Forstå, forklare, forandre by Universitetsforlaget

Forskingsdesign handlar om planen eller framgangsmåten for å gjennomføre eit forskings prosjekt, stort eller lite. Det som kjenneteiknar ein bestemt forskingsdesign, er kombinasjonen av kunnskapsmål og strategiar for å produsere data.

Boka kan lesast på fleire nivå. Ho vender seg til nybyrjarar som tek fatt på sitt første forskingsprosjekt, så vel som til meir erfarne forskarar.

FORANDRE

ISBN: 978-82-15-05092-8

788215

050928

ODDBJØRN BUKVE FORSTÅ FORKLARE FORANDRE

FORKLARE

Oddbjørn Bukve er dr.philos. i offentleg administrasjon og organisasjonsvitskap, og professor emeritus ved Høgskulen på Vestlandet. Bukve har i mange år, både som førelesar og rettleiar, sakna ei bok som tek for seg forskingsdesign på utførleg vis. Denne boka har han no skrive sjølv.

FORSTÅ

I denne boka presenterer forfattaren både kva som kjenneteiknar ulike forskingsdesign, og prosessen med å utforme ein forskingsdesign steg for steg. 2. utgåve er gjennomgåande oppdatert og betra, og det har komme til eit heilt nytt kapittel om integrerte design, det vil seie design som tek sikte på å utnytte både kvalitative og kvantitative data i eit samspel.

ODDBJØRN BUKVE

Ein klar og målretta design er nøkkelen til å gjennomføre eit vellykka forskingsprosjekt. Samanlikna med den store mengda litteratur om forskingsmetode er forskingsdesign likevel stemoderleg handsama.

2. utgåve

Om design av samfunnsvitskaplege forskingsprosjekt

ForstĂĽ, forklare, forandre

9788215050928_Bukve_ForstaĚ&#x160;, forklare, forandre 2 utg.indd 1

01.02.2021 06:28

9788215050928_Bukve_ForstaĚ&#x160;, forklare, forandre 2 utg.indd 2

01.02.2021 06:28

Oddbjørn Bukve

Forstå, forklare, forandre Om design av samfunnsvitskaplege forskingsprosjekt 2. UTGÅVE

universitetsforlaget

9788215050928_Bukve_Forstå, forklare, forandre 2 utg.indd 3

01.02.2021 06:28

© Universitetsforlaget 2021 1. utgåve 2016 ISBN 978-82-15-05092-8 Prenta med tilskot frå sammidlane åt Skuleboknemndi åt Studentmållaget i Oslo. Det må ikkje kopierast frå denne boka i strid med åndsverklova eller avtalar om kopiering gjorde med KOPINOR, interesseorgan for rettshavarar til åndsverk. Kopiering i strid med lov eller avtale kan føre til erstatningsansvar og inndraging og kan straffast med bøter eller fengsel. Spørsmål om denne utgåva kan rettast til: Universitetsforlaget AS Postboks 508 Sentrum 0105 Oslo www.universitetsforlaget.no Omslag: Jorunn Småland Sats: ottaBOK Trykk: 07 Media – 07.no Innbinding: Bokbinderiet Johnsen AS Boka er sett med: Adobe Garamond Pro 11,5/14 Papir: 100 g Amber Graphic 1,25

9788215050928_Bukve_Forstå, forklare, forandre 2 utg.indd 4

01.02.2021 06:28

Innhald

Forord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Innleiing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hypotesar frå himmelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ut i skodda utan kompass . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vogna framfor hesten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Å plukke berre dei søte fruktene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Uforskbare problemstillingar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Handlingsregelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gangen i boka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kapittel 1 Om vitskapleg kunnskap og praksis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Særtrekka ved vitskapleg kunnskap og praksis . . . . . . . . . . . Om vitskaplege utsegner . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Empiriske påstandar, normer og praksis . . . . . . . . . . . . . . . Meir om etterprøving av vitskaplege påstandar . . . . . . . . . . Vår sosiale konstruksjon av verda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vitskap og kunnskapsutvikling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Striden om sanninga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Frå forståing av kunnskap til samfunnsvitskapleg praksis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kapittel 2 Samfunnsvitskap som rekonstruksjon av sosiale fenomen . . Studiet av sosiale fakta og fenomen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Om forklaringar i samfunnsvitskapen . . . . . . . . . . . . . . . . . Samfunnsvitskap som rekonstruksjon av sosiale mønster og prosessar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rekonstruksjonens element . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bakgrunnar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13 14 15 16 17 17 18 19 22 22 26 27 29 30 34 37 39 40 40 43 47 50 50 5

9788215050928_Bukve_Forstå, forklare, forandre 2 utg.indd 5

01.02.2021 06:28

Innhald

Omgrep . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Teoriar og hypotesar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Modellar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Om datakonstruksjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rekonstruksjonens byggesteinar og logikk . . . . . . . . . . . . . Kapittel 3 Rekonstruksjonens logikk og metodereglar . . . . . . . . . . . . . Hypotetisk-deduktiv forskingslogikk – å forklare ved hjelp av lover . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Abduktiv forskingslogikk – om å avdekke sosiale mekanismar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hermeneutisk forskingslogikk – fortolkande forståing av sosiale fenomen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kritisk teori – om å avsløre falskt medvit . . . . . . . . . . . . . . Diskursanalytisk forskingslogikk – om hegemoniske og alternative forståingsrammer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ei samanlikning av forskingslogikkane . . . . . . . . . . . . . . . . Kapittel 4 Design av forskingsprosjekt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Forskingsformål, datakonstruksjon og design . . . . . . . . . . . Forskingsdesign og formål . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Teori- og hypoteseprøvande formål . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Omgreps- og teoriutviklande formål og spørsmål . . . . . . . . Teoretisk tolkande formål . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Intervensjonsorienterte formål . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Berre beskriving? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Formål og utforming av analyseramme . . . . . . . . . . . . . . . . Forskingsdesign og datakonstruksjon . . . . . . . . . . . . . . . . . Variabelsentrerte strategiar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Caseorienterte strategiar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kombinasjonsstrategiar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Krav til ein god forskingsdesign . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Frå design som omgrep til variantar av design . . . . . . . . . . .

51 54 56 61 62 64 65 68 71 75 76 80 83 83 86 90 91 91 92 94 95 96 98 99 100 103 105

9788215050928_Bukve_Forstå, forklare, forandre 2 utg.indd 6

01.02.2021 06:28

Innhald

Kapittel 5 Variabelsentrerte design . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kva er ein variabelsentrert design? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Konstruksjonsvaliditet og kunnskapsutvikling . . . . . . . . . . Teoriprøving i variabelsentrerte design . . . . . . . . . . . . . . . . Teoriutvikling i variabelsentrerte design . . . . . . . . . . . . . . . Variantar av variabelsentrerte design . . . . . . . . . . . . . . . . . . Eksperimentelle design . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tverrsnittsdesign og langsgåande design . . . . . . . . . . . . . . .

107 107 110 112 116 118 120 122

Kapittel 6 Casedesign . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kva er ein casestudie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kva er casen i ein casestudie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Casestudiar og kunnskapsutvikling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Case, kontekst, innveving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Teoriprøving i casedesign . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tolkande rekonstruksjon og teoriutvikling . . . . . . . . . . . . . Variantar av casedesign . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kritiske casar som design for teoriprøving . . . . . . . . . . . . . Samsvarsdesign . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Prosessporing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . To illustrerande casar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Teoretisk tolkande rekonstruksjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

125 125 127 129 130 132 134 136 137 139 141 145 147

Kapittel 7 Integrerte design . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Triangulering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Blanda metodar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Samanvevd analyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Multimetodedesign . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Oppsummering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

151 153 156 160 163 169

Kapittel 8 Komparative design . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 Kva er ein komparativ studie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 Typologiar og typologiske teoriar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 7

9788215050928_Bukve_Forstå, forklare, forandre 2 utg.indd 7

01.02.2021 06:28

Innhald

Bruken av typologiar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 Variabelsentrerte samanlikningar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182 Kapittel 9 Intervensjonsorienterte design . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kva er ein evalueringsstudie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Målevaluering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Effektevaluering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Prosessevaluering og handlingsteorievaluering . . . . . . . . . . Programevaluering som heilskap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Om aksjonsforsking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

188 188 192 193 194 196 197

Kapittel 10 Designprosessen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Designprosessen – eit oversyn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Val og grunngjeving av tema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Litteraturgjennomgang og kunnskapsstatus . . . . . . . . . . . . Formålsbeskrivinga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Teori og analyseramme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Forskingsspørsmåla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Datakonstruksjon og val av metode . . . . . . . . . . . . . . . . . . Utval av data og krav til representativitet . . . . . . . . . . . . . . Om ulike datatypar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Disposisjon for ei prosjektskisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

201 201 204 206 210 211 213 216 217 219 221

Vidare lesnad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224 Litteratur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226 Sak- og personregister . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236

9788215050928_Bukve_Forstå, forklare, forandre 2 utg.indd 8

01.02.2021 06:28

Forord

Å byrje på eit nytt forskingsprosjekt er ofte ei krevjande oppgåve, anten ein er student eller forskar. Dette har eg hatt høve til å observere både som rettleiar for masteroppgåver og ph.d.-prosjekt gjennom mange år, som forskingsleiar ved ulike institusjonar og som lærar på kurs i forskingsstrategiar og metode. Etter mi oppfatning er kunnskap om korleis forskingsprosjekt kan utformast på ein god måte, undervurdert i høve til kunnskap om metodar og allmenn vitskapsteori. Det er skrive mange og til dels tjukke bøker om forskingsmetodar. Den forskingsførebuande undervisninga i samfunnsfaga tek stort sett utgangspunkt i slike bøker, gjerne i kombinasjon med vitskapsteori. Som rettleiar har eg sakna ei bok som på ein oversiktleg måte formidlar mellom dei vitskapsteoretiske perspektiva og den konkrete metodebruken. Med andre ord saknar eg ei bok om korleis ein kan grunngi og gjennomføre dei grunnleggande vala i eit forskingsprosjekt, altså om design eller prosjektutforming. Boka er ikkje ei erstatning for metodeboka, den handlar om dei vala ein må gjere før ein bestemmer seg for metode. Sjølv om det er skrive lite om forskingsdesign samanlikna med metodelitteraturen, så er det eit fagfelt i utvikling. I den internasjonale litteraturen går diskusjonen om kva slags konsekvensar utviklinga innan nyare vitskapsteori har for vår forståing av kva samfunnsvitskap er, og av korleis samfunnsforskarar bør arbeide. Diskusjonen om modellane sin plass og status i forskingsprosessen er eit døme på dette, sameleis diskusjonen om korleis vi kan studere og avdekke sosiale mekanismar. Nok eit døme er litteraturen om casestudiar, der dei nyaste bidraga legg stor vekt på design. Også somme statistikarar peikar på at design trumfar analyse, for å sitere ein av dei (Rubin, 2008), og stiller spørsmål om kor vidt samfunnsvitarar flest brukar kvantitative metodar på ein reflektert måte. Det finst altså nok av fagleg relevante problemstillingar å ta fatt i for den som vil skrive om design. Målet har vore å skrive ei oppdatert 9

9788215050928_Bukve_Forstå, forklare, forandre 2 utg.indd 9

01.02.2021 06:28

Forord

fagbok som kritisk drøfter ulike oppfatningar av design i samfunnsfagleg forsking. Samstundes har det vore eit mål å skrive slik at boka kan vere nyttig for dei som er nykommarar i bransjen, og kanskje skal i gang med sitt første prosjekt. Håpet er at masterstudentar og ph.d.-studentar skal ta boka i bruk i utforminga av sine prosjekt, men også at meir erfarne forskarar skal finne eit og anna som kan motivere til gjennomtenking av designvala sine og dermed betre forsking. Etter at første utgåva av denne boka vart publisert i 2016, fekk eg også høve til å arbeide med ein engelskspråkleg versjon av boka. Denne versjonen vart utgjeven i 2019 med tittelen Designing Social Science Research (Palgrave Macmillan). I den engelske utgåva erstatta eg det korte kapittelet om blanda design med eit nyskrive og utvida kapittel om integrerte design, det vil seie design som tek sikte på å utnytte både kvalitative og kvantitative data i eit samspel. Dei siste åra har slike design stått i sentrum for det faglege ordskiftet om tilnærmingsmåtar i samfunnsvitskapleg forsking, med bidrag både til metodeutviklinga og det teoretiske grunnlaget for å velje integrerte design. I denne andreutgåva er kapittelet om integrerte design også blitt tilgjengeleg på norsk. Elles er det få endringar frå førsteutgåva. Unntaket er nokre utdjupingar om emne som mekanismeforklaringar, teoretisk tolkande rekonstruksjon og rolla til litteratursøket. Enkelte uklare formuleringar og trykkfeil er også retta. Motivasjonen og inspirasjonen til å skrive ei slik bok har komme frå mange år som undervisar og rettleiar i forskingsstrategiar og metode for masterstudentar i organisasjon og leiing. Dei som har gitt innspel, fortener alle ein stor takk for å ha høyrt på, gitt tilbakemeldingar på og prøvd ut i praksis ulike variantar av den tankegangen som no har materialisert seg i ei bok. Takk også til kollegaene i forskingsgruppa for samhandling, innovasjon og styring ved Høgskulen i Sogn og Fjordane, som har lese og kommentert utkast til kapittel i fleire vendingar. Eg vil særleg takke førsteamanuensis Gigliola Mathisen Nyhagen, min gode samarbeidspartnar i undervisninga i forskingsdesign og metode gjennom fleire år, som gav grundige og nyttige merknader til førsteutkastet av boka. Like eins var førsteamanuensis Erik Fossåskaret ved Universitetet i Stavanger, som dessverre gjekk bort så altfor tidleg, til stor hjelp med sine kunnskapsrike og innsiktsfulle kommentarar. Vidare vil eg rette ein takk til professor Harald Torsteinsen ved Noregs 10

9788215050928_Bukve_Forstå, forklare, forandre 2 utg.indd 10

01.02.2021 06:28

Forord

arktiske universitet, for hans kommentarar til det nyskrivne kapittelet om integrerte design. Både den norske og den engelske utgåva av boka har vore gjennom fagfellevurderingar, og eg takkar for nyttige og positive tilbakemeldingar i desse. Alle dei nemnde har forbetra boka mykje. Det som måtte stå att av uklare tankar og tvilsame formuleringar, må eg sjølv ta ansvaret for. Sogndal, januar 2021 Oddbjørn Bukve

9788215050928_Bukve_Forstå, forklare, forandre 2 utg.indd 11

01.02.2021 06:28

9788215050928_Bukve_ForstaĚ&#x160;, forklare, forandre 2 utg.indd 12

01.02.2021 06:28

Innleiing

Ein forskingsdesign er ein plan eller ein framgangsmåte for å gjennomføre eit forskingsprosjekt. Planen synleggjer den logiske strukturen i prosjektet, kva som er måla med det, og strategien for å nå desse måla. Arbeidet med ein forskingsdesign omfattar dermed to sentrale element. Det eine er å presisere formål eller kunnskapsmål i prosjektet. Det andre er å avgjere korleis vi vil gå fram for å nå måla. Det som kjenneteiknar ein bestemt forskingsdesign, er kombinasjonen av kunnskapsmål og strategiar for å produsere data. Kunnskapsmålet handlar om kva vi ønskjer å finne ut i prosjektet, kva vi vil vite. Strategien for dataproduksjon må leggast opp slik at vi finn data som er gode og relevante for å nå kunnskapsmålet i prosjektet. I denne boka presenterer eg ulike forskingsdesign og syner korleis dei bygger på bestemte kombinasjonar av kunnskapsmål og strategiar for datakonstruksjon. Dessutan går eg gjennom prosessen med å utforme ein forskingsdesign steg for steg. Målet er å setje lesaren i stand til å velje og utforme ein formålstenleg design for prosjektet sitt. Ein klar og målretta design ser eg som nøkkelen til å gjennomføre eit vellykka prosjekt. Utgangspunktet for designen er å identifisere og avgrense det sentrale kunnskapsmålet i prosjektet. For å få til det må vi plassere prosjektmåla i ein teoretisk samanheng, men også avklare kva som er gjeldande status for vår kunnskap om det fenomenet vi vil forske på. Om vi skal lage eit godt kunnskapsmål, må vi identifisere eit kunnskapshol som prosjektet tek sikte på å fylle. Måla for eit prosjekt kan utformast på mange vis, og vil vere ulike frå prosjekt til prosjekt. Men vi kan snakke om ulike typar av formål, og det er på det viset eg vil diskutere kunnskapsmål i denne boka. Ein type mål kan vere å prøve ein etablert teori, eit anna mål kan vere å presisere og utvikle teori om dei fenomena og samanhengane vi studerer. Vi kan også ha som mål å bruke etablert teori til å forstå og forklare det fenomenet vi studerer, eller som eit verktøy for å finne ut om og kvifor intervensjonar i samfunnsforhold lykkast eller mislykkast. Dei innleiande spørsmåla i eit 13

9788215050928_Bukve_Forstå, forklare, forandre 2 utg.indd 13

01.02.2021 06:28

Innleiing

prosjekt vil vere relatert til ein eller fleire av desse måltypane, og ein god design krev at vi plasserer prosjektet vårt i feltet av kunnskapsmål. Det andre viktige elementet i ein forskingsdesign gjeld korleis vi konstruerer data. Hovudskiljet går mellom ein casesentrert og ein variabelsentrert strategi for datakonstruksjonen. Ut frå det casesentrerte perspektivet ser vi studieobjektet som ein heilskap eller eit system, der delane er gjensidig avhengige av kvarandre og må studerast i samanheng. Ut frå det variabelsentrerte perspektivet dekomponerer vi studieobjektet til enkeltelement eller variablar, slik at vi kan studere effekten av kvart element. Å lage ein forskingsdesign omfattar meir enn å velje metode. Valet av metode er først og fremst eit spørsmål om teknikk, om kva slags teknikkar ein skal bruke for å velje ut, samle inn og analysere data om det fenomenet ein forskar på. Men dersom ein planlegg prosjektet med utgangspunkt i dei tekniske spørsmåla, blir det verktøyet som styrer forskaren og ikkje omvendt. Derfor må valet av metode inngå i ein overordna design for prosjektet. I denne boka syner eg korleis ulike metodar kan vere tenlege i ulike design. Men eg går ikkje i detalj om metodespørsmål. Det er ei oppgåve for metodebøkene. Før eg seier meir om dette, vil eg ta ein litt annan innfallsvinkel. Eg vil prøve å syne kva vanskar ein kan komme opp i dersom ein ikkje er tilstrekkeleg klar over kva designen har å seie for vellykka gjennomføring av eit forskingsprosjekt. Gjennom erfaring som rettleiar har eg komme til at det er nokre typiske fallgruver som gjer realiseringa av mange forskingsprosjekt tyngre enn det treng å vere. Desse fallgruvene skal eg beskrive her, før eg byrjar å syne korleis ein forskingsdesign kan utformast. Eg trur det kan vere nyttig å kjenne dei vanlegaste fallgruvene for å unngå å hamne i dei. Derfor skal eg ta til med ein gjennomgang av nybyrjarproblem som ein ofte kan observere.

Hypotesar frå himmelen Ei første vanleg fallgruve er den som eg vil kalle «hypotesar frå himmelen». I ein del metodebøker lærer studentane at det er viktig å utforme konkrete hypotesar som kan prøvast gjennom innsamling av data. Dermed blir somme freista til å byrje planlegginga av prosjektet sitt 14

9788215050928_Bukve_Forstå, forklare, forandre 2 utg.indd 14

01.02.2021 06:28

Ut i skodda utan kompass

med berre ein omtrentleg presentasjon av temaet, før dei går over til å presentere ei lang smørbrødliste med ulike hypotesar. Ein hypotese er ein påstand om ein mogleg eller forventa samanheng mellom to fenomen. Problemet med mange slike smørbrødlister er at studentane ofte ikkje forklarer korleis dei har komme fram til hypotesane, og korleis dei grunngjev valet av og utforminga av dei. Med ein slik framgangsmåte hamnar ein fort ut i vanskar. Ikkje at det er noko gale med å utforme presise hypotesar. I mange prosjekt er dei naudsynte, sjølv om dei ikkje trengst i alle. Men hypotesar i eit forskingsprosjekt må vere forankra, anten det er i tidlegare forskingsfunn som peikar mot dei, eller dei blir utleidde av etablerte teoretiske perspektiv. Før ein kan utforme hypotesar må ein setje seg inn i kva tidlegare forsking har komme til av resultat, og kva slags forventningar ein kan avleie av sentrale teoretiske perspektiv på forskingsfeltet. Med det utgangspunktet kan prøving av hypotesane gjere at vi får støtte for etablert kunnskap, eller at vi må revidere den. Då blir forskingsprosjektet vårt også relevant for andre. Av slike grunnar kjem hypotesedanninga eit godt stykke ut i utforminga av eit forskingsdesign. Altså: Vent med hypotesane til du kan forankre dei og grunngje dei ut frå tidlegare forsking, og til du ser om du verkeleg treng dei. Kanskje er prosjektet ditt slik at du kan spørje meir ope.

Ut i skodda utan kompass Ei like vanleg fallgruve er den som vi kan kalle «ut i skodda utan kompass». Ikkje alle metodebøker tilrår nemleg at ein skal utvikle hypotesar og presise spørsmål på førehand. Somme tilnærmingsmåtar til forsking går heller ut på at ein skal gå ope og fordomsfritt ut i datainnsamlinga, og først under analysen knyte det som ein finn, opp mot faglege omgrep og teoriar. Heller ikkje dette rådet er alltid feil. Mange interessante prosjekt som utviklar nye omgrep og nye måtar å forstå eit fenomen på, er blitt til med ein slik metode. Men dei er helst skrivne av erfarne forskarar, og det er ikkje tilfeldig. Det er tale om ein fagleg krevjande arbeidsmåte, som ikkje alltid gjev spesielt interessante resultat. Arbeidsmåten er også helst å tilrå når vi skal forske på nye og lite utforska emne. 15

9788215050928_Bukve_Forstå, forklare, forandre 2 utg.indd 15

01.02.2021 06:28

Innleiing

Men for ein masterstudent eller fersk forskar er det lett å forveksle det at ein sjølv har lite kunnskap om eit forskingsfelt, og det at det ikkje finst annan kunnskap tilgjengeleg. Dermed står ein i fare for å slå inn opne dørar og i beste fall repetere slikt som er gjort tidlegare. Eit anna dilemma er at dersom ein ikkje klargjer kva teoretiske rammer og omgrep ein finn relevante for prosjektet, så blir ein blind overfor sin eigen ståstad. Det er ikkje så lett å grunngje på ein overtydande måte at ein har sett noko som andre ikkje har sett, dersom ein ikkje er klar over kva ståstad ein sjølv har i relasjon til ståstaden for andre forskarar. Å klargjere sitt eige utgangspunkt før ein samlar inn data har også ei praktisk side: det gjer resten av forskingsprosessen mykje enklare. Arbeidet med å finne meining i eit datasett som er innsamla utan kompasset som finst i tidlegare forsking og etablerte teoriar, kan ofte skape mange frustrasjonar og i verste fall resultere i prosjekt som aldri blir fullførde.

Vogna framfor hesten Fallgruve nummer tre kan oppstå når studenten på eit tidleg tidspunkt bestemmer seg for at han eller ho vil bruke anten kvalitativ eller kvantitativ metode i prosjektet sitt. Ofte er grunngjevinga at studenten kjenner seg meir komfortabel med den eine metoden enn den andre. Så langt er det ikkje noko problem. Eit potensielt problem oppstår først når studenten i etterkant byrjar å arbeide med forskingstemaet og utarbeider forskingsspørsmål, og desse ikkje samsvarar med den ønskte metoden. Det kan til dømes vere slik at forskingsspørsmåla legg opp til å beskrive og forstå eit fenomen i djupna. Men studenten ønskjer å bruke kvantitativ metode, som har sin styrke i å forklare samanhengar mellom ulike fenomen. Eller det kan omvendt vere slik at studenten ønskjer å prøve ut hypotesar rundt eit tema der kvantitativ metode vil høve best, men samstundes har bestemt seg for å bruke kvalitativ metode. I eit godt konstruert forskingsprosjekt bør valet av metode ideelt sett tilpassast og følgje opp dei måla og problemstillingane som forskaren har stilt opp for prosjektet. Metoden er ein reiskap for å finne gode svar på dei problema ein søker å løyse, ikkje eit ideal i seg sjølv. Å velje metoden først kan derfor samanliknast med å setje vogna framfor hesten (Gobo, 2008). 16

9788215050928_Bukve_Forstå, forklare, forandre 2 utg.indd 16

01.02.2021 06:28

Uforskbare problemstillingar

Å plukke berre dei søte fruktene Enkelte gonger er ein student svært interessert i ein bestemt teori. Då er det gjerne tale om ein overordna og vid teori som tek mål av seg til å forstå og forklare mange ulike slags fenomen. Det kan vere teoriar om organisasjonslæring, institusjonell organisasjonsteori, teoriar om endringsleiing eller mykje anna. I prosjektet sitt ønskjer studenten derfor å bruke nettopp denne teorien til å analysere eit forskingstema. Det som då kan komme til å skje, er at studenten gjev ein omfattande og entusiastisk presentasjon av teorien. Men det er ikkje alltid at studenten er presis på kva slags data som kan vere med på å støtte teorien, og kva slags funn som vil svekke den. Då blir teorien lite styrande for datainnsamlinga. Studenten kan komme til å velje ut og framheve slike data som stør teorien, medan slike data som ikkje støttar teorien blir oversett. Slik blir teorien ikkje utsett for kritisk prøving. Det same kan sjølvsagt skje andre vegen: Forskaren er svært skeptisk til ein teori, til dei grader at han eller ho berre er open for slike data som kan tene til å svekke teorien. I begge tilfella plukkar ein altså berre dei fruktene som ein oppfattar som søte, og lèt dei andre henge (Hancké, 2009). Beste botemiddelet er å vere presis på kva data som kan stø eller svekke teorien, og å utforme undersøkinga slik at ein har like stor sjanse for å fange begge typar data.

Uforskbare problemstillingar Til sist kan det hende at ein støyter på problem undervegs fordi problemstillinga i prosjektet er utforma slik at det er vanskeleg å utforme prosjekt som kan gje gode svar på dei spørsmåla som blir stilte. Eit typisk problem er at problemstillinga er for vid og upresis. Ein kan ikkje gape over alt i eit forskingsprosjekt der ein har avgrensa med tid og ressursar. Gode problemstillingar må derfor avgrensast så langt at det er overkommeleg å finne svar på dei. I eit seinare kapittel skal eg gå inn på korleis vi kan gjere slike avgrensingar. Den siste fallgruva som eg skal nemne her, handlar om at problemstillinga er utforma slik at vi ikkje kan gje svar på den med vitskaplege metodar. Det typiske då er at problemstillinga vert utforma som eit 17

9788215050928_Bukve_Forstå, forklare, forandre 2 utg.indd 17

01.02.2021 06:28

Innleiing

normativt spørsmål, altså eit bør-spørsmål. For å ta eit enkelt døme: «Kva bør læraren gjere for at elevane skal bli interesserte i faget?» Dette spørsmålet er normativt formulert, det er eit spørsmål om kva som bør eller skal vere. Det er forståeleg at slike spørsmål blir stilte, for vi er alle interesserte i at forskinga skal vere med på å løyse praktiske problem gjennom å gje oss oppskrifter som blir følgde. Men ei vitskapleg tilnærming til slike normative spørsmål er ikkje å ta dei som utgangspunkt for forskinga. Vitskapen sitt område handlar om å gje svar på spørsmål om kva som faktisk er tilfelle. Ei problemstilling som det er råd å forske på, vil derfor sjå slik ut: «Kva gjer dei lærarane som får elevane interesserte i faget sitt?» Dette er eit spørsmål om kva som er, også kalla eit empirisk spørsmål. Med utgangspunkt i eit slikt spørsmål kan vi samle inn data om kva ulike lærarar gjer, og i kva grad elevane deira fattar interesse for faget. Så kan vi leite etter mønster i desse: Finst det fellestrekk hos dei lærarane som får elevane interesserte, eller kan vi identifisere ulike framgangsmåtar? Først når vi på denne måten har arbeidt med empirisk utforma spørsmål og funne svar på dei, er vi i stand til å seie noko grunngjeve om kva ein lærar bør gjere for å skape fagleg interesse hos elevane. Dei praktiske og normative råda vi måtte ha å komme med som forskarar, må vere forankra i empiriske funn. Derfor kan normative spørsmål ikkje utgjere den styrande problemstillinga i eit samfunnsvitskapleg forskingsprosjekt. Dei kan nok vere styrande for kva vi har valt å forske på. Men under sjølve forskingsarbeidet må vi setje det normative i ein parentes og vente med å svare til vi har solide data å støtte oss på. Det normative spørsmålet høyrer heime til slutt i lista over forskingsspørsmål. Der kan vi stille det, gjerne slik: «Med utgangspunkt i funna våre, kva råd kan vi gje til lærarar om korleis dei kan skape interesse for faget hos elevane?»

Handlingsregelen Om vi ut frå det som er sagt ovanfor, skal utleie ein grunnleggande handlingsregel for korleis ein skal lage eit prosjektdesign, må det bli denne: Det må vere samsvar mellom formålet med prosjektet og den strategien for dataproduksjon som vi vel. Utforminga av forskings18

9788215050928_Bukve_Forstå, forklare, forandre 2 utg.indd 18

01.02.2021 06:28

Gangen i boka

prosjektet må følgje av kva vi ønskjer å få kunnskap om, med andre ord kva spørsmål som vi stiller, og kva kunnskapsmål som vi har for prosjektet. Dei fallgruvene som eg har nemnt, er alle døme på at denne regelen ikkje blir følgd. Problema oppstår fordi ein tek designval utan å ha klargjort mål og føresetnader, eller fordi måla ikkje er avgrensa og utforma på tillateleg vis. Men korkje dei enkelte forskingsspørsmåla eller dei overordna prosjektmåla blir til i eit vakuum. Vi må også relatere oss til den konteksten som prosjektet er ein del av, for å sikre at prosjektmåla er relevante. Konteksten handlar dels om kva kunnskap som finst om emnet frå før, dels om korleis vi plasserer oss i ein teoretisk og fagleg samanheng. Resten av denne boka handlar om korleis vi skal gå fram for å utforme mål og spørsmål som det kan forskast på, og å lage undersøkingsopplegg som er relevante for å svare på spørsmåla.

Gangen i boka Denne boka har tre hovuddelar. I første delen, kapittel 1–3, klargjer eg vilkåra for produksjon av vitskapleg kunnskap om samfunnet. Denne delen går altså inn på vitskapsteoretiske problemstillingar. Andre delen, kapittel 4–9, handlar først om kva som er kjernen i eit forskingsdesign. Gjennom fem kapittel presenterer eg så hovudvariantar av forskingsdesign. I avslutningsdelen ser eg på den praktiske prosessen med å utarbeide ein konkret design for eit forskingsprosjekt. Innanfor denne ramma er dei enkelte kapitla bygde opp slik: I kapittel 1 ser eg nærare på særtrekka ved vitskapleg kunnskap og vitskapleg praksis generelt – og ved vitskapen om samfunnet spesielt. Det viktigaste særtrekket ved vitskapleg kunnskap er at den har ei slik form at den kan etterprøvast. Vitskapleg praksis går ut på å etterprøve og utvikle kunnskapen gjennom systematikk og metodikk i innsamling og analyse av data. Skiljet mellom observasjonspåstandar og generelle påstandar er konstituerande for vitskapleg praksis. Dette skiljet er likevel ikkje beinskore. Observasjonane våre er alltid avhengige av observatøren sine kognitive rammer og førestillingar. Slik forstått er kunnskapen vår sosialt konstruert. Men den sosiale konstruktivismen handlar om måten vi får kunnskap på; den er ikkje ein påstand om at røynda også er ein vilkårleg konstruksjon. 19

9788215050928_Bukve_Forstå, forklare, forandre 2 utg.indd 19

01.02.2021 06:28

Innleiing

I det neste kapittelet diskuterer eg samfunnsvitskapen som ei form for systematisk rekonstruksjon av sosiale fakta og fenomen. Ein overtydande rekonstruksjon har vi når det på den eine sida er etablert samsvar mellom dei ideane og analytiske rammene vi har i hovudet når vi studerer eit samfunn, og på den andre sida slike data som er innsamla og analyserte gjennom systematisk bruk av vitskaplege framgangsmåtar. Byggesteinane i reproduksjonen er på den eine sida faglege omgrep, teoriar og modellar, på den andre sida data. Siste del av kapittelet tek for seg desse byggesteinane og den rolla som dei spelar i forskingsprosessen. Kapittel 3 handlar om ei anna side ved rekonstruksjonen. Her dreier det seg om kva slags logikk og reglar ein nyttar for å knyte saman observasjonar med teoretiske idear. Eg diskuterer ulike former for forskingslogikk: hypotetisk-deduktiv forskingslogikk, abduksjon, hermeneutikk, kritisk teori og diskursanalyse. Desse strategiane bygger på ulike føresetnader og viser fram mot ulike forskingsmetodar. Slik eg ser det, bør vi ikkje vere puritanske i forhold til bruken av desse forskingslogikkane. Dei er komplementære heller enn gjensidig utelukkande. Kapittel 4 diskuterer dei sentrale elementa i ein forskingsdesign. Ein forskingsdesign blir definert som ein plan for korleis ein skal legge opp prosjektet for å komme seg frå spørsmål til svar. To element er naudsynte i ein slik plan: Først må ein klargjere formålet med prosjektet og – i tilknyting til det – forskingsspørsmåla. Som hovudkategoriar av formål reknar eg teoriprøving, teoriutvikling, teoretisk informert tolking og intervensjon. Det andre elementet handlar om korleis ein produserer data for å svare på spørsmåla. Her skil eg mellom case orienterte og variabelsentrerte inngangar til dataproduksjonen. Kapittel 5–9 går i tur og orden inn på nokre vanlege design i samfunnsforsking. I kapitla 5 og 6 presenterer eg variabelsentrerte design og casedesign, med vekt på korleis desse designa kan brukast i forhold til dei ulike formåla i eit forskingsprosjekt. I kapittel 7–9 tek eg opp ulike blandingsformer, der den caseorienterte og den variabelsentrerte tilnærminga til dataproduksjonen blir kombinerte i det same prosjektet. Kapittel 7 presenterer integrerte design, som er kjenneteikna av at ein kombinerer caseorientering og variabelorientering på ulike måtar for ulike formål. Tema for kapittel 8 er komparative design, 20

9788215050928_Bukve_Forstå, forklare, forandre 2 utg.indd 20

01.02.2021 06:28

Gangen i boka

der ein kombinerer strategiar for å analysere dei enkelte casane og for å samanlikne mellom casane. Kapittel 9 blir brukt til å sjå nærare på intervensjonsorienterte design, der vi kombinerer strategiar for å studere intervensjonsprosessar og effektar av ein intervensjon. Det særskilte for slike design er det praktiske formålet. Det avsluttande kapittel 10 handlar om designprosessen. Eg omtalar designprosessen som ein prosess der oppgåva er å utforme og sy saman dei ulike elementa eller arbeidsoppgåvene i designen. I praksis følgjer ikkje arbeidet med desse oppgåvene etter kvarandre; det er som oftast tale om ein pendelprosess. Dessutan varierer det med formålet kor faste rammer det er tenleg å legge på eit tidleg tidspunkt i prosjektet. I dette kapittelet skil eg derfor mellom designprosessar med strukturerte og meir fleksible eller opne rammer. Med framstillinga av designprosessen er denne boka ved vegs ende. Herifrå er det metodebøkene og metodereglane som må takast i bruk for å sikre ei god gjennomføring av heile forskingsprosjektet. Men det gjeld i forskingsprosjekt som så ofte elles: Godt byrja er halvt fullført!

9788215050928_Bukve_Forstå, forklare, forandre 2 utg.indd 21

01.02.2021 06:28

Kapittel 1

Om vitskapleg kunnskap og praksis

I dette kapittelet skal vi sjå på nokre av dei grunnleggande spørsmåla som er knytte til det å utvikle vitskapleg kunnskap. Slike spørsmål ligg i botnen for den som skal gjennomføre eit forskingsprosjekt. Vi må vere orienterte om reglar og standardar på det praksisfeltet vi gjev oss inn på. Det fagfeltet som drøftar vilkåra for vitskapleg kunnskap, og reglane for vitskapleg praksis, er vitskapsteorien. Før vi snakkar meir om design, skal vi derfor ta ein liten ekskurs til nokre grunnleggande vitskapsteoretiske spørsmål. Kva er særtrekka ved vitskapleg kunnskap? Har denne kunnskapen ein annan status enn kvardagskunnskapen vår? Kva rolle spelar forståingsrammer, teoriar og faglege omgrep i opparbeidinga av vitskapleg kunnskap? Er teoriane å sjå som produktet av data og observasjonar, eller er det slik at dei teoretiske brillene våre styrer korleis vi ser på verda? Kan vi i det heile ha noko slikt som objektiv kunnskap om verda og samfunnet?

Særtrekka ved vitskapleg kunnskap og praksis Å gjennomføre eit forskingsprosjekt inneber å gå inn i det vitskaplege praksisfeltet. Som på andre samfunnsfelt har det vitskaplege feltet sine normer og reglar for kva som er gode og tillatelege framgangsmåtar. I det vitskaplege feltet handlar desse reglane og krava om korleis vi må gå fram for å opparbeide ny eller gi støtte til eksisterande kunnskap. For å utføre forsking som er av god kvalitet og tilfører relevant kunnskap, må vi vere i stand til å tileigne oss kunnskap på ein måte som er akseptert i forskarsamfunnet. 22

9788215050928_Bukve_Forstå, forklare, forandre 2 utg.indd 22

01.02.2021 06:28

Boka kan lesast på fleire nivå. Ho vender seg til nybyrjarar som tek fatt på sitt første forskingsprosjekt, så vel som til meir erfarne forskarar.

FORANDRE

ISBN: 978-82-15-05092-8

788215

050928

ODDBJØRN BUKVE FORSTÅ FORKLARE FORANDRE

FORKLARE

FORSTÅ

ODDBJØRN BUKVE

2. utgåve

Om design av samfunnsvitskaplege forskingsprosjekt