Observatieverslagen inleefreis Marokko

Observatieverslagen exposure Marokko 2016 USOS l Observatieverslagen exposure Marokko 2016

1

Marokko Marokko is een gastvrij land. Dat hebben Brahim, Lien en Lore ook ervaren tijdens hun exposure in Marokko. Wanneer de universiteit van Oujda hen een week lang laat onderdompelen in haar stad, wanneer Berberfamilies in het Rifgebergte hen opnemen in hun families en hun coöperatie laten zien en wanneer een ex-adjudant uit het leger hen inwijdt in de historische steden Fez en Meknes. Telkens gingen de ontmoetingen gepaard met een hoge intensiteit aan menselijke warmte, al dan niet uitgedrukt in muntthee en koekjes.

Maar achter elke ontmoeting schuilt een uniek verhaal dat zich niet eenvoudig laat vatten en vaak onuitgesproken blijft. Het hele exposure-traject is erop gericht om de eerste draadjes van een grote knoop te ontwarren, om een ui van haar buitenste schillen te ontdoen – met risico op troebele ogen, op overexposure. Onze studenten gebruiken daarvoor een beschermende bril die hen als gegoten zit: hun universitaire opleiding. Elke reiziger keek naar Marokko vanuit zijn/haar eigen academische vorming. Het resultaat van die observaties kan u lezen in dit verslag.

Met dank aan de Université Mohamed Premier in Oujda, IMaMS, IMANE, Steunproject, Iben Sina en Stad Antwerpen.

USOS – 6 oktober 2016

USOS l Observatieverslagen exposure Marokko 2016 3

Lien Acke Tweede bachelor Conservatie en Restauratie

Keramiek en andere ambachten in Marokko: voor toerisme of eigen gebruik?

Keramiek in Marokko is veelvuldig aanwezig onder de vorm van de typische marokkaanse mozaiektegels, zelliges. Dit zijn geglazuurde terracotta, rode aardewerken, tegeltjes waaruit de nodige vormen worden gekapt. Andere vormen van terracotta zijn tajines, borden en kruiken met bijbehorende drinkbeker. Deze kunnen geglazuurd zijn of net heel sober gelaten zijn, wat de vraag oproept of deze rijkelijk versierde objecten ook door de plaatselijke bevolking wordt gebruikt of is dit enkel voor toerisme? En wat met de andere ambachten zoals tapijtweverij, leerlooierij, zilver- en smeedwerk? Een bijkomende vraag is of jongeren de mogelijkheid hebben een kunstopleiding te volgen en of dit door o.a. hun ouders gestimuleerd wordt of net niet.

In literatuur is vooral algemene in-

formatie te vinden over monumenten en objecten. Geraadpleegde werken hiervoor zijn Islam: Kunst en architectuur van Hattstein en Delius (2000) en World Ceramics van R.J. Charleston (1981). Het bezochte Bab al-Mansurportaal in Meknes staat onder andere in het eerste boek beschreven met zijn functie, voor wie en hoe het is opgebouwd. De tweede bron gaat o.m. over islamitische kunst onder de vorm van historische gebruiksobjecten zoals borden en kruiken.

Deze objecten hebben allen een florale, geometrische of met koefisch schrift versierde decoratie. Beide boeken gaan over keramiek in de islamitische wereld, voortvloeiende uit het Perzische rijk, en in mindere mate over specifieke regio’s in Marokko of over de hedendaagse productie. De informatie die ik wou te weten komen, kwam bijgevolg

4 USOS l Observatieverslagen exposure Marokko 2016

Keramiek te koop op een Marokkaanse markt

vooral door observatie ter plaatse, zowel in de soeks als bij de gastgezinnen thuis.

Keramiek in de soeks en op de markten bestaat grotendeels uit rijkelijk versierde objecten. Enkel tajines worden ook in pure teracotta verkocht of met een sobere versiering. Wat vaak te zien was zijn heel kleine tajines die wel versierd waren. Deze kunnen dienen om kleine zaken in te presenteren zoals olijfolie of olijven, maar worden niet gebruikt om te koken.

Deze vormen worden vaak door toeristen gekocht als aandenken.

In de modale en armere gezinnen

wordt eerder een pure terracotta tajine gebruikt en bij de rijkere gezinnen wordt een tajine gebruikt met een enkel floraal motief afgewerkt met een transparant glazuur.

De kruiken en bijbehorende bekers, met een simpel zwart stempelmotief van vierkantjes, waren typisch Marokkaans vertelden ze mij. Het is gebruikelijk dat het hele gezin uit eenzelfde beker drinkt. Dit soort beker werd zowel in armere als rijkere gezinnen gebruikt. De overige rijkelijk versierde terracotta die verkocht wordt op de markten zagen we binnen de gastgezinnen minder als gebruiksvoorwerpen, maar wel als siervoorwerpen. Grote versierde

USOS l Observatieverslagen exposure Marokko 2016

5

porseleinen schotels werden wel gebruikt om het eten op te dienen, maar deze hadden een aziatisch motief en vallen dus niet onder Marokkaanse ambacht. Vermoedelijk zijn deze geïmporteerd en zijn ze eerder een massaproduct dan ambacht. Ook tapijten en leren objecten zoals rugzakken en schoenen zijn niet weg te denken uit de soeks en ook hierin komt hetzelfde verhaal naar boven, er zijn zowel heel afgewerkte producten te zien als eerder sobere. De winkeltjes met bijvoorbeeld gevlochten manden of metalen schotels en theekannetjes zagen er overal wat hetzelfde uit, maar hier opnieuw weer gedecoreerde gegraveerde stukken en simpele effen kannen en plateaus.

De prijs verschilt natuurlijk, gezien het verschil in tijd dat er in is gestoken om de objecten te maken. Dus het spreekt voor zich dat de armere gezinnen eerder een simpele theekan zullen bezitten, al dan niet voortvloeiende uit een bijkomende esthetische keuze.

Het tweede en zelfs meest aanwezige observatieproduct uit keramiek zijn de zelliges of mozaiektegels. De

tegels worden in vierkantige vorm gemaakt, geglazuurd en gebakken, waarna de gewenste vormen worden uitgekapt. De productie hiervan hebben we kunnen zien in het Maison Artisanale in Oujda. Het ontwerpen en berekenen van deze motieven wordt tegenwoordig ook deels digitaal gestuurd, maar het uitkappen gebeurt wel nog steeds manueel, wat zorgt dat een klein paneel al snel heel duur wordt.

Enkel koninklijke en overheidsinstellingen, moskeeën, openbare fonteinen en interieurs van rijkere burgers zijn hiermee bekleed.

In Oujda ben ik in contact gekomen met een jonge artieste, Hind Koucha, een nicht van van mijn gastgezin, die tekent en poezie schrijft.

Ze was heel blij mij te ontmoeten en om te weten dat ik geinteresseerd was in hetgeen zij maakt. Ze vertelde mij dat ze geen opleiding volgde, maar dat die mogelijkheid er wel is. Door aanvraag in te dienen bij de overheid is ze zelfs met subsidie naar een poezie-evenement in Algerije kunnen gaan, waar ze veel contacten heeft kunnen leggen met poeten van over de hele wereld,

6 USOS l Observatieverslagen exposure Marokko 2016

onder andere een man uit België. Er is dus zeker mogelijkheid om hier een carrière als kunstenaar uit te bouwen, maar het blijft minder evident als vrouw om dit te doen dan in België het geval zou zijn. Sinds Mohammed VI aan de macht is, is er een positieve evolutie voor de opleidingen vrije kunsten, maar het is niet zo dat je in iedere stad een vrijetijds- of professionele opleiding kan volgens. Wel zijn er verschillende initiatieven zoals Les Abbatoirs in Casablanca. Zij stimuleren de jongeren door ze een plaats te geven waar ze hun kunst kunnen ontwikkelen. Dit gaat van dans en film tot schilderen en graffiti, waarbij de ruimte tegelijk ook dienst doet als een ontmoetingsplaats om jongeren van straat te houden. Dergelijke ruimtes ben ik in Oujda, Meknes of Fez echter niet tegengekomen.

Musea en andere plaatsen waar ze hun erfgoed tentoonstellen zijn er wel. In iedere stad is er wel een museum, een voormalig paleis of groot huis met veel ambachtwerk in dat te bezoeken is. In Meknes hebben we zo het Dar Jamai Museum bezocht, de vroegere gevangenis en de stal-

len voor de paarden van de koning.

In het algemeen ademt Marokko cultuur, er zijn overal winkeltjes met ambachtelijke producten maar het lijken overal dezelfde producten, dezelfde mozaiektegels, dezelfde drinkbekers en tapijten. Zeker in vergelijking met de historische objecten uit de gevonden literatuur of de schotels gezien in het Dar Jamai Museum, lijkt de nieuwe productie er maar een flauw afkooksel van. Er zit niet veel variatie in de producten die ze maken, wat kan gelinkt worden aan een soort van ambachtelijke massaproductie, die kadert in de huidige consumptiemaatschappij en met oog op de toerisme. Langs de andere kant kan het gegeven dat ze er overal hetzelfde uitzien er net wel voor zorgen dat het als typisch marokkaans werk wordt beschouwd.

Om te concluderen kan gezegd worden dat het doel van de producten zowel voor toerisme als voor eigen bevolking is. De vermoedens werden bevestigd in die zin dat de sobere objecten eerder voor de eigen bevolking zijn, maar dat de rijkere gezinnen ook wel gedecoreerde stukken kopen, dan wel als versiering.

USOS l Observatieverslagen exposure Marokko 2016 7

Lore Geenen Derde bachelor Politieke Wetenschappen

Mensenrechten in de gevangenis De observatie tijdens mijn exposure naar Marokko heeft betrekking tot mensenrechten in de gevangenis.

Mijn interesse gaat hoofdzakelijk uit naar het functioneren van het juridisch systeem en de situatie in gevangenissen in Marokko. Het land draagt nog littekens van ‘the years of lead’ onder het bewind van koning Hassan II. De vorige koning voerde namelijk een schrikbewind door middel van verklikkers bij de binnenlandse veiligheidsdienst.

Oppositie werd daarnaast ook steeds met harde hand neergeslagen. De opvolger en zoon van Hassan II, Mohammed VI, voert sinds het millennium een progressiever beleid. Mijn vraag is of de situatie in verband met gevangenissen in Marokko daadwerkelijk aan de betere hand is, of loopt het hier nog steeds stroef?

Enkele voorbeelden van het progressieve beleid van Mohammed VI op een rijtje. Ten eerste hervormde

hij het familierecht in 2004 met meer rechten voor vrouwen als gevolg. Daarnaast voerde hij, na een referendum, ook een hervorming door van de grondwet. Deze hervorming omvat onder andere de erkenning van het Berbers als officiële taal, politieke en sociale gelijkheid voor vrouwen en vrijheid van gedachten en ideeën. Recente rapporten van Amnesty International en Human Rights Watch tonen aan dat de situatie nog steeds niet hersteld is. Ondanks hervormingen van het rechtssysteem, slagen rechtbanken er nog steeds niet in om veroordeelden te voorzien van een eerlijk proces in aan politieke of veiligheid gerelateerde zaken. Agenten en rechters blijken vaak vastgeroest in oude gewoonten en gaan dan ook heel ver in het afdwingen van bekentenissen. Zo zijn er rapporten over mishandeling en martelingen tijdens voorhechtenis en erbarmelijke levensomstandigheden veroorzaakt door overbevolking.

8 USOS l Observatieverslagen exposure Marokko 2016

Lore Geenen in Marokko

Mijn doel was om een bezoekje te brengen aan een gevangenis in Marokko. Zowel om de situatie te observeren als om te communiceren met mensen over hun persoonlijke ervaring met schending van rechten tijdens juridische vervolging.

Op voorhand besefte ik echter al dat dit niet zo evident is, gezien het een zeer gevoelig onderwerp is en menig Marokkanen nog steeds onder het idee van “Big Brother is watching you� leven. Tijdens mijn eerste week in Marokko had ik de eer te logeren bij een gastfamilie waarvan de moeder tandarts is in de gevangenis van Oudja. Samen met haar heb ik een kijkje kunnen

nemen binnen de muren van de gevangenis. Het was echter letterlijk snel een kijkje nemen. Buiten de binnenmuren en het hoofdkantoortje van de directeur heb ik niets te zien gekregen. Ik heb ook met niemand kunnen spreken. Hoewel ik dit had kunnen zien aankomen, was het toch een kleine teleurstelling..

Zonder vooroordelen te vellen over de actuele situatie in gevangenissen in Marokko, leert deze ervaring mij dat er ofwel nog menig zaken foutlopen, ofwel er nog schroom bestaat door het verleden. Hoe dan ook is er meer onderzoek nodig om een gegronde conclusie te kunnen vellen.

USOS l Observatieverslagen exposure Marokko 2016

9

Brahim Zarouali Tweede jaar doctoraat Communicatiewetenschappen

Universiteit Mohammed Premier in Oujda en Communicatie in Marokko Als doctorandus in de Communicatiewetenschappen was het voor mij geen al te moeilijke opdracht om observatiethema’s te kiezen voor de inleefreis: enerzijds was ik ontzettend geïnteresseerd in het universiteitsgebeuren in Marokko, en anderzijds in de communicatiepatronen bij de traditionele berberfamilies. Wat het eerste betreft wou ik graag meer te weten komen over de structuur en werking van de Universiteit Mohammed I in Oujda. Wat zijn zoal de gelijkenissen/verschillen met de werking van de UAntwerpen? In verband met de communicatiepatronen wou ik vooral focussen op hoe de Berbers communiceren met elkaar. Van Arabische landen wordt namelijk verondersteld dat ze een hoge context cultuur hebben op vlak van interpersoonlijke communicatie.

Dit laatste komt uitgebreider aan bod in de volgende paragraaf.

10

De universiteiten in Marokko verschillen op structureel vlak behoorlijk van de universiteiten in België. Dit gegeven interesseerde me om hier meer over te weten te komen. Marokko telt in totaal 14 publieke universiteiten (Classbase, 2014). De Universiteit Antwerpen, en specifieker het instituut voor Marokkaanse en Mediterane studies (IMaMS), werkt al enkele jaren nauw samen met één van deze 14 universiteiten, namelijk de Universiteit Mohammed I in Oujda. Aangezien Oujda onze eerste bestemming was, was dit voor mij de ideale gelegenheid om meer informatie te vergaren over het reilen en zeilen van deze academische instelling. Als communicatiewetenschapper was ik vooral benieuwd naar de werking van de Faculté des Sciences Juridiques, Economiques et Sociales. Vervolgens was ik ook geïnteresseerd in de communicatiepatronen van Berberse Marok-

USOS l Observatieverslagen exposure Marokko 2016

Brahim, druk aan het praten met enkele Berberse Marokkanen uit Ouled Daoud.

kanen. Binnen de literatuur van de interculturele communicatie wordt Marokko beschouwd als een hoge context cultuur (Jandt, 2010). Dit begrip werd geĂŻntroduceerd door Edward T. Hall in zijn bekend en gerenommeerd boek Beyond Culture (1976). Hiermee bedoelt Hall dat als mensen met elkaar communiceren, de meeste informatie en interpretatie vervat zit in de context (de omgeving, de gebaren, de situatie, etc.) en niet zozeer in de boodschap zelf. Er wordt dus vaak met weinig woorden iets overgebracht omdat de betekenis van een boodschap af te leiden valt uit de context. Hiertegenover staan de lage context cul-

turen, waar alle informatie die nodig is om iets te kunnen begrijpen opgenomen wordt in de boodschap zelf. Er wordt dus weinig betekenis gehaald uit de context, maar meer uit datgene wat expliciet met woorden gezegd wordt. BelgiĂŤ (en West-Europa in het algemeen) is een goed voorbeeld van een lage context cultuur. Hier zitten we dus met een duidelijke tegenstelling tussen Marokko en BelgiĂŤ. Daarom leek het mij interessant om dit contrast in interpersoonlijke communicatiepatronen te bestuderen tijdens de inleefreis.

Ik kwam voornamelijk tot informa-

USOS l Observatieverslagen exposure Marokko 2016

11

tie over mijn onderzoeksthema’s door observaties en gesprekken.

Ik ben veel te weten gekomen over de Universiteit Mohammed I door een observatie van de universiteitsbuurt en formele gesprekken met enkele professoren (Choukri en Driouchi). Informatie over de communicatiepatronen in Marokko bekwam ik door te observeren hoe Berbers met elkaar communiceren, en door zelf informele gesprekken aan te gaan met deze mensen.

Mijn eerste bevinding had betrekking op de werking van de Mohammed I universiteit in Oujda. Na een rondleiding door de universiteitsbuurt en een korte ontmoeting met de decaan kreeg ik van Professor Driouchi en Choukri de werking en structuur van de Universiteit uitgelegd (universitaire organigram).

Na een gesprek van een half uurtje kwam ik tot een ontegensprekelijk besluit: er zijn wel degelijk vele verschillen tussen Marokkaanse en Belgische Universiteiten. Kort geschetst (ik bespaar u de details) volgen Marokkaanse universiteiten het Frans tertiair onderwijsmodel.

Dat onderwijsmodel wijkt op een

paar cruciale punten af van ons onderwijssysteem. Dit laatste kwam overeen met mijn verwachtingen, dus een regelrechte verassing was het niet. Maar desalniettemin toch uiterst interessant om tot deze conclusie te komen.

Mijn tweede bevinding had te maken met de Berberse communicatiepatronen. Hierbij viel me meteen op dat Berbers telkens straight-to-the-point met elkaar communiceren, zonder al te veel rond de pot te draaien (i.e. hoge context cultuur). Er wordt dus met weinig woorden snel iets duidelijk gemaakt, zonder een hele uitleg eraan te knopen. De Berbers maken dus voornamelijk gebruik van interpersoonlijke communicatie die voornamelijk aangewezen is op de fysieke context, waardoor het verbale gedeelte van de boodschap minder informatie bevat. Men moet dus met andere woorden de boodschap binnen een correcte context weten te plaatsen om de betekenis ervan te begrijpen. Bovendien worden er ook veel gebaren gebruikt.

Ook dit is kenmerkend voor een hoge context cultuur, namelijk het

12 USOS l Observatieverslagen exposure Marokko 2016

belang van non-verbale communicatie om een boodschap betekenis bij te brengen. Deze bevinding lag dus volledig in lijn met wat er in de literatuur wordt voorop gesteld (zie o.a. Jandt, 2010; Hall, 1979).

gezinnen. Toekomstige studenten zouden hier op kunnen inspelen door de vergelijking te maken met hoe Arabische Marokkanen met elkaar communiceren.

Alles bij elkaar kan ik stellen dat ik ontzettend veel heb bijgeleerd in Marokko over mijn observatiethema’s. Beide topics leverden me interessant inzichten op die grotendeels overeen kwamen met voorafgaande voorspellingen uit de literatuur. Afsluiten doe ik graag met enkele suggesties voor toekomstige onderzoeksthema’s. Als het gaat om de universiteitswerking is het interessant om ook focussen op de structuur van andere faculteiten.

Ik heb namelijk vooral de nadruk gelegd op de Faculté des Sciences Juridiques, Economiques et Sociales. De werking van verschillende faculteiten zou eventueel kunnen leiden tot (andere) bijkomende inzichten. Met betrekking tot communicatie in Marokko zou het ook interessant zijn om de communicatiepatronen van Arabisch sprekende Marokkanen te bestuderen. Mijn focus lag hoofdzakelijk op Berberse USOS l Observatieverslagen exposure Marokko 2016 13

16

USOS l Observatieverslagen exposure Marokko 2016