DE MONINCKX ATLAS

Balsamina cucumerina (Allard Pierson, UvA, hs. VI G 1, pl. 17).

In 1682 namen burgemeester Joan Huydecoper en raadslid Jan Commelin het initiatief tot de inrichting van een nieuwe hortus medicus voor de stad Amsterdam, in de huidige Plantage. Deze verving de kleine hortus bij het Binnengasthuis, achter het huidige Allard Pierson. Tussen 1687 en 1750 werden er 425 aquarellen gemaakt van planten die groeiden in deze hortus. Ze werden bijeengebracht in negen banden in groot folio, nu bekend onder de naam Moninckx Atlas, genoemd naar Jan en Maria Moninckx, die de meeste aquarellen hebben gemaakt. De aquarellen dienden als basis voor de gravures in de Horti Medici Amstelodamensis rariorum plantarum historia van Johannes en Caspar Commelin uit 1697- 1701. Carolus Linnaeus, die tussen 1735 en 1738 in Nederland verbleef, was een frequent bezoeker van de Amsterdamse hortus. Hij baseerde zich bij de taxonomische nomenclatuur voor zijn Species plantarum van 1753 voor niet minder dan 259 plantensoorten geheel of gedeeltelijk op de planten in deze publicatie en dus eigenlijk op de Moninckx Atlas. Een van deze planten was de balsemappel uit Ceylon. In zijn beroemde Cruydeboeck (1554) schrijft de Leidse hoogleraar Rembert Dodoens: ‘Olie daar rijpe balsemappel tegen de zon in geweekt is nadat het zaad er uitgenomen is of die met dezelfde balsemappel in warm water gekookt is of onder paardenmest gestaan heeft belet de ontsteking, verhitting en zweren van alle wonden […]. Ze laat ook alle spanning en trekking van de gekwetste of gestoken zenuwen vergaan, daarop gestreken. Men prijst deze olie ook zeer omdat ze de verbranding die met warm water of hete olie, met gloeiend ijzer of met brandende kolen gedaan is kan verzoeten en genezen.’ De aquarellen op perkament zijn op papier bevestigd, zodat ze tot negen kloeke boekdelen verwerkt konden worden. Ze zijn nog steeds in wondermooie staat. De Moninckx Atlas bevindt zich in het Allard Pierson en is door onderzoekers op te vragen. In de tentoonstelling De Creatieve Stad is vanaf het najaar altijd een deel te zien; elke drie maanden zal een andere plant worden getoond.