Barnehagelærerrollen by Universitetsforlaget

Redaktørene Sigrid Bøyum og Hilde Hofslundsengen har med seg bidragsyterne Astrid Bakken, Ane Bergersen, Johanna Birkeland, Eli Bjørhusdal, Mari Engesæter, Kirsten Flaten, Hege Fimreite, Kristin Rostad Gangstad, Linn Stokke Guttormsen, Merete Nornes-Nymark, Kari-Anne Bottegaard Næss, Dag Skram, Lena Skjerdal, Lisbeth Ljosdal Skreland og Anne Grethe Sønsthagen.

ISBN 978-82-15-04072-1

BARNEHAGELÆRERROLLEN

Bokens mål er å gi aktører i barnehagefeltet innblikk i ulike sider av barnehagelærerrollen. I rollen som barnehagelærer har du mulighet til å påvirke barn og familiers hverdag. Barnehagelærerrollen utøves i spenningene som oppstår mellom ulike verdier, og i strukturer og prosesser. I boken drøftes noen av utfordringene gjennom ulike måter å arbeide på. Kapitlene presenterer flere fagdisipliner og belyser blant annet kulturelt mangfold, ledelse, foreldresamarbeid, grensesetting og arbeid med rammeplanens fagområder.

Bøyum og Hofslundsengen (red.)

Barnehagelærerprofesjonens yrkesutøvelse skjer i et komp lekst pedagogisk felt hvor arbeid med barn, kollegaer og foreldre kan organiseres ulikt. Det er viktig å få frem denne kompleksiteten gjennom ny forskning, tett på praksis i barne hagen.

Sigrid Bøyum og Hilde Christine Hofslundsengen (red.)

BARNEHAGELÆRERROLLEN Mangfold, mestring og likeverd

Barnehagelærerrollen

9788215040721_Bøyum og Hofslundsengen_Barnehagelærerollen.indd 1

05.03.2021 13:18

9788215040721_Bøyum og Hofslundsengen_Barnehagelærerollen.indd 2

05.03.2021 13:18

Sigrid Bøyum og Hilde Christine Hofslundsengen (red.)

Barnehagelærerrollen Mangfold, mestring og likeverd

univer site tsforl age t

9788215040721_Bøyum og Hofslundsengen_Barnehagelærerollen.indd 3

05.03.2021 13:18

© Universitetsforlaget 2021 ISBN 978-82-15-04072-1 Materialet i denne publikasjonen er omfattet av åndsverklovens bestemmelser. Uten særskilt avtale med rettighetshaverne er enhver eksemplarfremstilling og tilgjengeliggjøring bare tillatt i den utstrekning det er hjemlet i lov eller tillatt gjennom avtale med Kopinor, interesseorgan for rettighetshavere til åndsverk. Utnyttelse i strid med lov eller avtale kan medføre erstatningsansvar og inndragning og kan straffes med bøter eller fengsel. Henvendelser om denne utgivelsen kan rettes til: Universitetsforlaget AS Postboks 508 Sentrum 0105 Oslo www.universitetsforlaget.no Omslag: Endre Barstad Sats: ottaBOK Trykk og innbinding: 07 Media – 07.no Boken er satt med: Adobe Garamond Pro 11/14,5 Papir: 100 g Amber Graphic

9788215040721_Bøyum og Hofslundsengen_Barnehagelærerollen.indd 4

05.03.2021 13:18

Innhold

Forord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Kapittel 1 «Det gjer godt i hjarta!» Å møte dei minste med musikk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Lena Skjerdal og Mari Engesæter Samandrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Innleiing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Eittåringens behov for tilknyting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Intersubjektivitet som fenomen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Oppstart i barnehage for eittåringar . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Metode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 Empiri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 Avdelingsmøte i barnehagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 Utprøvingar og systematisering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Fokusgruppeintervju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Tryggheit, trøyst og glede . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Fellesskap og medverknad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Systematisering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Drøfting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Konklusjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Kapittel 2 Skrivekvardag for barn i barnehagen . . . . . . . . . . . . 32 Eli Bjørhusdal og Hilde Hofslundsengen Samandrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Introduksjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Utforskande skriving og barnehagelærar si rolle . . . . . . . . . 33

9788215040721_Bøyum og Hofslundsengen_Barnehagelærerollen.indd 5

05.03.2021 13:18

Innhold

Teoretisk rammeverk om tidleg skriving . . . . . . . . . . . . . . . 34 Metode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 Presentasjon av intervjuresultat og observasjonshendingar . . . 38 Barnehagelærar Karoline i Grøn barnehage om skriveaktivitetar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Skrivekvardag i Grøn barnehage: brevskriving til Pulverheksa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 Barnehagelærar Henriette i Blå barnehage om skriveaktivitetar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Skrivekvardag i Blå barnehage: skriving på PC som utgangspunkt for rolleleik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 Drøfting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 Tilrettelegging for omgrepskunnskap . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 Tilrettelegging for prosedyrekunnskap . . . . . . . . . . . . . . . . 45 Tilrettelegging for genererande kunnskap . . . . . . . . . . . . . . 46 Avslutning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Kapittel 3 Barnehagelæreres praksis med barn som stammer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Kari-Anne Bottegaard Næss, Linn Stokke Guttormsen og Hilde Hofslundsengen Sammendrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Introduksjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Hva er stamming? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 Identifisering og kartlegging av stamming hos barnehagebarn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 Stammebehandling for barnehagebarn . . . . . . . . . . . . . . . . 52 Hvorfor er det viktig at barn som stammer, får hjelp? . . . . . 53 Barnehagelæreres kunnskap om og praksis med barn som stammer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 Metode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 Utvalg og prosedyre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 Spørreskjema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 Analyser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 Resultater . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

9788215040721_Bøyum og Hofslundsengen_Barnehagelærerollen.indd 6

05.03.2021 13:18

Innhold

Forståelse av barns talebrudd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 I møte med foreldre til barn som stammer . . . . . . . . . . . . . 59 Diskusjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 Å skille mellom stamming og normal ikke-flyt . . . . . . . . . . . . 62 Barnehagelærernes praksis når foreldre kontakter dem om stamming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 Råd og prosedyrer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Spesifikke tilpasninger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 Studiens begrensninger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 Konklusjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 Kapittel 4 Barnehagelærerrollen og regler . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Lisbeth Ljosdal Skreland Sammendrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Innledning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Regler i barnehagens hverdagsliv . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 Metodisk tilnærming og idealtyper som analyseverktøy . . . . . 70 Regler, normer og verdier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Vokterrollen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 Funksjonærrollen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 Lærerrollen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Læreren kan være oppreist eller i barnas høyde . . . . . . . . . . 77 Oppdragerrollen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Medspillerrollen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 Idealtyper, regler og barnehagelærerens ulike roller . . . . . . . . . 79 Barnehagelærerrollen fra medspiller til funksjonær? . . . . . . 81 Kapittel 5 Barnehagelærarens rolle i overgangen frå barnehage til skule . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Dag Skram Samandrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Innleiing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 Overgang frå barnehage til skule . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 Forholdet mellom leik, læring og undervisning i overgangen frå barnehage til skule . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88

9788215040721_Bøyum og Hofslundsengen_Barnehagelærerollen.indd 7

05.03.2021 13:18

Innhold

Metode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 Funn og drøfting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 Korleis ser du på forholdet mellom leik, læring og undervisning? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 Barnehagelærarrolla i overgangen frå barnehagen til skule . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 Heilskapleg læring og utvikling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 Kva er viktig kunnskap og kompetanse ved skulestart? . . . . 96 Kontinuitet i overgangen mellom barnehage og skule . . . . . 98 Avslutning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 Kapittel 6 Primærkontaktsystemet i den flerkulturelle barnehagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 Johanna Birkeland Sammendrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 Introduksjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 Nasjonale føringer og tidligere forskning . . . . . . . . . . . . . . 102 Forskningsdesign og metode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 Resultat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 Tettere oppfølging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 Bygge tillit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 Gjensidig forståelse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 Drøfting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 Konkluderende refleksjoner . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 Kapittel 7 Barnehagelæraren si betyding i relasjonsbygging med foreldre i foreldresamtalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 Astrid Bakken og Kirsten Flaten Samandrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 Introduksjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 Kvifor er foreldresamarbeid avgjerande? . . . . . . . . . . . . . . . 119 Samarbeid gjennom god dialog . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 Barnehagelæraren sin relasjonskompetanse . . . . . . . . . . . . . 121 Foreldreutvalet for barnehagar (FUB) . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 Korleis kan foreldre medverke? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122

9788215040721_Bøyum og Hofslundsengen_Barnehagelærerollen.indd 8

05.03.2021 13:18

Innhold

Metode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 Analyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 Resultat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 Kva vektlegg barnehagelærarar i foreldresamtalen . . . . . . . . 125 Barnehagelærarar sine strategiar for samtalar som krev noko ekstra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 Kommunikasjon og relasjonskompetanse . . . . . . . . . . . . . 128 Drøfting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 Faktorar som påverka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 Fagkompetanse hjå barnehagelærarar . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 Studien si avgrensing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 Avslutning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 Kapittel 8 Barnehagelæreres erfaringer med samarbeid med foreldre med polsk bakgrunn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 Sigrid Bøyum og Kristin Rostad Gangstad Sammendrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 Innledning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 Foreldresamarbeid i en flerkulturell barnehage . . . . . . . . . . 137 Kultur og kulturforståelse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 Metode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 Etiske og metodiske refleksjoner . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 Resultater . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 Tilrettelegging av foreldresamarbeidet . . . . . . . . . . . . . . . . 142 Språklige utfordringer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 Tilpasningsdyktige foreldre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144 Kulturelle forskjeller . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144 Diskusjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 Likeverdig foreldresamarbeid eller ensidig informasjon fra barnehagens side? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 Mulighet til medvirkning eller forventning om tilpasning? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 Studiens begrensninger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 Konklusjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149

9788215040721_Bøyum og Hofslundsengen_Barnehagelærerollen.indd 9

05.03.2021 13:18

Innhold

Kapittel 9 Å vere ein fleirkulturell barnehage – moglegheiter og utfordringar i kvardagspraksis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 Merete Nornes-Nymark og Ane Bergersen Samandrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 Introduksjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 Kultursensitivitet i praksis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 Freire, minoritet og majoritet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 Bourdieu, sosiale agentar og posisjonar . . . . . . . . . . . . . . . 154 Metodiske val . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 Analyseprosess . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156 Etiske utfordringar og avgrensingar i studien . . . . . . . . . . . 157 Resultat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158 Barnehage A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158 Barnehage B . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 Barnehage C . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 Barnehage D . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 Drøfting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162 Avslutning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 Kapittel 10 Interkulturell kompetanseutvikling – ein studie om leiing av barnehagepersonalet som lærer å lære om foreldresamarbeid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168 Anne Grethe Sønsthagen og Sigrid Bøyum Samandrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168 Introduksjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169 Bakgrunn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170 Leiing av læring og kompetanseutvikling i barnehagen . . . . 171 Metode og bakgrunn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173 Barnehagelæraren si leiing av interkulturell kompetanseutvikling for å sikre eit likeverdig foreldresamarbeid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176 Resultat 1: Leiing av interkulturell kompetanseutvikling førte i hovudsak til ei endring på eit individuelt nivå, men også på eit kollektivt nivå . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176

9788215040721_Bøyum og Hofslundsengen_Barnehagelærerollen.indd 10

05.03.2021 13:18

Innhold

Resultat 2: Kommunikasjon, tryggleik og inkludering – tre faktorar for å sikre eit likeverdig foreldresamarbeid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 Diskusjon – korleis leie og støtte personalet i å sikre eit likeverdig foreldresamarbeid gjennom arbeid med interkulturell kompetanseutvikling? . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180 Korleis leie interkulturell kompetanseutvikling på eit kollektivt nivå? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181 Korleis leie og støtte personalet for å sikre eit likeverdig foreldresamarbeid? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 Atterhald . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 Konklusjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 Kapittel 11 «Vi blander alt sammen» – barnehagelærerstudenters forståelse av begrepet pedagogisk ledelse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187 Ane Bergersen, Merete Nornes-Nymark og Hege Fimreite Sammendrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187 Introduksjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188 Pedagogisk ledelse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 En mye brukt ledelsesmodell i barnehagelærerutdanningen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 Pedagogisk ledelse og stillingsbenevnelsen pedagogisk leder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192 Helhetlig faglig ledelse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192 Metodisk tilnærming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193 Datainnsamling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193 Prosedyrer for koding, bearbeiding og analyse . . . . . . . . . . 194 Etiske og kritiske vurderinger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195 Presentasjon av funn og analyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195 Pedagogisk ledelse som arbeid utført av pedagogisk leder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196 Pedagogisk ledelse som ledelse av aktiviteter med barn . . . . 196 Pedagogisk ledelse som ledelse av medarbeidere og ledelse av lærings- og utviklingsprosesser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197

9788215040721_Bøyum og Hofslundsengen_Barnehagelærerollen.indd 11

05.03.2021 13:18

Innhold

Pedagogisk ledelse som helhetlig refleksiv ledelse . . . . . . . . 197 Diskusjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198 Fra begrepet pedagogisk ledelse til profesjonsfaglig ledelse i barnehagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200 Konklusjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 Forfatterpresentasjoner . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205 Litteraturliste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209

9788215040721_Bøyum og Hofslundsengen_Barnehagelærerollen.indd 12

05.03.2021 13:18

Forord

Denne boken er en fagfellevurdert antologi som forskergruppen Kvardagsliv i barnehagen, Høgskulen på Vestlandet (HVL), tok initiativ til å skrive. Bakgrunnen for boken har sitt utspring i rapporten Barnehagelærerrollen i et profesjonsperspektiv – et kunnskapsgrunnlag (Kunnskapsdepartementet, heretter forkortet KD, 2018). Rapporten har løftet opp barnehagers profesjonelle praksis og pekt på veien videre for profesjonen. Den har også vist at det er behov for mer forskning om innholdet i barnehagen. I likhet med ekspertgruppen er barnehagelærerrollen noe som opptar oss som forskere og lærerutdannere, og som vi mener er en sammensatt rolle i stadig endring. Barnehagelærerprofesjonens yrkesutøvelse skjer i et komplekst pedagogisk felt hvor arbeid med barn, kollegaer og foreldre kan organiseres ulikt. Det er viktig å få fram denne kompleksiteten gjennom ny forskning, tett på praksis i barnehagen. Temaene som presenteres i boken, viser nettopp det. Mangfold, mestring og likeverd er satt som undertittel på boken. Rammeplan for barnehagen (KD, 2017) framhever at barnehagen skal bidra til et likeverdig samfunn, og barna skal ha like muligheter til å delta, bli sett og hørt. For å fremme likeverd trengs det en reflekterende barnehagelærer som stadig vurderer egne holdninger og handlinger. Mangfold og likeverd er særlig aktualisert i kapitlene om foreldresamarbeid, primærkontakt og å være barnehagelærer i et flerkulturelt samfunn som Norge. Mestring er aktualisert gjennom kapitler om identifisering av kommunikasjonsvansker, oppstart i barnehagen, didaktisk arbeid med skriving og overgang fra barnehage til skole. I boken settes det også et profesjonsfaglig søkelys på mestring av rollen i kapitlene om regler og hva pedagogisk ledelse kan være.

9788215040721_Bøyum og Hofslundsengen_Barnehagelærerollen.indd 13

05.03.2021 13:18

Forord

Målet med boken er å gi aktører i barnehagefeltet innblikk i ulike sider av barnehagelærerrollen og hvordan rollen påvirker barns og familiers hverdag. Boken viser kompleksiteten og gir leserne forskningsbasert kunnskap om noen av områdene barnehagelærere skal mestre. Barnehagelærerrollen utøves i spenningene som oppstår mellom ulike verdier, i strukturer og prosesser. Arbeidsdagen i barnehagen inneholder både planlagte og spontane læringsaktiviteter, omsorg og profesjonalitet, enkeltbarn og barnegruppe samt samarbeid og ledelse. I boken drøftes noen av utfordringene dette gir. I kapitlene presenteres flere fagdisipliner. Alle forfatterne tar utgangspunkt i empirisk materiale og forsøker å drøfte hvordan barnehagelærerrollen kan styrkes og utfordres. Denne antologien består av elleve kapitler som formidler forskning fra barnehagefeltet. Boken er inndelt slik: De første seks kapitlene handler om arbeid rettet mot barna, de neste tre kapitlene om barnehagelæreren i samarbeid med foreldre og andre, og de to siste om ledelse i barnehagen. Det må påpekes at denne inndelingen ikke er absolutt, og barnehagelærerrollen inneholder alle disse områdene. Kapitlene i boken er skrevet av forskere innenfor barnehagefeltet. Flesteparten av forfatterne er fra HVL, men også noen inviterte forskere. Målgruppen er barnehageforskere, barnehagelærere og andre med interesse for barnehagefeltet. Som redaktører vil vi takke bidragsyterne i boken, både barn og barne hagelærere som har stilt opp som informanter, og forfatterne som har forsket og skrevet. Takk til fagfeller som har lest og kommentert disse bidragene på en konstruktiv måte. Til slutt vil vi takke forlagsredaktør Laila Brantenberg, som har vært en stor støtte gjennom hele prosessen. Sogndal, mars 2021 Sigrid Bøyum og Hilde Hofslundsengen

9788215040721_Bøyum og Hofslundsengen_Barnehagelærerollen.indd 14

05.03.2021 13:18

Kapittel 1

«Det gjer godt i hjarta!» Å møte dei minste med musikk Lena Skjerdal og Mari Engesæter

Samandrag I denne kvalitative casestudien undersøker vi korleis ein barnehage systematisk kan jobbe med song som overgangsobjekt i samband med oppstart for nye eittåringar, og kva erfaringar personalet gjer seg i dette arbeidet. Brev, praksisforteljingar, loggar og fokusgruppeintervju er nytta som data innsamlingsmetode. I kapittelet skildrar vi konkrete tiltak i barnehagen. Personalet går til sitt allereie eksisterande songrepertoar og vel i fellesskap ut ein konkret song som dei bruker aktivt i oppstartsarbeidet. Vi reflekterer over dei tilsette sine erfaringar etter tiltaka og drøftar korleis desse erfaringane står i forhold til teoretiske perspektiv som kommunikativ musikalitet, musikking, toddlerkultur, intersubjektivitet, overgangsobjekt og tilknyting. Resultata viser at personalet opplever det som positivt å arbeide systematisk og konkret med musikk i samband med oppstart i barnehagen, og at songen verkar tryggande, samlande og identitets skapande for alle involverte. Sulli lulli lite gull gje me hadde stova full løa og låven og spikande fudle kåven ao slike fine smao jente (trad. etter Karl Eldegard)

9788215040721_Bøyum og Hofslundsengen_Barnehagelærerollen.indd 15

05.03.2021 13:18

Lena Skjerdal og Mari Engesæter

Innleiing Bånsullar som Sulli lulli lite gull finn ein i norsk vokal tradisjonsmusikk, og tilsvarande voggesongar kan ein finne i kulturar over heile verda ( Berre, 2000). Songane består gjerne av nonsens-ord og er kopla til rytmisk, repe terande vogging og positiv kroppskontakt. Songen vert gjerne sunge på eit fang eller i ein famn, med lyd, lukt og rørsle – roande og tryggande for både små og store kroppar, både barn og omsorgspersonar. Vi kan seie at den første tilkoplinga spedbarnet har til nære omsorgspersonar, er musisk og multimodal (Bjørkvold, 1989; Malloch & Trevarthen, 2009; Vist, 2012). Mor si stemme liknar òg på song – der ho heilt naturleg inngår i musikalske samtalar saman med spedbarnet sitt. Denne songliknande musikalske kommunikasjonen har blitt kalla spedbarnretta tale, Motherese, Parentese eller Infant Directed Speech (IDS) (Trevarthen & Malloch, 2002; Papousek, 1994). Den vesle verda til barnet blir stadig utvida, og for mange norske barn skjer den neste store utvidinga ved oppstart i barnehage. Rammeplan for barnehagen (KD, 2017) framhevar blant anna det å starte i barnehagen i kapittelet om overgangar. Her står det at barnehagen skal tilpasse rutinane og organisere seg slik at barnet kan bli kjent, knyte seg til personalet, oppleve å høyre til og vere trygg. I dette kapittelet vert det utforska korleis ein kan bruke song som overgangsobjekt ved oppstart for eittåringen i ein norsk barnehage. Vi er inspirerte av ulike barnehagar som arbeider systematisk med musikk i samband med oppstart (sjå for eksempel Nordstranda barnehage, 2020; Solvang barnehage, 2020; Læringsverkstedet Gystadmarka barnehage, 2020). Dette er barnehagar med ein særleg kompetanse eller satsing på musikk, men i dette kapittelet ser vi på ein barnehage utan slik musikkfagleg profil. Formålet med studien er å auke bevisstheita kring korleis songen kan brukast systematisk og gi konkrete eksempel til inspirasjon for alle barnehagar. Problemstillinga for studien er: Korleis kan ein barnehage systematisk jobbe med song som overgangsobjekt i samband med oppstart for nye eittåringar, og kva erfaringar gjer personalet seg i dette arbeidet?

9788215040721_Bøyum og Hofslundsengen_Barnehagelærerollen.indd 16

05.03.2021 13:18

Kapittel 1 «Det gjer godt i hjarta!» Å møte dei minste med musikk

Winnicott (2003) beskriv overgangsobjekt som alle ting eller fenomen som blir viktige for eit barn for å roe, trøyste eller sove. Eit overgangsobjekt kan for eksempel vere ein koseklut eller ein bamse som hjelper barna til å «halde fast» i sin nære omsorgspersonar når dei ikkje er der (Abrahamsen, 2005). Overgangsobjekta er verkelege, men ikkje identiske med det dei representerer. Det vil seie at mennesket kan ta i bruk objekt og fenomen som representasjonar som også bind saman indre tilstandar med den erfarte omverda. For eksempel kan den måten barnet pludrar eller syng for seg sjølv på før det sovnar, vere eit slikt fenomen (Winnicott, 2003). Musikk kan altså sjåast på som eit overgangsobjekt. Small (1987, 1998) problematiserer omgrepet musikk og seier at det er ein abstraksjon av ein aktivitet, noko folk gjer – menneske som spelar, syng, lyttar, komponerer og dansar. Han lanserer eit verb som kan brukast når vi snakkar om denne aktiviteten: musikking. Dette synet på musikk som samhandling og kommunikasjon, og verket/objektet som ei ramme rundt eller ein «stad» å møtast i musikk, er utgangspunktet vårt for å sjå musikk som eit overgangsobjekt. Kommunikativ musikalitet (Malloch & Trevarthen, 2009) er ein teori der uttrykksmåtane i alle temporale kunstartar som teater, dans, poesi og det vi kjenner som «musikk», er å finne att i naturleg og sunn kommunikasjon mellom foreldre og spedbarn. Desse uttrykksmåtane kan vere tur-taking, felles pulsoppfatning, regulering av tonehøgde og variasjon av klang i stemmebruken hjå både foreldre og barn. Å inngå i slike musikalske samspel gir ein høve til å inngå i meiningsfulle augeblikk saman med andre, uansett alder – «(…) and to allow this time to be shaped into mutually satisfying narratives of interaction through inflection of vocal and bodily gesture» (Trevarthen & Malloch, 2002, s. 11). Kommunikativ musikalitet vert av Trevarthen og Malloch (2002) hevda å ha ei grunnleggande rolle i etableringa av trivsel i starten av livet og gir næring til kjensla av å høyre til i eit samfunn. I første leveår utvidar det vesle barnet sine musikalske samspel: frå foreldre til sysken og nær familie eller andre signifikante vaksne, før det ved om lag eitt års alder er klar for å utvide krinsen. Her kan musikk hjelpe til å gjere overgangen naturleg og trygg. Trevarthen og Malloch (2002) seier at ein best kan støtte det vesle barnet ved å bygge opp under barnet sin naturlege kjærleik for musikalsk samspel ved å vere

9788215040721_Bøyum og Hofslundsengen_Barnehagelærerollen.indd 17

05.03.2021 13:18

Lena Skjerdal og Mari Engesæter

med. Dette kan ein gjere gjennom å framheve lydar og kroppsspråk som sentrale element i kommunikasjonen mellom foreldre/barnehagetilsette og dei alle yngste barna (Vist, 2012). Vist omtalar musikalske kontekstar som gode å uttrykke følelsar i, og at musikk gir moglegheiter til å kommunisere utan ord. Musikkopplevingane kan på denne måten knytast til sterke kjenslemessige og kontekstbundne samspelsituasjonar.

Eittåringens behov for tilknyting Over 83 % av alle barn mellom eitt og to år i Norge går i barnehage (Statistisk sentralbyrå (SSB), 2019a), noko som betyr at dei fleste barn startar i barnehagen som eittåringar. Ein eittåring erfarer omverda med eit avgrensa sett erfaringar og omgrep, noko som kan bety at barnet har ei anna oppleving av både tid og situasjonar, enn vaksne (Stern, 1992). Å starte i barnehagen kan sannsynlegvis opplevast både skummelt og uoversiktleg for barnet, og det er gjort målingar av stresshormonet kortisol som viser at små barn har høgare stressnivå i barnehagen, enn heimeverande barn. Det viser seg likevel at kvaliteten på relasjonen og tilknytinga barnet får til barnehagelæraren, kan vere med og redusere stresset (Badanes, Dmitrieva & Watamura, 2012). Forsking viser òg at bruk av musikk kan regulere nivået av kortisol (Shenfield, Trehub & Nakata, 2003), og at oppleving av musikalsk samspel kan gi auka produksjonen av lukkehormonet oxytocin (Theorell, 2016). Behovet barnet har for tilknyting, handlar om at barnet treng hjelp og omsorg frå andre for å overleve (Drugli, 2017). Det ser ikkje ut til å liggje noko genetisk til grunn for kva tilknytingsstil ein utviklar, noko som betyr at omgjevnadene og miljøet rundt barnet er avgjerande (De Wolff & van Ijzendoorn, 1997). Forsking viser òg at sjølv eit barn med utrygg tilknytingsstil kan opparbeide seg trygg tilknyting til personalet i barnehagen dersom personalet klarar å jobbe bevisst med relasjonsetablering (Drugli, 2017). Faktorar som sensitivitet, synkronitet, felles fokus og emosjonell støtte påverkar trygg tilknyting mellom vaksne og barn (De Wolff & van Ijzendoorn, 1997). Særleg krev dette at personalet er sensitivt til stades saman med barna i uformelle situasjonar og leik (Goossens & van Ijzendoorn, 1990). Trøyst vert òg trekt fram som ein avgjerande faktor for å bygge trygg tilknyting (Kvello, 2010). Rossholt (2010) har

9788215040721_Bøyum og Hofslundsengen_Barnehagelærerollen.indd 18

05.03.2021 13:18

ISBN 978-82-15-04072-1

BARNEHAGELÆRERROLLEN

Bøyum og Hofslundsengen (red.)

Sigrid Bøyum og Hilde Christine Hofslundsengen (red.)

BARNEHAGELÆRERROLLEN Mangfold, mestring og likeverd