Barn i by by Universitetsforlaget

I denne boka beveger vi oss ut av barnehagen, gjennom botaniske hager, villnis og skoger, til fjæra og ut i verdensrommet. Vi ser på mulig hetene som ligger i uteområdene i og rundt byer, og hvordan kulturelt mangfold kan berike arbeidet med fagområdene i barnehagene. Målet med Barn i by er å synliggjøre for barnehagelærerstudenter, barnehagepersonell og utdannere hvordan by og byrom kan tas i bruk i fagområdene «Natur, miljø og teknologi», «Kropp, bevegelse, mat og helse» og «Kunst, kultur og kreativitet». Redaktørene Kari Anne Jørgensen-Vittersø og Unni Vik har med seg bidragsyterne Synnøve S. Botnen, Anne Kristine Byhring, Emilie Foyn-Bruun, Bente Fønnebø, Màre Helander, Asbjørn Hov, Karen Marie Eid Kårby, Guri Langholm, Henrik Neegaard, Mari Sandbakken, Bushra Fatima Syed, Cato Tandberg, Trine Thoresen, Elly Herikstad Tuset og Steinar Øvreås.

ISBN 978-82-15-04093-6

Jørgensen-Vittersø og Vik (red.)

Hvordan kan barnehagebarn i byene få tilstrekkelige muligheter for bevegelses- og naturopplevelser når det stadig bygges tettere? Kan man egentlig bedrive friluftsliv i by? Kan bybarnehagebarn lære seg å bruke kart? Hvordan kan barna tilegne seg kunnskaper innenfor områdene miljø og teknikk? Er det gitt at alle barn i byen kommer fra kulturer hvor søndagene blir tilbrakt i turklær?

Kari Anne Jørgensen-Vittersø og Unni Vik (red.)

Natur, helse og bevegelse i byer og bynære strøk

Barn i by

9788215040936_Jørgensen-Vittersø og Vik_Barn i by.indd 1

31.05.2021 16:17

9788215040936_Jørgensen-Vittersø og Vik_Barn i by.indd 2

31.05.2021 16:17

Kari Anne Jørgensen-Vittersø og Unni Vik (red.)

BARN I BY Natur, helse og bevegelse i byer og bynære strøk

universitetsforlaget

9788215040936_Jørgensen-Vittersø og Vik_Barn i by.indd 3

31.05.2021 16:17

© Universitetsforlaget 2021 ISBN 978-82-15-04093-6 Materialet i denne publikasjonen er omfattet av åndsverklovens bestemmelser. Uten særskilt avtale med rettighetshaverne er enhver eksemplarfremstilling og tilgjengeliggjøring bare tillatt i den utstrekning det er hjemlet i lov eller tillatt gjennom avtale med Kopinor, interesseorgan for rettighetshavere til åndsverk. Utnyttelse i strid med lov eller avtale kan medføre erstatningsansvar og inndragning og kan straffes med bøter eller fengsel. Henvendelser om denne utgivelsen kan rettes til: Universitetsforlaget AS Postboks 508 Sentrum 0105 Oslo www.universitetsforlaget.no Illustrasjoner: Ingvild O. Olaussen Omslag: Endre Barstad Sats: ottaBOK Trykk og innbinding: 07 Media – 07.no Boken er satt med: Adobe Garamond Pro 11/14,5 Papir: 100 g Arctic Matt

9788215040936_Jørgensen-Vittersø og Vik_Barn i by.indd 4

01.06.2021 07:18

Føreord

Dei fleste barn i Noreg veks opp i tettstadar eller i byar, og dei fleste i alderen 1–5 år går i barnehage. Miljøet barn veks opp i, formar dei. Samstundes med at byar og tettstadar vert rike på barn med ulike kulturelle og geografiske bakgrunnar, er dei i ferd med å bli fattige på natur. Korleis møter barnehagane desse endringane, og korleis kan dei nyttast til barna sitt beste? Med hovudtyngd på kunnskapsområdet natur, helse og rørsle i barnehagelærar utdanninga set me søkjelys på moglegheitene som finst i byar og tettstadar. Me viser korleis ein kan ta i bruk det byen har å by på. Eit aspekt me tek opp, er ulike naturprega områder og plassar i byane, eit anna aspekt er det mangfaldet av ressursar som finst i ei mangfaldig samansett befolkning. Dette er noko av det me ynskjer å trekke fram i denne boka, og det belysast ut frå ulike vinklingar. Forfattarane som har bidrege til denne antologien, underviser eller har undervist i barnehagelærarutdanninga ved tre ulike universitet og høgskular i Noreg, og to arbeider ved Naturfagsenteret ved Universitetet i Oslo. Arbeidet med antologien har reist mange spørsmål. Har me i barnehagen og barnehagelærarutdanninga lagt for mykje vekt på å gå ut i skog og mark for å fremje naturglede og rørslerøynsler? Er det slik at rørsle og kroppsleg leik har gode kår berre i skogen? Er det gjeve at alle som veks opp i byen, har ei tilknyting til naturen som er sterk nok til å nytte seg av han med barn? Og førebur me som underviser, eigentleg studentane godt nok på ein barnehagekvardag i byen? Det siste året har me på grunn av covid-19-pandemien møtt nye krav til å halde avstand, ha små grupper og unngå offentleg transport. Bruk av nærmiljø og nærnatur

9788215040936_Jørgensen-Vittersø og Vik_Barn i by.indd 5

01.06.2021 07:18

føreord

er meir aktuelt enn nokon gong. Me håpar å kunne inspirere til å fortsetje å nytte og utforske nærmiljøet med barnhagane. Og ikkje minst at gode stadar for leik og utforsking blir tatt vare på og er tilgjengelege for alle barn. Oslo, mai 2021 Kari Anne Jørgensen-Vittersø og Unni Vik

9788215040936_Jørgensen-Vittersø og Vik_Barn i by.indd 6

01.06.2021 07:18

Innhald

Føreord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Innleiing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Innhald . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Kapittel 1 Barnehagebarns opplevelser av nærmiljøet gjennom bruk av kart . . . . . 25 Steinar Øvreås Barn, kart og barnehagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hva er et kart? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Barns kognitive forståelse av kart . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kart i en pedagogisk praksis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Metodisk tilnærming til kartaktiviteter i barnehagen . . . . . . . . . . . . . . . Kart som ressurs for å oppdage detaljer i nærmiljøet . . . . . . . . . . . . . . . . Kart som ressurs til å skape samtaler om nærmiljøet . . . . . . . . . . . . . . . . Prosessarbeid rundt kart og nærmiljøet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Veien videre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9788215040936_Jørgensen-Vittersø og Vik_Barn i by.indd 7

26 26 27 29 31 32 36 37 39

01.06.2021 07:18

innhald

Kapittel 2 Fjæra som arena for lek og læring . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Mari Sandbakken Innledning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Fjordbyen Oslo – en blågrønn by? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Barnehagen ved fjorden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Morgen ved Oslofjorden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Fjæra som et levende system, kunnskap om biologisk mangfold . . . . Kroppslig mestring og sansemessig åpenhet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Fjæra som kilde til estetiske opplevelser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Planlegging av turer i fjæra, sikkerhet, trygghet og mestring . . . . . . . . . . Konklusjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

41 43 44 46 48 51 52 53 55

Kapittel 3 Vannkompetanse i barnehagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 Trine Thoresen Svømmeopplæring og vanntilvenning i barnehagen – hvorfor tidlig start? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Svømmedyktighet, vannkompetanse, drukning og små barn – hva vet vi? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Barnehagens vannmiljøer i Oslo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sikkerhet i, på og ved vann . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Forslag til hvordan økt vannkompetanse kan utvikles i vannmiljøer i en barnehagekontekst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Oppsummering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

57 59 63 64 65 68

Kapittel 4 Dyr i byen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Barns muligheter til å oppleve dyr og dyreliv i byen Mari Sandbakken, Unni Vik og Synnøve Smebye Botnen Introduksjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Biologisk mangfold – vårt livsgrunnlag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 Urban økologi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

9788215040936_Jørgensen-Vittersø og Vik_Barn i by.indd 8

01.06.2021 07:18

innhald

Dyrs tilpasninger til urbane miljøer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Insekter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Fugler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pattedyr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Didaktisk arbeid med barn og bynatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9 74 75 76 80 80

Kapittel 5 Artar som kan skape tilhøyrsle til natur på barnehagen sitt uteområde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Unni Vik, Synnøve Smebye Botnen og Mari Sandbakken Minkande natur i byar og tettstadar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Uteområde under press . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Svidande stornesler og duftande hegg – tydinga av sanseerfaring i naturmøter hos barn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Manglande fokus på norske artar og sanseerfaringar på utearealet i barnehagar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Datainnsamling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Moglegheitene stadeigne artar tilbyr og potensielle naturerfaringar i barnehagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vegetasjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tre og buskar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Urter og bregnar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sansar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Smak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lukt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kjensle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lyd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Syn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Konklusjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sanseerfaringar over tid – potensialet for stadeigne planter i naturtilhøyrsle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9788215040936_Jørgensen-Vittersø og Vik_Barn i by.indd 9

86 87 87 89 90 91 92 92 92 93 93 93 96 96 96 97 97

01.06.2021 07:18

innhald

Kapittel 6 Bevegelsesglede og naturfaglig utforsking i sentrumsbarnehager – et mulig oppdrag? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 Karen Marie Eid Kaarby og Cato Tandberg Sammendrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Fagdidaktikk i natur, helse og bevegelse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Barns relasjon til miljøet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bevegelse på utelekeplassen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Oppleve, utforske og få kunnskap om natur på utelekeplassen . . . . . Beskrivelse av tre utvalgte bybarnehagers uterom . . . . . . . . . . . . . . . . . . Flata barnehage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Knausen barnehage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bakgården barnehage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Fysisk aktivitet og naturfaglig undring og utforsking i bybarnehagene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Soner, rominndeling og forbindelser mellom rommene . . . . . . . . . . . Utnyttelse og ivaretaking av naturkvaliteter og naturfaglig utforsking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Varierte muligheter for fysisk aktivitet og bevegelsesutvikling tilpasset barnas alder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Avsluttende kommentarer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

99 99 101 102 102 103 104 106 110 113 114 115 116 118

Kapittel 7 Flere tilnærminger til utdanning for bærekraftig utvikling i en mangfoldig by . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 Anne Kristine Byhring og Bushra Fatima Syed Teoretiske perspektiver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rammeplanen for barnehagen – mangfold . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Andregjøring . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Natur, natursyn og den nordiske barnehagetradisjonen . . . . . . . . . . . Metode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rammeplanen – bærekraftig utvikling og mangfold i fagområdene . . . . Repetisjon, meningsgjentakelse og gjennomslag . . . . . . . . . . . . . . . .

9788215040936_Jørgensen-Vittersø og Vik_Barn i by.indd 10

121 121 122 124 126 127 128

01.06.2021 07:18

innhald

Drøfting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Flere tilnærminger i undervisningspraksis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sammenhengen mellom bærekraft og mangfold . . . . . . . . . . . . . . . . Oppsummering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11 130 130 131 132

Kapittel 8 Skapingsmiljøer i by og bynære strøk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 Meningsforhandling og endringsmuligheter i statiske eller dynamiske bybarnehager Bente Fønnebø Teoretiske perspektiver – et steds potensial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Å bryte med disneyfisering – standardisering, romantisering og sosial renovasjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mot til å endre og å styrke personalets endringskompetanse . . . . . . . Modell for meningsforhandling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Å næres av andres forståelse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Arts-based research og stedet som del av kritisk-estetisk erfaringspedagogikk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Relasjonell materialisme – å formgi og bli formgitt av form, farge og sanseerfaringer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Metode for stedsdynamikk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Metode for stedsdynamikk forklart med eksempel fra praksis . . . . . . . . . Diskusjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Konklusjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

134 137 139 139 142 143 144 147 149 151 152

Kapittel 9 Engasjement for matfaglig arbeid hos pedagogisk ledelse i mangfoldige bybarnehager . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 Bushra Fatima Syed og Elly Herikstad Tuset Mat i mangfoldige bybarnehager . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Matkultur – mat i endring . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pedagogisk ledelse og tilnærminger til matfaglig arbeid . . . . . . . . . . . Personalets matfaglige kompetanse som ressurs . . . . . . . . . . . . . . . . .

9788215040936_Jørgensen-Vittersø og Vik_Barn i by.indd 11

155 156 156 157

01.06.2021 07:18

innhald

Barn trenger muligheter for å utforske og like varierte smaker . . . . . . Intervjuene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Barnehagene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pedagogisk ledelse og tilnærming til matfaglig arbeid . . . . . . . . . . . . Personalets tilnærminger til barns utforskende møter med nye smaker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Drøfting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pedagogisk ledelse og tilnærminger til matfaglig arbeid . . . . . . . . . . . Matkulturer og personalets matfaglige kompetanse som ressurs . . . . . Ressursorientert tilnærming – noen begrensninger? . . . . . . . . . . . . . . Personalets tilnærminger for å gi barn utforskende møter med nye smaker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Oppsummering – og veien videre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

158 159 160 161 164 165 165 167 168 168 169

Kapittel 10 Naturfaglig danning i barns møter med planter og forhistoriske dyr i Botanisk hage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 Emilie Foyn-Bruun og Kari Anne Jørgensen-Vittersø Innledning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Botanisk hage og Naturhistorisk museum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Å se det levende grønne, verdien av planter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Barnehager og naturfaglig forståelse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Naturfaglig danning går utover det å formidle kunnskap . . . . . . . . . . Et møte med barn under appelsintreet og inn i jungelen, øyeblikkenes muligheter? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Treet og fotsporene – en vei mot å se planter og kategorialdanning . . . . Naturfaglig dannelse kommer ikke av seg selv . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

171 172 173 174 175 176 178 181

Kapittel 11 Broer og naturfaglige samtaler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 Cato Tandberg, Anne Kristine Byhring og Mari Sandbakken Introduksjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 Naturvitenskap og teknologi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183

9788215040936_Jørgensen-Vittersø og Vik_Barn i by.indd 12

01.06.2021 07:18

innhald

Naturfag og teknologi i barnehagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Byrommet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stedet og lokalitetene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . By, natur og teknologi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Naturfagsamtaler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Samtaletrekk som holder fagsamtalen i gang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Observasjon, logikk og argumentasjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Samtaler om natur, naturfenomen og teknologi i barnehagens nærlandskap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hva, hvordan og hvorfor? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Broer i byen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Avslutning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13 184 186 187 188 188 189 190 191 192 193 200

Kapittel 12 Verdensrommet og stjernebilder i barnehagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201 Asbjørn Magnar Hov og Guri Langholm Sommerbarn – vinterbarn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Prosjektarbeid med verdensrommet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Et didaktisk utgangspunkt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kjernen i naturfagdidaktikk i barnehagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jordkloden, verdensrommet og barns oppfatninger . . . . . . . . . . . . . . . . Verdensrompedagogikk for barnehagen? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Årstider – en kulturell og naturvitenskaplig tilnærming . . . . . . . . . . . Samenes åtte årstider . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Samenes åtte årstider . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Å forstå verdensrommet sett fra byen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hvordan forklare natt og dag? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Årstider og jordas bane rundt sola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hvor er stjernene om dagen? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stjerner . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Måneobservasjoner . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Avslutning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9788215040936_Jørgensen-Vittersø og Vik_Barn i by.indd 13

202 203 204 205 206 207 207 208 209 210 211 212 214 214 216 216

01.06.2021 07:18

innhald

Kapittel 13 På spor etter drabantbyens steder for barns lek og bevegelse . . . . . . . . . . 219 Kari Anne Jørgensen-Vittersø og Karen Marie Eid Kaarby Drabantbyene som oppvekstområder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Helsefremmende praksis i Groruddalen – et av Oslos drabantbyområder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Drabantbyens landskap og steder for små barn i bevegelse . . . . . . . . . . . Forskning på barnehagebarn og variasjon i fysisk aktivitet . . . . . . . . . . . Bevegelsesglede og bevegelsesutvikling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Fokusgruppeintervjuer som kunnskapsbyggende metode . . . . . . . . . . . . Betydningsfulle steder på et geografisk kart . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lekesteder i nærmiljøet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gressletta, Lilleskogen og Ballbingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Årvollia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bekkedalen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Parsellhagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bjerkedalen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Graner’n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Klatretrær og tilrettelagte klatresteder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Veien inn og steder i skogen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stedene i skogen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Drabantbyens steder som bidrar til å fremme bevegelse for barnehagebarn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lekesteder tilrettelagt av voksne for barn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lekesteder tilrettelagt for annen aktivitet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Steder uten spesiell tilrettelegging for barns lek . . . . . . . . . . . . . . . . . Hvilke affordances og kvaliteter ved steder i drabantbyens nærmiljø er viktig for å fremme fysisk aktivitet for alle barna? . . . . . . . . . . . . . . . . Nærmiljøets steder er viktige for å fremme fysisk lek og bevegelse . . . . .

9788215040936_Jørgensen-Vittersø og Vik_Barn i by.indd 14

220 221 222 224 225 225 226 228 229 230 230 232 233 234 235 238 239 242 242 242 243 243 244

01.06.2021 07:18

innhald

Kapittel 14 Barnehagens friluftsliv i storbyen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247 Henrik Neegaard Hva er natur i en storbykontekst? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hva er friluftsliv i en barnehagekontekst? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Friluftsliv og danning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Friluftslivets didaktikk i barnehagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hvor kan vi drive friluftsliv i Oslo? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gode natursteder i Oslo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Oppsummerende kommentarer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

248 250 252 253 256 256 259

Kapittel 15 Cizáš bybarnehage – rom og steder i bynære strøk og naturområder . . . 261 Bushra Fatima Syed og Máre Helander «Et møte» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Innledning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Postkoloniale perspektiver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Cizáš, spurven, er en samisk bybarnehage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Samenes tilnærming til natur som kultur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Áhkku og fortellinger om fuglene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tradisjonsleker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Etisk forståelse av natur er et viktig narrativ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Natur og nyttevekster knyttet til samisk tradisjon . . . . . . . . . . . . . . . Tradisjoner og aktiviteter knyttet til det samiske årstidshjulet . . . . . . . . . Stedstilknytning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Goahti – den samiske gammen i Oslo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Làvvu i Tøyenparken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ulsrudvannet og Alnaelva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Samisk barnehage, en viktig spurv i byen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9788215040936_Jørgensen-Vittersø og Vik_Barn i by.indd 15

261 262 263 264 264 265 265 265 267 267 270 270 271 275 278

01.06.2021 07:18

innhald

Litteratur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279 Nettressursar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308 Om forfattarane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309 Stikkordregister . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311

9788215040936_Jørgensen-Vittersø og Vik_Barn i by.indd 16

01.06.2021 07:18

Innleiing

Lekediktet Nå skal vi ut og leke, vil du være med. Nei. Jo Vent litt a, jeg skal bare, få på meg støvla først. Jan Erik Vold

Barn leiker og er i rørsle i og gjennom byen. I dag er barndommen i større grad organisert enn når Jan Erik Vold vaks opp. Dei fleste ungar går i barnehage, og det er ikkje lenger like enkelt å finne grøne område og gode plassar for leik. For barnehagar har kanskje dei næraste skogholta forsvunne, løkker barna sprang på, er kanskje borte, og fuglesongen dei høyrde om morgonen, er overdøyvd av motorlyd frå ein nærliggande veg. I fjæra er stranda dei nytta, erstatta av bygningar, og om vinteren blender lyset frå byen i stor grad lyset frå ein overveldande stjernehimmel ein tidleg januarmorgon. 70–80 % av naturen som fanst i byar på 1950-talet, er borte (Miljøstatus, 2020). Hundremeterskogar og villnis har blitt gjort om til vegar, bustadblokker, ballbingar og til fargesprakande leikeplassar. Det har blitt bygd i byen sine ytterkantar, i strandsoner og i skogholt.

9788215040936_Jørgensen-Vittersø og Vik_Barn i by.indd 17

31.05.2021 16:17

innleiing

Med denne boka syner me fysiske kvalitetar i byen som det er viktig å ta vare på i barnehagane sine nærmiljø. Offentlege plassar i byane skal by på inkluderande og grøne stadar der barn kan møtast og vere aktive saman. Det er eit av prinsippa UNESCO trekker fram som viktig i arbeidet for å sikre ein god barndom for barn i byen (UNESCO, 2018). Å syte for heilskap i byutviklinga slik at fysiske kvalitetar blir jamnare fordelt på bustadområda, er eit nasjonale tiltak som blir foreslått i NOU 2020: 16 (2020) Levekår i byar. Gode lokalsamfunn for alle. På få tiår har det fysiske oppvekstmiljøet for barn i byar endra seg. Det blir bygd tettare. Det blir bygd høgare. Menneska som fyller byen med kvardag og liv, kjem frå eit mangfald av kulturelle, sosiale og geografiske bakgrunnar. Ulike verdiar og ulike levesett finst side om side i hypermangfaldige samfunn (Eriksen, 2015). For at barna skal få ein oppvekst med gode naturopplevingar og rørslerøynsler, må me vere opne for å sjå og ta vare på stadar i byen som rommar mogelgheiter for dette. Natur finst i eit insekt som summar forbi, i dyrespor langs elvene og i lauvet som dansar i vinden i parkane eller på barnehagen sitt uteområde. Men ser me eigentleg naturen rundt oss? På slutten av 1990-talet danna botanikarane Elisabeth Schlusser og James Wandersee (1999) termen planteblinde om ei manglande evne til å sjå planter i vårt eige miljø. Me ser stort sett ikkje dei ulike artane, men tenderer til å sjå ein grøn masse rundt oss. Seinare har termen blitt utvida og brukt om vår manglande evne til å sjå og verdsette andre organismegrupper og økosystem. Kultur møter me i menneska og i det som er skapt av menneska. Me kan sjå kultur i ei bru, i ein matrett som blir servert, eller i korleis verdsrommet blir snakka om. Me kan og sjå kultur i kva syn ein har på natur. Ser ein på naturen som noko som har verdi i seg sjølv, har ein eit økosentrisk natursyn. Eit antroposentrisk natursyn vil derimot sjå på naturen som noko me menneske skal kunne nytte oss av. I fleire av kapitla i boka skriv forfattarane om natur som noko me bør bruke for at barna skal få opplevingar og erfaringar med han. Det er ikkje dermed sagt at forfattarane fremjar eit antroposentrisk natursyn. At barn får opplevingar og erfaringar knytte til natur, vil kunne leie til at dei kan sjå at naturen har ein verdi i seg sjølv, og at dei seinare i livet vil ha lyst til å ta vare på han. Det treng me i ei verd der natur blir nedbygd og artar forsvinn i rekordfart. Natur og kultur heng i hop. Kysten, bysentera og byen sine utkantar er alle påverka og forma av menneska sine aktivitetar. Korleis ein brukar og tolkar natur, heng òg saman med kulturell

9788215040936_Jørgensen-Vittersø og Vik_Barn i by.indd 18

31.05.2021 16:17

innleiing

bakgrunn og alder. Denne boka tek opp ulike koplingar mellom natur og kultur som er aktuelle i barnehagar. Berre i Oslo er det over 700 barnehagar. Mange av forfattarane skriv med utgangspunkt i denne byen. Tema frå dei ulike kapitla kan likevel overførast til barnehagar i byar og tettstadar andre plassar i landet.

Innhald Det er blitt ei omfattande bok, med mange ulike tema knytte til ulike stadar i byen. Fellesnemnaren er by og tettstadar og fagområda natur, helse og rørsle. Både tekstane og bildematerialet er eit bidrag for å rette merksemda mot by og tettstadar, nærmiljø og nærnatur. Barnehagane er fylte med barn som formast av det miljøet dei veks opp i. Dei fortener merksemd som ein del av byen sine bebuarar, med rett til leik, rørsle og tilgang til grøne og blå miljø. Boka er inndelt i 15 kapittel. Tekstane er skrivne ut frå ulike faglege ståstadar og ulikt teoretisk grunnlag, men dei famnar alle barn i storbykonteksten. Fleire av tekstane antologien tek føre seg, er eksempel på stadar som barnehagane nyttar, og som er viktige i barnehagane sine nærmiljø. Inndelinga av kapitla følger ein gradient frå kysten og fjæra, vidare inn i byen og ut mot drabantbyane og marka. Det innleiande kapittelet skrive av Steinar Øvreås tek føre seg utforming og bruk av ulike slags kart med barnehagebarn. Med bakgrunn som orienteringsløpar og no lærar i natur, helse og rørsle ved Universitetet i Søraust-Noreg (USN) har han god kjennskap til kart. Han syner at kart kan nyttast som reiskap i det pedagogiske arbeidet med barn på byturar og oppdagingsferd i barnehagen sitt nærmiljø. Røynsle frå eit prosjekt knytt til praksis i barnehagelærarutdanninga og arbeid med kart i barnehagen ligg til grunn for presentasjon av ulike karttypar. Karta famnar perspektivkart, flyfoto og meir tradisjonelle, symbolske kart. Fellesnemnaren er at karta blir nytta til å representere noka særskilt i nærmiljøet og aktivitetar knytte til kva barna gjer på dei ulike stadane. Dei fleste større byane i Noreg ligg ved kysten eller nær større innsjøar. I kapittel 2 skriv biologen og læraren i natur, helse og rørsle Mari Sandbakken om barnehagen

9788215040936_Jørgensen-Vittersø og Vik_Barn i by.indd 19

31.05.2021 16:17

innleiing

sin bruk av fjæra og havet. Ho tek opp kor viktige dei blå miljøa er for livet på jorda, og rettar med omgrepet «ocean blindness» merksemd mot at dette er miljø som lett byggast ned, og som berre få har tilgjenge til i moderne byar. Teksten bygger på røynsler frå ein barnehage som nyttar fjæra aktivt. At dette bidreg til at barna lærer gjennom førstehandserfaringar og leik støtta av vaksne med god kjennskap til livet i fjæra og fjorden, er eit emne Sandbakken legg vekt på. Ho peikar òg på at pedagogisk arbeid med barn i fjæra krev kunnskap om natur og miljø, tilgjenge til strandsona og kompetanse på det å ivareta barn sin tryggleik. I kapittelet som følger, er nett tryggleik i vatn tema. Kapittel 3 er skrive av Trine Thoresen, som har lang røynsle i arbeid med vasstilvenning og symjeopplæring i lærar- og barnehagelærarutdanninga. Emnet er av interesse for alle som ferdast med barnehagebarn ved ulike vassmiljø, og det gjeld vel dei fleste barnehagar. Medan kompetanse knytt til sikkerheit ved vatn er vektlagt i den nye læreplanen for grunnskulen, er det opp til den enkelte barnehageeigar å syte for tryggleiksopplæring i barnehagane. Mange krev livredningsopplæring av barnehagelærarar, men færre arbeider systematisk med korleis gje barn tryggleik i vatn gjennom tilvenning og sjøbergingsøvingar. Tilvenning til å ferdast trygt i og ved vatn og symjeopplæring er ikkje del av alle barnehagelærarutdanningane i Noreg, og eit emne Thoresen viser det er viktig å satse på vidare i barnehagen. Kapittel 4 om dyr i byen er skriven av tre biologar og lærarar i natur, helse og rørsle, Mari Sandbakken, Unni Vik og Synnøve Smebye Botnen. Biologisk mangfald og urban økologi rammar inn kapittelet om dyr i byen. Og dei finst, både insekt, fuglar og pattedyr. Nokre har tilpassa seg miljøet heilt inn i bykjernane. Tilpassing er eit stikkord knytt til den urbane økologien. Når ein er liten, er ein nær bakken. Kjennskap til insekt og anna småkryp som lever der, vil vere interessant for barn. Og fuglar er lette å observere på dagtid, og nokre fugleartar dominerer bybiletet fordi dei finn nisjar både for ly, hekking og mat der. Mange av pattedyra som lever i byen, er ikkje så lette å sjå på dagtid, men leiting etter spor og sporteikn og forteljingar om kven som vitjar ulike stadar om natta, er spennande for barn. Dette gjev innsikt i at vi deler byen med andre dyreartar, og kunnskap om verdien av biologisk mangfald. Forfattarane tek fram at samtale mellom vaksne og barn er sentralt for barns moglegheit for å sjå og forstå dyra sin eksistens og veremåte. Å bli var og få kjennskap til dyr gjev eit grunnlag for glede over sameksistens med andre levande

9788215040936_Jørgensen-Vittersø og Vik_Barn i by.indd 20

31.05.2021 16:17

innleiing

vesen i deira nærmiljø. Det er ei bekymring at barn i dag veit meir om dyr som er fiksjon eller lever i andre verdsdelar, enn dei som finst utanfor barnehagebygget. Det finst både flora og fauna inne i byane. Dei same forfattarane som skriv om dyr i byen, Unni Vik, Synnøve Smebye Botnen og Mari Sandbakken, skriv om stadeigne artar i kapittel 5. Stadar med eit stadeige artsmangfald kan etablerast på barnehagane sitt uteområde og i deira nærmiljø for at barn skal kunne bygge tilhøyrsle til eigen natur. Artar som skapar tilhøyrsle for barn, er artar som bidreg til eit mangfald av sanseopplevingar. Rike biologiske miljø stimulerer lukt, smak, gjev variasjon av lys og skugge og dannar gode biotopar for dyr på barnehagen sitt uteområde. Dette er samstundes gode miljø for barn å leike i og utforske, og dei gjer det mogleg å bli kjent med andre livsformer og sette pris på andre levande organismar. Utdraget frå artsdatabanken som ligg inne i dette kapittelet, syner stadeigne artar det er aktuelt å plante på barnehagen sitt uteområde. Artsdatabanken dekker heile landet og er difor ein nyttig reiskap for etablering av grøne miljø i barnehagar uansett kor i landet dei ligg. Mange barnehagar ligg i eller nær bykjernane. I kapittel 6 syner biolog Cato Tandberg og fyrstelektor i fysisk fostring Karen Marie Eid Kaarby at utforminga av uteleikeplassane har mykje å seie for korleis dei kan nyttast i fagdidaktisk arbeid i kunnskapsområdet dei underviser i: natur, helse og rørsle. Ut frå tre ulike uteleikeplassar i barnehagar i sentrum av Oslo syner forfattarane at storleik, utforming og vegetasjon verkar inn på moglegheiter for rørsle og utvikling av kjennskap til natur. Med utgangspunkt i ein rapport frå Norges miljø- og biovitenskapelige universitet (NMBU) om uteleikeplassar i barnehage og skule skildrar forfattarane kva for aktivitetar dei ulike plassane opnar for. Dei syner òg at det ikkje nødvendigvis er samanheng mellom storleik på områda og kor gode dei er som leikeområde for barnehagebarn. Anne Kristine Byhring, som er naturfaglærar, og Bushra Fatima Syed, pedagogikklærar med mangfald som spesialfelt, skriv i kapittel 7 om mangfald og natur. Dette er eit kapittel der forfattarane tek opp korleis ulik kulturell bakgrunn spelar inn på tolking og praksis knytte til natur og berekraft i Rammeplan for barnehagen. Med bakgrunn i postkoloniale teoriar tek forfattarane eit kritisk blikk på korleis me i barnehagelærarutdanninga tek koplinga berekraft og naturforståing som sjølvsagt. Eit av særprega ved urbane strøk er mangfaldet i folkesamansetninga. Tek ein for gitt at arbeidet med berekraft berre skal gå føre seg i skogen i tråd med norske turtra-

9788215040936_Jørgensen-Vittersø og Vik_Barn i by.indd 21

31.05.2021 16:17

innleiing

disjonar, kan det vere med på å skape eit me og dei-forhold. Ved å trekke inn ulike kulturelle aspekt og sjå desse som ein ressurs vil me også kunne få eit breiare grunnlag for arbeide med fagemnet berekraft knytt til både ei kultur- og ei naturforståing. Bente Fønnebø er lærar i kunst, kultur og kreativitet, og kapittel 8 handlar om korleis ein kan skape og omskape rom og stadar i bybarnehagar. Her viser ho moglegheiter knytte til å finne plassar i byrommet og nytte desse aktivt inn i arbeidet med estetiske uttrykk i barnehagane. Stadteori og det å sjå stadar som sosialt konstruerte med potensial for endring gjev eit dynamisk bilete av korleis barnehagane kan trekke stad inn i det pedagogiske arbeidet. Gjennom tekst og eit rikt utval av bilete syner forfattaren det potensialet som ligg på bybarnehagane sine uteleikeplassar og i deira nærmiljø. Her nyttast ulike materiale på nye måtar for å skape rom, sanselege opplevingar og barn som aktørar i skapingsprosessen. Materiala som nyttast, er utradisjonelle ut frå at dei ikkje er konstruerte som leikemateriale, dei er lite kostnadskrevjande, eigna for gjenbruk og appellerer til barn sin kreativitet. Naturfaglærar Elly Tuset Herikstad med matfagleg bakgrunn og Bushra Fatima Syed skriv i kapittel 9 om pedagogisk leiing av matfagleg arbeid i barnehagen. Matmangfald er eit omgrep som dekker matrettar og matvarer som har rot i ulike kulturar, inn i barnehagen. I dette arbeidet vil personalet sin kulturelle bakgrunn og mangfaldet i barnegruppa vere med på avgjere kva for rettar ein lagar og serverar. Denne teksten framhevar mangfaldet som ein ressurs og viser ulike praksisar i barnehagar som har matkultur som ei satsing i sitt arbeid. Eit medvit om korleis trekke eit kulturelt mangfald inn i matlaging i barnehagen, opnar for at barn tidleg får erfare ulike smakar og får kjennskap til eit breitt utval av råvarer som basis for eit godt samansett kosthald. Emilie Foyn-Bruun og Kari Anne Jørgensen-Vittersø underviser båe i barnehagelærarutdanninga i emne som omhandlar barn og natur, høvesvis i pedagogikk, fysisk fostring og utefag. I kapittel 10 skriv dei om naturfagleg danning i grøne miljø og tek oss til Botanisk hage i Oslo. Omgrepet «plant blindness», det å ikkje evne å sjå og forstå grøne planter som levande organismar, er eit tema som gjev eit bakteppe for kvifor nettopp stadar som botaniske hagar kan vere viktige miljø for barn sin naturfaglege danning. Barn si nysgjerrigheit og utforsking gjennom leik er viktige element i ein naturfagleg danningsprosess, som kan bygge på planlagde og spontane aktivitetar. Ei forteljing frå eit møte med barn i Botanisk hage står sentralt i drøftinga

9788215040936_Jørgensen-Vittersø og Vik_Barn i by.indd 22

31.05.2021 16:17

innleiing

knytt til Klafkis danningsteoriar nytta inn mot den naturfaglege forståinga. Her spelar den vaksne sine evner til å planlegge og bygge vidare på spontane situasjonar ei viktig rolle. Emnet har overføringsverd til nytting av andre grøne miljø i byar og tettstadar og gjev også innsyn i årsaker til at det er viktig å ta vare på desse miljøa. Å samtale med barn, kapittel 11, er eit bidrag mot naturvitskapleg forståing. Anne Kristine Byhring, Cato Tandberg og Mari Sandbakken nyttar sin naturvitskaplege kjennskap til å sjå på Oslo sine bruer. Til fagområdet natur, miljø og teknikk i Rammeplan for barnehagen ligg utforsking av teknologi og konstruksjonar. Med bilete og tekst viser forfattarane korleis ulike bruer kan gå inn i eit arbeid med teknologi gjennom å finne, utforske og eksperimentere med ulike brutypar og modellar. Det gjev rom for både å utforske gjennom å vitje ulike bruer og gjennom sjølv å konstruere modellar. Måten dette arbeidet organiserast på, og samtalen mellom vaksne og barn er sentral for å fremme barn som aktive i sin eigen læringsprosess. I kapittel 12 syner Guri Langholm og Asbjørn Hov frå Naturfagsenteret ved Universitetet i Oslo at verdsrommet er eit komplekst tema og omfattar både naturfagleg kunnskap og forståing for ulike kulturelle tilnærmingar. Stjernehimmelen me kan sjå på himmelen, er ulik i ulike delar av verda. Sumar og vinter, dag og natt ligg heller ikkje på same tid i dei ulike verdsdelane. Korleis kan me ta omsyn til at barn har ulike erfaringar knytte til desse fenomena, og nytte dei som ein ressurs inn i arbeidet med astronomi i barnehagen? Med referansar til tidlegare studiar og samtalar med personar som har opplevd å ikkje bli forstått av barn og vaksne i barnehagen, gjer forfattarane merksame på utfordringar knytte til dette temaet i barnehagen. Kapittelet avsluttast med praktiske eksempel på korleis ein kan arbeide med temaet. Eit hovudbodskap er at det er viktig å sjå barn sin bakgrunn som ein ressurs og trekke vekslar på eit mangfald i barnegruppa. Kari Anne Jørgensen-Vittersø og Karen Marie Eid Kaarby, båe med bakgrunn frå fysisk fostring, har følgt tre barnehagar inn i deira drabantbylandskap for å finne gode stadar for leik og rørsle. Kapittel 13 tek oss ut til utkanten av byen, der me finn drabantbyane. Dei strekk seg gjerne heilt opp mot skogane som omkransar byen. Kapittelet bygger på eit prosjekt i tre barnehagar med hensikt å fremje fysisk aktivitet for alle barn. Utvalet av stadar som er med i kapittelet, er gjort med bakgrunn i intervju med tilsette eit år etter at prosjektet starta. Ut frå bilete og tekst vert stadane sine kvalitetar og særtrekk skrivne fram. Prosjektet viste kor viktig det

9788215040936_Jørgensen-Vittersø og Vik_Barn i by.indd 23

31.05.2021 16:17

innleiing

er med eit mangfald av stadar med variert utforming og vegetasjon i gåavstand frå barnehagane, og kor viktig det er at dei vaksne har blikk for desse stadane. Det temaet som kom tydeleg fram, var barnehagepersonalet si vektlegging av stadar i barnehagane sine nærmiljø. Det var som ei oppdagingsferd der stadane som blei tatt i bruk, utgjorde ein mosaikk av moglegheiter for rørsle, leik og kroppsleg utforsking. Henrik Neegaard har bakrunn i friluftsliv og underviser i fysisk fostring og natur, helse rørsle og utefag. Frå Fridtjof Nansen sin tale til ungdommen i 1921 til friluftslivet sitt inntog i skulen på 1970-talet har friluftsliv vore knytt til skogar og fjell, det å ta seg ut av byen. I kapittel 14 går Neegaard motsett veg når han rettar blikket mot barn sitt friluftsliv i byane. Friluftslivet i barnehagen krev ein annan innfallsvinkel. Her gjeld det å nytte dei stadane som finst i barnehagane sin nærnatur, og gje moglegheit for naturmøter og utvikling av evne til å ferdast i natur innafor byen sine grenser. Som leik har friluftslivet ein verdi i seg sjølv. Sjølv om dei stadane som trekkast fram som gode stadar for friluftsliv i Oslo omfattar aktivitetane ein kan gjere der, vil leiken ha ein sentral plass i barnehagen sitt friluftsliv. Det er ikkje mogleg å nå urørt natur i byen, men me kan søke å finne stadar som er prega av vegetasjon og dyreliv som er i naturleg endring gjennom året, såkalla ville stadar. Sjølv om det geografiske området Sápmi ikkje rekk ned til Oslo, har samar og samisk kultur ein plass i byen. Dette er det mange som ikkje er merksame på. Det siste kapittelet, kapittel 15, er via den samiske barnehagen i Oslo. Forfattarane er Bushra Fatima Syed og leiar for den samiske barnehagen i Oslo Máre Helander. Her får me innsyn i korleis trekk frå samiske kulturar er ein del av barnehagen sitt innhald, sjølv om denne ligg i ein by langt frå Sápmi. Eit særtrekk er nærleik til natur samanvevd med mytologi, ritual tufta på ei grunnleggjande forståing av samhøyret mellom natur og kultur. Årsplanen er forma som eit årshjul som bygger på flyttsamars åtte årstider. Nærleik til natur, dyr og mytiske figurar speglast i ritual når nye stadar vert tekne i bruk på leirplassar og knytte til permanente eller flyttbare bygnader tufta på samisk tradisjon. Språk og namngjeving speler ei viktig rolle. Difor er dei samiske namna også omsett til norsk.

9788215040936_Jørgensen-Vittersø og Vik_Barn i by.indd 24

31.05.2021 16:17

Kapittel 1

Barnehagebarns opplevelser av nærmiljøet gjennom bruk av kart Steinar Øvreås

«Det virket som om barna fikk en egen gnist til å gå på tur når de hadde dette kartet. Til og med de barna som ikke likte å gå på tur, fikk et helt nytt forhold til å gå på tur. Da handlet det ikke lenger bare om å gå fra A til B, men også den reisen vi hadde sammen. Dette ga rom for å stoppe mere opp, snakke sammen, undre seg, og prøve å forstå hvor vi var i forhold til punktene vi hadde plottet inn på kartet vårt.» (Students fortelling om bruk av kart i barnehagen med barn i alderen 3–4 år)

Praksiseksemplet over løfter frem hvilken verdi kart kan ha i en pedagogisk praksis på tur i byer og tettsteder. Kartet var laget av en samling bilder av detaljer og steder barnegruppen skulle passere. Dette skapte et felles fokus for turen og samtaler om nærmiljøet. Kartet gav barna rom for opplevelser og medvirkning underveis. Forskning på barn og kartbruk har fokusert på barns forståelse av det tredimensjonale rommet og tolkning av kartets symbolske representasjon (Bednarz, 2018; Lucey & Meyer, 2013; Newcombe, 2016). Dette kapittelet handler om muligheter kart kan ha som pedagogisk ressurs i barnehagen. Kart med abstrakte kartsymboler og fugleperspektiv kan være vanskelige å forstå for barnehagebarn. Derfor blir kart i denne teksten definert til både å favne bilder, perspektivkart, flyfoto og mer tradisjonelle symbolske kart. Fellesnevneren er at kartet blir brukt til å representere noe

9788215040936_Jørgensen-Vittersø og Vik_Barn i by.indd 25

31.05.2021 16:17

steinar øvreås

i nærmiljøet til barnehagen, og aktivt brukt av barn på tur. I kapittelet presenteres erfaringer fra ulike kartaktiviteter gjennomført i barnehager. Følgende forskningsspørsmål diskuteres: Hvordan kan kart fungere som en pedagogisk ressurs med hensyn til utforskning og opplevelser av barnehagens nærmiljø?

Barn, kart og barnehagen Gjennom kart kan en gjenkjenne steder, se muligheter og skape forventninger. Med kart kan en finne frem og oppdage nye steder. «Maps are thinking devices», skriver Catling (2018, s. 270), fordi kart kan skape forståelse, følelser, fortellinger og drømmer. Kart er ikke nevnt i rammeplanen for barnehagen. Det står imidlertid at barn aktivt skal få utforske nærmiljøet: «Gjennom utforsking, opplevelser og erfaringer skal barnehagen bidra til å gjøre barna kjent med eget nærmiljø, samfunnet og verden» (Kunnskapsdepartementet, 2017, s. 56). Personalet skal også la barn få utforske ulike landskap og bli introdusert for steder og institusjoner. I dette arbeidet kan kart være en ressurs. Kart kan vise mer av omgivelsene enn det barnet selv ser fra der det står, og kan være en øyeåpner til å forstå sammenhenger i verden (Liben, Kastens & Stevenson, 2002). I rammeplanen står det også at barn skal «lære å orientere seg og ferdes trygt» (Kunnskapsdepartementet, 2017, s. 56). Bruk av kart på tur kan være en måte å jobbe med dette temaet på. Orienteringskunnskaper kan gi kompetanse på risikomestring, da slike ferdigheter minsker faren for å gå seg bort (Sandseter, 2007). For å bruke kart i barnehagen trengs det kart som tar hensyn til barns kognitive forståelse, og kart som speiler verden slik barn opplever den (Jørgensen, 2016; Fasting, 2015). Derfor er det behov for å se nærmere på hva kart kan være.

Hva er et kart? Historisk har kart blitt sett på som objektive sannheter. Kart skulle være korrekte gjengivelser av virkeligheten og inneholde standardiserte tegn og symboler. Synet på kart har imidlertid endret seg dramatisk siden 80-tallet (Kitchin, Perkin & Dodge,

9788215040936_Jørgensen-Vittersø og Vik_Barn i by.indd 26

31.05.2021 16:17

ISBN 978-82-15-04093-6

Jørgensen-Vittersø og Vik (red.)

Kari Anne Jørgensen-Vittersø og Unni Vik (red.)

Natur, helse og bevegelse i byer og bynære strøk