Malaya Tabloid Vol. IV, Issue no. I by The PANTOGRAPH x MALAYA

SARILING ATIN. Idinaan sa isang tahimik na protesta ng The PANTOGRAPH ang kanilang mga panawagan tungkol sa mga sari-saring lokal at banyagang isyu kasabay ng kauna-unahang Student Life Fair noong ika-4 ng Setyembre sa UNC Campus. LARAWAN AT MGA SALITA NI KEREN-HAPPUCH VIÑAS

TOMO IV, BILANG I ABRIL-NOBYEMBRE 2019

ANG OP ISYA L N A PA HAYAG A N N G M G A M AG -AA R A L

NAGSANIB PWERSA

NG UNC SENI O R HI GH SCHO O L

PAGKU BLING INGAY

Ang Walang Humpay na Paglupig sa Kalayaan ng Pamamahayag sa Pilipinas

ATIN ANG ‘PINAS Ayala, Yuchengco nagsama upang maghatid ng ‘dekalidad na edukasyon’

MALAYA. MAPAGPALAYA. UN IVERSIT Y O F N UEVA CA CERES, LUN GSO D N G NAGA, BI COL

Mga UNCeano, kinundena ang ‘kawalang aksyon’ ng Malacañan sa West PH Sea JIBRIL ALLEEN LORENTE

agamat pumalo ng pitumpu’t walong porsyento ang ‘approval rating’ ni Pangulong Rodrigo Duterte nitong Setyembre, hindi pa rin nakaligtas ang kanyang pamahalaan sa mga kritisismo mula sa mga mag-aaral ng University of Nueva Caceres (UNC) tungkol sa sigalot sa West Philippine Sea.

Siyam napu’t apat na porsyento ng mga mag-aaral ng UNC Senior High School (SHS) na aming nakapanayam ang dismayado sa kasalukuyang pangangasiwa ng pamahalaan sa isyung pakikialam ng Tsina sa West Philippine Sea (WPS). Kinundena ni Francisco Clay Jr., mag-aaral ng UNC SHS, ang kawalang aksyon ng pamahalaan at sinabing, “The government isn’t doing well with the issues of our country. We won the case against China back in 2016, yet we’re acting like we lost.” Igniit ni Clay na kailangang ipaglaban ng mga Pilipino ang ‘Hague ruling’ dahil nagmumukhang tayo ang natalo sa kaso laban sa Tsina. “We have to send a clear message to China that the West Philippine Sea is ours,” dagdag ni Clay. Binigyang-diin naman ni John Dominic Franzuela, kasapi ng UNC Debate Circle, ang hatol ng Permanent Court of

Arbitration noong 2016. “Given that we won, it only tells us that we have full jurisdiction over the said territory,” wika ni Franzuela. Nilinaw rin niya na ang hatol ay nagpawalang-bisa sa ‘nine-dash line’ ng Tsina sapagkat wala itong legal na basehan. “What should we do then? Fight for what is ours,” giit ni Franzuela. Samantala, binatikos naman ni Patrick Jay Angeles, UNC SHS learning facilitator, ang kakayahan ng pamahalaan na ipagtanggol ang teritoryo nito at ang mga Pilipino. “It’s very disappointing that our government has no say about what is happening. Our government is voiceless, which proves that our laws, and even the fundamental law, have no fangs and will never protect the rights and sovereignty of the

‘ROTC, ekstensyon ng pasismo ng pamahalaan’

Mga Bikolanong drayber, byahero umalma PANUMBASAN

IVY NOGA

EDITORYAL

Ayon sa datos na inilabas ng Business World tungkol sa trapiko,

1 PAMPUBLIKONG BUS

20 PRIBADONG SASAKYAN

ang dumaraan araw-araw sa EDSA.

Pang(g)ulo ng Pilipinas Sa pilian ng pagiging makabayan o makasarili, mas pinili ni Rodrigo Duterte ang ikalawa.

LATHALAIN

malma ang mga Bikolanong drayber at byahero sa nakaambang pagpapatupad ng Metropolitan Manila Development Authority (MMDA) ng ‘Regional Bus Ban’ na naglalayon umanong ibsan ang matinding trapiko sa EDSA.

umutol ang karamihan sa mga mag-aaral ng University of Nueva Caceres (UNC) Senior High School (SHS) sa planong pagbabalik-implementasyon ng Reserve Officers’ Training Corps o ROTC, kung saan gagawing sapilitan ang nasabing programa sa SHS sa buong bansa. Ayon sa sarbey na isinagawa ng MALAYA, 62% ang nagpahatid ng kanilang pagtutol sa pagbabalik ng ROTC. Isa rito si Miss University 2019 Elijah Magana, mag-aaral ng UNC SHS, na ikinatwiran ang mga naging karahasan sa kasaysayan ng ROTC sa kanyang pagtutol. Iginiit ni Magana na maaaring maging ekstensyon ang ROTC ng na pasismo ng pamahalaan sa mga paaralan. “Marami nang naitala na masasamang gawaing kabalikat ng ROTC. Bukod sa hazing at

Bobang patok Nadiskubre ito sa bansang Taiwan at kumalat sa iba’t ibang parte ng mundo ngayon.

‘Maki-beki, huwag ma-shokot!’

harassment na nangyari noon, mayroon ding korapsyon na naganap,” dagdag ni Magana. Ayon sa panukalang batas, layunin ng programa na imulat ang kabataan sa pagiging makabayan at manghikayat sa pampublikong mga gawain. Pinabulaanan ni Magana na hindi kailangang gawing reserba sa militar ang mga estudyante upang makamtan ang mga layuning ito. “Maaaring mag-organisa o makiisa sa iba’t ibang organisasyon upang mapagtuunan ng pansin ang

ISPORTS

MMDA, planong ipatupad ang ‘Regional Bus Ban’;

COLEEN THERESE AGSAO

BALITA

MALING PANINIWALA. Bitbit ang karatulang “Muslims are not terrorists”, ipinanawagan ni Jerolyn Moreno, kasapi ng UNC Debate Circle, ang pagbasag sa paniniwalang lahat ng mga Muslim ay terorista. Kasama si Jerolyn sa mga kasapi ng Circle na naglunsad ng isang tahimik na protesta sa araw ng Student Life Fair noong ika-4 ng Setyembre. LARAWAN AT MGA SALITA NI KEREN-HAPPUCH VIñAS

TOTAL

Bilang ng mga paglabag sa karapatang pantao sa ilalim ng Batas Militar ni Ferdinand Marcos:

1,217 5,040 PAG-SALVAGE

159

BIGONG PAMUMUKSA

892

PAMUMUKSA

DETENSYON

352

SAPILITANG PAGKAWALA

130

PANINIRA NG PAG-AARI

402 43

PANLILIGALIG MARAHAS NA PAGPAPAALIS

UNC Specto, umaarangkada sa MBFL 2019, 3-2

SANGGUNIAN: UP RISE LARAWAN MULA SA: ROGUE.PH

M A L AYA ABRIL-NOBYEMBRE 2019 DIBISYON NG NAGA, REHIYONG BICOL

02 BALITA

NAGSANIB-PWERSA Ayala, Yuchengco nagsama upang maghatid ng ‘dekalidad na edukasyon’ NICA DEANNISE BERLON

ormal nang nilagdaan ang pagsasama ng Ayala Corp. (AC) Education at Yuchengo House of Investment (HI) upang maghatid ng ‘dekalidad na edukasyon’ para sa mga Pilipino.

PAGPUPUGAY. Pinasinayaan ni Dr. Reynaldo B. Vea (kanan), pangulo ng MAPUA University, ang pormal na imbestidura ni Dr. Fay Lea Patria M. Lauraya (kaliwa) bilang bagong pangulo ng University of Nueva Caceres noong ika-7 ng Marso sa UNC Sports Palace. Ito ay isang tanda ng pagsisimula ng pagsasama at pagtutulungan ng 2 pamantasan sa ilalim ng Ayala Corp. Education at Yuchengco House of Investment. LARAWAN

Sa pagsasanib-puwersang ito, maipaglalapit ang pitong malalaking paaralan na binubuo ng humigit-kumulang 60,000 mag-aaral mula sa iba’t ibang parte ng bansa. Kabilang ang University of Nueva Caceres (UNC), na nasa ilalim ng pamamahala ng AC Education, sa mga paaralang makikinabang mula sa pagsasamang ito. Bilang isang mag-aaral ng Science, Techology, Engineering, and Mathematics (STEM) sa UNC, nagagalak si Stella Mariz Mariano dahil isang malaking tulong ang nasabing pagsasama para sa mga mag-aaral na gustong makatanggap ng mas maraming mga oportunidad sa mas mataas na antas ng edukasyon. “Sa pagsasanib ng Ayala at Yuchengco, mabibigyan ang mga estudyante ng mas mataas na pagkakataon na mas epektibong umunlad gamit ang edukasyong may mas mataas na kalidad,” ani Mariano. Ilan pa sa mga paaralan ay ang Malayan Education System, Inc.,

NI JOHNELL CABUSAS AT MGA SALITA NI COLEEN AGSAO

BALITANG LATHALAIN

MALAYA, MAPAGPALAYA ‘MALAYA’, binigyang-buhay ng The PANTOGRAPH

COLEEN THERESE AGSAO

sinilang na ang hahalili sa The PANTOGRAPH, ang opisyal na pahayagan ng mga mag-aaral ng University of Nueva Caceres (UNC) Senior High School (SHS) sa Ingles, sa pamamahayag at paglilimbag sa wikang Filipino-MALAYA.

Pormal na inilunsad ang MALAYA sa harap ng daang-daang mag-aaral ng UNC SHS kasabay ng pagdiriwang ng Buwan ng Wika noong ika-30 ng Agosto sa UNC Covered Courts. Ayon kay Jeshka Trisha Cruzat, tagapagsalita ng The PANTOGRAPH, “Nais ng ating pahayagan na palayain ang ating mga sarili’t kaisipan mula sa kamangmangam at mga maling impormasyon na nakapalibot sa atin. Higit pa riyan, nais din ng ating pahayagang ipanawagan at mas palawakin ang kultura ng malayang pamamahayag,” paliwanag ni Cruzat. Inisa-isa ni Cruzat ang mga rasong nag-udyok sa The PANTOGRAPH upang iluwal ang nasabing pahayagan sa Filipino. “Kamakailan lang ay hinatulan ng Korte Suprema ang pag-aalis ng Filipino bilang isa sa mga pangunahing asignatura sa kolehiyo. Isa itong tahasang pag-agaw ng pagkakataon upang mas lalong mahubog ang kanilang kaalaman at kasanayan sa wikang Filipino,” ani Cruzat. Bagaman nahuhumaling umano ang ating kabataan sa mga banyagang wika, nilinaw ni Cruzat na may kakulangan pa rin daw sa paggamit ng Pambansang Wika. Nilinaw rin ni Cruzat na hindi ito makasasagabal sa pagpapatupad ng programg English Immersive Enviroment sa pamantasan. Simula ngayong 2019, bibitbitin ng MALAYA ang motto na “Malaya. Mapagpalaya.” na ayon kay Cruzat ay nagbibigay-diin sa layunin ng pahayagan na magsilbi bilang lunsaran ng iba’t ibang impormasyon at kaalaman at maging daluyan ng sari-saring opinyon mula sa ating mga mag-aaral. Lalabas ang unang limbag ng MALAYA ngayong Disyembre.

‘Bagong gusali, sagot sa paglobo ng bilang ng mga UNCeano’ —Arch. Realubit IVY NOGA

ilang sagot sa patuloy na paglobo ng bilang ng mga magaaral sa University of Nueva Caceres (UNC), pormal nang binuksan ang bagong gusali ng pamantasan noong ika-11 ng Hulyo. Ayon kay Arch. John Francis Realubit, tagapangasiwa ng mga pasilidad, tinatayang umaabot ng 120 milyong piso ang ginastos sa pagpapatayo ng bagong gusali. Kasabay ng ika-127 kaarawan ni Dr. Jaime Hernandez, Sr., isang pormal na inagurasyon at pagbabasbas ang isinagawa sa pabilyon nito na dinaluhan ng iba’t ibang opisyal at mag-aaral ng pamanatasan. Sa unang araw pa lamang ng Hulyo, inokupa na ito ng mga mag-aaral mula sa kolehiyo, lalo na ang College of Law. “Maganda siya (bagong gusali). Modern ang interior design at organisado, pero naka-slant masyado ang hagdan kaya medyo nakakapagod akyatin lalo na kung nasa ika-tatlong palapag ang silidaralan mo,” ani Melanie Zape, mag-aaral ng UNC. Bagamat hindi pa tapos, ito ay magkakaroon ng 17 silid-aralan at tatlong laboratoryo. Dalawa sa mga tampok na pasilidad nito ay ang mezzanine at ang pabilyon na bukas para sa lahat ng mga magaaral. Ngunit makalipas ang isang buwan matapos itong buksan, umani ng maiinit na puna ang mga larawang kuha ni Joe Antonio sa Facebook kung saan sari-saring basura ang iniwan sa mezzanine ng mga kumain dito. “Hindi po maglalakad ‘yong mga basura for you, dear UNCeans. CLAYGO is the key. [Ang] lapit-lapit lang ng basurahan,” paalala ni Joshua James Diño, mag-aaral ng BS Architecture, sa mga gumagamit ng pasilidad.

Mental Health Awareness Week

SHS GC: ‘Pangalagaan ang inyong mental health’ IVY NOGA

inaalalahanan ng University of Nueva Caceres (UNC) Senior High School (SHS) Guidance Center (GC) ang kanilang mga mag-aaral na laging pangalagaan ang mental health sa pamamagitan ng paglunsad ng sari-saring gawain noong ika-17-18 ng Oktubre sa UNC Social Hall. Ilan sa mga gawaing inilunsad nila ay ang paggawa ng mandala, slogan, poster, paper mache, Origami at plate art, pagpipinta, pagdu-doodle, paglilok ng sabon at pagkuha ng larawan. Ayon sa SHS GC, ang mga ito ay mabisang paraan upang maipahayag ng mga mag-aaral ang kanilang pagkamalikhain at ang ano mang kanilang naiisip. “Art therapy or making artworks is also part of therapies para ang isang tao to have a mental health, kumbaga maging healthy tayo mentally,” paliwanag ni Kristine Siscar, UNC SHS guidance counselor. Bukod sa mga gawain, nagtayo rin ng mga sleeping quarter ang SHS GC para sa mga mag-aaral na gusto mamahinga sandali. Batid naman ni Alloha Okada, mag-aaral ng UNC

Malayan Colleges Laguna, Malayan Colleges Mindanao at ang Malayan High School of Science in Manila ng HI at National Teachers College at APEC Schools naman ng AC Education. Ayon kay Helen Dee, tagapangulo ng HI at Yuchengco Group of Companies, naniniwala ang HI at AC Education na ang dekalidad na edukasyon ay kritikal sa pagpapabilis ng pag-unlad ng ating bansa. “This merger will enable us to together step up our participation in this very important sector,” dagdag ni Dee. Natanggap na ng pagsasama ang lahat ng kinakailangang mga pag-apruba ng lupon, kasapi ng mamumuhunan at regulasyong pagpayag na naging dahilan ng pagsisimula ng pagiging epektibo nito noong ika-2 ng Mayo. Sa isang pinagsamang pahayag ng HI at AC, gagamitin nila ang pagiging eksperto ng MAPUA, bilang isa sa mga nangungunang pamantasan ng STEM sa bansa, at ang track record ng AC Education sa pagbibigay ng abot-kayang edukasyon at pakikipag-ugnayan sa industriya upang maabot ang kanilang pinagsamang pangitain.

SHS, na maraming kabataan ang nakararanas ng depresyon at nangangailangan ng tulong. “Minsan, hindi nila alam kung ano ang dapat gawin kapag may mental health disorder. Hindi na rin nakakakain sa tamang oras dahil sa mga gawain kung kaya’t minsan ay walang sapat na lakas makapag-isip dahil sa gutom kaya [dapat] matuto rin tayong kamustahin ang mga tao sa ating paligid,” dagdag ni Okada. Masayang ibinahagi naman ni John Franco Licup, magaaral ng UNC SHS, ang kanyang karanasan sa pagdalo sa nasabing gawain. “Dae ko aram kung arog man ka ini namamati ninda or what, pero para sako, habang naggigibo ako namamati ko po na nauugma talaga ako sa sadiri ko. Ito pong garo napaproud ka man sa sadiri mo sa sadit na achievement na naka-drawing ika, arog kayan,” wika ni Licup. Dinagdag ni Licup na kahit sa kaunting oras ay naibsan ang mga problemang kanyang iniisip habang nagpipinta. Ang mga may natatanging gawa ay pinarangalan at binigyan ng premyo ng SHS GC. Naging katuwang ng SHS GC ang Peer Facilitators Club sa pagsasakatuparang ng mga nasabing gawain.

PAMBUNGAD. Bagaman kakaayos pa lamang ng mga palikuran sa UNC ngayong taon, hindi nakaligtas ang isang pinto ng isa sa mga ito mula sa mga ‘vandal’ ng hindi pa nakikilalang mga tao.

LARAWAN MULA KAY FRANCISCO PAULO PANERGAYO AT MGA SALITA NI KEREN-HAPPUCH VIÑAS

‘Mabilis’ na WiFi, maayos na CR pinakikinabangan na MA. CIELA BELARDO AT TRISHA CRUZAT

inakikinabangan na ng mga mag-aaral ng University of Nueva Caceres (UNC) ang ‘mas mabilis’ na koneksyon ng WiFi at mas maayos na mga palikuran (CR) mula nang magsimula ang taong panuruan 2019-2020. Koneksyon ng WiFi, ‘mas bumilis’ Sa pangunguna nina Erwin Villanueva, ICT Team director, Vic Sambroso, Sandee Flores, katuwang ang Globe Telecom na siyang sumuri at naganalisa ng disenyong karapat-dapat sa paaralan, ay matagumpay na naisagawa ang pagsasaayos ng koneksyon ng WiFi sa buong pamantasan. Ayon kay Flores, ang pagbabagong ito ay nagtataglay ng mas magandang katangiang panseguridad, mas marami at mas malawak na ‘access points’, sariling WiFi accounts para sa mga mag-aaral at pagiging handa sa mga plano ng pamantasan sa hinaharap. Sa kabila ng mga pagbabagong ito, may mga ilang mag-aaral pa rin ang nakararanas ng mahinang koneksyon. Ayon kay Ivan Ferran, mag-aaral ng ABM A, “Okay lang naman siya. Like makaka-internet ka pero hihina pa

rin ulit. So usually, kapag wala talagang nakaka-connect sa room namin, may nagdadala na ng router. ” Ang pagkonpigura sa sistema ng WiFi ay alinsunod sa isinagawang rehabilitasyon na sinimulan noon lamang Disyembre 2018 at natapos nitong Marso 2019. 90% ng mga CR, naisayos na Kakabit ang layuning makapagbigay ng mas malinis na mga palikuran sa mga mag-aaral, ipinatupad ang rehabilitasyong nito alinsunod sa mga markang nakuha ng UNC mula sa Philippine Association of Colleges and Universities Commission on Accreditation (PACUCOA). “Every time there’s a PACUCOA accreditation, we get low scores. So the admin focused on implementing projects to the aspects where we get low scores [sa CR],” ani Arch. Francis Realubit, Facilities Management head. Nagpahayag naman si Francheska Matuseños, mag-aaral ng STEM A, ng pagpuri sa nasabing rehabilitasyon. “Bilang student, mas comforting siya in a sense na nagmukhang mas clean ‘yung banyo. Clean banyo means magagamit ko sya freely without worries na baka kung anong germs ang makuha ko doon,” ani Matuseños.

BALITA 03

LARAWAN NI JUDY DE JESUS

ARAW NG MAG-AARAL. Nagpahinga nang sandali ang mga mag-aaral ng University of Nueva Caceres mula sa pag-aaral at lumahok sa kauna-unahang Student Life Fair noong ika-4 ng Setyembre 2019. Sari-saring mga pakulo at booth ang inihanda ng iba’t ibang organisasyon upang paligayahin ang mga mag-aaral. MGA LARAWAN AT MGA SALITA NINA JUDY DE JESUS AT KEREN-HAPPUCH VIÑAS

LARAWAN NI KEREN-HAPPUCH VIÑAS

‘SLF, pinatingkad ang buhay-kampus sa UNC’ KRIZYL MAE CAGUICLA

“P

inatingkad ng Student Life Fair (SLF) ang buhay-kampus sa UNC.” Ito ang karaniwang tugon ng mga dumalong mag-aaral sa kauna-unahang pagsagawa ng nasabing programa noong ika-4 ng Setyembre sa buong University of Nueva Caceres (UNC). Bitbit ang paksang gawaing, “Bringing out the Best of Campus Life,” hindi nagpahuli ang UNC Senior High School (SHS) sa pakikiisa sa nasabing gawain. Ipinarada ng UNC SHS ang iba’t ibang organisasyon ng mga magaaral at ang kani-kanilang mga pakulo na pinangunahan ng Supreme Student Government. Isa sa mga takaw-atensyon sa parada ay ang UNC Debate Circle at The PANTOGRAPH na, hindi tulad ng ibang mga pangkat, nagsagawa ng tahimik na protesta tungkol sa iba’t ibang isyu sa loob at labas ng bansa. “The purpose of our silent protest is to show awareness to everyone, not just [among] students but to other people as well who’d witness,” diin ni Elijah Magana, kasapi ng Debate Circle. Ayon naman kay Irish Sierda, punong-patnugot ng The PANTOGRAPH, “Malaya ang sinuman na maghanap ng paraan upang maipabatid ang kanilang damdamin sa pamahalaan.”

Bagaman tahimik, umani ito ng atensyon at positibong mga komento mula sa mga manonood. “Maganda ang ginawa nila. Nagawa nilang ipaalam sa publiko ang kanilang mga nararamdaman nang hindi nakakaabala at nakakasira sa daloy ng pagdiriwang ng Student Life Fair 2019,” ani Trisha Mae Perfecto, mag-aaral ng UNC. Ayon kay Gian Edward Cabral, kasapi ng Debate Circle, tagumpay ang nasabing protesta kung magiging mulat at makikialam ang mga magaaral sa mga kasalukuyang isyu. “Gusto namin na mamulat sila sa mga ‘di kanais-nais na nangyayari sa mundo ngayon. Gusto namin na malaman nila na hindi lang dapat mga nakatatanda ang nakakaalam at nakikialam sa mga isyung ito,” paliwanag ni Cabral. Nagpatuloy ang pagdiriwang sa isang maikling programa sa UNC Covered Courts, kung saan nagbigay ng mensahe si Dr. Fay Lea Patria Lauraya, pangulo ng UNC. “Today is dedicated to show to all our students why you make the right choice in making UNC as your university,” ani Lauraya. Hinikayat ng pangulo ang mga mag-aaral na lumahok pa sa iba’t ibang mga organisasyon sa pamantasan. “Napakasaya at super enjoy po, maraming booths, maraming pakulo yung mga club,” wika ni Austin Raynes, mag-aaral ng UNC SHS.

BAWAL

BASTOS MGA DAPAT TANDAAN MULA SA R.A. 11313

1 ANTAS

UNCeano sa Cinemalaya 2019

Pelikulang nakasentro sa LGBTQ+, umani ng parangal MA. CIELA BELARDO

asabay ng pag-usbong ng mga usapan tungkol sa Sexual Orientation and Gender Identity and Expression (SOGIE) Bill sa Senado ay ang pagpakilala ng Cinemlaya sa maikling pelikula ng isang mag-aaral ng University of Nueva Caceres (UNC) Senior High School (SHS) ngayong taon na nakasentro sa usapin ng LGBTQ+ community. Dala ang layuning maipahayag ang kadalasang nararanasan ng mga kasapi ng nasabing komunidad, nilikha ni Joshua Andrey A. Doce, mag-aaral ng UNC SHS at direktor ng ‘Jose Maria’, ang isang kwento at pelikulang malapit sa kaniyang puso. Ang ‘Jose Maria’ ay tungkol sa isang binabae na nagdarasal sa Diyos na mabigyan man lang sana siya ng kahit isang araw upang makapiling ang kaniyang hinahangaang binata sa kanilang paaralan. Ayon kay Doce, ang Jose Maria ay may intensyong ipakita sa lahat na sa kabila ng pagiging iba ng mga taong kasapi ng LGBTQ+ community ay “patuloy na mananatili umano

ang mga kaugaliang siyang tunay na yamang pinahahalagahan ng bayan.” Dahil sa dalang mensahe ng obra, nasungkit nito ang ikalawang gantimpala sa Audience Choice Award sa ginanap na Cinemalaya Campus Short Shorts Film Competition noong ika-13 ng Agosto. “Ang ganitong pelikula ay malaking tulong sa panahon ngayon lalo na ang mga isyu tungkol sa LGBTQ+ community ay nagsisilabasan. Ito ay isang magandang midyum upang palaganapin ang saloobin ng mga taong parte ng komunidad ng LGBTQ+ pagdating sa pag-ibig,” saloobin ni Jomari Abordo ng STEM A. Nakapasok ang obra sa sa Top 10 Bicol

Kahit anong galing mo sa kultura at pananalita ng mga banyaga, darating din sa punto na babalik ka sa kung anong lahi ka nagsimula. CA R MI DE JESU S

Finalists ng nasabing kompetisyon at ipinalabas sa piling mga sinehan sa lungsod ng Naga at Legazpi simula ika-7-13 ng Agosto. Inaasahang ipapalabas ang Jose Maria sa Japan ngayong Oktubre 2019.

- Cursing - Catcalling - Wolf-whistling - Leering and intrusive gazing - Taunting, unwanted invitations - Mysogynistic, transphobic, homophobic, and sexist slurs - Persistent, unwanted comments on one’s appearance - Relentless requests for personal details (name, conact, and social media details; or destination) - Use of words, gestures, or actions that ridicule on the basis of sex, gender, or sexual orientation; identity and/or expression including sexist, homophobic, transphobic statements and slurs - Persistent telling of sexual jokes - Use of sexual names, comments, and demands - Any statement that has made an invasion on a person’s personal space or threatents the person’s sense of personal safety

ANTAS

- Making offensive body gestures at someone - Public masturbation - Flashing of private parts - Groping - Similar lewd actions

ANTAS

- Stalking - Sexual advances, gestures, and statements mentioned previously with pinching or brushing against the body of the offended person - Touching, pinching, or brushing against the genitalia, face, arms, anus, groin, breasts, inner thighs, face, buttocks, or any part of the victim’s body

SANGGUNIAN: SEN. RISA HONTIVEROS FACEBOOK PAGE

ABM A, bumida sa pagdiriwang ng Buwan ng Wika:

‘Paunlarin ang wikang Filipino’ COLEEN THERESE AGSAO

atapos maiuwi ang karamihan sa mga parangal sa pagdiriwang ng Buwan ng Wika noong ika-30 ng Agosto, nanawagan ang mga mag-aaral ng ABM A sa mga UNCeano na paunlarin pa ang wikang Filipino. “Isa sa mga layunin ng aming pangkat ay ang maipaabot sa mga mag-aaral na kahit laganap na ang [mga] wikang banyaga sa ating bansa, paunlarin din natin ang wikang ating pinagmulan,” diin ni Carmi De Jesus, kalahok sa Balagtasan. Ayon pa kay De Jesus ay dapat isabay ang pag-unlad ng ating wika sa pag-unlad ng ating pamumuhay. “Kahit anong galing mo sa kultura at pananalita ng mga banyaga, darating din sa punto na babalik ka sa kung anong lahi ka nagsimula,” paliwanag ni De Jesus. Samantala, pinaalalahanan naman ni Hycinth Tapan, kalahok sa Spoken Word Poetry, na hindi dapat kinakalimutan ang paggamit ng wikang katutubo.

“‘Di porke’t may bago, ‘di porke’t may uso na ibang lenggwahe ay basta na lamang natin ibabaon ang ating sariling wika,” ani Tapan. Ayon pa kay Tapan ay mahalaga ang pagkakaroon ng pagdiriwang ng Buwan ng Wika sapagkat ‘mas naipapaalala nito sa kabataan ang kahalagahan ng Wikang Filipino, maging ang ating kultura na ngayon ay unti-unti nang ibinabaon [sa limot] ng mga Pilipino.’ Hinakot ng ABM A ang anim mula sa siyam na mg parangal sa nasabing pagdiriwang, at ito ang mga sumusunod: unang gantimpala, Balagtasan - De Jesus, Christine Osabal at Shiela Mae Hipolito; unang gantimpala, Spoken Word Poetry - Tapan; unang gantimpala, Pagsayaw ng Katututbong Sayaw - ABM A1; ikalawang gantimpala, Isahang Pag-Awit - Treccia Mae Barbosa; ikalawang gantimpala, natatanging pag-ayos ng piging; at may natatanging kasuotan - Ma. Paula Rull. “Labis na tuwa ang aking naramdaman at lubos na ipinagmamalaki ko ang aking seksyon hindi lamang dahil sa gantimpalang nakuha kundi dahil nanaig saa min ang kooperasyon,” pagmamalaki ni Darlene Sta. Ana ng ABM A.

STEM 11, hinati sa ‘Engineering’, ‘Sciences’ MARINELA SABORDO

pang mas atutukan nang mabuti ang mga mag-aaral na nagbabalak kumuha ng kursong inhenyeriya at medesina, ipinatupad ngayong taon sa UNC Senior High School ang pagkakaroon ng STEM Sciences at STEM Engineering mula sa STEM (Science, Technology, Engineering, and Mathematics) strand.

MAKASAYSAYANG PAGTATANGHAL. Isinadula ng Teatro Primiero ang ilan sa mga mahahalagang bahagi ng kasaysayan ng Pilipinas bilang pambungad na bilang sa pagbubukas ng pagdiriwang ng Buwan ng Wika noong ika-30 ng Agosto 2019 sa UNC Covered Courts. LARAWAN AT MGA SALITA NI KERENHAPPUCH VIÑAS

“Since this is the first time that UNC-SHS implemented this program, advantages and disadvantages are being observed. Students might be confused. There are other students who considered SHS to be the learning area where they can decide the professions they’ll take in college,” paliwanag ni Junalyn Pupa, learning facilitator (LF) mula sa STEM 11. Pinabulaanan naman ni Rochelle Limbo, STEM 11 LF, ang disbentaha ng programa at sinabing, “Since students will be having a deeper approach into Math, some of them may feel unmotivated because of the subject that will cause them not to pursue the course after two years.” “So far, it was very challenging yet fresh. You got to learn how to adjust to different courses and their level of difficulty,” tugon ni Franshe Estrella, mag-aaral ng STEM 11, sa kanyang karanasan sa bagong programa.

M A L AYA ABRIL-NOBYEMBRE 2019 DIBISYON NG NAGA, REHIYONG BICOL

04 BALITA

662 bagong mga magaaral, sinalubong ng UNC SHS

HALALANG HUWAD. Nagpahayag ng pagkadismaya si Ruby Jane Bandola, mag-aaral ng University of Nueva Cacares, tungkol sa naging resulta ng Halalan 2019 sa tapat ng Plaza Rizal, Naga City, ika15 ng Mayo. LARAWAN NI JOHNELL CABUSAS AT MGA SALITA NI COLEEN THERESE AGSAO

MA. CHRISTINE MORENO

akaakma sa paksang gawaing, “IBAYO: Paddle Through The Waves Together We Transcend,” sinalubong ng University of Nueva Caceres (UNC) Senior High School (SHS) ang 662 bagong mga mag-aaral sa taunang Ibayo Orientation Seminar.

‘Itigil ang pamamaslang sa Bicol’ Mga progresibong grupo, nanawagan ng hustisya para sa mga pinaslang na ‘human rights defender’

NICA DEANNISE BERLON

anawagan ng hustisya ang mga progresibong grupo para sa mga pinaslang na Bikolanong tagapagtanggol ng karapatang pantao sa ilalim ng rehimeng Duterte ngayong 2019. Isinagawa ang pagkilos noong ika-19 ng Hunyo sa lungsod ng Naga upang ikundina ang pagpaslang kina Ryan Hubilla, Nelly Bagasala at Neptali Morada. Sa isang pahayag, sinabi ni Kabataan Partylist Rep. Sarah Elago na walang tigil ang pamahalaan sa pagpapatahimik sa tumututol dito. “It has further advanced a culture of impunity wherein human rights defenders and peasant activists are viewed as enemies of the state, which leads them to face the bitter end of threats and killings,” diin ni Elago. Ayon naman kay Coleen Agsao, mag-aaral ng University of Nueva Caceres Senior High School, kailangang pagbayarin ang mga may-sala sa mga pagpatay

MMDA, planong ipatupad ang ‘Regional Bus Ban’;

sa mga tagapagtanggol ng karapatang pantao sa Bicol. “Dapat nang itigil ang pamamaslang sa Bicol!” giit ni Agsao. Isinisisi naman ng grupong Anakbayan ang pagpaslang sa kautusan ni Pangulong Rodrigo Duterte na paramihin ang bilang ng mga sundalo sa Bicol, Samar, at Negros. “This brutal slaying of human rights defenders is proof that Duterte’s relentless war on the Filipino people continues—especially against those who dare to fight for human rights against his bloodthirsty regime,” ani Alex Danday, tagapagsalita ng Anakbayan. Inalala ni Danday si Hubilla, mag-aaral sa Senior High School, bilang isang pambihirang kasapi ng Anakbayan-Sorsogon at KARAPATAN na lumaban sa mga pang-aabuso ng pamahalaan. Magkasama si Hubilla at Bagasala nang pagtambangan sila ng hindi pa nakikilang suspek sa Barangay Cabid-an, Sorsogon, ika-15 ng Hunyo. Samantalang papasok naman sa trabaho si Morada noong ika-17 nang barilin ito sa San Isidro, Cararayan, Naga City.

MULA SA 01

Mga Bikolanong drayber, byahero umalma Ayon kay Albay 2nd District Rep. Joey Salceda, “Anti-majoritarian ‘to, anti-commuters siya. Kung susuriin mo, sa 330,000 po na dumadaan na behikulo diyan sa EDSA, 6,000 lang po ang provincial buses. Sa 330,000 na yan, 270, 000 po diyan ay mga car only.” Ipinapakita sa tala ng MMDA noong 2017 na mayroong 367,738 na behikulo ang dumadaan sa EDSA. Nasa 3% lamang ang naidudulot ng mga ‘Public Utility Bus’ (PUB) sa trapiko at 67% naman ang mga pribadong sasakyan. Nangatwiran naman si Jedd Ugay, isang transport economist, na ito ay dagdag pamasahe, dagdag sa oras sa biyahe at magdudulot lamang ng mas mabigat na trapiko. Dagdag pa niya na magiging abala ito sa mga pasahero dahil mapapalayo sila ng baba. Pero kung sa ikabubuti naman daw ng nakararami ang panukala, mas marami ang makikinabang kung susunod na nga

lang raw rito. Payo ng MMDA, dumiretso na muna ang mga pasaherong galing probinsya sa Parañaque Integrated Terminal Exchange o sa mga pansamantalang bus terminals na matatagpuan sa Sta. Rosa, Laguna at Valenzuela City, at mula doon, sumakay muli ng bus o jeep patungo sa kani-kanilang destinasyon. Batid ni Jerome Asignado, mag-aaral UNC SHS, na bagaman hindi pa siya direktang maapektuhan ng polisiya, ay hindi pa rin dapat ipagbawal ang mga panlokal na bus. “Hindi lang naman provincial buses ang natatanging rason kung bakit laging may trapiko. Una, napakarami nang mga tao ang may-ari ng kanikanilang mga sasakyan. Ikalawa, ang daming mga daanan na inaayos pa lang kaya mas sumisikip ang trapiko, kasi imbes na dalawa ang lane, isa na lang ang nagagamit. Ikatlo, mas nakakapa-traffic pa nga ang

Legacion, Lauraya nagkasundo sa 1 proyekto

YNA MAXENE CAMPANA

lang linggo matapos ang halalan, nagkasundo si Nelson Legacion, bagong alkalde ng Naga, at Dr. Fay Lea Patria Lauraya, pangulo ng University of Caceres (UNC), para sa proyektong ‘Town and Gown’ ng pamantasan. Naglalayon ang proyektong lutasin ang iba’t ibang mga problema sa lungsod. Ito ay pamumunuan ni Dr. Romeo Sumayo, dekano ng UNC Graduate School Ayon naman kay Legacion, magtutulungan pa ang UNC at pamahalaan ng Naga sa mga programang tulad ng Forest Intermis Programs at ‘culture and heritage promotion’, alinsunod sa kasunduan na ikonekta ang Cathedral, Barlin Street at ang UNC. Maliban sa proyekto kasama ang UNC, inilatag din ni Legacion ang iba pa niyang mga plano. “Aside from clearing our roads of obstruction including sidewalks, we will provide new roads/ alternative routes to decongest certain areas [San Felipe, Balatas at Almeda],’’ ani Legacion. Tuloy pa rin daw ang planong ipasaayos ang Sports Academy sa Pacol na magbibigay ng benepisyo at ginhawa sa mga kapwa mag-aaral at manlalaro sa nasabing paaralan. Idinagdag niya pa na magtatayo ang kanyang pamahalaan ng isang paaralang pang-elementarya malapit sa Caromatig, Carolina at limang paaralang pang-sekondarya sa mga ‘strategic location’ sa lungsod. Maliban dito, plano ring magtatag ng city health offices sa mahigit dalawang ‘strategic locations’ at mas malaki at mas bagong ospital sa lungsod. Ilan sa mga planong naisakatuparan na ni Legacion ay ang papapasara ng Balatas Dumpsite at ang pagpapabukas ng isang sanitary landfill sa San Isidro, Naga City.

PAGPUPULONG. Binisita ni (kanan) Dr. Fay Patria Lauraya, pangulo ng UNC, si (kaliwa) Nelson Legacion, bagong halal na alkalde ng Naga noong ika-8 ng Hulyo upang pag-usapan ang pagsasama ng UNC at Naga sa isang proyekto. LARAWAN MULA SA NAGA SMILES TO THE WORLD AT MGA SALITA NI CHLOE CARTUJANO

mga traffic enforcer,” diin ni Asignado. Sa kasalukuyan, mainit pa rin ang mg talakayan at pagdinig tungkol sa nasabing panukala. Hindi naniniwala si Alberto Maniguid, drayber ng Raymond Bus, na maipapatupad ang panukalang ito. “Hindi yan matutuloy [dahil] makakalaban niyan ang mga pasahero. Noong Abril pa ‘yan ipinagbabawal pero hindi ‘yan mangyayari,” aniya. Kamakailan lang ay nagpanukala ulit ang MMDA na magkaroon ng coding base sa ‘brand’, ngunit pinutakti ito ng mga negatibong komento ng mga netizen.

Ginanap ang nasabing aktibidad noong ika-4-5 ng Hunyo 2019 sa buong kampus ng UNC. “Ang OrSem na ito ay may advantage na maibibigay sa mga estudyante dahil mas maipapakilala kung ano nga ba talaga ang meron sa UNC Senior High school,” sabi ni Jenivie Novio, pangulo ng UNC SHS Supreme Student Government (SSG) at punong tagapamahala ng Ibayo 2019. Ilan sa mga naging mahahalagang bahagi ng aktibidad ay ang ‘Group Growth Actvity’ kung saan natutunan ng mga bagong mag-aaral ang ‘core values’ ng pamantasan na dapat nilang isabuhay habang bumubuo ng pakikipagkaibigan sa kapwa nila estudyante. Bahagi rin ng aktibidad ang ‘Wave 101’ na kung saan ipinabatid ang mga panuntunan sa UNC SHS na pinangunahan ni Melinda Susana Dy, asst. principal for student affairs. “Masaya ang naging OrSem. Since galing ako sa Junior High School ng UNC, nalaman ko na may pagkakaiba pala talaga ang UNC SHS sa paraan ng pagtuturo at lalo na sa pagkakaroon ng English Immersive Environment,” ani Jerolyn Moreno, bagong mag-aaral sa Accountancy and Business Management Strand. Idinaos naman ang OrSem Night bilang tanda ng pagtatapos ng Ibayo 2019. Sinimulan ng anim na lokal na mga banda mula sa Grade 12 ang pagbibigay saya sa mga panauhin. Sumunod dito ang mga pangunahing bisita ng gabi na sina DJ Marc Marasigan, DJ Dara Carmina at DJ Victor Pring na nagpaindak sa mga mag-aaral sa dance floor. “Honestly, I was shocked how those student facilitators did their responsibilities and be able to conduct such a big event. I felt like, partaking to that event had me at least a glimpse of the skills that I might acquire for the next two years,” pahayag ni Jude Ogarte, bagong mag-aaral sa Science, Technology, Engineering, and Mathemiatcs Strand. Sa pagtatapos ng enrolment noong Hulyo, tinatayang 1368 na mag-aaral ang opisyal na nakapagpatala sa UNC SHS.

SDS Gando sa mga mamamahayag, SPA:

‘Pukawin ang diwang makabayan ng mga Pilipino’ IRISH SIERDA

inimok ni Naga City Department of Education (DepEd) Schools Division Superintendent (SDS) William E. Gando ang mga mamamayahag-estudyante at mga school paper adviser (SPA) na gamitin ang panulat at panitik upang pukawin ang diwang makabayan ng mga Pilipino. Pinagdiinan ito ni Gando bunsod sa isyu ng pakikialam ng Tsina sa West Philippine Sea at sa patuloy na pagsikat ng Korean Pop Music o mas bantog bilang “K-Pop”. Ibinahagi ni Gando ang mensaheng ito sa taunang pagsasanay ng mga SPA sa lungsod ng Naga, ika-25 ng Hulyo sa Avenue Plaza Hotel. “Before we know it, we have lost our sovereignty and our identity and our freedom,” dagdag ni Gando. Pinaalalahan din ni Gando ang mga tagapakinig na mas makapangyarihan ang pluma kaysa espada. “Once upon a time, during the darkest moments in our country, somebody said that (pen is mightier than sword). Now, it is still very relevant, and in fact, more relevant perhaps than the past decades,” ani Gando. Hinamon niya ang mga mamamahayag at mga SPA na hindi lamang maglimbag para manalo sa mga patimapalak, gaya ng mga press conference, kundi upang harapin ang mga kasalukuyang hamon sa bansa. “Ang panahong ito ay panahon na dapat gumising muli tayong mga Pilipino. Wala tayong ibang bansa, ito lang!” giit ni Gando. Hinikayat ni Gando na dapat mas maging inklusibo ang mga pahayagan sa paghulma ng mga mamamahayag upang mas marami ang makapagpahayag ng kanilang damdamin.

Malaya, Moreno pasok sa NSPC 2020 KATRINA HABANA

asok ang MALAYA, ang opisyal na pahayagan ng UNC Senior High School sa Filipino, at si Ma. Christine Moreno, mag-aaral ng UNC SHS, sa National Schools Press Conference (NSPC) 2020 matapos umani ng sari-saring parangal mula sa Regional SPC 2019 noong ika-5-8 ng Nobyembre sa Legazpi City. Mula sa 46 na paaralang lumahok mula sa buong Bicol, kinilala ang MALAYA bilang ika-pitong natatanging pahayagan matapos mapanalunan ang parehong ika-apat na pwesto sa Pahinang Balita at Pag-aanyo at Disenyo ng Pahina. “Sinikap naming itatak sa isipan ng aming mga kawani na hindi lamang karanasan ang ipinunta namin dito, kundi pati na rin ang pagkapanalo at pagwagayway ng bandila ng UNC sa buong rehiyon,” pagmamalaki ni Juvin Durante, teknikal na tagapayo ng MALAYA. Samantala, nasungkit naman ni Moreno ang ikalawang pwesto sa Pagsulat ng Pangulong Tudling na siyang magsisilbing tiket niya papuntang NSPC 2020 sa darating na ika-17-21 ng Pebrero sa Tuguegarao City. Ayon kay Moreno, napakalaking pribilehiyo ang makapasok sa NSPC dahil ito ang kanyang unang pagkakataon na tatapak sa pambansang kompetisyon. Inamin niyang naging motibasyon niya ang

kanyang tagapayong si Durante at mga kamag-aral at sinabing kung mayroong tiwala sa kanya ang ibang tao, dapat ay mas magtiwala siya sa sariling kakayahan. Bago dumayo sa Legazpi ay umani muna ng sarisari pang mga parangal ang MALAYA at ang mga kawani nito mula sa Divison SPC noong ika-25-26 ng Setyembre sa Naga Central School II, Naga City. Nakamit ng pahayagan ang unang pwesto sa Pahinang Balita, Isports, at Pag-aanyo at Disenyo ng Pahina; ikalawang pwesto naman sa Pahinang Editoryal; ikatlong pwesto sa Pahinang Pang-Agham at Teknolohiya; at ika-aapat na pwesto sa Pahinang Lathalain. Samantala, naiwui naman ang unang pwesto ni Jibril Alleen Lorente sa News Writing at ng pangkat nina Julieto Joshua Olithao sa Collaborative Publishing; ikalawang pwesto ni Moreno sa Pagsulat ng Pangulong Tudling at pangkat ng Collaborative Publishing sa Filipino; ika-aapat na pwesto ni Justin Carl Cabaltera sa Pagsulat ng Isports; at ika-limang pwesto ni Keren-Happuch Viñas sa Pagkuha ng Larawan.

BALITA 05

‘Maki-beki , huwag ma-shokot!’ Mga Nagueño, ikinampanya ang pantay na karapatan para sa LGBTQ+ Community NICA DEANNISE BERLON

inalubong ng mga Nagueño ang unang araw ng Hunyo, bantog bilang ‘Pride Month’, ng makukulay na bandila at malalakas na sigaw upang ikampanya ang pantay na karapatan para sa mga kasapi ng LGBTQ+ Community.

Sa unang pagkakataon, pinamunuan ng lokal na pamahalaan ng Naga, sa pamamagitan ng City Youth Officials (CYO), ang isang ‘pride march’ noong ika-1 ng Hunyo sa nasabing lungsod. “At some point, nadi-disregard sila (mga kasapi ng LGBTQ+ Community). Gusto namin silang bigyan ng platform para magkaroon sila ng opportunity na ma-showcase ang sarili nila,” wika ni Jan Carlo Bagasbas, alkalde ng CYO. Nagsimulang magtipon-tipon ang mga kalahok sa aktibidad sa Jesse Robredo Coliseum bandang ika-5 ng hapon. Matapos ang ilang minuto pumarada na ito at nilibot ang sentro ng lungsod hanggang makaabot sa Plaza Quezon kung saan ginanap ang isang programa. Masayang nakilahok si Irish Sierda, mag-aaral ng University of Nueva Caceres Senior High School, sa nasabing pagdiriwang at sinabing, “Hindi naman natin kailangang maging kasapi ng LGBT community para suportahan sila. Sapat na ang pag-unawa at pagtanggap natin para sa kanila.” Nagkaroon din ng Mardi Gras Competition, na nilahukan ng mga ‘transgender’, at Color Rave bilang panghuling aktibidad ng pagdiriwang. Nagpahayag ng kasiyahan si Tasha Layneza, ang ‘Queen of Pride March 2019’, na sinabing ito na ang simula ng pagpapakita sa mga tao na karapat-dapat din silang irespeto. Samantala, dumalo rin sa pagdiriwang ang tanyag na ‘international beauty pageant trainor’ na si Anjo Santos. “Kapag mayong LGBTQ, garo ka man lang nagkaigwa nin kinabang mayong kolor. You know, we give color; we give texture; we give energy to the world. So I hope, we can work harmoniously with everyone,” sambit ni Santos. Nagpaabot naman ng suporta si Konesehal Lito Del Rosario na sinabing ang pride march na ito ay alinsunod sa layunin ng lungsod na hindi lang maging child at senior citizen-friendly, kundi pati na rin ang maging genderfriendly. Ayon sa mga tagpangasiwa, tinatayang nasa humigit-kumulang 500 mga Nagueño ang nakiisa sa kampanya at pagdiriwang.

‘Project Oragon’, nanguna sa AYIMUN ‘19 MA. CHRISTINE MORENO

aiuwi ng ‘Projet Oragon’ ng University of Nueva Caceres (UNC) Junior High School (JHS) ang unang gantimpala mula sa Asia Youth International Model United Nations (AYIMUN) 2019, sa kategoryang ‘Corporate Social Responsibility’, na iginawad noong ika-28 ng Agosto sa Malaysia. Sa pangunguna ni John Paul Abe, guro sa UNC JHS, sa tulong ni Francisca Sabdao, direktor ng UNC Institutionalized Community Extension Services (ICES) at ni Shirley Genio, JHS CES coordinator, nabuo ang ‘Project Oragon’ na naglalayong gawing makatao, dynamiko, at progresibo ang mga komunidad. “Project Oragon is a community service. 3-in-1 activity siya, actually, at naka-focus sa livelihood, literacy, at performing arts,” paliwanag ni Abe. Ang proyekto ay nakaankla sa ika-apat at ikalabing-isang layunin ng United Nations Sustainable Development Goals na tungkol sa ‘Quality Education’ at ‘Sustainable Cities and Communities’. Sa pamamagitan ng proyekto, inaasahang magkaroon ng teknikal at bokasyonal na mga kasanayan ang mga kabataan at nakatatanda sa kanilang napiling komunindad upang makapaghanap ng trabaho, magandang edukasyon at pangmalawakang pagpapahalaga sa iba’t ibang kultura sining. Nakatanggap ng P55,000 ang Project Oragon matapos makapasok sa Top 5 sa ikalawang yugto ng kompetisyon. “Ang pag-iimplimenta ay sinimulan na noong ika-25 ng Mayo at ang komunidad ng Tarusanan ang unang

napili para sa proyekto. Sa mga magulang at nakatatanda ay ang livelihood, Grade 3-4 naman para sa performing arts, at literacy para sa Grade 5-6,” ibinahagi ni Abe. “We are very happy to know na na-appreciate nila ang proposal at mismong proyekto namin,” wika ni Abe. Isa sa mga naging modelo ng Project Oragon ay si Ayumi Tomibayashi, dating mag-aaral ng UNC JHS at ngayo’y nasa UNC SHS. Aniya, labis siyang nagagalak dahil napili siyang maging parte ng pagpapakilala ng Project Oragon. “Naging magaan sa aking loob ang nasabing proyekto dahil may naging karanasan na ako sa pagtulong sa iba,” wika ni Tomibayashi. Nag-iwan din siya ng payo para sa mga gustong maging bahagi ng CES, “Huwag mahihiyang maging volunteer dahil nakakagaan ng pakiramdam kapag nakikita mong nagiging masaya ang mga natutulungan mo.” Bukod kay Tomibayashi, naging parte rin si Bianca Mandasoc, mag-aaral ng UNC SHS, sa pagpapakilala ng proyekto sa pamamagitan ng isang video. Bukod sa Project Oragon, nakapasok rin ang isang proyekto na galing Zamboanga sa mga finalist na kung saan ito ang nakatanggap sa ikalimang pinakamataas na parangal.

Together, we overcame every problem and challenge which have now become a milestone for us. Project Oragon is very close to my heart for this ismy first international project and because it’s about innovating means and methods to support sustainability. JOHN P A UL A BE NATATANGING ADHIKAIN. Tinanggap ni John Paul Louie Abe, guro ng UNC JHS, mula kay Miss Universe Indonesia 2019 Frederika Cull ang plake ng pagkilala matapos tanghalin bilang pinakanatatanging proyekto sa Asia Youth International Model United Nations 2019, na iginawad noong ika-28 ng Agosto 2019 sa Malaysia. LARAWAN MULA KAY FREDERIKA CULLA AT MGA SALITA NI JUDY DE JESUS

MULA SA 01 | ‘ROTC, ekstensyon ng pasismo...’ mga isyu sa bansa, laban sa mga tao o sa bansa mismo,” paliwanag niya. Sa hiwalay na panayam, isinaad naman ni Teresa Caguicla, dating kalihim ng UNC SHS Parents and Teachers Association (PTA) at isang dating ROTC officer, ang kanyang pagsang-ayon sa programa. “Makakatulong ito upang mapanatili ang kapayapaan at kaayusan sa bansa. Maihahanda nang mas maaga ang mga tagapagtanggol ng bayan sa hinaharap,” pahayag ni Caguicla Sang-ayon naman si Stella Mariano, ikalawang pangulo ng UNC-SHS Supreme Student Government (SSG), na makatatulong sa

pagdidisiplina ang programa. “Makakatulong ito sa pagdisiplina sa mga kabataan, na tuluyan nang nakakalimot sa panahon ngayon,” aniya. Gayunpaman, kinontra ito ni Christian Moreno, kalihim ng UNC-SHS SSG, at sinabing hindi ipinipilit sa mga tao ang pagiging makabayan. “Wala naman totoong depinisyon ang salitang ‘nasyonalismo’. Ito’y nakabase kung paano ito dadalhin o ipapakita. Ito’y dapat isinasapuso, hindi isinasaiisip lamang,” paliwanag ni Moreno. Sa ngayon, patuloy pa rin ang mga pagdinig at pagtatalos ukol sa panukalang batas.

MALAYA’T MAKULAY. Binalot ng ingay at makukulay na bandera at mga placard ang mga pangunahing kalsada ng Naga nang ilunsad ang kauna-unahang Pride Day noong ika-1 ng Hunyo 2019 upang ipanawagan ang pantay na karapatan para sa mga kasapi ng LGBTQ+ Community. LARAWAN AT MGA SALITA NI KEREN-HAPPUCH VIÑAS

UNC Band sa kampeonato sa Regional Band Exhibition 2019:

‘Hindi kami umasang mananalo’ JIBRIL ALLEEN LORENTE

“H

indi kami nag-e-expect na mananalo,” ito ang ibinunyag ni Rey Joseph Roaring, mag-aaral ng University of Nueva Caceres (UNC) Senior High School (SHS) at kasapi ng UNC Band, nang masungkit ng kanilang banda ang kampeonato sa Regional Band and Majorette Exhibition noong ika-14 ng Setyembre. “Kasi noong mga nakaraang mga laban, iba talaga ang nagtsa-champion. Kaya noong nalaman naming kami ang nanalo, syempre nabigla [kami]. Masaya naman,” paliwanag ni Roaring. Ayon pa sa kanya, bago ang kompetisyon ay ginugol ng UNC Band ang mga araw bago ang paligsahan sa paghahanda para rito. Binigyang-diin niya ang kanilang puspusang pag-e-ensayo nang buong araw. “Eagerness at pagpapakumbaba,” sagot ni Roaring nang tanungin kung ano ang sikreto nila sa kanilang pagwawagi. Isa lamang si Roaring sa 14 na mag-aaral ng SHS na kabilang sa UNC Band. Ang iba pa ay

sina Ydann Mae Barcena, Nadine Guia, Joy Francis Segarra, Dio Emmanuel Sadang, Rodney Severa, Nizza Mendoza, Joshua Morales, Darren Morate, Denzel Bautista, Francis Ortiz, Benjie Antones, Herbert Aguilar at Levi Cabrillas. Ang UNC Band ay nasa ilalim ng pagsasanay ni Raymart Marticio, band director. Nakuha naman ng UNC Majorettes ang ika-apat na gantimpala mula sa nasabing paligsahan. Ang taunang paligsahan ay nilalahukan ng iba’t ibang mga banda mula sa mga pampubliko at pribadong paaralan sa buong rehiyon ng Bicol kaakibat ng pagdiriwang ng pista ng Birhen ng Peñafrancia.

PAKITANG GILAS. Ipinamalas ng UNC Marching Band, kasama ang UNC Majorettes, ang kanilang husay sa pagtatanghal na naggawad sa kanila ng kampeonato mula sa Regional Band and Majorette Exhibition 2019 noong ika-14 ng Setyembre sa JMR Coliseum. LARAWAN MULA SA NAGA SMILES TO THE WORLD AT MGA SALITA NI JUDY DE JESUS

Atin ang ‘Pinas

MULA SA 01

Mga UNCeano, kinundena ang ‘kawalang aksyon’ ng Malacañan sa West PH Sea

country and the rights of our people,” ani Angeles. Sang-ayon naman si Percival Tordilla, propesor ng Agham Pampulitika sa UNC, sa mga pahayag ng mga mag-aaral. Ayon sa kanya, ito ang saloobin ng karamihan, kung hindi lahat ng mga Pilipino. Ngunit, sinabi niya rin na hindi kaagad makakakilos ang pamahalaan upang ipaglaban ang teritoryo nito dahil sa komplikadong estado ng politika ng daigdig. Ayon kay Tordilla, suporta ng ibang bansa ang kailangan ng Pilipinas upang mahikayat ang Tsina na sundin ang arbitral ruling. “Our best chance is diplomacy, which is undermined if we adopt a provocative and aggressive approach to the issue. It would also diminish the current support and sympathy we enjoy from many other states in the international community,” paliwanag niya. Nang tanungin naman tungkol sa arbitral ruling, idiniin ni Tordilla na kahit hindi ito kinikilala ng Tsina, maaari itong gamitin ng pamahalaan upang makuha ang suporta ng ibang bansa, at higit sa lahat, ito ay magsisilbing pundasyon ng Pilipinas upang tuluyang mabawi ang teritoryo na magwawakas sa agawan. “It should also continue to cultivate international support that would lead to pressuring China to recognize the ruling. The Philippines should also try to reach out to the people of China and convince them that their government’s position is wrong and that they should seek a change in the policy and position adopted by their government,” dagdag pa niya. Subalit, magkaagaw man ang dalawang bansa ay naniniwala pa rin si Tordilla na posibleng paghatian na lamang ng Pilipinas at Tsina ang mga likas na yamang matatagpuan sa teritoryo. Isa rin daw ito sa mga posibleng magresulta sa tuluyang pagkaayos ng sigalot. “Although it does diminish the claim of the Philippines as to its ownership over the disputed territory,” pagaalangan niya. Sinabi rin niya na maaari ring ipasailalim ang teritoryo sa United Nations nang sa gayon ay mapakinabangan ang mga yaman nito ng lahat ng mga kasapi ng organisasyon, na maaaring makaapekto sa makukuhang yaman ng Pilipinas, ngunit ibig sabihin din daw nito ay sigurado nang may makukuha ang bansa. Naniniwala si Tordilla na darating ang panahon na matatapos na rin ang agawan sa WPS, pero hindi siya sigurado kung paano ito magaganap. Ayon sa kanya, maaaring ang diplomasya, na kasalukuyang ginagamit ng pamahalaan, ang maging sanhi nito. Matatandaang nagsimula ang sigalot sa WPS noong 2013 nang sinimulan ng Tsina na angkinin ang mga isla sa rehiyon at magtayo ng mga artipisyal na isla. Ayon sa huling State of the Nation Address ni Duterte, may oras para sa isyung ito at hindi dapat ito madaliin, upang makaiwas sa gulong maaaring harapin ng bansa.

M A L AYA ABRIL-NOBYEMBRE 2019 DIBISYON NG NAGA, REHIYONG BICOL

0 6 E D ITO RYA L

Pang(g)ulo ng Pilipinas

a pilian ng pagiging makabayan o makasarili, mas pinili ni Rodrigo Duterte, ang kasulukuyang Pangulo, ang ikalawa; ang hayaan ang mga manlulupig na tahimik na pumasok at angkinin ang ating sariling lupa.

Hiwatig ng Pulso

Matatandaan na may tensyon sa agawan ng teritoryo ng Pilipinas, dahil sa kasaganahan ng mga yaman, mapa-dagat man o lupa. Nagsimula ito nang ilabas ng Tsina ang nine-dash line na mariing tinutulan ng iba’t ibang bansa sa Asya gaya ng Brunei, Indonesia, Malaysia, Vietnam at Pilipinas. Nakarating ang isyu sa Permanent Court of Arbitration at hindi naging sapat na dahilan ang pinaglalaban na nine-dash line ng Tsina base sa kanilang kasaysayan Sa kabila ng ating pagkapanalo, naging isang bolo na mapurol ang tagumpay ng Pilipinas na isang malakas na sandata sana. Patunay rito ang ilang mga insidente ng pang-aapi ng Tsina sa mga Pilipino sa loob mismo ng teritoryo ng Pilipinas. Ayon sa ulat ng Philippine Daily Inquirer, halos patapos na ang itinayong man-made islands sa Spratlys. Ayon naman sa ulat ng ABS-CBN News, nito lamang Hunyo, binangga ng isang Chinese Vessel ang bangka ng mga mangingisdang Pilipino sa Recto Bank sa West Philippine Sea. Ipinagtanggol ni Duterte ang Tsina at sinabing “maritime incident” lamang ang nangyari at walang dapat ikabahala, ngunit taliwas ito sa sinasabi ng mga biktima na nasa insidente mismo. Sa gitna ng mga isyung nabanggit, nangako si Duterte na isasama na umano ang Hague Ruling sa pag-uusapan nila ni Xi sa limang araw na pagbibisita ng Pangulo sa Tsina kamakailain. Ngunit, imbis na itaas ang sandata, humingi pa ito ng paumanhin kay Xi, isang tanda ng kanyang kaduwagan. Ngayong ika-11 ng Setyembre lamang, planong isantabi ang arbitral rulong para sa isang “joint exploration” sa West Philippine Sea (WPS). Sinabi ni Duterte na papayag ang Tsina sa 60/40 hatian sa oil exploration sa WPS kung isasantabi ng bansa ang isyu sa arbitral ruling na nagbigay ng karapatan sa Pilipinas sa mga pinag-aagawang teritoryo. “Sabi nila (Tsina), ‘We would be gracious enough to give you 60%.’ 40 lang ang kanila. That is the promise of Xi Jinping,” wika ng Pangulo. Sa pagpayag ng Pilipinas na magkaroon ng 40% ang Tsina, nilalabag nito ang ating Saligang Batas. “The Constitution is clear about its duty to protect its EEZ ‘exclusively’ for Filipinos,” paliwanag ni dating Supreme Court Senior Associate Justice Antonio Carpio. Laging pinipilit ni Duterte na magbubunga lamang ng gyera ang paggiit ng ating karapatan sa WPS. “The President has already said either talk with China or go to war with China. This is a false option. First, the Philippine Constitution prohibits war as an instrument of national policy. You cannot use war to conduct foreign policy to claim any territory. Second, the UN charters outlawed war as a means of settling disputes between states. There is a reason why we went to an UNCLOS tribunal because war is not an option,” paliwanag ni Carpio. Isang panggulo; nahulog at nakulong sa ideolohiya ng mananakop ang pangulo ng karamihan. Imbis na igiit nang walang takot ang karapatan ng bansa sa WPS kagaya ng ginagawa ng mga punong ministro ng Malaysia at Vietnam, naging isang tuta na patuloy na naging sunod-sunuran sa makapangyarihan. Ito ang Pangulo ng Pilipinas, isang pinuno na itinataas ang sandata kapag nakaharap sa madla, ngunit sandata’y ibinababa at tahimik na inaalay sa kalaban tuwing nakapikit ang ating mga mata.

ang bawat pang-iipit sa sinabing mga dakilang kritiko ng pamahalaan. Kitang-kita ang paniniil ng kalayaan sa pamamahayag sa mga kasong isinampa laban sa kaniya. Wala nang ibang maisip IRISH SIERDA na gawin kundi ipitin ang mga mamamahayag na irish.sierda@unc.edu.ph naglalathala ng mga balita tungkol sa mga baluktot na aksyon ng pamahalaan. Patuloy na dumarami ang bilang ng itang-kita ang umaapaw at talamak na patayan habang nanonood ako ng balita sa telebisyon. Mula mamamahayag na nasasangkot sa hindi sa ‘extra-judicial killings’ na dala ng kampanya laban sa droga ni Duterte, sa kritikal na kalagayan makatarungang mga kaso. Ang hindi ng mga magsasaka hanggang sa pagsuspinde ng mga paaralan ng mga Lumad. makatarungang pag-atake sa kalayaan ng sinalubong na naman agad si Ressa pamamahayag ay isang pag-atake sa Ilan lamang ito sa mga isyung kailangang ng mga pulis upang arestuhin sa demokrasya. pagtuunan ng pansin ng ating pamahalaan, ngunit kaniyang kasong paglabag umano Ang demokrasya ay nagbibigay nakalulungkot na imbis na bigyang-pansin ang mga Ang hindi sa Anti-Dummy Law pagkalapag ng malayang pagpapahayag ng ito, mas pinili ng mga opisyal ng pamahalaan na ipitin makatarungang katotohanan at wastong impormasyon na pagkalapag sa NAIA. ang mga mamamahayag ng bansa. Ngayong taon lamang, sa bayan; malayang nakapaglilingkod Magulo. Kinukulong, pinapatalsik at pag-atake sa nagbantang idedemanda ni sa sambayanan nang walang pinatatahimik ang halos lahat ng kumakalaban sa kalayaan ng Presidential Spokesperson Salvador kasinungalingan at walang panganib. administrasyon. pamamahayag Panelo ng libel at cyberlibel ang Huwag nating hintayin na dumating Matatandaan noong Pebrero 2019, inaresto ng Inquirer.net at Rappler dahil sa ang araw na bubulagta ang kalayaan sa National Bureau of Investigation si Maria Ressa, ay isang inilibas nilang artikulo na inendorso pamamahayag at mamumulat na lamang punong-tagapamahala ng Rappler, dahil sa kasong pag-atake sa o nirekomenda nito sa Board of na para bang nawawala na ang mga cyber libel. Inaresto siya dahil sa isang ulat na demokrasya. Pardon and Parole ang pagbibigay titik sa diyaryo, boses sa balita at ang inilathala taong 2012, panahong hindi pa ipinapatupad ng ‘clemency’ kay dating Calauan kakayahang paglingkuran ang bayan ang Cybercrime Prevention Act of 2012. Bukod sa Mayor Antonio Sanchez, dating kliyente ni Panelo. dahil sa patuloy na panghahalay sa ating kalayaang cyber libel, nahaharap din sa reklamong tax evasion Kitang-kita kung gaano pinagpaplanuhan magpahayag ng katotohanan. ang Rappler at si Ressa. Matapos ang isang buwan,

Pagkubli ng Ingay

a hangad na maagang makontrol ang isip ng kabataan, ipatutupad ang isang programang magsisilbing piring sa pagsunod nang walang reklamo sa mga panukala ng pamahalaan.

TOMO IV, BILANG I ABRIL-OKTUBRE 2019

MALAYA. MAPAGPALAYA.

LUPONG PATNUGUTAN 2 0 1 9 - 2 0 2 0 PUNONG PATNUGOT Irish Sierda KAPATNUGOT Coleen Therese Agsao TAGAPAM AH AL ANG PATNUGOT Nica Deannise Berlon PATNUGOT SA BALITA Ivy Noga PATNUGOT SA L ATH AL AIN Justin Carl Cabaltera PATNUGOT SA PAL AKASAN Luc Linus Blanca PATNUGOT SA DEBUHO Maria Carmela Calisura PATNUGOT SA L ARAWAN Keren-Happuch Viñas

Pitik-Bulag

Matatandaan noong 2018, sinabi ni Pangulong Duterte ang kanyang nais sa pagpanukala ng isang batas na magpapanumbalik sa ROTC. “I encourage Congress to enact a law that will bansa. Makukulong na lamang ang mga ito sa kamay require mandatory ROTC for Grades 11 and 12 so ng pamahalaan. we can instill patriotism, love of country among our Nakagagambala ang planong gagawing youth,” sabi nito. Makikita na basta mandatory sa Senior High School ang inendorso ng Pangulo, tiyak na programang idinisenyo para sa mga maaprubahan ito. Sa kasulukuyan, Mawawalan ng reserved officer. naipasa na ang House Bill No. 8961 Hindi mapipigilang isipin ang mga kalayaan ang sa ikalawang pagbasa pati na rin sa nangyari sa ilalim ng ROTC noon, mula sa kabataan sa ikatlo at huling pagbasa. hazing, harrasment, korapsyon hanggang Makikita sa layunin ang pagpili ng paraan sa karumal-dumal na pagpatay sa isang mga katagang “patriotism” at kung paano sila kadete, si Mark Welson Chua. Dahil sa “love of country”. Gaano katiyak pagbubulgar ng katiwalian ng mga kapwa makaambag sa kadete, brutal siyang pinatay ng mga na maitatanim ng ROTC ang bansa. pagmamahal sa bayan sa isipan ng opisyal ng ROTC ng University of Sto. disi-sais, disi-syete at disi-otso anyos? Tomas. Sinakal siya hanggang mamatay Hindi ROTC ang sagot sa adhikaing ito sapagkat hindi at itinapon sa Pasig River. Natagpuan na lamang ang totoong nasyonalismo ang nasyonalismong itinatak bangkay nito matapos ang ilang araw. nang sapilitan. Mawawalan ng kalayaan ang kabataan Ngayong taon lamang, patay ang isang sa pagpili ng paraan kung paano sila makaaambag sa estudyanteng kadete ng ROTC matapos siyang hatawin

Isip sa Isip COLEEN THERESE AGSAO coleentherese.agsao@unc.edu.ph

ng tubo sa ulo ng kaniya umanong kumander. Iginigiit na walang kinalaman sa ROTC ang krimen at hindi nangyari ang krimen sa isang ROTC training environment, ngunit kung titignan ang sitwasyon, dito na papasok ang pagkabulag at pag-abuso sa kapangyarihan na kung saan may nakatataas at nakabababa na sa paningin. Isang programa ang ROTC na magtuturo ng pagkadisiplina sa mga kabataan, ngunit kung titignan ang insidenteng nangyari, makikita na sa mga sitwasyon na kailangan ang kontrol at disiplina, hindi kita ang mga turo ng programa. Mula nang mangyari ang karumal-dumal na pagpatay, mas naging marumi na ang imahe ng ROTC. Huwag na nating hayaang maulit ang madilim na nakaraan. Hindi natin tiyak ang maaaring mangyari sa muling pagbabalik nito. Maaaring ang kakilala, kaibigan o katabi mo ngayon ang maging susunod na Mark Chua.

TAGAPAM AH AL A NG SERKUL ASYON Katrine Faye Berunio MGA TAGAKUH A NG L ARAWAN Judy De Jesus Chloe Anne Cartujano MGA DEBUHISTA Julieto Joshua Olithao Catherine Plazo MGA TAGAGUHIT NG KARTUN Zerah Dy-Cok Rhynaphine Jabonillo Harriz Philip Ubalde MGA KAWANI Krizyl Mae Caguicla Mitzi Jane Rebancos Ma. Christine Moreno Jibril Alleen Lorente Katrina Habana Maxine Yna Campana Charles Kryxian Lara Khiana Sto. Domingo Jeskha Trisha Cruzat Ma. Ciela Belardo Marl Arrion Cacho Christine Angela De Vera Marinela Sabordo MGA TAGAPAYONG TEKNIKAL Charlene Kris Borbe Juvin Durante PUNONG-GURO Nelia E. San Jose

Silid blg. 29, JH Building, University of Nueva Caceres, Lungsod ng Naga, Pilipinas 4400

OPINYON 07

Bulong ng Hangin NICA DEANNISE BERLON nicadeannise.berlon@unc.edu.ph

sa, dalawa, tatlo, sino’ng mananalo? Apat, lima, anim, i-Vicks na nga natin.

Pamilyar na siguro halos lahat ng Pinoy sa kantang ito na madalas nating makita sa patalastas ng Vicks Vapor Rub, kung saan makikita natin ang isang pamilyang masayang nagkakatuwaan nang biglang matigil dahil sa isang karamdaman. Ngunit hindi lamang ipinapakita ng kantang ito kung paano nakaaapekto ang ubo sa estado ng isang pamilya, kundi isa rin itong direktang representasyon ng kasalukuyang estado ng pamahalaan ng Pilipinas. Isa, dalawa, tatlo, sino’ng mananalo? Minsan na tayong nag-isip at nagduda kung sino nga ba ang nararapat na ipasok sa mga bakanteng upuan sa senado. Kagaya na lamang ng halalan noong Mayo. Labis-labis ang paghinuha ng mga tao sa kung sino nga ba ang dapat na iboto sa hindi. Sa kasamaang palad, walang nakapasok na oposisyon sa pinal na resulta ng naging botohan. Matatandaang kahit sa rehimeng Marcos ay may nakapasok na nag-iisang senador mula sa oposisyon, si Ninoy Aquino. Ngunit ano’ng nangyari? Isang karumaldumal na pangyayari

Ang Plema ng Bansang Uhaw sa Hangin

ang ating nasaksihan. Nakuha ni Marcos ang nitong dinedepensahan ang pangulo. kapangyarihan-kapangyarihang dapat pantay“Tuloy-tuloy ang kampanya ni Pangulong Duterte laban sa kriminalidad. Magkasama po pantay sana sa bawat sangay ng pamahalaan. kami rito. Asahan po ng mga biktima na hindi Tila napuno noon ng plema ang Pilipinas papayag si Pangulong Duterte na ganoon na na hindi na makahinga at makalanghap ng lang po basta-basta,” sabi ni Go. kalayaan dahil sa isang diktador na ikinulong Nakakadismaya na ginagamit umano ang halos lahat ng Pilipino sa ilalim ng kanyang nito ang kanyang posisyon sa lehislatibong pamumuno. sangay para lamang protektahan ang isang Ngayo’y nahaharap tayo sa mas malalang tao mula sa ehekutibo na dapat kalagayan. Mas malala na lahat ng nag-iimbestigahan ng bawat isa. nakapasok sa gobyerno’y alipores Mas nagiging malaya ang pangulo ng pangulo. Kahit gawin ang kung anong gusto Sisiguraduhin umano ni senador na, na niya dahil nadodomina nito ang Senate President Tito Sotto na nagiging dalawang sangay ng pamahalaan, magiging hiwalay pa rin ang ang ehekutibo at lehislatibo. lehislatibong sangay mula sa extensyon Napupuno na naman ng plema Malacañang, ngunit tila may isang pa rin ito ang Pilipinas na nagiging dahilan senador na patuloy na naliligaw ng pangulo. ng kakulangan nito sa hanging sa isang sangay, si Christopher kalayaan ang inirerepresenta. Tila Lawrence Go, mas kilala bilang hindi na naman nakakalanghap ang Pilipinas ng Bong Go. Kahit isang senador na, hindi pa inaasam-asam nitong pagbabago. rin nito alam ang dapat na mga limitasyon. Isa lang ang solusyon sa suliraning ito. Patuloy na sumasama sa lakad ng pangulo Tara na’t apat, lima, anim, i-Vicks na nga natin kagaya nung mga araw na alkalde pa lamang ang gobyernong tila plemang pinipigilan ang ito. Kahit senador na, nagiging extensyon pa Pilipinas na makamtan ang hanging inaasam ng rin ito ng Pangulo. Patunay ang nangyari noong mga Pilipino. Upang sa pagsapit ng pito, walo’t pinagsamang pagdinig sa Good Conduct Time siyam, mabuti na ang pakiramdam. Allowance (GCTA) na kung saan patuloy

Silakbo ng Damdamin

Nagugutom ang Nagpapakain

KRIZYL MAE CAGUICLA krizylmae.caguicla@unc.edu.ph

a araw-araw na pagtatrabaho ng mga magsasakang Pilipino, marami-raming problema ang nagiging dahilan ng pagkaudlot ng kanilang pagsasaka. Minsan ay nagkakabagyo, minsan ay may polusyon sa lupa, o kaya naman ay kulang ang irigasyon kaya namamatay ang kanilang mga hekta-hektaryang pananim. Ngunit, nang pumasok ang buwan ng Pebrero, isang peste ang pinakawalan ng pamahalaan na unti-unting tumugis hindi lamang sa ating mga sakahan, kundi pati na rin sa ating mga magsasaka. Ipinatupad na ang Batas Republika Blg. 11203 o ang mas kilala bilang “Philippine Rice Tarrification Law”. Sa ilalim ng batas, tatanggalin na ang limitasyon sa pag-aangkat ng bigas kasabay ng pagpataw ng taripa o buwis sa mga inaangkat na bigas. Layunin ng batas na damihan ang suplay ng bigas sa bansa sapagkat sa pagpapatupad nito, maasahang bababa ang presyo ng mga komersyal na bigas sa pamilihan. Ibibigay umano ang perang kikitain dito para suportahan ang mga maliliit na magsasaka sa pamamagitan ng Rice Comprehensive Enhancement Fund. Subalit, pakaisipin natin, kung sa ngayon ngang ‘di na matugunan ng pamahalahan ang mandato sa mga magsasaka, anong

Pataw ng Kalipsaw MITZI JANE REBANCOS mitzijane.rebancos@unc.edu.ph

nos, trahedya, sakuna. Mga salitang hindi kayang tumbasan at ilarawan ang nangyaring gulo dalawang taon na ang nakalilipas. Dalawang taon matapos ang dating tahimik na bayan ng Marawi ay nauwi sa kalunos-lunos na kalagayan; isang bayan na halos mabura na sa mapa at mga taong walang ibang makakapitan kundi ang kanilang mga natitirang pananalig. Natapos man ang limang buwan ng pakikipagbakbakan laban sa mga termporaryong sumakop sa bayan ay ganun pa rin ang pakikipaglaban ng mga natitirang buhay, sibilyan man o mga nasa awtoridad. “Marawi will rise as a prosperous city again,” pinangako ni Pangulong Rodrigo Duterte sa mga pamilyang nabiktima sa Marawi siege. Sa kasulukuyan, halos 400+ na pamilya ang nakatira sa mga kani-kanilang pansamantalang mga tahanan, na naitalang may lawak lamang na 22-square meter. Nakapanlulumong malaman na ganito ang sinapit ng mga biktima ng trahesdya. Walang permanentang matutuluyan at kanilang dinaranas ang matinding lamig tuwing gabi

AMPATUAN

PAT N U G O T

Mahal kong patnugot, Masigasig kong inaabangan ang bawat paglabas ng inyong mga limbag simula pa noong nasa ika-11 baitang pa lamang ako. Bukod pa riyan, nakabasa rin ako ng mga dati pang limbag ng inyong pahayagan, at masasabi kong napakalaki ng inyong pag-unlad. Hindi na lamang kayo nakatuon sa mga aktibidad at mga isyu sa loob ng UNC, kundi pati na rin sa labas nito. Mainam ito sapagkat magiging mulat ang mga mag-aaral sa mga kasulukuyang nangyayari sa ating paaralan at bansa. Ngunit, ang ipinagtataka ko lang ay ang biglaan niyong paglipat ng paglilimbag gamit ang Filipino mula Ingles. Hindi ba ito kabaliktaran ng umiiral na English Immersive Environment (EIE) na maging sa paglilimbag ay dapat gamit din ang Ingles? Nais ko sanang hingin ang inyong saloobin tungkol dito. Maraming salamat! Sumasainyo, Denan Ivan Rod Ferran DENAN IVAN ROD FERRAN

denanivanrod.ferran@unc.edu.ph 12 ABM A

Tugon ng PAT N U G O T

Mahal naming mambabasa, Bago ang lahat, maraming salamat sa patuloy na pagtangkilik sa aming pahayagan. Hiling namin na mas dumami pa ang tulad mong nakikialam sa mga nangyayari sa ating kapaligiran. Upang sagutin ang iyong katanungan, batid ng ating pahayagan ang kahalagahan ng umiiral na EIE sa ating pamantasan. Walang bahid ng pagkontra, tiyak na matutulungan tayo nito sa paglinang ng ating kasanayan sa paggamit ng wikang Ingles, ngunit batid din ng ating pahayagan ang kakulangan at kahinaan ng ating kasalukuyang henerasyon sa paggamit ng ating wikang pambansa. Ngayon, higit kailanman, ay mas kinakailangan nating paunlarin ang wikang Filipino nang hindi ito tuluyang mabaon sa limot. Ito ang nakikitang malaking ambag ng ating pahayagan upang lalo pang lumaganap at yumaman ang ating sariling wika. Sumasainyo, Irish Sierda IRISH SIERDA Punong Patnugot irish.sierda@unc.edu.ph

kasiguraduhan na matutulungan ng Rice Tarrification Law ang sektor ng agrikultura? Pakaisipin din nating mabuti, oo nga’t bababa ang presyo ng bigas, bababa rin syempre ang kikitain ng ating mga magsasaka. Mas mahihirapan na ang mga ito na mabawi ang kanilang malaking puhunan sa pagtatanim-mula punla hanggang sa makinarya. Sa patuloy na paggipit, unti-unti nang nawawalan ng pag-asa ang mga magsasaka, kaya pipiliin na lamang huminto sa pagsasaka kaysa paulit-ulit na malugi. Itinanggi ni Sen. Cynthia Villar, pangunahing may-akda ng nasabing batas, na papatayin ng batas ang lokal na sektor ng bigas, kundi hahasain nito ang pagiging mapagkompetensiya ng mga magsasakang Pilipino. Gipit na nga ang mga magsasaka, kailangan pang makipagkompetensiya. Nakikipagkompetensiya na nga sa hirap ng buhay, dadagdagan pa ng pamahalaan. Kailangan pa nilang makipagkompetensiya sa mga produktong dayuhan para lang kumita sa sariling bayan. Sa laban na ito, nagwagi ang pamahalaang manggipit, talo ang mga magsasakang ilang dekada nang naiipit at tinutulak sa kahirapan at gutom.

Awra CHARLES KRYXIAL LARA charleskryxian.lara@unc.edu.ph

Sugal sa Bayan ng Marawi

58 32 10

ang kabuuang bilang ng mga pinaslang noong ika-23 ng Nobyembre 2009 sa Maguindanao. sa 58 napaslang sa massacre ay mga mamamayahag na sumusubaybay sa paghain ng kandidatura ni Toto Mangudadato, makakalaban ni Andal Ampatuan, Jr. sa pagka-gobernador. taon na ang nakalipas, ngunit wala ni katiting na hustisya ang naihahain sa mga biktima.

30 40 6

Muta sa Mata ng Lipunan

indi lahat ng nakasimangot, malungkot. Hindi lahat ng nakangiti, masaya. Kadalasan nga ay kung sino pa ang nagpapasaya ay siyang nakararanas ng matinding lungkot.

at ang matinding init tuwing umaga. Masakit again”, isang pangakong binitiwan ng ating man isipin na ang mga salita ng Pangulo ay pangulo para sa mga naapektuhan ng kaguluhan isang pangkalahatang pangako ngunit hindi at paulit-ulit na dumaan sa isipan ng sinumang nito nabibigyang pansin ang mga malilit na umaasang uunlad muli ang bayan. Ngunit paano problema tulad nito. At sa pagtatapos ng ilang at hanggang kailan muli magiging maunlad taon ay marami pa rin ang ang Marawi tulad ng dati kung mga suliraning walang isang malaking butas ang nakita ng permanenteng solusyon. Commission on Audit patungkol sa Sumugal ang Dalawang taon na ang pondo na para sa mga sundalong bayan ng nakalipas, napako ang tulong nagtaya ng kanilang buhay nang Marawi sa na ipinangako ng Pangulong nakaraang bakbakan. pangako ng galing sa Mindanao. Pinakita Tinatayang mahigit kumulang ni Driza Abato Linindig, Pangulo, isang P 274 Milyon na asistensya ang pinuno ng Bangsamoro nakalaan para sa mga sundalo subalit pangulo na Movement for Peace and napag-alamang P23.11 Milyon lamang nakalimutan Development, ang kanyang ang na-ipaabot sa mga benepisyo nito. pagkadismaya sa Pangulo. “I Nakalulungkot na masyadong ang sarili regret supporting you. What binigyang-pansin Pangulo ang niyang bayan. kanyang kampanyanglaban wrong had the Maranaos done sa droga to you? You target the drug ngunit nakalimutan na nito na lords and the corrupt, but they are not affected mayroon siyang pinangakuang grupo ng tao na now, it’s the poor here who are at a loss because nangangailangan sa kanya. Sumugal ang bayan they can’t rebuild.” ani Linindig sa isang ng Marawi sa pangako ng Pangulo, isang pangulo Facebook post. na tila ba nakalimutan ang mga pangako para sa “Marawi will rise as a prosperous city sariling bayan.

SA MGA NUMERO:

Liham para sa

Sa datos na kinalap sa Pipinas noong 2015 mula sa Global Burden of Biscase Study, 1.9% sa babae, 5.8% sa lalake at 3.8% sa parehas na kasarian sa 100,000 populasyon ang kumikitil ng kanilang sariling buhay at sa parehas na pag-aaral noong 2016 ay nasabing mayroon mahigit kumulang 9 milyong karaniwang kaso ng mental, neurological, at substance use disorders sa Pilipinas at ang mahigit 36% nito ay anxiety disorders samantalang mahigit 28% naman ay dipresyon. Kalakip pa nito ang mga maling pag-aakala ng tao sa mga nakakaranas ng ganitong klaseng karamdaman. “Drama Queen” o “nag-iinarte” ang kadalasang tsismis ng mga tsismosang kapitbahay sa mga taong may mga mental health disorder. Maging ang mga taong nagiging pabrika ng tawanan sa isang grupo ay maari ring magkaroon ng mental health disorder sapagkat ginagamit nila ang pagpapasaya bilang pananggal ng kanilang kirot na nararamdaman. May mga taong naniniwala na ang mga may mental health disorder, tulad ng dipresyon, ay ang pagiging malungkot lamang. Ang iba naman ay sinasabing dahil ito sa mga epekto ng droga. Kung iisipinm lahat tayo may pinagdadaanang gusot sa buhay at hinaharap natin ito sa iba’t ibang paraan. Mahalagang mabigyan ng pansin at mapagaralan ang tungkol sa mental health sapagkat ang mga hakahaka ng iba ay pwede maging balakid sa atin sa malalim na pag-intindi sa mga mayroon nito at higit sa lahat ang pagkakaroon ng positibong mental health.

milyong piso ang umano’y itinangkang isuhol ng mga Ampatuan, kasama ang P10M para kay kay dating Press Sec. Dureza, upang palayain si Andal Sr. counts ng murder isinampa kay Andal Jr. samantalang pito naman sa kanilang pamilya ang sinampahan ng rebelyon noong Disyembre 2009, bagaman hindi natuloy dahil sa kakulangan ng ebidensya. na Ampatuan ang nanalo ng pwesto sa pamahalaan pagkatapos ng halalan noong 2013.

M A L AYA ABRIL-NOBYEMBRE 2019 DIBISYON NG NAGA, REHIYONG BICOL

08 OPINYON

iStatus

Quotes China also claims the property and is in possession [of West Philippine Sea]. ‘Yan ang problema!”

PANGULONG RODRIGO R. DUTERTE

sa pagkontrol at pagpasok ng Tsina sa West PH Sea 22 Hulyo 2019 | State of the Nation Address

Larawan mula sa thediplomat.com

Selling that future for a gas deal with China is a shameful way of abandoning that responsibility.”

Nakabubulabog na Sigaw

Biro ng Hinagpis

MA. CHRISTINE MORENO machristine.moreno@unc.edu.ph

ng mga Pilipino ay kilalang masayahin. Nagagawan ng biro ang mga bagay-bagay, problema man o nakalulungkot na pangyayari. Tanda na ang mga ito ay sadyang normal lamang at hindi dapat sineseryoso.

man sa mga sundalo, aakuin niya ang kasalan. dahil maraming tao naman ang nakararanas nito. Depensa naman ng kanyang tagapagsalita Ngunit, ang mas nakalulungkot ay ang na si Panelo, natural lamang kay Duterte ang malamang pati isa sa mga taong dapat maging gumawa ng biro at sanay na ang mga tao rito responsable sa pag-impluwensya at pagiging dahil tinatanggap naman nila ito nang may tawa. huwarang modelo sa mga tao ay nangunguna pa Sa pagnonormalisa ng kultura ng sa kahindik-hindik na pagnonormalisa ng rape. rape at sekswal na panliligalig ni Duterte, “Maraming maganda sa Davao, kaya nagbubunga ito ng isang kulturang maraming rape,” sabi ni pinagtatawanan at ginagawang Pangulong Duterte na umani biro ang hinagpis ng iba. Ito pa ng tawa sa mga nakikinig. Kailan man, ay humihikayat sa mga tao na Nakakatawa bang sa halip na palampasin at pagtawanan ang isang bigyang solusyon ang mataas ang mga may problema kaysa makisimpatya. na kaso ng rape sa Davao City, sala lamang Ang pag-aayos ng mga ginawan pa ito ng biro at sinisi ang may pag-nonormalisa na ito ay hindi pa sa itsura ng kababaihan pananagutan sa nakasalalay sa mga biktima, dahil ang dahilan kung bakit sila nagagahasa? nagawa nilang ito ay produkto ng nakagisnang patriyarkal na lipunan at mga Ang mga birong katulad kasalanan. paniniwalang noon pa man ay ng sinabi ng pangulo ay ginawa ng normal ng mga tao. hindi magiging mababaw sa Kailan man, ang mga may sala lamang ang pagtingin ng iba kung sila ay sensitibo at nagmay pananagutan sa nagawa nilang kasalanan. iisip din sa nararamdam ng mga nagahasa at Imbes na inormalisa, pagtawanan at isisi sa pinagkaitang hustisya. panlabas na anyo ng biktima ang mga ganitong Kasunod ito sa nauna niya pang biro sa bagay, panahon na para sikapin nating magbigay isang press conference sa Marawi sa pagdeklara pakialam, maging sensitibo at magbigay suporta ng Martial Law. Aniya, siya’y magpapakulong sa mga biktima. kung makagahasa man ng tatlong babae ang sino

Ngunit, katanggap-tanggap pa rin ba ang nakagawiang kulturang ito kung ang kapalit ng bawat biro at tawa patungkol sa sensitibong usapang rape at sekwal na panliligalig ay hinagpis at pag-alma ng mga taong nakaranas nito? “Kapag ‘di ka kinatcall ng mga driver ng truck, ‘di ka maganda,” ito ay isang meme na tumabo ng maraming likes, ‘haha’ reacts, mga kumento at share sa isang social media site. Marahil, maraming tao pa rin ang hindi nakakaintindi na ang sekswal na panliligalig ay ‘di lamang limitado sa gawain kung saan hinahatak ng isang tao ang isang tao sa madilim na lugar at pinupwersang ipasok ang kanya. Minsan, kahit na madalas na nating nararanasan ang mga bagay na hindi komportable at nakakabagabag sa atin ay minamaliit natin ito sa kadahilanang hindi ito malapit at kasinlala ng rape o hindi na ito kailangang gawing problema

Pasabog ng Buhay

BISE-PRESIDENTE MARIA LEONOR G. ROBREDO sa kasunduang Duterte-Xi sa paggalugad sa West PH Sea 12 Setyembre 2019

Larawan mula sa interaksyon.com

Pagtarak sa Sariling Laman

JIBRIL ALLEEN LORENTE jibrilalleen.lorente@unc.edu.ph

The President under Philippine law has no authority to ‘set aside’ the arbitral ruling issued by the Hague tribunal.”

oong 2013, inilatag ng Commission on Higher Education (CHED) ang Memorandum Blg. 20 o ang “General Education Curriculum Holistic Understandings, Intellectual and Civic Competencies.” Matapos ang limang taon, noong ika-9 ng Oktubre 2018, ipinatupad ito ng Korte Suprema.

SR. ASSOCIATE JUSTICE ANTONIO T. CARPIO

sa pagswalang-bahala umano ni Duterte sa Hague ruling 13 Setyembre 2019

Larawan ni Joseph Vidal

Kung meron kang makita dyan na corruption na ginawa ko, sampalin nyo ako sa harapan ng madlang people.” SENADOR RONALD M. DELA ROSA

sa maaaring imbestigasyon sa kanyang pamamalakad sa BuCor 10 Setyembre 2019

Larawan mula sa news.abs-cbn.com

We do not subscribe to the notion that ROTC could instill discipline and love of country, given its violent and mired history.”

Nakapaloob sa memorandum na ito ang pagtatanggal ng Filipino at Panitikan bilang mga pangunahing asignatura sa kolehiyo, dahil, ayon sa CHED, itinuturo na ito mula Grade 1 hanggang Grade 12 upang ihanda ang mga mag-aaral sa sunod na antas. Para maiwasan ang pagkakaulit ng mga asignatura, kanilang binago ang kurikulum, kaya inalis nila ito sa kolehiyo. Ngunit, maaari pa ring isali ang mga ito sa mga kurso, depende sa mga iba’t ibang institusyon. Kanila ring iginiit ang pagiging konstitusyonal ng nasabing batas. Ayon sa Artikulo XIV, Seksyon 6 ng Saligang Batas ng 1987, dapat gamitin ang wikang Filipino bilang wikang panturo sa mga paaralan sa bansa. Dahil wala namang nakasaad na antas kung saan ito ituturo, hindi raw nila ito nilalabag. Subalit, kung para naman pala ito sa ikadadali ng pag-aaral sa kolehiyo, bakit marami ang tumumtutol dito? Ayon sa Tanggol Wika, iba-iba ang mga kursong tinatalakay sa elementarya, sekondarya at kolehiyo, kaya hindi posibleng maulit ang mga kursong ituturo. Sa halip, magpapalawig at magpapalalim ang mga kurso sa kolehiyo ng mga kasanayang natutunan ng mga mag-aaral mula elementarya hanggang sekondarya. Iginiit din ng pangkat na dapat ding alisin ang ibang kurso katulad ng Ingles, Agham, Sipnayan, at Kasaysayan sa kolehiyo dahil itinuturo rin ang mga ito sa basic education curriculum. Makatutulong ang pagtuturo ng Filipino at Panitikan upang ating

Malakas na Tambol

KABATAAN PARTYLIST REP. SARAH JANE ELAGO

IVY NOGA

sa panukalang pagbabalik ng ROTC sa Pilipinas 03 Agosto 2019

Larawan mula sa rappler.com

If keeping the family together means domestic violence, lack of family support...infedelity... then I don’t want it.” KANA TAKAHASHI

sa panukalang pagpapatupad ng dibursyo sa Pilipinas 17 Setyembre 2019

Larawan mula sa cnnphilippines.com

Bakit ako ang sinisisi sa dengue outbreak? Ako ba ‘yung lamok?” ATTY. PERSIDA ACOSTA

sa pag-akusa sa kanya ng dahilan ng Dengue Outbreak 20 Agosto 2019

Larawan mula sa news.abs-cbn.com

maintindihan hindi lang ang kasaysayan ng Pilipinas, pati na rin ang kasalukuyang kalagayan ng bansa. Nagkakaunawaan ang bawat Pilipino dahil din dito, kaya dapat maging dalubhasa tayo ng sarili nating wika. Huwag din nating kaligtaan na mahalaga ang Filipino at Panitikan sa nasyonalismo, kaya nararapat lamang na pag-aralan nang pag-aralan ito upang mahubog ang mga kaisipan ng mga mag-aaral para makatulong sa pag-angat ng bansa sa hinaharap. Higit sa lahat, maraming guro ang Darating ang apektado nito. Nasa 10,000 guro sa Filipino araw, hindi na at Panitikan sa kolehiyo ang nanganganib na mawalan ng trabaho. Kahit gawing makikilala ng mga mag-aaral opsyonal ang kursong ito, kung kakaunting mag-aaral ang kukuha nito, maaaring itigil ng Pilipinas ang pagtuturo nito sa isang paaralan. Subalit, ang sarili kahit iminungkahi ng Korte na lumipat sa Senior High School, mas bababa ang sahod nilang wika’t na kanilang matatanggap. panitikan. Isa nga bang pagtatraydor sa sariling wika ang pag-alis ng kursong Filipino? Oo, dahil mapapabagal o mas malala, matitigil nito ang pagyabong ng ating wika. Naglaho na ang mga taon sa kolehiyong nakatakda sana sa pagaaral ng sariling wika para sa kinabukasan. Hindi na mapapahalagahan at mabibigyan ng pansin ang wika natin at panitikan. At kung magpapatuloy ito, darating ang araw, hindi na makikilala ng mga mag-aaral ng Pilipinas ang sarili nilang wika’t panitikan at tuluyang masasapawan ito ng kulturang dayuhan.

Huwad na Katatakutan

ivy.noga@unc.edu.ph

akita bilang sandata noon ng pamahalaang Aquino ang Dengvaxia vaccine sa epidemya ng Dengue, isang sakit na nagiging sanhi ng pagkamatay ng daan-daang Pilipino bawat taon. Gayunpaman, noong Nobyembre 2017, ibinunyag ng Sanofi Pasteur na maaaring magkakaroon ng mas malalang sintomas ng dengue ang sinumang mababakunahan nitong hindi pa nagkakaroon ng nasabing sakit. Huli na ang deklarasyon sapagkat nabakunahan na ang mga mag-aaral sa mga pampublikong paaralan. Sa nasabing deklarasyon, nagbunga ito ng agam-agam sa madla na ang Dengvaxia ang pangunahing dahilan ng pagkamatay ng ilang mga batang nabakunahan nito. Idagdag pa ang mga pahayag ni Public Attorney Office (PAO) Chief Persida Acosta na nag-otopsiya ng 600 kaso at nagdeklarang 113 kaso ay dahil sa Dengvaxia. Kahit sa katotohanan, ang mga nasabing kaso ay hindi direktang dahil sa nasabing bakuna, ayon sa mga opisyal ng Kagawaran ng Kalusugan (DOH) nang 2019 na taliwas sa sinasabi ng PAO. “Isn’t the DOH more competent?” giit ni Sen. Panfilo Lacson. Dinagdag pa nito na inaprubahan na sa mahigit 20 bansa ang nasabing bakuna. Wala ang daan-daang namatay at mga mamamatay basta makuha ni Acosta ang gusto niya. Pakatandaan na kliyente ni Acosta ang mga magulang ng mga

sa 93% nang 2015, 32% na lamang ang nasasabi biktima umano ng Dengvaxia. Patunay na peke na mahalaga ang pagpapabakuna; sa pagiging lamang ang pinakita nitong simpatya. Ang ligtas ng bakuna, ang dating 82% naging 21% na mga kasong hinaharap niya ngayon kung saan lamang; at mula sa 82% ng mga Pilipino, 20% umano’y dinadahilan ng PAO ang mga kaso ng na lamang ang nasasabi na epektibo ang mga ito. Dengvaxia sa pagkakaroon ng “overstocking”. Totoong nakakamatay ang fake news, Minamanipula umano ni Acosta at Forensics patunay ang nangyayari ngayon sa pamahalaang Chief Erwin Erfe ang mga datos ng PAO upang Duterte. Nagbunga ng pagkawala ng makakuha pa ng karagdagang “herd immunity” sa buong bansa ang pondo. laganap na pagkawala ng tiwala sa Dahil sa takot na mga bakuna. Taong 2019, nagdeklara nagiging bunga ng mga Totoong ang mga opisyal ng DOH na may pahayag ni Acosta, nawalan nakakamatay measles outbreak o pagkalat ng sakit ng tiwala ang mga magulang ang fake news, na tigdas sa bansa. Sinundan naman sa mga bakuna hindi lamang ito ng deklarasyon ng nasabing sa Dengvaxia, kundi sa iba patunay ang kagawaran ng epidemya ng dengue, pang bakuna, gaya ng Polio, nangyayari at nang Setyembre 20, idineklara na Measles, at pati deworming. ngayon sa ng DOH ang polio outbreak sa bansa “Agency Chief Persida Acosta pamahalaang matapos ang 19 na taon. Bunga ang caused serious damage with lahat ng ito ng pananakot ni Acosta baseless accusations that led Duterte. na nagsanhi ng pagtanggi ng mga to a decline in vaccination magulang na nagpabakuna ang rates,” sabi ni DOH Secretary kanilang mga anak. Francisco Duque. Nang Pebrero 2018, 60% Dahil sa laganap na takot na bunga ng na lamang ng mga bata ang nagpaplano mga kontrobersya, marami ang namatay dahil magpabakuna, malayo sa 85% na target. Nang sa mga agam-agam na nagbunga at patuloy Agosto naman, ayon sa isang pag-aaral, bumaba na magbubunga ng daan-daang pangarap na ang mga bahagdan patungkol sa pagtingin ng manatiling mga pangarap na lamang. mga Pilipino sa benepisyo ng mga bakuna. Mula

OPINYON 09

KURO

KINALAP AT MGA DEBUHO NINA KEREN-HAPPUCH VIÑAS AT MA. CARMELA CALISURA

Hindi ako nasisiyahan sa pamamahala ni Pangulong Duterte sapagkat hindi niya maipaglaban ang kanyang sariling bansa at minsa’y nakakabastos na siya.

Mas napaayos at napaganda ang mga palikuran na nagresulta ng kasiyahan o satisafction ng halos lahat ng estudyante at mas naging komportable akong gumamit nito. Medyo napaayos naman ang WiFi dahil bumilis nang kaunti ang WiFi at nagkaroon ng mga hotspot sa paligid ng campus.

Nasisiyahan (satisfied) ka ba sa kasalukuyang pamamahala ni Pangulong Rodrigo Duterte sa Pilipinas?

C hris t ine O sabal

Ayos naman ito ngunit dahil sa hindi responsable na paggamit ng mga estudyante, nasisira at bumabagal ang WiFi. S t ella M ari z M ariano

J esusa A n g ela A banilla

Ang mga inosente ay napapatay o nadadamay. D i v ine R a ñ a

Maaaring mahubog pa ang mga kakayahan ng mga Senior High School dahil sa ROTC. Maaring maging mas disiplinado at may respeto ang mga kabataang Pilipino. D e w y - e y ed

Nangangahuluan ito ng panibagong pag-aaksya ng pondong maari sanang gamitin sa pagpapalakas ng Hukbong Sandatahan na siyang dapat nangangalaga sa seguridad ng bansa. C arl

Wala naman akong masyadong napansin na magandang pagbabago sa UNC dahil normal lamang ang magpatayo ng imprastraktura. Hindi lamang ako nasiyahan sa pagtaas ng school/tuition fee. K a t rina C arla C apis t rano

Siya’y magaling na lider, dedikado at mahusay. Ako’y nag-aantay ng marami pang pagbabago sa pamantasang ito. C arl

Pinapatay ang mundo kapag pinuputol ang puno. D i v ine R a ñ a

Masyado na ngang maraming tao at sobra pang mapolusyon, mawawalan pa ng natural na mapagkukunan ng sapat na oxygen para sa ating mga tao at iba pang may buhay. K a t rina C arla C apis t rano

Dahil namomotivate niya tayo sa pag-aaral at para saating kinabukasan.

Debuho mula sa freepik.com

D en z el S aballe g ue

Debuho mula sa freepik.com

10 LATHALAIN

Kahalayaan CHARLES KRYXIAN LARA

asabay ng bawat pagpindot sa kodak at sa bawat titik na isinusulat ay ang banta sa propesyon at sa buhay ng isang mamamahayag ay dumaragdag. Sa bawat paglathala ng mga artikulong isinisiwalat ang tinatagong kadiliman ng bansa at sa bawat pagsaklaw ng mga balitang sumasalamin sa karumaldumal na mga paglabag sa karapatang pantao’y naghihintay rin ang nakalinyang mga bala at batikos upang maitutok at maiputok sa mga mamahayag na nawawalan na ng kalayaang makapagpahayag ng katotohanan.

Concert noong Mayo 3 sa Eton Centris Walk, Diliman. Aktibong nakilahok ang iba’t-ibang media groups tulad ng Altermidya, National Union of Journalists in the Phillippines (NUJP), Let’s Organize for Democracy and Integrity (LODI) at Rappler kasama ang ilang mga artista at advocate.

ng mga kasong ito ay halimbawa lamang na kahit walang habas at harap-harapang paglabag sa kalayaang mamahayag sa bansa ay hindi pa rin nagpapatinag ang mga mamamahayag sa pagsiwalat ng katotohanan sa mga mambabasa nito. Sa mga paaralan, pribado man o publiko, elementarya, hayskul, pati kolehiyo, ng malayang pamamahayag sa bansa ay may tinatawag na mga school publication. noong pamamahala pa lang ni Ferdinand Hinahasa nito ang kabataan sa iba’t ibang Marcos na nagtakda ng larangan ng pagsusulat ng balita at dito sila Batas Militar ay nabiktima at nagkakaroon ng kamalayan, kahit ang mga nasubukan na. Ang diktador na Hayaang paslit, sa mga nangyayari sa lipunan na natakot dahil sa kapangyarihan ng ibalita ang mga isang magandang simula sa pagkakaroon midya ay siniguradong hawak sa dapat ibalita nila ng malasakit sa bansang kanilang leeg ng kanyang gobyerno ang mga at ipahayag sinilangan. ahensya ng nagbabalita. Matapos ang mga dapat niyang lagdaan ang Proklamasyon Bilang 1081, ginawa ni Marcos dhikain ng malayang pagpapahayag ipahayag. Ito ang Letter of Instruction No. 1 ang makapagbigay ng mga nararapat ang kailangan na nagpapahayag ng pagkontrol na impormasyon upang maging ng media, ito niya sa lahat na pahayagan, radyo, bukas ang mga isip at mata ng mga Pilipino ang kailangan magazine at maging telebisyon. sa mga problemang hinaharap ng bansa. ng Pilipinas, Ang mga media outlet na apektado Sila ang humihimok sa mga mamamayan hindi ang ay ang Manila Daily Bulletin, na kumilos upang lubos nilang magamit patuloy na ABS-CBN, Philippine Free Press, ang kanilang mga demokratikong panghahalay Philippine Graphic at Daily Mirror. karapatan. Kung hindi bibigyang-pansin at Ang sino mang hindi sumunod ay diin ang mga nangyayari sa bansa, hindi sa kalayaang inaresto kahit walang karampatang magpahayag ng malayong mangyari na masasaksihan natin paglilitis. ang pagbagsak ng demokrasya sa Pilipinas. katotohanan. Naniniwala ang mga mamamayan na ang malayang pamamahayag ay nagbibigay alo pang nasubok ang mga ng kritikal na pananaw sa ating kasaysayan at sa mamamahayag sa paglipas ng panahon. mga pangyayari ngayon. Nakatutulong ito upang Hanggang ngayon sa administrasyong maisiwalat ang mga katotohanang nagaganap Duterte, sinusubok at inaatake pa rin ng hindi lamang sa bansa, kundi pati na rin sa kanyang pamahalaan ang mga mamamahayag. buong mundo, lalo pa’t laganap ngayon ang Kamakailan lang ay biglang inaresto ang Rappler fake news at ang ang disimpormasyon ay CEO na si Maria Ressa noong ika-13 ng Pebrero nagiging gawi na ng karamihan . dahil sa isang kasong cyber libel na ibinasura na noon ngunit binuhay muli na nagpapalagay na siya ang patnugot ng istorya kahit hindi ais lamang ibigay ng mga naman. Ayon kay Ressa, hindi lang ang midya mamamahayag ang ang inilalagay sa peligro ng ganitong mga katotohanan sa likod ng mga pagmamaniobra at idiniin nya na walang nang nangyayari sa bansa. Hayaang ligtas sa bansa. May pagkakataon pa nga na ibalita ang mga dapat ibalita hindi pinapasok sa Malacanang si Pia Ranada, at ipahayag ang mga dapat tagaulat ng Rappler, na isa pa sa mga insidenteng ipahayag. Ito ang kailangan nagpapakita ng paglilimita sa malayang ng media, ito ang kailangan pamamahayag ngayon. ng Pilipinas, hindi ang patuloy na panghahalay sa kalayaang yon sa datos na nakalap ng Philippine magpahayag ng Center for Investigative Journalism (PCIJ) katotohanan. at iba pang grupo ng mga mamamahayag, umabot na sa 85 ang kaso ng harassment at intimidation sa mga mamamahayag. Siyam dito ay kaso ng pagpatay. “The number far exceeds those recorded under four presidents before him. Separately and together, these 85 cases have made the practice of journalism an even more dangerous endeavor under Duterte,” sabi ni Malou Mangahas, executive director ng PCIJ. Kahilera rin ng Pilipinas ang mga bansang may giyera tulad ng Syria, Iraq at Afghanistan sa listahan ng mga lugar na mapanganib para sa mamamahayag, ayon sa grupong Reporters Without Borders.

urak-yurakan man ang kanilang mga prinsipyo’t kredibilidad, hindi nagpatinag ang iba’t ibang grupo ng midya sa Pilipinas nang ipagdiwang nila ang World Press Freedom Day sa pamamagitan ng Freedom Festival Jam

MA. CHRISTINE MORENO

agkatapos ng maraming taong panonood sa mga kamag-aral kong tumatangkilik sa palabas na Game of Thrones, sa wakas ay napagdesisyunan ko ring manuod nito dahil sa isang simpleng rason: isang mabait na kaibigan ang nagbigay sa akin ng kopya ng nasabing palabas. Ngunit, ‘di ko inaakalang sa pamamagitan nito ay mapapasok ko ang isang marahas na sining ng politika.

Ang politika ay isang napakalaki at kilalang marahas na larangan, puno ng mga ambisyosong tao na nakikipagkumpitensyang makamit ang kapangyarihan kasabay ang impluwensya at yaman. Dito ay bihira ang totoong may malasakit at magandang buhay ng mga tao ay kadalasang ‘di nakakamit. Hindi sinasadyang ito ang naging buod ng napaka-popular noon pa man na HBO series-Game of Thrones, sa usaping politika. Tumabo ng milyo-milyong manunuod at talagang pinag-uusapan ang palabas na ito simula pa ng taong 2011 hanggang sa huling season nito ngayong taon. Ngunit, kung masikhay na susuriin ang palabas, hindi lamang ito nagtatapos sa naratibo ng kanilang mga tauhan at mga kaganapan. Mababanaag din Sa huli dito isang bagay na pamilyar na pamilyar sa ating mga Pilipino-ang sistema ng politika pinagk at pamahalaan sa Pilipinas. na ito a Tila nagtatayo na ng balwarte sa Pilipinas ang mga matutunog na pamilya sa bansa nawaw at sila na lamang ang nagpapalit-palitang mamuno sa probinsya o lugar na kung saan ng tsan tanyag sila: House Duterte sa Davao, House Binay sa Makati, House Aquino ng Tarlac, pumili House Marcos ng Ilocos Norte, House Ampatuan sa Maguindanao, House Roxas ng ikabub Roxas City at marami pang iba. Kilala ito sa tawag na dinastiyang politikal sa Pilipinas. kanilan Kalaunan, ang mga pamilyang kabilang dito ay siya na ring nagkakalakas ng loob na tumakbo para sa mga matataas pang posisyon sa pambansang pamahalaan, dahil na Nakuku rin sa suportang makukuha nila sa kanilang baluwarte. sa kam Sa panahon ng mga halalan sa Pilipinas, mahalaga at mabigat na kalamangan mga tir ang koneksyon sa malalaking pamliya para sa mga nangangarap na politiko dahil ang ang tan politikong may malaking makinarya ng yaman at kapangayarihan ang kadalasang iniisip nananalo. ay ang Sa Game of Thrones mahalagang marami ka ring kakampi na makatutulong sayo nararam maging sa lakas, pampinansyal, o kapangyarihan. Isa lamang sa mga halimbawa ay at pagi si Renly Baratheon, ginamit niya ang kanyang asawang si Margaery Tryrell na kabilang sakim. sa mayayamang pamilya ng Westeros upang pondohan ang pakikipaglaban niya sa kaniyang malimit na karapatan sa trono. Sapagkat naniniwala si Renly na siya’y magtatagumpay, nagpadala ng isang black spell ang kanyang kapatid na si Stannis na naging sanhi ng kanyang pagkamatay at ng kanyang pangarap. Pareho rin ito sa totoong buhay. Ang black propaganda ay makapangyarihan, ito’y nakasisira kahit pa ng isang planadong depensa. Masama mang tignan, istilo ito ng mga desperadong politiko. Kahit hindi pa panahon ng halalan, ilan sa mga politiko ang nagbabayad ng mga “online troll” upang manira ng kanilang mga katunggali sa pwesto. Sandamakmak na mga pekeng balita ang inilalathala at ibinabalita gamit ang mga pekeng account at website upang ilihis ang atensyon ng madla sa katotohanan. Maging ang mga tapat na mamamahayag ay pilit na inilalagay sa alanganin upang matigil ang kanilang pagbabalita ng mga kaganapan sa kapalibutan. Ganito kadisperado ang ilan upang makamtan lamang ang inaasam-asam na kapangyarihan. Hindi tulad ni Renly, matagumpay naman na binuo ni Daenerys Targaryen ang kanyang pangalan sa kabila ng malupit niyang pinagdaanan simula pagkabata hanggang sa namatay ang

LATHALAIN 11

Bagong Araw NICA DEANNISE BERLON

asabay ng pagmulat ng kanyang mga mata tuwing umaga’y ang pagiging mulat niya rin sa mga nangyayari sa kanyang paligid. Ang matang ilang oras na nakapikit ay nakitang muli ang araw na papasikat, ang pandama’y muling nagamit at ang pangangatwiran ay nagising mula sa pagtulog nang mahimbing.

bilang mga kasapi ng communist legal fronts. Sa isang ulat mula Philippine Star, niri-red tag umano ng pamahalaan ang mga aktibista bilang mga recruiter ng mga rebeldeng komunista upang maisali sa Communist Party of the Philippines (CPP) na mariing itinanggi naman ni Einstein Recedes, pambansang kalihim ng Anakbayan. Batid ni Recedes na gusto lamang ni Duterte Isang makabuluhang araw ang naghihintay na panghinaan ng loob at pigilan ang kabataan sa kay Mar Xavier Ampongan, mag-aaral ng UNC pakikibaka para sa mga manggagawa, maralita School of Law at isang aktibista, dahil ang sa lungsod, mga magsasaka at pati na rin sa mga kalendaryo’y nagsasabing ika-19 na ng Hunyo. katutubong pinalayas sa kanilang mga lupain. Ito ang naitakdang araw para sa kilos-protestang Bago umallis nang tuluyan sa bahay nila at gaganapin sa Plaza Quezon upang tutulan ang makiisa nanaman sa isang kilos-protesta, naalala ni sunod-sunod na pagpatay sa mga progresibong Marna may mga panahong naiisip niya na tumigil na mamamayang patuloy na tumutuligsa lamang dahil kinakain na siya ng takot. sa mga maling gawi ng pamahalaan. “Kung sabagay, sino ba namang Usap-usapan na sa mga diyaryo’t hindi matatakot kung araw-araw ay may Ang patuloy mga programang pambalitaan ang pwedeng mangyari?” tanong ni Mar sa na pagsigaw pagkamatay nina Neptali Morada, sarili. ng mga Nelly Bagasala at Ryan Hubilla na may Ngunit, ayon sa kanya ay progresibong kanya-kanyang ipinaglaban upang kasaysayan na ang nagpapatunay na mas mabigyang boses ang masang maging aktibista ka man o hindi, biktima kabataan sa inaapi. kalsada at ang ka ang sino man ng karahasan. Hindi maiwasang isipin ni Mar na “Mas mabuti nang mamatay na may bawat placard kahit ilang taon nang nakikipaglaban ipinaglalaban dahil hindi lang naman ito na kanilang ang mga Pilipino para sa kanilang para sa atin kundi sa mga susunod pang bitbit ay ang mga karapatang naaapakan dahil henerasyon. Pinapangibabawan ng mga simbolo na sa mga ‘di makataong patakaran, aktibista ang lahat ng hamon dahil alam kailangan na ay walang ginawa ang pamahalaan nila na ang pagtigil sa pakikipaglaban ay ring magising kundi ang patuloy na manggipit, ang pagkampi sa mga nang-aapi.” ng ibang tao manggutom at pumatay. Ngayo’y may hawak nang placard Sa katunayan, ayon sa ulat ng at nakikisigaw kasama ang humigitsa mahimbing Global Witness, ang Pilipinas ang kumulang 500 masang lumalaban sa nilang pinakadelikadong bansa upang pagkakatulog. Plaza Quezon, ang kilos-protestang maging isang environmental activist may temang, “Kilos Bikolano Laban sa dahil noong 2018, tinatayang 30 Tiranya”, ang nagpaalala sa kanya noong aktibista ng kalikasan ang namatay sa bansa. unang beses siyang makibaka. Humigit-kumulang 18% ng 164 na aktibistang Kanyang naalala ang halong pakiramdam ng namatay sa buong mundo nang taong iyon. pangamba at sabik dahil sa unang pagkakataon ay Kung ang nasabing bilang ay para humawak siya ng placard at sumigaw sa gitna ng kanyang asawa. Sa tulong ng kanyang mga dragon, sinimulan niyang tulungan lamang sa mga aktibista ng kalikasan, kalsada. Ngunit habang tumatagal, naramdaman ang bayan ng Qarth at Tyui. Pinalaya niya ang mga bayang ito mula sa karahasan tiyak na mas marami pa ang bilang kung niya ang ginhawa at lakas ng loob dahil kasama niya at pang-aalipin sa pamamagitan ng kanyang marahas na pamumuno kaya susumahin ang lahat ng aktibistang ang napakalawak na hanay ng masang inaapi. napalaking suporta ang nakuha niya sa malalaking pamilya ng Westeros. Pamilyar namatay na may iba’t ibang ipinaglaban. Dito niya unang naramdaman na tama nga ang ba? Kasabay ng paghigop niya ng kanyang pinaglalaban at ‘di siya nagiisa. Nilinis ni Duterte ang magulong probinsya ng Davao dahil sa pamumuno niyang kape para sa umaga’y kanyang naisip Iba’t iba man ang nagiging paraan ng iba sa mahigpit at pagtugis sa karahasan at mapang-aliping droga. Sa pamamagitan nang na dahil sa tinutuligsa ng aktibismo pagprotesta, kagaya na lamang ng walang katulad nagawa niya roon ay naging matunog ang kanyang pangalan kaya naman nakilala siya at ang mga maling pamamaraan na pagboses ng Skimmers, mga estudyante ng nakalikom ng malaking suporta galing sa buong bansa. Tila naging isa siyang liwanag sa ng pamahalaan, lagi’t laging University of the Philippines Visayas, sa mga isyu madilim at lugmok na sistema ng Pilipinas. pananakot at karahasan ang tungkol sa press freedom, ang pagpasa sa SOGIE at Ngunit, tulad din ni Daenerys, sa kabila ng kanyang mga napatunayan, marami ang sagot nila. Naisip ni Mar na sa Divorce Bill sa Senado, Rice Tarrification Law, pati na nagdududa kung karapat-dapat nga ba siyang maupo sa posisyon. Sa serye, naging totoo naging karanasan niya, hindi rin ang Reserved Officers Training Corps (ROTC) at ang pagdududa ng mga tao kay Daenerys dahil sa huli, tuluyan niyang nilinis ang lamang mga simpleng banta ang isyu tungkol sa West Philippine Sea bilang tema bayan sa pamamagitan ng pagpatay niya hindi lang sa masasama kundi pati ang mga ang natatanggap ng mga ng kanilang cheering routine, mensahe ni Mar na inosenteng tao na dapat niya sanang pinagsisibilhan. Maihahalintulad ang panyayaring aktibista. Dahil sa Wholeipagpatuloy ang pakikipaglaban para sa pagpapalaya i, ang mga ito sa nagaganap na war on drugs ni Duterte. of-Nation-Approach at ng lipunan. Ayon sa kanya’y mahaba ang daan tungo Simula nang maupo bilang presidente noong ika-30 ng Hunyo 2016, isinakatuparan kaitan Oplan Kapanatagan sa tagumpay, pero ang bawat isa sa atin ay may ni Duterte ang war on drugs na nagdulot ng pagkamatay ng halos 5,104 drug personalities, ang na programa ng malaking ambag sa pagkamit ng pagbabago. samantalang sabi ng mga pahayagan at mga organisyasyon ng human rights, ang bilang walan pamahalaan, “Oras na para pakinggan at gawan ng paraan ng patayan ay pumalo na sa humigit-kumulang 12,000. Ayon din sa isang human rights nsang tinuturing sila ang mga hinaing ng mamamayang Pilipino. Hangga’t research, mayroong mga patunay na pinepeke lamang ang bilang na ito ng mga pulis, sa para sa may inaapi, may paglaban.” pamamagitan ng pagtanim ng mga droga at mga baril sa suspek, upang ipaglaban ang mga buti ng Ang patuloy na pagsigaw ng mga progresibong hindi makatarungang pagpatay. ng buhay. kabataan sa kalsada at ang bawat placard na Sa serye ay tuluyang tinapos ni Jon Snow ang kahibangan ni Daenerys ngunit sa kanilang bitbit ay ang simbolo na kailangan na kulong sila Pilipinas ay nananatiling usapin pa rin ang pagtugis sa uri ng pamumuno ni Duterte. ring magising ng ibang tao sa mahimbing nilang Maraming kritiko ang nagtatangka ngunit pinaninindigan ni Duterte ang kanyang pangako na may ng pagkakatulog. Laging nasa isip ni Mar na ang isa ang war on drugs ay magpapatuloy hanggang matapos ang kanyang termino sa taong 2022. ranong sa pinakamalaking gawain ng isang aktibista ay Aniya, “It will be relentless and chillling as on the day it began. ” nging ang pag-organisa ng mga panibagong aktibista Sa sitwasyon ni Daenerys nagawa niya ang karumaldumal na pagpatay dahil sa kanyang lamang at pagbigay ng pag-aaral sa kanila, pati na rin ang inalagaang galit sa mga lumapastangan sa kanya. Samantalang, ang panganatwiran naman g kanilang ni Duterte na ang war on drugs ay may layuning tuligsain ang laganap na droga galing sa pagtulong sa mga maralita’t inaapi na masaksihan mdaman malalaking personalidad sa bansa. Magkaiba man ang ipinaglalaban na rason ng dalawang muli ang panibagong araw, madama muli ang iging kalayaan at kaginhawaan, pati na rin ang mas inihahalintulad, ang resulta ay naging pareho pa rin: maraming bata, matanda, mahihirap at pagtibayin ang pangangatwirang huwag makuntento . mga inosente ang nasakripisyo ang buhay. Mahihinuwa na ano mang rason ang sabihin, sa karahasang bigay ng pamahalaan, kundi ay hindi kailanman magiging makatarungan ang pagsaalang-alang ng buhay ng mga inosente. matutong lumaban para sa mga karapatang Ang maging tagahanga ng palabas na ito ay masasabing isang prebelehiyo para sa naaapakan. lahat, hindi mo lamang matutunghayan ang iba’t ibang aksyon, nakakamanghang personalidad ng mga karakter at kung paano dumadaloy ang kanilang buhay sa palabas, ngunit matutunghayan mo rin kung paanong ang bawat maling desisyon at makasariling taktika sa politika ay may kaakibat na responsibilidad; marami ang nasasaalang-alang na buhay at kadalasan, ito ay ang mga mahihirap at walang mga kapangyarihan. Sa huli, ang mga pinagkaitan na ito ang nawawalan ng tsansang pumili para sa ikabubuti ng kanilang buhay. Nakukulong sila sa kamay ng mga tiranong ang tanging iniisip lamang ay ang kanilang nararamdaman at pagiging sakim. Kung natapos ang serye sa pagtunaw ng pinag-aagawang trono na sumisimbolo sa walang katapusan na tiranong pamumuno at pagkakaroon ng isang perpektong hari sa katauhan ni Bran Stark, isang lumpo na walang kinikilingan, mapa-pera man ito o kapangyarihan, masasabing ang pagtukoy kung anong klaseng uri ng pamumuno nga ba ang karapat-dapat sa Pilipinas ay nananatiling isang malaking palaisipan pa rin.

DEBUHO NI ROSE CLAVANO

M A L AYA ABRIL-NOBYEMBRE 2019 DIBISYON NG NAGA, REHIYONG BICOL

12 LATHALAIN

CHRISTINE DE VERA

a nakararami, ang araw ng Sabado ay ang oras ng pamamahinga. Subalit para sa mga guro at mga nanay ng Tarosanan, kailangan muling bumangon nang maaga at bumalik sa paaralan dala-dala ang iba’t ibang mga kagamitang makatutulong sa kanilang ginagawa sa paaralan ng Tarosanan San Francisco Elementary School.

kanilang buhay. “Noon, madalas na pinagkakaabalahan Walang pag-aalangang nagtitiponnamin ay ang pagtatanim ng palay at tipon ang mga guro at mga nanay sa pangingisda. Ngayon ay nakahanap na paaralan. Sila’y masayang nagtatawan kami ng panibagong libangan. Sa halip na at nagkukwentuhan tungkol sa kanilang magkwentuhan ay ginugugugol namin ang mga buhay habang nakaupo sa sahig na aming oras sa makabagong pamamaraan napapatungan ng trapal, at naglalagay ng pagtatanim ng mushroom,” ibinahagi ng mga dayami ng palay at iba pang mga ni Nanay Emily Altarez, tagapamahala ng agricultural waste sa plastic bag. “Gulayan sa Paaralan” ng Tarosanan. Nakakapagtaka, ano nga ba ang Dagdag pa ni Nanay Emily, ang pinagkakaabalahan ng mga guro at mga kaniyang paglaan ng oras at atensyon ang nanay? lubos na nagpakilala sa programa at nagdala Sila ay nagkakaisa at nagtutulungan nito sa tuktok ng tagumpay. para sa isang proyektong “Kung hindi tinatawag na “Mushroom Production”. Ito ay isang Pagtutulungan ito pahahalagahan at , hindi rin ito programang pangkabuhayan at pagsuporta pangagalagaan magbubunga.” para sa komunidad ng sa isa’t isa Nagsimula ang proyekto Tarosanan, isang adopted noong Nobyembre 2018, community ng University ang mga kung saan bawat Sabado of Nueva Caceres, upang naging susi ay nagtitipon-tipon sila sa sila ay magkaroon ng upang maging paaralanng elementarya ng dagdag na pagkakakitaan at matagumpay Tarosanan at gumagawa ng panustos sa araw-araw nilang kabute bag na naglalaman ng gastusin. Ito ay inihandog ng na nakamit straw, corn cob, saw dust Institutionalized Community ang kanilang rice at spawn na pinapakuluan Extension Services o mas hangarin. hanggang walong oras. Ito ang kilala sa tawag na ICES, isang nagsisilbing taniman ng mga organisasyon na ang layunin ay kabute na kung saan ay umaabot ng isang mapagpatibay ang responsibilidad sa lipunan buwan para lumaganap ang tanim. At dahil sa pamamagitan ng pagbobuluntaryo. Ang ang mga agricultural waste na nabanggit ang pinagkaiba nila sa ibang organisasyon sa kinakailangan sa paggawa nito, masasabing UNC ay mas nakakasalamuha nila ang epektibo ang paggamit nito, sapagkat komunidad kung saan nakakakilala sila nagsisilbing mabisang substrate ito para sa ng iba’t ibang katangian ng isang tao sa paglinang ng kabute at mas makatipid sa pamayanan at mas nasusubok ang pinagkukunan na mga likas na yaman. kanilang kakayahan sa pakikipagBago sila dumiretso sa paggawa ng usap. mga mushroom bag, nagkaroon muna sila Ang proyektong ito ng seminar upang mabigyan sila ng paunang ay hindi lamang nakalaan kaalaman ukol sa kung ano at kung paano sa bawat pamilya at ang tamang paraan ng pagtanim at pag-ani tagapamahala sa ng mga kabute. Ang kabute ay hindi isang Tarosanan prutas o isang gulay, ito ay isang uri ng kundi fungi; Ang mga fungi ay mga nabubuhay na binago organismo na hindi nauugnay sa halaman, rin nito at mas ang

malapit pa na maiuugnay sa mga hayop. Ang kabute ang kanilang piniling produkto sapagkat hindi lang ito mura, kundi ito rin ay mapapagkunan ng bitamina A ,B, C, D, E at protina na maaaring maging alternatibo sa mga karneng produkto. Sa katapusan ng linggo ay ang kanilang paggawa ng paglalagyan ng kabute na umaabot hanggang 2-3 oras at nakakagawa sila nito mula sa 80-150 mushroom bags sa isang araw. Binabantayan nila ito bago anihin ang kanilang mga tanim na kabute. Kinakailangan na tuloy-tuloy ang paggawa nila nito para patuloy rin ang kanilang ani at makukuhang kita. Dahil sa proyektong ito, naiuwi ng paaralan ang grand prize sa kompetisyon na “Gulayan sa Paaralan” na bahagi sa proyekto ng ‘Project Oragon’, na iminungkahi ni John Paul Abe na sumali sa International Competition in Corporate Social Responsibility na ginanap sa Malaysia. Ang Project Oragon ay nagwagi sa pinal na paghuhusga, at dahil dito ang proyektong Mushroom Village ay ipagpapatuloy dahil ito ay internasyonal na popondohan. Pagtutulungan at pagsuporta sa isa’t isa ang mga naging susi upang maging matagumpay nilang makamit ang kanilang hangarin. Inilalaan ng mga guro at mga nanay ang kanilang araw ng pamamahinga sa mga gawaing hindi lamang mapapaunlad at mapabubuti sa kanilang pamilya kundi na rin sa buong komunidad ng Tarosanan. Patunay lamang sila na maaabot ang anumang layunin sa komunidad kung nagkakaisa ang lahat.

LATHALAIN 13

n aa r a k a N a s y Pagbayba MITZI JANE REBANCOS

ingid sa kaalaman ng karamihan, bago pa man dumating at sakupin tayo ng mga dayuhan ay mayroon nang sumisimbolo sa karunungan ng ating mga ninuno. Ito ay ang Baybayin. Nagawa ng ating mga ninuno na isulat ang mga mahahalagang pangyayari noong unang panahon gamit ang mga kakaibang titik.

nang ipinasa ng House Committee on Basic Pinatutunayan lamang nito na bago Education and Culture ang panukalang pa man dumating ang mga Kastila sa ating naglalayong gawin ang Baybayin bilang bansa ay marunong nang magsulat ang sistema ng pagsulat ng bansa, sa pagsulong ating mga ninuno at mayroon na tayong ni Pangasinan Representative sariling panitikan noon pa Hon. Leopoldo Bataoil. Kalakip man na nagpapatunay sa ng pagpasa ng panukala ay ang ating mayamang kultura at hindi sana ito sari-saring komento at suhestiyon mga paniniwala. Ngunit sa pagdaan ng mga araw, ang maging dahilan ng mga Pilipino patungkol sa dito. unang sistema ng pagsulat ng upang tuluyan nakapaloob “Turuan muna”, iyan ang mga Pilipino ay napalitan ng na lamang ilan sa reaksyon at tugon ng mga alpabetong ginagamit ng mga mag-aaral sa kasalukuyan. kalimutan ang Pilipino matapos buksan ang kanilang social media accounts at Ano nga ba ang sumisimbolo makita ang balitang nakadikit at baybayin? Kailangan pa nga sa karunungan naging bukambibig ng nakararami. bang buhayin ito? Maging sa University of Kung maihahambing sa ng mga Nueva Caceres (UNC) ay umabot alpabeto na ginagamit natin sinaunang ang balitang ito na umani ng ngayon na may dalawampu’t Pilipino. sari-saring komento mula sa mga walong titik, binubuo lamang mag-aaral nito. ng labing-pitong titik o letra “Alam ko na ang baybayin ay ang sinaunang pagsulat kung saan apat dito ginamit ng ating mga ninuno bago ang ay mga patinig (vowels), o kombinasyon ng Spanish Colonization. Napakaganda at katinig at patinig na ‘a’. Isang titik lamang ang nakakamanghangang malaman kung panong ginagamit para sa letrang d at r, e at i, o at u. ang bawat guhit nito ay sumisimbolo at Noong ika-23 ng Abril 2018, tuluyan

nakapagbubuo ng kahulugan,” wika ni Lovely Banastao, mag-aaral ng UNC Senior High School. Ayon sa opisyal na bilang, ang porsyento ng Pilipinong nakapagsusulat at nakakaintindi ng Baybayin ay umaabot lamang sa isang porsyento. Maliwanag na isang daang milyong Pilipino pa ang hindi alam kung paano gamitin ang Baybayin. Sa panukalang na palitan ang sistema ng panulat ng Pilipinas patungong Baybayin, may kaakibat din itong masama at magandang dulot sa pag-unlad ng bansa, maging sa mga mamamayan. Sa unti-unting paggamit bilang sistema ng panulat, ang pagbibigay at pagbabalik ng dating nakasanayang kaalaman ng mga sinaunang Pilipino ay nagbibigay kasanayan sa mga bagong henerasyon ng dating kultura at komunikasyon sa kalakalan at pang-araw-araw. Ngunit sa kabilang banda nito ay ang masusing pagkalap ng tamang pagturo sa nakararami at pagkonsidera sa sektor ng edukasyon ng bansa. Hindi hadlang ang pagkawala ng Baybayin upang hindi pa unti-unting alamin at unawain ang nakapaloob dito. Nagkulang man ang libro sa kasaysayan na magbigay kaalaman sa pinagdaanan ng alpabeto, hindi sana ito maging dahilan upang tuluyan na lamang kalimutan ang sumisimbolo sa karunungan ng mga sinaunang Pilipino.

sa pamamagitan ng pagprotesta o paggamit ng social media na nagpausbong ng kanilang pagiging makabayan. Isa na rito ang pinag- usapan hindi lamang sa Pilipinas kundi sa JUSTIN CARL CABALTERA buong mundo, ang ‘extrajudicial killing’. Malawakang kilos-protesta sa kalsada at online ang isinagawa ng sambayanang Pilipino bilang ancelledt’ ka na!” pagkundina sa sunod-sunod na pagpatay sa mga inosenteng tao ng administrasyong Duterte. Ito ang madalas sabihin ng mga Generation Z sa social media Tulad ng sa EJK, ang pagpapalibing kay Ferdinand Marcos sa sa mga sikat na personalidad na mayroong nasabi o nagawang Libingan Ng Mga Bayani ay labis na binatikos ng mga aktibistang mali at may inihayag na ibang opinyon. Isa lamang ito sa mga grupo at napakaraming kabataan ang nagprotesta mismo sa harap parte ng pag-usbong o pagkilala ng kultura ng pagiging ‘woke’ ng ng libingan at social media dahil sa ill-gotten wealth at sa mga hindi mga Pilipino sa henerasyon ngayon. mabilang na paglabag sa karapatang pantao noong Batas Militar Dahil sa ‘di mapigilan ang mabilis na pag-unlad ng habang naninindigan sila na #MarcosIsNotAHero. teknolohiya, may malaking impluwensiya ito, lalo na ang social Nakakuha rin ng napakalaking suporta at sentimyento ang mga media, sa kultura ng bansa ngayon. Sa tulong nito, hindi na magsasaka mula sa mga farmer rights advocate dahil sa paglagda maikakailag ngayon na maraming tao-lalo na sa kabataan-ang ni Duterte ng RA 11203 o Rice Tariffication Law noong ika-14 ng mulat at mapagmatyag sa mga napapanahong mga pangyayari sa Pebrero 2019 upang umangkat ng mas maraming bigas sa ibang bansa. buong bansa at maging sa ibang bahagi ng mundo. Nanlumo ang mga Pilipino nang malaman nila na bumagsak Ngunit, ang pagiging woke ay hindi sa P7 hanggang P8 ang bawat kilo ng palay na mas mababa sa nagtatapos sa ating kamalayan dahil ang production cost nito na P12 bawat kilo ayon sa mga magsasaka. pagiging mulat ay isang paraan din ng Ang punto ng Isa pa sa mga nagpangamba sa mga Pilipino ay ang aktibismo. Social media ang madalas ginagamit ‘woke culture’ pagkumpirma ng DOH sa panunumbalik ng sakit na Polio na ng ilang mga socio-civic at aktibistang grupo huling naitala noong 2000 pa. Umusbong sa social media ang tulad ng Anakbayan, BAYAN, Gabriela, ay upang mga paghikayat sa pagbabakuna kontra sa sakit. Napakaraming PISTON, League of Filipino Students, National magbigay tao ang nag-post na huwag matakot na magpabakuna dahil ito’y Union of Journalists of the Philippines, Youth alam at nakakahawa, na dulot ng polio virus na nakakaapekto sa utak at Act Now, maging ang Commission on Human Rights at Amnesty International Philippines makapagturo spinal cord ng isang indibidwal. minsan ay may mga nakakabahalang bahagi ang at marami pang iba upang mas malayang sa iba upang kulturaNgunit, ng pagiging woke katulad ng ‘cancelledt culture’ na ilahad at naipapahayag ang kanilang hinaing magkaroon laganap sa social media. at anyayahan ang publiko na makilahok sa “Ang cancelledt culture in social media is like a basic kanilang mga pagkilos. ng mas assumption or judgment of a person’s personality. It’s like Kabataan ang maituturing ngayon na magandang you’re one of those streotypes na once someone has said or did pinakamulat sa iba’t ibang isyu. Dahil dito, mas mundo. something wrong (well sometimes not morally or legally wrong) nagiging sensitibo sila patungkol sa kultura, but when it just doesn’t suit your taste or perspective, ayaw mo lahi, politika at iba pang napapanahong na sa kanya. Then eventually, you’ll forget all the good things that a isyu. Nauuso ngayong gamitin ang mga salitang: problematic, person has made,” opinyon ni Elijah Magana, mag-aaral ng UNC SHS. cancelled, check your privilege, stay woke, at iba pa. Ginagamit Malaking bahagi ang pag-usbong ng teknolohiya sa pagmulat nila ang social media upang magbigay-opinyon at ipamahagi ng nakapikit na mata ng lipunan. Huwag sanang gamitin ang pagiging ang mga impormasyon o balita ukol sa lahat na ginagawa ng woke upang maging mapagmataas sa iba na nagpapakita na ikaw pamahalaan. Nananaliksik na rin ang mga ibang botante kung sino lamang ay humihingi ng atensyon. Ang punto ng ‘woke culture’ ay ang mas karapat-dapat ihalal base sa kanilang mga kakayahan, upang magbigay alam at makapagturo sa iba upang magkaroon ng mas plataporma, pananaw at kredensyal. Nalalaman na rin natin ang magandang mundo. totoong nangyayari sa mundo, lalo na sa mga sigalot at mga Sa panahon ngayon, mabuti ang pagiging mulat at may pakialam gawaing labag sa karapatang pantao. Maingat na ring pinagsa mga nangyayari sa lipunan, ngunit dapat hindi hayaang makulong uusapan ang mga sensitibong bagay tulad ng lahi at kasarian ang mga adhikain sa social media lamang. Kahit ilan mang dami na mas lalong natatanggap ng henerasyon ngayon. ng likes at shares sa social media, ito’y hindi sapat para maging Maraming mga nakababahalang pangyayari epektibong ahente ng pagbabago. Kinakailangan pa ring lumabas sa sa bansa ang umani ng sangkatutak na reaksyon lansangan at kumilos upang makamit ng tunay na pagbabago. mula sa mga Pilipino, lalo na mula sa kabataan

“C

M A L AYA ABRIL-NOBYEMBRE 2019 DIBISYON NG NAGA, REHIYONG BICOL

1 4 A G H A M AT K A PA L I G I R A N

Parasitikong Uod

ampung talampakan pababa ay may mga naninirahang uod, imbes na magpataba sa lupa ng bansa at makatulong, sila ay nagiging parasitikong pumipigil sa pag-usbong ng malusog na kapaligiran sa bansa. Ito ay dahil kung si Greta Thunberg ay isang aktibistang Lumad o miyembro ng isang indigenous group, tiyak na siya’y susubaybayan ng militar, ikukulong o mas malala ay ipapapatay dahil sa tahasang pagdepensa nito sa kalikasan.

Ano’t ano pa mang binansagan na ang ating bansa bilang “most dangerous country,” pagdating sa mga taong may magandang hangarin para sa kalaikasan. Ayon sa Global Witness, tinatalang 164 na aktibistang pangkapaligiran na ang napatay noong nakaraang taon, sumunod sa Pilipinas ang Columbia, India at Guatamela. Wala mang may pakialam, isang kahindik-hindik na balita ito para sa atin. Ngunit, nang isang 16 taong gulang na Swedish na ang nagsalita, tumanggap ito ng daluyong ng simpatya mula sa iba’t ibang panig ng mundo, kasali ang Pilipinas. Ito ay matapos niyang isampal sa mga importanteng lider ng malalaking bansa ang sitwasyon ng ating kalikasan at kawalang aksyon nila para rito.Ang galit na namutawi sa mukha at talumpati ni Greta ay tila pala na humukay sa mga nagtutulog-tulugang uod. Sa ganitong mga pulong, dapat lamang na maging bahagi ang kabataan, dahil hindi lang pag-init ng temperatura, pagkatunaw ng yelo sa Norte, pagtaas ng lebel ng tubig at pagtaas ng carbon emmission ang nakasalalay rito, kundi mismong hinaharap ng ating henerasyon. Huwag nating hayaan na maging kwento ng kasakiman at pagsawalang-bahala ang ating henerasyon sa hinaharap. Nang natapos ang United Nations Action Climate Summit, milyon-milyong tao galing sa 161 bansa ang nakiisa sa pagmartsa para sa kalikasan. Ngunit, ito ay hindi magiging sapat hanggang wala pa ring aksyon ang mga pamahalaan sa iba’t ibang panig ng mundo. Ayon din sa mga eksperto, hindi rin magiging sapat ang 50% na tyansa na panatiliin ang ating kasalukuyang temperatura sa 1.5 degree Celcius sa loob ng sampung taon, sapagkat hindi pa kasali rito ang ibang sirkumstansyang makaaapekto sa kasalukuyang sitwasyon. Samantala, sa ating bansa na nakararanas ng hindi bababa sa sampung bagyo bawat taon, El Niño, pagguho ng lupa at marami pang iba, tila tinutuligsa ang mga katulad ni Greta na lumalaban sa giyera ng pagsagip sa kalikasan. “Red tagging”, pag-kidnap at pamamaslang pa ang nakukuha nilang kapalit sa kadahilanang umaalma sila sa pagmimina, pagpapatayo ng mga imprastraktura, at pag-angkin ng kanilang mga ancestral na lupa. Hindi lang martir na matatawag ang mga aktibistang ito dahil sila ay nagsakripisyo ng buhay para kalikasan, kundi bayani rin sila sapagkat hanggang ngayon hindi sila nabibigyang sapat na atensyon at karangalan. Tunay ngang parasitiko ang pamahalaan at mga pribadong sektor. Ang pagsupil sa mga dambuhalang uod na ito ay mahirap ngunit kailangang simulan. Minsan, hindi nakaangkla ang mga problema sa kapaligiran, kundi mismo sa ating mga sarili. Ang pagsisimulang ayusin ang problema sa sarili ay epektibong makatutulong sa pagtuligsa sa tunay na kalaban-ang “climate change”. Gapiin ang paniniwalang pera at kayamanan ang bubuhay sa atin sa hinaharap, sapagkat mawawalan din naman ito ng saysay kung hindi natin pangangalagaan ang kalikasan ngayon. Hukayin ang mga parasitikong uod na sumisira sa mga taong may magandang hangarin sa kalikasan at budburan sila ng katotohanang kailangan na nilang gumawa ng paraan sa pagpapataba ng hindi lamang ng kanilang sarili kundi ng lupa na lahat ay manginginabang.

BAWAL ANG PLASTIK Green-Minded Club, namahagi ng libreng tubig upang makaiwas sa ‘plastic bottle’

NICA DEANNISE BERLON

amahagi ng libreng tubig-inumin ang Green-Minded Club sa mga mag-aaral ng University of Nueva Caceres (UNC) Senior High School (SHS) upang makaiwas sa paggamit ng mga ‘plastic bottle’.

Naglagay ng dalawang ‘water dispenser’ ang nasabing grupo sa tapat ng tanggapan ng Assistant Principal for Student Affairs. Nanatili ang mga ito simula ikalawang linggo ng Hulyo hanggang sa katapusan ng nasabing buwan kung saan malayang kumuha ng tubig ang mga magaaral na may sariling lalagyan ng tubig. “Hindi siya naging parte ng mga proyektong inilunsad ng aming club. Kaya lang, nalaman namin na meron pa lang tinatawag na “Plastic-Free July”, kaya nagdesisyon kaming sumali. ‘Yong plastics, forever na ‘yan nandiyan. Tayo talaga dapat ‘yong mag-adjust, kaya naisipan namin na magbigay ng libreng tubig,” paliwanag ni Junalyn Pupa, tagapayo ng Green-Minded Club. “Malaking tulong ang tubig mula sa Green-Minded Club kasi, una, hindi na namin kailangang gumastos para sa tubig, tumbler lang ang kailangan. Saka, eco-friendly pa siya kasi nalilimitahan ang paggamit ng plastic bottles,” masayang ibinahagi ni Lady Mariandy Angeles, magaaral ng UNC SHS, na nakatipid sa paginom ng tubig imbis na bumili ng komersyal na inuming tubig. “Sana all-year round na ang suplay ng tubig,” hiling ni Angeles. Bukod sa krisis sa mga basurang plastik, nabanggit din ni Angeles ang iba pang mga krisis sa kalikasan kagaya na lamang ng wildfires, ang patuloy

na pagtunaw ng glaciers, pati na rin ang pagkawala ng natural na tahanan ng mga hayop. Batid ng grupo na bawasan ang krisis ng patuloy na pagtangkilik sa mga plastic bottle na nakakapagdagdag sa mga basurang plastik. Binigyang-diin ni Pupa na sana maisip ng mga mag-aaral ang kahalagahan ng kanilang proyekto, na hindi tungkol sa libre o sa kung ano pa man, kundi tungkol sa kanilang inumpisahan at ang panawagan na dapat gumamit na ang mga tao ng mga bagay na mas nakararapat. “Sana, maging bukas ang mga mata nila sa katotohanan na hinding-hindi na mawawala ‘yong mga plastic na ginagamit nila. Tayo ang may isip, tayo ang may puso, dapat alam natin kung ano ‘yng tama at hindi,” panawagan ni Pupa sa mga taong patuloy pa rin ang paggamit ng mga plastic bottle. Sinang-ayunan naman ito ni Benn Vincent Catolico, mag-aaral ng UNC SHS, at sinabing, “Ang nangyayari kasi, pinapabayaan lang nila ang mga bottle kung saan-saan na nagko-cause ng tambak na plastik na basura.” Hindi man nangako, ay maaasahan na maglulunsad pa rin daw ang Green-Minded Club ng iba pang mga proyekto upang makapagbigay ng tulong sa mga estudyante at matupad ang layong mapangalagaan ang kalikasan.

Alingawngaw MA. CIELA BELARDO

Liwanag sa Dilim

maciela.belardo@unc.edu.ph

a patuloy na paglaki ng bilang ng mga taong nagkakaroon ng HIV at AIDS, ang Asya at Pacific na kinabibilingan ng Pilipinas ay pumapangalawa na sa Africa sa may pinakamataas na bilang ng naitalang kaso ng mga sakit na ito. Ang HIV (Human Immune Defiency) ay isang virus na inaatake ang isang partikular na uri ng white blood cell na kung tawagin ay CD4 o T- cell. Pinapahina ng virus ang kakayahan ng katawan na labanan ang mga sakit at mga impeksyon. Habang ang AIDS (Acquired Immune Deficiency Syndrome) ay isang syndrome na maaaring mabuo sa mga taong may HIV na hindi nakakuha ng anumang uri ng panggagamot para sa sakit na ito. Ang isang tao ay maaaring magtaglay ng HIV at hindi magkaroon ng AIDS, ngunit imposibleng magtaglay ng AIDS ang taong walang HIV. Noong Enero taong kasalukuyan, ay nakapagtala ang HIV/AIDS & ART Registry of the Philippines (HARP) ng bagong kaso ng HIV- positive na idibidwal na umabot na ng 1,249 kung saan ang 32% (395) ay may edad 15- 24 taong gulang.

positibong epekto sa paglaban sa ganitong uri ng mga sakit. Bukod pa rito, ang sapat at tamang Ang patuloy na pagtaas ng bilang ng pag-unawa patungkol sa maagang kabataan na nagkakaroon ng HIV/AIDS ay pagkakasangkot sa mga gawaing sekswal, tunay na nakakaalarma at nararapat lamang na hindi lingid sa ating kaalaman na siyang na bigyang atensyon ng pangunahing dahilan kung paano mga institusyon partikular ang mga sakit na nabanggit ay na ng mga paaralan. Ang nakukuha. Ang HIV/ edad 15- 24 taong gulang Ang HIV/AIDS ay isang ay kalimitang kabataang AIDS ay isang seryosong karamdaman na dapat ginugugol ang oras at bigyang pansin ng bawat isa. seryosong panahon sa pagpasok Hanggang ngayon ay patuloy pa karamdaman sa mga paaralan upang rin ang paghahanap ng mabisang na dapat mag-aral. Sa ganitong lunas para sa sakit na ito. Kaya paraan, kung ang lugar na bigyang pansin naman, ang pagpapalawak lagi nilang ginagalawan ng mga programang ng bawat isa. ay may malakas na pangkamalayan sa paaralan ay kampanya at proyekto sa epektibong makatutulong sa pagpapalaganap ng kaalaman sa mga sakit pagbibigay liwanag at daan. Liwanag sa tulad ng HIV/ AIDS, sila ay magkakaroon mga tanong sa isip ng bawat isa at gabay sa ng mas malaking rason upang bigyang daang malayo sa panganib at pagsisisi. pansin ang ganitong mga usapin na siya namang magdadala ng mas epektibo at

Bagong Ospital, handog ng AC Health sa mga may Cancer IVY NOGA

ahil sa patuloy na pagtaas ng bilang ng mga pasyenteng may malubhang sakit na kanser, magpapatayo ng isang ospital ang Ayala Healthcare Holdings, Inc. (AC Health) na magkakahalagang mahigit dalawang bilyon sa Metro Manila na magbibigay ng mataas na kalidad na serbisyo sa mga pasyenteng may kanser.

LARAWAN MULA SA ACHEALTH. COM.PH

Malubha at nakamamatay na sakit ang kanser. Ito ay dulot ng mga selyula sa loob ng katawan ng tao na patuloy na lumalaki at kumakalat sa iba’t ibang parte ng katawan nang hindi napipigilan. “Sa panahon ngayon, ang kanser ang pangatlong pangunahing sanhi ng kamatayan sa Pilipinas, at sa kasamaangpalad, tayo ay lumalaban nang may hindi magandang resulta,” katagang malugod na

ipinamahagi ng pangulo ng Ayala Corp. na si Fernando Zobel de Ayala. Sinabi rin ni Ayala na ang isang pangunahing haligi ng kanilang pagtataguyod ay screening at maagang pagtuklas upang masuri nila ang pasyente nang mas maaga at mabigyan sila ng mas abotkaya at may mataas na kalidad na pangangalaga ng kanser. Ayon sa kompanya, layunin nito na magbigay ng isang komprehensibo at may mataas na kalidad na serbisyo sa pangangalaga ng pasyenteng may kanser, pero sa mas abot-kayang presyo. Ang nasabing gusali ay magkakaroon ng isang daang higaan at binubuo ng diagnostic equipment, mga pasilidad ng chemotherapy, linear accelerators para sa advanced radiaton therapy at silid-pampagoopera para sa mga specialist surgeon. Ang planong pagpapatayo ng ospital ay

alinsunod sa sipi ng Cancer Control Act (RA 11225) na nagpapahintulot sa pagpatayo ng cancer specialty hospitals at klinika ng pribadong sektor. Ayon sa isinagawang pag-aaral ng University of the Philippines’ Institute of Human Genetics at National Institutes of Health, mahigit 189 sa bawat 100,000 Pilipino ang may kanser habang apat ang namamatay bawat oras o 96 na pasyente ng kanser bawat araw. Tatlo sa mga sanhi ng sakit na ito ay ang sobra-sobrang pag-inom ng alak, paggamit ng tabako o sigarilyo at kawalan ng pisikal na aktibidad. Nabanggit ni Ayala na tutugunan ng ospital ang umiiral na siwang sa screening, diagnosis at paggamot sa kanser sa bansa sa mas abot-kayang presyo. Plano ring mag-alok ng cancer screening services ang retail clinic chain ng AC Health, ang FamilyDoc. “Sa palagay ko, ang pagkakaroon ng espesyal na ospital para sa mga pasyenteng may kanser sa Pilipinas ay matagal nang huli, at ang aming layunin ay muling tukuyin ang pangangalaga ng kanser sa pamamagitan ng paglilingkod sa mas malawak na pangkat ng mga Pilipino, habang nagbibigay ng maayos na kalidad na pangangalaga na tumutugma sa mga pamantayan ng mundo,” pahayag ng pangulo ng AC Health na si Paolo F. Borromeo.

AG H A M AT T E K N O LO H IYA 1 5

Hakbang Pasulong JUSTIN CARL CABALTERA

pikit mo ang iyong mga mata. Isipin mo na walang orasang gigising sa iyo tuwing umaga. Ang paraan lamang upang pumunta sa iyong paaralan o sa anumang destinasyon ay ang paglalakad. Wala ring internet at laptop upang gawin ang walang katapusang mga proyekto at pananaliksik. Hindi mo rin mabubuksan ang iyong inbox kahit walang nagpapadala sa iyo ng mensahe. Samakatuwid, walang teknolohiya.

Walang sino mang hindi sasang-ayon na napakahalaga na ng makabagong teknolohiya sa modernong panahon ngayon. Marami pa ring mga gawain ang ginagawa sa proseso ng mano mano noong unang panahon na hindi pa gaanong maunlad ang teknolohiya. Ngunit sa kasalukuyan, marami nang naiimbento upang mas maging madali ang mga gawain ng tao. Bukod sa kompyuter, naimbento na rin ang washing machine na ginagamit sa paglalaba, ang rice cooker para sa pagsasaing at higit sa lahat ang cellphone para mapadali ang pakikipag-usap ng mga tao. Dahil dito, ang mga mag-aaral ng ika-labindalawang baitang ng STEM ay hindi lamang inisip na ang teknolohiya ay isang bagay na nagpapadali ng buhay kundi isa ring paraan ng pagsulong at paglapat ng mga kasangkapan, makina, kagamitan at proseso upang tumulong sa paglutas ng mga suliranin ng mga tao at mundo. Upang ipakita ang mga makabagong imbensyon at ipagdiwang ang mga natatanging abilidad ng mga mag-aaral ng STEM-12 ng University of Nueva Caceres, isinagawa noong ika-8 at 9 ng Agosto ang Science Fair 2019 na may paksang gawaing, “Future under Construction.” Ang mga orihinal at pinaghirapang mga imbensyon ay

Ang mga orihinal at pinaghirapang mga imbensyon ay nagpapakita kung gaano nila kagustong solusyonan ang mga problema gamit ang teknolohiya kasama ang inobasyon upang tulungan hindi lamang ang isang tiyak na komunidad kundi pati na rin ang buong mundo.

nagpapakita kung gaano nila kagustong solusyonan ang mga problema gamit ang teknolohiya kasama ang inobasyon upang tulungan hindi lamang ang isang tiyak na komunidad kundi pati na rin ang buong mundo. Mula sa 47 na kapaki-pakinabang na proyekto, pinili ang walong imbensyong umangat na tinaguriang “Magnificent 8”. Ang mga imbensyon na ito ay ang C.O.P.R.A. (STEM A), Harvest Enhancer Agricultural Drone (STEM B), Pyrolysis Plastic Waste (STEM C), Water Indicator Consign Device (STEM D), Automatic Clothesline Retrieval System (STEM E), Parking Space Monitor (STEM F), Plastic Brick Maker (STEM G) at Advanced Storage Table (STEM G). Hinirang din na People’s Choice ang Automated Solar Powered EcoCharging Device (STEM A) na isang arduino-based na basurahang naglalayong kumolekta ng mga basura lalong-lalo na ang mga bote kapalit ang minuto ng pagtsa-charge ng mga cellphone o tablet. Pinarangalan naman bilang may natatanging booth ang grupo mula sa Chemical Engineering ng STEM B. Ngunit, may tatlong mga imbensyon ang nangibabaw mula sa “Magnificent 8” at ito ay ang mga sumusunod.

Copra On-site Producing and Roving Array

a kabila ng napakaraming plantasyon ng niyog sa bansa, ang produksyon nito ay nananatilng mababa at ang isa sa mga rason ay ang kakulangan ng kaalaman sa mga tamang teknolohiya para sa pagsasaka ng niyog. Ito ang ang pinakarason kung bakit ang mga magniniyog ay palaging sumasang-ayon sa kahit anong salapi na makukuha nila sa mga tone-toneladang pinaghirapang kopra sa mababang lamang na halaga. Dahil rito, naimbento nina Coleen Therese Agsao, Nica Deannise Berlon, Keren-Happuch Viñas, Jomari Abordo, Marl Cacho, Maria Niña Angela Lopez at Justin Acero ng STEM A ang Copra On-Site Producing and Roving Array (C.O.P.R.A.). Ito ay isang makina na naglalayong makamit ang mga hakbang sa paggawa ng copra mula sa mga dehusked coconuts sa pamamagitan ng tatlong yugto. Gumamit sila ng mga simple machine, tulad ng wedges, ramps at gears, para sa mekanismo at pagbabagong kemikal upang maluto ang mga coconut shells. Sa tulong ng mga siyentipikong konsepto, nabuo at nakompleto nila ang proseso ng kanilang imbensyon. Ang unang yugto ay ang loader at driller. Ang mga niyog ay ikakarga sa makina, babarinahin at kakatasan. Pagkatapos nito, ay mayroong mekanismo na magdadala ng mga niyog sa susunod na yugto. Ang ikalawang yugto ay mga mga roller na may exhaust hood at kiln. Ang mga niyog mula sa unang yugto ay lulutuin sa tatlo hanggang apat na oras. Upang masigurado na pantay ang pagkakaluto, mayroong rolling at pistoning na mekanismo. May mekanismo ulit na magtutulak ng mga shell-less meat sa susunod yugto. Ang huling yugto ay ang chopper at dryer. Ang mga coconut meat ay hahati-hatiin sa maliliit na piraso habang exposed sa mainit na hangin na magpapatuyo pa sa mga produkto na magiging kopra.

Automatic Clothesline Retrieval System

ayo ba ay nangangamba sa inyong mga sinampay sa labas ng bahay? Nagdadalawang-isip ka ba sa bawat pagpapatuyo ng inyong mga damit dahil maaring umulan o gumabi na? Huwag nang magalala. Naimbento na nila Lester Tagupa, Jyle Anthony Diaz, Rynel Multo, Mark Cedrick Daria at Pauline Belen Sebello ng STEM E ang Automatic Clothesline Retrieval System. Ito ay isang microcontrollerbased na proyekto na gumagamit ng Arduino UNO board at servo motors. Ang prototype na ito ay mayroong rotating light-dependent resistor na malalaman kung nasaan ang direksiyon ng sinag ng araw at mapapaikot ang laundry hanging rod upang direktang maarawan. Mayroon din itong rain sensor at light detector na ang layunin ay magbigay ng hudyat sa microcontroller upang otomatikong kunin ang mga damit kapag umulan o gabi na at kusang ibabalik ang mga ito sa labas pagkatapos ng ulan o umaga na. Kung ang kuryente ay patuloy na dadaloy sa mga motor, binabago ng servo motor control circuit ang draw upang mapagana ang servo motor. Ang mga motor na ito ay idinisenyo para sa mas eksaktong gawain tulad ng pagpapagalaw ng robotic arm at pagkokontrol sa rudder ng bangka o robot leg na nasa partikular na saklaw. Ito ay maituturing na isang complex machine dahil ito ay pinagsama-samang mga simple machine tulad ng wheel and axle, pulleys at screws na mas may mekanikal na bentahe kaysa sa ibang makina.

Water Indicator Consign Device

apakakaraniwan na ng baha sa buong Pilipinas lalo sa mga lungsod. May mga pagkakataon din na kahit saglit lamang ang ulan ay lubog kaagad ang ibang mga komunidad. Kahit madalas maranasan ng mga mamamayan ang baha, kulang pa rin ang kanilang mga kaalaman at teknolohiya upang magkaroon ng mga babala sa tuwing tataas ang tubig-baha. Ang Water Indicator Consign Device ang maaaring maging solusyon dito na isinagawa nina Jed Cyrus Clemente, Gil Vargas, Joseph Edmarz Tolentino, Renoir Gabriel Nolasco, Aoron Christian Fabricante at Aldrin Lozano ng STEM D. Ito ay isang kagamitan na malalaman ang lebel ng baha. Ito ay mayroong GSM (Global System for Mobile Communications) na nagpaparating ng update o babaguhing kaalaman ukol sa lebel ng tubig sa pamamagitan ng SMS na ipaparating sa mga cellular phone dahil sa electric current at radio waves.

DEBUHO NI ROSE CLAVANO

1 6 A G H A M AT K A PA L I G I R A N

KHIANA STO. DOMINGO

sang imahe ng luntian at maaliwalas na paligid; huni ng mga ibong naglilikha ng iisang musika kasabay ng mga punong nagkukumahog ang mga dahon sa pagsasayaw. Makalipas ang animnapu’t taon, ang tatlong daan at tatlumpo’t isang metrong luntian at kapatagan na ito ay napalitan ng isang matayog na kabundukan; puno ng mga kulay na sa ilan ay hindi nagpakita ng maayos na komplementasyon. Isang malalim at malaking hukay na nagsilbing tapunan ng mumunting basura ng mga taga-Balatas. Mumunting basura ng bawat isa na sa paglipas ng panahon ay nagdulot ng malaking problema. Sa patuloy na paglaki ng populasyon na umabot na sa halos dalawang daan at pitumpu’t dalawang bilang ng mga residente sa lungsod ng Naga, ang dapat sana’y munti ay napalitan ng mahigit dalawang tanke ng basura araw-araw. Ito ang nag-udyok kay Alkalde Nelson Legacion na tuluyan nang isara ang Balatas Dumpsite noong ika-13 ng Agosto 2019. Ang Republic Act 9003 na nagsasabing dapat lahat ng miyembro ng komunidad ay makiisa at tumulong sa paglutas ng problema sa basura ang siyang nagpatibay sa implementasyong ito. Karamihan ay nasiyahan sa pagpapatupad ng programang ito, ngunit sa iilang residente na nakatira malapit sa dumpsite, ito ay nagdulot ng malaking kawalan sa parte nila. Si Aling Marivic, 46, ay kasalukuyang may-ari ng maliit na tindahan at computer shop na naninirahan malapit sa dumpsite ngunit kahit kailan man ay hindi umasa sa kabuhayang dulot nito, bagkus ay sumang-ayon at labis na nasisiyahan sa implementasyon ng programa. “Ako’y labis na natutuwa sa pagsasara ng Balatas Dumpsite. Problema namin ay ang masangsang na amoy tuwing umuulan at ang mga sakit na nakukuha mula rito, gaya ng ubo, sipon, pangangati at LBM.” Si Aling Lydia, 49, ay naninirahan din malapit sa dumpsite sa loob ng halos labingwalong taon. Ang kanyang pangunahing hanapbuhay ay ang pangangalakal ng basura mula sa dumpsite. Araw-araw ay maririnig mo ang kanyang mga yapak; maghapong nangagalakal at minsan na ring kumuha ng pagkaing kahit panis upang panustos sa kumakalam nilang mga sikmura. Siya ay labis na nalungkot at hindi nasiyahan sa implementasyon ng programa. “Malaking kawalan sa amin ang pagsasara ng Balatas Dumpsite. Noon, sa loob ng isang linggo ay kumikita ako ng halos dalawang libo at limang daan mula sa mga basurang naipon ko sa dumpsite. Ngunit ngayon ay umaabot na lamang sa pitong daan ang nalilikom ko mula sa paglilibot at paghahanap ng kalakal. Kulang na

“P

eople are suffering. People are dying. Entire ecosystems are collapsing. We are in the beginning of a mass extinction, and all you can talk about is money and fairy tales of eternal economic growth. How dare you!”

Sa unang dinig, aakalin mong nanggaling ang mga salitang ito sa isang taong punong-puno ng karanasan at kaalaman pagdating sa kalikasan o kaya naman sa isang politikong nananawagan ng pagbabago sa sistema ng pagtrato sa kapaligiran, ngunit hindi. Ang mga mabibigat na salitang ito ay namutawi mula sa bibig ng isang 16 taong gulang na dalaga mula sa bansang Sweden-si Greta Thunberg. Hindi tulad ng ibang mga ordinaryong mag-aaral, si Greta ay may pasan-pasang napalaki ngunit napakamakabuluhang adhikain. Sa murang edad, namulat na si Greta sa maagang pakikibaka para sa kapakanan ng ating kalikasan. “This is all wrong. I shouldn’t be up here. I should be back in school on the other side of the ocean. Yet you all come to us young people for hope. How dare you!” pambungad na mensahe ni Greta nang bigyan siya ng pagkakataong magsalita sa harap ng daan-daang mga pinuno ng iba’t ibang bansa sa ginanap na U.N.’s Climate Action Summit noong ika-23 ng Setyembre sa lungsod ng New York. Ang masidhing pagmamalasakit ni Greta sa kalikasan ay bunsod ng mas lumalang pagbabago sa klima ng mundo o mas kilala bilang ‘climate change’. Harap-harapang isinampal ni Greta sa mukha ng iba’t ibang pinuno ng mga bansa ang kasalukuyang kalagayan ng ating mundo. “The popular idea of cutting our emissions in half in 10 years only gives us a 50% chance of staying below 1.5 degrees [Celsius], and the risk of setting off irreversible chain reactions beyond human control. Fifty percent may be acceptable to you. But those numbers do not include tipping points, most feedback loops, additional warming hidden by toxic air pollution or the aspects of equity and climate justice. They also rely on my generation sucking hundreds of billions of tons of your CO2 out of the air with technologies that barely exist,” bulalas ni Greta. Ang datos na inilibas ni Greta ay nagmula sa masusing pag-aaral ng United Nation’s Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) na binubuo ng humigit 100 siyentipiko mula sa 36 bansa. Ayon sa pag-aaral, inaasahang mas makararanas pa ang New York at Shanghai ng palagiang pagbaha dahil sa mas mabilis na pag-apaw ng tubig kumpara sa mga nakaraang panahon. Matulin din ang pagtunaw ng mga yelo sa Himalayas papuntang Antartica at unti-unti na ring lumulubog ang mga palaisdaan na nagpapakain sa milyon-milyong mga tao. Ang mga ito umano’y dulot ng walang tigil na pag-init ng mundo na kagagawan ng mga tao. “You are failing us. But the young people are starting to understand your betrayal. The eyes of all future generations are upon you. And if you choose to fail us, I say: We will never forgive you,” giit ni Greta na nagpahinto sa mga pinuno, maging sa mga tao mula sa iba’t ibang bahagi ng mundo. Gaya ng nakasanayan natin, ang mga tulad ni Greta ay dapat ginugugol ang kanyang kabataan sa pag-aaral, paglilibang, pakikipagkaibigan at iba pang gawaing pangkaraniwan na sa kanyang edad. Ngunit, namumulat ang kabataang tulad ni Greta dahil sa posibilidad na maaaring walang madatnang maayos na mundo ang kanilang henerasyon na siyang susunod na mangangalaga rito. Ang kwento ni Greta at ng iba pang mga nakikipaglaban para sa kapakanan ng kalikasan ay isang malinaw na panawagan sa bawat tao na dapat ay kumilos na para maisalba ang ating kalikasan. Huwag nating hayaan na hanggang kwento na lamang ang maaabutan ng susunod na henerasyon tungkol sa isang maayos na mundo; mananatiling kathang-isip na nais balik-balikan. “We will not let you get away with this. Right here, right now is where we draw the line. The world is waking up. And change is coming, whether you like it or not,” pagtatapos na mensahe ni Greta. SANGGUNIAN: cnn.com

kulang para sa aming mga gastusin. ” Labis na pagtitipid at pagtityaga ang kanilang puhunan upang mairaos ang kanilang pang araw-araw na pamumuhay. Hati man ang reaksyon ng mga residente, kinailangan pa ring isara at isaayos ang dumpsite para sa ikabubuti ng lahat. Sa pahayag ni Engr. Joel P. Martin, tagapangasiwa ng Solid Waste Management Office (SWMO) ng Naga, ang programa ay maisasagawa sa paraan ng pagbawas, pag-segregate at pag-recycle ng basura sa tulong ng information dissemination sa mga residente ng lungsod. Ang Balatas Dumpsite ay isasara sa loob ng sampung taon at ang mga mamamayan ay hihikayating magtapon ng basura sa sanitary landfill na matatagpuan sa Brgy. San isidro. Ang sanitary landfill ay alternatibong imbakan ng basura na maaaring magamit sa loob ng tatlong taon na walang masamang epekto sa kapaligiran. Sa loob nito ay ang tinatawag nilang “buffer zone” na kung saan inilalagay ang mga basura na siyang inilalatag at ginagamitan ng excavator upang maikalat nang maayos. Pagkalipas ng dalawa hanggang sa tatlong araw, ang mga basura na ito ay tatabunan ng lupa. Ang dating Balatas Dumpsite ay nagkaroon din ng malaking kontribusyon sa polusyong nararanasan ng mga residente malapit doon sapagkat hindi maayos ang pag-imbak ng basura na kung saan ang mga katas nito ay nakakalat na nagdudulot ng masangsang na amoy sa lugar na maaaring pagmulan ng mga sakit. Ang problemang ito ang kanilang pinipilit na solusyonan sa pagbubukas ng panibagong dumpsite. Sa pahayag ni Engr. Jude P. Gorona, ang sanitary landfill ay walang direktang epekto sa mga katubigan sapagkat ang ilalim nito ay binubuo ng lupa, bato at uling na siyang sasala sa mga katas ng basura. Upang maiwasan ang pagdami ng basura kagaya ng nangyari sa Balatas Dumpsite, siniguro ng mga opisyal ng SWMO na magiging kontrolado ang pag-imbak ng basura at patuloy na isasagawa ang mga proseso upang hindi ito makaapekto sa mga residenteng naninirahan malapit doon. Katuwang ang Department of Environment and National Resources, mga opisyal ng SWMO, mga opisyal ng barangay at mga residente ng komunidad, ang programa ay patuloy na naisasagawa nang maayos. Kapag tuluyan ng naayos ang dumpsite, panibagong adbokasiya ang siyang magbubukas gaya ng Eco-Farm patungo sa iisang layunin na “Waste to Energy”.

SA ANG MGA MAAARING SOLUSYON SA PROBLEMA SA PLASTIC KATRINE FAY BERUNIO

katlo ang Pilipinas sa Asya na gabundok ang plastik na basura. Pinangungunahan ito ng China at Indonesia. Humigit-kumulang 14 na bilyong libra ng plastik ang itinatapon sa karagatan bawat taon. Dahil sa maling pagtatapon ng mga basurang plastik, ang mga ito’y humahantong at naiipon sa karagatan. Kalauna’y dumarami at ito’y nakapagdudulot ng masamang epekto sa mga yamang-dagat. Ngunit hindi lamang sa karagatan bumubulwak ang masamang epekto nito, kundi maging sa kalusugan ng tao ay bakas ito. Sa patuloy na paglago ng mga basura sa buong mundo, nabibilang ang lungsod ng Naga sa pagkakaroon ng gabundok na basura at dumarami pa. Ang Balatas Dumpsite ay magpapatunay kung gaano kadami ang basura sa lungsod. Dahil dito, hindi na nakokontrol ang patuloy na pagdami ng basura lalonglalo na ang plastik, upang mabigyang aksyon ang problemang ito, ang lungsod ng Naga ay aktibong nailunsad ang ordinansang “Plastic Bag Regulatory Ordinance” kung saan ay layunin nitong mabigyang pansin ang pagbabawal sa paggamit ng plastic bags para sa mga tuyong bilihin. Ayon kay Engr. Melchor E.

Clantero, senior environmental management isang eco-friendly na magagamit sa pamimili. specialist mula sa Solid Waste Management Kung kaya’y layunin ng ordinansang ito na Office (SWMO), bagamat ito’y (Plastic Bag mabigyan ng solusyon sa pagbawas ng basura Regulatory Ordinance) naipasa na, kaunti pa sa paligid. Wala pa mang kamalayan ang lahat, lamang ang may kamalayan dito kung kaya’y marami na rin sa lungsod ng Naga ang unti-unting marami pa rin ang patuloy gumagamit [ng binabawasan ang paggamit ng plastik. plastik]. May ilan sa mga bagay na maaring “Wala pang alternatibong gamit kung makatulong sa pagbawas ng basura lalong-lalo sakali mang tuluyan na itong na ang plastic straw na parating ipagbawal.” ginagamit sa mga fastfood chains, Isa rin sa pinapapabisa restaurant, sodtdrink, milktea at iba Maraming pang pa, ang mabisang alternatibong bagay ng ordinansang ito ay ang paghiwalay ng plastik sa na maaring gamitin ay ang “metal paraan upang mga basura at hindi dapat straw”. maisalba ang ito (plastik) isinasali sa Ayon sa isang mamayan ng ating paligid mga basurang kinokolekta Naga na si Ken Elaurza, “Ang ng SWMO dahil sa paggamit ng metal straw ay at magkaroon rehabilitasyong ginagawa nito makakabawas ng plastik o ng plastik ng benepisyo sa Balatas Dumpsite upang straw. Ito rin ay maaari pang muling sa tao ang hindi na makadagdag pa. gamitin, malinis at ligtas para sa Hindi lamang para solusyon na nais ating mga sarili.” Kung kaya’y ang sa pagbawas ng plastik metal straw ay isa sa mabisang ng bawat isa. nakaprayoridad ang alternatibong gamitin ng mga tao ordinansang ito kundi maging upang makatulong sa paligid. sa kabuhayan din ng mga tao. Ang lokal na Maraming pang paraan upang pamahalaan ng Naga ay nagbigaymaisalba ang ating paligid at daan upang magbukas ng panibagong magkaroon ng benepisyo sa tao pangkabuhayan na pinagkakakitaan na ang solusyon na nais ng bawat nakalaan sa mga taong may kapansanan, isa. Ngunit isa sa mabisang mga babae at matatanda. Ito ay ang paraan upang mabawasan ay paggawa ng mga simpleng bag o eco ang pagdidisiplina sa sarili. bag na maaaring maging alternatibong Kung patuloy itong rarami kagamitan upang maiwasan ang parang patuloy na rin nating paggamit ng plastik. Iilan lamang sa mga sinisira ang kalikasan. bagay na maaari nilang gawin ay ang pinagtagping bag, telang bag, at iba pang gamit na maaaring makabuo ng

AGHAM AT KALUSUGAN 17

Bobang patok S

a nakalipas na mga taon, naging matunog ang mga inuming tinatawag na “bubble teas” na nauuso sa kabataan at ‘Internet foodies’. Nadiskubre ito sa bansang Taiwan at kumalat sa iba’t ibang parte ng mundo ngayon. Dahil sa ‘di mapigilang pag-uso nito, umabot na rin ito sa University of Nueva Caceres na naging patok sa mga mag-aaral.

“Noong una ko ito na-try, medyo kakaiba ang lasa na hindi parehas sa mga karaniwang inumin. Parang maraming nangyayari sa lasa nito pero nagustuhan ko kaya patuloy ko na ito binibili na madalas 3-4 na beses sa isang linggo. Naging bahagi na ito ng mga ‘cravings’ ko,” wika ng isang mag-aaral ng UNC Senior high school. “Sa totoo lang, wala akong alam na benepisyo nito ngunit alam na alam ko na nakasasama ang pag-inom ng milk teas sa kalusugan ng tao tulad ng mga tapioca pearls na ‘di agad nada-digest at sa sugar components nito na maaring magdulot ng masama sa katawan ng tao,” dagdag pa niya. Ngunit, kahit na may nakakabit na “tsaa” o “tea” sa pangalan nito ay maganda pa rin ba ito sa kalusugan? Ano pa ba ang maidudulot sa atin ng pag-inom ng bubble teas o milk teas? Bubble tea --kilala rin sa tawag na “boba tea” o “milk tea”-ay kadalasang gawa sa pamamagitan ng pagdagdag ng black tapioca “pearls” sa ilalim ng tasa, pagbuhos ng malamig na berde o itim na tsaa , at paghalo ng mga prutas, tsokolate, gatas, at iba pang mga pampalasa. Dahil sa pagiging tea-based ng inumin na ito, ang mga bubble tea ay kinilala ng karamihan bilang isang ‘health halo’. Ang tsaa, lalo na ang berdeng tsaa, ay tumutulong puksain ang mga iba’t ibang sakit at nakatutulong upang magkaroon ng malusog na mga cell sa tao dahil ito ay mayaman sa mga halamang kemikal na tinatawag na polyphenols. Ngunit, katulad ng kape, ang mga dagdag na sangkap ng bubble tea na mga pampatamis at artipisyal na pampalasa ay ang napapabilis sa pagkawala ng nutrisyon nito. Ang boba ay isang minatamis na inumin na may mataas na calorie, na hindi magandang pinagmulan ng protina o fiber, ayon kay Malina Malkani, MS, RDN, CDN, ang media spokesperson ng Academy of Nutrition and Dietetics. Nagsisimula ito sa mga mga bula na matatagpuan sa ilalim ng inumin, ang mga bilog na piraso ng mga tapioca. Ang “tapioca

aulit-ulit ang tinig na para bang isang sirang plaka. Naaalala ko na naman ang isang malagim na pangyayari. Napakasakit. Hanggang ngayon ay sariwa pa rin ang hapdi ng kahapon.

Ilang hakbang na lamang ako pauwi sa aming tahanan nang may masagip ako sa telebisyon ng tindahan ni Aling Puring. Isang balita tungkol sa epidemyang laganap na sa bansa-measles o tigdas. Ito ay isang sakit na labis na nakapag-aalala lalo na kung sanggol pa lang ang inyong anak, at masyado pang bata para mabakunahan. Sa ulat ng World Health Organization (WHO), pangatlo ang Pilipinas sa may major outbreaks ng tigdas sa buong mundo kung pagbabatayan ang bilang ng kaso mula Hulyo 2018 hanggang Hunyo 2019. Umabot na sa 39,184 ang measles cases sa bansa kung saan 533 ang nasawi, limang beses na mas mataas kumpara sa bilang ng namatay noong 2018. Sinabi rin ng WHO na ang bilang ng kaso na naiulat ang pinakamataas mula noong 2006. Nakakapangamba ang mabilis na pagkalat ng epidemya. Tila ba isang uod na unti-unting nilalamon ang sistema. “Naku, parang ilang araw pa lamang ang nakalilipas nang pumutok din ang ulat nang paglaganap ng Dengue sa bansa,” may pag-aalalang wika ni Aling Puring at bumitaw nang buntong hininga. “Dengue, ‘yan ba ho ‘yong kapag nakagat ka ng lamok?” “Hija, ang Dengue ay isang sakit na galing sa mikrobio na naihahawa sa tao sa pamamagitan ng kagat ng Aedes na lamok. Karaniwan sa mga sintomas ng Dengue ay 3 hanggang isang linggo na lagnat, pagkatamlay, pamumutla, pamamasa ng kamat at paa, hirap na paghinga at ang labis na pagtulo ng dugo sa ilong. Ayon sa Kagawaran ng Kalusugan (DOH), pumalo na ng 10,103 ang kaso ng Dengue sa buong rehiyon mula ika-1 ng Enero hanggang ika-27 ng Hulyo ngayong taon. Samantala, ang kaso ay talamak na sa mga sumusunod na lugar: Las Piñas, Makati, Malabon, Mandaluyong, Muntinlupa, Navotas, Parañaque, Pasay, San Juan, and Taguig. Naiulat rdin na 43 na ang namatay mula ika-14 ng Enero. “Nanghihina ako tapos ramdam ko rin ‘yong panlalamig ko kaya naranasan ko ‘yong ilaw na parang sa sisiw. Nanginginignginig

pearls” ay may mataas na carbohydrates pero mababa sa mga nutrisyong nagpapaganda sa kalusugan tulad ng mga fiber, protina, bitamina at mga mineral. Ayon sa World Health Organization (WHO), ang mga nakaraang pag-aaral ay nagpapakita na ang isang tasa ng bubble tea na may regular na lebel ng tamis ay mayroong 34 na gramo ng asukal, na 68 porsyento sa rekomendadong “intake” ng asukal at ang pinakamataas na dami ng asukal na dapat lang natin ikonsume kada araw ay 50 gramo lamang. Mayroon ding trans fats ang bubble tea na nabubuo dahil sa proseso sa industriya na nagpapasarap sa lasa at texture ng pagkain. Marami itong negatibong epekto sa kalusugan tulad ng pagtaas ng lebel ng masamang kolesterol at pagbaba ng lebel ng mabuting kolesterol, pagtaas ng tyansa na magkaroon ng sakit sa puso, at pag-apekto sa lakas ng memorya at abilidad na magkaanak. Ang pag-inom ng milk tea ay hindi lamang nakakasama sa kalusugan kundi pati na rin sa kapaligiran. Unang una, mayroong mga single-use plastic cup, na natatakipan ng isang plastic film, kung saan tinutusok ang plastic straw. Kahit nare-recycle ang cups at strwas, napakahalagang malaman na ang pag-recylce ay hindi ang pinakasolusyon. Ang katotohanan ay halos sa recyclable plastic ay hindi nire-recycle. Ang tradisyonal na bubble tea ay milk tea, na nakakasama dahil ang dairy ay may matinding ‘high level of carbon emissions’ at ‘water usage’. Hindi maiiwasan ang pagbili ng bubble teas, ngunit may mga bagay na pwede mong gawin upang alagaan ang iyong kalusugan at kapaligiran: Piliin ang mababang lebel lamang ng tamis. Maaari ring magmungkahi na ang gamitin ay ang regular na gatas kaysa sa sugary creamers. Maaari rin gawing pearl-free ang inumin upang mabawasan ito ng 100-200 calories. Bilhin lamang ang mga maliliit na laki ng mga ito. Magdala ng sarili mong reusable cup at straw. Gumawa ng sarili mong milk tea sa iyong tahanan. Dapat malaman mo kung gaano at paano nakakasama ang bubble tea culture. At ang huli na pinakamainam sa lahat, bawasan ang dalas ng pag-inom ng bubble tea.

Pulang Laso MGA DAPAT MALAMAN AT TANDAAN TUNGKOL SA

HIV/AIDS

2009

2018

59,135

Kabuuang bilang ng naitalang kaso ng HIV sa Pilipinas mula 1984-2018

3,805

55,319

Bilang ng mga babaeng nagpositibo sa HIV

Bilang ng mga lalaking nagpositibo sa HIV

PA A N O N A I PA PA S A A N G H I V ?

Hindi Protektadong Pakikipagtalik

Dugo at mga Prodkutong Kontaminado Nito

Mula sa Nanay patungo sa Anak

PA A N O M A K A K A I W A S S A H I V ?

ABSTINENCE

BE MONOGAMOUS

Umiwas sa pakikipagtalik

Maging tapat at manatili sa iisang karelasyon

CAREFUL SEX

Panatilhing tama at palagian ang paggamit ng condom

DON’T DO DRUGS

din ako,” mula sa isang panayam sa isang anonymous na nakaranas ng Dengue. “Sinabi rin sa ulat na pabakunahan laban sa tigdas ang bata mula sa edad na anim na buwan. Bigyan din ng Vitamin A capsule ang batang nabakunahan. Ugaliin ding umano na sumangguni sa health worker ukol dito,” paliwanag ni Aling Puring. Wala pa raw gamot o antibiotic para sa Dengue pero maraming paraan upang makaiwas sa Dengue. Nakakapanlumo ang bilang ng kaso ng tigdas at Dengue sa ating bansa na patuloy pa ring tumataas hanggang ngayon. Hay naku! Lalong sumasakit ang ulo ko. Makagawa nga muna ng takdang-aralin. Basahin: Pahina 143. Polio o Poliomyelitis. Ito ay isang malubhang nakahahawang sakit na dala ng isang virus na pumapasok sa katawan sa pamamagitan ng bibig at dumarami sa bituka. Polio? Sa pagkakaalam ko ay 2,000 pa nang idineklarang malaya na ang bansa sa sakit na Polio. Minsan nang bumulwak ang nakakahawang sakit na kumitil ng buhay sa mga bata at ngayon ay nagbabalik ito. Naitala ng DOH ang ikalawang kumpirmadong kaso ng Polio sa bansa, matapos ang 19 na taon. Napag-alaman ko rin na ang pamamanhid ng mga kalamnan sa braso, binti at dibdib, kahirapang huminga, pangingirot ng mga biyas, paninigas ng leeg, pagsusuka, matinding pananakit ng ulo at lagnat ang sintomas ng Polio. Tinatayang mga batang limang taon pababa ang pinakamadaling mahawa at tamaan ng virus na ito. Hindi pa kasi ganoon katatag at kalakas ang pangkalahatang depensa ng mga bata laban sa virus, lalo pa’t ang pagkalat nito ay mabilis na nagaganap sa nervous system ng pasyente. Bakuna kontra-Polio lamang umano ang tanging paraan upang maiwasan ang sakit na ito. Hanggang ngayon ay tila ba naririnig ko pa rin ang halinghing sa sakit ng mga batang dinapuan ng polio. Nakakapanghinang makita paghihirap ng maraming bata dahil sa polio. Inaalis nito ang karapatan ng isang batang malayang makapagpasiya at mamuhay ng masigla. Responsibilidad din ng bawat magulang na gampanan ang kanilang tungkulin dahil buhay ang nakasalalay sa bawat minutong lumilipas. Tatlong magkakaibang sakit na pare-pareho lamang malubha at nakakahawa. Hanggang ngayon, pare-parehong wala pa ring lunas ang magtutuldok sa epidemyang buhay ang pilkit na ninanakaw. Tanging ang pagpapabakuna lamang sa lalong madaling panahon ang pinakamabisang paraan upang makaiwas sa mga epidemyang lumalamon sa sistema ng bawat bata, magulang at mamamayan ng bansa.

Tinatayang bilang ng mga taong nagkakaHIV bawat araw

Iwasang gumamit ng mga ilegal na droga at uminom ng alak

EDUCATE

Siguraduhing totoo ang mga kaalaman tungkol sa HIV/AIDS

SANGGUNIAN: HIV/AIDS & ARTS REGISTRY OF THE PHILIPPLINES PROJECT RED RIBBON

Ligtas ang may

Alam! MGA DAPAT GAWIN UPANG MAKAIWAS SA

POLIO

Siguraduhing nabakunahan ang inyong mga anak o kapatid nang maraming beses

Ugaliing hugasan ang kamay gamit ang sabon at tubig

Laging gumamit ng malinis na palikuran

Kumain ng pagkaing naluto nang maayos

Ugaliing uminom ng tubig na malinis at ligtas sa kahit ano mang dumi

SANGGUNIAN: WORLD HEALTH ORGANIZATION

M A L AYA ABRIL-NOBYEMBRE 2019 DIBISYON NG NAGA, REHIYONG BICOL

1 8 PA L A K A S A N

IVY NOGA

pinamalas ng STEM Mighty Predators ang kanilang taglay na bangis nang pataubin nito ang kanilang mga katunggali sa ginanap na SHS Intramurals 2019 noong Oktubre 8-10 sa University of Nueva Caceres. Namayani ang walang humpay na hiyawan at mapagkumpitensyang sigla nang magsimula ang samu’t saring mga larong pampalakasan na pinaglabanan ng limang magkakatunggali. “Kinakabahan po [ako] for the team dahil grabe ‘yong pressure and ‘yong laban po, very intense pa. Pero happy man po ta first time ko ‘tong [SHS] intrams and enjoy-un po siya,” pahayag ni Ayumi Tomibayashi, manlalaro ng Volleyball mula sa ABM Generals. Bagamat huli sa pwesto noong nakaraang taon, naging susi ng dating STEM Cubs na ngayo’y STEM Mighty Predators sa pag-angkin ng titulo ang matinding determinasyon upang magwagi laban sa STEM Panthers, ABM Generals, GAS Howling Wolves at TVL Spartans. “Unang araw pa lang, ramdam mo na ang gigil sa mga hiyaw at kita na ang sabik sa mga mukha ng mga STEM 12 student,” wika ni Juvin Durante, LF mula sa STEM Mighty Predators. Dagdag ni Durante na maaaring nakadagdag ang pagkalugmok nila noong isang taon sa motibasyon ng kanilang mga manlalaro. “Para silang mga api na gustong maghigangti,” ani Durante. “Nagagalak ako sapagkat nagbunga ang pagod ng lahat magmula sa mga players, LFs, LS at pati na rin ang mga supporters,” sambit ni Kent Ryan Tolentino, manlalaro ng Basketball mula sa STEM Mighty

PAGBANGON. Hindi nagpatinag ang mga manlalaro ng STEM Mighty Predators sa kanilang mga katunggali upang masungkit ang kampeonato mula sa taunang SHS Intramurals na ginanap noong ika8-10 ng Oktubre. MGA LARAWAN

NINA HANNAH HERMOSA AT CHLOE CARTUJANO AT MGA SALITA NI KEREN-HAPPUCH VIÑAS

Kampeonato sa E-Sports, nakamit ng STEM 12 LUC LINUS BLANCA

inatunayan ng Stem Mighty Predators ang kanilang husay sa E-sports event sa larong League of Legends (LoL) at Defense of the Ancients 2 (DOTA 2) matapos nilang makamit ang kampeonato mula sa ginanap na SHS Intramurals 2019 noong Oktubre 8-10. Pinangunahan ni Raymar Arteta, pinuno ng DOTA team, sina Auberey Ace Señar, Daniel Turian, Mark Jomel Mangampo, Ramon Villareal at Kieth John Otilla upang magkaroon ng malinis na 2-0 pagkapanalo, sapat upang maitanghal na kampeon. Matapos ang nakakapanghinayang na pagkatalo sa first round kontra TVL Spartans, umarangkada ang STEM Mighty Predators at pwersahang pumasok sa championship round. Binubuo nina Kristian Noel Azur, Jan Emmanuel Aspe, Mark Francis Orias, Francis Ortiz at Gerald Dables ang LoL team ng Mighty Predators. Determinadong mag higanti ang Mighty Predators sa muling pagtatagpo nila ng TVL Spartans sa championship round. Bagamat naging mainit ang labanan ng dalawang koponan, sa huli, lumitaw na matagumpay ang Mighty Predators. “Unang game pa lang namin sa TVL, talo na kami. Nakaka-frustrate dahil konting mali lang namin, malalaglag na kami pero hindi ito naging hadlang para mawalan kami ng pag-asa. Ginamit namin ito bilang inspirasyon namin kaya sa sumunod na laro pinagbutihan namin talaga, nagplano kami kung paano namin to maipapanalo at dahil sa tiwala sa isa’t isa, sunod-sunod ang pagkapanalo namin,” wika ni Azur, pinuno ng LoL team.

PAGHIHIGANTI. Muling hinarap ng STEM Mighty Predators sa championships ang TVL Spartans, ang koponang tumalo sa kanila sa unang round, sa ginawang League of Legends tournament sa nakaraang SHS Intramurals. LARAWAN NI

THADDEA DEL ROSARIO AT MGA SALITA NI LUC LINUS BLANCA

GAS Howling Wolves, inilampaso ang STEM Mighty Predators, 83-74 LUC LINUS BLANCA

inatikim ng GAS Howling Wolves sa STEM Mighty Predators ang kanilang unang pagkatalo matapos silang ilampaso sa ikaapat na kwarter, 83-74, upang mamayagpag bilang kampeon sa nakaraang SHS Intramurals 2019. Naging mabunga ang “grit and grind gameplay” ng Mighty Predators sa simula ng laro. Sa unang apat na minuto, ipinasa ni Aaron Depone ang bola kay Ruan Parde upang magbaon nang low post turnaround hookshot at mapalawak ang kanilang lamang sa apat, 11-7. Sa simula ng ikalawang kwarter, binago ng Howling Wolves ang kanilang opensa mula sa 7-second transition offense at itinuon ito sa playmaking ng kanilang point guard na si Ace Daniel Merenciano. Pinagsamantalahan nila ang mga naitapong turnover ng Mighty Predators at nagresulta sa 6-0 run. Pilit na pinahinto ni Mark Vincent Malinao, pinuno ng Mighty Predators, ang momentum ng Howling Wolves matapos itong magpabagsak ng fastbreak three pointer. Nagliyab ang opensa ng Howling Wolves sa pagbukas ng ika-apat na kwarter matapos na baguhin ng dalawang magkasunudang tres nina Merenciano at Anton

KHIANA STO. DOMINGO

angibabaw ang sigaw at bangis ng STEM Mighty Predators sa UNC Pavilion matapos nilang angkinin ang pwesto bilang kampeon sa Table Tennis Women sa parehong kategoryang Singles and Doubles sa nagdaang SHS Intramurals 2019 noong ika-8-10 ng Oktubre. Sa kategoryang women singles, ipinakita ng Mighty Predators ang kanilang liksi sa bawat hampas nila ng bola na nagbigay sa kanila ng iskor na 3-1 laban sa ABM Generals. Sinundan ito ng kanilang laro laban sa STEM 11 Panthers, na siyang nagbigay sa kanila ng iskor na 3-0. Hindi rin sila nagpahuli sa GAS Howling Wolves at TVL Spartans matapos nilang ipakita ang kanilang pagnanais na manalo kung saan pinatunayan ito ng kanilang nanatiling iskor na 3-0. “Hindi ko masabi kung anong eksaktong

Predators. Dagdag pa niya, “Walang makakatumbas sa sayang aking nadama dahil isa ito sa naging pinakamalaking achievement na nakamit ko mula nang mag-aral ako sa UNC, ito ay ang tanghalin bilang kampeon ang aking [kinabibilangang] strand.” Mula sa dalawampung laro at paligsahan, nasungkit ng nasabing koponan ang 10 kampeonato. Ito ay ang mga sumusunod: Basketball Men and Women (3x3), Kickball, Table Tennis Women (Singles), Table Tennis Women (Doubles), Badminton Men and Women (Doubles), E-Sports (LOL at DOTA) at Dance Formation. Samantala, nakuha ng STEM Panthers ang kampeonato sa Volleyball Women at Table Tennis Men (Singles). Inangkin naman ng ABM Generals ang kampeonato sa Volleyball Men, Table Tennis Men (Doubles) at Badminton Women (Singles). Nakamit rin ng GAS Howling Wolves ang kampeonato sa Basketball Men (5x5), Badminton Men (Singles) at EIE Competitions (G11 at G12). Samantala, nakuha naman ng TVL Spartans ang kampeonato sa Futsal. Ayon sa tala ng UNC-SHS Supreme Student Government, naipon ng STEM Mighty Predators ang 89 na puntos sa kabuuang tala ng mga laro na nagsilbing tiket nila upang nakawin ang kampeonato mula sa ibang strands. Kapwa nakamit naman ng STEM Panthers at ABM Generals ang ikalawang pwesto matapos makakuha ng 61 puntos. Pumangatlo ang GAS Howling Wolves na may 59 na puntos at sumunod ang TVL Spartans na may 19 na puntos. Ayon kay Nelskie Dolor, team manager ng STEM Might Predators na hindi nila hinangad ang maging kampeon at kahit tumaas lang ang kanilang pwesto ay sapat na. “Dahil sa pagsisikap at galing ng aming mga manlalaro, ayon binigyan kami ng pagkakataon na maiangat ang bandera ng STEM [Mighty Predators]. Hirap at pawis ang pinuhunan ng bawat isa kung kaya’t naging malakas ang aming TEAM,” malugod na pahayag ni Dolor. Dahil sa pagkapanalo ng STEM Mighty Predators ngayong taon, naitala nila ang back-to-back championship kasunod ng kanilang sinundang STEM 12 mula noong isang taon.

sekreto ang kailangan. Basta para sakin, as long as you have the spirit and the eagerness to win, mananalo at mananalo ka. Dagdag pa riyan ang tiwala sa sarili at sa team,” mga salitang binitawan ni Katrine Faye Berunio matapos tanghalin bilang kampeon. Sa kategoryang women doubles, hindi kailan man nagpakita ng kahinaan bagkus ay nanatiling matatag ang sina Jannelle Cledera at Shaunda Mae Delena Rita. Namayagpag ang kanilang bangis matapos na sunod-sunod na magkamit ng iskor na 3-0 laban sa TVL Spartans, STEM 11

Realo ang ritmo ng laro. Nagkaroon ng malaking epekto ang sigawan at hiyawan ng mga manonood sa puso ng mga manlalaro. Sa isang panayam, sinabi ni Kent Ryan Tolentino, Mythical 5 best small forward mula sa Mighty Warriors, na parehong determinadong manalo ang dalawang grupo subalit kailangan nilang paghandaan ang 3-point shooting ng kalaban. Hindi na muling nakabangon ang Mighty Predators sa matatalim na tres na binitawan ng Howling Wolves, at tuluyan nang winakasan

Panthers at GAS Howling Wolves. Nag-iba man ang ihip ng hangin sa kanilang laro laban sa ABM Generals, hindi pa rin sila nagpatibag sa pag angkin ng iskor na 3-1. “Super blessed noong kami ‘yong nagchampion and super happy as well kasi worth it ‘yong pagod. Sa tingin ko, kami yung nanalo kasi we did our best and motivated kami sa mga taong sumuporta samin simula practice hanggang sa mismong game,” bulalas ni Cledera sa kanyang panayam matapos ang laro. Samantala, naagaw naman ni Marc Earl Bobos ng STEM Panthers ang kampeonato sa Table Tennis Men Singles matapos ang malinis na 4-0 tala. Iginawad naman sa koponan ng ABM Generals ang kampeonato sa Table Tennis Men Doubles.

ang labanan sa 83-74. “I just want to say na sobrang competitive nung mga team na nakakalaban ng strand namin and I’m happy also kasi every single team showed sportmanship and good character during the game,” pahayag ni Merenciano. Pinarangalan bilang kampeon ang GAS Howling Wolves sa Men’s 5v5 Basketball sa ginawang awarding ceremony noong ika-16 ng Oktubre 2019. Pinarangalan din ang mga napabilang sa Mythical 5 na sina Xavier Francis Padayao, Tolentino, Julian Norman Plaza, Realo at Dominggo Alamer. Naitanghal naman bilang Most Valuable Player si Merenciano.

FASTBREAK. Pilit na dinedepensahan ni Mark Vincent Malinao (Mighty Predators) ang fastbreak na pinangungunahan ni Ace Daniel Merenciano (Howling Wolves) matapos itong maka-steal sa ikatlong kwarter. LARAWAN NI

PETER ANTHONY COMIGHOD AT MGA SALITA NI LUC LINUS BLANCA

PA L A K A S A N 1 8 B

num ero

HULING HATAW. Tinapunan ng makatindigbalahibong ispayk ni John Erick Doblon (ABM Generals) ang ‘di mahulugang depensa ng STEM Mighty Predators upang angkinin ang kanilang ika-apat na panalo sa nakaraang SHS Intramurals. LARAWAN NI KEREN-HAPPUCH

89 61 59 19

STEM 12

ABM/STEM 11

GAS

TVL

Nanguna ang STEM 12 Mighty Predators sa SHS Intramurals 2019 matapos umani ng kabuuang 89 puntos mula sa mga pinanalunang isports. Sinundan sila ng ABM at STEM 11 (61 puntos), GAS (59 puntos) at TVL (19 puntos).

VIÑAS AT MGA SALITA NI LUC LINUS BLANCA

Generals, nanatiling kampeon sa Volleyball Men JUSTIN CARL CABALTERA

amayagpag ang tikas ng ABM Generals sa court nang walisin nila ang lahat nilang mga katunggali, 4-0, upang tanghaling kampeon sa Men’s Volleyball ng SHS Intramurals 2019 noong ika-810 ng Oktubre. Hindi nag-aksaya ng panahon ang Generals matapos magpaulan ng mga service ace sa kanilang unang laro upang matagumpay na magapi ang Howling Wolves sa isang matinding laban, 25-22, 25-22. Naging mas maganda ang galaw ng nagliliyab na ABM sa ikalawang araw ng intramurals nang umarangkada sila gamit ang bumubulusok nilang opensa upang tapusin agad sa dalawang sets ang mga laro laban sa koponan ng STEM Panthers, 25-22, 25-9, at TVL,

25-16, 25-15. “For the whole team, happy lang although may na-injure. Still, we’re happy and grateful sa win. The advantage of the ABM Generals is teamwork and puso lang talaga,” bulalas ni John Erick Doblon nang makuha nila ang ikatlong sunod na panalo. Nasubukan naman ang tatag ng Generals sa huli nilang laro laban sa STEM Mighty Predators nang mabaon sila sa unang set, 25-11, dahil sa mga sunod-sunod na error nito. Ngunit, nag-iba ang ihip ng hangin ng laro nang mabuhayan ang Generals at ipinalasap sa Mighty Predators ang kanilang hindi mahulugang depensa at matinding teamwork upang kunin ang ikalawa at huling set, 25-19, 25-19. “Hindi ko maipagkakaila na mayroon kaming best support system

na galing sa ABM and syempre sa best coach namin na si Sir Pau sapagkat hindi niya talaga kami pinabayaan at buong puso niya kaming pinagkatiwalaan,” wika ni Keith Monasterial na hinirang bilang Most Valuable Player sa ikalawang magkasunod na taon. “Para sa akin, the best itong intramurals na ito. Maliban sa nanalo kami ng kampeonato sa Volleyball, maganda ang pinakita na sportsmanship ng lahat ng team. Minsan nagkakaangasan sa loob ng court dahil nadadala sa emosyon at intense ng game pero pagkatapos nuon, wala na. Masaya na ulit,” dagdag pa niya. Matapos maiuwi ang panalo ngayong taon, Itinala ng ABM Generals ang kanilang ika-apat na magkakasunod na kampeonato sa Men’s Volleyball sa buong kasaysayan ng UNC Senior High School Intramurals.

TVL Spartans, inangkin ang kampeonato sa Futsal, 3-1 laro, 2-1. na umarangkadang muli si San Juan Sa kabila ng pagsisikap ng Mighty at iniwan ang kaniyang mga bantay. Predators na muling makabawi sa huling Nagpakawala ng outside kick si San Juan kinse minutos ng laro, hindi naging sapat na nagresulta sa 2-0 lead sa pagtatapos nang ang kanilang bagsik upang malusutan ang unang hati ng laro. matigas na depensa ng Spartans. Nagtapos “Happy lang, enjoy at [para sa strategy ang Spartans na may 3-1 panalo, namin ay] teamwork, passing sapat na upang maitanghal na backat yung lakas ng sipa,” iyan ang to-back champions. mga salitang binitawan ni Earl Happy “Well, to be honest the Daria, isa sa mga nangunang lang, enjoy moment that the game was over I manlalaro mula sa TVL at [para sa felt like I’m not satisfied because Spartans, matapos tanungin we lost. And there was a part of me kung ano ang kanilang naging strategy I felt like I’m the reason why stratehiya sa laro. namin ay] that we lost but my teammates were Sa pagsimula ng teamwork, comforting and telling me that what ikalawang hati, makikita ang pagbabago sa ikot ng depensa passing at I did back there was good, that is I think I’m satisfied with what ng Mighty Predators. Naging yung lakas why, I did as a goalkeeper,” ani Bryan mas aktibo sila sa paghabol sa ng sipa. Baraga sa isang panayam matapos bola lalong-lalo na sa kanilang ang pagtatapat laban sa naging mga off-ball defense. Naging kampeon na TVL. mataktika rin sila sa pag gamit ng kanilang Bago pa ang naganap na huling laban ball possessions at iniwasan na makakamit ng TVL Spartans kontra sa STEM Mighty ng turnovers. Predators ay kanilang nakatapat at tinalo ang Sa ika 22-minuto ng laro, sinugod koponan kabilang ang GAS Howling Wolves ni Andrew Infeliz ang goal ng kalaban na nagtala ng iskor 2-1, panalo mula sa isang at tinanggap ang bola mula sa pasa nang penalty kick matapos na magtatag ng isang kakamping si Paolo Luzada. Naibaon draw fight, kung saan rin nakatanggap ng red ni Infeliz ang bola at kinuha ang kaunacard si San Juan. unahang puntos ng Mighty Predators sa

MITZI JANE REBANCOS

eterminadong ipagtanggol ang kanilang titulo bilang kampeon sa Futsal ng nakaraang taon, nagwagi ang TVL Spartans, 2-1, kontra sa walang talong STEM Mighty Predators sa kanilang pagtatagpo sa SHS Intramurals 2019 na ginanap noong ika-10 ng Oktubre.

HULING PAG-ASA. Mabilisang itinawid ni Earl Vincent Daria (TVL Spartans) ang bola upang habulin ang lamang ng STEM Panthers, 2-1, sa nakaraang SHS Intramurals 2019. LARAWAN NI

CHLOE CARTUJANO AT MGA SALITA NI LUC LINUS BLANCA

Walang inaksayang panahon ang dalawang koponan mula sa unang ihip ng silbato. Naging mabilis ang pagpalit ng direksyon ng bola sa unang limang minuto, ngunit hindi nagtagal, parang naglalaro na lamang ang Mighty Predators sa palad ng Spartans. Sa pangunguna ni John Albert San Juan, sinalaksak ng Spartans ang mala pader na depensa ng Mighty Predators. Bagamat nakahabol ang Mighty Predators at muling isinaayos ang kanilang depensa, muling nakalusot si San Juan upang ibaon ang unang puntos ng Spartans sa ikawalong minuto ng laro. Hindi napigilan ng Mighty Predators ang mainit na opensa ng Spartans matapos

#Breakaway, binigyang-buhay ng ‘The PANTOGRAPH’ MITZI JANE REBANCSO

a kauna-unahang pagkakataon, binigyang-buhay ng The PANTOGRAPH, ang opisyal na pahayagan ng mga mag-aaral ng UNC Senior High School sa Ingles, ang special coverage ng taunang SHS Intramurals at bininyagan ito bilang “#Breakaway”. Ginugol ng mga kawani ng The PANTOGRAPH ang tatlong araw ng palakasan sa pagsubaybay sa mga sumusunod na laro: Basketball, Volleyball, Futsal, Kickball, Table Tennis, Badminton, E-Sports at EIE Competitons. Sinubaybayan din nila ito simula sa pambungad na seremonya noong ika-8 ng Oktubre hanggang sa pagtatapos na seremonya noong ika-16 ng parehong buwan. Ayon kay Luc Linus Blanca, patnugot sa palakasan ng The PANTOGRAPH at tagapangulo ng #Breakaway2k19, “Hangarin ng The PANTOGRAPH na sa makapaghatid ng agaran at tamang resulta at impormasyon sa mga kaganapan sa loob ng paaralan kagaya nito.” Inamin naman ni Blanca na nagkaroon ng ilang pagkukulang sa paghahatid ng mabilis na ulat tungkol sa resulta ng mga laro, lalo na noong unang araw ng palakasan. “Though there were some lapses on the first day, I’m glad and impressed as to how our staff responded to it calmly and solved the glitches,” ibinahagi ni Juvin Durante, tagapayong teknikal ng The PANTOGRAPH. Gayunpaman, umani pa rin ng mga papuri ang ginawang special coverage ng nasabing pahayagan. “Napakalaking tulong ng ginawang coverage ng The PANTOGRAPH. Nagkaroon kami ng live updates para malaman namin agad ‘yong results. Mas madali rin naming nalaman ‘yong mga schedule and next games dahil sa kanila. Pero pinakadabest ‘yong mga picture na naging meme,” sabi ni Ramon Villareal, mag-aaral ng UNC SHS, na sumusubaybay sa mga live update ng #Breakaway2k19. Ibinahagi rin ni Stella Mariano, ikalawang pangulo ng UNC-SHS Supreme Student Government, ang kanyang saloobin sa Twitter at sinabing, “Hands down sa Pantograph! Galing. We see how hard you work.” Siniguro ng The PANTOGRAPH na masusundang ang kanilang special coverage ng SHS Intramural sa sunod na taon.

Mighty Predators, pinakain ng alikabok ang mga katunggali sa Kickball MA. CHRISTINE MORENO

inakain ng alikabok ng STEM Mighty Predators ang kanilang mga katunggali upang agawin ang kampeonato sa Kickball noong ika-8-10 ng Oktubre. Determinadong matalo ang mga kalabang koponan sinikap ng walong miyembro ng STEM 12, sa pangunguna ni Karla Molina, pitcher at kanilang team captain, na hindi bigyang puntos ang kanilang mga kalaban. Kaya naman, nagtapos ang kompetisyon sa 4-0, sapat na para sila ay tanghaling kampeon. Sa kanilang huling laban sa katunggaling GAS Howling Wolves, naging dikit ang labanan. Hindi sila nakapuntos sa

unang round kaya sinikap nilang dumepensa at huwag hayaang makapuntos din ang kalaban. Sa pangalawang round, sinikap na nilang makapuntos at tuluyan na ngang nagsaya ang kanilang mga tagasuporta dahil sila pa rin ang nanaig. “ We don’t know the sequence of the game because in the first round, we both don’t have a score, but on the second round, we really pursued to get a score,” saad ni Claire Peña, isa sa mga manlalaro ng STEM Mighty Predators. Ayon naman kay Molina, Hindi rin daw nila ito inaasahan sapagkat kaunting panahon lamang sila naghanda, ito ay sa tulong ng kanilang determinasyon at teamwork at sa tulong na rin ng kanilang coach na si Elmer Francis Mora, isa ring mag-aaral sa STEM 12.

M A L AYA ABRIL-NOBYEMBRE 2019 DIBISYON NG NAGA, REHIYONG BICOL

1 8 C PA L A K A S A N

KATRINE FAY BERUNIO

a hinaba-haba man ng panahon ng pag-e-ensayo at paghahanda, humantong din sa katapusan ang pagpupursige ng mga atletang mag-aaral ng UNC Senior High Schooll upang makamit ang kampeonato sa taunang SHS Intramurals. Siyam sa kanila ang walang takot na nagpasiklab at hinarap ang kanilang mga katunggali at itinanghal na natatangi.

JONNA MARIE ONRUBIA

KEITH MONASTERIAL

VOLLEYBALL WOMEN STEM Panthers

VOLLEYBALL MEN ABM Generals

“Kaya natin ‘to, at kung ano ang ginawa natin sa pag-ensayo ay gawin din natin sa laro at wala sa ating magsusungit, kasi diyan nagsisimula ang pagkawala sa laro.” Isa ito sa naging motibasyon ng team taptain ng STEM Panthers na si Jonna at naging susi sa kanilang pagkapanalo. Bagamat iniisip nilang magagaling ang mga kalaban, sila ay nakipagsabayan pa rin sa tulong ng kaniyang mga kasamahan, coach, team manager at, higit sa lahat, ng Panginoon. Ayon sa kanya, isa ito sa pinaka di niya malilimutan dahil unang intramurals niya sa senior high school at lahat ay nagpakita ng pagka-isports kumpara sa kanyang naranasan noon.

Isa si Keith sa naging susi sa ikaapat na pagkakataong maiuwi ng ABM Generals ang kampeonato mula sa Volleyball Men. Labis ang kasiyahan niya nang makuha nila ang 4-peat sapagkat hindi ito rawnaging madali sa kanila dahil malalakas ang kanilang mga kalaban. Ayon sa kanya, “Bonus na ang pagiging MVP, dahil sa aming team, lahat ay MVP.” Ngunit naging posible ang lahat dahil sa suportang ipinakita ng ABM Generals sa kanilang lakas at ingay sa bawat laro na siyang naging inspirasyon ng mga manlalaro. Ito’y maituturing niyang masayang karanasan dahil kahit nagkakaangasan sa loob ng court dala ng emosyon at matinding sagupaan, pagkatapos ng laro ay masaya na ulit.

CHANIELL BREQUILLO

JOHN ALBERT PALAYA

BASKETBALL WOMEN 3X3 STEM Mighty Predators

BASKETBALL MEN 3X3 STEM Mighty Predators

Naging maganda ang resulta ng kanilang pagkapanalo dahil sa suporta at tiwala ng mga LFs, LS at kapwa estudyante. Ayon kay Chaniell, miyembro ng STEM Mighty Predators sa Basketball Women 3x3, “Sobrang saya, kasi dati, nanalo kami, tapos ngayon, nanalo ulit, kasi halos walang training ngunit pinatunayan namin ang aming kakayahan na manalo lalo na sa pagiging over-all champion ng STEM 12 na dati’y nasa ibaba ngunit ngayon nanguna sa lahat.” Higit sa lahat nabuo ang pagka-kaibigan ng mga manlalaro na nagpakita ng pagka-isports dahil lahat ay may kanyakanyang galing at naging positibo lalo na ang kanilang koponan.

Mula sa kanyang mga kaibigan, mga kasamahan sa koponan, mga tagasanay, LFs, LS, at iba pang mga kamagaaral kinuha ni Albert ang kaniyang lakas upang harapin ang kalaban at manalo sa laro. Isa rin sa nagpalakas ng kanyang loob ay ang pagsigaw ng mga cheer ng koponang kaniyang kinabibilangan. Para sa kanya ito ay isang magandang karanasan na makalaban ang ibang strand at kasiyahan na maiuwi ang kampeonato. Labis din ang kaniyang pasasalamat sa mga kasamahang binuhos ang lahat upang sila’y magtagumpay.

ACE DANIEL MERENCIANO

BASKETBALL MEN 5X5 GAS Howling Wolves Mula sa kanyang pangalan, si Ace ay isa sa naging alas ng GAS Howling Wolves upang makamit ang kampeonato sa 5X5 Basketball. Naging alas niya ang kanyang angking galing sa paglalaro at ang puso na ipinakita sa bawat laro. Hinugot niya ang kanyang lakas at inspirasyon upang manalo mula sa kanyang mga kasamahan, mga kaibigan, mga at lalonglalo na sa mga magaaral ng GAS dahil sa sobra sobrang suportang ipinakita nila mula umpisa hanggang sa huling laro. Hindi lamang parangal ang kanyang ikinatuwa kung hindi pati na rin ang magandang ipinakita ng bawat koponan ang pagkaisports at magandang asal upang maging mapayapa ang laro.

JOHN ALBERT SAN JUAN FUTSAL TVL Spartans

Ngiting tagumpay ang gumuhit sa mukha ng MVP ng Futsal mula sa TVL Spartans nang naiuwi nila ang kampeonato. Sa bawat pagsipa ng bola ay kaakibat ang determinasyon para sa TVL Spartans na makamit ang kampeonato. Hindi rin sila nabigo nang makuha ang kampeonato at isa si John Albert sa naging susi ng kanilang tagumpay. Kaakibat ng tagumpay na ito ay ang kasiyahan dahil sa suportang ipinakita ng mga Spartan at maging ng kanilang pamilya. Ito rin ay dahil sa tulong ng kanyang mga kasamahan sa koponan sa naipakita nilang teamwork na naging isa sa susi ng kanilang pagkanpanalo.

MARC EARL BOBOS

TABLE TENNIS MEN SINGLES STEM Panthers

KYLE DOMINIC HERRERO

LOUIE JOY SALCEDO

Sa pangalawang pagkakataon, naiuwing muli ni Kyle ang kampeonato sa larangan ng Badminton sa kategoryang men doubles. Hindi lamang kasiyahan ang kanyang naramdaman, gayundin ang gaan sa loob ng siya’y makahanap at makakilala ng mga bagong kaibigan. Ayon sa kanya, aktibo at mapagkumpetinsya ang mga manlalaro ngunit ipinamalas ng lahat ang sportsmanship dahil pagkatapos ng laro ay walang sakitan ng loob dahil marunong silang tumanggap ng pagkatalo at pagkapanalo.

Magmula sa pagbuo ng kanilang koponan hanggang sa pagbuo ng pagkakaibigan, nakuha ng koponan ni Louie Joy ang pagbuo ng isang pamilya na humantong sa kanilang pagkapanalo. Hindi naging imposible sa kanyang koponan na makamit ang kampeonato sa larangan ng Kickball kahit na muntik na silang matalo sa laban. Sa halip, ginawa nila ang kanilang makakaya bilang isang koponan at na-enjoy nila ang paglalaro nito.

BADMINTON MEN DOUBLES STEM Mighty Predators

KICKBALL STEM Mighty Predators

Pinatunayan ni Marc na kaya niyang makipagsabayan sa mga kalaban upang makamit niya ang kampeonato sa Table Tennis Men Single. Hindi siya makapaniwala sa kaniyang pagkapanalo sapagkat malalakas ang kanyang mga kalaban. Gayunpaman, naging susi ang tiwala sa kanyang sarili. Hindi lamang ‘yan dahil naging inspirasyon niya rin ang kanyang mga kamag-aral, tagasanay at, higit sa lahat, ang kanyang mga LF upang abutin ang kampeonato.

PA L A K A S A N 1 9

num ero

105 36 05 GINTO

PILAK

TANSO

Humakot ng 146 na medalya ang UNC mula sa taunang Private Schools Athletic Association (PRISAA) na ginanap mula ika-12 hanggang ika-15 ng Abril 2019 sa Sorsogon, Sorsogon.

Greyhounds, Golden Knights naggitgitan, 89-87 JUSTIN CARL CABALTERA

itgitan ang naging laban ng UNC Greyhounds at Atene de Naga University (AdNU) Golden Knights sa dulong bahagi ng huling kwarter sa Bicol Universities and Colleges Athletic League (BUCAL) Season 3 ng Men’s Basketball Juniors Division elimination rounds, ngunit namayagpag ang Greyhounds sa huli, 89-87. Ginanap noong ika-17 ng Agosto sa AdNU gymnasium, naging agresibo agad ang Golden Knights na pumukpok ng apat na three pointer na lumamang ng anim, 16-22. Sa nalalabing 1:08 minuto ng unang kwarter, nabuhayan ang Greyhounds nang dali-daling kinayod ni Jerome Almario ang depensa ni #23 mula sa outlet pass ni Kenith Taugan sa kabilang court na nagresulta sa unang deadlock ng laro, 22-22. Sa huling limang segundo ng unang kwarter, pinilit ni #10 ng AdNU na mag-drive sa loob ng depensa ng UNC ngunit nasabayan siya ng isang manlalaro at nasupalpal sa pagkakataas pa lang ng bola sa kaniyang kanang kamay na nagpahiyaw sa mga manonood. Nagtapos ang unang kwarter sa 7-0 run ng UNC, 23-22. Nagpatuloy ang momentum ng Greyhounds na mas naging masipag sa pagdepensa at naging mas mabilis na dinala ang bola sa kabilang court para makapuntos sa pamamagitan ng mga ‘quick basket’. Kumamada ang Greyhounds ng 26 na puntos sa ikalawang kwarter kontra sa Golden Knights na umabot ang lamang sa labing-anim, 54-38. Nagkaroon ng mga mini-run ang Golden Knights sa ikatlong kwarter dahil sa mga ‘defense lapse’ ng Greyhounds. Nagawa pa nilang tapyasan ang lamang sa anim, 65-59, matapos ang isang ‘fade-away jumpshot’ ni #14. Hindi naman pumayag ang Greyhounds na makahabol ng tuluyan ang ADNU na sumagot agad ng isang mabilisang ‘pull-up triple’ ni Almario sa huling tatlong segundo ng ikatlong kwarter upang idala ang siyam na puntos na kalamangan, 68-59, papasok sa ikaapat at huling kwarter ng laban. Sa nalalabing 3:11 minuto ng laro, nagawang bumalik sa laban ang Golden Knights nang makuha ni #7 ng AdNU ang rebound sa mintis na ‘base-line shot’ ni Almario at mabilis nitong dinala ang bola sa kabilang court. Ipinasa niya sa tumatakbong #23 na nagawang maging libre sa gitna at mala-halimaw na isinalaksak ang bola upang mabawasan ang kalamangan sa tatlo, 80-77. Mas lalong dumikit ang Golden Knights sa nalalabing 20 segundo ng laro nang pilit na maagaw ni #3 ang bola mula sa inside pass ng Greyhounds. Sa bilis ni #3 ay hindi na siya nahabol ng mga manlalaro ng UNC at ipinasok ang madaling lay-up na nagpanipis pa sa lamang sa isang puntos, 88-87, na nagpasigaw sa kalahating bahagi ng gymnasium. Sa huli, hindi na nagawang agawin ng Golden Knights ang laro mula sa Greyhounds dahil sa pinaigting na man-to-man defense nito sa dulo at nagtapos ang dikdikang laban sa iskor na 89-87.

PATUNGONG UP

Ang Paglalayag ni Renzo saKabilang Ibayo KATRINE FAYE BREUNIO

“H

uwag mawalan ng pag-asa at magtiwala sa Diyos at sa sarili sapagkat lahat ng problema na iyong mararanasan ay hakbang lamang patungo sa iyong pangarap.” Butas na butas man sa ating pandinig, isa ito sa mga bagay na pinanghahawakan at nais maibahagi ng isang manlalaro upang magbigay inspirasyon sa mga nais sisirin ang kani-kanilang mga pangarap upang magtagumpay sa buhay. Labing-isang taon na ang nakararaan nang mahiligan ni Romeo Renzo Teodoro ang paglalangoy dahil sa impluwensya ng kanyang mga pinsan noong siya’y siyam na taong gulang pa lamang. Ang kanyang tita ang nag-udyok sa kanyang maging isang swimmer kung kaya’t umusbong ang kanyang karera sa larangan ng paglangoy. Sa kasalukuyan, siya’y 19 taong gulang na at nahanap niya ang kanyang lakas na naging inspirasyon at daan upang itanghal siya bilang MVP at nakasungkit ng medalya mula sa PRISAA 2018. Dahil sa kanyang tagumpay at talento, siya’y nakapasok bilang isang manlalangoy sa premyadong institusyon ng Unibersidad ng Pilipinas. Hindi ito naging madali sa kanya ngunit nariyan ang gabay ng kanyang mga magulang, pagdarasal at higit sa lahat, ang pagtitiwala sa Diyos. Ayon sa kanya, hindi lamang talento ang hinahanap ng UP, kundi ang magandang grado at pang-akademikong mga gantimpala. Hindi man siya pinalad sa UPCAT, subalit hindi rito nagtapos ang kanyang pangarap na makapasok sa nasabing unibersidad, kaya’t mas lalo pa siyang nagsikap. Dumaan siya sa dalawang beses na try outs at ang pagbusisi sa kanyang mga grado. Sa kabutihang palad, siya’y nakapasok at naging ganap na miyembro ng swimming team ng UP. Maliban sa pagiging kasapi ng nasabing koponan, hindi niya pa rin isinasantabi ang kanyang pag-aaral. Ang kanyang oras ay nababalanse niya bilang isang mag-aaral at manlalaro. “Lagi kong sisinugardo na ang bawat trabahong aking ginagawa ay upang mapabuti ang aking sarili, mapa-akademiko man o kaya’y sa aking paglalaro, dahil alam kong ito’y magiging mabigat at mahirap na sitwasyon sa aking karera sa pagsi-swimming.” Kahit unti-unti niya nang naaabot ang kanyang mga pangarap ngayon, lagi pa rin niyang inuuna ang pag-aaral. Ang kanyang pagsisikap ang siyang nagdala sa kanyang kinaroroonan ngayon. Isang pagpapatunay na hindi imposibleng makuha ang isang bagay na ating ninanais kung ito’y pinagsisikapang makuha. “Hindi araw-araw ay iyong araw, ngunit maaari mo itong makuha bilang isang hakbang patungo sa iyong malaking tagumpay,” ani Renzo. Labing isang taon nang simulan niya ang kanyang pangarap at sa layo na nang kanyang nasisid ay hindi niya kailanman kinalimutan ang pagtitiwala sa Diyos, maging sa sarili, sa paglalayag patungo sa kung anong naabot niya ngayon.

HAGUPIT. Agarang inagaw ni Kenith Taugan ng UNC Greyhounds ang bolang pumalyang maipasok ng Ateneo Golden Knights noong ika-17 ng Agosto 2019 sa AdNU Gymansium. LARAWAN MULA SA IMC BOYS AT MGA SALITA NI KEREN -HAPPUCH VIñAS

UNC, nilimas ang kampeonato sa FIBA 3x3 Basketball LUC LINUS BLANCA

uong-pusong determinasyon-iyan ang ipinamalas ng tatlong grupo ng UNC Greyhounds matapos nilang limasin ang kampeonato ng FIBA 3X3 Basketball Under 18 Category noong ika-18 ng Agosto sa Go Kim Ta Memorial Court, Iriga City. Namayagpag bilang kampeon ang Team 1 ng Greyhounds na binubuo nila Christian Sandy R. Manrique, Kenith M. Taugan, Mark Sta. Ana Rico at Bryan B. Rubio, lahat mula sa Grade 12 Senior High School. First runner-up naman ang Team 2 ng Greyhounds na binubuo nila Frenz Joshua R. Secuya, Jesston Paulo B. Hipolito, Alejandro V. Tamtanco II at Christian G. Garchitorena. Naibaon naman nina Nico Andre Caronan, Rex Gregory M. Arcos, Ervin Andrei B. Legaspi at Ralph Lemuel P. Ciruelos sa second runner-up ang Team 3 ng Greyhounds.

Itinanghal na Most Valuable Player o MVP si Manrique matapos niyang pangunahan ang Team 1 para makamit ang kampeonato. Napasama naman sina Hipolito, Sta. Ana Rico, at Caronan sa mythical team ng nasabing laro. Ayon kay Manrique, nagkaroon ng malaking epekto ang pagsasanay ng mga manlalaro para sa tagumpay na ito. “Pinaghandaan namin ito at nirespeto namin ang aming kalaban,” ani Manrique. Ang tatlong nasabing grupo ay tutungo sa regional eliminations sa ika-14 at 15 ng Setyembre upang irepresenta ang Bicol para sa pambansang lebel ng FIBA 3x3 Basketball.

UNC Volleyball Team, nahulog sa NCF, 1-2 LUC LINUS BLANCA

agtapos bilang first runner-up ang UNC Men’s Voleyball Team matapos silang matalo sa championship game kontra Naga College Foundation (NCF) Tigers, 1-2, sa nakaraang City Meet na ginanap sa UNC Sports Palace noong ika-16 ng Nobyembre. Agresibong sinimulan ng dalawang koponan ang unang set ng laro sa mabibilis na palitan ng bola. Tila ba naging isang see-saw battle ang unang set matapos ang ‘di mabilang na palitan ng lamang, ngunit sa huli, nanaig ang pa rin ang NCF Tigers sa iskor na 25-22. Sa simula pa lamang ng ikalawang set, kinontrol na ng Tigers ang ritmo ng laro. Sunodsunod nilang pinadalhan ng mga matataktikang tira ang UNC na nagresulta sa 5-0 run. Hindi naman nagpatinag ang UNC kaya unti-unti nilang binawi ang kalamangan at tumabla sa 12-12. Sa huling bahagi ng set, lumamang ang UNC ng isang puntos sa 24-23. Nagpakawala ang NCF ng isang matulin na serve na agad namang nasalo ni Christian Oliver Acero, libero ng Greyhounds, subalit ito ay nagresulta sa isang over receive na agad namang pinagsamatalahan ng Tigers. Nasalong muli ni Acero ang pinakawalang spike ng Tigers, ngunit sa pagkakataong ito, hindi na nahabol

ng Tigers ang bola at sinarahan ang ikalawang set sa 25-23. Sa pagpasok ng ikatlong set, naging mas agresibo ang NCF Tigers sa pagsagawa ng kanilang opensa. Hindi na kinayanang makipagsabayan ng Greyhounds kaya nagkamit ang Tigers ng 7-point run. Hindi na muling nakabangon ang Greyhounds at tuluyan nang winakasan ang laro sa iskor na 25-8 pabor sa panig ng Tigers. Nang tanungin kung ano ang

naging sanhi ng pagkatalo ng UNC, inamin ni Acero na kinulang sila sa depensa. “Known naman talaga ang NCF sa opensa, pero, siguro, kung sinabayan namin sa depensa, may chance na manalo kami. Kung sa physicality naman ng players, kinulang kami sa stamina, especially na kakatapos pa lamang ng game namin kontra sa NAPPSAA, tapos 30 minutes lang ang pahinga, pero everyone did their best.”

MULA SA 20 | NCMS Titans... ng tres sila Christian Manrique at Taugan kaya nagkaroon sila ng 14-0 run sa pagsimula ng ikatlong kwarter. Patuloy na dinomina ni Quijano ang ilalim ng ring sa magkabilaang dulo ng court. Malakas ang panggigipit ng depensa ni Quijano kaya napipilitang tumapon ng alahoy ang Titans. Bagamat hindi na naglaro ang starting five ng Greyhounds sa hulinh kwarter, patuloy parin nilang winasak ang Titans at naitala ang pinaka mataas na lamang sa laro, 68. Hindi na muling naka bawi ang Titans at tinapos ng Greyhounds ang laro sa 129 - 61.

isports 89-87

BUCAL SEASON 3 UNC vs. AdNU

17 AGOSTO 2019

ADNU GYMNASIUM, NAGA CITY

NCMS Titans, tinambakan ng UNC Greyhounds, 129-61

UNC Taekwondo Team, kampeon sa Naga City

LUC LINUS BLANCA

a huling pagtatagpo ng UNC Greyhounds at Naga City Montessori School (NCMS) Titans noong ika-19 ng Hulyo 2019, pinangunahan ni Kennith Taugan at Jerome Almario ang Greyhounds upang magpakawala ng 68-point lead kontra Titans sa score na, 129-61.

IRISH SIERDA

aiuwi ng koponan ng University of Nueva Caceres (UNC) sa Taekwondo ang kampeonato mula sa Naga City Inter-School Olympics Season 3 noong ika- 5 ng Oktubre. Labing-isang ginto at apat na tansong medalya ang sinungkit ng UNC Taekwondo Team mula sa Junior Division ng nasabing paligsahan. Anim sa labing-limang kinatawan ng pamantasan ay mula sa UNC Senior High School. Sila ay sina Christine Joy Cleofe, Justin Eric Antonio, Justine Imperial, Ma. Viktoria Espinosa at Keshen Ivan Lopez na nagkamit ng gintong medalya. Samantala, si Alexander Mañugo naman ay ginawaran ng tansong medalya. Agad namang tumungo ang koponan sa ginanap na 2019 Regional Inter-School Taekwando Tournament Competition noong ika-26-27 Oktubre. Nasungkit nina Nathaniel Mañugo, Prince Kenn Villacruel, Alexander Mañugo, Imperial, Lopez, Cleofe at Sharmaine Resuena (STEM 12) ang gintong medalya. Samantalang nag-uwi naman ng pilak na medalya si Antonio. Ayon kay Resuena, ang koponan mula sa NCF Tigers ang naging pinakamahigpit nilang kalaban sa paligsahan dahil umano’y halos lahat ng mga manlalaro nila ay nakapaglaro na sa pambansang lebel. Sa kasalukuyan, puspusan ang pagsasanay ng kanilang koponan dahil tutungo sila sa Palarong Bicol upang kumatawan sa Naga.

11 04 00

Hindi na nag aksaya ng panahon ang Greyhounds at umarangkada na mula sa simula ng unang kwarter kaya nagkaroon agad sila ng double-digit lead sa unang limang minuto. Pinangunahan ni Almario ang opensa at depensa ng Greyhounds sa unang hati ng laro. Bagaman paunti-unting binabawi ng Titans ang lamang ng Greyhounds, muli silang pinatumba matapos na makuha ni Secuya ang offensive rebound at ibinaon ang kanyang hookshot. Makikita sa ikatlong kwarter ang kahalagahan ng nakuhang second chance points ng Greyhounds bunga ng kanilang offensive rebounds, kaya naging mas kampante sa pagtira

Binibigay namin ang lahat ng aming makakaya sa bawat laro para sa mga naniniwala sa amin at sumusuporta sa Greyhounds!

19 WALANG TAKOT. Hindi nagpatinag si Andrei Legaspi (18) sa manlalaro ng NCMS Titans upang matagumpay na maipasok ang bola sa ikatlong kwarter ng kanilang pagtutuos noong ika-19 ng Hulyo 2019.

LARAWAN MULA SA IMC BOYS AT MGA SALITA KEREN-HAPPUCH VIÑAS

Ikot ng Bola LUC LINUS BLANCA

luclinus.blanca@unc.edu.ph

Kulang sa Pansin

AND R EI LEGASPI

NANGUNA SA NAGA UNC Greyhounds, sinakmal ang NCF Tigers, 77-67 GINTO

PILAK

TANSO

ANG OP I SYA L N A PA H AYAG A N N G N G M G A M AG -AA R A L N G U N C S E N I O R HIGH SC HO O L

LUC LINUS BLANCA

anguna sa buong lungsod ng Naga ang UNC Greyhounds Basketball Team nang angkinin nito ang kampeonato matapos hindi sumipot ang Naga College Foundation (NCF) Tigers sa kanilang huling pagtatagpo sa Naga City Inter-School Olympics noong ika-26 ng Oktubre. Ginawaran naman bilang most valuable player si Nico Caronan mula sa koponan ng UNC. Ito ang ikatlong pagkakataon na itinanghal ang Greyhounds bilang kampeon sa nasabing paligsahan. BUCAL 3 Semi-Finals Bago pa man ang nasabing pagtatagpo, nauna nang nagharap ang dalawang koponan sa semi-finals ng BUCAL Season 3 Juniors Division noong ika-7 ng Setyembre na natapos pabor sa UNC Greyhounds, 77-67.

Kontrolado ng UNC ang unang bitaw ng bola na siya namang binigyang bunga ni Kenith Taugan matapos maibaon ang unang puntos ng laro. Naging mabagal ang daloy ng laro para sa Tigers matapos silang magbitiw ng tatlong sunod-sunod na turnover kung kaya’t nagkaroon ng 4-0 run ang Greyhounds sa huling bahagi ng unang kwarter. Sa huling anim na segundo ng kwarter, dinala ni Ralph Lemuel Circuelos ang bola sa magkabilaang dulo ng court upang magpabagsak ng tres para

palawakin ang lamang ng Greyhounds sa Jerome Almario ang opensa at dipensa walo, 16-8. ng Greyhounds. Naghiyawan ang mga Sa pagsimula ng ikalawang kwarter, manonood matapos mag-eurostep si nakasalo ng apoy ang Tigers, matapos Taugan para ipwersa ang sarili sa gitna silang kumunekta ng limang puntos, ng masisikip na depensa ng kalaban. ngunit sa gitna ng mainit na Sa kabila ng pagsisikap ng opensa ng Tigers naagaw Tigers upang mabawi ang lamang Napani Felix Andrew Deang ang sa ika-apat na kwarter, nagliyab proud kami ang kamay ni Taugan at tuluyan bola at agad na itinapon sa kabilang dako ng court. Agad nang tinapos ang laro na may samin, namang natahimik ang Tigers kase lahat double-digit lead, 77-67. nang tumama ang paikot na Itinanghal bilang player ng training tres ni Bryan Rubio. Natapos of the game si Taugan matapos na-apply ang unang hati ng laro sa niyang magbitiw ng 27 puntos namin. panig ng Greyhounds, 34-25. samahan pa ng 3 rebound para Sa ikatlong bahagi ng masiguo ang tagumpay ng laro, bumitaw ng napakaraming tira sa Greyhounds. tres ang Tigers, subalit wala ni isa ang “Napa-proud kami samin, kase nakapasok. Sa kabilang dako naman, lahat ng training na-apply namin,” wika pinangunahan ni Kenith Taugan at ni ni Taugan.

UNC Specto, umaarangkada sa MBFL 2019, 3-2 SA NGALAN NG KAMPEONATO. Mabagsik na dinipensahan ni Albert San Juan (10) mula sa manlalaro ng Iriga A ang ipinasang bola ng kanyang kasamahan noong ika-1 ng Setyembre sa Holy Rosary Minor Seminary. LARAWAN AT MGA SALITA NI KERENHAPPUCH VIÑAS

asalukuyang umaarangkada ang UNC Specto, koponan ng University of Nueva Caceres (UNC) sa Football, sa MonsBob Football League 2019 na nagtala ng 3-2 pagkapanalo. Nakamit ng Specto ang kanilang unang panalo nang buong-lakas nilang sipain ang kupunan ng Ateneo de Naga University noong ika18 ng Agosto sa Holy Rosary Minor Seminary, 5-0. “Nanalo kami [sa] aming mga laro, unang-una [dahil] sa mga ka-teammate ko at sa coach namin,” pagmamalaki ni Albert San Juan, kasapi ni Specto at mag-aaral ng UNC Senior High School (SHS). Naging sunod-sunod ang kanilang paglampaso sa kanilang iba pang mga kalaban, tulad ng Peñafrancia United, 4-1, at Iriga A, 2-0. “Ginagawa talaga namin lahat para manalo,” giit ni San Juan.

a papalapit na 2020 Tokyo Olympics, sabik na sabik ang ilang daang atletang Pilipino upang maipamalas sa buong mundo ang kanilang angking lakas at talento. Ngunit, hindi sapat ang talento, dedikasyon, sipag at tiyaga upang maiuwi ng Pilipinas ang gintong medalya mula sa Olympics. Kaya, ano pa ba ang kulang? Pinansyal na suporta. Sa isang espesyal na ulat na inilathala ng GMA News Online noong 2015, nailantad ang pagkahuli ng Pilipinas sa pagbigay ng nararapat na pondo para sa mga atleta. Naglaan ng P14.37 bilyon ang Thailand, at P7.2 bilyon naman ang Singapore, para sa isang sports program noong 2011. Sa kabilang dako naman, naglaan lamang ang Pilipinas ng P962 milyon sa nasabing taon. Kaya, makikita natin ang malaking pagkakaiba sa pananaw ng ating gobyerno sa mga atletang Pilipino. Moral na suporta. Kung titingnan natin sa mga social networking site, bibihira nating makita na pinaparangalan ang mga manlalaro sa ibang isports, tulad ng Badminton, Weightlifting, Archery, at iba pa. Hindi tayo pwedeng humingi ng maraming medalya kung hindi tayo nagbibigay ng sapat na materyal at moral na pangangailangan ng ating mga manlalaro para makapag-ensayo nang mabuti. Dapat magkaroon tayo ng balanseng pananaw na hindi binibigyang higit na karangalan ang iba, sa halip dapat na bigyang halaga natin ang mga Pilipino na ibinubuhos ang kanilang oras, lakas at yaman upang mabigyang karangalan ang Pilipinas.

Samantala, muntik nang maging walang mintis ang kanilang pagkapanalo, ngunit minalas silang depensahan ito mula sa Ocampo FC noong ika-8 ng Setyembre na humantong sa 2-1 talaan. “Walang maayos na komunikasyon sa gitna ng laro kaya kailangan pang hasain pa nang husto ang mga katawan na kaya dapat makipagsabayan sa lakas at galing ng ibang kalaro,” wika ni Justin Apring, kasapi ng Specto at mag-aaral ng UNC SHS. “Another reason is breaks of the game. May mga oras na kahit gaano namin sinusubukan, walang nagiging resulta. Katulad ng aming laro, we have more than triple attempts than our opponent yet we never connected,” bulalas ni Francisco Banzuela, coach ng UNC Specto. Dagdag pa ni Banzuela na kailangan nila mag-ensayo nang mabuti bilang isang koponan upang mas lalong mapaghandaan ang UNC Specto sa mga susunod pa nilang laban.