je Branku Mikuliću i Hamdiji Pozdercu, tada vladajućem političkom i državnom dvojcu Bosne i Hercegovine, dok je zadatak policijsko-analitičke montiranosti inkriminacije „uspješno“ obavio republički ministar unutrašnjih poslova Mato Andrić, a operativni tim vodio Sredoje Nović.6 U vrijeme afere, koja je trajala tokom prve polovine 70-ih, niko iz zvaničnih političkih i državnih tijela nije stao na stranu Pašage Mandžića i članova „tuzlanske grupe“.

Od javnih napada na Mandžića i „grupu“ među malim brojem uzdržanih visokih javnih djelatnika su tada već bivši predsjednik Prezidijuma BiH i bivši predsjednik Vlade BiH Đuro Pucar Stari, i proslavljeni ratnik iz NOP-a general Miloš Zekić. Štaviše, Pucar je svojim privatnim vezama sa Titom u doba konačne odluke o Pašagi Mandžiću čak tražio da se Mandžić ne osuđuje, dok je naknadno, poslije niza godina, Mandžićevu rehabilitaciju javno tražio već pomenuti Uglješa Danilović. U kuloarskim krugovima, nezvanično, rehabilitaciju Pašage Mandžića je početkom osamdesetih godina prošlog stoljeća zagovarao i Hamdija Pozderac, mada je u toku samog procesa bio gorljivi Mandžićev kritičar. Na stranu tadašnjih tihih branitelja Pašage Mandžića svrstao se i profesor Esad Čimić, nagovarajući Hamdiju Pozderca da se za Mandžića „zauzme“ kod Tita.

Inkriminisanom stranom, kojoj se na dušu stavljalo antisocijalističko, informbirovsko i nacionalističko djelovanje, označena je grupa uglednika koju su činili organizatori i učesnici NOP-a, među njima su i prvoborci, a neki od njih su i visoki tuzlanski intelektualci. Uz Pašagu Mandžića, inkriminiran je i dr. Salih Burek, tuzlanski profesor. Njih dvojica su ujedno i glavni inkriminisani sudionici ove političke afere.

Salih Burek (1924-2014) je jedan od najuglednijih bosanskohercegovačkih ekonomista, prvi doktor ekonomije u sjeveroistočnoj Bosni. Visok rastom, aristokratskog izgleda, Burek je svestrani ekonomski stručnjak, autor brojnih ekonomskih radova i studija o ekonomskom razvoju Tuzle i sjeveroistočne Bosne od druge polovine 50-ih do prve polovine 70-ih godina, te uspješni rudarski menadžer u rudnicima Kreka, Lukavac i Banovići 50-ih godina prošlog stoljeća. Za vrijeme dok je Burek bio direktor, Institut za rudarska i hemijsko-tehnološka istraživanja u Tuzli je prerastao u jedan od najrespektabilnijih istraživačkih centara za rudarstvo i hemiju na Balkanu. Nosilac je mnogih nagrada i priznanja za učešće u NOP-u i mirnodopskih doprinosa izgradnji socijalizma i razvoja gradova Tuzle i Banovića.

6

18

Temeljem dokumentacije krivično-procesnog postupka vođenog 1974. i 1975. godine protiv Pašage Mandžića i „tuzlanske grupe.“ Kopije dokumentacije su pohranjene u Fondaciji Istina Pravda i Pomirenje u Tuzli.

TUZLANSKI PROCESI 70-ih GODINA XX STOLJEĆA

Više kao kolateralna šteta nego kao stvarni vinovnici bilo kakve neprijateljske političke profilacije pripisane „tuzlanskoj grupi“, stradali su još: Teufik Selimović Buđoni, braća Halid i Fadil Čokić, Ahmet Delibegović i Seniha Hodžić. Svi potiču iz uglednih tuzlanskih porodica, a pridružen im je i jedan Beograđanin, Dušan Glamočanin Pele.

Teufik Selimović Buđoni (1922-2005) je prvoborac, pred rat agilni skojevac, u ratu neustrašiv, jedno vrijeme član Agitprop-a KPJ za istočnu Bosnu, a pred kraj rata načelnik bezbjednosti za istočnu Bosnu. U činu pukovnika, osioni postratni šef OZNE za Bosnu i Hercegovinu, blizak Aleksandru Rankoviću. Zbog svoje ekstravagante prirode pao u partijsku nemilost i „zaradio“ dvije godine robijanja 1952. godine, zbog čega mu je uskraćen ukaz u narodnog heroja pa je „prošao“ samo sa „Partizanskom spomenicom.“ Buđoni potiče iz ugledne tuzlanske porodice Selimović. Najmlađi je brat književnika Mehmeda Meše Selimovića.

Selimovići, četiri brata i sestra, su jedna od najprivrženijih tuzlanskih porodica revoluciji u predratnom periodu i partizanskom pokretu u toku rata.

Ahmet Delibegović (1921-1997) od milja među drugovima zvani Ahmo, ugledni Tuzlak, predratni skojevac i prvoborac, politički komesar hrvatske Udarne brigade „Franjo Ogulinac Seljo“, tragični junak socijalističke revolucije. Skroman i povučen, bolesnjikav od posljedica ratovanja u hrvatskim šumama, posvećen porodici i do kraja života privržen izvornim komunističkim vrijednostima, naprosto mu se ni krivom ni dužnom od početka 50-ih pa do burnih 70-ih godina XX stoljeća život pretvorio u pakao. Uz prijeratna hapšenja od strane Gestapoa (1941), hapsili ga i komunisti kao informbirovca, prvi put 1952, drugi put 1959. godine, i treći put kao člana „tuzlanske grupe“ 1975. godine. Bio je nosilac najviših ratnih i mirdnodopskih odlikovanja.

Halid Čokić (1919-2008) potiče iz jedne od najuglednijih i najstarijih, aristokratskih tuzlanskih porodica. Predratni napredni omladinac i ilegalac, učesnik NOP-a od 1944. godine. Inženjer šumarstva, privredni pragmatik, izuzetno zaslužan za uzgoj i unaprjeđenje šumskog fonda i očuvanje rijetkih biljnih vrsta na području sjeveroistočne Bosne, o čemu je napisao nekoliko studija i članaka. Zauzimao značajne političke i privredne funkcije, između ostalih, bio je potpredsjednik Sreskog narodnog odbora Tuzla i generalni direktor Šumskoindustrijskog preduzeća Tuzla.

Fadil Čokić (1911-1996), predratni pravnik u Tuzlanskom muftijstvu.

Studirao pravo prije rata na Univerzitetu Al-Azhar u Kairu, ali se zbog bolesti vratio u zemlju neposredno prije završetka studija. Učesnik NOP-a od 1943. godine, a kao ugledni građanin izabran za člana prvog Narodnooslobodilačkog odbora grada u oslobođenoj Tuzli oktobra 1944. godine. Ozbiljan i vrlo duhovit intelektualac, karakterno rijedak spoj modernosti i tradicionalizma. Sa bratom Halidom potomak jedne od najuglednijih i najstarijih tuzlanskih porodica Čokić.

19

Kadrija Hodžić

Seniha Hodžić zvana Neđa (1938 - ), djevojačko prezime Čokić. Polusestra Halida i Fadila Čokić. Po zanimanju nastavnica, prije hapšenja „tuzlanske grupe“ u čijem se sastavu bezrazložno našla, predavala je biologiju i hemiju u osnovnoj školi „Franjo Rezač“ u Tuzli. Njeni poznanici je pamte kao ženu prefinjenog i nježnog lica, otmenog držanja i dostojanstvenog hoda. Kao penzionerka, danas živi u Tuzli u ulici Kaldrma.

Svrstan u „tuzlansku grupu“, iako nikada nije bio Tuzli niti je poznavao većinu drugih sudionika „grupe“, Dušan Glamočanin Pele (1914-1983), prvoborac NOR-a, rodom je iz okoline Prijedora. Član KPJ od 1941. i nosilac Partizanske spomenice 1941. godine i drugih najviših ratnih i mirnodopskih odlikovanja, major u rezervi. Vjenčani kum Teufika Selimovića Buđonija i jedan od njegovih najprisnijih prijatelja.

Svi oni su u procesima partijskih kritika, isljeđivanja, optužbi i konačne presude svrstani u „neprijateljsku grupu“, koju su partijsko-policijski krugovi i Okružni sud u Tuzli označili „tuzlanskom grupom.“ U takvoj oznaci ih prihvataju i historiografske, politološke i medijske opservacije sve do danas uz obavezno dodavanje prefiksa takozvana (dakle, tzv. „tuzlanska grupa“), što će se činiti i u ovom radu.

U središtu političkih procesa protiv Mandžića i Bureka, za koje su neki od ostalih protagonisti „grupe“ bili vezani uglavnom prijateljskim i/ili porodičnim vezama, su njihova zauzimanja privrednih i historijsko političkih stavova drugačijih, vrlo često i naprednijih od onih koje su zauzimali državni i partijski organi. Iako se cijelo vrijeme istražnog postupka 1974. i 1975. vodio kao vođa „tuzlanske grupe“, Pašaga Mandžić je izuzet od klasičnog ispitivanja u pritvoru, kome su bili podvrgnuti ostali članovi „grupe.“ Na ispitivanja bi ga iz stana u Sarajevu, u kome je bio u kućnom pritvoru, svaki dan odvodila crna limuzina, kući se vraćao u kasne sate7, ali je izuzet iz Optužnice, što, svakako, spada u jednu od kontroverzi ovog procesa.

Shema obračuna sa neistomišljenicima i inskonstruisanim „unutrašnjim neprijateljima“ koju provode nosioci dogmatskih politika ne uključuje samo eliminaciju takvih pojedinaca nego i kruga njihovih prijatelja i privrženih saradnika. Otuda dogmatske politike i poprimaju više ili manje izražene oblike totalitarnih postupaka kojima se neistomišljena braća revolucije satiru kao stvarni ideološki neprijatelji. Tako je politička konstrukcija procesa u Tuzli 70-ih godina prošlog stoljeća obuhvatila i širi krug „tuzlanske grupe“, u koji su ušli brojni prijatelji i poznanici Pašage Mandžića, bivši učesnici NOP-a. Radilo se o visoko pozicioniranim lokalnim političkim i privrednim funkcionerima, od kojih su neki izvedeni na suđenje, dok su drugi potpuno van očiju javnosti bili na tapetu osuda brojnih partijskih sastanaka, politički stigmatizirani i isključivani iz javnog života.

7

20

Pisana bilješka autora na osnovu razgovora sa Sekom Brkljačom od 14. juna 2018.

TUZLANSKI PROCESI 70-ih GODINA XX STOLJEĆA

Proglašeni „unutrašnji neprijatelji“ iz ove afere su ljudi koje je obilježavala zajednička revolucionarna prošlost, svi su na „partijskoj liniji“ što im je učvršćivalo međusobno povjerenje za ćaskanja o izazovima revolucionarne izgradnje države, kao i iznošenje mišljenja o pojedinim funkcionerima ili izražavanje nezadovoljstva vlastititim pozicioniranjem u društvu. Pa ipak je samo nekolicina njih odabrana za priključenje „grupi.“ Osnovni kriterij „priključenja“ je bliskost Pašagi Mandžiću i Salihu Bureku, a u okviru tog kriterija „izbor“ su većinom bili ljudi koji su već bili obilježeni nekom prethodnom oznakom političke i ideološke nepodobnosti, te kao takvi su od strane političke nomenklature kao kolateralna šteta mogli biti lako žrtvovani. Njihovim dodavanjem je i mogla biti konstruirana „neprijateljska grupa“ i realizovan cilj drakonskog rušenja Pašage Mandžića i Saliha Bureka. Ahmet Delibegović je osuđivan kao informbirovac još početkom 50-ih, iako je kasnije rehabilitovan. Svrstanost „grupi“ Teufik Selimović Buđoni, kao visoki policijski funkcioner u prvim postratnim godinama, će priskrbiti svojim osebujnim i bahatim ponašanjem, koje je historija zabilježila kao afere u nekim prethodnim vremenima, za koje je bio osuđivan za robijanje znatno prije „tuzlanskog procesa.“ Ne može se zanemariti ni činjenica da je političkoj nemilosti prema Selimoviću pridonijela stigma koju je nosio njegov stariji brat, književnik Mehmed Meša Selimović za razilaženja sa bosanskim rukovodstvom oko pitanja muslimanske nacije na početku 70-ih godina. Braća Fadil i Halid Čokić i Seniha Hodžić (rođena Čokić) su pripadali jednoj od najuglednijih i najstarijih tuzlanskih porodica, koja je u periodu između dva rata davala značajne muslimanske intelektualce. Iako odana revolucionarnom pokretu, ova porodica je čitavo poslijeratno vrijeme zbog svog izraženog predratnog aristokratskog porijekla bila obilježena prezirom vladajuće ideologije, što je njene pripadnike s lakoćom kvalificiralo za pripadnost „neprijateljskoj tuzlanskoj grupi.“ Čokići su u bliskoj rodbinskoj vezi sa suprugom Saliha Bureka, a Halid Čokić je najbliži prijatelj Pašage Mandžića, dok je Dušan Glamočanin, opet, bio najbliži prijatelj Buđonija, njegov vjenčani kum.

Dakle, pobrojani pojedinci su uvučeni u politički a potom prema policijskom „nalazu“ u sudski proces dokazivanja njihove krivice. To što se mnogi od njih nisu ni poznavali nije smetalo partijsko-policijskom i sudskom lokalnom ali i republičkom establishmentu da ih proglasi „grupom“ i političkim floskulama o državnom neprijateljstvu, nacionalizmu i otvorenom antikomunizmu osudi na višegodišnje robijanje. Svrstani su u isti koš pod krinkom „opasnosti od unutrašnjeg neprijatelja.“ Pojedinci iz vladajuće lokalne i republičke nomenklature koji su stajali iza ovih osuda, time su se birokratski efektno nominirali zaštitnicima sistema i svijetle revolucionarne tradicije.

O kakvim vezama između politički proglašenih protagonista „tuzlanske grupe“ je riječ sagledaćemo ulazeći u njihove stvarne odnose koje su imali između sebe kao pojedinci.

21

Kadrija Hodžić

Beograđanina Dušana Glamočanina su proskribirani Tuzlaci, kako je već navedeno, prvi put vidjeli na suđenju u Okružnom sudu u Tuzli. Jedina nit koja je povezivala Glamočanina s „grupom“ je činjenica da je Teufiku Selimoviću Buđoniju bio vjenčani kum, te da je s Buđonijem često boravio na ljetovanjima na kojem bi im se u pripitom stanju „omakla“ po koja suvišna kritička riječ o najvišim komunistističkim vođama u zemlji. Takva nesmotrenost im je po kriterijumu tada važećeg verbalnog delikta, izvedenog isključivo iz svjedočenja svjedoka, priskrbila osude za „neprijateljsko djelovanje.“ Međutim, čak i ako bi se, izuzimajući Glamočanina, kao kriterijum uzela samo gradska i generacijska druženja preostalih sudionika, njihovi susreti se opet ne bi mogli klasificirati „grupom.“ Njihova druženja nikada nisu kompletirana ne samo na način na koji je to partijskim i sudskim procesom predstavljano nego i uopšte ocjenjivalo bilo kojom logikom kvalificiranja pojma „grupe.“ Nelogičnost konstrukcije „grupe“ koju su formirali partijski organi vidljiva je naročito u vezama između pojedinaca iz „grupe“, jer se neki od njih ili nikada nisu sreli, ili je poznavanje bilo površno i povremeno. U „grupi“ su tokom trajanja procesa figurirali još neki Tuzlaci (npr. Vehid Delibegović, brat Ahmeta Delibegovića i Avdo Nalbant, daidža književnika Derviša Sušića), ali su pošteđeni u finalnom političkom i sudskom procesuiranju. Nekolicina sudionika „grupe“, i to Pašaga Mandžić, Salih Burek, Halid Čokić sa Salihom Atićem, predsjednikom Skupštine opštine Tuzla i Seadom Babovićem, sekretarom Opštinskog komiteta SK Tuzla i kasnije direktorom preduzeća PTT Tuzla, bila je 50-ih i 60-ih nesebično posvećena rješavanju privrednih i komunalnih problema Tuzle. Teufik Selimović Buđoni, u vrijeme dok je bio jedan od direktora jugoslavenskog PTT u Beogradu, će u drugoj polovini 60-ih, također, pridonositi razvoju Tuzle podrškom Seadu Baboviću kao direktoru preduzeća PTT Tuzla, i to u obezbjeđenju investicionih sredstava za proširenje tuzlanske telefonske centrale.

Ako još govorimo o 1974. i početku 1975, na osnovu kojih je policijska istraga i Presuda Okružnog suda u Tuzli vezivala „grupu“ za neprijateljsku djelatnost, onda kao na dlanu postaje jasna klasičnim staljinističkim metodama iskonstruiranost „grupe.“ Optužba i Presuda pojedinaca svrstanih u ovu „grupu“ konstruirana je, dakle, slijedom njihovog življenja i rođenja u istom gradu, iz čega su proizilazila njihova zajednička sijela i/ili odlasci u lov i ribolov, najčešće na planine Ozren i Konjuh, odnosno odmarališta Svatovac, Mačkovac, Vijenac i Zlaća, a povremeno i na Tjentište. Kako će biti prikazano u narednom izlaganju na ovim mjestima se okupljao veliki broj Tuzlaka, Lukavčana i Sarajlija.8 Praksu redovnog druženja viđenijih Tuzlaka, odmah poslije završetka Drugog svjetskog rata, ustalio je Muradbeg Zaimović, predratni tuzlanski 8

22

O druženjima i imenima Tuzlaka koji su se u to vrijeme okupljali oko Pašage Mandžića može se naći u zapisnicima iz isljeđivanja „tuzlanske grupe“ provedenim u predistražnim i istražnim radnjama SDB u Tuzli početkom 1975.

TUZLANSKI PROCESI 70-ih GODINA XX STOLJEĆA

gradonačelnik, industrijalac, predsjednik i dobrotvor tuzlanskog Gajreta, učesnik NOP-a i učesnik ZAVNOBiH-a. Muradbeg je na svom imanju na Svatovcu (Živinice), sve do svoje smrti 1963. godine, priređivao teferiće, a kao pasionirani lovac pozivao bi u lov svoje prijatelje,9 među kojima su se nalazili i oni koji će kasnije biti zahvaćenim „tuzlanskim procesom“ – Halid Čokić, Fadil Čokić, Ahmed Delibegobić i Avdo Nalbant.10 Organiziranje ovakvih susreta nastavio je Halid Čokić, koji je od 1961. obnašao funkciju direktora Šumarskoindustrijskog preduzeća u Živinicama. Na ova izletišta i lov su često i u različitim sastavima, uz Čokića, dolazili najčešće: dr. Ahmed Trnovljaković, ljekar; braća Ahmet i Vehid Delibegović Roki te njihov rođak Nedžad Kovačević, zaposlen u Institutu za rudarska i hemijsko-tehnološka istraživanja. Povremeno su im se pridruživali Pašaga Mandžić i Teufik Selimović Buđoni kad bi dolazili iz Sarajeva (Mandžić), odnosno iz Beograda (Selimović). S pojedincima iz „grupe“, naročito u odlascima na lov na Konjuhu bi se pojavljivali i drugi Tuzlaci i Lukavčani, ali i jedan broj Sarajlija. Npr. Ahmeta Delibegovića su u lovu često pratili Nikola Blagojević, major u penziji iz Tuzle i Mehmed Alić, zaposlenik Fabrike sode Lukavac. Iz Sarajeva su dolazili Bedro Makić, direktor „Jugokomerca“, Brano Martinović zaposlenik u „Jugokomercu“ i Halil Halilović, zaposlenik Fabrike eksera, a povremeneno i Sadik Latifagić, mladi asistent, ubrzo docent Tehnološkog fakulteta u Tuzli, kasnije rektor Tuzlanskog univerziteta.

Slično je bilo i na druženjima u tadašnjim tuzlanskim ugostiteljskim objektima.

U „Slobodi“ i „Jedinstvu“ su se redovno družili Halid Čokić i Ahmet Delibegović sa pojedincima, većinom učesnicima NOP-a, koji će kasnije biti primorani da svjedoče protiv njih. U pitanju su: Avdo Nalbant, dr. Ahmed Trnovljaković, Rade Šuput, Ćamil Valjevac, Halil Halilović, Adem Jašarević, Omer Mujagić i Sead Sultanović. Avdo Nalbant, inženjer šumarstva zaposlen u Osnovnoj privrednoj komori Tuzla, je, naročito, bio pod pritiscima SDB) i ucijenjen svjedočiti protiv pojedinaca „grupe“ da ne bi i sam bio svrstan u „grupu.“ U ovom društvu povremeno bi se nalazili i drugi ugledni Tuzlaci: prof. dr. Ibro Pašić, prvi dekan Medicinskog fakulteta a kasnije rektor Tuzlanskog univerziteta; književnik Derviš Sušić; dr. Momo Bogičević, ljekar; Ferhad Čokić i Jovo Kunić, penzioneri, učesnici NOP-a; te Šefko Salihspahić, direktor „Kompreda“; Rizo Mešković, šef predstavništva „Interšped“ i Ćamil Kravić, pomoćnik direktora u „Transservisu.“ Kada na početku 1975. započinje policijska akcija i hapšenje „grupe“ mnogi od ovih ljudi će biti pozivani na „informativne razgovore“, kako su se tada zvala (polu)zvanična isljeđivanja u SDB-u. Neki od njih će biti sudionici svjedočenja u toku zvaničnog policijsko-sudskog pocesa.

9 10

Hadžiahmetović, I., 1977. Čokić, H., 1977: 110.

23

Kadrija Hodžić

Kao posebni kuriozitet treba još dodati da su u vremenu u kojem su označeni da su djelovali kao „neprijateljska grupa“, neki od inkriminisanih članova „grupe“ imali redovna, prijateljska druženja sa svojim budućim progoniteljima. Npr. Fadil Čokić je godinama igrao karte u bilijar sali „Partizana“ sa Ljubom Juroševićem i Esadom Horozićem. Inicijator ovih igara najčešće je bio profesor Saljo Ljamović, a prisustvovali bi im još: Đoko Kozomara, Adil Beganović, Ekrem Šehović, Tankosav Jovanović i Mirko Srdić. Također, indikativno je da su u lovu sa Halidom Čokićem i Ahmetom Delibegovićem samo sedam dana prije njihovog hapšenja, ali i ne samo tada, bili prisutni general Franjo Herljević, Mato Andrić, Duško Zgonjanin i Rešid Musić,11 ljudi iz samog policijsko-bezbjednosnog vrha Bosne i Hercegovine i Jugoslavije. To, naprosto, otvara sumnju da policijska istraga o predmetu „tuzlanska grupa“ nije zaokružena u vremenu koje Okružni sud u Tuzli navodi u Optužnici i Presudi. Naravno, bilo bi protiv svake političke logike da najviši policijski funkcioneri idu u lov sa „državnim neprijateljima“ najvećeg ranga.

Pretpostaviti je da je „neprijateljstvo“ naknadno prilijepljeno članovima „grupe“ jer je u međuvremenu Pašaga Mandžić s visokog političkog nivoa „izvučen“ iz kruga „neprijatelja“ i pošteđen od Optužbe. Moguća je i drugačija teza da su ovi visoki policijski funkcioneri tada vršili posljednju smotru svojih žrtava.

Nagli obrat u dotadašnjem političkom procesu protiv Pašage Mandžića na početku 1975, iskazan Titovom poštedom Mandžića, za republički politički i policijski vrh nužno je otvarao prostor za opravdanje halabuke koju su pokrenuli oko Pašage Mandžića, što su učinili vještom montažom dokaza o neprijateljstvu članova „tuzlanske grupe“ i konstrukcijom optužbi protiv aktera ove „grupe“.

Od svih nabrojanih, stradali su Pašagi Mandžiću najbliži prijatelji Halid Čokić, Ahmet Delibegović i Salih Burek. Uz prijateljstva koja ljude zbliži unutrašnjim simpatijama i osjećajem povjerenja, Mandžić je izrazito cijenio i volio Delibegovića zbog herojstva u NOP-u u Hrvatskoj, a sa Halidom je dijelio zajedničke poglede na rješavanje društvenih, privrednih i komunalnih problema Tuzlanskog bazena. Znatno mlađi Salih Burek plijenio je Mandžića svojim visokim obrazovanjem, oštroumnošću i spremnošću da se s visokom naučnom akribijom posveti privrednim problemima tuzlanskog kraja. Iako saborci u pripremama ustanka i NOP-u, Teufik Selimović Buđoni nije bio bliski Pašagin prijatelj poput ovih prethodnih, čak su ih dijelile neke razmirice iz ratne prošlosti. Pašaga i Buđoni su, stoga, imali rijetke susrete, uvijek na Buđonijevu inicijativu. Ako je prema zapisnicima sa saslušanja svjedoka u toku isljeđivanja koje je provodio SDB, Buđoni je Mandžića, koji je bio pri kraju karijere, „salijetao“ da se politički reaktivira kako bi i sam nakon afera koje su ga pratile zadobio neku vrstu političke satisfakcije. Uz to, Buđonija se ustručavala Sanihe Hodžić, koga lično nikada nije 11

24

Svjedočenje Halida Čokića u „Borbi“, Beograd, od 11. aprila 1990.

TUZLANSKI PROCESI 70-ih GODINA XX STOLJEĆA

upoznala. Nosila je traumu od hapšenje i robijanja svog oca Abdurhamana Adilef. Čokića 1949. godine koje je izvršeno upravo po nalogu Buđonija, tadašnjeg zamjenika ministra unutrašnjih poslova Bosne i Hercegovine. Abdurahman-ef. Čokić, jedan od najpoznatijih bosanskih alima, je u predratno doba bio profesor vjeronauke u tuzlanskoj gimnaziji, predavao je mladom Buđoniju, pa je porodica Čokić, tim više, sve te godine nosila nelagodu pri pominjanju Buđonijevog imena.12 Također, kako pokazuju zapisnici sa saslušanja, Ahmet Delibegović nije podržavao Pašagu Mandžića i dr. Saliha Bureka oko izgradnje fabrike sode u Tuzli, koja će postati preteški politički uteg na njihovom vratu, što pokazuje da sem prijateljstva sa Mandžićem, Buđonijem i Halidom Čokićem nije postojala nijedna druga „veza“ sa „neprijateljskim djelovanjem“ Mandžića i Bureka. Tim više postaje jasna izrežirana konstrukcija učešća Delibegovića u „grupi.“ Rekonstrukcijom izjava svjedoka u toku isljeđivanja da se zaključiti da je Buđoni u „grupu“ svrstan zbog svoje prirode autokrate, žustrog kritičara i kritizera – kreatora vrlo negativnih komentara o jednom broju aktuelnih bosanskih i jugoslavenskih političara (zapisnici o saslušanju svjedoka puni su izraza o Buđoniju kao što su „brbljivac“, „lajavac“, „haranger“ i sl.), kao i nekadašnje bliskosti sa Aleksandrom Rankovićem, zbog čega je policijskom i partijskom aparatu bio idealan za pridruživanje „grupi.“ U „grupu“ su svrstani i oni koji se ama baš niti po jednom odnosu nisu uklapali čak ni u druženja prethodne „grupe.“ Naime, penzioner Fadil Čokić i mlada nastavnica Seniha Hodžić bili su izvan svakih stručnih i zabavnih susreta i „djelovanja“ prethodno nabrojanih pojedinaca. Sem Buđonija, Seniha nikada nije upoznala ni Ahmeta Delibegovića, za Dušana Glamočanina nikad nije ni čula.

Jedine Fadilove i Sanihine veze sa prethodnicima su u tome što je Fadil Čokić bio stariji brat Halida Čokića. Uz to, Čokići su amidže Burekovoj supruzi, dok je Saniha Hodžić, polusestra Sadete, supruge Saliha Bureka, često dolazila u kuću Burekovih.

Ma koliko bila izvan svake stvarne involviranosti u „grupu“ i sa Dušanom Glamočaninom najmanje odrobijala, Senihin slučaj se pokazuje i najapsurdnijim.

Kad su istražitelji u hladno svanuće 24. februara 1975. godine došli hapsiti Senihu u njenoj kući u jednoj od najstarijih tuzlanskih naselja Kaldrma, porodica Hodžić, netom probuđena iz sna, držala je da su došli po Izeta Hodžića, Senihinog supruga. Kao vrsni tehnolog kompanije Hlor-alkalni kombinat (HAK) Hodžić je došao u nemilost zvanične poslovne politike ovog preduzeća (tada zvanog „RO u osnivanju HAK“) oko njegovog neslaganja nabavke opreme iz Montreala 1972. godine. Partijske strukture su to kvalifikovale kao Izetovu 12

Vrijedi pomenuti da je Abdurahman ef. Čokić prilikom hapšenja, svom bivšem učeniku Teufiku Selimoviću izrekao poznatu bosansku kletvu: „Neka, neka sine ničija nije do sabaha dogorila, pa neće ni tvoja.“ Pisana bilješka autora na osnovu razgovora sa Senihom Hodžić od 10. augusta 2018.

25

Kadrija Hodžić

podršku Mandžićevom i Burekovom zaustavljenom projektu gradnje Fabrike sode u Bukinju, odnosno pokušaju da opstruira izgradnju HAK-a na prostoru predviđenom za Fabriku sode. Izet je, stoga, nekoliko puta, po svjedočenju njegove supruge Senihe, od strane SDB-a pozivan na „informativne razgovore.“ Seniha je otuda u prvi mah pomislila da su došli njega hapsiti. Može se zamisliti iznenađenje porodice Hodžić kada su na nalogu za hapšenje ugledali Senihino ime. O ovome će biti više riječi u ovoj knjizi, a ovdje, već na početku izlaganja, ističem ovaj slučaj kao jedan u nizu dokaza koji potkrepljuju tezu o montiranom procesu „tuzlanska grupa“ uopšte.

Sva suđenja „grupi“ odigravala su se po istovrsnom scenariju: partijske osude koje traju od početka 70-ih prenijete su u policijske istrage i Optužnicu, pa konačno i u Presudu. Najprije, nakon osuda na sjednicama CK SK BiH slijede montirani i štimovani zapisnici sa saslušanja svjedoka temeljem kojih se donosi Rješenje o sprovođenju istrage i sastavlja Optužnica, a Okružni sud u Tuzli zatim bezpogovorno i po volji tužioca prihvaća Optužnicu. U glavnom pretresu suđenja javnost je isključena – prisustvo se obezbjeđivalo samo uz specijalne propusnice. Na neke od svjedoka na strani Optužnice, a ukupno je izvedeno i saslušano 37 svjedoka, vršeni su politički pritisci da terete optužene.

Presuda se donosi ubrzanim postupkom, suđenje traje samo 17 dana, žalbe i primjedbe na predmet optužbi i tok suđenja skoro da se i ne razmatraju. Javni mediji se u potpunosti stavljaju u funkciju Optužnice i izvještavaju isključivo o inkriminacijama iz Optužnice.

Međutim, nisu stradali samo osuđenici već i njihove porodice čiji su članovi na ovaj ili onaj način godinama poslije toga nosili političke stigme.

Na kraju, treba ustvrditi da je politička težina partijske kritike i sudskog procesuiranja „tuzlanske grupe“ u predmetu inkriminacije znatno složenija i opsežnija od političke osude grupe sarajevskih liberala Avde Hume, Osmana Karabegovića, Hajre Kapetanovića i Čede Kapora 1972. godine. Sudska presuda „tuzlanskoj grupi“ je u cjelini politička, a pokazuje to i inkrimisani predmet presude Okružnog suda u Tuzli koji je gotovo u potpunosti identičan prethodno vođenim kritikama po partijskim sastancima.

26

TUZLANSKI PROCESI 70-ih GODINA XX STOLJEĆA

Dok su bili zajedno: na proslavi 20-godišnjice revolucije i 17. godišnjice oslobođenja Tuzle, 1961. Na fotografiji: s lijeva na desno, prvi revolucionari tuzlanskog kraja: Franjo Herljević, Miloš Zekić, Pašaga Mandžić, Rodoljub Čolaković, Nikola Andrić, Todor Vujasinović i Cvijetin Mijatović.

Izvor: Album sa proslave 20. godišnjice revolucije i 17. godišnjice oslobođenja Tuzle (1965), Narodna i univerzitetska biblioteka Tuzla.

27