Pro Georgia No 23 - 2013 by sew_uw

P R O GEORGIA JOURNAL OF KARTVELOLOGICAL STUDIES

No 23 â&#x20AC;&#x201D; 2013 (Published since 1991)

CENTRE FOR EAST EUROPEAN STUDIES FACULTY OF ORIENTAL STUDIES UNIVERSITY OF WARSAW WARSAW 2013

PRO GEORGIA JOURNAL OF K A RT V E L O L O G I C A L STUDIES o N 23 â&#x20AC;&#x201D; 2013

Pro Georgia vol. 23.indd 1

20-11-2013 12:13:40

E DITOR-IN-CHIEF David K O L B A I A SECRETARY Sophia J V A N I A ED I T O R I A L C O M M I T T E E Jan M A L I C K I, Wojciech M A T E R S K I Henryk P A P R O C K I

INTERNATIONAL ADVISORY BOARD Zaza A L E K S I D Z E, Professor, National Center of Manuscripts, Tbilisi Alejandro B A R R A L – I G L E S I A S, Professor Emeritus, Cathedral Museum Santiago de Compostela Jan B R A U N, Professor Emeritus, University of Warsaw Metropolitan A N D R E W (G V A Z A V A) of Samtavisi and Gori Eparchy Gocha J A P A R I D Z E, Professor, Tbilisi State University Stanis³aw L I S Z E W S K I, Professor, University of Lodz Mariam L O R T K I P A N I D Z E, Professor Emerita, Tbilisi State University Guram L O R T K I P A N I D Z E, Professor Emeritus, Tbilisi State University Marek M ¥ D Z I K, Professor, Maria Curie-Sk³odowska University, Lublin Tamila M G A L O B L I S H V I L I, Professor, National Centre of Manuscripts, Tbilisi Lech M R Ó Z, Professor, University of Warsaw Bernard O U T T I E R, Professor, University of Geneve Andrzej P I S O W I C Z, Professor, Jagiellonian University, Cracow Annegret P L O N T K E - L U E N I N G, Professor, Friedrich Schiller University, Jena Tadeusz S W I E T O C H O W S K I, Professor, Columbia University, New York Sophia V A S H A L O M I D Z E, Professor, Martin-Luther-Univerity, Halle-Wittenberg Andrzej W O Ź N I A K, Professor, Polish Academy of Sciences, Warsaw

Pro Georgia vol. 23.indd 2

20-11-2013 12:13:42

P R O GEORGIA JOURNAL OF KARTVELOLOGICAL STUDIES

No 23 â&#x20AC;&#x201D; 2013 (Published since 1991)

CENTRE FOR EAST EUROPEAN STUDIES FACULTY OF ORIENTAL STUDIES UNIVERSITY OF WARSAW WARSAW 2013

Pro Georgia vol. 23.indd 3

20-11-2013 12:13:42

4 Cover: St. Mamai, Gelati Tondo (silver, gilt silver), 11th century

The Publication are co-sponsored by Culture Department of The Capital City of Warsaw (Biuro Kultury Urzędu m.st. Warszawy) The Freedom and Democracy Foundation In Warsaw

EDITORIAL ADDRESS Centre for East European Studies University of Warsaw Pa³ac Potockich, Krakowskie Przedmieœcie 26/28 PL 00-927 Warsaw tel. 48 22 55 22 555, fax 48 22 55 22 222 e-mail: studium@uw.edu.pl, d.kolbaia@uw.edu.pl

PRINTING: Duo Studio

ISSN 1230-1604

Pro Georgia vol. 23.indd 4

20-11-2013 12:13:42

CONTENTS I. ARTICLES AND STUDIES BERNARD OUTTIER, Les feuilles de garde géorgiennes des manuscrits arméniens de Nor-Djoulfa (Ispahan) ....................................

DAVID KOLBAIA, Nieznana Ewangelia apokryfyczna z biblioteki bodlejańskiej w Oksfordzie. ucnobi apokrifuli saxarebis qarTuli xelnaweri ..........................................................................

HENRYK PAPROCKI, Wspomnienie Matki Boskiej i świętych w anaforach wschodnich ..............................................................................

IRAKLI PAGHAVA AND GOCHA GERADZE, The alloy composition of the Georgian and ildegizid coins of the 12th-13th century .................

JABA SAMUSHIA, Vikings’ involvement in the Civil War (1046) in Georgia .................................................................................................. 111 NANA GAPRINDASHVILI, Intertextuality in the Georgian Hagiography (on the example of Jacob Khutsesi’s “The Martyrdom of Saint Shushanik”) ............................................................................ 121 ECKARD HÜBNER, Kobuleti unter den Tavdgiriʒes ............................ 127 MANANA TANDASCHWILI, Lokation und Deixis im Georgischen I. Funktionale Analyse der Partikel zed ......................................... 139 ANDRZEJ WOŹNIAK, Międzywojenna Warszawa jako centrum myśli politycznej i ośrodek kulturalny emigracji gruzińskiej w Polsce ...... 159 PAWEŁ OLSZEWSKI, „The Circassian question” in the politics of Tsar’s Russia in 18th-19th centuries (the outline of problem) ................ 189 NIKO JAVAKHISHVILI, Coverage of The tragedy of the Circassian People in Contemporary Georgian Public Thought (later half of the 19th century) ............................................................................. 205 EKA VARDOSHVILI, Ilia Chavchavadze and Western Reflective Traditions .............................................................................................. 215

II. MATERIALS, DOCUMENTS, MEMOIRES PIOTR CHMIEL, Several unpublished Theatines’ letters concerning the activity of the order in Georgia in the 17th Century ............. 223 HAMED KAZEMZADEH, The latest status of linguistic and geographic dispersion of Iranian Georgians ...................................................... 255

Pro Georgia vol. 23.indd 5

20-11-2013 12:13:42

CONTENTS

III. REVIEWS AND COMMENTAIRES GURAM K.ARṬOZIA – RUSUDAN GERSAMIA – MAIA LOMIA – TAIA CXADAIA, 2010: Megrulis lingvisṭuri analizi/Linguistic analysis of Megrelian [Résumé 555–614]. Tbilisi: Meridiani, 2010, 697 pp. Winfried Boeder .................................................................................................. 263

IV. CHRONICLE MARIA BUJNOWSKA, List do redakcji, Major Jerzy Mamaładze – dopełnienie losu .............................................................................................. 267

Pro Georgia vol. 23.indd 6

20-11-2013 12:13:42

Pro Georgia, 2013, t. 23, s. 7-42

ARTICLES AND STUDIES

LES FEUILLES DE GARDE GEORGIENNES DES MANUSCRITS ARMENIENS DE NOR-DJOULFA (ISPAHAN) Bernard Outtier C. N. R. S., Paris

Les Arméniens sont sans doute un des peuples chrétiens qui ont le plus protégé leurs manuscrits en y insérant, au début et à la ﬁn, des feuilles de garde qui évitaient que les rabats de cuir de la reliure n’endommagent le texte à chaque ouverture ou fermeture du manuscrit. Ces feuilles de garde étaient prises à d’anciens manuscrits mis au rebut, soit parce qu’on ne voulait plus lire les manuscrits copiés en majuscules et sans séparation des mots, soit parce que, textes en langues étrangères: grec, latin, syriaque, slavon, éthiopien ou géorgien, ils n’étaient pas jugés utiles. * * * Il y a donc des centaines d’ensembles de feuilles de garde qui nous sont ainsi parvenus, arméniennes en majorité, bien sûr, qui contiennent parfois des œuvres disparues – c’est ainsi que j’ai pu retrouver une partie de la version arménienne du Commentaire des Psaumes de Théodoret1. – dont quelques psaumes ont aussi été traduits de l’arménien en géorgien et sont présents, sous le nom d’emprunt d’Epiphane, dans le célèbre recueil de Chatberdi, copié vers 9702. Mais je me suis bien évidemment aussi intéressé aux feuilles de garde en géorgien, qui sont présentes dans environ 1% des manuscrits arméniens. C’est ainsi qu’il y a deux ans, j’ai pu avoir une mission pour Nor-Djoulfa, une banlieue d’Isfahan aujourd’hui rattrapée par l’ancienne 1 B. O u t t i e r, La version arménienne du Commentaire des Psaumes de Théodoret. Premier bilan, Revue des études arméniennes, n. s., T. XII, 1977, p. 169-180; La version arménienne du ommentaire des Psaumes de Théodoret. Nouveaux témoins de la tradition directe, Revue des études arméniennes, n. s., T. XVII, 1983, p. 241-248. 2 Satberdis krebuli X saukunisa, [The Shatberdi’s miscellany of the Xth century], eds B. G i g i n e i s h v i l i-E. G i u n a s h v i l i, Tbilisi 1979, p. 364-423.

Pro Georgia vol. 23.indd 7

20-11-2013 12:13:42

BERNARD OUTTIER

capitale de l’Iran. En effet, au début du XVIIe siècle, Chah Abbas déporta des Arméniens, puis des Géorgiens, près de sa capitale, et certains de leurs descendants y vivent toujours. La bibliothèque du Monastère SaintSauveur de Nor-Djoulfa est exceptionnellement riche et compte plus de sept cents manuscrits arméniens. A ma connaissance, il y a un seul manuscrit géorgien – si l’on excepte les documents historiques: c’est un rouleau liturgique, mais il est exposé sous vitrage au Musée; je n’ai donc pas pu l’examiner: voir ce qu’en dit L. Minasean dans Hask hayagitakan taregirk’ IV-V, 1983-1984, p. 109110 (en arménien). Par contre, j’ai pu voir les neuf manuscrits arméniens contenant des feuilles de garde en géorgien, c’est-à-dire l’ensemble: il n’y en a pas d’autres, que je sache. Je remercie Mgr Tcharian et Madame Sonik Baghoumian, qui m’ont donné toute liberté de travailler sur ces manuscrits, et Monsieur Tovma Dalestanian, qui me les a photographiés. J’ai pu connaître la présence de ces feuilles de garde grâce au Catalogue 3. 1 Le premier, manuscrit 202 (Catalogue 378), deuxième tome d’un Commentaire anonyme des Épîtres de saint Paul (il commence avec l’Épître aux Galates), copié en 1301 en Cilicie, contient quatre feuillets complets (deux bi-folios) de Ménées, sur parchemin, qui donnent les hymnes pour les 18-19 septembre et 3-4 octobre. Sur le contreplat se trouve un beau tissu de soie rouge. Le manuscrit peut dater des XIV-XVe siècles. Il est copié en nusxuri à l’encre noire; les indications liturgiques et les initiales des hymnes sont rubriquées. Il mesure 240/242 x 160/161 mm (surface écrite: 185 x 115 mm) et comporte 26 lignes sur une seule colonne, avec 25-37 caractères par ligne.

Paléographiquement, deux ს consécutifs dans un mot abrégé sont liés, de même que s et ნ, d et ი, cc et ხ. Illustrations: s(a)s(a)kumevlo, c(e)cxliTaს(ა). L’orthographe présente ო ou ჳ pour u et inversement: 3 Ս․ Տ է ր - Ա ւ ե տ ի ս ե ա ն, Ց ցակ հայերէն ձեռագրաց Նոր Ջ ղայի Աﬔնափրկիչ վանքի [S. Ter-Avetisean, Catalogue des manuscrits arméniens du monastère Sauveur-de-tous de Nor Djoulfa], Wien 1970 (Bibliothèque de la Fondation Calouste Gulbenkian).

Pro Georgia vol. 23.indd 8

20-11-2013 12:13:42

LE FAUILLES DE GARDE GEORGIENNES

gamuaCine, xurcielad, mxiarol, yoveliTÂrT, ganTqumÂl: ces exemples sont à ajouter à l’ouvrage fonfamental de Z. Sardvéladzé 4. Il offre la traduction des Ménées établie par Giorgi Atoneli, mais un peu abrégée: le nombre des strophes des odes est souvent amputé d’une unité. Le mois de septembre des Ménées a récemment fait l’objet d’une excellente édition critique par Lali Dghamaïa5. Les hymnes des autres mois sont pour l’instant inédites. Notre fragment est très proche du texté édité: p. 286, il omet le deuxième stichère, comme le manuscrit B; p. 289 et 290, il omet l’indication de certaines strophes, comme les manuscrits AC. Le texte du f. III commence: . . .]obelisa yovlad sanatrelisa (fin de la première strophe de la neuvième ode de l’office de saint Denys l’Aréopagite (MR6. I 328). Les feuillets III-IV se suivent et étaient donc au centre du quaternion. Des.: R(aRat)y(avs)a: momite:- c’est-à-dire le titre et l’hirmos de la sixième ode de saint Hiérothée (MR I 333). 2 Le manuscrit suivant, 96 (8 du Catalogue), est un tétraévangile qui a été copié en 1625-1627 à Nor-Djoulfa. Il contient lui aussi quatre feuillets tirés du même manuscrit des Ménées, pour les 5, 6, 7 et 8 octobre. Il s’agit du premier et du troisième bifeuillet du cahier 5. Le cahier est numéroté en milieu de marge supérieure au début du cahier, au milieu de la marge inférieure à la fin. Et la surprise n’est pas mince de voir que les contreplats de ce manuscrit sont recouverts du même tissu de soie que le précédent. Donc, de deux choses l’une; à trois siècles et plusieurs milliers de kilomètres de distance, des relieurs arméniens disposaient d’un même manuscrit arménien et d’un même tissu de soie – ou bien le premier manuscrit a été relié à nouveau à Nor-Djoulfa. C’est évidemment la seconde solution qui s’impose. Et cela permet de comprendre une note de Iovane Zosime qui m’a longtemps laissé perplexe: en 981, il dit avoir relié pour la troisième fois le célèbre Sinuri mravaltavi, l’homéliaire qui est le plus ancien manuscrit géorgien daté actuellement connu, copié en 864. L’explication est donnée par un manuscrit arménien copié à Lvóv en 1564: devant la commande d’une copie très urgente, le manuscrit fut dé-relié et l’on mit au 4 z. s a r j v e l a Z e, qarTuli saliteraturo enis istoriuli Sesavali, Tbilisi, 1984 (Introduction à l’histoire de la langue géorgienne littéraire). 5 l. j R a m a i a, giorgi mTawmidelis Tveni (seqtemberi), Tbilisi, 2007 (Menaion of George the Athonite (September). 6 MR = Μηναια του ολου ενιατου, I, Rome 1888 (Ménées de toute l’année).

Pro Georgia vol. 23.indd 9

20-11-2013 12:13:42

BERNARD OUTTIER

travail simultanément six copistes. Ensuite, bien entendu, il fallait relier le manuscrit à nouveau. Malheureusement, si les mémoriaux de copie sont de règle dans les manuscrits, les indications relatives aux relieurs sont très rares. Les caractéristiques de ces feuillets sont les mêmes que celles du manuscrit n° 1, en particulier pour l’orthographe: on lit gamuaCine, uriTa, obiwoo. De même, on observe l’absence de certaines strophes pour les odes: ainsi les theotokia pour les odes 5, 6 et 7 du 6 octobre, fête de saint Thomas, manquent. Nous avons des textes pour les fêtes des 5, 6, 7 et 8 octobre, à lire ainsi: f.I, f. III, f. IV et f. II . Puisque nous avons ici une moitié du cahier 5, nous pouvons attribuer les deux derniers feuillets du manuscrit précédent au cahier 4. La numérotation des cahiers commençait donc avec le mois d’octobre. Septembre et octobre avaient-ils chacun leur numérotation de cahiers, ou étaient-ils reliés séparément ? Impossible, actuellement, de le dire. Le texte commence ainsi (f. I r): miwisag(a)nTa. b(u)neb(a)Á zecad. . . C’est la fin du theotokion de la huitième ode de l’office de sainte Cheritine (5 octobre, MR I 340). Il finit par (f. IIv): m(o)w(a)meTa T(an)a. mRdelT-m(o)ZRu [. . . (Theotokion de la huitième ode de l’office de sainte Pélagie, 8 octobre, MR I 363). Une première conclusion s’impose: il est très important, pour l’histoire des manuscrits et pour celle des ateliers de reliure, de rapprocher les feuilles de garde provenant d’un même manuscrit. Elles peuvent, évidemment, être aujourd’hui conservées dans des collections différentes. Les codicologues vont donc avoir une nouvelle tâche: préparer des catalogues des tissus collés sur les contreplats. Enfin, il serait très souhaitable d’avoir un Album paléographique suffisamment détaillé pour les manuscrits des XII-XVIe siècles, époque pour laquelle le précieux Album d’I. Abouladzé est assez pauvre. 3 Ce troisième manuscrit, n° 511 (242 du Catalogue), un Yaysmaxurk’ (Synaxaire) a encore un fragment provenant du même manuscrit que ceux déjà décrits. Malheureusement, la moitié du fragment a été arrachée: il ne reste qu’un feuillet d’un bi-folio. Ce manuscrit a été copié à Qazvin, au nord d’Ispahan, en 1634, par le prêtre Awag. Le tissu collé sur le contreplat se retrouvera plus bas (fragments 7). Malheureusement, le lieu de

Pro Georgia vol. 23.indd 10

20-11-2013 12:13:42

LE FAUILLES DE GARDE GEORGIENNES

copie de ce dernier n’est pas indiqué. Si c’était Ispahan (il date aussi du XVIIe s, il faudrait se demander si le lieu commun de reliure des deux manuscrits n’a pas été Ispahan. Il faudrait même se poser la question suivante: tous les scriptoria avaient-ils un atelier de reliure ? N’envoyait-on pas parfois, voire souvent, les manuscrits copiés, pour qu’ils soient reliés dans un atelier extérieur ? Très peu de manuscrits ont été copiés à Qazvin, j’en connais moins d’une demi-douzaine; il n’y avait sans doute pas là d’atelier de reliure. Ainsi, ce feuillet déchiré permet-il de poser un problème qui, que je sache, n’a guère été traité: la relation entre scriptorium et atelier de reliure. Les particularités paléographiques et orthographique sont évidemment les mêmes que celles des fragments n° 1 et n° 2: guÀmnasis (éd. gÂmnasis). Le texte (lire d’abord le verso), pour les fêtes des 26 et 27 septembre, correspond à l’édition Jgamaia 360a11 à 364a13. On remarque en bas du recto la lettre-chiffre ლ (30) de fin de cahier; cela confirme la numérotation séparée des cahiers des fragments 1 et 3 (septembre) et 2 (octobre). 4 Le manuscrit 99 (17 du Catalogue), Praxapostolos du XIIIe siècle, a été rénové (=re-relié?) par le prêtre Avak’ – peut-être la même personne que le copiste du manuscrit précédent. Il comporte deux bi-folios de Ménées d’octobre, qui se suivaient au centre d’un cahier : lire III-I-II-IV et présentent les offices des 11 et 12 octobre. L’office du 12 octobre est bien celui traduit par Giorgi Atoneli, alors que les deux premiers sont absents de la plupart des manuscrits des Ménées de Giorgi. Madame Lali Djghamaia, interrogée sur ce point, a eu l’amabilité de me communiquer que ces deux offices apparaissent dans une version révisée des Ménées de Giorgi, dont le premier témoin est le manuscrit Jérusalem 75, copié en 1066. Le premier office du 11 octobre, pour les saintes Zênaïs et Philônilla, n’est plus en usage, mais G. Schirò l’a édité (sans les hymnes pour les Vêpres) d’après des manuscrits sinaïtiques et italo-grecs7.; ici, les theotokia sont ceux du manuscrit Sinaï, Monastère de sainte Catherine, grec 556 (Ménées de septembre-octobre-novembre des XI-XIIe siècles). Le second office, pour saint Théophane le poète, semble inédit en grec: on ne le trouve ni dans les Ménées, ni dans Schirò. Incipit : IIIr1 . . .] v(iTarc)a wÂm(a)Á mkudroÁ. da mdinared... 11 octobre, fête de Zénaïs et Philônilla, Ode 4, deuxième strophe. Desi7 G (I.). S c h i r ò, Analecta hymnica graeca e codicibuseruta Italiae inferioris, II, Canones octobris, Roma 1979, p. 97-106

Pro Georgia vol. 23.indd 11

20-11-2013 12:13:42

BERNARD OUTTIER

nit: IVv, ult.: r(ameTu) Ãorcni m(a)Tni c(e)cxlsa] . . . 12 octobre, fête de Tarachos, Probos et Andronike, Stichère (MR I 404). Cet office se trouve dans les Ménées de Giorgi Atoneli, Sinaï géorgien 7/2, mais le stichère n’y apparaît pas. Le manuscrit sur parchemin, en nusxuri, peut être daté du XIIIe siècle. Il a la particularité d’être copié non sur les lignes rectrices, mais suspendu à elles (cela se rencontre dans d’autres manuscrits, telles les feuilles de garde du manuscrit 2607 du Matenadaran d’Erévan). Paléographiquement, on remarquera le ო qui a souvent quatre « pattes » au lieu des trois habituelles (voir f. IIIr, l. 2 et 5). Il comporte 29 lignes en pleine page; le feuillet mesure 180 x 125 mm; la surface écrite est de 142 x 80 mm; l’encre est brune, les indications liturgiques sont rubriquées; les pointspiqûres sont à 25 mm du cadre d’écriture. 5 Un dernier manuscrit d’hymnes est le 528 (Catalogue 107), encore un tétraévangile, copié à Hizan en 1611. Il se compose d’un bifeuillet de parchemin presque complet au début (Ia est masqué par une notice en papier, collée sur le feuillet) et à la fin (manquent une ou deux lettres par ligne), en nusxuri des XIV-XVe siècles. Il comporte 23/24 lignes en pleine page; un feuillet mesure (rogné) 18 x 13 cm; la surface écrite est de 140 x 105 mm; l’encre est noire, les indications liturgiques sont rubriquées. Il s’agit probablement d’un Parak’lit’oni de Giorgi Atoneli : plusieurs pièces se retrouvent dans les manuscrits Sinaï géorgien 69 et 82, en grec dans les Euchologes. Incipit : ] . . o(Âfali)i da mociq(u)Ta. ZnobiT etyoda. [ . . . Desinit : m(a)s xc(o)r(e)b(a)sa. s(a)suf(e)v(e)lsa caTa[ . . . 6 On en terminera avec les manuscrits liturgiques avec le manuscrit 517 (Catalogue 40), un tétraévangile copié à Akner en 1313 par le célèbre Nersès Klayec’i, a été (re-)relié en 1456, puis pris par les Persans, racheté à Tabriz et re-re-relié en Perse. Il contient au début et à la fin un feuillet de parchemin plié en deux, copié en nusxuri à l’encre noire, avec des rubriques pour les indications liturgiques. Le texte de 15 lignes par page est copié à pleine page ; mesure d’un feuillet : 17 x 13 cm ; surface écrite : 125 x 85 mm. Le manuscrit peut dater des XIV-XVe siècles. On remarquera que la plupart des mots complets reçoivent le signe d’abréviation, et quelques mots abrégés sont non marqués.

Pro Georgia vol. 23.indd 12

20-11-2013 12:13:42

LE FAUILLES DE GARDE GEORGIENNES

Le premier feuillet contient un extrait de l’office de funérailles d’un moine, le second un extrait du rituel du baptême: J. Goar, Ευχολογιον sive Rituale Graecorum2, Venise 1730, p. 289-290. Il s’agit donc d’un Sacramentaire (K’urtxevani). 7 Les seuls fragments sur papier, dans le manuscrit 478 (Catalogue 93), un tétraévangile copié à Xorjuk (Keghi) en 1584, nous réservent une belle surprise. Il s’agit d’un fragment d’un manuscrit de l’Ancien Testament, contenant une partie des livres des prophètes Jonas et Michée, en nusxuri des XIV-XVe siècles, un bifeuillet au début et un à la fin, incomplets: il manque une colonne à chaque bifeuillet. Les mesures actuelles sont 205 x 195 mm; largeur d’une colonne: 6 cm, intervalle entre les deux colonnes: 2 cm. Il y a 20 lignes par page, à l’encre brun clair, le titre du livre du prophète Michée est rubriqué. Il nous reste parties du deuxième bifeuillet et du bifeuillet central d’un cahier, avec Jon 1, 7-2, 6 et 4,7- 11 et Mic 1,1-13; 2, 9-11 et 3, 6-8. Il s’agit bien d’un manuscrit de l’Ancien Testament et non d’un Lectionnaire, car le début de Michée manque dans le Lectionnaire, et le titre du livre montre qu’il n’est pas une lecture liturgique. De plus, le texte est quasiment identique à celui de la Bible d’Oški. C’est une constatation très importante, car nous avons ici un témoignage sur la permanence de ce type de texte à une époque beaucoup plus tardive que celle des manuscrits d’ Oški et de Jérusalem (X-XIe siècles). 8 Après l’Ancien Testament, une relecture chrétienne de l’Ancien testament. Le manuscrit 214 (Catalogue 564) est un recueil (textes grammaticaux et théologiques), probablement copié en Perse au XVIIe siècle. Le tissu collé sur les contreplats est identique à celui de nos fragments 3 – le lieu de reliure est donc vraisemblablement Nor-Djoulfa. Il ne reste en fin de manuscrit que le haut d’un feuillet et la moitié du feuillet jointif, 193 x 120 mm, 15 lignes (sur 17) en pleine page, nusxuri à l’encre noire. Le manuscrit doit dater des XIII-XIVe siècles: c’est donc le plus ancien témoin de la Caverne des trésors, dont la version géorgienne a été excellement éditée par la regrettée Tsiala Kourcikidzé d’après des manuscrits dont le plus ancien est des XV-XVIe siècles8. 8 C. K o u r c i k i d z é, La Caverne des trésors. Version géorgienne, C.S. C. O. 526, Scriptores iberici 23, Leuven, 1993.

Pro Georgia vol. 23.indd 13

20-11-2013 12:13:42

BERNARD OUTTIER

Inc.:] misi da colni = c. XVIII, 7-9 apparat, manuscrits de la Vie de la Géorgie. Des.: T(ues)a maissa[ = c. XXII 13. Il faut lire le verso avant le recto. Il devait s’agir du bifeuillet extérieur du quaternion, car six feuillets séparent les deux passages. L’intérêt de ce fragment, outre son antériorité sur tous les témoins actuellement connus, est de nous montrer que le manuscrit le plus ancien n’a pas nécessairement le meilleur texte; ici, en XXII 12, nous lisons v(iTarme)d au lieu de v(idrem)d(i)s de tous les autres manuscrits, leçon exigée par le sens. 9 Enﬁn, le manuscrit 388 (Catalogue 77), un tétraévangile copié en 1491 à Hamasrec’, présente à la ﬁn un fragment du bas d’un feuillet de parchemin, dont il manque une ou deux lettres. C’est un fragment en nusxuri à l’encre brune, de 180 x 133 mm (plus un onglet de 16 mm), la surface écrite actuelle est de 180 x 113 – il ne reste que 20 lignes. On rencontre des mots abrégés sans signe d’abréviation. Pour l’orthographe: ukeTo, TusiTa, nukue, g(a)nguÁRos, orTierTars. Le manuscrit peut dater des XI-XIIe siècles. Nous avons ici un fragment de la traduction par Euthyme l’Athonite de l’Échelle du Paradis de Jean Climaque, éd. saqarTvelos eklesiis kalendari 1986, 276-277. Concluons: sur un échantillon aussi réduit sont représentés un manuscrit de l’Ancien Testament, un manuscrit de la Caverne des trésors, un Paraklitoni, un Euchologe, quatre témoins de Ménées (mais qui ne proviennent que de deux manuscrits différents) et un texte ascétique. C’est dire que Bible et liturgie sont au centre des préoccupations. En outre, plusieurs leçons sont à tirer de ces fragments, relatives à l’histoire de la transmission des textes, à la codicologie – en particulier à l’histoire des ateliers de reliure. C’est seulement maintenant que l’on s’attache à une description exhaustive des pages de garde: c’est un nouveau domaine de recherches très prometteur. On trouvera ici une photo de chacun de ces précieux fragments. Les datations proposées ci-dessus sont à un siècle près, car les outils précis de paléographie font défaut.

Pro Georgia vol. 23.indd 14

20-11-2013 12:13:42

LE FAUILLES DE GARDE GEORGIENNES

Fragment 1.

Pro Georgia vol. 23.indd 15

20-11-2013 12:13:42

BERNARD OUTTIER

Fragment 2.

Pro Georgia vol. 23.indd 16

20-11-2013 12:13:45

LE FAUILLES DE GARDE GEORGIENNES

Fragment 3.

Pro Georgia vol. 23.indd 17

20-11-2013 12:13:47

BERNARD OUTTIER

Fragment 4.

Pro Georgia vol. 23.indd 18

20-11-2013 12:13:50

LE FAUILLES DE GARDE GEORGIENNES

Fragment 5.

Pro Georgia vol. 23.indd 19

20-11-2013 12:13:52

BERNARD OUTTIER

Fragment 6.

Pro Georgia vol. 23.indd 20

20-11-2013 12:13:55

LE FAUILLES DE GARDE GEORGIENNES

Fragment 7.

Fragment 8.

Pro Georgia vol. 23.indd 21

20-11-2013 12:13:57

BERNARD OUTTIER

Fragment 9.

Pro Georgia vol. 23.indd 22

20-11-2013 12:14:00

LISTE DES PUBLICATIONS

Liste des publications de Bernard Outtier 1969 «Notre-Dame et l’eucharistie d’après l’hymne 16ème de saint Ephrem sur la Nativité», Carmel 1969, III, p.226-234. 1970 «Une explication de l’Évangile attribuée à saint Ephrem. A propos d’une édition récente» [G. Egan, Saint Ephrem, an Exposition of the Gospel, C. S. C. O., scriptores armeniaci 5-6, Louvain, 1968], Parole de l’Orient, I, 2, 1970, p. 385-407. Article «Ephrem» du Dictionnaire de la musique sous la direction de M. Honegger, Paris, 1970. «Sentences des Pères du désert», textes traduits du syriaque et de l’arménien, p. 219-275, Solesmes, 1970. 1971 «Un Patericon arménien», Le Muséon 84, 1971, p. 299-351. «Lettres traduites du géorgien», Barsanuphe et Jean de Gaza. Correspondance, Solesmes, 1972, p. 509-510. 1972 «Un feuillet du Lectionnaire géorgien ḥanmeti à Paris», Le Muséon 85, 1972, p. 399-402, 2 pl. h. t. «Le recueil arménien de prières du Musée religieux de Blois », Revue des études arméniennes, nouvelle série, IX, 1972, p. 103-106. «Les feuilles de garde onciales du Psautier arménien de Tours», Revue des études arméniennes, nouvelle série, IX, 1972, p. 107-112. 1973 Traduction géorgienne du n° 6 dans: macne enisa da literaturis seria, 1973, n° 1, p. 173-175, 2 pl. h. t. (voir aussi n° 84 bis). «Recherches sur la genèse de l’octoéchos arménien», Études grégoriennes, XIV, 1973, p. 127-211 (avec un dossier établi par N. Serkoyan et N. Tahmizyan)(réédition: n° 33 bis).

Pro Georgia vol. 23.indd 23

20-11-2013 12:14:02

BERNARD OUTTIER

«Saint Ephrem d’après ses biographies et ses œuvres», Parole de l’Orient, IV, 1973, p. 11-34. 1974 «Les enseignements des Pères, un recueil géorgien traduit de l’arabe», Bedi Kartlisa, XXXI, 1974, p. 36-47. «Une homélie sur le jeûne et la pénitence attribuée à saint Ephrem en géorgien», Bedi Kartlisa, XXXII, 1974, p. 109-117. «Les recueils géorgiens d’œuvres attribuées à saint Ephrem le Syrien», Bedi Kartlisa, XXXII, 1974, p. 118-125. «Prières à Marie» [textes traduits du syriaque, de l’arménien et du géorgien], Cahiers marials 95, 15 nov. 1974, p. 58-61. 1975 «Fragments onciaux du Lectionnaire géorgien, I, Fragments de Bzommar (Liban)», Bedi Kartlisa, XXXIII, 1975, p. 110-118, 2 pl. h. t. «Le sort des manuscrits du „Katalog Hiersemann 500”», Analecta Bollandiana 93, 1975, p. 377-380. «Contribution à l’histoire de l’Hirmologion», Le Muséon 88, 1975, p. 331-359 (avec H. Métrévéli). «Les recueils arméniens et géorgiens d’œuvres attribuées à saint Ephrem le Syrien», Actes du XXIX° Congrès international des Orientalistes, Orient chrétien, Paris, 1975, p. 53-57. 1976 erTi Tve saqarTveloSi [Un mois en Géorgie], literaturuli saqarTvelo, [La Géorgie littéraire], 6. II. 1976. «Fragments onciaux du Lectionnaire géorgien I, II», Bedi Kartlisa, XXXIV, 1976, p. 97-101. «Contribution à l’étude de la préhistoire des collections d’hymnes d’Ephrem », Parole de l’Orient, VI-VII, 1975-1976, p. 49-61. 1977 «Le manuscrit Tbilisi A-249: un recueil traduit de l’arabe et sa physionomie primitive », Bedi Kartlisa, XXXV, 1977, p. 97-106.

Pro Georgia vol. 23.indd 24

20-11-2013 12:14:02

LISTE DES PUBLICATIONS

Traduction du géorgien, avec M. van Esbroeck, de: E. Metreveli, «Un nouvel ouvrage sur le „mravaltavi” géorgien», Bedi Kartlisa, XXXV, 1977, p. 73-96. «Le modèle grec de la traduction géorgienne des Apophtegmes par Euthyme», Analecta Bollandiana, 95, 1977, p. 119-131. «Ապողինարի ﬕ բնագրի հայերեն թարգման թյ նը Եփրեﬕ անվան տակ», [La traduction arménienne d’un texte d’Apollinaire sous le nom d’Ephrem], Բանբեր Մատենադարանի [Messager du Matenadaran] 12, 1977, p. 163-167. «Un fragment géorgien de la Genèse en onciale», Le Muséon 90, 1977, p. 340-346. «La version arménienne du Commentaire des psaumes de Théodoret. Premier bilan», Revue des études arméniennes, nouvelle série, XII, 1977, p. 169-180. Traduction, de l’arménien oriental moderne, de: A. Manoutcharyan, «Deux monuments à absides multiples récemment découverts», Revue des études arméniennes, nouvelle série, XII, 1977, p. 261-271. 1978 «Un fragment géorgien de l’Historia monachorum in Ægypto», Bedi Kartlisa, XXXVI, 1978, p. 49-52. «Un fragment d’évangéliaire liturgique de Saint-Sabbas?» Bedi Kartlisa, XXXVI, 1978, p. 53-55. «Bibliographie du Professeur A. Chanidzé 1966-1976», Bedi Kartlisa, XXXVI, 1978, p. 348-356 [traduction du géorgien]. «Deux mots des Sentences de Sextus en géorgien», Le Muséon, 91, 1978, p. 153-154. Réédition de 10 dans Essays on Armenian Music, éd. V. Nersessian, London 1978, p. 51-128. «À la mémoire d’un humaniste» [H. Berbérian], Յառաջ, n° 14243, 5 nov. 1978, p. 1. 1979 «Hymnes de saint Ephrem sur l’Eucharistie» [traduits de l’arménien classique], dans Lettre aux amis de Solesmes, n°18, avril-juin 1979, p. 3-9.

Pro Georgia vol. 23.indd 25

20-11-2013 12:14:02

BERNARD OUTTIER

«La compréhension des termes hymnographiques paraptoni et mosartavi», Bedi Kartlisa, XXXVII, 1979, p. 68-85 (avec H. Metreveli). «Géorgie. Chants religieux», Bedi Kartlisa, XXXVII, 1979, p. 191-193 (avec Yvette Grimaud). «Bibliographie des œuvres de Simon Qaoukhtchichvili», Bedi Kartlisa, XXXVII, 1979, p. 319-327 [traduction du géorgien moderne]. «Un discours sur les ruses de Satan attribué à Ephrem (texte arménien inédit)», Revue des études arméniennes, nouvelle série, XIII, 1978-1979, p. 165-174. 1980 «Hymnes de saint Ephrem sur l’Eucharistie, II» [traduits de l’arménien classique], dans Lettre aux amis de Solesmes, n°22, avril-juin 1980, p. 3-8. «La plus ancienne traduction géorgienne des Apophtegmes: son étendue et son origine», mravalTavi, VII, Tbilisi, 1980, p. 7-17. «K. Kékélidzé et le Lectionnaire géorgien », Bedi Kartlisa XXXVIII, 1980, p. 23-35 [voir la traduction géorgienne, n° 59 bis]. «Voyage bibliographique en Géorgie», Bedi Kartlisa XXXVIII, 1980, p. 312-321. 1981 «Hymnes de saint Ephrem sur l’Eucharistie, III », [traduits de l’arménien classique], Lettre aux amis de Solesmes, 1981, n° 1, p. 14-18. «Prières anciennes», Prières à Marie, Paris, 1981, p. 225-245, (deuxième édition, 1982) [traductions du syriaque, de l’arménien et du géorgien]. «Un témoin partiel du Lectionnaire géorgien ancien (Sinaï géorgien 54)», Bedi Kartlisa, XXXIX, 1981, p. 76-88. «Hymnes de saint Ephrem sur l’Eucharistie, IV», [traduits de l’arménien classique], Lettre aux amis de Solesmes, 1981, n° 3, p. 3-7. 1982 «Esquisse d’histoire des lexiques svanes, I», Bedi Kartlisa, XL, 1982, p. 200-211. «G. Nosadzé, Anthyme l’Ibère et l’imprimerie géorgienne» [traduction du géorgien], dans: Bedi Kartlisa, XL, 1982, p. 237-244.

Pro Georgia vol. 23.indd 26

20-11-2013 12:14:02

LISTE DES PUBLICATIONS

«Hymnes de saint Ephrem sur l’Eucharistie, V», [traduits de l’arménien classique], Lettre aux amis de Solesmes, 1982, n° 2, p. 3-5. «Notice arménienne sur les dignités de l’Église», Revue des études byzantines 40, 1982, p. 201-210 ( avec J. Darrouzès). 1983 «Մարդ մը աւելի քան հաﬔստ» [Un homme trop modeste], Յառաջ, n° 15427, 3 mai 1983, p. 2 [in memoriam V. Hakobyan]. «Sirarpie Der Nersessian, historienne de l’Église et patrologue», Յառաջ, n° 15432, 8 mai 1983, p. 1-2. «Monnaies de l’Arménie cilicienne », S. Boutin, Collection N. K(apamadji) Monnaies de l’Empire de Byzance et des États contemporains, Maastricht, 1983, p. 162-173 et pl. LXI-LXXIII. «Notules orientales», Études grégoriennes XX, 1981 (parues en 1983), p. 93-96. «Deux anciens manuscrits de la recension athonite des Évangiles», Bedi Kartlisa XLI, 1983, p. 47-50. «Mzékala Chanidzé, Remarques au sujet de la Bible géorgienne» [traduction du géorgien], Bedi Kartlisa XLI, 1983, p. 105-122. «Un nouveau témoin partiel du Lectionnaire géorgien ancien (Sinaï géorgien 12) », Bedi Kartlisa XLI, 1983, p. 162-174. «Compte rendu d’une mission d’études en Géorgie», Bedi Kartlisa XLI, 1983, p. 306-308. Traduction géorgienne du n° 42, mravalTavi, X, Tbilisi, 1983, p. 27-33. «La version arménienne du Commentaire des psaumes de Théodoret. Nouveaux témoins de la tradition directe», Revue des études arméniennes, nouvelle série, XVII, 1983, p. 241-248. 1984 Révision pour l’U. N. E. S. C. O. de: Soulkhan-Saba Orbeliani, La vérité du mensonge, traduction G. Bouatchidzé, Paris, 1984. «Notule sur les versions orientales de l’Histoire philothée (CPG 6221)», Antidoron. Hommage à M. Geerard, I, Wetteren, 1984, p. 73-79.

Pro Georgia vol. 23.indd 27

20-11-2013 12:14:02

BERNARD OUTTIER

«Une théologie de l’exil?», Յառաջ, 28 juin 1984, p. 2. Traduction arménienne du précédent, Հայկական եկեղեցի /L’Église arménienne, nouvelle série, n° 21, 1984, p. 35-37 (Paris). «N. Doumbadzé, Une lumineuse image», Bedi Kartlisa XLII, 1984, p. 11-12 (traduction du géorgien). «Le mot რია existe-t-il en géorgien ancien?», Bedi Kartlisa XLII, 1984, p. 246-247. «Note de la rédaction», Bedi Kartlisa XLII, 1984, p. 389. «Les leçons des versions géorgiennes de l’Épître de Jacques», Biblica, 65, 1984, p. 365-376 (avec C. -B. Amphoux). «An unpublished Homily on Easter attributed to John Chrysostom», Journal of the Society for Armenian Studies, 1, 1984, p. 115-121. «Le cycle d’Adam à Atamar et la version arménienne du commentaire de saint Ephrem sur la Genèse», Revue des études arméniennes, nouvelle série, XVIII, 1984, p. 589-592. 1985 «Musiques géorgienne et arménienne», Le monde de la Bible, 37, 1985, p. 46-47. «Photii patriarchæ constantinopolitani epistulæ et amphilochia, t. III, epistulas armeniace seruatas latine uertit B. Outtier», p. IX-XIV et 167174, Teubner, Leipzig, 1985. «Martius, Barsus, Tarnus ou Martyrios? Nouveaux fragments arabes et géorgiens de Sahdona», Revue des études géorgiennes et caucasiennes, 1, 1985, p. 225-226. Direction de: Lettres des Pères du désert, Bellefontaine, 1985, et traduction des lettres d’Ammonas (avec L. Regnault), d’Arsène et de Sérapion de Thmuis. «Textes arméniens relatifs à saint Ephrem», Corpus scriptorum christianorum orientalium, t. 473 et 474, Leuven, 1985 (avec L. Ter-Pétrossian). 1986 «Bibliographie arménienne de la revue Xristjanskij Vostok», Études arméniennes in memoriam Haïg Berberian, Lisbonne, 1986, p. 645-651 (traduit du russe)

Pro Georgia vol. 23.indd 28

20-11-2013 12:14:02

LISTE DES PUBLICATIONS

«„Vetus iberica”. Un projet d’édition critique des vieilles versions géorgiennes [du nouveau Testament]», Actes du premier colloque international Bible et informatique: le texte, Louvain-la-Neuve, 2-4 septembre 1985, Paris-Genève, 1986, p. 401. 1987 a. Rédaction du dossier: Tiﬂis - dans la capitale du Caucase, Ani. Cahiers arméniens, n° 2, 1987, p. 10-63. b. «Au cœur du Morvan: la Bibliothèque du Caucase», p. 54. c. «Bedi Kartlisa, une revue au service des études caucasiennes», p. 53. «Une feuille de garde en samaritain au Patriarcat arménien de Jérusalem», Journal asiatique, CCLXXV, 1987, p. 35-44 (avec J. Margain). «Les feuilles de garde géorgiennes des manuscrits du Patriarcat arménien Saint-Jacques de Jérusalem. Rapport préliminaire», Revue des études géorgiennes et caucasiennes, 2, 1986 [paru en 1987], p. 67-73. Traduction, du russe, de la controverse de H. Bart’ikyan et P. Muradyan sur «La mention imaginaire de la „Reine de Kartli” dans l’inscription arménienne du Sion d’At’eni», Revue des études géorgiennes et caucasiennes, 3, 1987, p. 149-158. 1988 «Une exhortation aux moines d’Élisée l’Arménien», Mélanges Antoine Guillaumont. Contributions à l’étude des christianismes orientaux, Cahiers d’orientalisme XX, Genève 1988, p. 97-101. «Essai de répertoire des manuscrits des vieilles versions géorgiennes du Nouveau Testament», Langues orientales anciennes. Philologie et linguistique, 1, 1988, p. 173-179. Révision pour l’U. N. E. S. C. O. de: Le frère de Cendrillon. Contes populaires géorgiens, traduction G. Bouatchidzé, Paris-Moscou, 1988. 1989 Révision pour l’U. N. E. S. C. O. de: Chota Roustavéli, Le Chevalier à la peau de panthère, traduction G. Bouatchidzé, Paris-Moscou, 1989. Réédition de 7 bis, dans: Zveli qarTuli enis elementaruli wigni. meore nawili. qrestomaTia, Tbilisi, 1989, p. 8-9 [Livre élémentaire de langue géorgienne ancienne. Deuxième partie. Chrestomathie].

Pro Georgia vol. 23.indd 29

20-11-2013 12:14:02

BERNARD OUTTIER

«Résumé des conférences et travaux», École pratique des hautes études, cinquième section, Annuaire, t. XCVII, 1988-1989, p. 340-341. Révision pour l’U. N. E. S. C. O. de: Vaja-Pchavela, Le mangeur de serpent et autres poèmes, traduction G. Bouatchidzé, Paris-Moscou, 1989. 1990 akaki da misi saqamianoba, [Akaki Tsereteli, l’homme et son œuvre], guSagi, n° 23, Paris, novembre 1990, p. 22-28. Révision pour l’U. N. E. S. C. O. de: Mossé Khonéli, Amiran-Darédjaniani, traduction G. Bouatchidzé, Paris-Moscou, 1990. «Histoire des saintes Hripsimiennes», Syria, LVII, 1990, p. 695-733 (avec M. Thierry). «Résumé des conférences et travaux», dans École pratique des hautes études, cinquième section, Annuaire, t. XCVIII, 1989-1990, p. 373-374. 1991 «Nouveaux fragments onciaux du Lectionnaire géorgien ancien», Lingua restituta orientalis. Festgabe J. Assfalg, Wiesbaden, 1991, p. 269-271. 1992 «Le saint prophète Élie d’après les Pères de l’Église» [traduction de textes arabes, arméniens, géorgiens et syriaques], p. 338-346 et 384-451, Bellefontaine, 1992. «La musique arménienne», Paris, tête d’afﬁche, numéro spécial Arménie, novembre 1992, p. 94-95. «Fragments d’un manuscrit arménien du livre d’Isaïe», Revue des études arméniennes, nouvelle série, 23, 1992, p. 5-12. «Les emprunts turcs en oudi et en boudoux», Caucasian perspectives, éd. G. Hewitt, München, 1992, p. 384-386. «Le vocabulaire religieux en oudi», dans Caucasologie et mythologie comparée (Catherine Paris, éd.), Actes du Colloque international du C. N. R. S. - IV° Colloque de caucasologie, Sèvres, 27-29 juin 1988, Paris, 1992, p. 331-333. evsebis epistolis da saxarebis saswaulebisa uZvelesi qarTuli versiebi, [Les plus anciennes traductions géorgiennes de la Let-

Pro Georgia vol. 23.indd 30

20-11-2013 12:14:02

LISTE DES PUBLICATIONS

tre d’Eusèbe à Karpianos et des „Miracles” de l’Évangile] mravalTavi XVII, Tbilisi, 1992, p. 117-124. 1993 «Langue et littérature géorgiennes», Christianismes orientaux. Introduction à l’étude des langues et littératures, Paris, 1993, p. 261-296. «Réponses oraculaires dans des manuscrits bibliques caucasiens», Armenia and the Bible, éd. C. Burchard, Atlanta, 1993, p. 181-184. «Pseudo-Éphrem, Commentaire sur le Livre des Rois», Le saint prophète Élisée d’après les Pères de l’Église, Bellefontaine, 1993, p. 215-248 (avec F. Grafﬁn). «Nouveaux fragments onciaux du Lectionnaire géorgien ancien, IV», Langues orientales anciennes. Philologie et linguistique, 4, 1993, p. 31-34. Appendice à: H. N. Mkrttchian, La version arménienne de l’ Histoire du jeune homme et de la jeune ﬁlle et son parallèle en caractères hébreux, Bulletin d’études karaïtes, III, 1993, p. 39-53. Déchiffrement des inscriptions géorgiennes pour: M. et Nicole Thierry, L’Église Saint-Grégoire de Tigrane Honenc’, Paris-Louvain, 1993. «Un fragment syriaque inédit de IV Esdras», Apocrypha, 4, 1993, p. 19-23. «La version géorgienne du Pasteur d’Hermas», Revue des études géorgiennes et caucasiennes, 6-7, 1993, p. 211-216. Collation du géorgien pour Dialogus cum Iudaeis, éd. J. Declerck, Turnhout (Corpus christianorum. Series græca, 30), 1993. 1994 Collation de l’arménien et de l’arabe pour Jean Chrysostome, Sur l’égalité du Père et du Fils, éd. Anne-Marie Malingrey, Sources chrétiennes 396, Homélies IX et XI, Paris, 1994. Collation de l’arménien pour Dans la tradition basilienne, éd. J. -M. Baguenard, Discours 12, Bellefontaine, 1994. 1995 «Histoires de prophètes», Cahiers de la Bibliothèque copte, 9, 1995, p. 159-165.

Pro Georgia vol. 23.indd 31

20-11-2013 12:14:02

BERNARD OUTTIER

«La documentation en patristique géorgienne», La documentation patristique. Bilan et prospective, éd. J. C. Fredouille et R. M. Roberge, Université Laval-Paris, 1995, p. 181-184. «Compte rendu d’une mission d’études sur les manuscrits géorgiens», 19. IX - 10. X. 1992, Revue des études géorgiennes et caucasiennes, 8-9, 1995, p. 237-239. Relecture, correction et rédaction de la version paléobulgare pour Ascensio Isaiae, Textus, Corpus christianorum, Series apocryphorum, 7, Turnhout, 1995. «Deux homélies pseudo-chrysostomiennes pour la fête mariale du 15 août», Apocrypha, 6, 1995, p. 165-177. 1996 «La christianisation du Caucase», Il Caucaso: Cerniera fra culture dal mediterraneo alla Persia (secoli IV-XI), Spoleto, 1996, p. 553-570. «Les lectionnaires géorgiens», La lecture liturgique des Épîtres catholiques dans l’Église ancienne, éd. C. -B Amphoux et J. - P. Bouhot, p. 75-85, Lausanne, 1996. «Une page des relations byzantino-arméniennes: la réception des œuvres de Théodoret de Cyr en Arménie», L’Arménie et Byzance. Histoire et culture, Paris, 1996, p. 181-186. «Les prosermeneiai du Codex Bezae», Codex Bezae. Studies from the Lunel Colloquium, June 1994, Leiden, 1996, p. 74-78. Traduction de l’hymne pour Liturgie arménienne. Vêpres, Monastère Saint-Élie, Saint-Rémy-lès-Montbard, 1996, p. 25-27. «Orthodoxie et nationalisme dans la tradition de l’Orient chrétien», Tradition et héritage de l’Orient chrétien, Actes de la Conférence internationale, Moscou, 1996, p. 375-381. «À propos des traductions de l’arabe en arménien et en géorgien», Parole de l’orient, 21,1996, p. 57-63. 1997 «La version arménienne du Commentaire de Cyrille d’Alexandrie sur Isaïe et les Douze petits prophètes. Deux fragments inédits», From By-

Pro Georgia vol. 23.indd 32

20-11-2013 12:14:02

LISTE DES PUBLICATIONS

zantium to Iran, Armenian Studies in Honour of Nina G. Garsoïan, éd. Jean-Pierre Mahé & Robert W. Thomson, Atlanta, 1997, p. 301-308. «Des discours de saint Éphrem méconnus», Parole de l’Orient 20 (1995), [paru en1997], p. 121-128. Relecture de: C. Renoux, Initiation chrétienne 1. Rituels arméniens du baptême, pour Le Cerf, Paris, 1997. «La Géorgie chrétienne», Connaissance des Pères de l’Église, n° 68, décembre 1997, p. 23-30 et 66. Articles: Albanie du Caucase et Caucase du Dictionnaire encyclopédique du moyen âge [chrétien], Paris, 1997. «Paralytique et ressuscité (CANT 85 et 62). Vie des apocryphes en arménien», Apocrypha, VIII, 1997, p. 111-119. «Die georgische Tradition » et « Der georgische Begräbnisritus», Liturgie im Angesicht des Todes, I, éd. H. Becker & H. Ühlein, St. Ottilien, 1997, p. 573-586 et p. 767-771; II, p. 1253-1278. «Une homélie de Jean de Bolnisi et la durée du carême en Syrie-Palestine» (travail de séminaire, dirigé par B. Outtier, publié par S. Verhelst), Questions liturgiques, 78, 1997/4, p. 201-220. «Un fragment de Lectionnaire arménien de Jérusalem», Revue des études arméniennes, n. s. 26 (1996-1997), p. 423-425. 1998 Traduction du géorgien de: «Nodar Doumbadzé, La loi de l’éternité» (fragment), Missives, n° spécial 1998, Littérature contemporaine de Géorgie, p. 60-63. Articles: Avar, Dargui, Lak, Oudi, Tabassaran, Tsakhour, dans J. -C. Tamisier (éd. ), Dictionnaire des peuples, Paris, 1998. «Manuscrits arméniens de la Bibliothèque nationale de France. Catalogue», avec R. Kévorkian, A. Ter-Stépanian et G. Ter-Vardanian, Paris, 1998. «Die kaukasische Bibliothek in Lavau und die kaukasischen Studien in Frankreich», Georgien im Spiegel seiner Kultur und Geschichte, Zweites Deutsch-Georgisches Symposium, Vortragstexte, Berlin, 1998, p. 110-111.

Pro Georgia vol. 23.indd 33

20-11-2013 12:14:02

BERNARD OUTTIER

Collation de l’arménien pour: Jean Chrysostome, Sermons sur la Genèse, éd. - trad. Laurence Brottier (Sources chrétiennes, n° 433), Paris, 1998 (voir p. 83, note 5) 134. - «Les Arméniens et l’alphabet/The Armenians and the alphabet», L’Arménie rend hommage à la Suisse, Genève 1998, p. 46 et 21. «Dormition et Assomption de Marie. À propos d’un livre récent», Apocrypha 9, 1998, p. 301-304. «La sainte Samaritaine chez les Arméniens», Études sémitiques et samaritaines offertes à Jean Margain, Lausanne, 1998, p. 203-212. 1999 «Dossier sur la Tchétchénie», Missives, n° 213, mars 1999, p. 3-31 [dont traductions du tchétchène]. «Le dialogue arméno-byzantin»; «Saints et martyrs d’Italie dans le Synaxaire arménien», Roma-Armenia, sous la direction de C. Mutaﬁan, Rome, 1999, p. 106-107 et 248. «Caucase: comment réagir?», Trajets, n° 3, printemps 1999, p. 60-61. «Contribution à la morphologie du verbe simple en bac», Studies in Caucasian Linguistics: Selected papers of the Eighth Caucasian Colloquium, éd. Helma van den Berg, Leiden, 1999, p. 250-253. «Un précurseur de l’arménologie en France: Guillaume de Villefroy», dans: Հայ-ֆրանսիկան պատմա-մշակ թային առկ թիւններ, [Relations historiques et culturelles arméno-françaises] Erevan, 1999, p. 40-49. «Հայագիտ թյան սկզբնավորողը Ֆրանսիայ մ. Գիյոմ դը Վիլֆր ա [Traduction (incorrecte) du n° 142], Էջﬕածին, 1999, Ա, 68-80. «Les versions géorgiennes de Marc», Évangile de Marc. Recherches sur les versions du texte, Mélanges de science religieuse, t. 56 n° 3, 1999, p. 65-72. «Հայագիտ թյան սկզբնավորողը Ֆրանսիայ մ. Գիյոմ դը Վիլֆր ա» [traduction correcte du n° 141], Պատմա-բանասիրական հանդես, 1999, n° 1 (150), p. 180-194.

Pro Georgia vol. 23.indd 34

20-11-2013 12:14:02

LISTE DES PUBLICATIONS

Préface pour: Jean-Claude Picard, Le continent apocryphe: Essai sur les littératures apocryphes juive et chrétienne, (Instrumenta patristica XXXVI), Steenbrugge-Turnhout, 1999, p. IX-X. «Un nuage d’or sur le Caucase»: Le Trait d’union, Union nationale de Associations d’amitié avec la Russie et la C.E.I., n° 31, septembre 1999, p. 2-3. Traduction de l’inscription géorgienne ancienne d’Ošk’i et recherches sur les débris de l’inscription de T’beti pour N.Thierry, «La cathédrale de T’beti Nouvelles données», Cahiers archéologiques 47, 1999, p. 94 et note 83. 2000 Relecture de: Charles Renoux, Hymnographie liturgique géorgienne I Les hymnes de la résurrection A. Introduction et traduction des textes du Sinaï 18 (Xe siècle), Paris, 2000. Révision, pour J. Declerck, de l’Homélie d’Eustathe d’Antioche sur Lazare, Marie et Marthe (comparaison avec la version géorgienne), Corpus Christianorum, Series græca 51, CCCCXX-CCCCLCII et 1-60. Co-Édition de: «Apocryphes arméniens Transmission - traduction - création - iconographie» Actes du colloque international sur la littérature apocryphe en langue arménienne (Genève, 18-20 septembre 1997) édités par Valentina Calzolari-Bouvier, Jean-Daniel Kaestli et Bernard Outtier, Lausanne 1999 (Publications de l’Institut romand des sciences bibliques, 1.). «Une forme enrichie de la Légende d’Abgar en arménien», Apocryphes arméniens Transmission - traduction - création - iconographie, Actes du colloque international sur la littérature apocryphe en langue arménienne (Genève, 18-20 septembre 1997) édités par Valentina Calzolari-Bouvier, Jean-Daniel Kaestli et Bernard Outtier, Lausanne 1999 (Publications de l’Institut romand des sciences bibliques, 1.), p. 129-145. «Tchétchénie: culture, littérature, actualité. Reprise du débat du 26 novembre 1999, organisé sous l’égide de la Société littéraire et de l’Association S. O. F. T. (Solidarité Franco-Tchétchène)», Missives n° 217, mars 2000, p. 10-24. [Avec Y. Cohen, F. Jean, J. Dato, Mylène Sauloy, N. Vikhlaïev].

Pro Georgia vol. 23.indd 35

20-11-2013 12:14:02

BERNARD OUTTIER

«À propos de l’Apologie d’Aristide. Recherches sur un prototype commun aux versions syriaque et arménienne», Revue des sciences religieuses 284, n° 2, avril 2000, p. 173-193 (avec Marie-Joseph Pierre et B. Pouderon). «Guillaume de Villefroy, un arméniste méconnu», Revue du monde arménien moderne et contemporain, t. 5, 1999-2000, p. 45-54. «La littérature géorgienne entre l’orient et l’occident», Colloque international de Paris, Actes, Tbilissi 2000, p. 66-70. «Movsēs après Movsēs», Movsēs Xorenac’i et l’historiographie arménienne des origines éd. D.Kouymjian avec la collaboration d’Agnès Ouzounian, Antélias 2000, p.99-112 . 2001 «Russes contre Caucasiens. Hommes de la steppe contre hommes des montagnes », Le temps stratégique [Genève], n° 98, mars-avril 2001, p. 18-27. «Arménie: 1700 ans de christianisme», Choisir [Genève] n° 496, avril 2001, p. 14-18. Mise en œuvre du n° 81 de Connaissance des Pères de l’Église, L’Arménie, mars 2001. «Les Pères de l’Église en Arménie et les Pères de l’Église arménienne», Connaissance des Pères de l’Église, n° 81, mars 2001, p. 2-4 et 6-20. «Le christianisme en Arménie», Connaissance des Pères de l’Église, n° 81, mars 2001, p. 5-6. ucnobi mravalTavi erTi fragmenti, (Un fragment d’un mravaltavi inconnu), mravalTavi XVIII, Tbilisi, 1999, p. 306-307. «La Kéryxie catholique de la liturgie de Jérusalem en géorgien (SIN. 12 et 54)», Archiv für Liturgiewissenschaft, 42, 2000, n°1-2, p. 41-64 (avec Stéphane Verhelst). «La Bibliothèque du Caucase», Trajets, n° 4, été 2001 - Documents 41, p. 151. «Le Dogmatikon d’Arsène d’Iqalto et ses modèles grecs», Le Muséon 114, 2001, p. 217-226.

Pro Georgia vol. 23.indd 36

20-11-2013 12:14:02

LISTE DES PUBLICATIONS

«La structure primitive du recueil ascétique H-622», Dedicatio. istoriul-filologiuri Ziebani, [Recueil Mariam Lortkipanidze], Tbilisi, 2001, p. 453-455. «R. Khakishev, Chirurgie et autres broutilles», traduit du tchétchène: Les Petits n° 10, Europe orientale, p. 21-33, 2001. 170. - « Actes de Vatopédi I Des origines à 1329 », transcription des signatures géorgiennes, avec E. Met’reveli. Livret et co-direction artistique du disque compact „Zoura Tchétchénie”, Paris, Arion Ethnomad ARN 64557, 2001. Traduction en arménien des n° 162-163: Էջﬕածին n° 10-11, 2001, p. 94-98. «Comment devenir impresario d’un ensemble tchétchène», Trajets, hiver 2002, n° 2, p.73. 174. - «En quête de mémoriaux», Armenian History Materials in the archives of central Europe, Yerevan 2001, p. 42-46. «Bernard Outtier. Bibliography (compiled by the author)», qarTvelologi/The Kartvelologist, n° 8, automn 2001, p.63-78. «Deux fragments onciaux inédits d’un Lectionnaire géorgien de Jérusalem (V)», Xristianskij Vostok , t. 2, 2000 [2002], p. 220-226. «Publications et traductions d’apocryphes en russe», Bulletin de l’AÉLAC n° 11, 2001, p. 32-33. 2002 «Des aventuriers en quête de langues: le tsova-tush Affaires bien classées» (rédigé par Natalie Levisalles, Libération, 25 août 2002, p. IV. Contes tchétchènes, avec Philippe Frison, Paris: Fayard, 2002. 2003 Contes tchétchènes, avec Philippe Frison, Paris: Fayard, 2003, édition révisée. Une hymne de Ioané Mintchkhi, dans: Mélanges Élisabeth Behr-Sigel, Iasi 2003, p. 127-130. Aristide, Apologie, Paris 2003 (Sources chrétiennes n° 470), avec Marina Guiorgadzé, Marie-Joseph Pierre et B. Pouderon.

Pro Georgia vol. 23.indd 37

20-11-2013 12:14:03

BERNARD OUTTIER

«Vie religieuse au Caucase», Trajets, octobre 2003, n° 1, p. 58-59. Deux fragments inédits de la première traduction géorgienne des Évangiles, dans: C. –B. Amphoux – J. K. Elliott (éd.), Le texte du Nouveau Testament au début du christianisme- The New Testament Text in Early Christianity, Actes du colloque de Lille, juillet 2000, Lausanne 2003, p. 195-200. Traduction d’un fragment géorgien traduit de l’arabe pour: M. Debié, Du grec en syriaque : la transmission du récit de la prise d’Amid (502) dans l’historiographie byzantine, dans Byzantinische Zeitschrift 96/2, 2003, p. 620-621. fsevdo-nilosis locvisaTvis: arabulidan qarTulad Zveli naTargmni Tavebi, [«Pseudo-Nil, Sur la prière: des chapitres traduit anciennement de l’arabe en géorgien»], konstantine wereTeli 80, saiubileo krebuli [Konstantine Tsereteli, Recueil jubilaire], Tbilisi, 2003, p. 198-200 [en géorgien]. «François Grafﬁn (1905-2002)», Journal asiatique, t. 291, 2003, p. 1-4. 2004 «Géorgie. Les Svanes, peuple du Haut Caucase », dans: J. Vink, Peuples d’en haut, Laos, Guatemala, Géorgie: la montagne est leur royaume, Paris 2004, p. 149-152. axali asomTavruli fragmenti markozis saxarebisa, [«Un fragment inédit de l’Évangile de Marc en géorgien»], Zveli qrTuli enis kaTedris Sromebi XXXI [Mélanges à la mémoire de Z. Sardjvéladzé], Tbilisi, 2004, p. 147-148 [en géorgien]. «En Bourgogne, la Bibliothèque du Caucase. Rencontre avec Bernard Outtier, Directeur de recherches au C. N. R. S.», D’Ossétie et d’alentour, n° 15, juillet 2004, p. 52-56. Préface pour: A. Tchouhadjian, Saint Blaise, évêque de Sébaste – Arménie mineure, Paris, 2004. 2005 «Un fragment d’index géorgien des lectures évangéliques selon l’ancien rite de Jérusalem», Cahiers d’orientalisme, t. 25, p. 273-278, Genève 2005.

Pro Georgia vol. 23.indd 38

20-11-2013 12:14:03

LISTE DES PUBLICATIONS

«Deux homélies de notre sainte mère Nino», Vingt siècles de christianisme en Géorgie, Tbilisi, 2005, p. 274-279 [ en géorgien]. «La tradition géorgienne de Marc 1, 1-11et 1, 40-45», Évangile de Marc. Les types de texte dans les langues anciennes, Mélanges de science religieuse t. 62, 2005, n° 2, p. 51-63. Dialogue du Paralytique avec le Christ, dans: Écrits apocryphes chrétiens II Paris 2005, p. 67-74. Déclaration de Joseph d’Arimathée, dans: Écrits apocryphes chrétiens II Paris 2005, p. 329-354. 2006 Un nouveau fragment oncial inédit du Lectionnaire de Jérusalem en géorgien, dans: Pèlerinages et lieux saints dans l’Antiquité et le Moyen Age, Mélanges offerts à Pierre Maraval, Paris 2006, p.323-328. «Fragments onciaux inédits de l’Évangile de Marc en géorgien. Erevan, Matenadaran 2660», dans: Universum Hagiographicum, Mémorial R. P. Michel van Esbroeck, s. j., Scrinium, t. 2, Saint-Pétersbourg 2006, p. 214-218. 2007 «Introduction à la liturgie arménienne» et «Le costume ecclésiastique et liturgique arménien», dans: Ors et trésors d’Arménie, Lyon 2007, p. 23-27 et 111-114. «La vie et l’œuvre de Machtots» et «Les recueils arméniens manuscrits», dans Arménie. La magie de l’écrit, dir. C. Mutaﬁan, Marseille 2007, p. 41-42 et 94-103. «Le banquet caucasien en douze questions», dans : A la table du thamada Eloge du banquet caucasien, Genève 2007, p. 1-2 et 55-79, ainsi que choix des illustrations de Pirosmanachvili. Version anglaise «The Caucasian banquet Twelve key facts», dans: The thamada In praise of Caucasian banquet, Genève 2007, p. 1-2 et 55-79, ainsi que choix des illustrations de Pirosmanachvili. Un nouveau témoin de l’Ancien Testament avec des notes marginales hexaplaires (4 Rois)», dans: Poussières de christianisme et de judaïsme antiques Études réunies en l’honneur de Jean-Daniel Kaestli et Éris Junod, éd. A. Frey et R. Gounelle, Lausanne 2007, p. 271-275.

Pro Georgia vol. 23.indd 39

20-11-2013 12:14:03

BERNARD OUTTIER

Préface pour: Françoise et Révaz Nicoladzé, Des Géorgiens pour la France Itinéraires de résistance, 1939-1945, Paris 2007, p. 11-12. «Traductions du grec en géorgien», Uebersetzung-Translation-Traduction, Encyclopédie internationale de la recherche sur la traduction, Berlin-New York, tome 2, 2007, p. 1186-1189. Un fragment inédit du Commentaire des Psaumes de Jean Chrysostome (CPG 4413), Warszawskie Studia Teologiczne, XX/2/2007, p.299-307. La réception des œuvres de saint Éphrem le Syrien chez les chrétiens d’Arménie et de Géorgie, dans : Saint Ephrem, un poète pour notre temps I, Antélias 2007, p. 227-230 (Patrimoine syriaque, Actes du colloque XI). La création de l’alphabet arménien et les traductions arméniennes des textes religieux, dans : Illuminations d’Arménie Arts du livre et de la pierre dans l’Arménie ancienne et médiévale, dir. Valentina Calzolari, ColognyGenève 2007, 143-147. 2010 rogor gavicani qalbatoni elene metreveli, [Comment j’ai fait connaissance de Madame Elene Metreveli], dans: Tbilisi, 2010, 74–75. Une exhortation d’Ephrem le Syrien à des moines en géorgien? Le ms. Sinaï géorgien 97 (CPG 2152-2945-4135.4-4145.16), dans: Sur les pas des Araméens chrétiens. Mélanges offerts à Alain Desreumaux, Paris, 2010, 219-230. «The Armenian and Georgian versions of the Evangelium Nicodemi», dans: Apocrypha 21, 2010, p. 49-55. L’apport des versions arménienne et géorgienne du Martyre d’Arethas, dans: Juifs et chrétiens en Arabie aux Ve et VIe siècles: regards croisés sur les sources, Paris, 2010, 221-226. 2011 Ephrem de Nisibe, Religions et histoire n° 36, janvier-février 2011, 68-69. «Les pérégrinations d’une exhortation dans l’Orient chrétien», Analacta bollandiana 129, 2011, p. 80.

Pro Georgia vol. 23.indd 40

20-11-2013 12:14:03

LISTE DES PUBLICATIONS

prof. guram kartozia [Au Prof. Guram Kartozia] guram kartozia 75, Tbilisi 2009, 30 (qarTvelologiuri biblioTeka 11). xanmetoba Tu . . . berZnuloba ? [Xanméti ou . . . hellénophilie?], guram kartozia 75, Tbilisi 2009, 339–342 (qarTvelologiuri biblioTeka 11). Le texte du Sinaï géorgien N 13 est-il le modèle du Sinaï 35?, dans:Folia caucasica, Festschrift für Jost Gippert zum 55; Geburtstag, Frankfurt-amMain – Tbilisi, 2011, p. 223-229. Georges Charachidzé (11 février 1930-20 février 2010), un digne ﬁls du Caucase, dans: Eurasie au cœur de la sécurité mondiale, dir. G. Minassian, Paris 2011, p. 241-246. «Il n’y a pas de petites cultures» (Georges Charachidzé) – ar arseboben patara kulturebi, (giorgi SaraZe), dans: iberiul-kavkasiuri enaTmecniereba (Linguistique ibéro-caucasique) XXXIX, Tbilisi, 2011, p. 257-265. [Traduction en géorgien par Rusudan Ǯanašia]. «Un fragment inédit du Premier livre des Paralipomènes, Erevan Matenadaran 719», dans: lingvo-kulturologiuri Ziebani, II, Batumi, 2011, p. 103-106. 2012 Eznik de Kołb, dans: Religions et histoire, n° 45, juillet-août 2012, p. 64-65. ,,SuSanikis martvilobis” qveteqsti, [Le sous-texte du «Martyre de Chouchanik»], qarTvelologia 2012, n°2, p. 30-33. По поводу так назымаемого удинского заимстования (A propos de prétendus emprunts en oudi), dans: Qafqaz albaniyasının azǝrbaycanın vǝ Qafqazın tarixindǝ yeri vǝ rolu. Beynǝlxalq konfransının ǝsǝrlǝri (Travaux de la conférence scientiﬁque internationale. La place et le rôle de l’Albanie du Caucase dans l’histoire de l’Azerbaïdjan et du Caucase), Baku, 2012, p. 65-66. „saqme mociqulTa” qarTuli Targmanis warmomavlobisaTvis (Sur la provenance de la traduction géorgienne des Actes des Apôtres), dans: kavkasia aRmosavleTsa da dasavleTs Soris (Le Caucase entre orient et occident), Tbilisi, 2012, p. 279-281. La Géorgie, pont entre l’Europe et l’Orient, dans: L’Europe et le Caucase. Les relations interrégionales et la question de l’identité. Actes du colloque, éd. M. Dokhtourichvili, G. Dédéyan et I. Augé, Tbilissi 2012, p. 5-10.

Pro Georgia vol. 23.indd 41

20-11-2013 12:14:03

BERNARD OUTTIER

«Les Types de texte des Évangiles en géorgien ancien», dans: Textual Research on the Psalms and Gospels-Recherches textuelles sur les psaumes et les Évangiles, éd. Christian-B. Amphoux, J. Keith Elliott avec Bernard Outtier (Supplements to Novum testamentum, 142), 2012, p. 191-198.

Pro Georgia vol. 23.indd 42

20-11-2013 12:14:03

Pro Georgia, 2013, t. 23, s. 43-85

NIEZNANA EWANGELIA APOKRYFICZNA Z BIBLIOTEKI BODLEJAŃSKIEJ W OKSFORDZIE ucnobi apokrifuli saxarebis qarTuli xelnaweri napisał David Kolbaia Warszawa

Sesavali: apokrifuli saxarebis qarTuli xelnaweri „ieso qristes cxovreba“ napovnia bodleanis biblioTekaSi 1934 wels qarTveli mkvlevaris grigol feraZis mier (MS. Wardrop d. 14). apokrifuli saxarebis Targmani pirvelad gamoqveynda 1935 wels polonur enaze varSavis universitetis marTlmadidebluri Teologiis fakultetis samecniero Jurnal „elpis“-Si1. apokrifuli saxarebis qarTuli xelnaweri, dRes ar aris cnobili samecniero literaturaSi. aRsaniSnavia, rom qarTulad igi arasodes yofila gamoqveynebuli2. xelnaweri me-19 saukunisaa, mxedruli anbaniT Sesrulebuli, 48 gverdiani, 22 x 7 (furclis zomebi). xelnaweri naklulia ar marto Tavsa da bolSi, aramed – SuaSic. 11-sa da 13f-s Soris marcxena da marjvena kideebi Camoxeulia. xelnawerSi ramdenime adgilas 44-sa da 45f-s marcxena da marjvena zemo kideebi aqvs Camoxeuli, xolo 46-sa da 47f-s marcxena da marjvena kideebi aklia. apokrifuli saxareba savaraudod, rogorc grigol feraZe wers somxuridan aris Targmnili 1 Św. Grzegorz P e r a d z e, Nieznana Ewangelia apokryficzna, pochodząca z kół monofizyckich, Wydaw. „Elpis”, 1935; Por: Apokryfy Nowego Testamentu, Ewangelie apokryficzne, Opowiadania o Jezusie, Maryi, Józefie i Janie Chrzcicielu, pod redakcją ks. Marka S t a r o w i e y s k i e g o, tom I, Warszawa, 2003 s. 204-230; Św. Grzegorz P e r a d z e, Dzieła zebrane, O patrologii, O historii koscioła, pod redakcją ks. Henryka P a p r o c k i e g o, Warszawa, 2011, s. 199-224. 2 apokrifuli saxarebis qarTul xelnawers xelaxla mivakvlie oqsfordis universitetis bodleanis biblioTekaSi 2012 wels samecniero mivlinebaSi yofnis dros.

Pro Georgia vol. 23.indd 43

20-11-2013 12:14:03

DAVID KOLBAIA

da mas monofiziti somxebi iyenebdnen, romlebic romis kaTolicizmis gavlenis qveS imyofebodnen3. ar aris advili zusti pasuxi gavceT kiTxvas, rodis da sad daiwera teqsti, radgan ar mogvepoveba araviTari cnoba amasTan dakavSirebiT. magram arapirdapiri istoriuli monacemebisa da enobrivi analizis safuZvelze Cans, rom apokrifuli saxareba Sesrulebuli unda iyos me-12–me-13 saukuneebSi. grigol feraZis mier CamoTvlili parametri (xelnaweris me-5 gverdze macxovris jvridan gardmoxsna) mianiSnebs, rom teqsti Seiqmna ierusalimis wm. iakobis monasterSi. teqstologiur monacemebze dayrdnobiT Cveni daskvna aseTia: leqsikuri kalkebi, nasesxobebi da saxelTa formebi, mcdari Targmanebi saSualebas gvaZlevs vivaraudoT rom somxuri Targmani SesaZloa siriulidan momdinareobs da Sesrulebuli unda iyos sparseTSi? Cven movamzadeT gamosacemad qarTul enaze sruli teqsti. SeZlebisdagvarad SevinarCuneT dednis sintaqsuri konstruqciebi, sityvaTa wyoba. zogierT SemTxvevaSi daculia arqaizmebi. iSviaTad, azris naTelsayofad, Camatebulia sityva, romelic frCxilebiT aris gamoyofili. teqsti aseve dayofilia qvesaTaurebad. Wstęp o. Grzegorza Peradze: „Ewangelia, publikowana po raz pierwszy, zachowała się w rękopisie z gruzińskiej kolekcji Sir Olivera Wardropa, znajdującej się w Bibliotece Bodlejańskiej w Oksfordzie (Wardrop MS. 27) i odnotowanej w katalogu jako „New-Testament History”. Fotografię tego rękopisu, potrzebną do badań nad nim, zawdzięczam życzliwości Sir Olivera Wardropa, za co czuję się w obowiązku złożyć mu swe podziękowanie. Omawiany rękopis pochodzi z XIX wieku, posiada wymiary 8 ¾ x 7 ½ [cm], zawiera 48 stron i jest pisany charakterem pisma „mchedruli”. Ewangelia ta nie jest utworem gruzińskim, lecz prawdopodobnie została przetłumaczona z języka ormiańskiego i – jak na to wskazuje jej strona liturgiczno-dogmatyczna: była w użyciu wśród Ormian monofizytów, pozostających pod wpływem rzymskiego katolicyzmu. Styl tej Ewangelii, jak i w ogóle wszystkich Ewangelii apokryficznych, jest ludowy, gdyż były one przeznaczone do użytku ludzi prostych, może nawet umyślnie w celu propagowania idei monofizyckich. Kto był tłumaczem tego utworu na język 3 Św. Grzegorz P e r a d z e, Nieznana Ewangelia apokryficzna, pochodząca z kół monofizyckich, Dzieła zebrane, O patrologii, O historii koscioła, pod redakcją ks. Henryka P a p r o c k i e g o, s. 199.

Pro Georgia vol. 23.indd 44

20-11-2013 12:14:03

NIEZNANA EWANGELIA APOKRYFICZNA

gruziński, gdzie i kiedy został on przetłumaczony, nie da się z całą pewnością określić. Z jego treści możemy wnioskować, że ułożony został nie wcześniej, niż w Średniowieczu, może w XII-XIII wieku. Jego autor doskonale zna nasze Ewangelie kanoniczne, a poza tym również Ewangelie apokryficzne, jak: Protoewangelię Jakuba, Ewangelię Pseudo-Mateusza, Ewangelię Tomasza, dalej nieznaną nam Historię magów, Akta Piłata, korespondencję między Chrystusem i Abgarem, historię chitonu (szaty bez szwów). Jednak pomimo tego dostarcza nam czasami zupełnie nowych i nieznanych dotąd szczegółów, względnie wersji, które zapożyczył z zaginionej literatury apokryficznej. Dokument ten jest bardzo ważny nie tylko dla historii ludowej literatury Gruzinów monofizytów oraz ogólnie dla historii chrześcijańskiej literatury apokryficznej, ale także dla historii rozpowszechniania się i używania Ewangelii apokryficznych na Wschodzie”4. xareba. 1. angelozma uTxra: `nu geSinia, mariam, me is ar var, vinc eva Seacdina da arc Sen xar eva. me mTavarangelozi gabrieli var, winamdgomi wminda samebis winaSe. wminda samebam gamomagzavna SenTan adamianis saxiT, raTa ar SegSineboda. me var is, vinc zaqarias axara: mas ase unda movqceodi, radgan man ar irwmuna: ar uaryo Cemi sityvebi: me ar var eSmaki, rom Sen Segacdino (ise), rogorc dedaSeni eva Secda: yuri damigde mariam, rasac getyvi: rameTu evasgan modis dawyevlili nayofi, Sengan kurTxeva miecema dalocvil nayofs; evasagan samoTxe daiketa da Sengan ganiRebis. …sixaruli da siamovneba; evasgan sikvdili da Sengan sicocxle; evasgan warwymenda da Sengan maradiuli cxovreba… da nu geSinis ……… Tu ar daijereb, risxvas miiReb zaqariasaviT“. roca mariamma moismina es sityvebi angelozisagan SekrTa, daiCoqa da uTxra: `CemSi eSmakeulis sityvebisTvis adgili ar aris; Tu angelozi xar, damkvidrdes Seni sityva CemSi; me RvTis mxevali var. man es Tavad icis, radgan me Semqmna, da aRsruldes misi neba“. angelozma Tayvani sca mariams da 4 Św. Grzegorz P er ad ze, Nieznana Ewangelia apokryficzna, pochodząca z kół monofizyckich, Dzieła zebrane, O patrologii, O historii koscioła, pod redakcją ks. Henryka P a p r o c k i e g o, s. 199-200.

Pro Georgia vol. 23.indd 45

20-11-2013 12:14:03

DAVID KOLBAIA

uTxra: `wadi axlave Sens naTesav elisabedTan; iq Seicnob sakvirvelebas Sens Svilze, magram nuravis etyvi, sanam TavisiT ar gacxaddeba“. xareba zaqariasi, ioane naTlismcemlis mamisa. 2. angelozi ganerida, raTa emcnobebina zaqariasTvis ioanes dabadeba. zaqaria mRvdlebs Soris uxucesi iyo, da coli misi RvTismSoblis naTesavi iyo. oriveni xangadasulebi iyvnen da Svili ar hyavdaT. weliwadSi erTxel zaqaria sakurTxevelTan sakmevels akmevda eklesiaSi. erTxel moxda saswauli: rodesac Sevida sakurTxevelTan TeTr samosSi Semosili angelozi eCvena. uTxra mas angelozma: `RmerTma Seismina Seni vedreba. Seni coli elisabedi giSobs Sen Zes da uwodeb mas saxels ioanes da is gaxdeba iudevelTa Soris didi da cnobili winaswarmetyveli“. zaqaria SiSma moicva angelozi rom dainaxa. uTxra zaqariam angelozs: `riTi gavigo es, radgan me moxucebuli var da Cemi coli xangadasulia, rogor eyoleba Svili?“ maSin miugo angelozma: `me var mTavarangelozi, winamdgomi wminda samebis winaSe; gamogzavnili var, rom giTxra Sen da gaxaro Sen es. magram Sen, radgan ar irwmune Cemi sityvebisa, iqnebi dadumebuli im dRemde, vidre es ar moxdeba“. angelozi ganerida, zaqaria damunjda, riTac Zalian ganacvifra xalxi, romelic gareT iyo. zaqaria TiTebiT aniSnebda maT, rom angelozi eCvena, magram isini ver mixvdnen, risi Tqma surda mas. Tormeti dRis Semdeg zaqaria dabrunda Tavis saxlSi da Seicno elisabedi, romelic daorsulda. mariamis misvla elisabedTan. 3. rodesac eqvsma Tvem gaiara, elisabedi aRar gadioda gareT, radgan rcxvenoda, rom orsulad iyo am asakSi. im dRidan, rodesac elisabedi daorsulda eqvsi Tvis Tavze angelozi gamoecxada RvTismSobels da isic elisabedTan wavida. rodesac masTan Sevida da miesalma elisabedis mucelSi yrma SeiZra, xolo elisabedi daixara da uTxra mariams: `kurTxeuli xar Sen dedaTa Soris da kurTxeulia nayofi Seni muclisa“ da daamata: `rodesac yrmam gaigo Seni salami, gauxarda. kurTxeulia is, vinc irwmunebs RmerTis brZanebas“. am dros elisabedma daiwyo Semoqmedis dideba: „dae, yovlismxsnelma RmerTma sixaruliT gaamdidros suli Cemi, radgan moxvedi Sens mokrZalebul mxevalTan, radgan dReidan yvela ersa da Tao-

Pro Georgia vol. 23.indd 46

20-11-2013 12:14:03

NIEZNANA EWANGELIA APOKRYFICZNA

bas Seni SeSurdeba“. mariami sami Tve darCa elisabedTan. rodesac Sobis Jami moaxlovda uTxra man mariams: `wadi iosebis saxlSi, radgan uxerxulia me viwve da Sen mivlide”. maSin adga mariami da dabrunda Tavis saxlSi. ioanes dabadeba. 4. cota xanSi elisabedma Soba Ze. rva dRis Semdeg movidnen naTesavebi da mezoblebi yrmis sanaxavad da saxelis dasarqmevad. daarqves mas ioane da waiyvanes igi mamamisTan, romelmac ena amoidga da Semdegnairad uwinaswarmetyvela Tavis Svils: `kurTxeulia RmerTi Cveni, romelmac moxeda Tavis ers da misca sicocxle Cems Zes, Sen Svilo Cemo winaswarmetyveli gaxdebi, radgan Sens ufals, romlisac SurT angelozTagan da kacTagan, gzas moumzadeb“. am dros isini, vinc sakvirvelebis da winaswarmtyvelebis momswreni iyvnen uflis SiSma moicva, daiwyes fiqri imaze, Tu `vin gaizrdeba es bavSvi? iqneba Tu ara qriste?“ iosebis eWvebi. 5. `wagiyvan ucxo qveyanaSi da iq dagtoveb, radgan ar minda gavxde Worebis sagani da mrcxvenodes Sens gamo“. (es sityvebi rom moismina) mariamma qviTini da cremlebis Rvra daiwyo. iosebi fiqrobda, sad waeyvana da ra gaekeTebina. am dros mas Zili moeria da baliSi amoido TavqveS. ZilSi mas mTavarangelozi gabrieli gamoecxada cecxlovani xmliT xelSi, romelic gabrazebuli saxiT eubneboda: `Sen Cemi ar geSinia? ratom awuxeb Cemi uflis dedas? is, visac mariami Sobs wminda sulisgan modis da mas RvTisSvili ewodeba, Sen mas unda emsaxuro yuradRebiTa da mowiwebiT da ar Seawuxo“. am dros iosebs gaeRviZa, muxli moidrika mariamis winaSe da Tqva: `nuRar idardeb mariam, amieridan Seni msaxuri var, radgan angelozma miTxra, rom yvelaferi rac miTxari marTalia. sikvdilamde ar migatoveb da sadac waxval iq wamoval SenTan erTad da aRar Segawuxeb. angelozma yvelaferi mauwya rodesac meZina“. mariams gauxarda es sityvebi. iosebis gamocda. 6. rodesac mRvdelmTavrebma gaiges, rom iosebi dabrunda (sofelSi), mas gaugzavnes diakoni, romelsac daabares eTqva misTvis `qorwilisTvis moemzadeo“. diakoni mivida iosebTan da gadasca mas mRvdlebis sityvebi. iosebma mii patiJa diakoni da miawoda mas puri. Wamis dros maT mariami emsaxureboda da rodesac diakonma mas Sexeda SeamCnia, rom mariami orsulad iyo. diakoni dabrunda

Pro Georgia vol. 23.indd 47

20-11-2013 12:14:03

DAVID KOLBAIA

mRvdlebTan da maT uTxra: `vfiqrob mariami orsulad aris, erTxel, rodesac mas Sevxede SevamCnie, rom orsulad iyo“. mRvdlebma es ar daijeres da uTxres: ìosebi marTali kacia, magram msgavs rames ar Caidenda“. maT mariamTan erTi dedakaci gaagzavnes da daabares: `wadi da gaarkvie, mariami orsulad aris Tu ara, Semdeg modi da mogvaxseneo”. dedakaci dabrunda da uTxra: `mariami marTla orsulad aris“. maSin mRvdlebi gaagzavnes iosebis mosayvanad. rodesac mividnen masTan uTxres: `ra ambebia ioseb Senze rom gvesmis. Sen Cven marTali kaci gvegone, eg ra aris, rom Sen sibereSi mogsvlia, ar grcxvenia?“ iosebma uTxra: àr vici raze melaparakebiT. im dRes, Tqven rom qali momabareT waviyvane CemTan, magram maSinve soflad unda wavsuliyavi da davtove saxlSi. guSin saRamos davbrundi da ar vici ra ambavia“. mRvdlebma uTxres iosebs: `maSin sacdur wyals mogcemT dasalevad, dalie da Segetyoba Tu udanaSaulo xar“ da ubrZanes mas daelia es wyali da wyalma mas ar avno. mariamis gamocda. maSin uxmes mariams da mRvdelmTavarma uTxra: ès ra Caidine? gviTxari simarTle, vin Segacdina?“ mariamma mas araferi uTxra da daiwyo cxare cremlebiT tirili. maSin maT sayveduri uTxres: `Cven viciT, rom iosebi marTali kacia da amas arasodes gaakeTebda, amitom gviTxari vin aris is“. mariami ufro mwared aqviTinda da araferi upasuxa. mRvdelmTavrebma mas uTxres: `Cven versad gagveqcevi, Tu ar gvetyvi simarTles vin aris Sens daorsulebaSi damnaSave. Tu gvi pasuxeb am adamians qmrad mogcemT da Tu ara dagwvavT, raTa msgavsi ram aravin gaimeoros“. maSin mariamma tiriliT uTxra: `simarTle rom giTxraT, SeiZleba ar damijeroT, arada me mowmed RmerTi da mTavarangelozi gabrieli myavs, rom ar Semicvnia kaci da orsulad var xarebis Semdeg“. Semdeg yvelaferi mouyva mRvdelmTavrebs. 7. mRvdlmTavrebi didxans msjelobdnen, Semdeg Tqves: `marTalia qriste qalwulisgan unda iSvas, magram am SemTxvevaSi es simarTles ar hgavs, radgan Tu es qalwuli airCia, maSin is taZarTan axlos unda daorsulebuliyo“. es sityvebi yvelas sarwmunod eCvena, maT ar daujeres mariams da uTxres: àra gvjera Seni sityvebis da amitom dagalevinebT macdur wyals“ mariamma dalia macduri wyali da ar awyina. es wyali odesRac moses mier iyo

Pro Georgia vol. 23.indd 48

20-11-2013 12:14:03

NIEZNANA EWANGELIA APOKRYFICZNA

mopovebuli da daarqves mas ficis wyali Tu mas dalevda damnaSave adamiani, mas muceli gauskdeboda, Tu udanaSaulo iyo - ar avnebda. mRvdelmTavrebma kvlav ar daijeres da ubrZanes erT dedakacs Seemowmebina mariami: `Seamowme qalwulia Tu ara mariami“. dedakacma mRvdlebs uTxra: `es qali qalwulia, magram orsuladaa, mis saSoSi yrma moZraobs“. rodesac es mRvdelmTavrebma gaiges mouxmes iosebs, Caabares mariami da uTxres: `waiyvane saxlSi da mouare, sanam ar gaaCens vaJs, Semdeg vnaxoT, ra iqneba“. iosebma mariami wamoiyvana saxlSi. keisris gankarguleba. 8. imave kviras mefis saxeliT gankarguleba gamoica, rom yvela Tavis qalaqSi dabrunebuliyo. radgan iosebis mama beTleemidan iyo, amitom isic am qalaqs daubrunda da iq darCa. beTleemis gamoqvabulSi qristes qalwul mariamSi movlineba moxda xuTiaTas samas wels mas Semdeg, rac adami gamodevnes edemidan. Des iyo somxeTis mefis abgaris mefobis pirvel wels da ananiasa da kaiafas mRvdelmTavrebad yofnis dros. RvTismSoblis winaSe mTavarangeloz gabrielis gamocxadeba moxda nazareTSi oTxSabaTs Svid aprils diliT. sami mefis varskvlavi. 9. imave wels indoeTSi gamoCnda varskvlavi, romelic savse mTvares hgavda. magram am mTvareze ijda mzis sadari ToTxmeti wlis qalwuli, romelsac xelSi ekava erTi dRis axladSobili. es varskvlavi dRe da Rame Canda caze, Tumca indoeTis garda arsad aravis is ar daunaxavs. am dros mefem gasca brZaneba Sekrebiliyvnen filosofosebi da am varskvlavis mniSvneloba amoexsnaT. filosofosebma bevri idaves, magram am varskvlavs axsna ver mouZebnes. Semdeg qveynis uxucesma gadawyvita ormoci dRe emarxula. ormoci dRis Semdeg sizmarSi mas angelozi gamoecxada, romelmac acnoba mas, rom es varskvlavi ierusalimis qveyanaSi ieso qristes dabadebis niSania da rom mefeebi unda gaemarTon iq, raTa mas Tayvani scen. es varskvlavi maT gzas miaswavlis. mefe melqiori gzas gaudga da Tan waiyola oTxi aTasi Tavadi da oTxi aTasi kaci, varskvlavi mas gzas uCvenebda. ase miaRwies yizilbaSebis qveyanas. rodesac gasparma, sparseTis mefem, gaigo maTi Camosvlis ambavi didi pativiT miiRo mefe melqiori da hkiTxa mas: `ra mizezia Tqveni mobrZanebis da saiT midixarT?“ melqiorma

Pro Georgia vol. 23.indd 49

20-11-2013 12:14:03

DAVID KOLBAIA

uambo mas qristes dabadebis Sesaxeb da varskvlavze aniSna. mefe gaspars Zalian gauxarda da manac waiyola oTxi aTasi Tavadi da oTxi aTasi kaci da ase miuaxlovdnen abaSis mxares. iq yvelaferi mouTxres balTazar mefes, romelmac aseve oTxi aTasi Tavadi da oTxi aTasi kaci waiyola da gzas maTTan erTad gaudga. bolos sami mefe da maTi Tormet aTasiani amala ierusalimSi Cavidnen. gzaSi Svid Tvenaxevari dahyves. iq SeCerdnen, radgan varskvlavi maT daemala, vinaidan ieso jer ar dabadebuliyo. ierusalimSi sami mefis Camosvla. 10. rodesac mefe herodem, romelic ierusalimSi mefobda, Seityo aseTi didi laSqris Semosvlis Sesaxeb qalaqSi, (yvelas) ukvirda, eSinoda da ambobdnen: `ras unda niSnavdes amxela jaris Semosvla? isini albaT Cveni mtrebi arian, radgan ase Cumad Semovidnen“. mefem maSinve Sekriba jari da undoda maT winaaRmdeg galaSqreba. (zogierTebma) mas sxvanairad (urCies): `araa saWiro winaswar omis wamowyeba, jer gavigoT ra xalxia, Tu matyuarebi aRmoCndebian, maSin gavaCaRoT omi“ herodem daujera mRvdlebs, airCia yvelaze brZenni maT Soris da gaagzavna isini ZRveniT (CamosulebTan). rodesac isini (maTTan) mividnen, miesalmnen erTmaneTs da dasxdnen, (Tavadebma) uTxres: `saidan modixarT da saiT miemarTebiT? patiosani xalxi aseTi mravalricxovani laSqriT ar mogzaurobs. ukve sami dRea aq xarT, gaavseT qalaqi da jer ar misulxarT mefesTan, rom mas pativi miagoT, ese rogor SeiZleba? saidan modixarT da saiT gagiweviaT? ratom ar gindaT es Cven gviTxraT? Tu didi vaWrebi xarT, gagvimxileT, raTa gadavceT Cvens mefes, romelic am qalaqSia“. xolo mefe melqiorma miugo: `Cven ar varT arc vaWrebi da arc mtrebi, aramed gzis maZieblebi. aqamde Cven gzas varskvali gviCvenebda, magram axla miimala, velodebiT rodis gamoCndeba, rom gza gavagrZeloT. Cven varT indoeTis, sparseTis da abaSis mefeebi. gavigeT qristes dabadebis Sesaxeb. CamovediT, raTa mas pativi mivagoT. varskvlavi gviCvenebda gzas, magram aq miimala. roca kvlav gamoCndeba, gzas gavagrZelebT“. Tavadebi dabrundnen mefesTan da mas yvelaferi gadasces, rac moismines: `isini marTlac sami Zlieri mefeni arian didi laSqriT da saqonliT, Wkviani xalxia, magram sabolood ver mivxvdiT ra undaT“. mefe

Pro Georgia vol. 23.indd 50

20-11-2013 12:14:03

NIEZNANA EWANGELIA APOKRYFICZNA

herodem brZana: ìsini Camovidnen, rom samefo taxti dai pyron, Cven maT unda SevebrZoloT“. maSin Tavadebma mefes uTxres: ìsini samni arian da didi laSqari hyavT, ase, rom Cven dagvamarcxeben, gagvJlitaven da Cvens qveyanas gaanadgureben. ukeTesi xom ar iqneboda gavigoT winaswar (simarTle), gavagzavnoT kaci da davpatiJoT mefeebi da Tavadebi viwro wreSi; Tu movlen, isini Cveni mtrebi arian [?]. Semdeg wavidnen da moi patiJes isini. mefeebi Sevidnen ierusalimSi patara amaliT da mefe herodesken gaemarTnen. erTmaneTs pativi miages da dasxdnen sufrasTan, romlis drosac herodem hkiTxa mefeebs: `ra saqmisTvis CamoxvediT ese Sors?“ mefeebma uTxres: `Tqvens qveyanaSi daibada ieso, axali mefe; gvsurs movinaxuloT da Tayvani vceT mas“. 11. rodesac herodem es moismina, marTlac rom SeeSinda, damwuxrda da Tqva: àmis Sesaxeb Cven araferi gvsmenia“. mefeebma upasuxes: ùcnauria, rom Cven Soreul qveynebSi gavigeT es ambavi da Tqven ase axlos cxovrobT da araferi ar iciT. ukve rva Tve gavida, rac es ambavi SevityveT. vinaidan Cven TviT RmerTisagan dawerili da dabeWdili wigni gvaqvs da iqidan viciT“. herodem uTxra: `moitaneT Tqveni wigni, gavxsnaT da vnaxoT“. xolo mefeebma uTxres: `Cven ar SegviZlia am wignis gaxsna. mxolod erTs SeuZlia, mas, vinc dawera da dabeWda“. aman herode Zalian ganarisxa. undoda isini daetyvevebina, magram am dros miwa SeiZra, samefo saxlebi daingra, samocdaTormeti adamiani daiRupa da miwis qveS dainTqa. herodes Svili Zalian gabrazda mamaze, cixeebidan gaaTavisufla mefeebi da Seariga isini mamamiss. am mefis Svils arqelausi erqva, man mefeebs Tayvani sca da uTxra: `mSvidobiT iareT. RmerTi iyos Tqveni mfarveli“. herodem Tqva: `rodesac axladSobils i poviT da Tavyans scemT, SematyobineT, an moiyvaneT CemTan, rom mec Tayvani vce mas“. am eSmakuri meTodiT mas surda Seepyro axladSobili yrma, raTa is moekla. mefeebi daubrundnen TavianT banakebs da iyvnen, sanam kvlav ar gamoCnda varskvlavi, romelic mimaluli iyo. amis Semdeg gza gaagrZeles, varskvlavi win miuZRoda maT. mariamis xilva. Soba. 12. iosebs gamoecxada angelozi da uTxra mas: `waiyvane mariami da adi mTaze“. rodesac iosebma gaiRviZa man mariams gadasca angelozis naTqvami,

Pro Georgia vol. 23.indd 51

20-11-2013 12:14:03

DAVID KOLBAIA

Semdeg Sesva virze da Tavad win gauZRva maT. rodesac motrialda iosebma mariami Zalian damwuxrebuli dainaxa, mas Tvalebidan cremlebi scvioda, iosebi ar daelaparaka mariams. cota xanSi kvlav motrialda da mariami gaxarebuli iyo, Rimili krToda mis saxeze. maSin iosebma hkiTxa; „ra aris mizezi imisa, rom jer Zalian damwuxrebuli gixile da axla aseTi mxiaruli xar?“ mariamma upasuxa: „Tavidan davinaxe, rom yrma romelic gavaCine da gavzarde, iudevelebis mier cixeSi iyo datyvevebuli da mokles. amitom viyavi damwuxrebuli. axla davinaxe, rom Cemi Svili mkvdreTiT aRdga da zecaSi avida, amitom var gaxarebuli“. cota gza rom gaiares, mariamma uTxra iosebs: `muceli mtkiva“. iosebi daexmara mas viridan CamosvlaSi, Semdeg mimoixeda, magram kaci ar Canda irgvliv. (iqve axlos) kldeSi dainaxa gamoqvabuli, sadac miiyvana mariami. Tavad gamovida da iqve mimodioda, rom vinme dedakaci epova mSobiaris dasaxmareblad. veravin rom ver i pova, dabrunda mariamTanDda dainaxa TivaSi mwoliare axladSobili Ze. da iyo xuTSabaTi dRe, eqvsi ianvari, SuaRame. angelozebi da mwyemsebi. 13. am kldesTan axlos mwyemsebi iyvnen TavianTi cxvris fariT. Rame im adgilas, sadac fara idga gamoCnda sinaTle. angelozma uTxra mwyemsebs: „nu geSiniaT, radgan didad sasixarulo ambavi minda gamcnoT Tqven da mTels dedamiwas. daviTis qalaqSi daibada mxsneli, Tqveni xeldasmuli ufali. ganiSnebT Semdegs: axladSobil yrmas ixilavT mwoliares bagaSi“. maSinve gaixsna ca da iqidan uamravi angelozi Camovida, romlebmac RvTis gandideba daiwyes. ambobdnen: „dideba madlTa Sina RmerTs, qveyanaze mSvidoba da kacTa Soris saTnoeba“ da sxva msgavsi sityvebiT adidebdnen mas. am locvis Semdeg angelozebi daubrundnen zecas, mwyemsebma erTmaneTs uTxres: `gavideT da vixiloT ra xdeba“. mividnen da i poves yrma, mwoliare bagaSi, Tayvani sces mas da ganeridnen. sami mefis mier Tayvaniscema. 14. varskvlavi, romelic mefeebs mouZRoda im kldis Tavze gaCerda, sadac axladSobili yrma imyofeboda. amiT mixvdnen isini, rom ieso swored aq gaCnda. jer adriani dila iyo da bneloda, rodesac cxenebidan Camovidnen, daukres zurnasa da naRaraze da didi sixaruliT adidebdnen RmerTs da ambobdnen:

Pro Georgia vol. 23.indd 52

20-11-2013 12:14:03

NIEZNANA EWANGELIA APOKRYFICZNA

„kurTxeul iyos ufali, romelmac Cven Rirsad CagvTvala migveRwia Cveni miznisaTvis“ rodesac iosebma da mariamma gaiges zurnis xma, gamoixedes gamoqvabulidan da rodesac jariskacebi dainaxes datoves axladSobili yrma da gaiqcnen. jariskacebma es rom dainaxes daiwyes yvirili: „sad garbixarT, risi geSiniaT? gviTxariT sad daibada qriste?“ maSin mariami mobrunda, aiyvana yrma Tavisi da kalTaSi daiwvina, iosebma aCvena maT is klde, sadac ieso imyofeboda. rodesac maT dainaxes es adgili saTiTaod Sediodnen, raTa Tayvani ecaT misTvis. saCuqrad miutanes oqro, gundruki da muri, tansacmeli da kvlav gundruki, Tan muxls iyridnen mis winaSe. rodesac (mefeebi) gavidnen (garSemomyofni) SeekiTxnen balTazars: „ra saxiT dainaxe is, roca Sexvedi?“ mefem uTxra: `davinaxe yrma, rogorc Ze RvTisa, serafinebis taxtze ijda da angelozebi ugalobdnen mas“. „da ra saxiT dainaxe is, rodesac Sexvedi?“ hkiTxes gaspars. `me is momevlina, rogorc tanjuli Ze RvTisa, romelic mokvda da mkvdreTiT aRdga, xolo usxeulo angelozebi mas emsaxurebodnen“. mas uTxres: `Sen simarTles ambob“. Semdeg SeekiTxnen melqiors: `ra saxiT dainaxe igi, rodesac mis winaSe muxli moidrike?“ mefem uTxra: `davinaxe unaklo adamiani, rogorc Ze RvTisa. ijda uflis taxtze, cocxlebsa da mkvdrebs asamarTlebda da uamravi angelozi emsaxureboda mas“ masac uTxres: `Senc simarTles ambob“. Semdeg moiwvies kreba da moiTaTbires: `imisTvis, rom gadavamowmoT Cveni STabeWdileba, xval SevideT da vnaxoT „ra saswauls gviCvenebs ufali“. meore dRes kvlav Sevidnen, muxli moidrikes (iesos winaSe) Semdeg gamovidnen da isev erTmaneTs SeekiTxnen. melqiorma balTazars uTxra: `me davinaxe is, rac Sen dainaxe“ balTazarma melqiors uTxra: `me davinaxe is, rac Sen“, rom kidev gadaemowmebinaT uTxres: jariskacebi Sesuliyvnen da Tayvani ecaT da isinic hyvebodnen im saswaulze, romelic iq dainaxes. Mmesame dRes mefeebi erTad Sevidnen da muxli moidrikes (iesos winaSe) da dainaxes axladSobili yrma dedis kalTaSi, romelsac ori angelozi emsaxureboda. maT undodaT wamoeyvanaT yrma da herodesTan mieyvanaT, magram maT angelozma uTxra: `ar dabrundeT herodesTan, rom safrTxe ar SegeqmnaT. TiToeuli Tqvengani sxvadasxva gziT dabrundes sakuTar qveyanaSi“. im Rames an-

Pro Georgia vol. 23.indd 53

20-11-2013 12:14:03

DAVID KOLBAIA

gelozebi umRerodnen iesos. mariamma da iesom ormoci dRe gaatares gamoqvabulSi da Semdeg taZrisken gaemarTnen. iesos saswaulebi. 15. mociqulebis naTlobis Semdeg man airCia Tormeti maTgani: petre, ioane, andria, iakobi, fili pe, Toma, Tadeozi, simoni, iakob alfesi, iuda (iskarioteli). maTTan atarebda dros, naTlavda xalxs da aswavlida. moaxdina Semdegi saswaulebi: galileis kanaSi wyali Rvinod aqcia, keTrovani gankurna; koWli gamoajanmrTela, dambladacemuli gankurna, munji aalaparaka, yrus smena daubruna, codvebi miuteva meZavs, mebaJes mxedveloba daubruna, qanaanSi erTi qaliSvili gamoajanmrTela, xuTi puriT xuTi aTasi kaci daapura da Tormeti savse puriT savse tomara darCa, wyalze fexiT gaiara, SeaCera qari, Taboris mTaze samoc mociqulTan erTad avida, sadac mas mose da elia gamoecxadnen. iairosis asuli gaacocxla, qalaq anSi gaacocxla kuboSi mwoliare asuli, dabadebidan brmas Tvali auxila, ananiasa da kaiafas naTesavis Svili gankurna. imdeni saswauli moaxdina, magram iudevelebma ar iwames igi. rodesac mkvdari gaacocxla ambobdnen: `jer ar iyo gardacvlili Torem rogor SeZlebda mis gacocxlebaso?“ sxva saswaulebis xilvis dros ambobdnen: `eSmakis mier aris Sepyrobili da misi meSveobiT axdens yvelafers. ar icavs SabaTs, bevrs svams da Wams, uyvars codvil xalxTan erTad qeifi. dedakacebsac iRebs mowafeTa rigebSi, emegobreba meZaveebs da qurdebs“. aseT da msgavs sityvebs ambobdnen mis sawinaaRmdegod. ieso miuxedavad amisa pasuxobda: `me Tu saswaulebs eSmakis daxmarebiT vaxden, maSin Tavad moaxdineT saswaulebi sakuTari Tavis daxmarebiT. ioane arafers Wams, arc svams, da ambobT, rom eSmakia, radgan arc svams da arc Wams, me kidec vWam kidec vsvam da ambobT, rom Rormucela da loTi var. movedi, raTa codvilebs SevuZaxo da ara marTlebs“. lazares mkvdreTiT aRdgena. 16. sofel beTaniaSi ori da cxovrobda mariami da marTa, romlebic iesos Zalian uyvarda. maT hyavdaT Zma, lazare, romelic iesos aseve uyvarda. erT dRes lazare avad gaxda. debma iesosTan gaagzavnes kaci, rom misTvis eTqva: „Seni lazare avad gaxda, modi masTan da gankurne“. iesom SemouTvala: „es avadmyofoba ar aris sasikvdilo, aramed uflis sadidebelia“. Semdeg uTxra Tavis mowafeebs: `Cemma Zvirfasma lazarem

Pro Georgia vol. 23.indd 54

20-11-2013 12:14:03

NIEZNANA EWANGELIA APOKRYFICZNA

daiZina, msurs is gavaRviZo“. mowafeebma uTxres: ùfalo, Tu man daiZina male gaiRviZebs, raSi dasWirdeba Sen mier gaRviZeba?“ ieso laparakobda sikvdilze, maT Zili egonaT. amitom iesom garkveviT uTxra maT: `Cemi Zvirfasi lazare mokvda. mixaria, rom iq ar viyavi. axla waval da mkvdreTiT aRvadgen mas, raTa Tqvenc daijeroT“. mowafeebma upasuxes: `rodesac iq iyavi iudevelebi geZebdnen, raTa CaeqoleT da axla kvlav iq gindaT dabruneba?“ iesom uTxra: `vinc dadis dRisiT, ar borZikobs“. maSin Tomam uTxra: `Cvenc wavideT masTan erTad daviRupoT“. meore dRes iesom uTxra mowafeebs: `lazares sasaflaoze gavideT“. rodesac mariamma gaigo, ieso modiso gamoiqca masTan Sesaxvedrad da uTxra: ùfalo, aqamde rom mosuliyavi ar mokvdeboda Cemi Zma, magram... Sen RmerTi“. iesom uTxra: `Seni Zma mkvdreTiT aRdgeba“. `vici, Tqva mariamma, is vinc gardaicvala meored mosvlis dros mkvdreTiT aRdgeba”. iesom upasuxa: `me var aRdgoma da sicocxle, is visac Cemi swams, romc gardaicvalos, me mas mkvdreTiT aRvadgen”. (iesom aixeda zemoT da uTxra): `msurs is gavacocxlo, rom yvelam, vinc aq aris dainaxos sakuTari TvalebiT da irwmunos, rom me Sen gamomgzavne dedamiwaze“. amis Semdeg uTxra: `lazare, gamodi“. imave wams saflavi gaixsna da iqidan micvalebuli adga, romelsac xel-fexi hqonda Sekruli zewriT. iesom uTxra: `gauxseniT mas xelebi da fexebi d gauSviT wavides“. rodesac es iudevelebma dainaxes irwmunes misi da zogierTi maTgani wavida mRvdelmTavrebTan, rom es ambavi ecnobebinaT. maT iTaTbires da uTxres: ès adamiani aseT did saswaulebs axdens da Tu mas davtovebT, ufro didi saswaulebs moaxdens, movlen frankebi da berZnebi, iwameben mas da Cvens qveyanas aiReben, Cven ki cixeebSi Cagvsvaven“. maSin mRvdelmTavarma kaiafam uTxra: ùkeTesia erTi adamiani mokvdes, vidre mTeli qveyana daiqceso“ es winaswarmetyveleba iyo, radgan man es warmosTqva, rogorc MmRvdelmTavrma, suliwmindiT STagonebulma. da maT ganizraxes lazaresa da iesos mokvla, radgan vinc naxavda lazares is iesosac irwmunebda. (da ganagrZobdnen laparaks): `da Tu is Tavad sakuTar Tavs mkvdreTiT aRadgens, ise, rogorc gaacocxla lazare, maSin uaresi iqneba“ da amis gamo ar mokles igi. ieso ki ufro did saswaulebs axdenda.

Pro Georgia vol. 23.indd 55

20-11-2013 12:14:03

DAVID KOLBAIA

usinaTloTa gankurnva. 17. beTaniaSi xis totebi moagroves, iq sadac iesom lazare aRadgina. ieso ierusalimSi Cavida, lazare da sxvebic mravlad mas mihyvebodnen. gzaze isxdnen usinaTloebi da maTxovrebi. rodesac gaiges, ieso modiso, xmamaRla dauwyes Zaxili: ìesov, daviTis Zev, Segvibrale“. iesom uTxra: `ra gindaT, rom gagikeToT?“ maT uTxres: `Tvalebi agvixile!“ iesom uTxra: `rogorc iwamebT ise mogezRvebaT“ da maT Tvalebi aexilaT. mebaJe zaqesi. imave gzaze ijda mebaJe saxelad zaqesi, romelic tandabali iyo. rodesac bevri xalxi dainaxa ikiTxa: `ra ambavia?“ xolo maT uTxres: ìeso nazareveli modis“. mas Zalian mounda iesos danaxva, magram ver moaxerxa xalxmravlobis gamo. gzaze leRvis xe izrdeboda. zaqe aZvra am leRvis xeze, raTa ukeTesad daenaxa. ieso am adgilamde rom mivida dauZaxa zaqes: `zaqe, Camodi xidan, dRes Seni saxlis stumari var“. rodesac zaqem is mii patiJa (iesom) uTxra: `dRes moevlina xsna am saxls, vinaidan isinic abraamis Svilebi arian“ da Seundo codvebi am saxls. ieso qristes didebiT Sesvla ierusalimSi. rodesac ieso gamovida saxlidan petre da ioane gaagzavna dabaSi, romelic mopirdapire mxares iyo da daabara: `wadiT im sofelSi da i poviT dabmul kvics, romelzec kacTagan aravin mjdara axseniT igi da momiyvaneT. Tu vinme getyviT Tqven: sad migyavT, uTxariT patronTan da xels veRaravin SegiSliT“. wargzavnilebi wavidnen da moiyvanes kvici, daufines zed sakuTari samosi. ieso dajda masze. mowafeebi win waruZRvnen mas. rodesac qalaqs miuaxlovdnen, zeTisxilis mTidan xalxis nakadi daeSva maTken. bevri Tavis samoss ufenda gzaze, xolo sxvebi Wridnen palmis rtoebs da ufendnen gzaze. rodesac es mowafeebma ixiles, Zalian gauxardaT, rom maT moZRvars aseTi pativiT xvdeba xalxi da sixaruliT iwyes uflis dideba: òsana, osana, kurTxeul ars ufali“ es sityvebi Zalian gulze moxvdaT iudevelTa mRvdelmTavrebs, romlebmac uTxres iesos: `moZRvaro, gakicxe Seni mowafeebi! ratom gadideben, rogorc ufals?“ iesom upasuxa: èseni rom dadumdnen, qvebi daiwyeben RaRads“. rac imav dros axda. ieso taZarSi Sevida da yvela vaWari gamoyara iqidan. eubneboda: ès saxli locvis saydaria da ara vaWrobis“. Semdgom iq bevri koWli, davrdomili da brma gankurna.

Pro Georgia vol. 23.indd 56

20-11-2013 12:14:03

NIEZNANA EWANGELIA APOKRYFICZNA

davrdomilis gankurnva. (rodesac) ieso gamovida taZridan, wavida gamalielis saxlSi. Esaxli ise gaivso xalxiT, rom ukve veRaravin Sevidoda. oTxma kacma Semoiyvana davrdomili, sawolze daawvina da undodaT karebidan iesosTan Sesvla, magram ver SeZles. amitom avidnen saxuravze, moxades saxuravi da iqidan CauSves davrdomili iesos winaSe. iesom mimarTa mas: `mogetevos Seni codvebi“ da daamata: `esec xom adamiania“. amis Semdeg iqve myofni SeekiTxnen iesos: „ufalo, ra ufro advilia, codvebi miutevo, Tu gankurno igi?“ am dros iesom uTxra davrdomils: „adeqi, aiRe Seni sawoli da wadi saxlSi“. imav wams davrdomli adga, moikida Tavisi sawoli zurgze (da gavida), yvela gaocebuli darCa. abgar mefis werili. 18. am dros somxeTis mefis elCi Camovida iesosTan, muxli moidrika mis winaSe da gadasca mas mefis werili. mefem es werili ioanes gadasca wasakiTxad. werilSi ewera: „me abgari, somxeTis mefe gaxlavarT iesos mona. Tu yvelas swams Seni, radgan Sen gixiles, me miuxedavad imisa, rom ar minaxixar, mainc mwams Seni, rom Sen xar uflis Ze, zecidan mogzavnili, imisaTvis rom ixsna adamianTa modgma. Mmec daRupuli codvili var fizikurad: Tu Seni neba iqneba Camodi Cems qveyanaSi da ganmkurne. ar gibrZaneb amas samefo ZalauflebiT, aramed gTxov. saCuqrad gigzavni samoss, romelic nemsiT ar aris Sekerili“. iesom uTxra: `me ar SemiZlia iq gamgzavreba, radgan Cems mamasTan vapireb wasvlas. mkvdreTiT aRdgomis Semdeg ki abgarTan gavagzavni Cems mowafes Tadeozs, romelic gankurnavs da dalocavs mefesa da mis samefos“. rodesac elCma naxa ieso, aRar hqonda survili mas ganSoreboda. dauZaxa mxatvars da ubrZana daexata misi suraTi (mefisTvis). mxatvarma qaRaldze daiwyo iesos (saxis) daxatva. Tavdapirvelad daxata is, rogorc axalgazrda janRoniT savse mamakaci, magram ieso gamoecxada mas, rogorc moxuci. maSin mxatvarma gadaSala (naxati) da daxata igi, rogorc moxuci, magram ieso gamoecxada mas TeTri wveriT. mxatvars Zalian gaukvirda. iesom hkiTxa mas: `ratom xar gancvifrebuli?“ mxatvarma upasuxa: `ufalo, msurs dagxato Cveni mefisTvis da ar SemiZlia“ `ratom mxatav?“ xolo mxatvarma miugo: `Cvens mefes Zalian surs gixilos. dagvabara, Tu ar wamovides ieso, misi suraTi gamoxateT da mo-

Pro Georgia vol. 23.indd 57

20-11-2013 12:14:03

DAVID KOLBAIA

mitaneT, rom ganvikurnoo“. ukve meored moismina iesom mefe abgaris rwmenis Sesaxeb. maSin aiRo iesom tilos xelsaxoci da miitana saxesTan, tiloze misi saxe aRibeWda iseTi, rogoric iyo sinamdvileSi da misca elCs: `wauReT es xati abgar mefes da Cemgan bevri locva-kurTxeva uTxariT. is samjer ganikurneba. pirvelad xatis naxviT, meored Tadeozis mier da mesamed jvris mier“. elCebma mas Tavi daukres, aiRes xati da wavidnen. RmerTis wyalobiT grZeli gza gamoiares (ukan) da mexuTe dRes Cavidnen urhaiSi, sadac mefe abgaris samyofeli iyo. ierusalimidan isini orSabaTs gamovidnen, kviris Semdeg da wiTel paraskevs ukve samSobloSi iyvnen. rodesac wiTel paraskevs qalaqs miuaxlovdnen dainaxes, rom mas mtrebma alya Semoartyes, amitomac ver Sevidnen qalaqSi: SeeSindaT, rom mteri maT moklavda, am xats waiRebdnen. amitom damales mindorSi erT amomSral WaSi, TviTon SemovliTi gziT qalaqSi dabrundnen. imav Rames mteri gaiqca, meore dRes, diliT elCebi gamocxadnen mefesTan da moaxsenes: `is Tavad ver wamovida CvenTan erTad, magram Cven gviZRvna Tavisi xati, romelic davmaleT WaSi, radgan vzrunavdiT masze“. mefe am sityvebma Zalian gaaxara da brZaneba gasca, kacebic, qalebic da bavSvebic anTebuli sanTlebiT WasTan misuliyvnen da Tavadac mTel ers gauZRva win anTebuli sanTliT. didi pativiscemiT gadmoasvenes xati qalaqSi da daasvenes iq, sanam ar Camovida Tadeoz mociquli. unayofo leRvis xis gaxmoba. 19. orSabaTs, bzobis kviris Semdeg ieso gzad midoda, dainaxa leRvis xe, radgan Sioda miuaxlovda mas, magram veraferi i pova masze nayofi, dawyevla xe: `nuRaravin SeWams ukunisamd Sengan nayofs!“ da esmodaT mis mowafeebs. rodesac ukan brundebodnen (ierusalimidan) amave gziT, naxes leRvis xe, gamxmari Zirianad. gaukvirdaT mowafeebs. petrem uTxra iesos: `ufalo, is xe, romelic dawyevle, gaxma“. da miugo iesom da uTxraT maT: `cotaodeni rwmenac rom gqondeT: adeqi da Seicvale mdebareoba, an zRvaSi gadaxtio axdeba, iqneba ase“. simon farisevlis saxlSi. 20. rodesac ieso amas ambobda, erTi fariseveli movida saxelad simoni da dapatiJa ieso TavisTan sadilad. ieso mivida masTan mowafeebTan erTad. im dabaSi cxovrobda erTi msubuqi yofaqcevis dedakaci da rodesac gaigo, rom simonis saxlSi ieso iyo, mivida ma-

Pro Georgia vol. 23.indd 58

20-11-2013 12:14:03

NIEZNANA EWANGELIA APOKRYFICZNA

sTan, Cauvarda fexebSi (iesos) da daiwyo misi fexebis kocna da ise mwared qviTinebda, rom sakuTari cremlebiT dausvela mas fexebi da Tavisi TmebiTve SeumSrala. Tan motanili hqonda alabastris WurWeli, Zvirfasi nelsacxebliT savse, romelic Tmebze daasxa. mTeli saxli nelsacxeblis surneliT aivso. es ar moewona saxlis maspinZels, radgan gulSi mas sZulda ieso. gulSi gaifiqra, rom Tu ieso wminda da winaswarmetyvelia, unda mimxvdariyo, Tu ra saqcielis dedakaci iyo is, romelmac mas fexebi daukocna. iesom miuxvda mis fiqrebs da uTxra: `erTi ram minda giTxra simon“. simonma miugo: `miTxari ufalo“. iesom uTxra: `ori movale hyavda viRac mevales; erTs misTvis unda gadaexada asi, meores ormocdaaTi drahma. radgan arcerTs ar hqondaT maT rom miecaT, orives apatia. romeli maTgani ufro metad Seiyvarebs mas? miugo simonma: `mgonia, romelsac meti apatia“. iesom uTxra: `marTals ambob. me Sens saxlSi Semovedi Sen wyali ar momeci, rom fexi damebana. am dedakacma sakuTari cremlebiT dambana fexebi. Sen erTxelac ar meambore, xolo man rac Semovida ar Sewyvita Cemi fexebis ambori. Sen pirsaxociTac ar SemimSrale fexebi, aman Tavisi TmiT SemimSrala. Sen cudi zeTiTac ara mcxe Tavze, xolo aman Zvirfasi nelsacxebeli mcxo fexebze, ris gamoc geubnebi Sen: `mieteos Tavisi codvebi“. iudac ukmayofilo Canda, ambobda: `codo ar aris eseTi Zvirfasi nelsacxeblis misTvis wasma, ukeTesi ar iqneboda gagveyida da fuli RaribebisTvis dagverigebina?“ radgan is Zalian Zviri iyo da TavisTvis surda es fuli daetovebina, da ara RaribebisTvis. kaiafasTan TaTbiri. 21. oTxSabaTs Seikribnen iudevelebi kaiafas saxlSi, rom eTaTbiraT. (ambobdnen) `rogor fiqrobT, mTelma dedamiwam irwmuna ieso? aqamde is mxolod sofelSi Cumad axdenda saswaulebs, axla qalaqSia da daumalavad axdens. es Cveni sisustea, rom aqamde ar movkaliT igi. ra unda vqnaT?“ da agrZelebdnen: `Tu gaxsnilad ar SegviZlia misi daWera da mokvla, radgan xalxi Seityobs amas da Cven Cagvqolaven, jobs Rame CavusafrdeT, rodesac daiZinebs. Tumca meore dRes xalxi ixilavs mas datyvevebuls da maSin Cven ukve veras gavxdebiT“. amis Semdeg maT gaagzavnes mis saZebnad kaci, magram man ver i pova is adgili (sadac iesos eZina).

Pro Georgia vol. 23.indd 59

20-11-2013 12:14:03

DAVID KOLBAIA

iudas garigeba mRvdelmTavrebTan. 22. maSin mividnen iudasTan da mas SeekiTxnen. `ramdens gascemT, rom ganaxoT Tu sad daiZinebs ieso?“ isini ocdaaT vercxls Sehpirdnen. iudam sTqva: `me am Rames waval, rom vnaxo sad daiZinebs da xval Rame mogakiTxavT, Tan wagiyvanT, rom is Cumad daiWiroT, rom veravin Seityos amis Sesaxeb”. iudevelebs es Zalian gauxardaT da elodebodnen iudas. ieso baRSi iyo da mowafeebs aswavlida, Semdeg moSorda am adgils da daiwyo sikvdilze fiqri, sisxliani ofli sdioda mas. am dros iuda miuaxlovda uamrav iudevelTan erTad. iesom maT uTxra: `vis eZebT“. maT upasuxes: ìeso nazarevels“. ès me var“ miugo iesom. isini yvelani miwaze daecnen. (gaigeT, rom mas, rom hqonoda amis survili maSinve gaeqceoda maT). iesom aniSna da iudevelebi wamodgnen. maSin iudam mimarTa mas: `dideba Senda moZRvaro!“ da mas muxlze eambora. iesom uTxra: àmboriT mRalatob me“. Semdeg msaxurebma daades mas xeli da Seipyres igi. petrem, romelSiac mxurvale siyvarulma gaiRviZa, erT msaxurs yuri moaWra. iesom petres uTxra: Caage xmali qarqaSSi. sakuTari Tavis gaTavisufleba rom mindodes angelozebis Tormet legions movuxmobdi, magram me msurs sakuTari nebiT movkvde, rom vixsna qveyana da aRsruldes winaswarmetyvelTa wignebSi naTqvami. `man miado msaxurs moWrili yuri da gaamrTela igi“. iudevelebma ieso daiWires. mociqulebi gaiqcnen. ieso kaiafasTan. 24. mas misdevdnen mRvdelmTavrebi da mwignobrebi da uxucesebi, rogorc mociquli markozi ambobs, romlebic eZebdnen crumowmeebs iesos winaaRmdeg, magram ver i poves. bevri crud mowmobda, margam maTi Cvenebebi erTmaneTs ar emTxveoda. xolo mRvdelmTavarma hkiTxa iesos: `Sen xar Tu ara qriste, Ze RmerTisa?“ uTxra mas iesom: (me var); ixilavT Zes kacisas, mamis marjvniv mjdomares momavals cis Rrublebze”. maSin mRvdelmTavarma Semoixia Tavisi samosi da sTqva: `meti raRad gvinda mowmeebi? yvelam movismineT es mkrexeloba“. Semdeg hkiTxa maT: `ra gadawyvetileba miviReT?“ xolo maT erTxmad upasuxes: `Rirsia sikvdilisa!” maSin afurTxebdnen mas saxeSi, tansacmeli Semoaxies da muStebs urtyamdnen, ambobdnen: `vin aris, vinc dagartya Sen?“ jariskacebma silac gaawnes mas da rodesac gaZRnen misi cemiT miabes qvis svets da ekliani cocxiT scemes, sanam mTeli sxeuli ar dausisxlianda.

Pro Georgia vol. 23.indd 60

20-11-2013 12:14:03

NIEZNANA EWANGELIA APOKRYFICZNA

ieso pilates samsjavroze. rodesac paraskevi dadga, mRvdelmTavrebma Sekreba moawyves da borkildadebuli ieso pilates mihgvares. pilatem uTxra mas: `Sena xar mefe iudevelTa?“ miugo iesom: `Sen TviTon ambob magas, Tu sxvebma giTxres Cem Sesaxeb“. (maSin) pilatem uTxra uxucesebs: `am adamians veranairi danaSauli me ver vupove“, maT ki miuges: `igi amas aswavlis, galileidanac Camodis xalxi masTan“. rodsac gaigo pilatem, rom ieso galileidan iyo gaagzavna igi mefe herodesTan, romelic maSin ierusalimSi imyofeboda.… 25. uTxra pilatem iudevelebs: am oridan vin gindaT rom gagiTavisufloT Tqven?“ maT uTxres: baraba. maSin uTxra maT pilatem: `da ra vuyo iesos, romelsac Tqven uwodebT qristes, mefes iudevelTa?“ iudevelebma uTxres: `jvars acvi igi!“…maSin ikiTxa pilatem: `cudi ra Caidina?“ maT ki ufro xmamaRla daiwyes yvirili: `jvars acvi igi!“ pilatem dainaxa, rom veras gaxdeboda da rom ufro didi CoCqoli Seiqmna, aiRo wyali da daibana xelebi xalxis winaSe da Tqva: `me ar mimiZRvis danaSauli misi sisxlis winaSe, es Tqveni damsaxurebaa“. iudevelebma miuges: `dae, iyos misi sisxli Cvenze da Cvens STamomavlebze!“ (maSin) uTxra pilatem: `waiyvaneT da Tqveni kanonis mixedviT aRasruleT ganaCeni“. iudevelebma miuges: `Cven ar SegviZlia aravis mokvla“. maSin pilatem iudevelebis gasaxarad gauTavisufla baraba, romelic mkvlelobis gamo iyo daWerili, iesos ki joxi daartya da gadasca iudevelebs, raTa is jvarze ecvaT. pretoriumSi, Sida ezoSi, sadac kreba mimdinareobda Seikribnen jariskacebi, Sekribes xalxi, wiTeli da yviTeli samosiT Semoses ieso, (Tavze) daades eklis gvirgvini, xelSi lerwami daaWerines da dauwyes misalmeba: `gixarodes, mefe iudevelTa!“ da afurTxebdnen mas, TavSi urtyamdnen, xolo rodesac gareT gaiyvanes, mas Tavze eklis gvirgvini edo, samosi ki wiTeli da yviTeli feris emosa. rodesac dacinviT guli ijeres, Caacves mas Tavisi tansacmeli da waiyvanes, raTa jvars ecvaT igi. jvridan gardmoxsna. 26. paraskevs zustad cxra saaTze iesom suli Tavis mamas miabara. qalaq arimaTiis Tavadi saxelad iosebi mivida pilatesTan da gamoiTxova iesos gvami. gaukvirda pilates, rom (ieso) male gardaicvala da gaagzavna asisTavi longinozi: `wadi, naxe da Tu ar momkvdara gadaumtvrie wvivebi“. asisTavi wavida da naxa

Pro Georgia vol. 23.indd 61

20-11-2013 12:14:03

DAVID KOLBAIA

ori avazaki, romlebic iesosTan erTad jvarcmulebi iyvnen, radgan jer kidev cocxlebi iyvnen maT gadaumtvria wvivebi. (Semdeg) mivida iesosTan da dainaxa, rom is ukve mkvdari iyo, ar gadaumtvria wvivebi. isriT gverdi gauxsna, da myisve sisxli gadmovida. sisxlis erTi wveTi TvalSi moxvda, (am TvaliT is ver xedavda) da mas myisierad aRudga mxedveloba. igi dabrunda pilatesTan, aCvena Tvali da mouyva am saswaulze. da neba darTo pilatem miecaT iesos gvami. iosebma miadga kibe da undoda lursmani amoeRo (iesos Wrilobebidan), imav wams Wrilobebidan didi raodenobiT sisxli gadmovida da xeli SeuSala lursmnis amoRebaSi. maSin iosebma muxli moidrika jvris winaSe da Tqva; `wmindao RmerTo, wmindao Zliero, wmindao ukvdavo, CvenTvis jvarcmulo“ gaimeora es samjer da iesom Tavad gardmoixsna jvridan iosebis mklavebze. maSin iosebma sufTa sudaraSi gaaxvia misi sxeuli da iudevelebis wesisamebr micvalebulTa locvebi waikiTxa. iqve axlos, sadac ieso jvars acves patara baRi iyo, romelic simons ekuTvnoda da romelmac TavisTvis saflavi gaikeTa, magram sxva qalaqSi gadavida da iq mokvda, ase, rom saflavi carieli iyo. iosebma iq daasvena ieso, Semdeg mis saflavis karebs didi lodi miado. dedakacebi, romlebic emsaxurebodnen iesos Soridan uyurebdnen dakrZalvas. meore dRes iyo SabaTi anu iudevelebis dasvenebis dRe, amitom ar SeeZloT saflavTan misvla. mRvdelmTavrebi pilatesTan. 27. iudeveli mRvdelmTavarni mividnen pilatesTan da uTxres: `dRes gagvaxsenda, rom sanam cocxali iyo am macdurma Tqva: Tu me momklavT, mesame dRes mkvdreTiT aRvdgebi“. amitom, mogveci ufleba, davicvaT misi saflavi sam dRemde, rom ar mividnen misi mowafeebi RamiT mis mosaparad da ar uTxran xalxs: aRdga mkvdreTiT, es uaresi iqneba“. uTxra maT pilatem: `ramden rames sCadixarT Cemi nebarTvis gareSe da axla ratomRa mekiTxebiT? gyavT mcvelebi, wadiT da daicaviT, rogorc iciT!“ Tavis mxridanac mcvelebi miuCina, romlebic wavidnen da dabeWdes lodiT. iudevelebs pilatem uTxra: `me geubnebiT Tqven, rom Tu marTla aRdgeba mkvdreTiT, mivwer keisars, brZaneba gasces rom Tqven yvelani, dedakacebi da bavSvebi sapyrobileSi Cagsvan, radgan me yvela

Pro Georgia vol. 23.indd 62

20-11-2013 12:14:03

NIEZNANA EWANGELIA APOKRYFICZNA

saswauli Caviwere. xolo Tu ar aRdgeba mkvdreTiT, gadarCebiT“. mRvdelmTavrebis brZanebiT iudevelebma saflavi dabeWdes da daayenes mcvelebi, romelic Sedgeboda oTxi mcvelisa da asoci iudevelisagan, raTa maT iesos gvamisTvis edarajaT. mariam magdaleli saflavTan. 28. SuaRame rom gadavida adrianad saflavTan mariam magdaleli mivida. es im dros moxda, rodesac angelozma lodi gadawia da masze ijda. mariam magdalelma Seixeda samarxSi da dainaxa, rom carieli iyo igi. iq iesos gvami ar iyo. mariamma tirili daiwyo da mkerdze muStebs icemda: `axla raRa vqna, sad wavide, vis vkiTxo, sad veZebo igi da sad vi povi me mas? is xom gardmoxsnes jvridan da aq daasvenes, saflavi dabeWdes da mcvelebi miuCines. Tavad var mowme, rom arcerTma mowafem im Rames mas xeli ar axlo, iudevelebi amas ar Caidendnen, radgan SabaTis adaT-wesi ar daerRviaT. veranairi cxoveli ver moi paravda mas, radgan saflavs didi lodi edo. sami dRe ar aRdgeboda mkvdreTiT, rogorc Tavad brZana, jer mxolod erTi dRe da erTi Rame gavida. yvelaferi rac Tqva aRsrulda, amasac ver moityuebda, yovelTvis simarTles metyvelebda; rogor avxsna es? vinmes rom moepara misi gvami amasac xom iwinaswarmetyvelebda!“ amas fiqrobda TavisTvis da cremlebs Rvrida, mkerdze muStebs irtyamda. Cumad tiroda, radgan mcvelebis eSinoda da Tan aravin iyo masTan erTad, rom gasaubreboda. maSin angelozma, romelic lodze ijda miixmo TavisTan da uTxra: `dedakaco, ras tiri ase gulamoskvniT. miTxari mizezi, iqneb me SevZlo raime rCevis mocema?“ magdalelma uTxra: `waiRes ufali Cemi da ar vici sad daasvenes igi. angelozma uTxra: `Zlieri siyvaruli da rwmena gagaCnia da ase afrqvev cremlebs. rodis iyo cocxals mkvdrebs Soris eZebdnen? Aam mcvelebze ufro ugunuri xom ar xar? modi da naxe, rom is aq ar aris“. angelozis am sityvebma dedakacSi ufro didi SiSi da SeSfoTeba gamoiwvia. angelozma uTxra: `Tu Sen Cemi ar gjera, da migaCnia, rom SenTvis ucxo var, maSin wadi da hkiTxe Sens xalxs da imaT, vinc is ganikiTxa, mRvdelmTavrebsa da uxucesebs da isini getyvian simarTles. ara marto misi megobrebi, aramed misi mtrebic ki ityvian rom is mkvdreTiT aRdga. miwisZvris dros aRdga mkvdreTiT. me aq viyavi sxva

Pro Georgia vol. 23.indd 63

20-11-2013 12:14:03

DAVID KOLBAIA

angelozebTan erTad da ver SevamCnieT mkvdreTiT rogor aRdga, magram rodesac saflavs SevxedeT, dabeWdili iyo isev, magram miwisZvris dros raRac SegrZneba gagviCnda, gadavwieT lodi, SevediT samarxSi da ver vi poveT igi, bolos Segvibrala man da Tavad gamogvecxada. radgan ese gwyuriaT misi xilva, is meoredac SegibralebT da gamogecxadebaT“. saflavis mcvelebi. 29. im dros rodesac angelozi esaubreboda mariam magdalels, ramodenime saflavis mcveli adga da qalaqSi wavida, maT mRvdelmTavrebsa da uxucesebs uTxres: `ras akeTebT aq ratom sxedxarT? SeuZlebeli moxda, is marTlac mkvdreTiT aRdga da amis damalva Cven ar SegviZlia. (amis Sesaxeb) viyvirebT veziris karze da mTel qalaqs movuyvebiT da ar uarvyofT. mkvdreTiT aRdgomis saSineli sanaxaoba vixileT: iyo miwisZvra, ufro saSineli, vidre jvarze gacmis dros, Tumca im dRes ufro advili iyo CvenTvis, radgan gveSinoda ara marto miwisZvris gamo. viRac xalxi gamogvecxada, oRond ar viciT zecidan Tu miwidan. mexiviT gamoxedva hqondaT, dRe rom yofiliyo maTi sinaTle mzesac ki gadafaravda. SiSisagan gavqvavdiT, zogierTma (CvenTaganma) iaraRi dayara da gaiqca. Zalian gvikvirs, rom veraferi igrZeniT da rom am movlenis siZlierem Tqvenamde ar moaRwia. qvebic ki dadnen da miwa rkinad iqca. videqiT rogorc mkvdrebi da maTac, vinc iq darCa, Tavi mkvdrebi egonaT“. amis mosmenis Semdeg mRvdelmTavrebma mcvelebs uTxres: `Tu eseTi mZime ram gadagxdaT Tavs, rogorc yvebiT da zogierTi Tqvengani iudeveli iq darCa, rogorc mkvdari, rogor moxvediT Cvenamde, amis mosayolad?“ mcvelebma uTxres: `SuaRames movidnen kurTxeuli dedakacebi saflavTan, moitanes nelsacxebeli da sanTlebi, rodesac mogviaxlovdnen, ukeTesad vigrZeniT Tavi; erTma maTganma uSiSrad Seixeda samarxSi da rodesac ver i pova gvami, tirili daiwyo. maSin Semoesma mas mkvdris xma, romelmac acnoba, rom is cocxalia da rom mkvdreTiT aRdga. maT gviTxres, rom es angelozebi iyvnen da Cven Tavad movismineT, rogor esaubrebodnen dedakacebs: `ratom eZebT cocxals mkvdrebs Soris? is aq ar aris, radgan mkvdreTiT aRdga da Tqven gagaswroT galileaSi, ise, rogorc iwinaswarmetyvela“.

Pro Georgia vol. 23.indd 64

20-11-2013 12:14:03

NIEZNANA EWANGELIA APOKRYFICZNA

mRvdelmTavrebis SeSfoTeba. 30. mRvdelmTavrebma moismines ra mcvelebisagan momxdaris Sesaxeb, Zalian SeSfoTdnen da yvelanairi imedi gadaewuraT rodesac mixvdnen, rom mcvelebi marTals ambobdnen. amitom daiwyesYerTmaneTSi bWoba: `axla ra unda viRonoT? is mkvdreTiT aRdga da es angelozebma da mcvelebma ixiles; mcvelebs axla SeuZliaT TviT pilatesTan mividnen da mouyvnen mas mkvdreTiT aRdgomis did saswaulze. igi axla galileisken miemarTeba da ufro bevrni Seityoben mis Sesaxeb“. Msxva rom veraferi moifiqres, gamoiRes ganZi taZridan, misces mcvelebs didZali vercxli da daariges: `TqviT, rom rodesac geZinaT, mowafeebi movidnen da gvami misi moi pares“. iesos gamocxadeba mariam magdalelTan. 31. mariami angelozis Soriaxlos idga da mwared tiroda. siyvaruliT iyureboda xan erT, xan meore mxares (imediT), iqneb gamomecxadoso igi (igives ambobs saxareba). rodesac angelozi mas esaubreboda, mis ukan Tavad jvarcmuli ieso dadga, mariamma igi ver icno, mebaRe egona da uTxra: `batono, Tu Sen waiRe iesos gvami, miTxari, sad daasvene, me waviReb…“ Przekład o. Grzegorza Peradze: ZWIASTOWANIE. 1. Anioł powiedział: „Nie lękaj się Mario; nie jestem tym, który skusił Ewę, jak i ty nie jesteś Ewą; jestem archaniołem Gabrielem, który wciąż stoi przed Trójcą Świętą. Przez Trójcę Świętą zostałem wysłany do ciebie w postaci człowieka, abyś się nie bała… Ja byłem tym, który zwiastował Zachariaszowi…; musiałem z nim tak postąpić dlatego, ponieważ on nie wierzył; nie odrzucaj moich słów; nie jestem szatanem, abym cię w błąd wprowadził, tak jak matka twoja Ewa była w błąd wprowadzona; wysłuchaj Mario, co ja chcę ci powiedzieć: Od Ewy pochodzi płód przekleństwa, od ciebie pochodzić będzie płód błogosławieństwa; przez Ewę zamknęły się drzwi raju, przez ciebie zostaną one otwarte … radość i pociecha; przez Ewę śmierć, przez ciebie żywot; przez Ewę potępienie, przez ciebie wieczne życie… Jeśli zaś nie będziesz mi wierzyła, zostaniesz ukarana jak Zachariasz”. Gdy Maria usłyszała te słowa, zlękła się, ukorzyła i odpowiedziała: „Nie mam w sobie miejsca dla słów szatana; a jeżeli jesteś aniołem, niech się spełni według słowa twego; jestem służebnicą Pana. On sam wie

Pro Georgia vol. 23.indd 65

20-11-2013 12:14:03

DAVID KOLBAIA

o tym, ponieważ jest moim stworzycielem; niech się spełni Jego wola”. Anioł skłonił się przed nią i rzekł: „Idź natychmiast do swej kuzynki Elżbiety; tam poznasz cud swego dziecka, ale nikomu nie powinnaś mówić o tym, zanim ono samo tego nie objawi”. ZWIASTOWANIE ZACHARIASZOWI. 2. Anioł odszedł, aby z kolei zwiastować Zachariaszowi narodziny Jana. Zachariasz był najstarszym pośród kapłanów, żona zaś jego była krewną Matki Boskiej. Oboje byli już w podeszłym wieku i nie mieli dzieci. Raz na rok wchodził Zachariasz do ołtarza, aby tam kadzić. Pewnego dnia stał się z nim cud: wszedłszy bowiem do ołtarza ujrzał nagle anioła w białym odzieniu. Anioł ten rzekł do Zachariasza: „Wysłuchał Bóg prośby twojej; żona twoja Elżbieta urodzi tobie syna i nazwiesz go imieniem Jan, będzie wielkim i słynnym prorokiem pomiędzy Izraelitami”. Zachariasza ogarnęła bojaźń na widok anioła, lecz odpowiedział mu: „Jakże to się stanie? Wszak ja jestem stary, a żona moja przeszła już swój wiek, jakże więc może mieć dziecko?” Na to anioł odpowiedział: „Jestem archaniołem, który stoi wciąż przez Trójcą Świętą; przez Nią też zostałem wysłany do ciebie, aby ci zwiastować; ponieważ jednak tyś mi nie uwierzył i sądzisz, że ja ci mówię nieprawdę, od tej chwili zostaniesz niemy aż do dnia, w którym to dziecko się urodzi”. Anioł odszedł, a gdy Zachariasz odszedł od ołtarza, utracił mowę, czemu bardzo się dziwił lud stojący na dworze. Zachariasz wskazywał im za pomocą palców, że widział anioła, lecz lud nie zrozumiał, o co mu chodziło. Po upływie dwunastu dni Zachariasz powrócił do domu i poznał Elżbietę, która zaszła w ciążę. NAWIEDZENIE ELŻBIETY. 3. Gdy upłynęło sześć miesięcy, Elżbieta nie wychodziła już na podwórze, wstydziła się bowiem być w ciąży w tak podeszłym wieku. Również po upływie sześciu miesięcy od dnia, w którym Elżbieta zaszła w ciążę, anioł zwiastował Pannie Marii, po czym Maria udała się do Elżbiety. Gdy weszła do niej pozdrowiła ją, skoczyło dzieciątko w łonie Elżbiety, która skłoniła się przed Marią i powiedziała: „Błogosławiona jesteś pomiędzy niewiastami i błogosławiony owoc żywota Twojego”. Po czym dodała: „Gdy dziecię usłyszało słowa pozdrowienia twego, ucieszyło się. Błogosławiony jest ten, który uwierzył w rozkaz Pana”. Wówczas Elżbieta poczęła głosić chwałę Stwórcy, mówiąc: „Niech wzbogaci radością duszę moją Pan Bóg Zbawiciel mój, ponieważ przyszłaś do skromnej służebnicy twojej; albowiem oto odtąd będą ci zazdrościły wszystkie plemiona i pokolenia”. Maria pozostawała u Elżbiety w ciągu trzech miesięcy. Gdy zbliżał się dla Elżbiety czas rozwiązania, powiedziała ona do Marii: „Idź do domu Józefa, gdyż nie

Pro Georgia vol. 23.indd 66

20-11-2013 12:14:03

NIEZNANA EWANGELIA APOKRYFICZNA

wypada, abym ja tu leżała i abyś ty mi usługiwała”. Wtedy Maria wstała i poszła z powrotem do domu swego. NARODZINY JANA. 4. Po upływie krótkiego czasu Elżbieta urodziła Syna, zaś po ośmiu dniach przyszli krewni i sąsiedzi, aby obrzezać dzieciątko i nadać mu imię. Dali mu na imię Jan i zanieśli go do jego ojca, który wówczas znów odzyskał mowę i wypowiedział proroctwo o swym synu tymi słowami: „Błogosławiony Pan nasz i Bóg, który nawiedził swoją gminę – i dał żywot memu synowi, ty zaś dziecko nazwane będziesz prorokiem, gdyż przygotować masz drogę swemu Panu, któremu zazdroszczą aniołowie i ludzie”. Wówczas tych, którzy byli świadkami tego cudu i słyszeli tę przepowiednię, ogarnął lęk Boży; poczęli zastanawiać się nad tym zdarzeniem, dziwować się i mówić: „Co z tego dziecka wyrośnie? A może będzie ono Chrystusem?” WĄTPLIWOŚCI JÓZEFA. 5. „Wezmę cię do obcego kraju i tam zostawię, gdyż przez ciebie nie chcę być przyczyną plotek i wstydzić się”. [Słysząc te słowa Józefa] Maria płakała, wylewając obﬁcie łzy. Józef zaś rozmyślał, co ma uczynić i dokąd ją wziąć; a gdy tak myślał, ogarnęła go senność, złożył więc głowę na poduszkę. Nagle ujrzał we śnie, że stoi nad nim archanioł Gabriel z mieczem ognistym i groźną twarzą mówiąc: „Czy ty się mnie nie boisz? Dlaczego dokuczasz matce mego Króla? Wszak Ten, który zostanie przez nią zrodzony, pochodzi od Ducha Świętego i nazwany będzie Synem Bożym, ty zaś musisz służyć jej uważnie i z pokorą, a nie dokuczać”. Wtedy Józef obudził się, wstał, złożył ukłon Marii i rzekł: „Nie martw się więcej, Mario, odtąd jestem twoim sługą, gdyż anioł powiedział mi, że wszystko, co mówiłaś, jest prawdą. Nie opuszczę cię aż do śmierci i dokąd ty pójdziesz, pójdę wraz z tobą i nie będę ci już więcej dokuczał. Anioł powiedział mi wszystko podczas snu”. Maria ucieszyła się z tych słów. PRÓBA JÓZEFA. 6. Gdy kapłani usłyszeli, że Józef powrócił [ze wsi], posłali po niego diakona i kazali mu powiedzieć: „Gotuj się do ślubu”. Diakon udał się do Józefa i powtórzył mu słowa kapłanów. Józef posadził diakona i podał mu chleb. Przy jedzeniu posługiwała im Maria, i gdy diakon spojrzał na nią, zauważył, że była w ciąży. Diakon poszedł i powiedział kapłanom: „Myślę, że Maria jest w ciąży, gdyż spojrzałem na nią jeden raz i zauważyłem, że była w ciąży”. Kapłani nie uwierzyli w to i rzekli: „Józef jest człowiekiem rzetelnym i nigdy by nie uczynił podobnej rzeczy”. Wysłali oni wtedy do Marii pewną niewiastę i nakazali jej: „Idź i zbadaj, czy ona jest w ciąży, a potem przyjdź i powiedz nam”. Niewiasta powróciła i rzekła: „To prawda, Maria jest w ciąży”. Wówczas

Pro Georgia vol. 23.indd 67

20-11-2013 12:14:03

DAVID KOLBAIA

kapłani posłali po Józefa, a gdy on przyszedł, powiedzieli doń: „Jakie to my nowiny słyszymy o tobie, Józeﬁe? Sądziliśmy, że jesteś człowiekiem rzetelnym, a ty czynisz podobne rzeczy na stare lata. Czy ci nie wstyd?” Józef odparł na to: „Nie rozumiem, o co tu chodzi. Tego dnia, gdy daliście mi tę niewiastę, wziąłem ją do siebie, a ponieważ natychmiast miałem iść na wieś, zostawiłem ją w domu. Wróciłem dopiero wczoraj wieczorem i nie wiem, o co wam chodzi”. Wtedy oni rzekli: „W takim razie damy ci wypić wody bardzo gorzkiej, a wtedy zobaczymy, czy jesteś niewinny”, i kazali mu napić się tej wody, ale to mu wcale nie zaszkodziło. PRÓBA MARII. Wówczas zawołali Marię i arcykapłan powiedział do niej: „Coś ty uczyniła? Powiedz nam prawdę, kto cię skusił?” Maria zaś nic nie odpowiedziała i ze schyloną głową gorzko płakała. Wtedy oni rzekli z wyrzutem: „My wiemy, że Józef jest człowiekiem rzetelnym i nigdy by tego nie zrobił, a więc powiedz nam, kto to uczynił”. Maria zapłakała jeszcze mocniej i nic nie odpowiedziała. Kapłani zaś mówili do niej: „Nie zdołasz się wyratować z naszych rąk, jeśli nie powiesz prawdy, kto jest przyczyną twojej brzemienności; jeśli odpowiesz, dostaniesz tego człowieka za męża, a jeśli nie, to zostaniesz spalona, aby takich rzeczy nikt nie czynił”. Wtedy Maria odpowiedziała z płaczem: „Jeśli powiem prawdę, może mi nie uwierzycie, ale ja mam Boga i archanioła Gabriela za świadków, że nie znam człowieka, a jestem w ciąży od dnia zwiastowania”. Poczym powiedziała o wszystkim kapłanom. 7. Kapłani naradzali się przez dłuższy czas pomiędzy sobą, następnie zaś powiedzieli: „To prawda, że Chrystus ma się narodzić z dziewicy, ale tutaj nie wydaje się to wiarygodne, ponieważ, jeśli ta dziewica była przeznaczona na to, aby zrodzić Chrystusa, to powinna go począć wtedy, gdy była przy bożnicy”. To zastrzeżenie przekonało wszystkich, toteż nie uwierzyli oni Marii i rzekli do niej: „Nie wierzymy w słowa, któreś wypowiedziała i dajemy ci napić się gorzkiej wody”. Maria wypiła tę wodę, lecz to jej nie zaszkodziło. (Była to woda wydobyta niegdyś przez Mojżesza, a nazwana wodą klątwy, gdyż jeśli ktoś, będąc winnym, napił się tej wody, to brzuch mu pękał; niewinny zaś nie doznawał żadnej szkody)5. Kapłani jednak jeszcze nie chcieli uwierzyć i kazali pewnej kobiecie zbadać Marię, mówiąc: „Zbadaj ją, czy ona jest dziewicą, czy nie”. Po zbadaniu kobieta powiedziała kapłanom: „Ta niewiasta jest dziewicą, ale w ciąży, w jej łonie porusza się dziecko”. Gdy kapłani usłyszeli to, przywołali Józefa, oddali mu Marię i rzekli: „Zabierz ją do domu i opiekuj się nią, dopóki ona nie 5 Por.: Lb 5,11-31.

Pro Georgia vol. 23.indd 68

20-11-2013 12:14:03

NIEZNANA EWANGELIA APOKRYFICZNA

urodzi syna, potem zaś zobaczymy, co będzie”. I Józef zabrał Marię do domu. ZARZĄDZENIE CESARSKIE. 8. W tym samym tygodniu wyszło rozporządzenie w imieniu króla, aby każdy człowiek udał się do swego własnego miasta. Ponieważ ojciec Józefa pochodził z Betlejem, musiał więc on iść do tego miasta, gdzie się zatrzymał. Wcielenie Chrystusa przez dziewicę Marię w Betlejem w pieczarze dokonało się w roku 5300 od wygnania Adama z raju oraz w pierwszym roku panowania ormiańskiego króla Abgara i za czasów kapłaństwa Annasza i Kajfasza. Zwiastowanie archanioła Gabriela Marii odbyło się w mieście Nazaret dnia 7 kwietnia w środę rano. GWIAZDA TRZECH KRÓLI. 9. W tym samym roku ukazała się w Indiach gwiazda, podobna do księżyca w pełni, zaś na księżycu tym siedziała czternastoletnia panna podobna do słońca i trzymała na rękach chłopczyka mającego jeden dzień życia. Gwiazda ta była widoczna w ciągu dnia i nocy, lecz poza Indiami nigdy nikt jej nie widział. Wówczas wyszedł rozkaz od króla, aby zebrali się wszyscy ﬁlozofowie i wyjaśnili znaczenie tej gwiazdy. Filozofowie dużo mówili, ale nie mogli dojść do żadnego rozwiązania kwestii. Wtedy najwyższy dostojnik w państwie postanowił pościć przez czterdzieści dni. Po upływie czterdziestu dni ukazał mu się anioł we śnie i powiedział, że owa gwiazda jest znakiem narodzenia Chrystusa w kraju jerozolimskim i że królowie mają udać się tam, dla złożenia mu hołdu, zaś ta sama gwiazda wskaże im drogę. Wówczas król Melkhi wyruszył w drogę i zabrał ze sobą cztery tysiące księży i cztery tysiące ludu, gwiazda zaś wskazywała im drogę, aż dotarli w tej sposób do kraju Kizyłbaszów. Gdy Gaspar, król perski, usłyszał o ich przybyciu, przyjął z wielkimi honorami króla Melkhi i zapytał: „Jaka jest przyczyna twego przybycia i dokąd idziecie?” Król Melkhi opowiedział mu o narodzeniu Chrystusa i wskazał na gwiazdę. Król Gaspar ucieszył się bardzo i również wziął ze sobą cztery tysiące księży i cztery tysiące ludu, i tak doszli oni do kraju Abasza. Tam powiedzieli o wszystkim królowi Baltazarowi, który także zabrał cztery tysiące księży i cztery tysiące ludu, i wyruszył z nimi. Wreszcie dotarli ci trzej królowie wraz z dwunastoma tysiącami ludzi do Jerozolimy, spędziwszy w podróży siedem i pół miesiąca. Tam zaś zatrzymali się; gwiazda zaś schowała się przed nimi, gdyż Chrystus się jeszcze nie narodził. PRZYBYCIE TRZECH KRÓLI DO JEROZOLIMY. 10. Gdy król Herod, który panował w Jerozolimie, dowiedział się o przybyciu takiej ilości wojska, [wszyscy] zdziwili się, przelękli i mówili: „Co może oznaczać

Pro Georgia vol. 23.indd 69

20-11-2013 12:14:03

DAVID KOLBAIA

przybycie takiej masy wojska? Oni są chyba naszymi wrogami, jeżeli przyszli tak skrycie”. Król natychmiast zabrał wojsko i chciał wyruszyć przeciw nim. [Niektórzy] jednak poradzili inaczej [mówiąc]: „Nie trzeba naprzód wszczynać wojny; przekonajmy się najpierw, co to za ludzie, i jeśli okażą się oszustami, wtedy rozpoczniemy wojnę”. Herod uwierzył księżom, wybrał najmądrzejszych spomiędzy nich i posłał ich z prezentami [do przybyszów]. Gdy przyszli oni [do nich], pozdrowili jedni drugich i usiedli, [poczym księża] zapytali: „Skąd przybywacie i dokąd idziecie? Uczciwi ludzie nie podróżują z taką ilością wojska. Już od trzech dni jesteście tu, pełno was w naszym mieście, a nikt nie udaje się do króla z hołdem. Czy to się godzi? Skąd przyszliście i dokąd się udajecie? Dlaczego nie chcecie nam tego powiedzieć? Jeżeli jesteście wielkimi kupcami, przyznajcie się nam, abyśmy mogli dać odpowiedź królowi, który jest w mieście”. Na to król Melkhi odpowiedział: „Nie jesteśmy ani kupcami, ani wrogami, lecz poszukujemy drogi; dotąd drogę pokazywała nam gwiazda, lecz teraz się ukryła; czekamy więc, kiedy się znów ukaże, by iść dalej. Jesteśmy królami Indii, Persji i Abaszy; usłyszeliśmy o narodzinach Chrystusa; przyszliśmy, aby Mu złożyć hołd. Gwiazda prowadziła nas, lecz tutaj się schowała, gdy na nowo się ukaże, pójdziemy dalej”. Wysłannicy powrócili do króla i opowiedzieli mu wszystko, co słyszeli: „Rzeczywiście, są to trzej wielcy królowie z wielką armią i mnóstwem towaru, mądrzy, ale sprytni ludzie; ale nie mogliśmy ostatecznie odgadnąć, czego oni chcą”. Król Herod odrzekł: „Oni przyszli po to, aby wziąć tron w posiadanie – musimy wojować z nimi”. Na to księża odpowiedzieli królowi: „Jest ich trzech królów i mają dużo wojska, więc zwyciężą nas, pozabijają i zniszczą zupełnie nasz kraj. Czy nie lepiej byłoby dowiedzieć się naprzód [prawdy], wysłać do nich człowieka i zaprosić królów i księży w otoczeniu nielicznych osób; jeśli przyjdą, to są oni naszymi wrogami [?]”. Po czym poszli i zaprosili ich. Wtedy królowie weszli do Jerozolimy w otoczeniu nielicznych osób i udali się do króla Heroda. Po wzajemnym hołdzie zasiedli oni do uczty, podczas której król Herod zapytał królów: „W jakiej to sprawie przyszliście po takiej dalekiej podróży?” Królowie odrzekli: „W waszym kraju narodził się Jezus, nowy król; pragniemy Go zobaczyć i złożyć Mu hołd”. 11. Gdy Herod to usłyszał, zląkł się naprawdę, zmartwił i powiedział: „O tym myśmy nic nie słyszeli”. Królowie rzekli: „To dziwne, że my w tak dalekim kraju dowiedzieliśmy się o tym, a wy żyjecie tak blisko i o niczym nie wiecie. Już osiem miesięcy upłynęło, jak o tym wiemy; posiadamy bowiem księgę zapieczętowaną i napisaną przez sa-

Pro Georgia vol. 23.indd 70

20-11-2013 12:14:03

NIEZNANA EWANGELIA APOKRYFICZNA

mego Boga, i stąd wiemy”. Herod odparł: „Przynieście waszą księgę, otworzymy ją i zobaczymy”. Królowie odpowiedzieli na to: „My nie możemy tej księgi otworzyć; tylko jeden może to zrobić, kto ją napisał i zapieczętował”. Wówczas Herod bardzo się rozgniewał i chciał ich uwięzić, lecz w tym samym momencie zadrżała ziemia, zawaliły się domy królewskie, zaś siedemdziesięciu dwóch ludzi zostało zabitych i zapadło się pod ziemię. Syn króla Heroda rozgniewał się bardzo na ojca, wypuścił z więzienia królów i pogodził ich z ojcem. Ten syn króla, który nazywał się Archelaus okazał im wielkie honory i powiedział: „Idźcie w pokoju; niech Bóg wam dopomoże”. Herod zaś rzekł: „Gdy odnajdziecie to Dziecko i złożycie mu hołd, dajcie mi znać, albo przyprowadźcie Je ze sobą, abym także ja mógł złożyć Mu hołd”. Pragnął w taki sprytny sposób schwytać Dziecko, aby je zabić. Królowie zaś powstali i powrócili do swego obozu, gdzie pozostawali dopóty, dopóki nie ukazała się im gwiazda, która przedtem była niewidzialna. Wtedy oni udali się w drogę, a gwiazda szła przodem. WIDZENIE MARII. BOŻE NARODZENIE. 12. Józefowi ukazał się anioł i powiedział mu: „Weź Marię i idź ku pochyłości wzgórza”. Gdy Józef się obudził, powiedział Marii słowa anioła, potem wsadził ją na oślicę, sam zaś wskazywał drogę i wyruszyli. Gdy Józef obrócił się, ujrzał Marię bardzo zasmuconą, łzy spływały jej z oczu, ale nic się do niej nie odezwał. Po krótkim czasie znowu się obrócił i zobaczył Marię ucieszoną, z uśmiechem na twarzy. Wówczas Józef zapytał Marię: „Jaka jest przyczyna tego, że wpierw ujrzałem cię bardzo zmartwioną, teraz zaś się tak cieszysz?” Maria odrzekła: „Przedtem zobaczyłam, że dziecię, które urodziłam i wychowałam, zostało nagle schwycone przez Żydów, uwięzione i zabite – dlatego byłam tak smutna. Teraz zaś ujrzałam, że syn mój zmartwychwstał i wstąpił na niebo, i z tego powodu jestem ucieszona”. Gdy przeszli nieco dalej, Maria odezwała się do Józefa: „Wnętrzności moje mnie bolą”. Józef pomógł jej zejść z oślicy, potem obejrzał się na wszystkie strony, ale nikogo z ludzi nie zobaczył. [Niedaleko] w skale znajdowała się grota, do której wprowadził Marię. Sam zaś wyszedł i przechadzał się w pobliżu, w nadziei znalezienia jakiejś niewiasty do pomocy przy powiciu. Nie znalazł jednak nikogo i powrócił znów do Marii. Ujrzał wtedy nowonarodzone dziecię, spowite w słomę. Było to w czwartek, szóstego stycznia, o północy. ANIOŁOWIE I PASTERZE. 13. W pobliżu tej skały znajdowali się pasterze ze stadem. W nocy w tym miejscu, gdzie stało stado, ukazało się światło. Anioł powiedział: „Nie lękajcie się, gdyż wielką radość pragnę

Pro Georgia vol. 23.indd 71

20-11-2013 12:14:03

DAVID KOLBAIA

zwiastować wam i całej ziemi. Urodził się wam w mieście Dawida Zbawiciel, Pan, który jest pomazańcem. A ten wam znak daję: znajdziecie niemowlątko owinięte w słomę i ułożone w żłobie”. I natychmiast otworzyło się niebo i zeszło zeń dużo aniołów, którzy poczęli wielbić i chwalić Boga, mówiąc: „Chwała Bogu na wysokościach i na ziemi, a ludziom dobrej woli na ziemi pokój” oraz inne tym podobne słowa. Po ukończeniu tej modlitwy aniołowie powrócili na niebo, pasterze zaś powiedzieli jeden do drugiego: „Pójdźmy do skały i zobaczmy, co się tam dzieje, jak anioł nam objawił”. Poszli zatem i ujrzeli niemowlę leżące w żłobie, a złożywszy mu hołd, odeszli. HOŁD TRZECH KRÓLI. 14. Gwiazda, która prowadziła królów, zatrzymała się nad skałą, gdzie znajdowało się dziecię; wtedy poznali oni, że tam właśnie narodził się Chrystus. Było jeszcze bardzo wcześnie i ciemno, gdy zeszli z koni, zagrali na zurnach i nagharach, z radością wielką wysławiali Boga i wołali: „Niech będzie błogosławiony Bóg, który uczynił nas godnymi osiągnięcia pożądanego celu”. Gdy Józef i Maria usłyszeli dźwięki zurny i naghary, wyjrzeli z groty, a ujrzawszy wojsko, pozostawili dzieciątko w żłobie i uciekli. Gdy żołnierze to spostrzegli, zaczęli wołać: „Dokąd uciekacie? Czego boicie się? Powiedzcie nam, gdzie się narodził Chrystus?” Wtedy Maria powróciła, wzięła niemowlę i położyła je na kolanach, Józef zaś wskazał im skałę, gdzie znajdował się Jezus. Kiedy oni ujrzeli to miejsce, stanęli z kolei i wchodzili po jednemu, aby złożyć mu hołd, i przynieśli mu w darze złoto, kadzidło i myrrę, szatę, i znów kadzidło, składając pokłony. Gdy [królowie] wyszli, [otaczający] zapytali króla Baltazara: „W jakiej postaci ujrzałeś Go, skoro wszedłeś?” Król odpowiedział: „Widziałem niemowlę jako Syna Bożego; siedziało na tronie Seraﬁnów, zaś aniołowie je wysławiali”. „A w jakiej postaci ty Je widziałeś, gdy wszedłeś?” – zapytali króla Gaspara. „Widziałem Je jako Syna Bożego w cierpieniu, który umarł i zmartwychwstał, a bezcieleśni aniołowie usługiwali Mu”. I odrzekli mu: „Ty mówisz prawdę”. A potem zapytali króla Melkhi: „W jakiej postaci ujrzałeś Go, gdy pokłoniłeś się mu?” Król odpowiedział: „Ujrzałem człowieka doskonałego jako Syna Bożego. Siedział na tronie Boskim i sądził żywych i umarłych, a mnóstwo aniołów usługiwało Mu”. I jemu również odrzekli: „Ty także mówisz prawdę”. Wtedy urządzili naradę i postanowili: „Aby sprawdzić wrażenia każdego z nas, wejdziemy jutro i zobaczymy, jaki cud Bóg nam ukaże”. Na drugi dzień weszli znowu, pokłonili się [Jezusowi] i wyszli, i znów pytali jedni drugiego. Tak pytał Melkhi Gaspara: „Co ty widziałeś?” Gaspar

Pro Georgia vol. 23.indd 72

20-11-2013 12:14:03

NIEZNANA EWANGELIA APOKRYFICZNA

odrzekł: „To samo, co ty widziałeś wczoraj”. [Potem] Gaspar zwrócił się do Baltazara: „Ja ujrzałem to, co ty widziałeś”. Baltazar rzekł do Melkhiego: „A ja to, co ty”. Chcąc to sprawdzić jeszcze, wydali rozkaz, aby żołnierze weszli i pokłon oddali –i oni również opowiedzieli o cudzie, który tam ujrzeli. Na trzeci dzień królowie weszli razem i pokłonili się [Jezusowi] i zobaczyli niemowlę na kolanach matki, któremu usługiwali dwaj aniołowie. Chcieli oni zabrać niemowlę i zanieść do króla Heroda, lecz anioł powiedział im: „Nie wracajcie do Heroda, aby was nie spotkała jaka krzywda; niech każdy inną drogą powraca do swojego kraju”. Tej nocy aniołowie śpiewali Jezusowi. Maria i Józef wraz z niemowlęciem spędzili w grocie czterdzieści dni, potem udali się do świątyni. CUDA JEZUSA. 15. Po chrzcie Apostołów On [Jezus] polubił Dwunastu: Piotra, Jana, Andrzeja, Jakuba, Filipa, Tomasza, Tadeusza, Szymona, Jakuba [syna] Alfeuszowego, Judasza z Kariotu. Przebywał w ich otoczeniu, chrzcił i nauczał. Uczynił następujące cuda: zamienił wodę w Kanie Galilejskiej; oczyścił trędowatego; uleczył nogę kulawemu; uzdrowił paralityka; niememu przywrócił mowę; głuchemu otworzył uszy; odpuścił grzechy nierządnicy; przywrócił wzrok celnikowi; uzdrowił dziecko niewiasty Chananejskiej; pięcioma chlebami jęczmiennymi nakarmił pięć tysięcy ludzi, a jeszcze zebrali dwanaście pełnych koszów; chodził pieszo po morzu; uciszył wiatr; wszedł wraz z sześćdziesięcioma apostołami na górę Tabor, gdzie objawił mu się Mojżesz i Eliasz; wskrzesił córkę setnika; w miejscowości Ani wskrzesił jedynaczkę leżącą już w trumnie; ślepemu od urodzenia dał wzrok; uleczył syna krewnego Annasza i Kajfasza. Tyle cudów dokonał, Żydzi jednak nie chcieli w Niego uwierzyć. Gdy wskrzesił zmarłego, mówili: „To nie był jeszcze umarły; w przeciwnym wypadku, jak On mógł wskrzesić zmarłego?” Jeśli uczynił jakikolwiek inny cud, mówili: „Opętany jest i czyni wszystko przy pomocy szatana; jest przeciwnikiem wszystkich rzeczy, nie zachowuje szabatu, dużo je i pije, lubi uczty z ludźmi grzesznymi; przyjmuje niewiasty do grona uczniów, jest przyjacielem nierządnic i złodziei”. Takie i podobne rzeczy mówili przeciwko niemu. Jezus jednak odpowiadał wszystkim, co następuje: „Jeżeli ja czynię cuda przy pomocy szatana, to czyńcie je sami z samych siebie. Jan nic nie je i nie pije, i mówicie, że jest szatanem, dlatego że on nic nie je i nie pije, ja zaś piję i jem, a nazywacie Mnie obżercą i pijakiem. Przyszedłem po to, aby powołać grzeszników, a nie sprawiedliwych”.

Pro Georgia vol. 23.indd 73

20-11-2013 12:14:03

DAVID KOLBAIA

WSKRZESZENIE ŁAZARZA. 16. We wsi Betania mieszkały dwie siostry, Maria i Marta, które Jezus bardzo kochał. Miały one brata Łazarza, również umiłowanego przez Jezusa. Pewnego dnia Łazarz zachorował. Siostry jego posłały po Jezusa człowieka, aby mu powiedział: „Twój Łazarz zachorował, przyjdź go uleczyć”. Jezus zaś zawiadomił je: „Choroba ta nie jest na śmierć, lecz raczej ku chwale Boskiej”. Potem powiedział do swoich uczniów: „Mój drogi Łazarz zasnął – pragnę go obudzić”. Uczniowie odrzekli: „Panie, jeśli on zasnął, to się wkrótce obudzi, dlaczego on potrzebuje, abyś ty go budził?” Jezus mówił o śmierci, oni zaś myśleli o śnie. Wobec tego Jezus powiedział im wyraźnie: „Mój drogi Łazarz umarł; cieszę się, że nie byłem tam; teraz pójdę go wskrzesić, abyście uwierzyli”. Na to odpowiedzieli mu uczniowie: „Gdy byłeś tam, szukali Cię Żydzi, aby cię ukamienować, a teraz Ty znowu chcesz tam powrócić?” Jezus odrzekł: „Jeśli kto chodzi we dnie, nie potknie się”. Na to rzekł Tomasz: „Pójdźmy i my, abyśmy z Nim pomarli”. Na drugi dzień powiedział Jezus do swych uczniów: „Pójdźmy na mogiłę Łazarza”. Gdy Maria usłyszała, że Jezus idzie, wybiegła mu naprzeciw i powiedziała: „Panie, gdybyś tu był przedtem, nie umarłby brat mój, lecz … Ci Bóg”. Jezus rzekł: „Zmartwychwstanie brat twój”. „Wiem – odrzekła Marta – iż ten, kto umarł, zmartwychwstanie podczas drugiego przyjścia i zmartwychwstania”. Jezus odrzekł: „Jam jest zmartwychwstanie i żywot, kto we Mnie wierzy, choćby i umarł, to ja go wskrzeszę”. [Jezus podniósłszy oczy swe w górę, rzekł]: „Pragnę go wskrzesić, aby ci wszyscy ludzie, którzy są tutaj, ujrzeli to własnymi oczami i uwierzyli, że tyś Mnie posłał na ziemię”. To rzekłszy, zawołał: „Łazarzu, wyjdź stąd!” I w tym samym momencie grób się otworzył i wyszedł stamtąd umarły, mając ręce i nogi związane prześcieradłem. Jezus powiedział: „Rozwiążcie mu ręce i nogi, i puśćcie go, aby szedł”. Gdy Żydzi to zobaczyli, uwierzyli w Niego, a niektórzy udali się do arcykapłanów, aby im to opowiedzieć. Ci naradzili się pomiędzy sobą i rzekli: „Ten człowiek czyni takie wielkie cuda, a jeśli Go tak zostawimy, to będzie czynił jeszcze większe, i przyjdą Frankowie i Grecy, uwierzą w Niego i wezmą w posiadanie nasz kraj, a nas zamkną do więzienia”. Wtedy arcykapłan Kajfasz powiedział: „Lepiej, jeśli jeden człowiek umrze, aniżeli cały kraj miałby być zniszczony”. Było to proroctwo, gdyż przemawiał on jako arcykapłan, będąc natchniony przez Ducha Świętego. I postanowili oni zabić Jezusa i Łazarza, ponieważ ktokolwiek by spotkał Łazarza, uwierzyłby również w Jezusa. [I mówili dalej]: „A jeśli On zmartwychwstanie i wskrzesi samego siebie, tak jak

Pro Georgia vol. 23.indd 74

20-11-2013 12:14:03

NIEZNANA EWANGELIA APOKRYFICZNA

wskrzesił Łazarza, to wtedy będzie jeszcze gorzej”. I z tego powodu nie zabili Go. Jezus jednak czynił jeszcze większe cuda. UZDROWIENIE ŚLEPCÓW. 17. … Nabrali gałęzi drzewnych w Betanii, gdzie [Jezus] wskrzesił Łazarza. Jezus udał się do Jerozolimy, zaś Łazarz i wielu szło za Nim. Na drodze tej siedzieli ślepi i żebracy. Gdy usłyszeli, że idzie Jezus, poczęli wołać wielkim głosem: „Jezusie, Synu Dawida, zmiłuj się nad nami!” Jezus zapytał: „Co chcecie, abym wam uczynił?” Oni odpowiedzieli: „Otwórz nam oczy!” Jezus na to: „Jak uwierzyliście, tak też niech będzie z wami”, a w tej samej chwili otworzył im oczy. CELNIK ZACHEUSZ. Przy tej samej drodze siedział celnik imieniem Zacheusz, który był małego wzrostu; gdy ujrzał tylu ludzi, zapytał: „Co tu się dzieje?” na co oni odrzekli: „Jezus Nazarejczyk idzie”. Pragnął on bardzo zobaczyć Jezusa, ale nie udało mu się to z powodu wielkiego tłumu. Przy drodze rosło drzewo ﬁgowe, wdrapał się więc [na to drzewo], aby Go lepiej zobaczyć. Gdy Jezus doszedł do tego miejsca, zawołał do Zacheusza: „Zstąp z drzewa, Zacheuszu, jestem dzisiaj gościem w domu twoim”. Gdy Zacheusz zaprosił go, [Jezus] powiedział: „Dziś zbawienie stało się temu domowi, aby i on nie zginął; wszak i oni są dziećmi Abrahama” – i wybaczył grzechy temu domowi. UROCZYSTY WJAZD DO JEROZOLIMY. Gdy Jezus wszedł do tego domu, posłał dwóch uczniów, Piotra i Jana do wsi, która była naprzeciwko, i powiedział im: „Idźcie do tej wsi, a znajdziecie tam oślę przywiązane i strzeżone przez człowieka; odwiążcie je i przywiedźcie do Mnie. Jeśli zaś ktoś zapyta was, dokąd je prowadzicie, powiedzcie, że do właściciela, a nikt nie będzie wam czynił przeszkód”. Poszli oni tedy i przywiedli oślę, i narzucili nań swe szaty. Jezus usiadł na oślę, uczniowie zaś szli naprzód; a gdy już byli blisko miasta, z Góry Oliwnej ruszyły tłumy do nich; niektórzy rozciągali szaty swe [na drodze], inni zaś trzymali gałęzie palm. Gdy uczniowie ujrzeli to, ucieszyli się bardzo z hołdu okazywanego ich nauczycielowi i poczęli z radością chwalić Boga, mówiąc wraz z dziećmi i ludem: „Hosanna, Hosanna, błogosławiony jest Pan”. Słowa te bardzo dotknęły żydowskich kapłanów, którzy powiedzieli do Jezusa: „Nauczycielu, wyłaj uczniów twoich! Dlaczego oni Cię chwalą jak Boga?” Jezus odrzekł: „Jeśli oni zamilczą, to kamienie wołać będą”, co też natychmiast się stało. Jezus wszedł do świątyni i wyrzucił stąd wszystkich handlarzy, którzy tam handlowali, mówiąc: „Ten dom jest domem modlitwy, a nie domem handlu”. Potem wyleczył tam wielu kulawych, paralityków i ślepych.

Pro Georgia vol. 23.indd 75

20-11-2013 12:14:03

DAVID KOLBAIA

ULECZENIE PARALITYKA. [Gdy] Jezus wyszedł ze świątyni, wstąpił do domu Gamaliela; dom ten tak zapełnił się ludem, że nikt już nie mógł wejść. Czterech ludzi przyniosło paralityka na dywanie chcąc dostać się do Jezusa przez drzwi, ale nie mogli. Wtedy weszli na dach, zdarli go i stamtąd spuścili chorego na dywanie przed Jezusem. Jezus rzekł do paralityka: „Niech będą ci odpuszczone grzechy twoje” i dodał: „On też jest przecież człowiekiem”. Potem obecni zapytali Jezusa: „Panie, co jest łatwiej: odpuścić mu grzechy, czy uzdrowić go?” Wtedy Jezus powiedział do paralityka: „Wstań, weź dywan twój i idź do domu twego!” I w tej samej chwili on wstał, wziął dywan na plecy [i wyszedł], a wszyscy się dziwili. LIST KRÓLA ABGARA. 18. W tym samym czasie przybył do Jezusa poseł króla ormiańskiego, pokłonił się mu i oddał list królewski. Jezus dał ten list Janowi do przeczytania. W liście napisane było, co następuje: „Ja Abgar, król ormiański, jestem niewolnikiem Jezusa. Jeżeli wszyscy wierzą w ciebie, ponieważ Cię widzieli, to ja, mimo iż Cię nie widziałem, uwierzyłem, że Ty jesteś Synem Bożym i zstąpiłeś z nieba, aby zbawić straconego człowieka. Ja także jestem stracony ﬁzycznie; jeśli będziesz chciał, to przyjdź do mego kraju i ulecz mnie. Nie rozkazuję Ci mocą władzy królewskiej, lecz proszę o to. Jako podarunek przesyłam Ci szatę, która nie jest uszyta igłą”. Jezus odparł: „Ja nie mogę tam pójść, ponieważ zamierzam iść do mego Ojca. Po wniebowstąpieniu zaś wyślę do Abgara ucznia mego, Tadeusza, który wyleczy go i pobłogosławi króla oraz jego królestwo”. Gdy poseł ujrzał Jezusa, nie miał już chęci odejść od Niego; przywołał więc malarza i kazał mu malować wizerunek Jezusa [dla króla]. Malarz zaczął malować na papierze oblicze Jezusa. Namalował Go najpierw jako mężczyznę w sile wieku, lecz Jezus ukazał mu się w postaci starca. Wtedy malarz przekreślił [obraz] i namalował Go jako starca, ale wówczas Jezus ukazał mu się z siwą brodą. Malarz więc bardzo się zdziwił. Jezus zapytał go: „Dlaczego jesteś zdziwiony?” Malarz odrzekł: „Panie, pragnę namalować oblicze Twoje dla naszego króla – i nie mogę”. Jezus zapytał: „Dlaczego [Mnie] malujesz?”, na co malarz odparł: „Król nasz bardzo pragnie Cię zobaczyć. Wydał nam bowiem rozkaz: jeżeli nie przyjdzie sam, to namalujcie Go i przynieście mi Jego obraz, a ja przez to samo już wyzdrowieję”. Po raz drugi usłyszał Jezus o wierze Abgara. Wtedy Jezus wziął chustkę lnianą i przyłożył ją do swej twarzy, a wówczas na chuście odbiło się oblicze Jezusa takie, jakim było w rzeczywistości. Jezus wręczył tę chustę posłowi i powiedział: „Weźmijcie ten obraz dla Abgara ode Mnie wraz z moją modlitwą i błogosła-

Pro Georgia vol. 23.indd 76

20-11-2013 12:14:03

NIEZNANA EWANGELIA APOKRYFICZNA

wieństwem. Zostanie on wybawiony trzy razy. Najpierw przez ten obraz, potem przez Tadeusza, i po raz trzeci przez chrzest”. Posłowie skłonili się Mu, wzięli obraz i poszli. Przy Bożej pomocy przebyli długą drogę [powrotną] i na piąty dzień przybyli do Urhaju, gdzie znajdowała się siedziba króla Abgara. Wyszli oni z Jerozolimy w poniedziałek po Niedzieli Palmowej, znaleźli się zaś w swym ojczystym kraju w Wielki Piątek. Gdy w piątek dochodzili oni do miasta, ujrzeli, że było ono oblężone przez wrogów i dlatego nie weszli do środka: bali się bowiem, że wróg może ich zabić lub uwięzić, zaś obraz zrabować. Ukryli oni ten obraz w polu w pewnej wyschniętej studni, sami zaś inną okrężną drogą dotarli do miasta. Tejże samej nocy nieprzyjaciel uciekł, na drugi dzień zaś rano posłowie stawili się do króla i powiedzieli doń: „On sam nie przyszedł z nami, ale oﬁarował nam swój wizerunek, który ukryliśmy w studni, gdyż lękaliśmy się o niego”. Król po tych słowach uradował się bardzo i rozkazał, aby wszyscy, zarówno mężczyźni, jak niewiasty i dzieci udali się z zapalonymi świecami do studni, i sam szedł również z całym ludem trzymając zapaloną świecę. Z wielkimi honorami przynieśli oni ten obraz do miasta i złożyli go tam aż do czasu, gdy przyszedł apostoł Tadeusz. USCHŁE DRZEWO FIGOWE. 19. W poniedziałek po niedzieli palm szedł Jezus drogą i zobaczył drzewo ﬁgowe, a ponieważ był głodny, podszedł do drzewa, lecz nie znalazłszy na nim owocu, przeklął je, mówiąc: „Od dnia dzisiejszego niech nikt nie je z ciebie owocu!” Słyszeli to uczniowie jego i po krótkim czasie, gdy wracali tą samą drogą, ujrzeli to drzewo uschnięte, zdziwili się więc, Piotr zaś powiedział do Jezusa: „Panie, oto drzewo, które przekląłeś, uschło”. Jezus odrzekł: „Jeślibyście mieli choć trochę wiary, a gdybyście rzekli górze: wstań i zmień położenie albo rzuć się w morze –stanie się”. UCZTA W DOMU SZYMONA. 20. Gdy Jezus to mówił, przyszedł pewien faryzeusz imieniem Szymon i zaprosił Jezusa do siebie na obiad. Jezus przeszedł do niego wraz ze swymi uczniami. W miejscowości tej mieszkała pewna niewiasta bardzo złego prowadzenia się, która, gdy usłyszała, że Jezus znajduje się w domu Szymona, weszła i padłszy mu [Jezusowi] do stóp poczęła całować jego nogi i płakać tak gorzko, że oblała je łzami i wytarła swymi włosami. Przyniosła ona ze sobą naczynie alabastrowe, pełne drogiego olejku, który wylała na głowę Jezusa, od czego dom cały napełnił się wonnością. Nie podobało się to gospodarzowi domu tego, gdyż w sercu swoim gardził on Jezusem. Rzekł więc sam w sobie, że jeśli On jest człowiekiem świętym i prorokiem, to musi wiedzieć, jaka to niewiasta ucałowała jego nogi. Jezus zrozumiał jego myśli

Pro Georgia vol. 23.indd 77

20-11-2013 12:14:03

DAVID KOLBAIA

i rzekł: „Szymonie, chcę ci powiedzieć jedno słowo”. Szymon rzekł: „Powiedz, Panie”. Na to Jezus: „Pewien człowiek miał dwóch dłużników; jeden miał mu zapłacić sto, drugi zaś – pięćdziesiąt drachm; ponieważ jednak żaden z nich nie miał pieniędzy, on im ten dług darował. Który więc będzie go bardziej miłował?” Szymon odrzekł: „Ten, komu więcej darował”. Jezus powiedział: „Prawdę rzekłeś. Przyszedłem do domu twego, a nie dałeś mi wody, aby umyć nogi, ta niewiasta zaś łzami swymi nogi mi obmyła; tyś mnie ani razu nie pocałował, ona zaś od chwili, gdy weszła, nie przestaje całować nóg; ty nie otarłeś mi nóg nawet ręcznikiem, a ona je otarła własnymi włosami; ty nie namaściłeś Mnie nawet gorszym olejkiem, ona zaś bardzo drogim olejkiem nogi mi pomazała. Dlatego mówię do tej niewiasty: «Niech będą jej grzechy odpuszczone»”. Ale Judasz także był niezadowolony mówiąc: „Czyż nie szkoda takim drogim olejkiem go namaszczać i czyż nie lepiej byłoby sprzedać ten olejek, a pieniądze rozdać ubogim?” Był bowiem bardzo chciwy i pieniądze te chciał mieć dla siebie, a nie dla ubogich. NARADA U KAJFASZA. 21. W środę zebrali się Żydzi w domu Kajfasza na naradę [mówiąc]: „Jak myślicie, czy cała ziemia uwierzyła już w Jezusa? Dotychczas bowiem występował On i czynił cuda na wsi i potajemnie, a teraz już czyni je w mieście i jawnie; to nasza słabość, żeśmy Go dotąd nie zabili. Cóż tedy mamy uczynić?” I mówili jeszcze dalej: „Jeśli nie możemy jawnie zatrzymać Go i zabić, gdyż lud może się o tym dowiedzieć i ukamienować nas, to musimy zatrzymać Go zasadzce i w nocy, kiedy będzie spał; lecz na drugi dzień lud zobaczy Go uwięzionego, a wtedy nic już nie zrobimy”. Poczym wysłali swoich szpiegów, ale ci nie mogli znaleźć miejsca [gdzie Jezus spał]. ZDRADA JUDASZA. 22. Wtedy przyszedł do nich Judasz i zapytał: „Ile mi dacie, jeżeli wskażę wam miejsce, gdzie Jezus będzie spał?” Oni obiecali mu dać trzydzieści srebrników. Judasz rzekł: „Pójdę tej nocy, aby zobaczyć, gdzie się On zatrzyma, jutro zaś w nocy przyjdę i wezmę was z sobą, abyście Go zatrzymali potajemnie i aby nikt się o tym nie dowiedział”. Żydzi bardzo się z tego ucieszyli i oczekiwali Judasza. Jezus znajdował się w ogrodzie i nauczał swych uczniów, potem zaś odszedł nieco od tego miejsca i począł rozmyślać o śmierci, a krwawy pot spływał po Nim. Wówczas nadszedł Judasz z wieloma Żydami. Jezus zapytał ich: „Kogo szukacie?” Oni zaś odrzekli: „Jezusa Nazarejczyka”. „To Ja jestem” – odpowiedział Jezus i w tej samej chwili wszyscy oni padli na ziemię (zrozum, że jeśliby chciał, to mógłby natychmiast uciec od nich). Jezus tchnął na nich i Żydzi powstali. Wtedy odezwał

Pro Georgia vol. 23.indd 78

20-11-2013 12:14:03

NIEZNANA EWANGELIA APOKRYFICZNA

się do niego Judasz: „Bądź pozdrowiony, Nauczycielu!” i ucałował Go w kolano. Jezus odrzekł: „Więc zdradzasz mnie pocałunkiem?”, potem słudzy rzucili się na Niego i schwycili Go. Piotr jednak, pobudzony gorącą miłością, wydobył kord i uderzywszy jednego ze sług, odciął mu ucho. Jezus rzekł do Piotra: „Odłóż kord na miejsce. Gdybym chciał się wybawić, to mógłbym przywołać dwanaście legionów aniołów i tych tu wszystkich pozabijać, lecz pragnę umrzeć dobrowolnie, aby zbawić świat i spełnić to, o czym mówią księgi proroków”. Wtedy przyłożył słudze ucięte ucho na miejsce i uzdrowił go. [Żydzi] rzucili się nań i pojmali Go, uczniowie zaś uciekli. JEZUS U ANNASZA. 23. [Wtedy Żydzi] z wielkim naigrywaniem prowadzili Go do arcykapłana, a gdy ten mówił go niego, Jezus odpowiadał mu w sposób łagodny. Ale ten, któremu Jezus przed chwilą uleczył ucho, wymierzył mu pierwszy policzek, jakby przez wdzięczność [za to]. Był to ten sam człowiek, który w ciągu trzydziestu ośmiu lat był sparaliżowany, a którego Jezus uzdrowił w świątyni mówiąc doń: „Idź i nie grzesz więcej!” – i oto on pierwszy właśnie spoliczkował Jezusa. A jeśli ten, któremu Jezus wyświadczył tyle dobrego, postąpił z Nim w taki sposób, to cóż dopiero czynili inni? Jedni bili go po twarzy, drudzy pluli mu w oczy, inni wyrywali mu włosy z brody, zaś inni jeszcze kopali Go nogami wołając: „Stworzony przez Boga, Synu Dziewicy Marii, który pragniesz ponieść męczeństwo za nasze zbawienie!” Najpierw przyprowadzono Jezusa do pałacu Annasza, który był teściem Kajfasza, i gdy arcykapłan zapytał Go, czego On nauczał, Jezus odrzekł: „Nauczałem zawsze jawnie i nic nie mówiłem w tajemnicy; spytaj raczej tych, którzy słyszeli moje nauki”. Po tych słowach jeden ze stojących tam spoliczkował Jezusa mówiąc: „Czy tak odpowiadasz arcykapłanowi?” Po tych słowach arcykapłan Annasz [Ananiasz] posłał Jezusa związanego do arcykapłana Kajfasza, swego zięcia. JEZUS U KAJFASZA. 24. A szli za nim wszyscy kapłani i doktorowie oraz starszyzna, jak mówi apostoł Marek, poszukując fałszywych świadków przeciwko Jezusowi, lecz nie znaleźli ich. Wielu bowiem fałszywie przeciwko Niemu świadczyło, lecz świadectwa ich nie były zgodne pomiędzy sobą. Wtedy najwyższy kapłan zapytał Jezusa: „Czy Ty jesteś Synem Boga?” Jezus odpowiedział: „[Jam jest]; ujrzycie Syna Człowieczego przychodzącego z obłokami i siedzącego po prawicy Bożej”. Najwyższy kapłan rozdarł swe szaty i rzekł: „Na co potrzebujemy jeszcze świadectwa? Wszyscy słyszeliśmy bluźnierstwo”. Potem spytał ich: „Jaki wyrok wydacie nań?” Oni zaś jednogłośnie odpowiedzieli: „Jest

Pro Georgia vol. 23.indd 79

20-11-2013 12:14:03

DAVID KOLBAIA

winien śmierci!” i poczęli plwać na oblicze jego, wywracać mu odzienie i bić pięściami w głowę, mówiąc: „Odgadnij, kto cię uderzył?” Żołnierze zaś policzkowali Go, a gdy się naigrali do syta, przywiązali go do słupa kamiennego i biczowali miotłą cierniową, dopóki całe ciało nie stało się krwawe. JEZUS U PIŁATA. Gdy nadszedł piątek, najstarsi kapłani uczynili radę i związawszy Jezusa wydali Go Piłatowi. Piłat zapytał go: „Czy Ty jesteś królem żydowskim?” Jezus odrzekł: „Ty mówisz, że jestem”. [Wtedy] Piłat powiedział do starszych: „Żadnej winy nie znalazłem w tym człowieku”, oni zaś odrzekli: „On ich uczy; nawet z Galilei przychodzą ludzie do Niego”. Gdy Piłat usłyszał, że Jezus pochodzi z Galilei, odesłał Go do króla Heroda, który był wtedy w Jerozolimie… 25. Piłat zapytał Żydów: „Kogo chcecie, abym wypuścił z tych dwóch?” Oni odpowiedzieli: „Barabasza”. Wtedy rzecze Piłat: „A co mam uczynić z tym, którego zwiecie pomazańcem, królem żydowskim?” I wszyscy Żydzi odpowiedzieli: „Niech Go ukrzyżują!” Na to Piłat: „Cóż złego uczynił?” A oni poczęli jeszcze głośniej wołać: „Ukrzyżuj Go!” Wtedy Piłat, widząc, że nic nie może wskórać, i że powstał jeszcze większy rozruch, wziął wody, umył ręce przed ludem i rzekł: „Ja nie jestem winny krwi jego; to wasze dzieło”. Żydzi zaś odrzekli: „Niech będzie krew jego na nas i na naszych wnukach!” Piłat powiedział: „Weźcie Go i uczyńcie wyrok według waszej ustawy”. Żydzi zaś odparli: „My nie możemy nikogo zabijać”. Wtedy Piłat, aby zadość uczynić Żydom, wypuścił Barabasza, który był schwytany na mężobójstwie, zaś Jezusa uderzył kijem i oddał Żydom, aby Go ukrzyżowali. W sieni ratusza, w którym odbywała się narada, zebrali się żołnierze, zwołali tłum ludzi i oblekli Jezusa w odzienie czerwone i żółte, włożyli mu [na głowę] cierniową koronę i dali trzcinę do ręki, pozdrawiali Go wołając: „Witaj królu żydowski!” Plwali nań, bili po głowie, a gdy Go wywiedli na podwórze, miał [na sobie] cierniową koronę i odzienie czerwone i żółte. Gdy już mieli dość bicia, przebrali Go w jego własne odzienie i zabrali, aby Go ukrzyżować. ZDJĘCIE Z KRZYŻA. 26. W piątek, równo o godzinie dziewiątej, Jezus oddał ducha swego Ojcu. Wtedy przyszedł do Piłata książę żydowski z miasta Arymatei, imieniem Józef, i prosił o wydanie mu ciała Jezusa, aby je pochować. Piłat zdziwił się, że Jezus umarł tak prędko i posłał setnika imieniem Lucjan mówiąc: „Idź i zobacz, a jeśli jeszcze nie umarł, to przetrąć Mu kolana”. Setnik poszedł i ujrzał dwóch łotrów, którzy byli ukrzyżowani wraz z Jezusem, a że byli jeszcze żywi, więc połamał im

Pro Georgia vol. 23.indd 80

20-11-2013 12:14:03

NIEZNANA EWANGELIA APOKRYFICZNA

kolana. [Potem] podszedł do Jezusa i ujrzawszy, że już umarł, nie łamał Mu kolan, tylko włócznią otworzył jego bok, a natychmiast wyszła stamtąd krew. Jedna kropla krwi wpadła mu w oko (a był on niewidomy na to oko) i przejrzał od razu. Udał się wtedy do Piłata, pokazał mu oko i opowiedział o tym cudzie. Piłat pozwolił Józefowi pochować Jezusa. Józef przystawił drabinę i chciał wyjąć gwoździe [z ran Jezusowych], lecz w tejże chwili wypłynęła spod tych gwoździ duża ilość krwi i uniemożliwiła wyjęcie. Wówczas Józef pokłonił się krzyżowi i powiedział: „Święty Boże, Święty Mocny, Święty Nieśmiertelny, za nas ukrzyżowany”. Powtórzył to trzy razy, i oto Chrystus sam pochylił się z krzyża na ręce Józefa. Józef związał ciało czystymi prześcieradłami i według zwyczaju żydowskiego odmówił modlitwy za zmarłych. W pobliżu tego miejsca, na którym Chrystus był ukrzyżowany, znajdował się niewielki ogród, będący własnością Szymona, który urządził w nim grób dla siebie, lecz wyjechał do innej miejscowości i tam zmarł, tak że grób ten został pusty. W tym miejscu pochowano Chrystusa, potem położono na drzwi grobu wielki kamień. Niewiasty, które służyły Chrystusowi, patrzyły z daleka na ten pogrzeb. Nazajutrz był szabat, to jest niedziela żydowska, i dlatego nie mogły one pójść na grób. KAPŁANI U PIŁATA. 27. Kapłani żydowscy udali się wtedy do Piłata i powiedzieli: „Dziś przypomnieliśmy sobie, że ten zwodziciel powiedział, gdy jeszcze żył: «Jeśli zabijecie Mnie, to Ja na trzeci dzień zmartwychwstanę». Dlatego pozwól nam opieczętować grób jego na przeciąg trzech dni. Wszak uczniowie jego mogą wykraść ciało i powiedzieć, że On zmartwychwstał, a to będzie jeszcze gorsze”. Piłat odrzekł na to: „Tyle rzeczy czynicie beze mnie, dlaczego teraz pytacie? Macie ludzi, poślijcie ich i strzeżcie grobu!” Dał im jednak ze swojej strony straż, oni zaś poszli i zapieczętowali grób. Piłat powiedział jeszcze do Żydów: „To ja wam mówię, że jeśli on naprawdę zmartwychwstanie z grobu, napiszę do cesarza, aby on kazał wszystkich was uwięzić wraz z żonami i dziećmi, albowiem spisałem wszystkie cuda w czasie zmartwychwstania; jeśli zaś nie zmartwychwstanie, to ocalejecie”. Według rozkazu kapłanów [Żydzi] zapieczętowali grób i postawili straż złożoną z czterech strażników i stu dwudziestu Żydów, aby strzegli ciała Jezusowego. MARIA MAGDALENA PRZY GROBIE. 28. Bardzo wcześnie po północy przyszła do grobu Maria Magdalena. Było to o tej porze, gdy anioł odwalił kamień i siedział na nim. Maria Magdalena zajrzała do grobu i zobaczyła, że jest pusty i że nie ma tam ciała Jezusa. Maria zaczęła płakać i bić się w piersi mówiąc: „Cóż ja

Pro Georgia vol. 23.indd 81

20-11-2013 12:14:03

DAVID KOLBAIA

mam teraz czynić, dokąd iść i kogo pytać, gdzie mam Go szukać i gdzie Go mogę odnaleźć? Przecież zdjęli Go z krzyża i położyli do tego grobu, przywalili grób dużym kamieniem, zapieczętowali i postawili straż. Sama jestem świadkiem, że nikt z uczniów nie ruszył Go tej nocy, Żydzi zaś nie uczyniliby tego, aby nie pogwałcić szabatu; żadne zwierzę również nie mogło Go wykraść, gdyż grób zamknięty był dużym kamieniem. Przed trzema dniami też nie mógł zmartwychwstać, jak to sam powiedział, dotychczas bowiem upłynęła jedna noc i jeden dzień. Wszystko to, co On mówił aż do ostatnich czasów, sprawdziło się, jakże mógł więc teraz skłamać – wszak zawsze mówił prawdę: w jaki więc sposób trzeba to tłumaczyć? Gdyby ktoś miał wykraść jego ciało, On sam mógł to przecież przepowiedzieć!” Tak ona rozmyślała, wylewając łzy i bijąc się w piersi. Płakała po kryjomu, bała się bowiem straży, a nie miała nikogo przy sobie, z kim mogłaby rozmawiać. Wtedy anioł, który siedział na skale, przywołał ją do siebie i zapytał: „Niewiasto, czemu płaczesz tak beznadziejnie; powiedz mi przyczynę, może ja będę mógł ci dać jakąś radę?” Magdalena odpowiedziała: „Zabrali mego Pana z tego grobu i nie wiem, gdzie Go położyli”. Na to anioł: „Masz taką silną miłość i wiarę, ale wylewasz łzy nierozsądne. Kiedy to się zdarzyło, aby poszukiwano żywego pomiędzy umarłymi? Czy jesteś bardziej nierozsądna od tej straży? Chodźże i zobacz, że Go przecież tu nie ma”. Te słowa anioła wywołały u niewiasty jeszcze większy lęk i zamęt myśli. Anioł zaś znów rzekł do niej: „Jeśli mi ty nie wierzysz i sądzisz, że ja ci jestem obcy, to idź i zapytaj swoich ludzi oraz tych, którzy Go sądzili, kapłanów waszych i starszyznę, oni ci powiedzą prawdę. Nie tylko przyjaciele Jego, ale nawet wrogowie powiedzą, że powstał z martwych. Podczas trzęsienia ziemi zmartwychwstał z grobu. Byłem tu wraz z innymi aniołami i zmartwychwstania nie spostrzegliśmy, a kiedy spojrzeliśmy na grób, to pieczęć była nienaruszona, lecz przy trzęsieniu ziemi doznaliśmy jakiegoś przeczucia, odsunęliśmy kamień, weszliśmy do grobu i nie znaleźliśmy Go, aż wreszcie On sam ulitował się i ukazał się nam. Ponieważ wy tak bardzo pragniecie Go ujrzeć, to on ulituje się po raz drugi i ukaże się także wam”. RELACJA SRAŻNIKÓW. 29. W tym czasie, gdy anioł opowiadał to Magdalenie, powstało kilku strażników, udało się do miasta i powiedziało arcykapłanom i starszyźnie: „Co tu robicie i po co tu siedzicie? Stała się rzecz niemożliwa: On naprawdę zmartwychwstał i nie możemy tego ukryć. Oto będziemy krzyczeć [o tym] na dworze wezyra i opowiadać to

Pro Georgia vol. 23.indd 82

20-11-2013 12:14:03

NIEZNANA EWANGELIA APOKRYFICZNA

po całym mieście, i nie będziemy temu zaprzeczali. Straszliwe zjawisko zmartwychwstania ukazało się nam: nastąpiło trzęsienie ziemi silniejsze aniżeli w czasie ukrzyżowania, lecz w tym dniu było nam lżej aniżeli w nocy; a baliśmy się nie tylko z powodu trzęsienia ziemi. Jacyś ludzie zstąpili ku nam, nie wiemy jednak, czy pochodzili oni z nieba czy z ziemi. Wejrzenie mieli jasne jak błyskawica; gdyby to był dzień, to światłość przyćmiłaby słońce. Ze strachu jakby zamarliśmy, a niektórzy [z nas] porzucili broń i uciekli. Bardzo nas to dziwi, żeście nic nie odczuli i że siła i moc tego zjawiska nie dotarła do was; nawet kamienie roztapiały się, a ziemia stała się jak żelazo. Staliśmy tam, jakby umarli, a ci, którzy tam zostali, sądzimy, że już zmarli”. Po tych słowach kapłani powiedzieli do straży: „Jeżeli mieliście taką ciężką przygodę, jak mówicie, i niektórzy spośród was, Żydów, zostali tam, jakby umarli, to w jaki sposób przyszliście tu, aby nam to powiedzieć?” Straż odrzekła: „O północy przyszły błogosławione niewiasty do grobu, przyniosły olejek i świece. Gdy one nadeszły, zrobiło się nam nieco lżej [na duszy]; jedna z nich bez bojaźni zajrzała do grobu, a gdy nie znalazła zmarłego, zaczęła płakać. Wtedy usłyszała ona głos zmarłego oznajmiający, że on żyje i zmartwychwstał. One powiedziały nam, że to byli aniołowie, i myśmy sami słyszeli, jak oni mówili do niewiast: «Czemu szukacie żywego pomiędzy umarłymi? Nie ma go tutaj, gdyż zmartwychwstał i wyprzedza was [w drodze] do Galilei, jako wam przepowiedział»”118. ZANIEPOKOJENIE KAPŁANÓW. 30. Gdy kapłani usłyszeli to wszystko od straży, zdziwili się, zmartwili bardzo i stracili wszelką nadzieję dowiedziawszy się, że strażnicy mówią prawdę. Zaczęli więc naradzać się między sobą mówiąc: „Co mamy teraz czynić? On powstał z martwych i był widziany przez aniołów i ludzi; straż może pójść do samego Piłata i opowiedzieć mu o wielkim cudzie zmartwychwstania. On teraz idzie do Galilei i zrobi się jeszcze większy rozgłos”. Wreszcie nic innego nie mogli uradzić, jak wyjąć skarb ze świątyni, potem dali strażnikom dużo srebra i pouczyli ich: „Mówcie tak, że w tym czasie, gdyście spali, przyszli uczniowie i ukradli ciało”. MARIA SPOTYKA JEZUSA. 31. Maria stała w pobliżu anioła i płakała gorzkimi łzami; z miłością spoglądała w jedną i w drugą stronę [w nadziei], że może on się ukaże (to samo powiedziane jest w Ewangelii). Gdy anioł przemawiał do niej, stanął za nią sam Pan Jezus ukrzyżowany, a ona Go nie poznała sądząc, iż jest to ogrodnik i powiedziała doń: „Panie, jeśli ty wziąłeś ciało Jezusa, powiedz mi, gdzieś je położył, a ja je zabiorę…”

Pro Georgia vol. 23.indd 83

20-11-2013 12:14:03

DAVID KOLBAIA

Nieznana Ewangelia apokryfyczna, fragment 1. Rękopisie gruziński. Biblioteka Bodlejańska w Oksfordzie (MS. Wardrop d.14).

Pro Georgia vol. 23.indd 84

20-11-2013 12:14:03

NIEZNANA EWANGELIA APOKRYFICZNA

Nieznana Ewangelia apokryfyczna, fragment 2. Rękopisie gruziński. Biblioteka Bodlejańska w Oksfordzie (MS. Wardrop d.14).

Pro Georgia vol. 23.indd 85

20-11-2013 12:14:06

Pro Georgia vol. 23.indd 86

20-11-2013 12:14:09

Pro Georgia, 2013, t. 23, s. 87-98

WSPOMNIENIE MATKI BOSKIEJ I ŚWIĘTYCH W ANAFORACH WSCHODNICH napisał ks. Henryk Paprocki Warszawa W liturgiach wschodnich podczas każdego nabożeństwa, a także podczas sprawowania sakramentów i sakramentaliów1 oraz w modlitwach prywatnych wielokrotnie wspomina się Matkę Boską i świętych. Z tego olbrzymiego dziedzictwa, głównie patrystycznego, w niniejszym artykule omówione zostanie jedynie wspomnienie Matki Boskiej i świętych w anaforach (kanonach eucharystycznych), z pominięciem innych fragmentów Liturgii eucharystycznej. Należy jednak pamiętać, że w Liturgii eucharystycznej wspomnień tego typu jest znacznie więcej, jak na przykład w rycie bizantyjskim: 1. Modlitwy wstępne przed Liturgią: – jedna modlitwa skierowana do Matki Boskiej i adoracja Jej ikony z odmówieniem odpowiedniego troparionu2 (w wersji gr. także adoracja ikony Jana Chrzciciela i ikony patrona świątyni), – w wersji gr. wspomnienie w rozesłaniu (gr. ¢pÒlusij) po modlitwach wstępnych, Matki Boskiej i „wszystkich świętych” (gr. kaˆ p£ntwn tîn ¡g…wn). 2. Proskomidia: – wyjęcie cząstki komemoratywnej ku czci Matki Boskiej3 i dziewięciu cząstek ku czci chórów świętych4, 1 N. A f a n a s j e w, „Sacramenta et sacramentalia” („Tainstwa i tajnod]jstwi[”), „Prawosławna Mysl’”, 8:1942, s. 17-34. 2 „Ty, która jesteś źródłem miłosierdzia, Bogurodzico, uczyń nas godnymi zmiłowania. Wejrzyj na lud, który zgrzeszył, okaż jak zawsze moc Twoją. W Tobie bowiem nadzieję pokładając, wołamy do Ciebie: „Raduj się!”, tak jak niegdyś Gabriel, wódz zastępów bezcielesnych” (LJCh, s. 11). 3 „Na cześć i pamiątkę błogosławionej Pani naszej, Bogurodzicy i zawsze Dziewicy Marii, dla modlitw której przyjmij, Panie, tę oﬁarę na Twój nadniebiański ołtarz. - Stanęła królowa po Twojej prawicy, ubrana w szaty przetykane złotem, przyozdobiona” (LJCh, s. 20). 4 „Na cześć i pamiątkę czcigodnego, chwalebnego Proroka i Poprzednika, i Chrzciciela Jana … świętych chwalebnych proroków Mojżesza i Aaarona, Eliasza i Elizeusza, Dawida i Jesse-

Pro Georgia vol. 23.indd 87

20-11-2013 12:14:09

KS. HENRYK PAPROCKI

– wspomnienie w rozesłaniu proskomidii Matki Boskiej, autora Liturgii i „wszystkich świętych” (LJCh, s. 31). 3. Liturgia właściwa: – ostatnie wezwanie każdej litanii (ektenii) kończy się wspomnieniem Matki Boskiej i „wszystkich świętych”5, z wyjątkiem: ektenia usilna, litania za zmarłych (w wersji słowiańskiej), litania za katechumenów, pierwsza i druga litania wiernych, litania przed „Ojcze nasz” i litania dziękczynna, – w Liturgii Bazylego Wielkiego modlitwa proskomidii, „odmawiana po postawieniu świętych darów na świętym ołtarzu”, wymienia świętych Starego Testamentu i apostołów (LKP, s. 141), – wspomnienie Matki Boskiej i świętych w anaforze6, go, świętych Trzech Młodzieńców i Daniela Proroka oraz wszystkich świętych proroków … świętych sławnych i chwalebnych apostołów Piotra i Pawła oraz wszystkich pozostałych świętych apostołów … świętych ojców naszych hierarchów Bazylego Wielkiego, Grzegorza Teologa i Jana Chryzostoma, Atanazego i Cyryla, Mikołaja z Miry Licyjskiej, metropolitów moskiewskich Piotra, Aleksego, Jonasza i Filipa, Nikitę biskupa Nowogrodu, Leoncjusza biskupa Rostowa i wszystkich świętych hierarchów … świętego apostoła i pierwszego męczennika archidiakona Stefana, świętych wielkich męczenników Dymitra, Jerzego, Teodora Tyrona i Teodora Stratelatesa, Maksyma Gorlickiego, archimandrytę Grzegorza i wszystkich świętych męczenników oraz męczennic Tekli, Barbary, Cyriacji, Eufemii, Prascewii, Katarzyny i wszystkich świętych męczennic … świątobliwych, Boga w sobie mających ojców naszych Antoniego, Eutymiusza, Saby, Onufrego, Atanazego z Atosu, Antoniego i Teodozego Pieczerskich, Sergiusza z Radonieża, Seraﬁna z Sarowa, Barlama z Chutynia i wszystkich świątobliwych ojców i świątobliwych matek Pelagii, Teodozji, Anastazji, Eupraksji, Febronii, Teoduli, Eufrozyny, Marii Egipskiej i wszystkich świątobliwych matek … świętych cudotwórców, darmo leczących Kosmy i Damiana, Cyrusa i Jana, Pantalejmona i Hermolausza, oraz wszystkich świętych darmo leczących … świętych i sprawiedliwych Przodków Bogoczłowieka, Joachima i Anny, świętego N., pod którego wezwaniem jest ta świątynia, świętego N., którego dzisiaj wspominamy, świętych równych apostołom Nauczycieli Słowian Cyryla i Metodego, świętego równego apostołom wielkiego księcia Włodzimierza i wszystkich świętych, dla których modlitw nawiedź nas, Boże … świętego Ojca naszego Jana Chryzostoma, arcybiskupa Konstantynopola. (Natomiast w Liturgii Bazylego Wielkiego mówi: świętego Ojca naszego Bazylego Wielkiego, arcybiskupa Cezarei Kapadockiej)” (LJCh, s. 20-24). 5 „Najświętszą, przeczystą, błogosławioną, pełną chwały Władczynię naszą Bogurodzicę i zawsze Dziewicę Marię ze wszystkimi świętymi wspomniawszy, sami siebie, wszyscy siebie nawzajem i całe życie nasze Chrystusowi Bogu oddajmy” (LJCh, s. 37). 6 „Szczególnie za najświętszą, przeczystą, błogosławioną, chwalebną Panią naszą, Bogurodzicę i zawsze Dziewicę Marię”. Następnie w Liturgii Jana Chryzostoma: „Zaprawdę godne jest to, błogosławić Ciebie, Bogurodzico, zawsze błogosławioną i najczystszą i Matkę Boga naszego. Czcigodniejszą od Cherubinów i bez porównania chwalebniejszą od Seraﬁnów, któraś bez zmiany Boga Słowo zrodziła, Ciebie, prawdziwą Bogurodzicę, wysławiamy” (LKP, s. 94). W Liturgii Bazylego Wielkiego: „W Tobie raduje się, Łaski Pełna, wszelkie stworzenie, chóry Aniołów i ludzki ród. O święty przybytku i raju Słowa, dziewictwa chlubo, w Ciebie wcielił się Bóg i Dzieckiem był przedwieczny Bóg nasz. Ciało bowiem Twoje tronem uczynił i łono Twoje większym było od nieba. W Tobie raduje się, Łaski Pełna, wszelkie stworzenie” (LKP, s. 146-147).

Pro Georgia vol. 23.indd 88

20-11-2013 12:14:09

WSPOMNIENIE BOGURODZICY W ANAFORACH

– wspomnienie Matki Boskiej i „wszystkich świętych” w modlitwie litanii dziękczynnej Liturgii Jana Chryzostoma (LKP, s. 105), – wspomnienie Matki Boskiej, Jana Chryzostoma (lub: Bazylego Wielkiego), patrona dnia i świątyni oraz Joachima, Anny, apostołów i „wszystkich świętych” w rozesłaniu Liturgii (LKP, s. 107) (w Jerozolimie wymienia się dodatkowo Jakuba Apostoła, męczenników oraz Konstantyna i Helenę). – wspomnienie Matki Boskiej i „wszystkich świętych” w rozesłaniu po odmówieniu modlitw dziękczynnych (por.: L. L a h a n, La place des saintes pères dans la liturgie de l’Église byzantine, „Studia Patristica”, 17:1982, s. 565-568). Interesujący problem stanowi wspomnienie Matki Boskiej i świętych w anaforze, a ściślej mówiąc w tej jej części, która nazywa się intercesją. Intercesja czyli modlitwa wstawiennicza zajmuje zasadniczo miejsce przy końcu anafory, jedynie w typie liturgicznym egipskim (Liturgia Marka Ewangelisty) występuje w prefacji, przed wprowadzeniem do Sanctus. W typie syryjskim intercesja występuje po anamnezie i epiklezie, przed doksologią końcową, a w typie syro-orientalnym po anamnezie, przed epiklezą i doksologią końcową. Układ wspomnień, a także ich brak, w intercesjach różnych anafor, wskazuje na ewolucję tej części anafory w procesie historycznym. UKŁAD ANAFORY W TRZECH PODSTAWOWYCH WSCHODNICH TYPACH LITURGICZNYCH TYP SYRYJSKI

TYP SYRO-ORIENTALNY

TYP EGIPSKI

Dialog wstępny Dialog wstępny Dialog wstępny Prefacja Prefacja Prefacja – – Intercesja Wprowadzenie do Sanctus Wprowadzenie do Sanctus Wprowadzenie do Sanctus Sanctus Sanctus Sanctus Modlitwa post-Sanctus Modlitwa post-Sanctus Modlitwa post-Sanctus – – Epikleza I Słowa ustanowienia Słowa ustanowienia Słowa ustanowienia Anamneza Anamneza Anamneza Epikleza – – Intercesja Intercesja Intercesja – Epikleza Epikleza II Doksologia Doksologia Doksologia

Pro Georgia vol. 23.indd 89

20-11-2013 12:14:09

KS. HENRYK PAPROCKI

Najstarsze zachowane teksty liturgiczne, bądź też opisy Liturgii, nie wspominają o komemoracji Matki Boskiej i świętych w anaforze („Didache”, opisy Justyna Męczennika, apokryﬁczne Dzieje Apostołów, „Tradycja Apostolska” Hipolita Rzymskiego, „Testamentum Domini nostri Jesu Christi”). W niektórych Liturgiach spotykamy jedynie ogólne wspomnienie świętych (por.: Ren 1, s. 43; Ren 2, s. 387, 429-430, 443), bądź też szczegółowe wymienienie poszczególnych kategorii (chórów) świętych, czego pierwszy przykład znajdujemy w Konstytucjach Apostolskich z końca IV wieku: „Składamy Tobie Tę oﬁarę również za wszystkich świętych, których od wieków sobie upodobałeś: za patriarchów, proroków, sprawiedliwych, wyznawców, biskupów, kapłanów, diakonów, subdiakonów, lektorów, kantorów, dziewice i wdowy, za wiernych, i za tych wszystkich, których imiona są Ci znane” (CA VIII, 12.43, SCh 336, s. 202 = WM, s. 68; por. także Ren 2, s. 206-207). Identyczne prawie sformułowania występują w chaldejskiej (asyryjskiej) Anaforze Apostołów (Ren 2, s. 586), w chaldejskiej Anaforze Teodora z Mopsuestii (Ren 2, s. 614 = WM, s. 290), a także w etiop. Anaforze Jakuba z Sarug, gdzie jednak po wymienieniu chórów świętych dodano imiona ewangelistów Marka, Łukasza, Mateusza i Jana (LEC, s. 223-224). Można sądzić, że ten właśnie sposób wymieniania świętych w intercesji – jedynie według chórów – jest najstarszy. Tak też wygląda w gr. Anaforze Jakuba Apostoła: „Zechciej również wspomnieć, Panie, i tych, których od wieków sobie upodobałeś we wszystkich pokoleniach, świętych ojców, patriarchów, proroków, apostołów, męczenników, wyznawców, czcigodnych nauczycieli i wszystkie duchy sprawiedliwych, którzy odeszli w wierze Chrystusa” (Br, s. 56 = PE, s. 256 = WM, s. 145 = LKP, s. 194). Lista ta została następnie rozszerzona poprzez dodanie imienia Matki Boskiej bezpośrednio po wymienieniu chórów świętych lub przed chórami (bądź po ogólnym zwrocie „wszyscy święci”). Ten sposób wspominania spotykamy w szeregu liturgii syryjskich, pochodzących z różnych epok (Ren 2, s. 167, 337, 349, 395, 451, 533), a także w chaldejskiej Anaforze Nestoriusza (Ren 2, s. 629). W zdecydowanej większości Liturgii ustalił się następujący schemat: poza chórami świętych wymienia się Matkę Boską, Jana Chrzciciela

Pro Georgia vol. 23.indd 90

20-11-2013 12:14:09

WSPOMNIENIE BOGURODZICY W ANAFORACH

i pierwszego męczennika Stefana (syr. anafory, Ren 2, s. 129, 173, 221, 229, 248, 265, 280, 281, 303, 315, 403, 415; niezidentyﬁkowana Anafora z euchologionu Białego Klasztoru, PO 28,2, s. 342). W niektórych anaforach dodaje się ponadto imiona świętych, na przykład: „…Praecipue vero sanctae, gloria plenae semper Virginis, Genitricis Dei sanctae Mariae, et sancti Joannis Praecursoris, Baptistae et Martyris, et sancti Stephani Protodiaconi et Protomartyris, et contempativi, Deumque videntis Evangelistae Marci Apostoli sancti et martyris; et patriarchae nostri sancti Severi; et doctoris nostri Dioscori, sancti Cyrilli, sancti Basilli, sancti Gregorii, sancti Joannis Chrysostomi, sancti Athanasii Apostolici; et dominorum nostrorum patrum justorum, magni Abbatis Antonii, et pii sancti Abbatis Pauli, et trium Macariorum, totiusque chori sanctorum tuorum…” (kopt. Anafora Grzegorza Teologa, Ren 1, s. 33; E. H a m m e r s c h m i d t, Die koptische Gregoriosanaphora, Berlin, 1957, s. 5861, 140-144; por.: syr. anafory, Ren 2, s. 150, 157, 362-363, 515). Rozbudowana lista świętych, na czele której stoją Matka Boska, Jan Chrzciciel i Stefan, występuje także w liturgiach aleksandryjskich gr. i kopt. Anaforze Bazylego Wielkiego (Ren 1, s. 70, 137 = PE, s. 356) oraz gr. Anaforze Grzegorza Teologa (Ren 1, s. 103 = PE, s. 378), niekiedy jednak kolejność wspomnień jest inna (patrz syr. anafory, Ren 2, s. 237, 375-376, 499). Interesujący przykład znajdujemy w syr. Anaforze Jakuba Apostoła, gdzie kolejność wspominania świętych w następujących po sobie wezwaniu diakona i modlitwie kapłana jest różna (Ren 2, s. 35-36 = WM, s. 265). Intercesja syr. Anafory Jakuba Apostoła jest interesująca z tego powodu, że w szeregu Liturgii Matka Boska nie jest wymieniana na pierwszym miejscu (Ren 2, s. 194, 291, 327, 553; PE, s. 274 = Br, s. 93). Przeciwnie, syr. Anafora Mateusza Ewangelisty z euchologionu Białego Klasztoru wymienia apostołów, podając przyczyny ich śmierci (PO, 28,2, s. 360, 362, 364), etiop. Anafora Jana Syna Gromu (czyli Ewangelisty) wymienia Abla, Noego, Abrahama, Izaaka, Jakuba, Mojżesza, apostołów Szymona Piotra i Pawła oraz męczennika Stefana (LEC, s. 99-100; świętych Starego Testamentu wymienia anamneza CA VII, 37, SCh 336, s. 86, 88 – i błogosławieństwo za dzieła Boża CA VII, 38, SCH 336, s. 88). W wielu natomiast Liturgiach pojawia się rozbudowane wspomnienie Matki Boskiej, czemu towarzyszyło niekiedy odmawianie Pozdrowienia Anielskiego („Ave”), jak w gr. Anaforze Marka Ewangelisty (Ren 1,

Pro Georgia vol. 23.indd 91

20-11-2013 12:14:09

KS. HENRYK PAPROCKI

s. 135 = PE, s. 106 = WM, s. 77) i w gr. Anaforze Jakuba Apostoła (Codex Vaticanus gr. 2282): „Raduj się, Łaski Pełna, Pan z Tobą, błogosławionaś Ty między niewiastami i błogosławiony owoc żywota Twego, gdyż zrodziłaś Zbawcę dusz naszych (trzy razy). I donośnie mówi: A nade wszystko Najświętszą, Błogosławioną, Najczystszą Panią naszą Bogurodzicę i zawsze Dziewicę Maryję. Klerycy śpiewa po każdym wezwaniu mówią: Pamiętaj, Panie Boże nasz. Kapłan pochylony mówi: Świętego Jana, Proroka, Poprzednika i Chrzciciela. Świętych apostołów Piotra, Pawła, Andrzeja, Jakuba, Jana, Filipa, Bartłomieja, Tomasza, Mateusza, Jakuba, Szymona, Judę, Macieja, ewangelistów Marka i Łukasza. Świętych proroków, patriarchów i sprawiedliwych. Świętego Stefana, pierwszego diakona i pierwszego męczennika. I wszystkich świętych od wieków” (Br, s. 56-57 = PE, s. 256 = WM, s. 146 = LKP, s. 194; także w gruzińskiej wersji Anafory Jakuba Apostoła, CSCO 123, s. 14-16). Odmawianie „Ave” miało jednak charakter przejściowy i ostatecznie ustaliła się forma, jaką spotykamy na przykład w aleksandryjskiej gr. Anaforze Bazylego Wielkiego i w gr. Anaforze Grzegorza Teologa: „Wspomnij, Panie, tych, którzy już zasnęli, świętych ojców naszych, prawowiernych biskupów, i wszystkich, którzy od wieków spodobali się Tobie, świętych ojców, patriarchów, apostołów, proroków, kaznodziejów, ewangelistów, męczenników, wyznawców, i wszystkie duchy sprawiedliwe, które spoczęły w wierze Chrystusa. Przede wszystkim najświętszą, najchwalebniejszą, nieskalaną i nad wszystkich błogosławioną Panią naszą Bogurodzicę i zawsze Dziewicę Marię” (następuje wspomnienie Jana Chrzciciela, Stefana, Marka i Grzegorza, Ren 1, s. 70, 103 = WM, s. 250; por.: LEC, s. 168; Ren 2, s. 137 i bizantyjską Anaforę Jana Chryzostoma: Goar, s. 62-63 = WM, s. 128 = LKP, s. 94). W bizantyjskiej Anaforze Bazylego Wielkiego wspomnienie świętych związane jest natomiast z końcową prośbą epiklezy, mówiącą o przyjęciu przez wszystkich obecnych Eucharystii:

Pro Georgia vol. 23.indd 92

20-11-2013 12:14:09

WSPOMNIENIE BOGURODZICY W ANAFORACH

„Nas wszystkich, spożywających z jednego chleba i z jednego kielicha, zjednocz razem we wspólnocie jednego Ducha Świętego, aby dla nikogo z nas przyjęcie świętego Ciała i Krwi Twego Chrystusa nie było na sąd lub potępienie, ale abyśmy znaleźli miłosierdzie i łaskę ze wszystkimi świętymi, których od wieków sobie upodobałeś, z Praojcami, Ojcami, Patriarchami, Prorokami, Apostołami, Ewangelistami, Kaznodziejami, Męczennikami, Wyznawcami, Nauczycielami, i z wszystkimi duszami sprawiedliwych, które w wierze spoczęły. Szczególnie za najświętszą, przeczystą, błogosławioną, chwalebną Panią naszą, Bogurodzicę i zawsze Dziewicę Marię. Za świętego Jana Chrzciciela, Proroka i Poprzednika, czcigodnych i chwalebnych Apostołów, świętego N., którego ze czcią wspominamy, i wszystkich Twoich świętych, dla modlitw których nawiedź nas, Boże” (Goar, s. 114-145 = WM, s. 135-136 = LKP, s. 146). W szeregu anafor wspomnienie świętych zostało bardzo rozbudowane, dotycząc przede wszystkim świętych lokalnych danego Kościoła partykularnego. Tego typu listy spotykamy zwłaszcza w anaforach Kościołów przedchalcedońskich: koptyjskiego (Anafora Marka Ewangelisty, PE, s. 144-145; Anafora Bazylego Wielkiego, PO 28,2, s. 23), ormiańskiego (Anafora Atanazego Apostolskiego, PE, s. 324-325 = WM, s. 228) i etiopskiego (Anafora Bazylego Wielkiego, LEC, s. 163, 168; Anafora Grzegorza Teologa, LEC, s. 179; Anafora Apostołów, LEC, s. 75; Anafora Jana syna Gromu, LEC, s. 99-100; Anafora Matki Boskiej, LEC, s. 105). Również w gr. Anaforze Jakuba Apostoła występowała rozbudowana lista świętych (PE, s. 256-258 = WM, s. 146-147). Ostatecznie jednak przyjęła się w tej anaforze skrócona wersja z „Ave” i „‘Exairštwj” (`H qe…a leitourg…a toà ¡g…ou ‘Iakèbou toà ¢delfoqšou, Ateny, 19882, s. 56). Do tego typu wspominania świętych zbliża się kanon rzymski, wymieniający świętych w modlitwie „Communicantes”: „…in primis gloriosae semper virginis Mariae, Genetricis Dei et Domini nostri Iesu Christi, sed et beatorum apostolorum ac martyrum tuorum, Petri et Pauli, Andreae, Iacobi, Ioannis, Thomae, Iacobi, Philippi, Bartholomaei, Mathaei, Simonis et Thaddaei, Lini, Cleti, Clementis, Xysti, Cornelii, Cypriani, Laurentii, Chrysogoni, Ioannis et Pauli, Cosmae et Damiani, et omnium sanctorum tuorum…”

Pro Georgia vol. 23.indd 93

20-11-2013 12:14:09

KS. HENRYK PAPROCKI

oraz w modlitwie „Nobis quoque peccatoribus”: „…cum Ioanne, Stephano, Matthia, Barnaba, Ignatio, Alexandro, Marcellino, Petro, Felicitato, Perpetua, Agatha, Lucia, Agnete, Caecilia, Anastasia, et omnibus sanctis tuis” (PE, s. 430-431, 436). Schemat ten, z niewielkimi zmianami, przeszedł także do Liturgii Piotra Apostoła, zawierającej w bizantyjskim schemacie liturgicznym kanon rzymski (H. W. C o d r i n g t o n, The Liturgy of Saint Peter, Münster in Westfalen, 1936, s. 116-177; CSCO 123, s. 66, 68). Natomiast w liturgii bizantyjskiej rozbudowane listy świętych występują jedynie w proskomidii, towarzysząc wyjmowaniu dziewięciu cząstek ku czci chórów świętych (Goar, s. 50; LJCh, s. 20-24). W większości liturgii wspomina się Matkę Boską, Jana Chrzciciela i Stefana (Matkę Boską i Jana Chrzciciela w liturgii bizantyjskiej, a także w syr. Anaforze Jana z Harranu, Ren 2, s. 257), podczas gdy w Kościołach przedchalcedońskich (zwłaszcza koptyjskim, etiopskim i ormiańskim) występują rozbudowane listy świętych, przeważnie lokalnych (wyraźną różnicę stanowią tu liturgia chaldejska czyli nestoriańska). Wspomnienie świętych w anaforze występuje w intercesji. Była to bardzo nieustabilizowana i zmienna część liturgii, i jej ostateczne ustalenie nie da się połączyć z imionami wielkich Ojców Kościoła. Zwrot „”Eti prosfšromšn soi”, rozpoczynający intercesję wielu liturgii, występuje także w CA VIII. Jest on prawdopodobnie wyrazem miejscowej tradycji syryjskiej i dlatego nie występuje w Anaforze Bazylego Wielkiego (N. U s p i e n s k i, Anafora, „Bogosłowskije Trudy”, 13:1975, s. 74, 92). W liturgii bizantyjskiej intercesja następuje bezpośrednio po epiklezie. W Codex Barberinus gr. 336, jak i w obecnej praktyce, ma ona następującą postać w Anaforze Jana Chryzostoma: „Jeszcze przynosimy Tobie to duchowe posługiwanie za tych, którzy w wierze odeszli, za Praojców, Ojców, Patriarchów, Proroków, Apostołów, Kaznodziejów, Ewangelistów, Męczenników, Wyznawców, Ascetów oraz za każdego ducha sprawiedliwego, który w wierze dopełnił życia” (Goar, s. 62; WM, s. 128 = LKP, s. 93). Modlitwa ta nie wspomina ani Matki Boskiej, ani też żadnego świętego, a wymienia jedynie różnorodne kategorie świętych. Według obecnej praktyki liturgicznej po tych wspomnieniach dodane jest uroczyste wezwanie „‘Exairštwj”, po którym następuje śpiew hymnu maryjne-

Pro Georgia vol. 23.indd 94

20-11-2013 12:14:09

WSPOMNIENIE BOGURODZICY W ANAFORACH

go, podczas którego kapłan czyta dalszą część modlitw intercesji, w tym wspomnienie Jana Chrzciciela, apostołów i patrona dnia: „Za świętego Jana Proroka i Poprzednika, i Chrzciciela, świętych, sławnych i chwalebnych Apostołów, świętego N., którego pamięć czcimy, i za wszystkich świętych Twoich, dla których modlitw nawiedź nas, Boże” (LKP, s. 94). Nie należy przy tym rozumieć tego wspomnienia wyłącznie w duchu interpretacji św. Mikołaja Kabasilasa jako dziękczynienia za świętych (Sacrae liturgiae interpretatio, 34, 39; SCh 4bis, s. 208-221, 272-293), ale jako odważną modlitwę za świętych, którzy razem z nami oczekują powtórnego przyjścia Jezusa Chrystusa. W czasach pierwotnego chrześcijaństwa powszechną uwagę nie przyciągała indywidualna eschatologia, ale eschatologia kosmicznej przemiany, paruzja, początek królestwa Bożego i powszechnego zmartwychwstania. Według św. Jana Chryzostoma szczęśliwość jaką święci otrzymują po śmierci, to tylko przedsmak i przedczucie ostatecznego dokonania eschatologicznego (Adversus Iudeos, 6,1, PG 48, 905; In illud: Habentes eundem spiritum, 3,10, PG 51, 298-299; In Haebreos homilia 28, 1, PG 63, 192; por.: G. Wagner, Der Ursprung der Chrysostomusliturgie, Münster in Westfalen, 1973, s. 119-120). Wspomnienie Matki Bożej, od wymienienia wśród świętych, między innymi w etiop. anaforach – w Anaforze Apostołów i w Anaforze Jana Chryzostoma – oraz w syr. anaforach – Anaforze Jakuba Apostoła, Anaforze Jana Chryzostoma i Anaforze Bazylego Wielkiego – do szczególnego wyakcentowania w gr. anaforach, niewątpliwie rozwinęło się pod wpływem Soboru Efeskiego (431 rok) i Soboru Chalcedońskiego (451 rok) oraz pracy opata benedyktynów z Korbei Paschazjusza Radbertusa (786-861) Liber de corpore et sanguine Domini z 831 roku, głoszącej tezę, że ciało eucharystyczne Chrystusa jest tożsame z ciałem zrodzonym z Matki Boskiej: „…sama Prawda do uczniów to mówi: ‘To jest ciało moje za żywot świata’. A osobliwiej mówiąc, z pewnością nie inne niż to, które narodziło się z Marii, zostało umęczone na krzyżu i zmartwychwstało z grobu” (PL 120, 1269). Stąd na Zachodzie rozwinęło się rozumienie Matki Boskiej jako duchowej matki ludzkości. Widoczne są wyraźne wpływy tej koncepcji na Wschodzie, skoro w X wieku po konsekracji odmawiano Pozdrowienie Anielskie, zapowiadające poczęcie Jezusa i umieszczające Matkę Boską na czele dyptychów jako matkę ludzkości. Wspomnienie Matki Boskiej jest wyznaniem wiary w Jej Boskie macierzyństwo (Chryzostomika, s. 344). W dawnej wersji melchickiej

Pro Georgia vol. 23.indd 95

20-11-2013 12:14:09

KS. HENRYK PAPROCKI

Liturgii bizantyjskiej wspomnienia Matki Boskiej i świętych dokonywano w anaforze razem, bez pieśni ku czci Marii Panny (Chryzostomika, s. 552). Odmawianie Pozdrowienia Anielskiego utrzymało się jedynie w gr. Liturgii Jakuba Apostoła, natomiast prawdopodobnie na przełomie V i VI wieku wprowadzono ekphonesis „‘Exairštwj”. Obecność „‘Exairštwj” w różnych gr. Liturgiach wskazuje na to, że pochodzi z jednego źródła i drogą naśladownictwa przeszło do różnych Liturgii. Ekphonesis ta zrodziła się w środowisku zwolenników Efezu i Chalcedonu (N. U s p i e n s k i, Anafora, s. 104-106). W 980 roku ułożono na Atosie hymn „”AxiÒn estin”, składający się z dwóch części. Jeszcze w X-XI wieku odmawiano „Ave” lub inne modlitwy, ale po cichu przez kapłana i diakona. Z czasem modlitwy te zaczął śpiewać chór (Chrysostomika, s. 344, nota 3). Druga część obecnego hymnu to hirmos 9 pieśni kanonu jutrzni Wielkiego Piątku, ułożony przez św. Kosmasa Jerozolimskiego (zm. po 750 r.) (patrz przypis 6). Ten fragment Liturgii odpowiada ikonie Deisis, ponieważ w modlitwie anafory, podobnie jak i w proskomidii, Matka Boska występuje razem ze św. Janem Chrzcicielem (P. E v d o k i m o v, La prière de l’Église d’Orient, Mulhouse, 1966, s. 185). Wspomina się Matkę Boską i św. Jana Chrzciciela, lecz jest to Kościół w jego wymiarze kosmicznym, gdyż Matka Boska i św. Jan Chrzciciel reprezentują tutaj archetypy kobiecości i męskości (P. E v d o k i m o v, Kobieta i zbawienie świata, przeł. E. Wolicka, Poznań, 1991, s. 228-266). Bezpośrednio po wspomnieniu Matki Boskiej wymienia się św. Jan Chrzciciela, apostołów, patrona dnia i ogólnie „wszystkich Twoich świętych”. W tym fragmencie anafory istniało jednak szereg wariantów. I tak Codex Petrograd 223 z X wieku, wymienia przez Janem Chrzcicielem archaniołów Michała i Gabriela, a Codex Grottaferrata Zd II z XI wieku wymienia „święte moce niebieskie”. Niektóre kodeksy wymieniają tutaj także krzyż: „tÍ dun£mei toà tim…ou kaˆ zwopoioà stauroà” (Chrysostomika, s. 214; G. W i n k l e r, Die Interzessionem der Chrysostomusanaphora in ihrer geschichtlichen Entwicklung, „Orientalia Christiana Periodica”, 37:1971, z. 2, s. 334-335). Wspomnienie to nawiązuje bezpośrednio do teologii judeochrześcijańskiej, która traktowała krzyż jako żywą istotę (por.: J. D a n i é l o u, Théologie du Judéo-christianisme, Tournai, 1958, s. 291). Takie traktowanie krzyża jako żywej istoty nie jest obce liturgicznemu odczuciu prawosławia, na przykład w oﬁcjum święta Podwyższenia Krzyża Świętego („Ty jesteś moją mocną obroną, trzyczęściowy krzyżu Chrystusa, uświęć mnie Twoją mocą, abym z wiarą

Pro Georgia vol. 23.indd 96

20-11-2013 12:14:09

WSPOMNIENIE BOGURODZICY W ANAFORACH

i miłością kłaniał się tobie, i wysławiał Ciebie”, stichera litii, autorstwa Leona Filozofa). Również po wspomnieniu Jana Chrzciciela wymieniano szereg imion świętych, bądź ogólnie różne kategorie świętych (niekiedy z imionami). Wymienianie każdej kategorii świętych zaczynało się od słów „Mn»sqhti, KÚrie”. W Codex BC III-42 z XIII wieku wspomnienia zredukowane są do czterech, później jednak się rozrastają (Chrysostomika, s. 343). Wersja gr. Anafory Bazylego Wielkiego dodawała niekiedy duże ilości imion świętych (W. O r ł o w, Liturgi[ sw[togo Wasili[ W]likogo, Sankt Petersburg, 1909, s. 216-220; G. W i n k l e r, dz. cyt., s. 337-341). Dobrym przykładem jest tutaj Anafora Jakuba Apostoła, która pozwala prześledzić rozwój wspomnień świętych, a także zmiany w listach imion świętych na przestrzeni wieków. W bizantyjskiej Anaforze Jana Chryzostoma i w bizantyjskiej Anaforze Bazylego Wielkiego ten fragment Liturgii jest identyczny (nie występuje jedynie w Anaforze Jana Chryzostoma w Codex Sebastianov (Rumiancev Museum, Codex 15), por.: N. U s p i e n s k i, Anafora, s. 107). Jednakże w Anaforze Bazylego Wielkiego wspomnienie świętych należy do epiklezy. Według epiklezy Anafory Bazylego Wielkiego chodzi tu o jedność (gr. koinwn…a) Ducha Świętego. Communio Ducha Świętego jest terminem specyﬁcznie bizantyjskim, oznaczającym partycypację w ciele i Krwi, i zarazem jedność członków Kościoła. Jest to więc adopcja i dlatego epikleza nie czyni specjalnego rozróżnienia między świętymi, żywymi i zmarłymi (ekphonesis ku czci Matki Boskiej jest późniejszym dodatkiem). Inną natomiast sytuację spotykamy w anaforach Kościołów przedchalcedońskich, w których występują rozbudowane listy świętych. W liturgiach koptyjskiej i etiopskiej podczas Anafory Bazylego Wielkiego (wersja aleksandryjska) diakon recytuje listę wszystkich patriarchów Aleksandrii, w tym także kanonizowanych, prosząc o danie im wiecznego odpoczynku oraz recytuje listę świętych (ตง̘ณญ ฏɲป෾ ɲ ตง෾ฝมณซณ෺งณฏ ෾ฅณฝ෶෸, Kair, 1618 = 1902 AD, s. 367-374, 377-379; LEC, s. 156-172). Ponadto kapłan czyta podczas intercesji listę świętych, szczególnie lokalnych. To rozbudowanie wspomnień świętych w Kościołach przedchalcedońskich można traktować z jednej strony jako przykład ogólnej tendencji dodawania imion świętych, a z drugiej strony jako dążenie do okazania ciągłości tradycji i świętości w danym Kościele lokalnym (H. P a p r o c k i, Les Liturgies eucharistiques coptes comme témoignage de la ta continuité de la tradition, „Vox Patrum”, 9:1989, z. 17, s. 893-900).

Pro Georgia vol. 23.indd 97

20-11-2013 12:14:09

KS. HENRYK PAPROCKI

Ogólnie więc proces ewolucji tej części anafory przebiegał od braku wspomnień świętych, poprzez dodanie listy wymieniającej poszczególne kategorie świętych (CA VIII) do dodania imion różnych świętych i szczególnego wyakcentowania osoby Matki Boskiej (tradycja pochalcedońska). WYKAZ SKRÓTÓW – F. E. B r i g h t m a n, Liturgies Eastern and Western. T. 1: Eastern Liturgies, Oxford, 1896. CA – Constitutiones Apostolorum, według wydania: Les Constitutions Apostoliques, éd. M. M e t z g e r, Paris, 1985-1987, I-III (SCh 320, 329, 336). Chrysostomika – CRUSOSTOMIKA. Studi e ricerche intorno a S. Giovanni Crisostomo a cura del Comitato per il XVe centenario della sua morte, Roma, 1908. CSCO – Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium. Volumen 123: Liturgiae Ibericae antiqiores, ed. M. T a r c h n i š v i l i, Louvain, 1950. etiop. – etiopski, etiopska Goar – J. G o a r, EÙcolÒgion sive Rituale Graecorum, Venetia, 17302. gr. – grecki, grecka kopt. – koptyjski, koptyjska LEC – The Liturgy of the Ethiopian Church, ed. M. D a o u d & B. M. H a z e n, Addis Ababa, 1954 (= 1962 AD). LJCh – Boska Liturgia świętego ojca naszego Jana Chryzostoma, przeł. H. Paprocki, Warszawa, 2001. LKP – Liturgie Kościoła Prawosławnego, przeł. H. Paprocki, Kraków, 2003. PE – A. H ä n g g i & I. P a h l, Prex Eucharistica. Textus e variis liturgiis antiquioribus selecti, Fribourg, 1968 (Spicilegium Fribourgense, 12). PG – Patrologia Graeca, ed. J. P. M i g n e, Paris, 1856-1866, T. 1-161. PL – Patrologia Latina, ed. J. P. M i g n e, Paris, 1844-1855, T. 1-217. PO 28,2 – Patrologia Orientalis. Tome 28, Fascicule 2: Le Grand Euchologe du Monastère Blanc, éd. E. Lanne, Paris, 1958. Ren – E. R e n a u d o t, Liturgiarum Orientalium Collectio, T. 1-2, Francofurti ad Moenum, 18472. SCh – Sources Chrétiennes, T. 1-, Paris, 1942-. syr. – syryjski, syryjska WM – Wieczerza Mistyczna. Anafory eucharystyczne chrześcijańskiego Wschodu, wyd. H. P a p r o c k i, Warszawa, 1988. Br

Pro Georgia vol. 23.indd 98

20-11-2013 12:14:09

Pro Georgia, 2013, t. 23, s. 99-109

THE ALLOY COMPOSITION OF THE GEORGIAN AND ILDEGIZID COINS OF THE 12TH-13TH CENTURY by Irakli Paghava and Gocha Geradze Tbilisi

Introduction: The general typology of the Georgian and Ildegizid coins of the 12th-13th c. has already been established quite comprehensively1. But certain issues also pertaining to the contemporary monetary history of the region remain virtually untouched. For instance, there seems to be only very limited evidence on the origins of the metals minted into the aforecited coinage, as well as the metal refining and founding technique employed in the corresponding epoch and region. In our opinion, clarification and comparison of the alloy composition of various groups of the regional coinage constitute the necessary minimum prerequisites for the further scholarly research into this direction: The virtual absence of the relevant written documents provides for the particular significance of the testimony of the coins proper. The alloy composition data may shed some light on the difference (or similarity) of the alloy composition of the two major political (and economical) powers of the region: The Georgian Kingdom and the state of the Ildegizids. The so called Georgian coinage of Jalal ad-Din, minted during his incursions into the Georgian Kingdom and South Caucasus in general, constitutes yet another separate group2: many of Jalal ad-Din’s coins were restruck from the contemporary Georgian ones; however, it is not quite clear, whether all or just some of them were produced in this way3; study of the alloy composition may help to elucidate this issue as well. 1 Е.А. П а х о м о в, Монеты Грузии, Тбилиси, 1970, 74-117; K o u y m j i a n D. A numismatic history of Southeastern Caucasia and Adharbayjān Based on the Islamic Coinage of the 5th/11th to the 7th/13th Centuries, Columbia University PhD Thesis, 1969, 288-368. 2 D. P a t s i a, I. P a g h a v a, The Georgian Coins of Jalal ad-Din Mankburni, Tbilisi: Erovnuli Mtserloba, 2009. 3 Ibid., 46.

Pro Georgia vol. 23.indd 99

20-11-2013 12:14:09

100

IRAKLI PAGHAVA AND GOCHA GERADZE

Objectives: This study aims at • examining the alloy of the late 12th and early 13th c. Georgian and Ildegizid currency by means of establishing the composition of at least the limited sample of the coins of each type; • employing the obtained data for the comparative analysis of the 3 major groups of coins: Ildegizid, Georgian (of Tamari, Giorgi IV and Rusudani) and Georgian issues of Jalal ad-Din. Materials & Methods: 81 coins were analyzed in terms of their alloy composition: 14 Ildegizid coins4, and 67 Georgian coins (4 irregular copper coins of Queen Tamari5, 1184-1210?; 4 irregular copper coins of Giorgi IV6, 1210?-1223; 53 regular copper coins of Queen Rusudani7, 1223-1245; and 6 coins of the Georgian type of Jalal ad-Din8, 1225-1230)9. The analysis was performed by means of AlphaCam, handheld XRF spectrometer analyzer by Innov-X System. The data obtained by means of this device are naturally of a preliminary nature. Descriptive statistics indices were calculated. The Latin abbreviations where used occasionally throughout the paper for the metals discovered within the alloy of the studied coins: Cu – copper, Pb – lead, Sn – tin, Ni – nickel, Fe – iron, Mn – manganese. Results: The alloy composition of the individual coins is presented in the Appendix. The data were grouped according to the emitter identity; the mean percentage of various metals within the alloy of the coins in each group are presented in the Table (along with the variance range as indicated by the minimum and maximum indices). Cf. Charts 1-2 for the graphical representation of the results. 6 metals were detected within the alloy of the studied coins: copper, lead, tin, nickel, iron and manganese. 4 Copper issues of Shams ad-Din Ildegiz (1137-1175), Pahlawan Muhammad (1175-1186), Qizil Arslan (1186-1191) and Abu Bakr (1191-1211). All coins were quite worn out and hence hardly attributable more precisely. 5 П а х о м о в, Монеты Грузии, 90-92. 6 Ibid., 96-97. 7 Ibid., 105-106. 8 P a t s i a, P a g h a v a, The Georgian Coins of Jalal ad-Din Mankburni. 9 All the coins have been preserved in the private collections in Georgia. We would like to express our gratitude to their owners for granting us an access to their possessions.

Pro Georgia vol. 23.indd 100

20-11-2013 12:14:10

OF THE 12TH-13TH CENTURY

GEORGIAN AND ILDEGIZID COINS

101

All the coins of all groups were comprised almost entirely by copper, with the average content of 98.57%: the highest index of 99.68% was presented by the coin in the name of Jalal ad-Din (#80) and the lowest one of 94.65% presented by the coin of Queen Rusudani (#62). The only other ubiquitous metal was lead, with the average content of 1.24%, the range being 0.10% (coin of Giorgi IV) – 4.92% (coin of Rusudani); however, the latter coin seems to be an exclusion in terms of its relatively high content of lead and low content of copper (94.65%, coin #62): only 9 out of 53 coins of Rusudani (16.98%) comprise more than 2.35% of lead, i.e. the maximum amount that was detected in any coin of any other group (speciﬁcally, in one of the coins of Giorgi IV, #21). Only limited amount of the other 4 metals was detected in the studied coins: Tin was presented in the coins pertaining to all 5 groups, but only in some of the sampled coins, its content averaging only 0.06%. Only 13 coins out of all 81 (16.05%) contained tin at all, its amount being equal to or lower than 0.31% in 12 coins, with just one coin of Queen Tamari comprising 3.21% of it (#18). Nickel was presented in some of the coins of all the groups except for the 4 coins of Giorgi IV. Nickel content averaged only 0.04%, and it was detected in 32 coins out of the total of 81 (39.51%), its amount being equal to or lower than 0.22%. Iron was presented in the coins pertaining to all 5 groups, but only in some of the sampled coins. Iron content averaged only 0.05%, and it was detected in 26 coins out of the total of 81 (32.10%), its amount being equal to or lower than 0.43%. Manganese was presented in some of the coins of just two groups: Namely, only in 1 coin of Giorgi IV and 1 coin of Jalal ad-Din. Manganese content averaged only 0.02%, but the two coins actually comprising it had the manganese content of 0.71 and 0.82% (##79, 19). Discussion: The increase in the sample size would probably reveal more specimens with pronounced deviations from the mean content of any element within the alloy, but the general trends seem to be already easily identiﬁable: Our data on the alloy composition of the coins of Tamari, Giorgi IV and Rusudani correspond very well to the data obtained by T. Areshidze back in 195010: He found the irregular coppers of Tamari to be struck from 10 T. a r e S i Z e, qarTuli monetebis qimiuri Sedgeniloba (qimiis mecnierebaTa kandidatis samecniero xarisxis mosapoveblad wardgenili disertacia), Tbilisi, 1950.

Pro Georgia vol. 23.indd 101

20-11-2013 12:14:10

102

IRAKLI PAGHAVA AND GOCHA GERADZE

the alloy being copper by 95.95-96.43% (4 coins studied; in the 3 regular coins of Tamari the copper content averaged 96.50-98.97%, i.e. virtually the same), the irregular coppers of Giorgi IV being 94.91-97.64% copper (4 specimens) and regular coppers of Rusudani being 97.55-98.13% copper (4 specimens)11. The only numerically substantial admixture to copper was lead. It was ubiquitously presented in all the coins sampled in our study, and was detected in the majority (but not all) of the coins studied by T. Areshidze12. According to our data, its average content was 1.24%, and Areshidze detected similar amount of this metal in the alloy (or slightly lower one)13. In some evidently rare cases there may be significantly more lead present in the coins at the expense of copper: For instance, 4.92% according to our sample (coin of Rusudani, #62), or 4.21% in one of the Giorgi IV coins studied in 1950 (or even 14.93% in the irregular copper of Giorgi III, father of Tamari, 1156-1184)14. Tin was another major compound found in the studied coins; in our sample it was presented in just 16% of the studied coins, but was ubiquitous in Areshidze’s sample15. Allowing that both sets of data are comparable, we find no explanation for this discrepancy. In both samples tin averaged much lower than 1%, but with some exceptions: 3.21% tin in the irregular coin of Tamari in our sample (#18) and 3.15% tin in the irregular coin of Giorgi III and 1.73% tin in the regular coin of Tamari in that of Areshidze16. Analyzing the variance in the copper, lead and tin content in these coins, one comes to a conclusion that the most prevailing combination was Cu+Pb (our sample), Cu+Pb+Sn and Cu+Sn combinations being correspondingly common and rare in Areshidze’s sample17 (Cu+Sn combination being inexistent in our sample). It is unclear, whether the differences between our data and those of Areshidze reflect the limitedness of both samples in terms of their size, the analysis methods’ flaws, or the true variation in selection of the metal sources and/or metal refining or founding technique. Three more metals: nickel, iron and manganese were detected in the alloy of the coins in our sample. However, T. Areshidze reported the pre11 Ibid., 108, 110, 112. 12 Ibid. 13 Ibid. 14 Ibid., 107, 110. 15 Ibid., 108, 110, 112. 16 Ibid., 107, 110. 17 Ibid., 108, 110, 112.

Pro Georgia vol. 23.indd 102

20-11-2013 12:14:10

GEORGIAN AND ILDEGIZID COINS

103

sence of yet 11 another chemical elements: Silver, gold, zinc, cobalt, arsenic, cadmium, barium, chromium, bismuth, stibium, all in millesimals, and sulphur, in millesimals or centesimals of the percent18. No manganese was detected in Areshidze’s sample19. Again, the ground for these discrepancies remains unclear. Our results show no particular difference between the alloy composition of the coins pertaining to the different groups (coins of Ildegizids, Tamari, Giorgi IV, Rusudani, Jalal ad-Din). No fine statistical study was carried out at this stage, but the figures reflecting the average content of some element or another in the alloy are very close or even almost identical to each other; it seems that the metal sources for all the coins were more or less identical, and/or the metal refining or founding technology employed was similar as well. The absence of nickel in the coins of Giorgi IV seems to be accidental, as our sample is very limited (only 4 coins), and since this metal is present in Giorgi IV’s coins from Areshidze’s sample20, as well as those of Tamari and Rusudani, Giorgi IV’s predecessor and successor. The presence of manganese in just two coins (Giorgi IV and Jalal ad-Din, coins ##79, 19) out of 81 in our sample and 12 in Areshidze’s sample (93 in total) seems to be noteworthy, albeit unexplained. Evidently, this element was not typical for at least the Georgian coins of the epoch, since none of the 53 coins of Rusudani (not a minor sample) comprised it. Conclusions: Our data and their comparison with those of T. Areshidze suggest the following: • The figures show that there is no significant difference between the coins minted by the Ildegizids, and those minted within the Georgian Kingdom by Georgian Kings or Queens and Jalal ad-Din in terms of their alloy composition; • The absence of such a difference may reflect the similarity or even identity of the coin metal sources and/or uniform ore/metal refining and founding technique throughout the region; • The identity of the alloy composition of the coins of Jalal ad-Din to those of the Georgian Kings or Queens may be interpreted as an argument in favour of the theory on restriking the latter to produce the former; however, we shall also take into account the very limi18 Ibid. 19 Ibid. 20 Ibid., 110.

Pro Georgia vol. 23.indd 103

20-11-2013 12:14:10

104

IRAKLI PAGHAVA AND GOCHA GERADZE

ted sample size (6 coins) and the general alloy similarity of the studied coins, including not just the Georgian, but also the Ildegizid ones; therefore, we have to leave this question open; • Both Georgian and Ildegizid coppers were comprised primarily by the chemical element copper. The typical copper coin of the epoch and the region would contain around 98-99% copper and up to 1-2% lead, sometimes with minor admixtures of tin, nickel and iron. However, in some cases (quite rarely) the content of lead may increase up to 5-15%, and that of tin up to about 3%, at the expense of copper; • It is unclear, whether the absolute predominance of the element copper in the alloy composition indicates the intention of the mint authorities to produce coinage out of the “pure” copper or not. If this was really the case, all the other elements would constitute the accidental admixtures reflecting the limitations and/or nature of the contemporary metal refining technology; • The almost uniform and extremely high content of the element copper may be interpreted as a testimony that the coin minting, or more precisely, the procurement of the coin metal (alloy) intended for striking was standardized, i.e. most probably centralized or at least put under the strict control of the authorities. On the other hand, these very characteristics of the reviewed coinage testify to the level of the metallurgic craft in the region in this epoch; • The ubiquity or at least the frequent ocurrence of lead, and to a lesser degree of tin, and their relatively high content in some of the coins appear to be meaningful; it may reflect the nature of the coin metal source/s and/or ore/metal refining and founding technique; • Provision of the larger sample of the coins of Tamari (including her regular coppers) as well as of Giorgi IV, Jalal ad-Din and the Ildegizid rulers is desirable to make the obtained results statistically more trustworthy. The inclusion of the copper coinage of the Georgian Kings Dimitri I (1125-1155, 1155-1156), Davit V (1155) and Giorgi III (1156-1184) is desirable as well. The sample size (53 specimens) for the Rusudani coppers seems to be more or less sufficient, at least at this stage. Apart from the contemplations presented above, the established data would hopefully serve as the reference point for the further research in this field.

Pro Georgia vol. 23.indd 104

20-11-2013 12:14:10

105

GEORGIAN AND ILDEGIZID COINS

Appendix. The Alloy Composition of the Individual Coins (%). # 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

Ruler/Dynasty Ildegizid Ildegizid Ildegizid Ildegizid Ildegizid Ildegizid Ildegizid Ildegizid Ildegizid Ildegizid Ildegizid Ildegizid Ildegizid Ildegizid Tamari Tamari Tamari Tamari Giorgi IV Giorgi IV Giorgi IV Giorgi IV Rusudani Rusudani Rusudani Rusudani Rusudani Rusudani Rusudani Rusudani

Pro Georgia vol. 23.indd 105

Cu 98.50 97.56 98.29 98.50 98.42 99.51 99.50 98.84 99.14 99.12 98.85 99.11 98.92 99.65 98.26 98.39 98.36 95.81 98.82 98.48 97.65 98.71 98.48 97.23 98.26 96.86 96.71 98.78 99.28 98.89

Pb 1.42 2.03 1.63 1.23 1.58 0.42 0.41 1.05 0.79 0.80 0.75 0.70 0.99 0.26 1.61 1.61 1.41 0.91 0.10 1.52 2.35 1.18 1.30 2.77 1.74 2.83 3.16 0.95 0.50 1.11

Ni 0.08 0.07 0.00 0.12 0.00 0.00 0.09 0.00 0.00 0.08 0.11 0.00 0.09 0.09 0.00 0.00 0.13 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.13 0.00 0.22 0.00

Fe 0.00 0.16 0.08 0.15 0.00 0.07 0.00 0.11 0.07 0.00 0.29 0.19 0.00 0.00 0.13 0.00 0.10 0.07 0.00 0.00 0.00 0.11 0.22 0.00 0.00 0.31 0.00 0.27 0.00 0.00

Mn 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.82 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00

Sn 0.00 0.18 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 3.21 0.26 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00

20-11-2013 12:14:10

106 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62

Pro Georgia vol. 23.indd 106

IRAKLI PAGHAVA AND GOCHA GERADZE

Rusudani Rusudani Rusudani Rusudani Rusudani Rusudani Rusudani Rusudani Rusudani Rusudani Rusudani Rusudani Rusudani Rusudani Rusudani Rusudani Rusudani Rusudani Rusudani Rusudani Rusudani Rusudani Rusudani Rusudani Rusudani Rusudani Rusudani Rusudani Rusudani Rusudani Rusudani Rusudani

98.81 99.40 97.88 98.30 99.08 97.27 98.74 99.44 99.32 99.24 99.55 97.45 99.21 99.21 99.51 98.76 98.72 99.56 97.62 98.04 97.59 98.31 98.67 99.00 98.36 98.72 99.42 99.12 99.63 98.81 99.42 94.65

0.91 0.52 2.02 1.52 0.92 2.48 1.26 0.32 0.68 0.76 0.45 2.21 0.71 0.79 0.49 1.24 1.10 0.44 2.38 1.86 2.05 1.69 1.24 0.75 1.64 1.09 0.58 0.88 0.37 1.19 0.58 4.92

0.21 0.00 0.10 0.00 0.00 0.08 0.00 0.18 0.00 0.00 0.00 0.08 0.08 0.00 0.00 0.00 0.18 0.00 0.00 0.10 0.11 0.00 0.09 0.09 0.00 0.19 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00

0.07 0.08 0.00 0.00 0.00 0.17 0.00 0.06 0.00 0.00 0.00 0.10 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.25 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.43

0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00

0.00 0.00 0.00 0.18 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.16 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.16 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00

20-11-2013 12:14:10

107

GEORGIAN AND ILDEGIZID COINS

63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81

Rusudani Rusudani Rusudani Rusudani Rusudani Rusudani Rusudani Rusudani Rusudani Rusudani Rusudani Rusudani Rusudani Jalal ad-Din Jalal ad-Din Jalal ad-Din Jalal ad-Din Jalal ad-Din Jalal ad-Din

98.97 98.80 98.98 99.52 99.48 99.38 96.15 97.65 96.57 97.52 99.37 99.52 99.35 99.15 99.31 98.42 97.85 99.68 99.08

1.03 1.20 0.94 0.39 0.52 0.32 3.28 2.12 2.93 2.48 0.52 0.38 0.45 0.56 0.56 1.58 1.44 0.32 0.60

0.00 0.00 0.08 0.09 0.00 0.10 0.00 0.10 0.09 0.00 0.11 0.10 0.00 0.11 0.13 0.00 0.00 0.00 0.00

0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.26 0.13 0.20 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.32

0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.71 0.00 0.00

0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.20 0.31 0.00 0.21 0.00 0.00 0.00 0.20 0.18 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00

Chart 1. Alloy composition, copper/other metals ratio (##1-14 Ildegizid, ##15-18 Tamari, ##19-22 Giorgi IV, ##23-75 Rusudani, ##76-81 Jalal ad-Din)

Pro Georgia vol. 23.indd 107

20-11-2013 12:14:10

108

IRAKLI PAGHAVA AND GOCHA GERADZE

Chart 2. Alloy composition, all elements presented individually (all coins comprise more than 94% copper; ##1-14 Ildegizid, ##15-18 Tamari, ##19-22 Giorgi IV, ##23-75 Rusudani, ##76-81 Jalal ad-Din)

Table. Summary data for the alloy composition of the coins issued by the Ildegizids, Tamari, Giorgi IV, Rusudani and Jalal ad-Din. Ruler/ Dynasty

Number of Coins

Ildegizid

Tamari

Giorgi IV

Rusudani

Pro Georgia vol. 23.indd 108

Alloy Composition; Mean % (Minimum and Maximum Indices) Cu Pb Sn Ni Fe Mn 98.85 1.00 0.01 0.05 0.08 (97.56- (0.26(0(0(099.65) 2.03) 0.18) 0.12) 0.29) 97.71 (95.8198.39) 98.42 (97.6598.82) 98.54 (94.6599.63)

1.39 (0.911.61) 1.29 (0.102.35) 1.34 (0.324.92)

0.80 (03.21) 0.07 (00.26) 0.03 (00.31)

0.03 (00.13)

0.05 (00.22)

0.08 (00.13) 0.03 (00.11) 0.05 (00.43)

0.21 (00.82)

20-11-2013 12:14:10

109

GEORGIAN AND ILDEGIZID COINS

Jalal ad-Din

98.92 (97.8599.68)

0.84 (0.321.58)

0.03 (00.18)

0.04 (00.13)

0.05 (00.32)

0.12 (00.71)

All Coins

98.57 (94.6599.68)

1.24 (0.104.92)

0.06 (03.21)

0.04 (00.22)

0.05 (00.43)

0.02 (00.82)

Pro Georgia vol. 23.indd 109

20-11-2013 12:14:11

110

Pro Georgia vol. 23.indd 110

20-11-2013 12:14:11

111

Pro Georgia, 2013, t. 23, s. 111-119

VIKINGS’ INVOLVEMENT IN THE CIVIL WAR (1046) IN GEORGIA by Jaba Samushia Tbilisi

Introduction The Church Council, held in Metz, France, on May 1, 888, decreed that, since then, “A furore Normannorum libera nos, o Domine” (“From the fury of Northmen deliver us, O Lord”) was to become a prayer in the litany in Western European churches and monastic institutions1. God’s mercy was the only thing to count on during the times of the devastating attacks of Scandinavian warriors. People in France remembered well what had happened three years earlier when Norsemen surrounded Paris and kept the city under siege for ten months. If not Count Odo’s braveness and shrewdness, the city would have become a subject to devastation on the part of Scandinavian warriors. Paris did stand ﬁrm against Norsemen; however, Scandinavians subjected the rich provinces along the Seine to merciless pillage. The decree by the Church Council in Metz was an echo of that horrible event. However, it was not only the siege of Paris that drove holy fathers to adopt such a resolution. Long before the later half of the 9th century, Western Europe were well aware of Norsemen. Almost a century had passed after Scandinavians’ warships secretly approached the British Isles. Norman invasions to Western Europe began from the 790s. In 793, they ruthlessly destroyed the abbey on Lindisfarne and killed the monks. Some decades later, the geographic area of Norsemen’s raids grew considerably. England, France, Ireland became targets of their aggression. They destroyed towns and villages with ﬁre and sword. A chronicler reports that, following the raid in one of the abbeys in England, Norsemen boasted that “we had conducted good liturgy with their heads on tips of our spears.” 1 Iv. M e n t e s h a s h v i l i, History of England. Tbilisi, 2004 [in Georgian], p. 22; G. S. L e b e d e v, The Epoch of Vikings in Northern Europe. Leningrad, 1985 [in Russian], p. 19.

Pro Georgia vol. 23.indd 111

20-11-2013 12:14:11

112

JABA SAMUSHIA

Norsemen’s raids in Western Europe lasted almost three centuries (8th-9th cc.)2. In France, the warriors from Svadinavia were referred to as Norsemen, meaning ‘those who came from the North.’ The English called them Danes, Byzantines -- Varangians, and Russians – Varyags. Scandinavians referred to the warriors, involved in far away raids, as Vikings. Since the later half of the 10th century, numerous military detachments of Vikings served as guards to the Byzantine Emperor. In Constantinople, the place, where the Vikings (Varangians) lived, was referred to as “væringia skift” or “væringjaseta”3. The mercenaries’ mission was to guard the palace and the Emperor. Vikings got to Byzantium mostly through Russia. This is not surprising as far as the advancement of Kiev and Novgorod, and, later, the formation of the state of Kiev was partially associated with Vikings. First Russian principals had Scandinavian names. Some of the warriors used to go directly to Constantinople for military service, others went to Kiev first, and, after a certain period of time, got to Byzantium. The guards at the Emperor’s court began to include the Norsemen, having settled in Sicily. “And Varangians came” In the 1040s, a terrible civil war was under way in Georgia. Bagrat IV, King of Georgia, and Liparit Baghvashi, Duke of Kldekari, confronted each other in order to become dominant. The war lasted for fifteen years, including intervals. In 1041, the parties managed to come to a peace agreement; however, peace did not last long in the country. In 1045, Liparit Baghvashi took the side of Byzantines, and made Bagrat IV lose the Armenian kingdom of Ani. This fact triggered a new stage in the civil war. In the same year, the enemies avoided immediate fighting. Both Bagrat IV and Liparit Baghvashi preferred the tactics of the mobilization of forces. Liparit appealed to Byzantines for help. The royal authorities of Georgia contacted Vikings. 2 Literature about Norsemen abound. I am listing some of the works, summarizing the rich historiographic resources on the issue in point: Yves Cohat, The Vikings, Lords of the Seas. Thames and Hudson, 1999; Peter Sawyer, The Oxford Illustrated History of the Vikings. Oxford University Press, 1999; R. H. C. D a v i s, The Normans and their Myth. Thames and Hudson, 1997; Magnus Magnusson, The Vikings. London, 2000; Christopher Gravett and David Nicolle, The Normans: Warrior Knights and their Castles. Oxford, 2006. 3 E. A. R y d z e v s k a y a, On military relationships of Scandinavians and Rus to Byzantium based on the Greek-Russian agreements and the sagas. In: E. A. R y d z e v s k a y a, Ancient Rus and Scandinavia in the 9th-14th cc. [in Russian]. Moscow, 1978, p. 157.

Pro Georgia vol. 23.indd 112

20-11-2013 12:14:11

VIKINGS’ INVOLVEMENT IN THE CIVIL WAR IN GEORGIA

113

Georgians must have learned about Vikings from Byzantines. The name Varang, attested in Georgian sources, corresponds to their Greek name. In the same period, Georgia had economic and cultural links with the Slavonic world where Vikings were rather popular. Hence, Georgians could have true information about Scandinavian warriors’s courage and ﬁghting spirit. This is what conditioned the decision of Bagrat IV, King of Georgia in the mid 11th century, to hire Vikings (Varangians) to oppose Liparit Baghvashi, Duke of Kldekari. The author of The Georgian Chronicle notes: “And three thousand Varangians came, and settled in Bashi; seven hundred men stepped out, and Bagrat came with his army and Varagians joined him. They did not wait; Meskhs stepped out and fought in Sasireti forest; the local army retreated. In the war, Abuseri and other nobility were caught; Varangians could no longer stand and were taken prisoner; Liparit treated them courteously, offering them food, and then permitted them to withdraw from Eastern Georgia through the Likhi mountain range”4. As the source informs, Varangian mercenaries initially landed near the village of Bashi, at the mouth of the Rioni river (the village was part of the civil administrative and territorial polity, which was a royal domain). Bagrat IV invited 3000 Vikings to Georgia. The king took only 700 Varangians to the decisive battle to Sasireti forest. Vikings in Georgian Historiography The passage from The Georgian Chronicle is truly unique. The historian has preserved one of the interesting episodes of the 11th century Georgian history, which has not at all been dealt with by other written sources. This is the only case when Scandinavian warriors are referred in the Georgian history. For several decades, historians have been studying the passage from The Georgian Chronicle. Mainly there have been three issues evoking contradictions among scholars: 1. Identity of the Varangians’ Georgian ally; 2. Varangians’ ethnic background, and 3. Chronological framework of their presence in Georgia. I will discuss each of the problems in its turn: 1. Identity of the Varangians’ Georgian ally There are two main approaches to the issue. One part of scholars believe that it was Liparit Baghvashi who invited the Varangians to Georgia 4 The Georgian Chronicle, Life of Kartli. The Text, established based on all the main manuscripts by S. K a u k h c h i s h v i l i. Vol. 1. [in Georgian]. Tbilisi, 1955, p. 301.

Pro Georgia vol. 23.indd 113

20-11-2013 12:14:11

114

JABA SAMUSHIA

and they were enrolled in his army. The approach has been held by Niko Berdzenishvili,5 Vasil Kopaliani,6 Kveli Chkhataraishvili,7 Vakhtang Goiladze,8 Anri Bogveradze,9 Dermisha Gogoladze,10 Natela Vachnadze and Giorgi Cheishvili,11 and others. Contrary to this approach, the Varangians were assumed as invited by Bagarat IV by the following authors: Sulkhan Baratashvili,12 Mose Janashvili,13 Dimitri Bakradze,14 Iase Tsintsadze,15 Zurab Papaskiri,16 Roin Metreveli,17 Giorgi Anchabadze,18 Bakur Sulakauri,19 Vazha Kiknadze,20 and others. Normally, while addressing the issue of the identity of the Varangians’ Georgian ally, mainly the following two details, occurring in the text of The Georgian Chronicle, should be an outset: The ﬁrst is the fact that the Varangians landed in Bashi, and the second is the Varangians itinerary from Bashi to Sasireti forest. It is the discus5 N. B e r d z e n i s h v i l i, Review of Iase Tsintsadze, Studies in the History of Russia-Georgia Relationships. Essays of the History of Georgia, Vol. 5 [in Georgian]. Tbilisi 1971, pp. 197-201. 6 V. K o p a l i a n i, Political Relationshsip of Georgia and Byzantium in 970-1070 [in Georgian]. Tbilisi 1969, pp. 227-228. 7 K. C h k h a t a r a i s h v i l i, Foreigners in the 12th c. Georgian Army. Georgia in the Epoch of Rustaveli [in Georgian]. Tbilisi 1966, p. 178. 8 V. G o i l a d z e, Vikings in Georgia, Mnatobi [in Georgian], No 4, Tbilisi 1984, p. 170. 9 A. B o g v e r a d z e, A note about “Varangians’” visit to Georgia in 1047 from The Georgian Chronicle. Issues of the Georgian History of the Feudal Epoch, Vol. 6 [in Georgian]. Tbilisi 1990, pp. 70-81. 10 D. G o g o l a d z e, A note about “Varangians” from The Georgian Chronicle. Georgian Diplomacy, No 5 [in Georgian]. Tbilisi 1998. 11 N. Va c h n a d z e & G. C h e i s h v i l i, Scandinavia and Georgia: Contrastive Mentalities (11th c.). Conference Dedicated to Ivane Javakhishvili’s 120th Birthday (November 18-20, 1996; Tbilisi). Abstracts of Papers [in Georgian]. Tbilisi 1997. See a fuller version of the paper: Va c h n a d z e, Natela & Giorgi C h e i s h v i l i, New characters of the Georgian history. Dedicatio, Historical and Philological Studies [in Georgian]. Tbilisi 2001, pp. 92-123. 12 S. B a r a t o v, History of Georgia. Fascicle 2-3. Mediaeval History [in Russian]. Saint Petersburg, 1871, pp. 62-63. Georgian translation: The Georgian History by Duke S. Baratashvili. Translated by S. K h u n d a d z e. Fascicle 3. Meduiaeval History. Kutaisi 1913, pp. 108-110. 13 M. J a n a s h v i l i, History of Georgia [in Georgian]. Tbilisi 1894, p. 88. 14 D. B a k r a d z e, King of Georgia Bagrat IV (1027-1072) [in Georgian]. Tbilisi 1880, p. 28. 15 I. T s i n t s a d z e, Studies in the History of Russia-Georgia Relationships (10th-16th cc.) [in Georgian]. Tbilisi 1956, pp. 23-44. 16 Z. V. P a p a s k i r i, ‘Varangians’ in The Georgian Chronicle and historical issues of the Russia-Georgia contacts in the 11th century [in Russian]. History of the USSR, No 3. Moscow, 1981, pp. 164-169. Z. V. P a p a s k i r i, From the History of Russia-Georgia Political Relations [in Russian]. Tbilisi, 1982, pp. 34-43. Z. P a p a s k i r i, Emergence of the Uniﬁed Georgian Feudal State and Some Issues of Georgia’s External Political Situation [in Georgian]. Tbilisi 1990, pp. 179-201. 17 R. M e t r e v e l i, “And Varangians came...” A Historico-Philological Essay [in Georgian]. Tbilisi 1988, pp. 75-76. 18 G. A n c h a b a d z e, Determining the meaning of “internal army” [in Georgian]. Matsne, Series of History..., No 1. Tbilisi 1987, p. 85. 19 B. S u l a k a u r i, vikingebi saqarTveloSi, ganaTleba, November 6, 1992. 20 V. Kiknadze, Bagrat IV, Liparit Baghvashi, and Varangians [in Georgian]. Dedicated to the Memory of Alexandre Orbeliani. Tbilisi 1998.

Pro Georgia vol. 23.indd 114

20-11-2013 12:14:11

VIKINGS’ INVOLVEMENT IN THE CIVIL WAR IN GEORGIA

115

sion of these issues after which light will be shed upon the identity of the Varangians’ ally. 1) As it has been repeatedly stated above, Varangians landed in the village of Bashi. The settlement is situated in Samtredia District, Western Georgia. The distance between Bashi and Kutaisi is 25-30 kilometers. In that period, the region was a royal domain. If we assume Varangians to be supporters of Liparit Baghvashi, it seems that the Duke dislocated his troops in the royal domain. This is nonsense as far as, based on what is retold in The Georgian Chronicle, in the battle near Sasireti, King Bagrat was supported by “the inner army,” which, as established by Georgian scholars, had come from the royal domain21. It should also be borne in mind that, as it has been known from a Georgian source, of the Varangians army, consisting of 3000, only 700 went to Eastern Georgia to fight in the war. The rest 2300 warriors stayed at the site. Naturally enough, Bagrat IV was aware of that; however, he went to fight Liparit Baghvashi. If the Varangians supported Liparit, how the king was guaranteed that 2300 Varangians would not take over Kutaisi, the capital left by him?! Truly, it was not a small force. The Varangians landed in Bashi without any problems; they neither were opposed by anyone, nor they opposed anybody. Later, after the return of their compatriots from Eastern Georgia, the Varangians left the country without any complications. This is an immediate indication to the fact that the Varangians were supporters of the person who was in charge of Western Georgia. It is not up to possessing specifically Bashi. Before reaching Bashi, the Varangians sailed 110 kilometers from the Black Sea up the Rioni river; this means that the individual, who had invited them, was in charge of as rather vast territory of the Kingdom of Abkhazia. It was only Bagrat IV. 2) After the Varangians’ landing in Bashi, a part of mercenaries went to Sasireti, Eastern Georgia, where, following the author of The Georgian Chronicle, the decisive war took place between Liparit Baghvashi and Bagrat IV. Sasireti is situated in present-day Kaspi District. Hence, in order to reach the place, the Varangians had to cover quite a long distance in Western Georgia, from Bashi to Likhi mountain, and, then, they would get to Eastern Georgia through mountain passes. The Varangians passed the whole territory peacefully, without any compications. It is totally groundless to claim that, in that period, Bagrat IV could not con trol 21 G. A n c h a b a d z e, Determining the meaning of “internal army,” pp. 88-89.

Pro Georgia vol. 23.indd 115

20-11-2013 12:14:11

116

JABA SAMUSHIA

the territory between Bashi and Likhi mountain. As it has been repeatedly stated, the Varangians moved through mountain passes. It is doubtless that those passes were guarded by the central authorities of Georgia. Even in such hard periods as it was during Seljuq Turk and Mongol invasions, passes of Likhi mountain were controled by guards of the Georgian king. Otherwise, it is hardly comprehensible how such a numerous detachment of Varangians could pass Likhi mountain. The aforementioned highlights that the Varangians were with Bagrat IV and acted according to his will. Therefore, they have not been with the Duke of Kldekari, and, since the very beginning, supported the king of Georgia. This implies that the Varangians were not sent by Byzantines; they were hired by the king of Georgia and were enrolled in the army of Bagrat IV in the battle in Sasireti. 2. Varangians’ ethnic background What was the ethnic background of the Varangians? At ﬁrst, the issue in point should not have been argued in Georgian historiography; however, it is true that many scholars questioned the Scandinavian origin of the Varangians. In 1871-1875, the journal of the Russian Ministry of People’s Education published Academician V. Vasilevsky’s rather remarkable article “Varangian-Russian and Varangian-English detachment in Constantinople in the 11th and 12th centuries”22. In the work, the Russian Byzantologist referred to the Varangians, who visited Georgia, as Russian Varangians. It was V. Vasilevsky’s article that gave an impulse to some generations of Georgian scholars to judge the information from The Georgian Chronicle within the context of Georgian-Russian relationships, and to view representatives of Eastern Slavonic tribes among the Varangians, having landed in the forests near Rioni and Tedzami (Niko Berdznishvili, Iase Tsintsadze, Vasil Kopaliani, Zurab Papaskiri, Roin Metreveli, etc.). 1966 saw the publication of the anthology Georgia in the Epoch of Rustaveli, within the framework of Shota Rustaveli’s 800th jubilee. The anthology included Kveli Chkhataraishvili’s interesting paper “Foreigners in the 12th century Georgian army”23. It was initially in the said paper that the author questioned the identity of Varangians and Russians. K. Chkhataraishvili assumed the presence of Norsemen in Georgia even 22 The article was later included in Volume 1 of V. Vasilevsky’s works; see Vasilevsky, V. G. Varangian-Russian and Varangian-English detachment in Constantinople. Works by V. G. Vasilevsky, Vol. 1 [in Russian]. Saint Petersburg 1908. 23 K. C h k h a t a r a i s h v i l i, Foreigners in the 12th century Georgian army, pp. 180-182.

Pro Georgia vol. 23.indd 116

20-11-2013 12:14:11

VIKINGS’ INVOLVEMENT IN THE CIVIL WAR IN GEORGIA

117

under Queen Tamar (based on C. Grimberg’s work). Vakhtang Goiladze attempted to prove the identity of the Varangians of the Georgian source and of Vikings24. In his opinion, the event, described in The Georgian Chronicle, and the history of Ingvar the Far-Travelled, as described in the Icelandic saga, must have been associated. The theme was elaborated by Bakur Sulakauri in his article “Vikings in Georgia”25. Recently, the Scandinavian origin of the Varangians, who supported Bagrat IV, was dealt with by Natela Vachnadze and Giorgi Cheishvili26. It is true that a number of controversial approaches have been available concerning the ethnic background of Varangians, but it should be stated that most of the scholars consider the Varangians as Scandinavians. This approach has been dominant even in Russian historiography. 3. Chronology of the Varangians’ presence in Georgia The issue in case has never become a subject to special investigations in Georgian historiography. The opposition of Bagrat IV and Liparit Baghvashi was dated back to 1046-1047. In that case, the Varangians’ visit to Georgia came on 1047. I wrote some papers concerning the issue in point and, hence, I will not elaborate on it. The only thing to be mentioned is that the opposition between Bagrat IV and Liparit began in 1045, following the Byzan tine takeover of the polity of Ani (the autumn of 1045), and lasted till the spring of 1046. Thus, the Varangians’ visit to Georgia should be assumed in the summer of 1046. Battle of Sasireti 1. About one assumption Of the 3000 Varangians, deployed in the village of Bashi, the king of Georgia took only 700 warriors to Inner Kartli, to ﬁght Liparit. This detail is salient as far as it is hardly comprehensible why Bagrat IV left 2300 Vikings in Western Georgia. In that crucial moment of time, the king needed military force, and it is strange enough that he took only 700 Scandinavians to ﬁght the Duke of Kldekari. What could have been its reason? Two things may be assumed: 1. Bagrat left 2300 warriors in Western Georgia in order to guard Kutaisi and mountain passes of Likhi, and 2. the Vikings, 24 V. G o i l a d z e, Vikings in Georgia, Mnatobi [in Georgian], No 4, Tbilisi 1984, p. 170. 25 B. S u l a k a u r i, Vikings in Georgia, Ganatleba [in Georgia], November 6, 1992. 26 N. Vachnadze & G. Cheishvili, New characters of the Georgian history. Dedicatio, Historical and Philological Studies [in Georgian]. Tbilisi 2001, pp. 92-123.

Pro Georgia vol. 23.indd 117

20-11-2013 12:14:11

118

JABA SAMUSHIA

left in Western Georgia, were no good for fighting. I will elaborate on the latter assumption. Vakhtang Goiladze advanced a rather bold approach which somehow was not supported in that period. In his opinion, the Vikings, visiting Georgia, must have been the Scandinavian warriors (staying at the royal court of the prince of Kiev) having been imprisoned during the Russian invasion in Constantinople in 1043. It was in 1043 when the united army of Russians and Varangians surrounded Constantinople from the sea and the land27. By means of “Byzantine fire,” Byzantines destroyed the Russian-Varagian fleet, and then attacked the invaders on the ground. In H. Ahrweiler’s opinion, the Byzantines success was conditioned by two factors: the storm and “the Byzantine fire.” He believes that the success in the sea was not up to the Byzantines as far as the Empire did not have mighty naval forces by that period of time28. After defeating the Russians and Varangians near Constantinople, the Byzantines started to persecute them. The exact number of imprisoned warriors is unknown; however, only near Varna, Katakalon Kekaumenos imprisoned 800 warriors on their way to the homeland. Based on some Oriental sources (Ali ibn al-Athir, Abu’l-Faraj), the warriors, who surrended to the Byzantines, were pardoned by the Emperor’s order and were not sentenced to severe punishments, while those, imprisoned during fighting, were cut their right arms29. The participants of the Russian-Varangian invasion in Constantinople were imprisoned for three years and were released only in 1043. Some of them (those who had not lost their fighting efficiency) might have agreed (for some fee) to support Bagrat IV in his battle. This can be viewed as certain revenge as far as Liparit was backed by Byzantines, implacable enemies of the Vikings who had suffered from imprisonment. It is hard to ascertain the aforementioned; however, this can only be assumed. In any case, the fact, that 2300 men stayed in Bashi, sounds rather strange, and it is hard to explain it. This so far unexplained detail makes me associate it with the Russians and Varangians, imprisoned in Byzantium in 1043-1046. Most of them were either one-armed or injured, and, hence, unfit for fighting. A smaller part of them were actually capable to fight. 27 V. G o i l a d z e, Vikings in Georgia, Mnatobi [in Georgian], No 4, Tbilisi 1984, p. 170. 28 H. A h r w e i l e r, Byzance et la mer. Paris 1965, p. 128-134. 29 G. Ve r n a d s k y, The Byzantine-Russian war of 1043. Suedostforschungen. 1953. – В. 12, pp. 52; G. G. L i t a v r i n, Byzantium, Bulgaria, Ancient Rus (9th c. – early 12th c.) [in Russian]. Saint Petersburg 2000, p. 253.

Pro Georgia vol. 23.indd 118

20-11-2013 12:14:11

VIKINGS’ INVOLVEMENT IN THE CIVIL WAR IN GEORGIA

119

2. Decisive battle in Sasireti The decisive battle, as reported in The Georgian Churonicle, took place near Sasireti forest. The place is situated in Inner Kartli, at the bank of the Tedzami river. Belligerents were likely to be dislocated along the opposite banks of the river. Bagrat IV was not going to begin ﬁghting as far as he expected additional forces from his loyal noblemen in Southern Georgia. However, an unpredicted action took place: being conﬁdent in their own strength, the Vikings attacked Liparit’s forces without the consent of the commanders. This made the king get involved in the battle. The Georgian chronicler notes with surprise: “Meskhs did not expect the Varangians; they came on, and they fought near Sasireti forest.” The Duke of Kldekari was backed by the Byzantine troops. The bloody bout ended in the defeat of the Vikings’ small detachment and Bagrat’s army. The royal army was severely defeated. The defeat was caused by the unbalanced actions of the king’s troops, which was made use by the duke, and Bagrat’s army retreated. The duke won; however, his success yielded in the outcomes beyond his expectations. During the battle, he caught the Varangian detachment consisting of seven hundred warriors whom the king brought to Kartli. Besides, in Sasireti forest, Liparit Baghvashi imprisoned the noblemen, loyal to the king. Liparit Baghvashi did not kill the imprisoned Vikings and only sentenced them to ashaming; later, he let them withdraw to join their compatriots, dislocated in Bashi. It seems that the Vikings promised Liparit to leave Georgia together with the rest of 2300 warriors as soon as they returned to the banks of Rioni. This is how the story of the Vikings’ presence in Georgia ended. This is another fact that widens the area of Scandinavian warriors’ activities in Eastern Europe.

Pro Georgia vol. 23.indd 119

20-11-2013 12:14:11

120

Pro Georgia vol. 23.indd 120

20-11-2013 12:14:11

Pro Georgia, 2013, t. 23, s. 121-126

121

INTERTEXTUALITY IN THE GEORGIAN HAGIOGRAPHY (ON THE EXAMPLE OF JACOB KHUTSESI’S “THE MARTYRDOM OF SAINT SHUSHANIK”) by Nana Gaprindashvili Tbilisi

The study of the contemporary scientific literature reveals that intertextuality has become an object of the philologists’ active research. It is studied by linguists and literary critics. It’s a well-known fact, that the term intertextuality was created by Julia Kristeva according to Mikheil Bakhtini’s concept (a dialogue of a text with other texts). Intertextuality considers a connection of a text with other texts. It is revealed in open and covert citations, testifying, etc. According to Julia Kristeva’s theory: a text is a mosaic of citations; each text is created on the basis of the close relation with other texts; the diffusion, transformation and influence of texts often take place; one text absorbs another, etc. According to J. Kristeva’s concept, intertextuality characterizes all texts. This term is used not only in relation with literary texts, but in connection with a contemporary human being’s perception of the world. Rolan Bart presented the following definition of an intertext: „каждый текст является интертекстом; другие тексты присутствуют в нем на различных уровнях в более или менее узнаваемых формах: тексты предшествующей культуры и тексты окружающей культуры. Каждый текст представляет собою новую ткань, сотканную из старых цитат. Обрывки старых культурных кодов, формул, ритмических структур, фрагменты социальных идиом и т.д. - все они поглощены текстом и перемешаны в нем, поскольку всегда до текста и вокруг него существует язык”1. A lot of researchers rely on Rolan Bart, for instance, L. Neliubin - the author of a famous dictionary in translation studies – defines this concept in the following way: Интертекстовность выражается в связях данно1 Р. Б а р т, Избранные труды. Семиотика. Поэтика, Москва 1989, p. 418.

Pro Georgia vol. 23.indd 121

20-11-2013 12:14:11

122

NANA GAPRINDASHVILI

го текста с другими текстами. Эта категория выражается в открытом или закрытом цитировании других текстов, в ссылках на другие тексты, а такжке в признаках, относящих данный текст к некоторому типу текстов2. According to I. Alekseeva’s point of view: „Постмодернистская эпоха осознала интертекстуальный алгоритм и преврaвтила его в ведуший прием построения целого, и нам встречается теперь немало прозаических и поэтических текстов, напоминающих лоскутное одеяло“3. From the first sight, intertextuality seems to be a contemporary problem. However, if we read literary texts from this point of view, we will discover, that it is as ancient as the literature. The study of the Georgian hagiographic texts is very productive from this point of view. Hagiographic writing is a very interesting branch of the old Georgian literature. K. Kekelidze wrote: “The Georgian original hagiography is a very important branch of our old writing. Besides purely hagiographic interests, it is accompanied by the cognitive historic significance and the influence of an artistic narration”4. Hagiography was regarded as the main genre of the Georgian literature. Its special role in the Georgian cultural-historical process is universally acknowledged (see the works of K. Kekelidze, R. Siradze, Gr. Parulava, etc.). In contrast to other religious texts, hagiographic works are distinguished by a didactic purpose and a close relation with the cult of the saint. The martyrdom and didactic charges of lives have their specificity, which aims at the rearing of the genuine Christian. Ioane Sabanisdze mentioned in his “The Martyrdom of Abo” (the 8th century), that Catholicon Samoel had written a letter to him and had revealed his desire to depict Abo’s martyrdom: “I wish to depict the martyrdom of this saint (Abo, - N.G.) like the lives of Christ’s first believers and to put it in the holy church for those, who follow us”5. In the Christian world saints and their lives were the models for everybody. Christians had to imitate them. They had to follow the dogmas and rules, which were presented in the Holy Scripture and guided the lives of the characters of martyrdoms and “lives”. Queen Shushanik’s, Abo Tbileli’s, Saint Nino’s, Grigol Khandzteli’s and others lives and selfless 2 Л. Л. Н е л ю б и н, Толковый переводческий словарь, Москва 2003, p. 66. 3 И. С. А л е к с е е в а, Апофеоз интертекстуальности. [w:] Университетское переводоведение. Вып. 3. СПБ., 2002, p. 13. 4 K. K e k e l i d z e, Zveli qarTuli literaturis istoria, I, Tbilisi 1980, p. 508. 5 I o v a n e S a b a n i s d z e, wamebaÁ wmidisa da netarisa mowamisa qrist sisa À haboÁsi, Tbilisi 1997, p. 3.

Pro Georgia vol. 23.indd 122

20-11-2013 12:14:11

INTERTEXTUALITY IN THE GEORGIAN HAGIOGRAPHY

123

contributions for the strengthening of Christianity became a moral example for the Christian people and passed from generation to generation. Hagiographic works dedicated to saints played the greatest role in this process. Hagiography is directed to a wide circle of readers and listeners. It has difficult and interesting tasks - to convey dogmatic truths of Christianity via acceptable and understandable forms as well as to transform the Holy Scripture into an organic element of the picture of a reader’s/a listener’s world. The peculiarities of citing of the Bible are stipulated by a general spiritual context of the epoch (when an original text was created), because martyrdoms and lives function in the socio-cultural area of the cult of sanctity and the contents of citations and reminiscences reflect those aspects of sanctity, which characterize the epoch of the creation of hagiographic works.6 The Georgian hagiography recognizes its close connection with biblical books, for instance, “The martyrdom of Konstanti the Georgian” presents the idea, that hagiography is a continuation of the tradition of biblical books. The beginning of the tradition is Moses’ Pentateuch written according to the notification of the Holy Spirit, which is followed by the prophets’ books preaching about Christ’s coming. Afterwards, come four gospels and Acts of the Apostles. The practice of the first period of Christianity created the necessity of the description of martyrs’ lives according to the traditions of saint books for the imitation and glorification of the confessional heroism7. From the point of view of intertextual passages, a copious material is given by the Georgian hagiographic works, which are not deeply studied from this angle. A special importance has the Bible as a source of the citation of the Georgian hagiography. The Holy Scripture occupies an especial place in the Christian world and in the Christian’s life. This fact stipulates the peculiarities of its functioning with the status of an especial precedental text in the hagiographic texts. The study of the biblical reminiscences and citations which exist in hagiography will be a key for the understanding of hagiographic monuments, their goals and tasks. The Bible - as an especial precedental text and a protest to the works of a clerical genre - is interestingly presented in Jakob Khutsesi’s “The 6 В.А.Т у п и к о в, Особенности цитирования Священного Писания в оригинальных произведениях русской агиографии, Волгоград 2011, [http://www.dslib.net/russkij-jazyk/tupikov.html]. 7 Ivane A m i r k h a n a s h v i l i, Stylistic paradigms in the Georgian hagiography of the 5th – 11th centuries//Literary papers №25, [http://www.nplg.gov.ge].

Pro Georgia vol. 23.indd 123

20-11-2013 12:14:11

124

NANA GAPRINDASHVILI

martyrdom of Saint Shushanik”. It’s natural, that the citation of the Bible was one of the necessary conditions for the functioning of “The Martyrdom of Saint Shushanik” in the Georgian socio-cultural sphere, because the biblical citations are the citations, which “знакомы большинству лингвокультурного сообщества, хранятся в коллективной памяти этого сообщества и регулярно актуализируются в его речи”8. Shushanik edifies her brother-in-law Jojik, his wife, children, slaves and maidservants: “As a flower of the valley, this life is transient and boisterous. Who sowed, he/she has reaped, who spread for the poor, he/ she has gathered and who perished himself/herself, he/she will find the one, who has glorified him/her”9. The queen says, that she is “the last of twelve acting vineyards”10. These words are taken from a famous fable of the Gospel of Matthew [Matthew, 20, 1 – 16]. In the hagiographic works citations can be presented differently: via indicating the title of the cited biblical book or the author of the expression (Christ, prophet, apostle), via a general indication “it is written in the Holy Scripture”, etc. The citations can be taken from the New or Old Testaments. During one of the conversations with Jacob Khutsesi, Shushanik tells him: “It would be better, if I die by his hands than if I join him and perish my soul; For the Apostle Paul said: “Neither brother, nor sister is enslaved. They can separate” (àra damonebul ars Zmai, ginda dai, aramed ganeyenen“/“ara damonebul ars dzmai, ginda dai, aramed ganekenen”)11. In this case, a biblical text is cited. The author names the author of a famous citation (Apostle Paul) and repeats his opinion, which is given in 1 Korin. VII, 15 with the slight difference: (àra damonebul ars ZmaÁ,ginda daÁ,aramed ganeyenen“/“ara damonebul ars dzmai, ginda dai, aramed ganekenen”12. The given citation has the following meaning: if a believer is not able to religionize an irreligious spouse, it will be better, if they separate. A supporter praised Shushanik for the answer given to Varsken’s foster-brother. The queen answered: “God is not asleep, but prepares words 8 Д. Б. Г у д к о в Прецедентное имя: Проблема денотации, сигнификации и коннотации. Лингвокогнитивные проблемы межкультурной коммуникации. Москва 1997, p. 9. 9 I a k o b K h u t s e s i, wamebaÁ wmidisa SuSanikisi dedoflisaÁ, Tbilisi 1978, p. 69; G i o r g i M e r c h u l e, grigol xancTelis cxovreba, Tbilisi 1999. 10 Ibidem, p.38. 11 I a k o b K h u t s e s i, wamebaÁ wmidisa SuSanikisi dedoflisaÁ, Tbilisi 1978, p. 9; G i o r g i M e r c h u l e, grigol xancTelis cxovreba, Tbilisi 1999, p. 9 12 K. K e k e l i d z e, Иерусалимский Канонарь VII в., Tyflis 1912, p. 322.

Pro Georgia vol. 23.indd 124

20-11-2013 12:14:11

INTERTEXTUALITY IN THE GEORGIAN HAGIOGRAPHY

125

for a man. For god says: “I will utter the words instead of you”13. In this case, the saint cites God’s words. Shushanik reproaches Varsken: “Your father gathered saints around him, while you gathered giants. He recognized God of the heavens and the earth, while you rejected real god and worshiped the fire”14. “The God of heavens” comes from the Christian theology. According to it, there is a hierarchy of invisible heavens beyond the visible one. Jacob Khutsesi appeals to a precedental text via citations, proper names and titles of works, for instance, “I will be judged together with Varsken Pitiakhsh before the judge of judges and the God of Gods, where a man and a woman are not distinguished, where two of us will say correct words before our God, Jesus Christ”15. In this passage Christ is mentioned two times, because “the judge of judges and the God of Gods” is Christ. In the other passage Jakob teaches Shushanik “feel reverence to Christ’s religion”16. The queen speaks about “Davitni” and psalms: “Instead of the needlework, Saint Shushanik took Davitni with great diligence and studied one hundred and fifty psalms in a few days. During days and nights she prayed to God”17. This passage presents the book of psalms (Davitni), which was supposedly written by David, the king of Jews (the 10th – 11th centuries B.C.). “Davitni” is mentioned in the other passage of “The Martyrdom of Saint Shushanik” too: “We were awake that night and glorified almighty God and his son, Jesus Christ, via David’s lyre. Christ is almighty towards everybody. He encourages women and men and endows with victory the believers who heartily search for him18. David’s lyre means psalms. Jakob Khutsesi names the titles of some texts (for instance, the Gospel (Evangel)) and indicates only the genre of some works (“The Saint Books of Martyrs”): “took the Evangel and saint books of martyrs”19. According to the author’s note, Shushanik died “on October 17 - the day of commemoration of saint martyrs Cosmas and Damian”20. Cosmas and Damian were saint martyrs, who were tortured in Cilicia during the reign of Emperor Diocletian (the 3rd - 4th centuries). Their appearance in 13 I a k o b K h u t s e s i, wamebaÁ wmidisa SuSanikisi dedoflisaÁ, Tbilisi 1978, p. 28; G i o r g i M e r c h u l e, grigol xancTelis cxovreba, Tbilisi 1999. 14 Ibid., p.11. 15 Ibid., p.11. 16 Ibid., p.9. 17 Ibid., p.26. 18 Ibid., p.39. 19 Ibid., p.14. 20 Ibid., p.40.

Pro Georgia vol. 23.indd 125

20-11-2013 12:14:11

126

NANA GAPRINDASHVILI

the text was not accidental. Supposedly, Georgians knew about Cosmas and Damian. However, according to the hagiographer’s wish, these saints had to occupy a particular place in the perception of his contemporaries. Biblical citations and precedental names have a very significant functional load in the Georgian hagiography and in the hagiography, in general. Their selection, usage or transformation depend on the existence of relevant characteristics of the saint martyr of a hagiographic text as well as on the significance and place of hagiographic texts in the Orthodox divine service and culture. The rule of hagiography enabled the author to use various devices, because he had a creative attitude towards the problem of citing and reminiscences. He could unite the citations taken from different passages of the Bible and transform them according to his aims via the ways of simplification and complication21. Bibleizms are considered among universal cultural phenomena. The Holy Scripture occupies a leading place in the Orthodox tradition. This fact enabled a believer to subordinate his/her life to biblical dogmas. Hagiographic texts stipulate the spread and popularization of biblical citations and their establishment in the Georgian lingual, cultural and religious perception. Lingual perception was not mentioned occasionally, because for a perfect knowledge of the language “a person has to know particular mental-cultural schemes, symbols, citations, names, gestures, abbreviations, etc. Every national culture has its own set of these accomplishments, which determines lingual meanings, peculiarities of relationships, meanings of texts, specifics of national discourse”22. The selection of passages for the citation serves to this type of extralinguistic purposes. The usage of the Bible as precedental texts in the “The martyrdom of Saint Shushanik” serves to the author’s purposes and is a constituent part of the knowledge of Jacob Khutsesi, which exists in the lingual and sociocultural environments of the contemporary Georgian.

21 В.А.Т у п и к о в, Особенности цитирования Священного Писания в оригинальных произведениях русской агиографии, Волгоград 2011, [http://www.dslib.net/russkij-jazyk/tupikov.html]. 22 S. O m i a d z e, Bakhtin’s, Kristeva’s and Hirsh’s conceptions and a contemporary text (G. Dochanashvili’s “Two of them here and there”), [http://semioticsjournal.wordpress.com].

Pro Georgia vol. 23.indd 126

20-11-2013 12:14:11

127

Pro Georgia, 2013, t. 23, s. 127-138

KOBULETI UNTER DEN TAVDGIRIƷES von Eckard Hübner Burg Als im Jahre 1491 der letzte König Georgiens, Ḳonstantine II. (1478– 1505) nach der Unabhängigkeit Kaxetis (1490) auch noch die Unabhängigkeit des westgeorgischen Königreiches Imereti anerkennen musste, erlangten die vorher von Imereti abhängigen Fürstentümer Guria und Samegrelo ebenfalls ihre faktische Selbständigkeit. Denn, um seine Unabhängigkeit zu erreichen, hatte der imeretische König, Aleksandre II. (1478/79;1484/87;1488–1510) bedeutende Zugeständnisse an seine ehemaligen Vasallen machen müssen. Im Fürstentum Guria bestimmten jetzt die Tavdgiriʒes neben den Gugunavas, Mautaʒes, Maksimenišvilis, Nakašiʒes, Šalikašvilis, Zedginiʒes und den Eristavi-Šervašiʒes die Geschicke des Landes. Zusammen mit den Eristavis stellten sie einen der beiden Heerführer des Fürstentums. Zum Fürstentum Guria gehörte seit 1463 auch Aara, dessen Besitz zwischen Guria und dem Osmanischen Reich lange hart umkämpft war. Von 1509 bis 1614 wechselte allein Batumi viermal den Besitzer, bis es 1614 für 264 Jahre in türkische Hand ﬁel. Die Tavdgiriʒes lassen sich bis ins 14. Jahrhundert zurückverfolgen. Der Name soll sich vom Wort „tagadir“ ableiten und bedeutet „der dem König die Krone aufsetzt“. Dieses Erbamt bekleideten die Tavdgiriʒes in der Bagratidenzeit.1 Doch erst ab dem 17. Jahrhundert werden die Nachrichten über die sie umfangreicher. Als 1625 der „Große Murav“, Giorgi Saakaʒe (1570–1629) nach Samcxe kam, halfen ihm die Brüder Elizbar und Bežan Tavdgiriʒe bei der Eroberung der Festung Anisi. Giorgi Tavdgiridʒe heiratete nach 1648 Dareǯan, die Tochter des gurischen Fürsten Kai-Xosro II. (1625– 1658). Fürst Giorgi III. (1669–1684) belehnte Mirzabeg Tavdgiriʒe mit der erblichen Würde eines Gouverneurs (bokauli) von Unterguria.2 1 D u m i n, S. u. Č i k o v a n i, Knjaz J., Knjaza carstva gruzinskogo, Moskva 1998, S. 203–205. 2 K a r t v e l i š v i l i, T., Guriis saepisḳoposoebi (XV–XIX sauḳuneebi), Tbilisi 2006, S. 39.

Pro Georgia vol. 23.indd 127

20-11-2013 12:14:11

128

ECKARD HÜBNER

Zu diesem etwa 600 km² großen Landesteil, der zwischen den Flüssen Čoloki und Cxra Pona lag, gehörte auch Kobuleti.3 Der türkische Autor Bilge berichtet, dass die Bevölkerung Kobuletis bereits um die Mitte des 17. Jahrhunderts zum Islam übertrat und der Verwalter des Landes, Rostom (Tavdgiriʒe) 1718 zum Islam konvertierte. Wobei er den Namen Mehmed-Beg annahm. Der Vali von Çildir meldete dies nach Istanbul. Kobuleti und die Region Xino wurden von Guria abgetrennt und als Sanǯak Çürüksu zum Eyalet Çildir zugeschlagen.4 Mehmed-Beg muss gegen 1730 gestorben sein, denn um diese Zeit wird bereits ein weiterer Giorgi Tavdgiriʒe erwähnt.5 Dieser Tavdgiriʒe, der wieder einen georgischen Namen trägt, oder sein Sohn Mamuḳa unterstellte Kobuleti wieder der gurischen Herrschaft. Bilge stellt die historischen Ereignisse folgendermaßen dar: Nach dem Ableben Rüstem Mehmed Bey’s unterstellte Mamia, der Tavad von Çürüksu, Kobuleti wieder dem Fürstentum Gürel (Guria Anm. des Verf.). Mamia nötigte die muslimische Bevölkerung zum Christentum zurückzukehren und wurde daraufhin von Süleyman Paşa, dem Gouverneur von Çıldır (1770–1791, Anm. des Verf), des Amtes enthoben. Der Kreis Çürüksu wurde Solomon (türkisch: Süleyman Bey), dem Sohn Mamia’s, als Bannerlehen übergeben und erneut der Provinz Çıldır zugeschlagen.6

Für beide historischen Ereignisse nennt Bilge keine konkreten Jahreszahlen. Auch die benutzten georgischen Quellen liefern hierzu keine Angaben. Ein Schlüssel zur Fixierung des Datums der Wiedereingliederung Kobuletis in das Fürstentum Guria könnte die Liste der Bischöfe von Xinominda sein, zu deren Bistum Kobuleti gehörte. In der besagten Liste gibt es eine Lücke vom Anfang des 18. Jahrhunderts (Bischof Ekvtime Artumelaʒe erwähnt um 1711) bis zum Jahre 1759. In diesem Jahr wird Bischof Maksime II. von Xinominda als Teilnehmer einer von König Solomon I. initiierten Kirchenversammlung in Kutaisi erwähnt.7 Zwei Jahre zuvor hatte der westgeorgische König in der Schlacht von Xresili (14.12.1757) mit nur 11.000 Soldaten eine 40.000 Mann starke türkische Armee unter dem Kommando von Haǯi Ahmed Paša von Axalcixe (1745–1758) vernichtend geschlagen. Nach dieser Niederlage ﬁel 3 Ḳ o m a x i ʒ e, T., Dudi-xanum bežaniʒe da ʒe misi - šerip-beg ximšiašvili, Batumi 2002, S. 25. 4 B i l g e, M. S., Osmanlı devleti ve Kafkasya : Osmanlı varlığı döneminde Kafkasya’nın siyasîaskerî tarihi ve idarî taksimatı (1454–1829), Istanbul 2005, S. 199. 5 D u m i n, S. u. Č i k o v a n i, Knjaz J., Ebenda. 6 B i l g e, M. S., Ebenda, S. 199. 7 K a r t v e l i š v i l i, T., Guriis saepisḳoposoebi (XV–XIX sauḳuneebi), Tbilisi 2006, S. 38–39.

Pro Georgia vol. 23.indd 128

20-11-2013 12:14:12

KOBULETI UNTER DEN TAVDGIRIƷES

129

Unterguria wieder an das Fürstentum Guria und in Xinominda konnte wieder ein Bischof eingesetzt werden. War es Mamuḳa Tavdgiriʒe, der die Bevölkerung „nötigte“, wieder zum Christentum zurückzukehren? Der Name Mamia war jedenfalls bei den Tavdgiriʒes nicht gebräuchlich. Einer der sieben Söhne Mamuḳas hieß Solomon (1795–1845), von dem als Einzigem genaue Lebensdaten übermittelt sind.8 Allerdings wurde nicht er sondern sein Bruder Maksime unter dem Namen Suleiman-Beg Verwalter des Sanǯaks Çürüksu. Der o. g. Giorgi Tavdgiriʒe hinterließ drei Söhne, den bereits erwähnten Mamuḳa, Rostom und Maksime. Mamuḳa wird urkundlich von 1770 bis 1833 erwähnt und muss vor 1750 geboren sein. Sein Sohn Maksime war bei seiner Ernennung zum Sanǯakbeg von Çürüksu (zwischen 1784/91) auf jeden Fall schon volljährig und ist demzufolge etwa um 1765 geboren. Rostoms Nachkommen sind die heute noch in Georgien lebenden Tavdgiriʒes, Margarita (*1948), Nina (*1951) und Giorgi (*1961).9 Die christlich-gurischen Tavdgiriʒes wurden am 6. Dezember 1850 als Fürsten in das Adelsregister des Russischen Reiches aufgenommen. Obwohl sie faktisch Vasallen des Osmanischen Reiches waren, kämpften im Russisch-Türkischen Krieg von 1768–1774 sowohl der gurische Fürst Mamia IV. (1726/44, 1760/65, 1768/70, 1771/75) als auch König Solomon I. von Imereti (1751/65, 1768/84) auf der russischen Seite. Während des Krieges kam es in Guria zu inneren Machtkämpfen um die Fürstenwürde. Mit Unterstützung eines türkischen Expeditionskorps konnte sich der protürkisch orientierte Bruder Mamias, Giorgi V. (1744–60, 1765/68, 1770/71, 1775/88) durchsetzen. Deswegen marschierte König Solomon im Januar 1771 in Guria ein, besiegte die türkischen Streitkräfte und setzte erneut Mamia als Fürsten ein. In einer Urkunde vom Februar 1771 leistete Mamia mit seinen Adligen, darunter auch Mamuḳa Tavdgiriʒe den Treueid auf den imeretischen König. Doch bald kam es auch zum Zerwürfnis zwischen Fürst Mamia und dem imeretischen Monarchen. Solomon hatte den Sohn Mamias, Davit, der sich zur Erziehung am imeretischen Königshof in Kutaisi befand, blenden lassen (um 1775). Als der König nach dieser Tat versuchte Guria seiner direkten Herrschaft zu unterstellen, stieß er auf den Widerstand des gesamten gurischen Volkes. In diesen Wirren ergriff Giorgi V. erneut die Macht, während Mamia IV. diesmal endgültig abdanken musste und in ein Kloster ging, wo er 1778 starb. Nach dem Russisch8 D u m i n, S. u. Čikovani, Knjaz J., Ebenda. 9 Ebenda.

Pro Georgia vol. 23.indd 129

20-11-2013 12:14:12

130

ECKARD HÜBNER

-Türkischen Krieg von 1768/74 waren die drei gurischen Bischofssitze Ǯumati, Šemokmedi und Xinominda verwaist. Deshalb besuchte 1777 der neue Katholikos von Westgeorgien, Maksime II. Abašiʒe (Amtszeit 17761795) Guria und setzte Iosep Takaišvili als Bischof von Šemokmedi und Svimon Abašiʒe als Bischof von Ǯumati ein.10 Doch die Provinz Unterguria, in der das Bistum Xinominda lag, war zu diesem Zeitpunkt bereits türkisch besetzt. Der letzte Bischof von Xinominda, Ioane fuunava war mit einem Teil seiner Gemeinde in die inneren Provinzen Gurias geﬂohen. Mamuḳa Tavdgiriʒe der Verwalter Unterguriens berichtet über die Zustände seiner Provinz im Jahre 1777 folgendes: „In der Gegend von Xinominda waren die Tataren (Türken, Anm. des Verf) sehr mächtig…Viele von uns wurden als Tataren eingebürgert. Ich hatte auch nicht die Macht, das zu ändern und übergab das Abgabenbuch (des Bistums)an Seine Hoheit (den Katholikos)“.11 Als 1778 Alexandre, der Sohn König Solomons (1760–1780) gegen seinen Vater rebellierte, nutzte dies die türkische Regierung und ließ Truppen von Abxazeti aus in Samegrelo einmarschieren. Solomon eilte den Megreliern zu Hilfe und vereint besiegten sie den Gegner bei der Festung Ruxi in der Nähe von Zugdidi (1779). Anfang 1781 versuchte die türkische Regierung erneut, ganz Westgeorgien unter ihre direkte Kontrolle zu bringen. Von der gurisch-aarischen Grenze aus besetzten türkische Einheiten etliche Festungen und Ortschaften und ließen dort Garnisonen zurück. Viele Georgier gerieten in türkische Gefangenschaft. Zugleich erfolgte die Islamisierung der besetzten Gebiete. König Solomon wollte einem möglichen Angriff auf sein Land zuvorkommen und begann deshalb noch im selben Jahr einen Feldzug mit dem Ziel, Batumi und Umgebung zu besetzen. Doch Solomons Pläne wurden verraten. Trotzdem konnte die westgeorgische Armee die Umgebung von Kobuleti besetzen und Batumi erreichen. Mit zunehmender Dauer des Feldzuges wurde die Überlegenheit des Gegners immer drückender. Während die türkische Armee immer neue Reserven ins Feld führen konnte, schrumpfte die imeretische Armee von Gefecht zu Gefecht und musste sich im dritten Jahr zurückziehen. Auf dem Rückmarsch nach Kutaisi geriet sie 1783 bei [akvi in einen türkischen Hinterhalt und wurde total aufgerieben. Der König konnte der Gefangennahme nur knapp entkommen, indem seine 10 K a r t v e l i š v i l i, T., Ebenda, S. 30. 11 K a r t v e l i š v i l i, T., Ebenda, S. 38–39.

Pro Georgia vol. 23.indd 130

20-11-2013 12:14:12

KOBULETI UNTER DEN TAVDGIRIƷES

131

Gefolgsleute den Rückzug unter Einsatz ihres Lebens deckten. Solomon starb ein Jahr später, am 23.04.1784 in seiner Hauptstadt Kutaisi.12 Die ausbrechenden Streitigkeiten um den imeretischen Thron nutzte das Osmanische Reich und verstärkte seine militärischen Aktivitäten an der gurisch-aarischen Grenze, um die Provinz Untergurien endgültig vom Fürstentum Gurien abzutrennen. Bereits 1784 forderte der Sanǯakbeg von Ober-Aara, Abdul-Beg Ximšiašvili (1774–1784) im Auftrage des Sultans die Unterwerfung Mamuḳa Tavdgiriʒes unter die türkische Oberhoheit. Als Mamuḳa dies verweigerte, kam es zum Krieg. Zusammen mit dem Fürsten Giorgi Gugunava gelang es Mamuḳa die türkisch-aarische Armee bei Aḳeti zu besiegen, wobei Abdul Beg in einem Zweikampf gegen Mamuḳa ﬁel (29.5.1784). Trotz des Sieges war Mamuḳa gezwungen, seine Besitzungen um Kobuleti aufzugeben und zog sich auf seine Güter in Guria zurück. Vom gurischen Fürsten Mamia IV. hatte er zwischen 1771 und 1776 Aketi samt Festung sowie die Dörfer Gaguri, Čančati und Zomleti verliehen bekommen. Sein Sohn, Maksime und seine Frau, eine Tochter Maksime Iašvilis blieben als Geiseln am Hofe Suleiman-Pašas von Axalcixe (1770–1791). zurück. Die Einwohner Kobuletis, die seit dem Weggang Mamuḳas ohne Herrn waren, schickten eine Abordnung nach Axalcixe und baten den Paša um die Freilassung Maksimes und dessen Einsetzung als Verwalter Kobuletis. Suleiman verlangte für die Freilassung seiner Geisel 2500 Maneti (2.500 Goldrubel) und den Übertritt Maksimes und seiner Familie zum muslimischen Glauben. Weiterhin sollten die Einwohner Kobuletis pro Familie jährlich eine Silbermünze zahlen und im Kriegsfall für den Sultan kämpfen. Die Einwohner Kobuletis akzeptierten schließlich die Bedingungen und Maksime nahm den Namen seines neuen direkten Vorgesetzten Suleiman-Pašas an.13 Der Übertritt Maksimes zum Islam muss zwischen 1784 und dem Tode Suleiman-Pašas (†1791) erfolgt sein. Trotzdem zog sich die vollständige Islamisierung des Landes bis um die Mitte des 19. Jahrhunderts hin. Ein Augenzeuge berichtete: Überall, wo wir Kirchen besaßen, hatten wir auch Geistliche. Wir ließen uns alle taufen. Auch die Tochter von Gurieli, Elene, Ehefrau von Maksime und Schwester (richtig Nichte, Anm. des Verf.) von Svimon Gurieli. Im Dorf Gvara in der Tetrosani-Kirche, in dieser Wunder vollbri12 http://georgianjournal.ge/2010/1-2010/historical.htm. 13 Ḳ o m a x i ʒ e, T., Ebenda, S. 26–27.

Pro Georgia vol. 23.indd 131

20-11-2013 12:14:12

132

ECKARD HÜBNER

ngenden Kirche zelebrierte der Geistliche „maxarobeli muǯiri“. Die oben genannte Kirche war bis 1850 funktionstüchtig, danach wurde sie zerstört. Die wertvolle Ikone der Kirche wurde nach Guria, ins Dorf Aḳeti, in die Erlöserkirche gebracht, wo sich die Grabstätte der gurischen Tavdgiriʒes befand. Mit diesem festen christlichen Glauben lebten wir bis zum Tode von Suleiman Beg und seiner Frau aus Gurien, Elene (1827). Danach nahmen die Menschen nach und nach den muslimischen Glauben an. Trotz allem behielten wir einigermaßen das Christentum und die entsprechenden Sitten. Die meisten Frauen waren sowieso Christen“.14

1787 brach der nächste Krieg zwischen dem Osmanischen Reich und Russland aus. Dieser endete mit dem Friedensschluss von Iaşi (9.1.1792). Während des Krieges drangen türkische Streitkräfte tief in das Fürstentum Guria ein. Sie kamen bis nach Šemokmedi und der Bischof Iosep Taaišvili (1777–1788, 1788/94) war gezwungen zeitweise sein Bistum zu verlassen.15 Suleiman-Beg und seine Nachkommen regierten im Sanǯak Çürüksu (Kobuleti) bis 1844. In diesem Jahr wurden alle aarischen Territorien als Kazas dem Sanǯak Gönye angeschlossen, das wiederum dem Vali von Trapezunt unterstellt war. 1851 schuf die türkische Regierung mit Lazistan einen neuen Sanǯak. Diesmal gehörten alle aarischen Gebiete (Ober, Unteraara und Kobuleti) nur als Nahiyes zum Kaza Batumi, wobei Rize die Hauptstadt des neuen Sanǯaks war. Der erste Verwalter war Abdüllatif Paša (1851–1853), der ebenfalls dem Vali von Trapezunt untergeordnet war. Durch die administrativen Neuerungen verloren die Tavdgiriʒes den Titel eines Sanǯakbegs und die damit verbundene hohe Pension. Sie blieben aber bis 1878 weiterhin Verwalter Kobuletis. Suleiman war mit Elene (†1827), einer Prinzessin aus dem gurischen Fürstenhaus verheiratet. Sie war eine Tochter Vaxtangs II. Gurielis, eines jüngeren Bruders Svimons II. (†1792). Elene und Suleiman-Beg hatten fünf Söhne u. a. Mehmed und Aslan. Der älteste Sohn, Mehmed (†1855) wurde nach dem Tode seines Vaters (1827?) Sanǯakbeg von Kobuleti. Er heiratete eine Tochter Mehmed Abašiʒes (1767–1800), des Sanǯakbegs von Batumi-Lazeti, die als Mitgift Ländereien in Xelvačauri und im Ḳaxaberi-Tal erhielt. Ihre Kinder waren Xasan (vor 1820–1854), Ali (1829–1911), Osman (1838– 1909) und Xusein. Während Mehmeds Regierung kam es 1828 zum Krieg zwischen Russland und dem Osmanischen Reich. Vor Kriegsbeginn hatte 14 Ḳ o m a x i ʒ e, T., Ebenda, S. 28–30. 15 K a r t v e l i š v i l i, T., Ebenda, S. 131.

Pro Georgia vol. 23.indd 132

20-11-2013 12:14:12

KOBULETI UNTER DEN TAVDGIRIƷES

133

die türkische Regierung die Festungen in Kobuleti, Cixisʒiri und Gonio besonders stark ausgebaut. Die Gurier, die unmittelbaren Nachbarn der Kobuleter waren bei Kriegsausbruch uneins. Während ein Teil der Bevölkerung auf russischer Seite kämpfen wollte, unterstützte die Regentin Sopio Culukiʒe (Rz 1826– 1829), die für ihren minderjährigen Sohn Davit (*1815†1839) regierte, die türkische Seite. Deshalb marschierte der russische Generalmajor Hesse (Gesse) in Gurien ein, setzte den jungen Davit ab und annektierte das Fürstentum (2.9.1829), das seit 1810 unter russischem Protektorat stand. Sopio floh mit ihrem Anhang nach Trapezunt, wo sie fünf Tage später starb. General Hesse, der Sieger von Limani (5.3.1829) hatte am 9.8.1829 noch die strategisch bedeutende Festung Kintriši bei Kobuleti erobert. Damit stand der Weg nach Batumi offen. Doch Hesse nutze nicht den Vorteil, sondern verhandelte erfolglos mit den aarischen Begs über einen möglichen Anschluss ihrer Gebiete an Russland. So verlor er wertvolle Zeit und die türkische Armee konnte inzwischen ihre Einheiten bei Cixisʒiri verstärken. Am 17.September erlitt Hesse eine empfindliche Niederlage vor Cixisʒiri. Weder Batumi noch Kobuleti konnten während des Krieges von den russischen Truppen erobert werden. Aara samt Kobuleti blieben nach dem Frieden von Adrianopel noch für weitere 50 Jahre unter türkischer Herrschaft. In Mehmets Amtszeit brach im Mai 1841 im benachbarten Guria, in Aḳeti ein großer Aufstand gegen die russische Herrschaft aus. Das Fürstentum Guria, wurde seit 1829 von einem Fürstenrat regiert, dem ein russischer Offizier vorstand. Der Fürstenrat mit dem noch Re ste einer gewissen gurischen Selbstverwaltung erhalten geblieben waren, wurde 1840 im Rahmen einer Verwaltungsreform aufgelöst. Als 1841 auch noch die Steuern drastisch erhöht wurden, erhob sich das gurische Volk gegen die zaristische Willkürherrschaft. Es kämpften Bauern und Fürsten Seite an Seite. Die Rebellen marschierten zur türkischen Grenze, in Richtung Kobuleti. Gemeinsam mit den Truppen Xasan-Begs, des Sohnes Mehmet-Begs wollten sie die russischen Besatzer vertreiben. Doch nachdem der russische Gouverneur von Imereti-Guria Xasan gewarnt hatte, sich in die russischen Angelegenheiten einzumischen, wagte er es nicht, die Rebellen zu unterstützen und so blieb die entscheidende Hilfe aus. Nachdem die Rebellen einige Anfangserfolge wie den Sieg über eine russische Armee bei Gogoreti (August 1841) sowie die Einnahme der Festung Šekvetili zu verzeichnen hatten, wurden sie im September 1841 endgültig vor der gurischen Hauptstadt Ozurgeti besiegt. Diese historischen Ereignisse werden in einem alten gurischen Volkslied

Pro Georgia vol. 23.indd 133

20-11-2013 12:14:12

134

ECKARD HÜBNER

(Xasanbegura) besungen. Im Krimkrieg von 1853/56 standen Batumi und Kobuleti wieder im Mittelpunkt strategischer Überlegungen sowohl der russischen als auch der türkischen Seite. Der russische Vizekönig des Kaukasus, Vorontsov (Amtszeit 1845– 1854) sah die Einnahme beider Städte als wichtigstes strategisches Ziel an. Außerdem rechnete er damit, dass die aarischen Begs diesmal auf russischer Seite kämpfen würden, was sich aber als Trugschluss herausstellen sollte. Xasan-Paša, zog zusammen mit Xemid-Beg Bežaniʒe und 1000 Aaren in den Krieg. Am 8. Juni 1854 kam es zur Schlacht beim Dorf Nigoeti. Hier griff Xasan-Beg mit 8.000 lazischen Kriegern eine russische Vorhut, bestehend aus 2 russischen Regimentern, 1000 gurischen Milizionären, 300 Kosaken und 4 Kanonen unter dem Kommando von Oberst Fürst Dmitrij Alekseevič Eristov an. Trotz der zahlenmäßigen Überlegenheit verlor Xasan-Beg das Gefecht, wobei er 2000 Mann verlor. Sieben Tage später trafen die russischen Hauptstreitkräfte (13.000Mann) unter General Ivan Andronikov (Ivane Andronikašvili 1798–1868) auf die türkische Armee unter Selim-Paša (36.000 Mann), der sich mit starken Verlusten (4000 Mann) nach Batumi zurückziehen musste. Auch die russische Armee verlor 1500 Mann. Deshalb verzichtete General Andronikov auf die Eroberung Kobuletis und zog sich hinter den Čoloki zurück. Damit waren die Kampfhandlungen in Gurien beendet.16 Xasan-Beg wurde während dieser Ereignisse im Dorf Nigoeti in Guria ermordet. Sein Bruder Ali-Beg hatte noch 1848 Fürst Grigol Gurieli (1819–1891) in Guria besucht und ihm folgendes Angebot unterbreitet: Wenn ihn die russische Regierung bei der Rückgewinnung seiner ehemaligen Territorien unterstützen sowie ihm eine Pension zahlen würde, wollte er die Bevölkerung Kobuletis zum Aufstand aufrufen und dieses Territorium mit Georgien vereinen. Grigol Gurieli, der diese brisante Angelegenheit nicht allein entscheiden wollte, stellte Ali-Beg dem Militärgouverneur von Kutaisi, Konstantin Beljavskij (Amtszeit 1847–1851) vor. Doch auch dieser ließ sich gegenüber Ali-Beg zu keiner verbindlichen Aussage drängen. Er beschenkte seinen Gast und verabschiedete ihn. Schwer enttäuscht über das Verhalten der russischen Behörden, wurde Ali-Beg jetzt zu einem treuen Verfechter einer pro-türkischen Politik. Zum Dank erhielt er 1861 die Würde eines Pašas und war später Adjutant des türkischen Sultans, Abdul Hamids II. (1876–1909). Vor dem Krieg von 1877/78 wurde ihm von der osmanischen Regierung die Anwerbung neuer Polizeibeamter in 16 Ḳ o m a x i ʒ e, T., Ebenda, S. 521.

Pro Georgia vol. 23.indd 134

20-11-2013 12:14:12

KOBULETI UNTER DEN TAVDGIRIƷES

135

Kobuleti und deren Führung anvertraut. Die osmanische Regierung rüstete die Miliz von Kobuleti mit modernen Gewehren aus und besoldete jeden Polizisten monatlich mit 260 Quruši (1 Quruši = 40 Kopeken). Ummittelbar vor Kriegsbeginn schickte der türkische Oberbefehlshaber, DervišPaša (1817–1896) die Brüder, Ali-Paša und Osman-Paša in die Türkei. Damit wollte er während des Krieges einen möglichen Übertritt der beiden auf die russische Seite verhindern. Die Stelle eines Polizeichefs von Kobuleti nahm jetzt der Neffe Alis, Murad-Beg, Sohn des ermordeten Xasans ein. Dieser stellte sich während des Krieges auf die russische Seite und erwarb sich damit die Sympathie des georgischen Volkes.17 Nachdem Aara und damit auch Kobuleti durch den Frieden von Berlin (13.7.1878) an das Zarenreich gefallen waren, gelang es Ali- und Osman-Paša viele ihrer Landsleute zur Auswanderung in die Türkei zu bewegen. Von den 3592 Einwohnern Kobuletis (Stand 187318) sind etwa 2000 als „Muhaǯiri“ ausgewandert. Der Sultan belohnte die Treue der beiden Brüder und ordnete ihnen hohe Gehälter an. Das georgische Volk schätzte dagegen das Verhalten von Ali-Paša negativ ein und schuf ein Spottgedicht mit dem Titel „Ali Paša verriet uns“. Es wurde bald vertont und ist in Gurien heute noch ein bekanntes Volkslied. Zekaria [iinaʒe schrieb über ihn: „Ali Paša Tavdgiriʒe konnte georgisch Lesen und Schreiben. Nach dem Kriegsende ist er in das Osmanische Reich ausgewandert und überredete dazu auch noch zahlreiche georgische Familien. Grigol Gurieli bat des Öfteren seinen Verwandten Ali-Paša: ‚Wenn du in das Osmanische Reich auswandern möchtest gehe, aber überrede nicht die anderen Menschen.’ Ali-Paša teilte leider nicht die gleiche Meinung. Vom Sultan bekam er ein herzliches Dankeschön und große Geschenke. Der habsüchtige Paša ließ sich in Istanbul nieder. Dort bekam er Unterstützung von der Regierung“19.

Sergei Mesxi (1845–1883) beschreibt den Bruder von Ali Paša, Osman-Paša wie folgt: „Osman-Paša, ist ca. 40–45 Jahre alt, farblos bis gelblich im Gesicht. Er ist traurig und nachdenklich. Man sieht ihm viel durchlebtes Leid an. Breite Stirn, große schwarze Augen, etwas dicke Nase, ebenmäßige Li17 Ḳ o m a x i ʒ e, T., Ebenda, S. 28–30. 18 M a r g i e v, Z., Batum vo vremena osmanskoj imperii, Batumi, 2008: S. 32. 19 i  i n a ʒ e, Z., Musulmani kartvelebi da mati soplebi sakartveloši, Tbilisi 1913; S. 34.

Pro Georgia vol. 23.indd 135

20-11-2013 12:14:12

136

ECKARD HÜBNER

ppen, längliches Kinn usw. Wie ein richtiger Georgier. Georgisch spricht er so gut und frei, wie jeder Georgier. Osman-Paša wurde von dem türkischen Sultan als Gouverneur von „Vilajeti“ von Trapison berufen. Nach dem Kriegsende schrieb er Briefe von dort aus an die georgischen Muslims und empfahl, Georgien, das Land ihrer eigenen Vorfahren nicht zu verlassen, sonst würden sie dies zum Schluss bereuen. Macht es uns nicht nach, wir bekommen viel Geld dafür, schrieb er. Bevor Osman-Paša ins Osmanische Reich auswanderte, hatte er eine andere Meinung. Zuvor empfahl er den Georgiern auszuwandern, bis er selbst auswanderte und auf einmal empfand, wie armselig dort „Muhaǯiris“ sind.“20

Die Enkel Suleiman-Begs bekleideten im Osmanischen Reich hohe Ämter. So wurde Bahri-Beg (1840–1915), der Sohn Aslans und Enkel Suleimans 1883 Paša, 1888 Vali von Skutari in Albanien und danach Vali von Vani (1891–1895) sowie Adana (1898–1908). Er heiratete seine Kousine, Peruze, die Tochter seines Onkels, Mehmed-Begs. Zu erwähnen sind noch die Söhne Xusein-Begs, Ahmet-Paša (1862–1936) und Mahmut-Paša (1864–1931). Mahmut schlug eine militärische Laufbahn und diente in den Generalstäben von Aleppo und Damaskus. Er nahm an den Kriegen gegen Griechenland (1897), Italien (1911/12 um Libyen) und auf dem Balkan teil. 1913 wurde er zum Generalmajor befördert. In der Regierung des Großwesirs, Sait Halim-Pašas (1913–1917) war er Marineminister und Minister für Öffentliche Arbeiten. Sein Bruder Ahmet war Militärattaché in Belgrad und nach der Revolution von 1908 für die Provinz Rize Mitglied im neuen Abgeordnetenhaus. Die Tavdgiridʒes heirateten sogar ins osmanische Herrscherhaus ein. So war Sultan Abdul Meǯid I. (1839–1861) mit einer Tavdgiridʒe verheiratet. Die Tochter Bahri-Pašas und Urenkelin Suleiman-Begs, Šadiye (1898–1986) heiratete 1919 den Prinzen Ibrahim Tevﬁk Efendi (1874– 1931), einen Enkel Sultan Abdul Meǯids. Beide gingen nach Ausrufung der Türkischen Republik 1924 ins Exil nach Frankreich.21 20 M e s x i, S., Txzulebani, Teil 3, Tbilisi 1964. 21 http://www.gdd.org.tr/tarihtendetay.asp?id=82. • Literatur: Abašidze, A. X., Аdžarija, Moskau 1998, S. 226–236; Allen, W. E. D. / Muratoff, P., Caucasian Battleﬁelds, Cambridge 1953, S. 205–211; Bilge, M. S., Osmanlı devleti ve Kafkasya: Osmanlı varlığı döneminde Kafkasya’nın siyasî-askerî tarihi ve idarî taksimatı (1454–1829), Istanbul 2005, S. 199; iinaʒe, Z., Musulmani kartvelebi da mati soplebi sakartveloši, Tbilisi 1913; S. 34; Dartchiachvili, D./ Urjewicz, C., L’Adjarie, carrefour de civilisations et d’empire, CEOMTI 27, 1999, S. 263-283; Dumin, S. u. Čikovani, Knjaz J., Knjaza carstva gruzinskogo, Moskva 1998, S. 203– 205; Feurstein, W., Die Eroberung und Islamisierung Südgeorgiens, Caucasia between the Ottoman Empire and Iran 1555–1914, Wiesbaden 2000, S. 21–29; Kartvelišvili, T., Guriis saeisḳoosoebi

Pro Georgia vol. 23.indd 136

20-11-2013 12:14:12

KOBULETI UNTER DEN TAVDGIRIƷES

137

Abb. 1: Die christlichen Tavdgiriʒes nach Dumin Quelle: Dumin, S. / Čikovani, Knjaz J., Knjaza carstva gruzinskogo, Moskva 1998, S. 204.

(XV–XIX sauḳuneebi), Tbilisi 2006; Ḳomaxiʒe, T., Dudi-xanum bežaniʒe da ʒe misi - šerip-beg ximšiašvili, Batumi 2002; Lordkipanidze, M., Georgien und seine Autonomien: kurzer Abriss der Geschichte Abchasiens, Atscharas und Südossetiens, In: Georgica, Bd. 15, Jena/Tbilisi 1992, S. 34-38; Lortkipaniʒe, Ḳ. u. g., Ahmed aari da ximšiašvilis gvaris isṭoria, Batumi 2004; Margiev, Z., Batum vo vremena osmanskoj imperii, Batumi 2008; Mesxi, S., Txzulebani, Teil 3, Tbilisi 1964; Mikaberidze, A., Historical Dictionary of Georgia, Plymouth u. a., 2007; Meiering-Mikadze, E., L’Islam en Ajarie, In: Cahiers d’études sur la Méditerranée orientale el le monde turco-iranien (CEOMTI), Paris 1985, S. 241–261; azbegi, G., Sami tve turketis sakartveloši, Batumi 1995 ; Reisner, O., Integrationsversuche der muslimischen Adscharer in die georgische Nationalbewegung, Caucasia between the Ottoman Empire and Iran 1555–1914, Wiesbaden 2000, S. 207–222; Saxoḳia, T., Mogzaurobani, Tbilisi 1950, S. 216; Zeitung „Droeba“, März 1878, № 48; Zeyrek, Y., Acaristan ve Acarlar, Ankara 2001; [http://www.gdd.org.tr/tarihtendetay.asp?id=82]; [http://www.hrono.ru/biograf/bio_s/solomon1.html]; [http://www.batumionline.net/aboutcity/publications/009.html];[http://www.viswiki. com/en/Principality_of_Guria]; [http://www.gdd.org.tr/tarihtendetay.asp?id=82];

Pro Georgia vol. 23.indd 137

20-11-2013 12:14:12

138

ECKARD HÜBNER

Abb. 2: Die muslimischen Tavdgiriʒes Quelle: Eigene Zusammenstellung des Autors.

Pro Georgia vol. 23.indd 138

20-11-2013 12:14:12

Pro Georgia, 2013, t. 23, s. 139-157

139

LOKATION UND DEIXIS IM GEORGISCHEN I. FUNKTIONALE ANALYSE DER PARTIKEL ZED von Manana Tandaschwili Frankfurt a. M.

Allgemeines Lokation und Deixis stellen Informationen dar, die im Satz teils lexikalisch, teils durch funktionale Elemente wiedergegeben werden. Die Wiedergabe der Lokation erfolgt meistens durch Adverbien bzw. Adverbialphrasen, wobei Adpositionalphrasen eine speziﬁsche Möglichkeit darstellen, um lokationale Angaben zu machen. Die Wiedergabe der Lokation im Georgischen ist durch ein komplexes Zusammenspiel von verschiedenen grammatischen Kategorien gekennzeichnet – sie kann lexikalisch-semantisch durch freie Morpheme und morphosyntaktisch durch gebundene Morpheme wie Präverbien, Postpositionen sowie Versionszeichen zum Ausdruck gebracht werden. Betrachten wir dieses Wechselspiel am Beispiel der Wiedergabe von Superessivität. Superessivität kann durch eine Postposition wiedergegeben werden: (1) sac̣ol-ze c̣amoc̣va da ḳedels miašṭerda. Er legte sich auf das Bett und starrte auf die Wand. Superessivität kann durch ein Präverb wiedergegeben werden: (2) ḳibeze pexi daucda, cudad daeca da kvapenils ḳepa da-hḳra. Er rutschte auf der Treppe aus, ﬁel übel hin und schlug mit dem Hinterkopf auf dem Bordstein auf. Superessivität kann durch ein Versionszeichen wiedergegeben werden: (3) gandegils dana xelidan gauvarda, bič̣s cxvris ṭqavi c̣a-a-para da ḳanḳalit adga. Der Eremit ließ das Messer fallen, bedeckte den Jungen mit dem Schafspelz und stand zitternd wieder auf. Es können auch mehrere morphosyntaktische Mitteln gleichzeitig verwendet werden, um Superessivität wiederzugeben: Postposition und Versionszeichen

Pro Georgia vol. 23.indd 139

20-11-2013 12:14:13

140

MANANA TANDASCHWILI

(4) drošebi qvelam kalakis ḳaribč̣e-ze mi-a-magra. Alle haben Fahnen am Stadttor befestigt. Postposition, Präverb und Versionszeichen: . (5) uceb saidanġac gačnda leḳi, mivarda ketos, sṭaca xeli, meore xeli pir-ze da-a-para da gaiṭaca. Plötzlich erschien ein Dagestaner, stürzte sich auf Keto und griff nach ihr mit der einen Hand; die andere Hand legte er ihr auf den Mund, und (so) entführte er sie. Um die Notwendigkeit der Verwendung der genannten Elemente zur Wiedergabe der Superessivität zu veriﬁzieren, nutze ich folgende Methoden der Satzmodiﬁkation: Eliminierung einzelner Elemente und Substitutionstest. (1) Bei Eliminierung der Postposition ze wird das Dativzeichen wiederhergestellt. Durch die Tilgung der Postposition geht jedoch die Superessivität verloren. Der Satz wird grammatisch unrichtig. (1a) sac̣ol-ze c̣amoc̣va da ḳedels miašṭerda. (1b)* sac̣ol-s c̣amoc̣va da ḳedels miašṭerda. (2) Die Eliminierung von Präverbien ist teilweise möglich, weil sie nur in Verbindung mit bestimmten Tempus-Aspekt-Modus-Kategorien (TAM) vorkommen. Bei Tilgung des Präverbs da- wird der Satz grammatisch weniger akzeptabel, aber der Inhalt des Satzes wird dadurch nicht verdunkelt, da zwei weitere Verben im Satz, daucda und daeca, dessen Verständlichkeit gewährleisten. (2a) ḳibeze pexi daucda, cudad daeca da kvapenils ḳepa da-hḳra. (2b) ? ḳibeze pexi daucda, cudad daeca da kvapenils ḳepa hḳra. (3) Durch die Eliminierung des Versionszeichens wird die Verbalform und dementsprechend der Satz inkorrekt. (3a) gandegils dana xelidan gauvarda, bič̣s cxvris ṭqavi c̣a-a-para da ḳanḳalit adga. (3b) * gandegils dana xelidan gauvarda, bič̣s cxvris ṭqavi c̣a-para da ḳanḳalit adga. (4) Wenn die Superessivität im Satz durch zwei morphosyntaktische Elemente wie z.B. Postposition und Versionszeichen gleichzeitig markiert ist, kann eines davon eliminiert werden. Im folgendem Satz ist es möglich, die Postposition zu eliminieren, aber nicht die Versionszeichen. In letzterem Fall wird der Satz ungrammatikalisch. (4a) drošebi qvelam kalakis ḳaribč̣e-ze mi-a-magra. (4b) drošebi qvelam kalakis ḳaribč̣e-s mi-a-magra. (4c) * drošebi qvelam kalakis ḳaribč̣e-ze mi-magra.

Pro Georgia vol. 23.indd 140

20-11-2013 12:14:13

LOKATION UND DEIXIS IM GEORGISCHEN

141

(5)

Wenn alle drei Elemente, die die Superessivität zum Ausdruck bringen, im Satz gleichzeitig verwendet werden, kann allenfalls die Postposition eliminiert werden. Das Tilgen von Versionszeichen ist ebenso ausgeschlossen wie das Tilgen des Präverbs, wenn das Verb im Aorist steht und daher eines Präverbs. (5a) uceb saidanġac gačnda leḳi, mivarda ketos, sṭaca xeli, meore xeli pirze da-a-para da gaiṭaca. (5b) ? uceb saidanġac gačnda leḳi, mivarda ketos, sṭaca xeli, meore xeli pir-s da-a-para da gaiṭaca. (5c) * uceb saidanġac gačnda leḳi, mivarda ketos, sṭaca xeli, meore xeli pir-ze da-para da gaiṭaca. (5d) * uceb saidanġac gačnda leḳi, mivarda ketos, sṭaca xeli, meore xeli pir-ze a-para da gaiṭaca. Die hier angeführten Beispiele zeigen, dass die mehrfache Markierung der Lokation wechselseitigen Bedingungen unterliegt: ist die Superessivität im Satz lexikalisch, etwa durch das Verb selbst, wiedergegeben, so reicht es, die Lokation allein durch die Postposition zu markieren; vgl. z.B. magidaze debs‚ er/sie legt es auf dem Tisch‘. Wenn das Verb hinsichtlich der Spezifikation der Lokation neutral ist, d.h. keine eigene lokationale Spezifikation beinhaltet, dann benötigt das Verb unbedingt das superessive Versionszeichen, das in diesem Fall nicht tilgbar ist. In bestimmten TAM wird zusätzlich noch ein perfektivierendes Präverb gebraucht, das im gegebenen Fall zusätzlich die Superessivität zum Ausdruck bringen muss (vgl. magidaze da-do, er/sie legte es auf den Tisch‘); die Verwendung eines anderen Präverbs ist hier nicht erlaubt. Dies impliziert, dass die aspektuelle Funktion der lokationalen bei den Präverbien übergeordnet ist. Im vorliegenden Aufsatz untersuche ich den Ausdruck der Lokation mit ihren deiktischen Implikationen im modernen Georgischen exemplarisch anhand einer funktionalen Analyse des Elementes zed. I Die Postposition zeda im Altgeorgischen Adpositionen gehören generell zu den nichtflektierbaren Wortarten, die sich mit Nomina bzw. Nominalphrasen verbinden und dabei verschiedene adverbiale Verhältnisse zum Ausdruck bringen. Im modernen Georgischen unterscheidet man zwischen gebundenen und nichtgebundenen Postpositionen. Gebundene Postpositionen werden einem Nomen in einem bestimmten Kasus hinzugefügt, nichtgebundene Postpositionen stehen allein und werden in der Regel dem Nomen nachgestellt. Wenn man die Postpositionen im Georgischen diachron betrachtet, so stellt man

Pro Georgia vol. 23.indd 141

20-11-2013 12:14:13

142

MANANA TANDASCHWILI

fest, dass es sich in allen Fällen zunächst um nichtgebundene, adpositiv (d.h. sowohl postpositional als präpositional) gebrauchte Elemente handelte. Zusätzlich lässt sich feststellen, dass die Postpositionen ursprünglich selbständige lokale Adverbien darstellten, die durch Grammatikalisierung zu Adpositionen wurden. Elemente, die noch im Altgeorgischen alleinstehend auftraten, haben sich in vielen Fällen im Laufe der Sprachgeschichte des Georgischen unter Kürzung und Vereinfachung zu Postpositionen gewandelt, indem sie ihre eigene syntaktische Selbständigkeit im Satz aufgaben und an Nomina in speziﬁschen Kasus angeschlossen wurden. 1.1. Die Positionierung von zeda (vs. zed vs. ze) 1.1.1. Gebrauch als Adposition neben Nomina Das funktionale Element zeda kann im Altgeorgischen sowohl als Adverb wie auch als Postposition fungieren. Im letzteren Fall regiert es Nomina im Dativ oder Direktiv und wird dem Nomen i.d.R. nachgestellt. zeda als alleinstehende Postposition drückt Superessivität aus. Dabei sind schon in den ältesten Zeugnissen die Varianten zeda und zed anzutreffen. 1.1.1.1 Postpositionaler Gebrauch (6) Grazer Fragment 2058C, va 10-13 rametu xej bunebit swbuki ars da šta-raj-vardis igi zġuasa, ara daintkmis, aramed ikcevin igi pir-sa (Dat.) zeda1 c̣qlisasa. Denn der Baum ist von Natur aus leicht, und wenn er ins Meer geworfen wird, versinkt er nicht, sondern bewegt sich auf der Oberﬂäche des Wassers. (7) Flavius Iosephus, Antiquitates Iudaicae I: 3, 9, 2 (196, 11) amat tana ḳudsa ḳravisasa moideben vomon-isa (Dir.) zeda. Damit zusammen legen sie (auch) den Schwanz des Lamms auf den Altar. Parallel zu zeda ist etwa ab dem 11. Jahrhundert die verkürzte Form zed in Texten belegbar:2 (8) Flavius Iosephus, Antiquitates Iudaicae I: 2, 6, 7 (144, 7) da mrčoblita sixarulita ixarebdes mas (Dat.) zed da miqvanebasa zeda vemiamenisasa mamisa mimart, vitar aġutkues. 1 Im Thesaurus Indogermanischer Text- und Sprachmaterialien (TITUS, http://titus.uni-frankfurt.de) ist ზედა 25.490mal im Altgeorgischen belegt, davon 293mal in Xanmeṭi- und Haemeṭi-Texten. 2 54 Treffer für das Altgeorgische in TITUS, davon 32 in Texten der Gelati-Schule.

Pro Georgia vol. 23.indd 142

20-11-2013 12:14:13

LOKATION UND DEIXIS IM GEORGISCHEN

143

Mit doppelter Freude freute er sich darüber und über die Zurückkehr Beniamins zu seinem Vater. (9) Schahname 3: Baamiani, 79 (555, 4) žamta siavisagan čven (Dat.) zed ori sakme modgomila. Wegen der schlechten Zeiten sind zwei Dinge über uns gekommen. Daneben tritt schon im Altgeorgischen die Postposition ze auf, die, ofἐπί, mit Nomina (meist Eigennamen) fenbar in Nachahmung von griech. ἐπί im Genitiv zur Angabe von Regentschaften u.ä. dient (vs. deutsch unter):3 (10) Mk. 2,26 CDE vitar-igi ševida saxlsa ġmrtisasa abiatar mġdeltmoჳġur-isa (Gen.) ze da purni igi šesac̣iravisani šeč̣amna… Als er in das Haus Gottes ging zur Zeit Abiatars, des Hohenpriesters, und die Schaubrote aß... ϑὰρ ἀρχιερέως καὶ πῶς εἰσῆλϑεν εἰς τὸν οἶκον τοῦ ϑεοῦ ἐπὶὶ ᾽Αβιαϑὰ τοὺς ἄρτους τῆς προϑέσεως ἔϕαγεν… 1.1.1.2 Präpositionaler Gebrauch: In den Evangelien kommt zeda sowohl postpositional als auch präpositional vor. Dabei kann es, wie die Handschriften zeigen, ein mehrteiliges nominales Syntagma auch spalten. Wie Z. Sarjveladze festgestellt hat, unterscheiden sich die Redaktionen in Bezug auf die Positionierung von zeda bisweilen stark voneinander:4 (11) Lk.19.19 ABDE: hrkua masca: da šenca iq̇av zeda xutta kalakta. CFGHIK: hrkua masca: da iq̇av šenca xutta zeda kalakta. Auch zu dem sprach er: Und auch du sollst über fünf Städte sein. εἶπεν δὲ καὶ τούτῳ, Καὶ σὺ ἐπάνω γίνου πέντε πόλεων. Entsprechendes gilt auch für ze: (12) Lk. 4,27 CDE Da mravalni ḳetrovanni iq̇vnes israēlsa šoris elises ze c̣inajc̣armeṭq̇uelisa… Und viele Aussätzige waren in Israel zur Zeit des Propheten Elisa… καὶ πολλοὶ λεπροὶ ἦσαν ἐν τῷ ᾽Ισραὴλ ἐπὶ ᾽Ελισαίου τοῦ προϕήτου… 3 J. G i p p e r t, „Nochmals zur Bauinschrift von Bolnisi“, erscheint in: N. R e i n e c k/U. R i e g e r (Hrsg.), Kaukasiologie heute – Festschrift für Heinz Fähnrich, Wiesbaden: Reichert-Verlag 2013, 3.3.c). 4 Z. S a r j v e l a d z e, Kartuli saliṭ eraṭ uro enis isṭ oriis šesavali, Tbilisi 1984, S. 181.

Pro Georgia vol. 23.indd 143

20-11-2013 12:14:13

144

MANANA TANDASCHWILI

1.1.2. Gebrauch als Adverb Das funktionale Element zeda tritt im Altgeorgischen auch als lokales Adverb neben Verben auf. Dabei wird es, im Unterschied zu zeda in postpositionalem Gebrauch, in der verkürzten Form zed verwendet: (13) Ioane Petrici, Explanatio in Proclum Diadochum 10 (37, 9) srul qo raj tavi mecxre, meatesa zed ekmna. Als er das neunte Kapitel beendet hatte, ging er über zum zehnten. Darüber hinaus ist in den altgeorgischen Texten noch die weitergehende Kürzung von (zeda>zed) > ze zu beobachten: (13) Vita Šio Evagre 223, 8 AC: xolo c̣midaman iovane ze aġiṗq̇ra č̣ikaj. Vgl. id. B: (14a) xolo c̣midaman iovane zeda aġiṗq̇ra č̣ikaj. Und der heilige Johannes hob das Glas auf. In vielen Fällen scheint das Element ze(da) sogar als Präverb zu fungieren, worin K. Danelia eine sekundäre und dem Georgischen fremde Erscheinung sah.5 Auch Z. Sarjveladze war der Meinung, dass sich hier ein Einﬂuss des Griechischen zeige, der allerdings nicht nur für übersetzte Texte typisch, sondern auch in der original-georgischen Literatur erkennbar sei – dies bezeugen zahlreiche Belege aus altgeorgischen Texten, die Sarjveladze vorgelegt hat. Seiner Meinung nach kann die Verwendung von ze bzw. zeda als Präverb anstelle eines lokalen Adverbs in Verbindungen wie ze-zis ‚daraufsitzen‘, zeda-edva ‚darauﬂegen‘ als eine wichtige systembezogene Veränderung des Altgeorgischen festgehalten werden.6 Es muss jedoch gesagt werden, dass die Unterscheidung zwischen Präverb und Adverb nicht getroffen werden kann, wenn ze(da) wie in dem letztgenannten Beispiel unmittelbar vor der Verbalform steht; demgegenüber kann eindeutig ein Adverb angenommen werden, wenn ze(da) dem Verb folgt: (14) Jo. 12,32 Lect.Par. da me avmaġlde ze, q̇ovelni čemda movizidne. Und ich werde hinauf erhöht, und ich werde ich alle zu mir ziehen. vs. CDE: (15a) da me mas žamsa aġvimaġlo kueq̇anit, q̇oveli movizido čemda. 5 K. D a n e l i a , Ucxo enata gavlenis kvali dzveli kartuli cerilobiti dzeglebis enashi, in: macne 2, 1981, S.145. 6 Z. S a r j v e l a d z e, Kartuli saliṭ eraṭ uro enis isṭ oriis šesavali, Tbilisi 1984, S. 175.

Pro Georgia vol. 23.indd 144

20-11-2013 12:14:13

LOKATION UND DEIXIS IM GEORGISCHEN

145

Und ich werde zu jener Zeit erhöht werden von der Erde (und) alle zu mir ziehen. κἀγὼ ἐὰν ὑψωϑῶ ἐκ τῆς γῆς, πάντας ἑλκύσω πρὸς ἐμαυτόν 1.2. Die weitere diachrone Entwicklung Bei den behandelten Elementen sind im weiteren die folgenden diachronen Veränderungen zu beobachten: Im Mittelgeorgischen werden einige der Postpositionen verkürzt und enger an das Nomen gebunden. Dieser Prozess geht mit einer strukturellen Umformung der Nominalphrase einher: Syntagmen mit nachgestellten Attributen werden durch solche mit vorangestellten Attributen ersetzt. Dadurch rücken die Postpositionen in die Stellung unmittelbar hinter dem Kopf des Syntagmas, d.h. des Substantivs, und in der engen Verbindung geht schließlich das Kasuszeichen verloren. Durch diese Tendenz entsteht im Mittelgeorgischen ein neuer Typ von Postpositionen, die sog. „gebundenen“ Postpositionen, die auch ohne vorhergehende Kasusendung mit dem Nomen zusammengeschrieben werden. In der georgischen Schahname-Übersetzung (ca. 15.-18. Jh.) begegnen z.B. verschiedene Übergangsstufen: (15) Schahname 2: Rostomiani, 8 (397,4) ra dilasa mzeman c̣iteli vardi daipina, qelmc̣ipe šeeḳazma da ṭaxṭ-s-zed daǯda. Als sich die Sonne am Morgen mit einer roten Rose bedeckte, legte der König sein prunkvolles Gewand an und setzte sich auf den Thron. Vgl.: (16) Schahname 3: Utrutian-Saamiani, 5 (173,7) raca martebda, mama-zed agre glova gardiqada. Wie es Pﬂicht war, so trauerte er um den Vater. Die Entwicklungsstufen bei der Umformung dieser Bindungsfälle lässt sich schematisch so beschreiben: • Ausgangsstufe: Stamm+ -sa zeda • Erste Übergangsstufe: Stamm+ -sa zeda > Stamm+-s + zed • Zweite Übergangsstufe: Stamm+ -s + zed > Stamm+ -zed • Endstufe: Stamm+ -zed > Stamm + -ze. II. Funktionale Analyse von zed im modernen Georgischen Im modernen Georgischen wird in postpositionalem Gebrauch grundsätzlich die Form ze verwendet; sie ersetzt zeda in allen postpositionalen Verwendungen, außer bei der Anfügung der Fokuspartikel

Pro Georgia vol. 23.indd 145

20-11-2013 12:14:13

146

MANANA TANDASCHWILI

-c(a) ‚auch‘ (vgl. saxlze-c vs. saxlzeda-c ‚auch auf dem Haus‘). Das Element zed existiert weiterhin, erscheint aber im Unterschied von -ze ausschließlich als selbständiges (adverbiales) Element. Während im Mittelgeorgischen die parallele Verwendung und funktionale Gleichwertigkeit von ungebundenem zed und gebundenem -ze als Postposition noch deutlich erkennbar ist, überschneidet sich im modernen Georgischen der Gebrauch von zed kaum noch mit demjenigen der Postposition -ze: die beiden Elemente unterscheiden sich jetzt funktionell stark voneinander. Im Altgeorgischen fungierte zeda mit seinen Varianten zed/-zed und -ze/ze noch als: • Lokaladverb • Adposition: Postposition (gebunden vs. nichtgebunden) oder Präposition • Präverb • Lexikalisch gebrauchtes Element ohne Flexion. Im modernen Georgischen sind demgegenüber nur noch zwei Varianten des historischen zeda anzutreffen: die gebundene Postposition -ze und alleinstehendes zed. Dabei gilt: • Als gebundenes funktionales Element nimmt -ze eine feste Position ein: Es wird stets fest an den Stamm der Nomina angehängt und ist somit als eine gebundene Postposition zu klassiﬁzieren. • Als Postposition übt -ze Kasusrektion aus und erscheint nur in Verbindung mit Nomina im Dativ; somit kann das postpositionale -ze als Element der Nominalmorphologie behandelt werden. Die genitivische (wie auch direktivische) Kasusrektion ist im modernen Georgischen ausgeschlossen. • zed tritt demgegenüber als funktionales Element selbständig auf und zeichnet sich durch unterschiedliche Positionen im Satz aus, wobei die von ihm ausgeübten Funktionen auf der semantischpragmatischen Ebene der Sprache zu behandeln sind. Im folgendem sollen die Funktionalität von zed untersucht und die festgestellten semantisch-pragmatischen bzw. kommunikativen Funktionen systematisiert werden. 2.1. Semantisch-pragmatische Funktionen von zed In den meisten Gebrauchsbeispielen von zed ist dieses als selbständiges Element in zusammengesetzten Sätzen anzutreffen, und zwar sowohl in parataktischen als auch in hypotaktischen Satzgefügen. Dabei wird es

Pro Georgia vol. 23.indd 146

20-11-2013 12:14:13

LOKATION UND DEIXIS IM GEORGISCHEN

147

implizit-anaphorisch verwendet, indem es auf ein Satzglied aus dem gleichem oder vorangestellten Teilsatz oder sogar aus einem anderen Satz im Kontext verweist. zed referiert auf das Objekt des vorangehenden Satzes: (18) ṭaxṭtan ṭabureṭi mivačoče, zed arq̇is botli šemovdgi. Ich schob den Hocker zu mir her, und darauf stellte ich eine Flasche Vodka. zed referiert auf das Subjekt des vorangehenden Satzes: (19) brali dasdes: šeni c̣aġebulia xerxi, zed šeni titis anabeč̣debiao… Er wurde beschuldigt: Du hast die Säge gestohlen, darauf sind deine Fingerabdrücke... Obwohl in den beiden Satzgefügen die jeweiligen Teilsätze parataktisch angeordnet sind, handelt sich hier doch um verschiedenen Arten von Satzgefügen. Man kann dies leicht feststellen, indem man die Teilsätze durch entsprechende Verbindungselemente zusammenschließt. Die beiden Teilsätze in (18a) können durch die Konjunktion da ‚und‘ verbunden werden, während der zweite Teilsatz von (18b) eine Konjunktion wie vinaidan ‚weil‘ erfordert, da hier ein kausales Verhältnis vorliegt. Vgl. (18a) ṭaxṭtan ṭabureṭi mivačoče [da] zed arq̇is botli šemovdgi. (19a) brali dasdes: šeni c̣aġebulia xerxi, [vinaidan] zed šeni titis anabeč̣debiao… Der implizit-anaphorische Gebrauch des Elements zed ist auch im folgenden mehrteiligen Satzgefüge zu beobachten: (20) gamč̣oli mzerit mianišnebda paṭara magidisaḳen, romelic ikve, gasasvlel ḳartan idga da zed naḳurtxi puri, ġvino da zeti ec̣qo. Mit starren Blick wies er auf den kleinen Tisch hin, der ebendort am Ausgang stand und auf dem sich gesegnetes Brot, Wein und Öl befand. Um die Funktion von zed in diesem Satz zu eruieren, wenden wir einen Austauschtest an. Eine Tilgung von zed ohne Verletzung des Inhalts ist hier nur möglich, wenn zed durch das Relativpronomen mit der entsprechenden Postposition ersetzt wird: (20a) gamč̣oli mzerit mianišnebda paṭara magidisaken, romelic ikve, gasasvlel ḳartan idga da romel-zed-a-c naḳurtxi puri, ġvino da zeti ec̣qo. Durch lexikalische Substitution kann man darüber hinaus feststellen, dass zed in diesem Beispiel die Funktion einer Anapher ausübt: Es referiert ebenso wie die Relativpronomina romelic und romelzedac auf ein Satzglied aus dem vorangehenden Hauptsatz (magidisaḳen), und sowohl

Pro Georgia vol. 23.indd 147

20-11-2013 12:14:13

148

MANANA TANDASCHWILI

zed als auch die Relativpronomina sind durch das entsprechende Lexem austauschbar, ohne dass das Satzgefüge seinen Sinn verliert: (20.1) gamč̣oli mzerit mianišnebda paṭara magidisaken. (20.2) magida ikve, gasasvlel ḳartan idga. (20.3) magida-ze naḳurtxi ṗuri, ġvino da zeti ec̣q̇o. Die durchgeführten Testoperationen lassen somit zweierlei Funktionen von zed erkennen: 1. zed fungiert hier als relatives Deiktikon, genauer als implizites (quasi)Anaphorikum, indem es auf ein vorher erwähntes Satzglied verweist; 2. zed trägt dabei die semantische Funktion der Postposition -ze, d.h. Superessivität, in sich, wie dies aus Substitutionsbeispielen hervorgeht; dabei ist ein Weglassen vom zed im Ausgangssatz (20) nicht möglich, obwohl die Superessivität auch im Verb markiert ist (durch das Versionszeichen e-, das in der Aoristform e-c̣qo das superessive Versionszeichen a des Präsens a-c̣qvia vertritt). Die funktionale Semantik von zed kann man sehr deutlich der folgenden Vergleichstabelle entnehmen, wo mas-ze ‚auf ihm‘, zed ‚darauf‘ und ik/mun ‚dort‘ verglichen werden:

mas-ze zed ik/mun

Deiktikon + „relativ“ +

Anapher + „quasi“ +

Superessivität + + -

Darüber hinaus bleibt zu bemerken, dass zed im gegebenen Beispiel in der Initialposition des betreffenden Teilsatzes stehen muss. 2.2. zed mit distanter Referenz innerhalb des Diskurses Oft kommt zed auch in einfachen Sätzen vor. Auch in diesen Fällen muss es jedoch als implizit-anaphorisch deﬁniert werden, da es sich immer auf einen Satzglied aus dem weiteren zurückliegenden Kontext bzw. Diskurs bezieht. (21) ḳaravši sḳamebsac naxavdit, magram mat dasaǯdomad naḳlebad iq̇enebdnen. zed upro saoǯaxo nivtebs ac̣q̇obdnen. Im Zelt konnte man auch Stühle sehen, aber sie wurden nicht zum Sitzen benutzt. Darauf wurden eher Haushaltsgegenstände platziert.

Pro Georgia vol. 23.indd 148

20-11-2013 12:14:14

LOKATION UND DEIXIS IM GEORGISCHEN

149

Im Unterschied zum vorherigen Beispiel, wo zed in anaphorischen Funktion einen Teilsatz einleitet, ist zed in dieser Konstellation beweglich, bleibt jedoch im Satz auf zwei Positionen beschränkt: initial oder final. Vgl.: (21a) zed upro saoǯaxo nivtebs ac̣q̇obdnen vs. (21b) upro saoǯaxo nivtebs ac̣q̇obdnen zed. Da die Initialposition im georgischen Satz normalerweise für topikale Elemente reserviert ist,7 steht zed in der ersten Variante als anaphorischthematisches Element (mit Referenz auf sḳamebsac) in der Normalposition, während es in der Endposition im zweiten Satz lediglich der Sicherstellung der (auch sonst verfügbaren) topikalischen Information in Verbindung mit der Lokalisierung dient. Entscheidend ist, dass die anaphorische Verwendung von zed in beiden Sätzen erhalten bleibt. Insgesamt zeichnet sich in diesem Beispiel der funktionale Gebrauch von zed also durch folgende syntaktische und semantisch-pragmatische Funktionen aus: deiktisch-anaphorische Funktion, Superessivität und Topikalität. Dabei ist wie auch in den vorherigen Beispielssätzen bemerkenswert, dass die Superessivität zusätzlich durch superessive Versionszeichen im Verb markiert ist: a-c̣qobdnen ‚legten darauf‘. Trotzdem ist auch hier zed nicht tilgbar, da zed neben der Superessivität eben weitere Funktionen (anaphorische Verwendung in Verbindung mit Topikalität) ausübt. Für zed lässt sich in diesen Fällen annehmen, dass es sich auf dem Weg zu einer weitergehenden Grammatikalisierung befindet, der noch nicht beendet ist: die Umwandlung von einem lokalen Adverb bzw. einer Postposition zu einem primär deiktisch-pragmatischen Element. Die Wiedergabe von Superessivität durch zed impliziert den noch funktionierenden semantischen Gebrauch dieses Elementes. 2.3. Ambige Fälle Ab und zu findet man in georgischen Texten Gebrauchsfälle von zed mit ambiger Referenz, wie im folgenden Satzbeispiel: (22) didi bič̣i ṭabureṭze gazets aparebs, zed šeč̣amadian tepšs da čangals debs da moxuctan miakvs. Der große Junge legt eine Zeitung auf den Hocker, darauf stellt er einen Teller mit Essen und eine Gabel und bringt es dem alten Mann. 7 Z. P o u r t s k h v a n i d z e, Fokuspartikeln und Wortstellung im Georgischen, Doktorarbeit, Frankfurt/M, 2012, S. 37-38

Pro Georgia vol. 23.indd 149

20-11-2013 12:14:14

150

MANANA TANDASCHWILI

Auf den ersten Blick kann zed in diesem Satzgefüge sowohl auf ṭabureṭi ‚Hocker‘ als auch auf gazeti ‚Zeitung‘ referieren. Die morphosyntaktische Analyse des parataktischen Satzgefüges lässt beide Möglichkeiten zu, und es gibt auch keine semantische Ausgrenzung bezüglich der beiden Substantive. Um die tatsächliche Referenz genauer zu untersuchen, analysieren wir das Satzgefüge, indem wir es in seine drei Teilsätze zerlegen: (22a) didi bič̣i ṭabureṭze gazets aparebs. (22b) zed šeč̣amadian tepšs da čangals debs. (22c) moxuctan miakvs. Wenn man die ersten beiden Teilsätze (22a und 22b) durch die Konjunktion da ‚und‘ verbindet, wird man zed automatisch auf das am nächsten links stehende in Frage kommende Satzglied, nämlich gazeti ‚Zeitung‘, beziehen. Schließt man hingegen den dritten Teilsatz im Sinne einer ablaufbedingten Handlungsfolge in die Betrachtung ein, so referiert zed zwangsläuﬁg auf ṭabureṭi ‚Hocker‘, denn man kann den im Kontext erwähnten Teller und das dazugehörende Besteck nicht sinnvoll auf einer Zeitung transportieren (miaqvs ‚bringt‘). Erst die konversationelle Analyse der Teilsätze auf der Basis des sog. „Weltwissens“ schließt also die Referenz von zed auf gazeti aus. Die folgende Tabelle zeigt, dass die semantische und kontextuelle Analyse erlauben die beiden Nomen als Bezugsnomen zu betrachten, nur eine konversationelle Präsuposition lässt es nicht zu gazeti ‚Zeitung‘ als Referenznomen zu vermuten.

Semantische Analyse Kontext Konversationelle Präsupposition

Hocker + + +

Zeitung + + -

2.4. zed als kataphorisches Element Das Element zed wird, wie wir oben gezeigt haben, als (quasi)anaphorisches Element verwendet. In selteneren Fällen kann es auch als kataphorisches Element im Satz eingesetzt werden; es tritt dabei in der linke Peripherie des Satzes auf und referiert auf ein Handlungsziel, das erst im späteren Kontext genauer speziﬁziert wird. Im folgenden Beispielsatz bezieht sich zed vorausweisend auf das im Satz enthaltene indirekte Objekt (sḳams, hanas) und fungiert damit quasi-kataphorisch als deiktisches Element:

Pro Georgia vol. 23.indd 150

20-11-2013 12:14:14

LOKATION UND DEIXIS IM GEORGISCHEN

151

(23) ševardnaʒe ḳi sxvanairad pikrobs, mas c̣asvla ǯer ar unda, zed unda daaḳvdes im sḳams ise, rogorc zviad gamsaxurdia daaḳvda. Ševardnadze aber denkt anders, (er meint,) er könne noch nicht abtreten, er müsse (schließlich) auf demselben Stuhl sterben, auf dem auch Zviad Gamsaxurdia gestorben ist. Hier ist zed dem Verb vorangestellt, kann aber trotzdem nicht als eigenständiges Adverb angesehen werden, weil man zed hier 1. nicht tilgen kann und 2. nicht verschieben kann: (23a) * ševardnaʒe ḳi sxvanairad pikrobs, mas c̣asvla ǯer ar unda, zed unda daaḳvdes (zed) im sḳams ise, rogorc zviad gamsaxurdia daaḳvda. Um die adverbiale Verwendung von zed auszuschließen und die kataphorische Funktion von zed zu veriﬁzieren, verwende ich hier den Eliminierungstest. Wenn man im sḳams als Referenznomen, auf das das Element zed kataphorisch hinweist, tilgt, wird der Satz ungrammatikalisch: (23b) * ševardnaʒe ḳi sxvanairad pikrobs, mas c̣asvla ǯer ar unda, zed unda daaḳvdes im sḳams ise, rogorc zviad gamsaxurdia daaḳvda. Dabei ist bemerkenswert, dass die durch das Element zed kataphorisch referierte Nominalphrase nicht nur lexikalisch speziﬁziert ist, sondern auch deiktisch, mit im ‚jener‘ (3. deiktische Stufe, vs. am = 1. deiktischer Stufe und mag = 2. deiktischer Stufe). Als kataphorisches Element, das vor dem Verb steht, bringt zed zusätzlich eine gewisse Intensivierung der Handlung zum Ausdruck und erscheint fokussiert, wie alle im georgischen Satz vor dem Verb stehenden Elemente8. 2.5. zed als kontrapräsuppositionales Element In nominaler Umgebung ist noch ein anderer Gebrauch von zed zu beobachten. zed steht dabei unmittelbar vor einem als Lokalangabe dienenden Nomen und bezieht sich funktionell darauf, indem es die Lokation bekräftigt oder bestätigt. Dabei wird es etwa im Sinne von deutsch ‚gerade‘, ‚genau‘, ‚eben‘, ‚tatsächlich‘, ‚ausgerechnet‘, ‚direkt‘ gebraucht. Das unmittelbar auf zed folgende Nomen bzw. die betreffende Nominalphrase kann in solchen Fällen in unterschiedlichen, meistens aber postpositionalen Kasus auftreten. 8 Z. P o u r t s k h v a n i d z e, Fokuspartikeln und Wortstellung im Georgischen, Doktorarbeit, Frankfurt/M, 2012. S. 6-7 sowie S. 271-272

Pro Georgia vol. 23.indd 151

20-11-2013 12:14:14

152

MANANA TANDASCHWILI

2.5.1 Postpositionaler Kasus: Dativ + Postposition –ze (24) ṗiramde avsebuli urna viġacas zed ṭroṭuar-ze gadmoeṗirkvavebina. Jemand hatte den vollgestopften Mülleimer direkt/ausgerechnet auf dem Bürgersteig ausgekippt. (25) ḳacs tavze daaǯda čiṭi. zed tav-ze. paṭara beġura. Der Vogel setzte sich auf dem Kopf des Mannes. Geradewegs (auf ihn) drauf. Ein kleiner Spatz. Da die Postposition -ze den Nomina ṭroṭuari ‚Bürgersteig‘ und tavi ‚Kopf‘ in den beiden Sätzen bereits eindeutig Superessivität verleiht, könnte man hier zunächst eine (redundante) Doppeltmarkierung der Superessivität durch zed vermuten. Der Gebrauch von zed in den folgenden Beispielen wiederspricht dieser These jedoch deutlich: Er weist auf eine pragmatische Funktion von zed, wobei dieses die superessive Konnotation verloren zu haben scheint: 2.5.2 Postpositionaler Kasus: Dativ + Postposition –tan (26) baġis ušores ḳunč̣ulši, titkmis zed ḳedel-tan, močanda maġali atmis xe. Im hintersten Winkel des Gartens, fast unmittelbar an der Wand, war ein hoher Pﬁrsichbaum zu sehen. (27) monasṭeri zed paravnis ṭbas-tan aris gašenebuli. Das Kloster ist genau am Paravan-See erbaut worden. Die Postposition -tan drückt eine lokale adverbiale Bestimmung im Sinne von ‚an, bei, in der Nähe von‘ aus. Das Element zed bezieht sich in beiden Sätzen auf das folgenden Nomen bzw. die betreffende Nominalphrase und gibt hier schwerlich Superessivität wieder. Es handelt sich vielmehr um eine deiktische Verdeutlichung, d.h. eine genauere Angabe der Lokalität. 2.5.3 Gebrauch von zed bei anderen postpositionalen Kasus (28) sakartvelos alami zed cxvir-c̣in (<cxviris c̣in) čamomapxric̣es. Man hat die georgische Fahne direkt vor meiner Nase heruntergerissen. (29) mtac̣mindaze gautxares samare, zed ilias gverdit. Mat hat ihn (Piliṗ e Maxaradze) auf dem Mtatsminda begraben, ausgerechnet neben Ilia (Č̣avč̣avadzes Grab).

Pro Georgia vol. 23.indd 152

20-11-2013 12:14:14

LOKATION UND DEIXIS IM GEORGISCHEN

153

Die Postpositionen c̣in ‚vor‘ und gverdit ‚neben‘ bilden postpositionale Gefüge, bei denen das Nomen im Genitiv steht: cxvirc̣in (< cxviris c̣in) ‚vor der Nase‘, ilias gverdit ‚neben Ilia‘. Das Element zed, das sich in beiden Sätzen auf die gesamte Nominalphrase bezieht, trägt hier keinesfalls die Bedeutung von Superessivität. Lässt man in den zuletzt aufgeführten Beispielen zed weg, so gibt die Adverbialphrase eine neutrale Aussage wieder, die sich nur auf ein einfaches Faktum bezieht. Durch die Einsetzung von zed wird der Satz hinsichtlich der Sprecherintention markiert, die sich z.B. in (29) auf die Zurückweisung einer negativen Präsupposition bezieht: Die Anlage eines Grabes für eine negativ belastete Person wie Piliṗe Maxaradze neben dem eines Volkshelden wie Ilia Chavchavadze verstößt gegen allgemeine moralische Vorgaben und ist deshalb unerwartet; durch zed wird angedeutet, dass der Sachverhalt gegen die Erwartung dennoch eingetreten ist. In solchen Beispielen ist zed gewissermaßen als eine Modalpartikel zu betrachten, indem es die Einstellung des Sprechers in Bezug auf das Geschehene ausdrückt. Der funktionale Gebrauch von zed in den o.g. Beispielen lässt sich dahingehend deuten, dass es sich auf dem Weg zu einer weitergehenden Grammatikalisierung befindet: Die hier etablierte „kontrapräsuppositional-affirmative“ Funktion ist nicht mehr an die ursprüngliche Semantik von zed (Superessivität) gekoppelt, sondern als eine rein pragmatische Verwendung zu definieren. Man kann die Funktion von zed in diesen Fällen wie folgt umreißen: 1. zed wird neben postpositionalen Adverbialphrasen verwendet, um die betreffende Lokalangabe (Raum, Fläche, Umfang), gegebenenfalls kontrapräsuppositional, zu affirmieren. Dabei drückt es die persönliche Einstellung des Sprechers zu dem von ihm geäußerten Sachverhalt aus und fungiert damit als Modalpartikel. 2. Topologisch betrachtet nimmt zed in diesen Fällen einen festen Platz ein: es steht immer vor einer lokationalen Nominalphrase. Eine Umstellung oder Verschiebung von zed ist in diesen Kontexten unmöglich. 3. Der Gebrauch von zed fokussiert die folgende Nominalphrase. Lässt man es weg, so wird die Phrase in Bezug auf die Sprecherintention neutralisiert; setzt man zed ein, so wird die Lokalangabe im Satz in gewisser Weise hervorgehoben.

Pro Georgia vol. 23.indd 153

20-11-2013 12:14:14

154

MANANA TANDASCHWILI

III. zed als Adverb Wenn zed unmittelbar vor einem Verb steht, bezieht es sich auf eine adverbiale Lokalität, auf die sich die durch das Verb bezeichnete Handlung richtet. Dabei drückt zed Superessivität aus, d.h. die Handlung wird mit dem Hinweis auf die Oberfläche oder den oberen Teil eines Handlungsziels ausgeführt, das entweder anaphorisch oder kataphorisch impliziert ist („darauf“). Das Auftreten von zed erfolgt in solchen Fällen im Zusammenspiel mit verschiedenen morphologischen Elementen bzw. Eigenschaften des Verbs. Außer der Eigensemantik des Verbs, die unabhängig von dessen rektionaler Wertigkeit allein schon ein superessives Ziel implizieren kann, das auch außerhalb des Verbs markiert sein kann (z.B. durch Postpositionen), treten hier verschiedene verbale Kategorien wie z.B. die Version oder Richtungs- bzw. Orientierungspräverbien in Erscheinung. Im Satz können mehrere derartige Elemente nebeneinander eingesetzt werden, um die Handlung zu spezifizieren oder modifizieren. Eines dieser Elemente ist das unflektierbare zed. 3.1. Das Verhältnis von zed zu Präverbien, Versionszeichen und der Verbsemantik zed tritt in der Regel neben Verben auf, die mit den Präverbien da(‚hinunter‘ = ‚von oben nach unten‘) oder a- (‚hinauf‘ = ‚von unten nach oben‘) verbunden sind. Es können auch Verben mit anderen Präverbien in Betracht kommen, allerdings sind dies nur solche, die ihrerseits ein Handlungsziel implizieren. Bei vielen Verben ist gleichzeitig ein superessives Versionszeichen vorhanden, es gibt aber auch eine semantische Gruppe von Verben, die ein superessives Handlungsziel ohne Versionszeichen, d.h. allein durch die Semantik des Verbs wiedergeben, allerdings eben zusammen mit zed. Häufig findet man Fälle, wo die Superessivität sowohl durch ein Präverb und ein superessives Versionszeichen im Verb als auch durch das Element zed markiert ist, wie z.B. in zed da-a-magr-a ‚befestigte darauf/daran‘. Verben mit den Präverbien da- und a-: da-: zed da-a-magra ‚befestigte darauf/daran‘, zed da-a-kcia ‚schüttete darauf‘, zed da-a-ḳvda ‚starb vor Trauer ‘; a-: zed a-vida ‚ging hinauf‘, zed a-ʒ vra ‚kletterte hinauf‘, zed a-a-gdo ‚warf darauf‘.

Pro Georgia vol. 23.indd 154

20-11-2013 12:14:14

LOKATION UND DEIXIS IM GEORGISCHEN

155

Verben mit anderen Präverbien und mit superessivem Versionszeichen: mi-: zed mi-a-magra ‚befestigte auf / an etw.‘ c̣a-: zed c̣a-a-kcia ‚warf um auf etw.‘ še-: zed še-a-ḳvda ‚er kämpfte bis zum letzten Blutstropfen gegen jdm.‘ šemo-: zed šemo-a-xvia ‚band darum herum‘ Verben mit anderen Präverbien, ohne superessives Versionszeichen: ga-: zed ga-gorda ‚streckte sich aus auf etw.‘ še-: zed še-xta ‚sprang auf etw.‘; zed še-dga ‚stellte sich auf etw.‘ c̣amo-: zed c̣amo-c̣va ‚legte sich auf etw.‘ Bei Passiva erscheint e- anstelle des superessiven Versionszeichens a-: zed čamo-e-ḳ ida ‚hängte sich an etw.‘ zed da-e-ca ‚ﬁel auf etw.‘ zed gada-e-popra ‚beugte sich zum Schutz über jnd.‘ zed da-e-rto ‚kam noch zu etw. dazu‘ zed e-deba (mṭ veri) ‚legt sich darüber (Staub)‘ zed gada-e-vlo (=gada-axṭa) ‚sprang auf etw. darauf ‘ zed mo-e-kca (unagirs) ‚setzte sich darauf (auf den Sattel)‘. Bei manchen Verben ist zed nicht tilgbar. Dabei handelt es sich um speziﬁsche Gebrauchsfälle von zed - in idiomatischen Ausdrücken, oft auch in Verbindung mit Negationspartikeln: tvali zed da-grčeboda = mogec̣oneboda ‚(dein) Auge würde darauf ruhenbleiben = es würde dir gefallen‘ zed gada-qva = dardisgan gardaicvala ‚er/sie folgte ihm/ihr nach = er/ sie starb von Trauer‘ zed ar uqurebs / zed ar apurtxebs = quradġebas ar akcevs ‚er schaut nicht darauf / er speit nicht darauf = er schenkt ihm keine Aufmerksamkeit‘. In diesen Beispielen ist zed fest und untilgbar mit dem Verb verbunden. Das Element zed kann dabei sogar durch -c fokussiert werden, wobei wieder die ursprüngliche Form zeda erscheint: zedac ar uq̇urebs / zedac ar apurtxebs = q̇uradġebasac ar akcevs ‚er schaut nicht einmal darauf / er speit nicht einmal darauf = er schenkt ihm keinerlei Aufmerksamkeit‘ 3.2. Intensivierung der Zusätzlichkeit („darüber hinaus“) zed kann sich auch mit Verben verbinden, die semantisch keine superessive Handlung implizieren, wie z.B. zed eṭq ̇oba ‚ist noch anzusehen‘. Im folgenden Beispiel tritt zed zu einem Verb, das „töten“ bedeutet.

Pro Georgia vol. 23.indd 155

20-11-2013 12:14:14

156

MANANA TANDASCHWILI

Durch eine dreifache Markierung (Präverb da-, superessives Versionszeichen -a- und zed) wir dabei ausgedrückt, dass sich das Töten nicht nur auf eine Person bezogen hat, sondern „darüber hinaus“ auch noch auf weitere. Die Einsetzung von zed in solchen Fällen betrachten wir als eine Intensivierung der Zusätzlichkeit: (30) gobeǯišvilebs ǯer 15 c̣lis važis daxvreṭisatvis aq̇urebines, šemdeg ḳi orive col-kmari zed daakles. Erst haben sie die Gobeǯ išvilis bei der Exekution ihres 15jährigen Sohnes zuschauen lassen, danach haben sie auch noch die beiden Eltern selbst getötet. Test: Lexikalische Wiederaufnahme Dass zed hier nicht zur anaphorischen Wiederaufnahme eines nominalen Satzgliedes (im gegebenen Fall važi ‚Sohn‘) dient, sondern im Verbund mit den morphologischen Elementen des Verbs eine Zusätzlichkeit bezeichnet, kann man daran erkennen, dass in diesem Satz eine lexikalische Wiederaufnahme des in Frage stehenden Nomens zugelassen ist und man zed gleichzeitig nicht tilgen kann: (30a) … šemdeg ḳi orive col-kmari zed daaḳ les važs. … dann haben sie nach dem Jungen auch noch die beiden Eltern getötet. Die Intensivierung der durch das Verb ausgedrückten Handlung erfolgt dann, wenn das Referenzobjekt im Satz gegeben ist, entweder mit lexikalischen (31) oder grammatikalischen Mitteln (32). Auch im folgenden Beispiel ist zed kein Lokaladverb und auch keine quasi-Anapher, denn das Referenzobjekt Hanna ist im Satz vorgegeben. Das Vorhandensein des Referenzobjekts im Satz weist darauf hin, dass zed hier nur als Intensivierungselement fungiert, wobei es die ursprüngliche Semantik, Superessivität zum Ausdruck zu bringen, beibehalten hat. Die letztere Funktion wird zusätzlich noch durch das Präverb da- verstärkt: im gegebenen Fall kann man dieses Präverb, das zugleich die Superessivität markiert, auch im Präsens nicht tilgen, es gehört vielmehr zur Verbsemantik, da es den neutralen Stamm ḳanḳali ‚zittern‘ semantisch modiﬁziert. (31) gondaḳargul hanas zed davḳanḳalebdi, vnaṭrobdi, araperi damartoda. Die in Ohnmacht gefallene Hanna habe ich gehegt und gepﬂegt, ich wünschte, dass ihr nichts passiert. Ein indirektes Objekt kann in solchen Kontexten auch implizit durch die objektive Reihe im Verb markiert sein, ohne dass es lexikalisch im Satz zu erscheinen braucht:

Pro Georgia vol. 23.indd 156

20-11-2013 12:14:14

LOKATION UND DEIXIS IM GEORGISCHEN

157

(32) moulodnelad erti amġvreuli ṭalġa zed šemo-m-a-sḳd-a. Plötzlich ging eine trübe Welle (über) mich hinweg. Zusammenfassung Die funktionale Analyse des Elements zed im modernen Georgischen hat deutlich gemacht, dass dieses Element nicht nur die ererbte superessive Semantik zum Ausdruck bringt, sondern in vielen Fällen desemantisiert wird und völlig neue semantisch-pragmatische Funktionen ausübt: 1. zed fungiert als Deiktikon und weist auf ein Referenznomen hin; 2. zed wird als quasi-Anapher oder Katapher verwendet; 3. zed kann die Intention des Sprechers zum Ausdruck bringen und fungiert somit im Satz wie eine Modalpartikel; 4. zed wird neben postpositionalen Adverbialphrasen verwendet, um die betreffende Lokalangabe (Raum, Fläche, Umfang), gegebenenfalls kontrapräsuppositional, zu afﬁrmieren; 5. darüber hinaus fokussiert zed die Information, auf die es im Satz referiert. Die in diesem Aufsatz durchgeführte diachrone und synchrone Analyse von zed hat somit gezeigt, dass sich zed von einem morphosyntaktischen Element (Adposition) durch Grammatikalisierungsprozesse zu einem semantisch-pragmatischen Element entwickelt. Bei manchen Funktionen ist die ursprüngliche superessive Funktion noch nicht ganz ausgelöscht; dennoch ist das Element zed oft als eine Partikel zu betrachten, die primär bestimmte semantisch-pragmatische Funktionen zum Ausdruck bringt. Grammatikalisierungsprozesse wie der hier beschriebene sind von großer Bedeutung für die funktionale Grammatik des Georgischen und müssen deshalb für jedes einzelne Element separat untersucht werden9.

9 Literaturverzeichnis: K. D a n e l i a, Ucxo enata gavlenis kvali dzveli kartuli cerilobiti dzeglebis enashi, in: Macne 2, 1981; J. G i p p e r t, „Nochmals zur Bauinschrift von Bolnisi“, erscheint in: N. Reineck/U. Rieger (Hg.), Kaukasiologie heute – Festschrift für Heinz Fähnrich, Wiesbaden: Reichert-Verlag 2013, 3.3.c; Z. P o u r t s k h v a n i d z e, Fokuspartikeln und Wortstellung im Georgischen, Doktorarbeit, Frankfurt a. M. 2012; Z. S a r j v e l a d z e, Kartuli saliṭeraṭuro enis isṭoriis šesavali, Tbilisi 1984; A. S c h a n i d z e, Kartuli enis gramaṭ iḳis sapudzvlebi, Tbilisi 1973; Internetressourcen: TITUS: http://titus.uni-frankfurt.de; GEKKO: www.iness.uib.no/gekko.

Pro Georgia vol. 23.indd 157

20-11-2013 12:14:14

158

Pro Georgia vol. 23.indd 158

20-11-2013 12:14:14

Pro Georgia, 2013, t. 23, s. 159-187

159

MIĘDZYWOJENNA WARSZAWA JAKO CENTRUM MYŚLI POLITYCZNEJ I OŚRODEK KULTURALNY EMIGRACJI GRUZIŃSKIEJ W POLSCE napisał Andrzej Woźniak Warszawa

I. Według jednodniowego spisu ludności Warszawy z 1882 r. mieszkało Warszawie zaledwie 5 osób narodowości gruzińskiej (4 mężczyzn i 1 kobieta); 4 osoby należały do ludności stałej, jedną zaliczono do kategorii przyjezdnych. Niewiele liczniejsi (łącznie z przyjezdnymi) byli przedstawiciele innych narodowości kaukaskich: Czerkiesi - 7, Ormianie - 12 oraz Tatarzy, do których mogli być zaliczeni Azerbejdżanie – 33. Na uwagę zasługują dane dotyczące miejsca urodzenia mieszkańców Warszawy, okazuje się bowiem, że mieszkało tu 160 osób urodzonych na Kaukazie, a więc ponad 3-krotnie więcej niż wszystkich wykazanych w spisie przedstawicieli narodowości kaukaskich. Podobnie w spisie powszechnym z 1897 r.: osób mówiących językami kartwelskimi (tj. gruzińskim, megrelskim, swańskim itd.) było w Warszawie i miejscowościach podwarszawskich 15 (9 mężczyzn i 6 kobiet). Z tabeli podającej liczbę ludności według miejsc urodzenia wynika jednak, że w guberni kutaiskiej i tyﬂiskiej, tj. w Gruzji urodziło się 177 mężczyzn i 157 kobiet, razem 334 osoby, a więc ponad 20-krotnie więcej niż osób zaliczanych do kartwelskiej grupy językowej! Można się domyślać, że w spisie 1897 r. wszystkie osoby używające na co dzień języka rosyjskiego, a takich wśród inteligencji gruzińskiej w końcu XIX wieku było sporo (zwłaszcza w diasporze) zostały zaliczone do rosyjskiej grupy językowej. Wydaje się, że nie popełnimy błędu, jeśli przyjmiemy, że większość mieszkańców Warszawy, urodzonych w obu guberniach gruzińskich, ze spisu 1897 r., to Gruzini1. Wśród warszawskich Gruzinów z przełomu XIX i XX w. grupę najliczniejszą stanowiły osoby zatrudnione w administracji i wojsku oraz 1 A. W o ź n i a k, Gruzini w Warszawie (XVII-XX w.), (w) Warszawa. Etniczne i społeczno-kulturowe zróżnicowanie miasta (XVII-XX wiek), seria: Miasto i Kultura t. 2, pod red. A. Stawarza, s. 46-47.

Pro Georgia vol. 23.indd 159

20-11-2013 12:14:14

160

ANDRZEJ WOŹNIAK

żandarmerii i policji. Od końca XIX w. coraz liczniejsi byli też kupcy i przedsiębiorcy, rosła liczba studentów w warszawskich szkołach wyższych. Grupą dość liczną, choć trudną do uchwycenia w źródłach była prawdopodobnie służba domowa obu płci, zatrudniona w domach, pochodząca z dwu guberni gruzińskich, zatrudniona w domach najzamożniejszych Gruzinów2. W drugiej połowie XIX w. nazwiska dwu wysokiej rangi przedstawicieli rosyjskiej administracji gruzińskiego pochodzenia były mieszkańcom Królestwa szczególnie dobrze znane – ks. Piotra Bagrationa (1818-1876), generała, naczelnika Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej oraz ks. Aleksandra Imeretyńskiego (1837-1901), zajmującego różne wysokie stanowiska wojskowe w Królestwie, a w końcu stulecia generałgubernatora warszawskiego i dowodzącego wojskami okręgu warszawskiego3. Wśród studentów studiujących w Warszawie pod koniec XIX w. wymienić należy przynajmniej paru, którzy w okresie późniejszym odegrali znaczącą role w życiu kulturalnym i społeczno-politycznym Gruzji. W pierwszej połowie lat 90. Studiował w warszawskim Instytucie Weterynaryjnym Szio Dedaberow (Dedabriszwili), w przyszłości wybitny pisarz gruziński, znany jako Szio Aragwispireli. Za przynależność do założonej przez A. Dżaparidze Ligi Wyzwolenia Gruzji, działającej wśród gruzińskich studentów, został uwięziony i skazany. Karę odbywał najpierw w Warszawie, a później w Kutaisi, po jej odbyciu skończył w Warszawie w 1895 r. studia weterynaryjne i praktykował na przedmieściach Tyﬂisu. Weterynarię w Warszawie studiował również w tym czasie Noe Żordania, w przyszłości premier rządu Demokratycznej Republiki Gruzji4. W 1885 r. Konserwatorium Warszawskie, po wcześniejszych studiach muzycznych w Petersburgu, ukończył Andrzej Karaszwili (Karajew), kompozytor, skrzypek, wieloletni pedagog szkół muzycznych i działacz społeczny5. Prasa warszawska z przełomu wieków pisała od czasu do czasu o przyjeździe jakiejś znanej osobistości z Gruzji. W latach 80-tych XIX w. gazety donosiły o będącej przejazdem w Warszawie znachorce z Gruzji, leczącej „suchoty i raka”. W 1900 r. warszawskie czasopisma sporo uwa2 Tamże, s. 44-46. 3 Tamże s. 43, Por. także: A. W o ź n i a k, Gruziński wielkorządca w Warszawie. Rządy księcia Aleksandra Imeretyńskiego w Królestwie Polskim (1897-1900), „Pro Georgia” 2004, t. 11, s. 75-87. 4 A. W o ź n i a k, Gruzini w Warszawie (XVII-XX w.),.., op. cit. s. 45. 5 Według R. Badowskiego A. Karaszwili ożenił się z Polką i parę lat mieszkał w Polsce, por. Badowski R., Z tradycji przyjaźni polsko-gruzińskiej, Warszawa, 1959, s. 29.

Pro Georgia vol. 23.indd 160

20-11-2013 12:14:14

EMIGRACJA GRUZIŃSKA W WARSZAWIE

161

gi poświęciły koncertowi znanego gruzińskiego kompozytora, jednego z twórców gruzińskiej muzyki klasycznej - Melitona Balancziwadze6. Nasza wiedza o Gruzinach w Warszawie w latach I wojny światowej obraca się w głównej mierze w kręgu przypuszczeń i hipotez. Nie ulega jedynie wątpliwości, że przytłaczająca większość Gruzinów, przebywających wówczas na ziemiach Królestwa Polskiego, opuściła je wraz z odchodzącymi na wschód wojskami rosyjskimi. Dotyczy to nie tylko osób służących w wojsku, policji czy też zatrudnionych w administracji i ich rodzin, lecz również np. gruzińskich studentów studiujących w warszawskich szkołach wyższych. Możemy jedynie przypuszczać, że pozostała tu - przez przypadek czy też z rozmysłem - jedynie niewielka grupka osób cywilnych. Jedni z nich prowadzili w Królestwie własne przedsiębiorstwa czy też posiadali nieruchomości, których nie chcieli opuścić, innych, być może, skłoniły do pozostania względy rodzinne. W czasie tzw. pierwszej okupacji niemieckiej istniała w Warszawie, przy ul. Nowy Świat 54 winiarnia „Kaukaz” z „Restauracją Wschodnią” i „Kaukazkim Grill Roomem”, która w 1917 r. reklamowała się m.in. w gazecie „Echo Pragi”7. Być może właścicielami lub pracownikami winiarni i restauracji byli jacyś Gruzini o nieznanym nazwisku. W latach I wojny i po jej zakończeniu w Królestwie, a także - być może - w innych częściach Polski, znalazła się bliżej nieokreślona liczba Gruzinów, byłych jeńców wojennych, którzy z powodu rewolucji i nieustabilizowanej sytuacji na Wschodzie nie mogli wrócić do kraju. Za przykład mogą tu posłużyć losy Aleksandra Godzjaszwili, w międzywojennej Warszawie postaci dobrze znanej i popularnej, nie tylko w środowisku tutejszych Gruzinów. A. Godzjaszwili urodził się w 1897 r. w Sankt Petersburgu, gdzie jego ojciec miał skład win (tzw. piwnice), zaopatrujący m.in. dwór stryja cara W. Ks. Mikołaja Mikołajewicza, oraz dom towarowy przy Newskim Prospekcie; był też właścicielem winnic w Gurdżaani w Kachetii, 6 M. Balancziwadze – śpiewak i kompozytor, od wczesnej młodości zbierał i wykonywał gruzińską muzykę ludową. W 1882 r. założył chór wykonujący ten repertuar i występował z nim w różnych miastach Cesarstwa. W 1900 r. przybył do Warszawy i po paru miesiącach przygotowań dał tu koncert muzyki gruzińskiej, który wzbudził spore zainteresowanie warszawskiej publiczności i krytyki muzycznej. Pisał o nim w „Kurierze Warszawskim” 1900 nr 10, s. 4 A. Pol. [Aleksander Poliński]. Bardzo pochlebna i obszerna recenzja o koncercie M. Balancziwadze, autorstwa E. M. [Emila Młynarskiego?] pt. Muzyka gruzińska i koncert p. M. Balancziwadze w Warszawie, ukazała się w czasopiśmie „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne” ( nr 2 z 1[13] stycznia 1900 r. s. 19-20). 7 „Echo Pragi” r. II:1917 nr 3 z 20.I.1917 na s. 24 zamieściła reklamę następującej treści: „Bajecznie tanio. Kaukazki Grill Room. Wszystko na rożnie i na ruszcie (m.in. szaszłyki), wina kachetyńskie i inne, lampka od 30 k.(op). Poleca Restauracja Wschodnia przy winiarni Kaukaz, Nowy Świat 34. Zakład otwarty do godz. 1-szej w nocy”. Podobne reklamy gazeta zamieszcza do numeru 19.

Pro Georgia vol. 23.indd 161

20-11-2013 12:14:14

162

ANDRZEJ WOŹNIAK

we wschodniej Gruzji. Aleksander wychowywał się w Tbilisi. Latem często przebywał z rodziną w Petersburgu. W czasie I wojny służył w rosyjskim Bachczysarajskim Pułku Kawalerii. Pod koniec wojny dostał się do niewoli niemieckiej. Wracając po wojnie z Niemiec do Gruzji, znalazł się w Warszawie, gdzie doszły go wieści o tragicznych niejednokrotnie losach carskich oficerów na terenach objętych rewolucją. Poznał tu Irenę Kurdwanowską, córkę zamożnego warszawskiego przemysłowca, która wraz z siostrami prowadziła działalność charytatywną. Organizacja, w której pracowała, zajmowała się m.in. pomocą jeńcom powracającym do domu z niemieckiej niewoli. Znajomość zakończyła się ślubem i A. Godzjaszwili pozostał w Warszawie8. Wkrótce wstąpił na ochotnika do organizującego się od stycznia 1919 r. w Białymstoku i Grodnie Pułku Tatarskiego Ułanów im. Mustafy Achmatowicza9. Walczył z bolszewikami w randze rotmistrza, z wojny wrócił z awansem i odznaczeniami. Po wojnie ukończył Wyższą Szkołę Nauk Politycznych, a jego praca dyplomowa, poświęcona Gruzji, została wydana w 1926 r.10. Po studiach pracował przez pewien czas w czasopiśmie „Głos Prawdy”, ale ponieważ zarobki dziennikarskie nie wystarczały na utrzymanie żony i wówczas już dwóch synów, „przekwalifikował się i objął filialny sklep przedsiębiorstwa swego teścia, który dostał w posagu”11. Oprócz działalności zawodowej, którą z czasem bardzo rozwinął, pracował również społecznie w Komitecie Gruzińskim, będąc w latach 30. jego przewodniczącym12. W okresie, kiedy A. Godzjaszwili osiadł w Warszawie i założył rodzinę, kolonia gruzińska była tu bardzo niewielka. Oprócz przedstawiciela republik zakaukaskich, a od 1920 r. posła Demokratycznej Republiki Gruzji, księcia Waleriana Sidamona-Eristawi13 i jego otoczenia, należeli do niej m in. Aleksander Godzjaszwili i Sergo Kuruliszwili. Prawdopodobnie około 1920 r. grupa ta zorganizowała rodzaj komitetu samopomocy, na którego czele stanął ks. Sidamon-Eristawi. Komitet istniał do 1921 r., tj. do upadku Demokratycznej Republiki Gruzji14. 8 J. I. G o d z j a s z w i l i, Aleksander Godzjaszwili (1897-1941), „Pro Georgia” t. I: 1991, s. 52; tenże: Wspomnienie o moim ojcu, „Pro Georgia” t. I: 1991, s. 53-54. 9 P. B o r a w s k i, Pułk Tatarski Ułanów imienia Mustafy Achmatowicza, „Res Publika” 1988, nr 4, s. 139-142. 10 A. G o d z j a s z w i l i, Zagadnienie państwa gruzińskiego w świetle prawa międzynarodowego, Warszawa, 1926. 11 J. I. G o d z j a s z w i l i, Wspomnienie o moim ojcu, op. cit. s. 53. 12 J. I. G o d z j a s z w i l i, Aleksander Godzjaszwili, op. cit. s. 52. 13 W. M a t e r s k i, Gruzja i wielkie mocarstwa (1919-1921), „Studia z dziejów ZSRR i Europy Środkowej”, t.25:1990, s.77. 14 A. W o ź n i a k, Gruzini w Warszawie (XVII-XX wiek), op. cit., s. 50.

Pro Georgia vol. 23.indd 162

20-11-2013 12:14:14

EMIGRACJA GRUZIŃSKA W WARSZAWIE

163

Sergo Kuruliszwili (1894-1925), z wykształcenia inżynier architekt, dziennikarz i poeta, działacz emigracji gruzińskiej w Polsce. Urodził się w rodzinnej posiadłości Saczchere w Gruzji. Jego ojcem był Wano Kuruliszwili, matką Katarzyna Nazariszwili. Do Polski przybył w 1918 r. z niepodległej wówczas Gruzji15. O wcześniejszym okresie jego życia niczego pewnego właściwie nie wiemy, poza tym, że jego żona Maria, z którą prawdopodobnie w drugiej połowie 1918 r. przyjechał do Polski, była Polką z Kaukazu. Ze wspomnień jego bratanka - S. J. Kuruliszwili dowiadujemy się, że w latach 1918-1924 był konsulem Gruzji w Warszawie16. Konsulat mieścił się przy ul. Nowy Świat 1717. Był to jednocześnie, jak się wydaje, również adres prywatny Sergo Kuruliszwili, który od początku swego pobytu w Warszawie prowadził ożywioną działalność wśród nielicznej jeszcze wówczas kolonii gruzińskiej w stolicy, a w początkach 1920 roku zwołał w Białymstoku zjazd Gruzinów przebywających w Polsce. W lutym 1920 r. w czasopiśmie „Wschód Polski”18 w dziale Kronika ukazała się anonimowa notatka następującej treści: „ Inż. Sergiusz Karuszwili19, zwołał do Białegostoku zjazd Gruzinów, przebywających obecnie na ziemiach polskich. Zjazd powołał do życia Radę narodową gruzińską, której celem jest wzajemna pomoc oraz utrzymanie przyjaznych stosunków politycznych i handlowych między Polska a Gruzją. Pierwszą czynnością Rady było przesłanie Sejmowi w Warszawie powitania i życzeń dla Polski i narodu polskiego”20. Być może wzmiankowana tu „Rada narodowa gruzińska”, mająca m.in. na celu „wzajemną pomoc”, to ów wspomniany wcześniej komitet samopomocy, na którego czele stał ks. Walerian Sidamon-Eristawi. II. W marcu 1921 r., niespełna trzy lata po odzyskaniu utraconej na początku XIX w. niepodległości, Gruzja stała się oﬁarą bolszewickiej agresji i znów utraciła niezależny byt państwowy. Wbrew zawartemu kil15 A. W o ź n i a k, Sergo Kuruliszwili (4 IX 1894- 25 III 1925), „Pro Georgia:, t. I: 1991, s. 43. 16 S. J. K u r u l i s z w i l i, Z rodzinnych wspomnień o Sergo Kuruliszwili, „Pro Georgia:, t. I: 1991, s. 45. 17 M. O r ł o w i c z, Krótki ilustrowany przewodnik po Warszawie, Warszawa, 1922, s. 12. 18 „Wschód Polski. Dwutygodnik polityczny”, red. Bolesław Srocki, wydawany w Warszawie i Wilnie przez Wydział Prasowo-Wydawniczy Straży Kresowej od przełomu 1919/1920 r. Jego redaktor B. Srocki (193-1954) – publicysta, członek „Zetu” i Związku Naprawy Rzeczypospolitej, był w latach 1928-1930 posłem na sejm z listy BBWR. Czasopismo było jednym z prekursorów idei prometeizmu, w okresie, w którym myśl prometejska dopiero się rodziła. 19 Nazwisko zniekształcone, powinno być Kuruliszwili. 20 „Wschód Polski”, R. I(1919)/1920, nr 5 luty (1920), zeszyt B, s. 46.

Pro Georgia vol. 23.indd 163

20-11-2013 12:14:14

164

ANDRZEJ WOŹNIAK

ka miesięcy wcześniej w maju 1920 r. traktatowi z Rosją, która uznała niepodległość i suwerenność państwa gruzińskiego, wojska sowieckie w lutym 1921 r. przekroczyły granicę Demokratycznej Republiki Gruzji i mimo zaciętego oporu jej niewielkiej armii, po ponad miesiąc trwających walkach, zajęły całe terytorium kraju. Po upadku Republiki jej elita polityczna, wojskowa i kulturalna znalazła się na emigracji. Siedzibą rządu i prezydium parlamentu Gruzji stał się Paryż. „Funkcjonowało również przedstawicielstwo Republiki przy Lidze Narodów i kilka placówek dyplomatycznych, z których poselstwa w Paryżu i Waszyngtonie odegrały najważniejszą rolę w apelowaniu do międzynarodowej opinii publicznej o pamięć tragedii narodu gruzińskiego”21. Wraz z rządem i najwyższym dowództwem armii, mimo obietnic porozumienia kaukaskiego z 17 marca 1921 r., tysiące osób, zwłaszcza inteligencji, zdecydowało się na emigrację, ale ich całkowita liczba jest praktycznie „nie do odtworzenia; nawet emigracyjne cywilne i wojskowe władze gruzińskie nie miały jasności co do skali wychodźstwa. Pierwszym przystankiem na ich tułaczej drodze był Konstantynopol – zatłoczony do ostatnich granic, wyniszczony przez długotrwałą wojnę, niechętny Gruzinom. Szanse na zorganizowanie sobie w nim znośnego życia były niewielkie. Trzeba było szykować się do dalszej drogi – do Grecji, Francji, Iranu, Polski, a nawet do Stanów Zjednoczonych. Nie wszyscy mogli (ze względów finansowych, organizacyjnych, mentalnych) jechać dalej. Wielu pozostało w Turcji, jak się miało okazać - na stałe”22. Liczbę gruzińskich emigrantów „pierwszej fali”, którzy statkami ewakuowali do Konstantynopola, traktując to miasto jedynie jako pierwszy etap swojej tułaczki, oceniano według szacunkowych danych na „około 700 osób cywilnych i wojskowych”23. Sytuację tej grupy gruzińskich uchodźców w obozie w okolicach Konstantynopola, opisali w swoich wspomnieniach, zatytułowanych Junkrebi (Podchorążowie), Nikoloz Matikaszwili i Micheil Kwaliaszwili z tyfliskiej Szkoły Oficerskiej, którzy wraz z innymi jej elewami znaleźli się w wyznaczonym im przez wła21 W. M a t e r s k i, Georgia Rediviva, Republika gruzińska w stosunkach międzynarodowych 19181921, Warszawa, 1994, s. 227. 22 W. M a t e r s k i, Gruzja, Warszawa, 2000, s. 118-119. 23 R. K a r a b i n, Gruzińscy podchorążowie i oficerowie kontraktowi w Wojsku Polskim 1921-1939, [cz.I], „Pro Georgia”, t. IV 1994, s. 24. Podobną liczbę podaje w swoich wspomnieniach gen. A. Zachariadze, pisząc: ”Do Konstantynopola przybyło 750 Gruzinów, wliczając przedstawicieli rządu, Ze wspomnień gen. Aleksandra Zachariadze, „Pro Georgia”, t. 6: 1997, s. 48. Całkowite rozmiary emigracji z Gruzji do Turcji w pierwszej połowie lat dwudziestych XX w. - zwłaszcza po powstaniach, kiedy uciekinierzy przedostawali się przez granicę różnymi drogami i osiadając tam, przyjmowali przeważnie tureckie obywatelstwo - są wielokrotnie wyższe i obecnie trudne już do oszacowania.

Pro Georgia vol. 23.indd 164

20-11-2013 12:14:14

EMIGRACJA GRUZIŃSKA W WARSZAWIE

165

dze tureckie ośrodku. Obóz mieścił się na brzegu Bosforu w dwu starych budynkach koszarowych tureckiej artylerii nadbrzeżnej. W drewnianym budynku zamieszkali podchorążowie, natomiast kamienny zajęli oficerowie i emigranci cywilni, np. książę Koki Dadiani z rodziną. Opiekę nad obozem wziął na siebie pułkownik Aleksander Czcheidze24. Warunki życia były tu bardzo trudne. Pomoc władz tureckich dla uchodźców, oprócz zgody na ich pobyt na terytorium Turcji i zakwaterowania, ograniczała się do niewielkiego zasiłku, który nie wystarczał na skromne nawet utrzymanie. Gdyby nie pomoc amerykańska w postaci żywnościowych racji żołnierskich i niewielkich sum na zakup chleba, większość emigrantów, zwłaszcza junkrów, znalazłaby się na krawędzi głodu, bo tylko nieliczni z nich, jak np. ks. K. Dadiani25, mieli jakieś zasoby finansowe. O pracę w Konstantynopolu było trudno. Gruzińscy podchorążowie znajdowali ją tylko u greckich przedsiębiorców, dostarczających piasek morski na budowy. Była ona jednak bardzo nisko płatna i wyczerpująca. Najgorsze jednak – jak wspomina N. Matikaszwili – było poczucie beznadziei i braku perspektyw, zwłaszcza bez obiecanej opieki i pomocy emigracyjnego rządu gruzińskiego. Niewielka była również - mimo obietnic - pomoc rządu francuskiego. Po dłuższych pertraktacjach Francuzi przyjęli do służby w wojsku zaledwie kilku oficerów i paru podchorążych do szkoły w Saint Cyr. Znacznie większą pomoc okazała Gruzinom niewielka i niezbyt bogata Grecja, która przyjęła kilkunastu gruzińskich podchorążych do szkoły oficerskiej w Atenach. N. Matikaszwili dobrze wspomina pobyt w tej szkole. W swoich wspomnienia pisze o ciekawym programie, wysokim poziomie nauczania i ciepłym stosunku Greków do podchorążych z Gruzji26. Jednak już w 1922 r., po przegranej wojnie Grecji z Turcją, w Atenach nastąpił przewrót wojskowy27. Szkoła została zlikwidowana, a gruzińscy podchorążowie mieli w perspektywie dalszą tułaczkę. Latem 1921 r. podjęte zostały działania związane z kwestią szkolenia Gruzinów w polskich szkołach wojskowych. Wówczas to do ministra spraw wojskowych, gen. Kazimierza Sosnkowskiego zwrócił się w tej sprawie przewodniczący Komitetu Gruzińskiego w Warszawie, Sergo Kuruliszwili. W sierpniu tegoż roku z podobną prośbą wystąpił do delegata rządu RP w Konstantynopolu, Władysława Baranowskiego, przedsta24 N. Matikaszwili przy współpracy M. Kwaliaszwili, Podchorążowie, „Pro Georgia”, t.16: 2008, s. 53. 25 Syn K. Dadiani wspomina o całodobowej restauracji w Stambule, którą założył ojciec. M. D a d i a n i, Co pamiętam, „Pro Georgia”, t. 16: 2008, s. 199. 26 N. Matikaszwili przy współpracy M. Kwaliaszwili, Podchorążowie, op. cit, s. 57-60. 27 A. M. B r z e z i ń s k i, Grecja, Warszawa, 2002, s. 78.

Pro Georgia vol. 23.indd 165

20-11-2013 12:14:14

166

ANDRZEJ WOŹNIAK

wiciel emigracyjnego rządu gruzińskiego – Konstantine Gwardżaladze. Chociaż z problemem tym wiązało się wiele kwestii formalno-prawnych i finansowych, ostateczna decyzja zapadła w Warszawie już 1 września 1921 r., kiedy pełniący obowiązki szefa Sztabu Generalnego, gen. Władysław Sikorski wyraził zgodę na przyjęcie 25 gruzińskich podchorążych z obozu pod Konstantynopolem do szkoły podchorążych w Warszawie, gdzie w grudniu tegoż roku rozpoczęli naukę. Na prośbę przedstawicieli władz gruzińskich rok później dołączyli do nich ich koledzy z rozwiązanej szkoły w Atenach28. W maju 1922 r. udało się ustalić, budzące dotychczas kontrowersje, zasady finansowania pobytu i szkolenia w Polsce gruzińskich wojskowych – podchorążych i oficerów, co pozwoliło rozwiązać coraz bardziej nabrzmiewający problem gruzińskiej kadry oficerskiej, przebywającej dotąd bezczynnie w Konstantynopolu. Tam też w trakcie rozmów między stroną polską a gruzińską ustalono zasady przejazdu i pobytu gruzińskich wojskowych w Polsce. Na mocy tych ustaleń, we wrześniu 1922 r. przybyła do Polski ok. 300 osobowa grupa gruzińskich uchodźców – generałów i oficerów (po części z rodzinami) oraz przedstawicieli inteligencji29. Łącznie, w latach 1921-1922 przybyło do Polski wg. R. Karabina, 83 wojskowych z Gruzji – 46 podchorążych i 37 oficerów różnych stopni (w tym 6 generałów)30. Nieco wyższą liczbę podaje W. Materski: „sześciu generałów i 36 oficerów” oraz 48 podchorążych, a więc razem 90 osób31. W następnych latach liczby te zmieniały się; po promocjach oficerskich podchorążych przybyło wprawdzie oficerów, ale jednocześnie kilku z nich zmarło lub zginęło w wypadkach, inni opuścili służbę wojskową lub wyjechali z Polski. Zniknęła grupa podchorążych. Wątpliwości natomiast budzi grupa osób cywilnych wśród 300 uchodźców, przybyłych do Polski z Konstantynopola w początkach lat dwudziestych ub. wieku, któ28 R. K a r a b i n, Gruzińscy podchorążowie…, op. cit. s. 26-27. 29 W. M a t e r s k i, Gruzini – oficerowie kontraktowi Wojska Polskiego, „Pro Georgia”, t. 16; 2008, s. 13-15; zob. też: Ze wspomnień gen. A. Zachariadze.., op. cit., s. 49. „Z inicjatywy marszałka Piłsudskiego zaproszono do Polski trzystu Gruzinów i dwustu innych mieszkańców Kaukazu […]”. Kolonia gruzińska w Polsce należała w okresie międzywojennym do najliczniejszych. Poza Turcją, liczniejsza była we Francji i prawdopodobnie w Niemczech. Mniej liczna niż w Polsce, ale nieźle zorganizowana i posiadająca wsparcie finansowe władz republiki, była emigracja gruzińska w Czechosłowacji, zob. L. H a r b u l ó v á, Gruzini w Pradze w okresie międzywojennym, „Pro Georgia”, t. 3: 1993, s. 48-51. 30 R. K a r a b i n, Gruzińscy podchorążowie…, op. cit. s. 33, aneks 1; tenże: Gruzińscy podchorążowie i oficerowie kontraktowi w Wojsku Polskim (część druga) „Pro Georgia” t. 6: 1997, s. 37, aneks 1. 31 W. M a t e r s k i, Gruzini – oficerowie kontraktowi…, op. cit., s.15.

Pro Georgia vol. 23.indd 166

20-11-2013 12:14:14

EMIGRACJA GRUZIŃSKA W WARSZAWIE

167

rą dotychczas zupełnie się nie zajmowano. Jak łatwo obliczyć, grupa ta, po odjęciu wojskowych, mogła liczyć około 200 osób. Prawdopodobnie kilkadziesiąt z nich, to rodziny wyższych oficerów. Młodsi byli z reguły samotni. O pozostałych niczego bliższego nie wiadomo, oprócz tego, że należeli do inteligencji. Kilka zdań tej kwestii poświęcił w swoich wspomnieniach, zamieszczonych przed 20 laty w „Pro Georgii”, kapitan polskiej marynarki wojennej i uczestnik II wojny światowej - Jerzy Tumaniszwili - w latach 90. XX w. mieszkający w Stanach Zjednoczonych. „Gruzini podzieleni byli w życiu polskim - pisał - na wojskowych i cywilów. Wojskowi rozproszeni byli po całym kraju, w większości wypadków zdołali pozyskać sympatię i szacunek Polaków. Wielu z nich zawarło związek małżeński z Polkami […]. Cywile to przeważnie młodzież najrozmaitszego pochodzenia, która w jakiś tam sposób dotarła do Warszawy. Komitet [Gruziński – A.W.] właśnie zajmował się ich sprawami. Muszę szczerze wspomnieć, że nie sprawiali dobrego wrażenia. Komitet miał z nimi wiele kłopotów”32. Wydaje się jednak, że ta ostatnia uwaga dotyczy w mniejszym stopniu początku lat dwudziestych, niż okresu późniejszego - lat trzydziestych ub. stulecia, kiedy do Polski, a szczególnie do Warszawy, napłynęła pewna liczba Gruzinów z innych krajów europejskich, zwłaszcza z Francji. III. Pod koniec okresu międzywojennego największym skupiskiem emigracji gruzińskiej w Polsce była Warszawa. Według szacunkowych danych Komitetu Gruzińskiego w 1939 r. mieszkało tu około 100 Gruzinów33. O ich liczebności w innych miastach polskich nie mamy nawet tak przybliżonych danych. Wiemy wszakże, że niewielkie grupki emigrantów (przeważnie oficerowie i ich rodziny) mieszkały również w Toruniu, Grudziądzu, Bydgoszczy, Poznaniu, pojedyncze rodziny i osoby w Grodnie, Krakowie, Lublinie, Lwowie, Łodzi, Równem, Samborze, Żółkwi oraz w tak niewielkich ośrodkach miejskich, jak np. Garwolin, Grajewo, Pleszew, Pułtusk. Kolonia gruzińska w Polsce okresu międzywojennego była grupą o specyficznej strukturze demograficznej i zawodowej. Większą jej część stanowili wojskowi - oficerowie i podchorążowie. Bardzo znaczna była w tej grupie przewaga mężczyzn nad kobietami. Najliczniejszą wśród 32 J. T u m a n i s z w i l i, Wspomnienia pisane za oceanem, „Pro Georgia”, t. 2: 1992, s. 40-41. 33 J. Godzjaszwili, w wywiadzie z czerwca 1992 r. oceniał, że przed wojną w Warszawie było ok. 50 rodzin gruzińskich, ok. 20 proc. stanowiła emigracja cywilna – ogromna większość to emigracja [wojskowa - A.W.]

Pro Georgia vol. 23.indd 167

20-11-2013 12:14:14

168

ANDRZEJ WOŹNIAK

„polskich” Gruzinów grupę stanowili mężczyźni w wieku od 20 do ok. 50 lat. Tylko paru wyższych oficerów, takich np. jak urodzony w 1860 r. gen. J. Kazbek, to ludzie zdecydowanie starzy. Niewiele też było wśród gruzińskich emigrantów dzieci i młodzieży szkolnej, gdyż tylko nieliczni (np. niektórzy wyżsi oficerowie) przybyli do Polski wraz z rodzinami. Młodsi, nieżonaci oficerowie i podchorążowie gruzińscy niewielkie mieli szanse znalezienia żony we własnym, emigranckim środowisku i żenili się przeważnie z Polkami. Dodać należy, że małżeństwa mieszane pod względem etnicznym, np. żona Rosjanka lub Włoszka, spotykamy również wśród tej grupy Gruzinów, którzy przyjechali do Polski z rodzinami. Zróżnicowana była struktura zawodowa kolonii gruzińskiej w Polsce. Wprawdzie przeważającą część osób zawodowo czynnych stanowili wojskowi, ale wśród cywilnych jej przedstawicieli reprezentowane były różne zawody. Znaczna grupa prowadziła przedsiębiorstwa, przeważnie handlowe o różnej skali. Do największych tego rodzaju przedsięwzięć należał „Specjalny skład kawy i herbaty” prowadzony w Warszawie przez A. Godzjaszwili. Mieścił się on przy ul. Marszałkowskiej 81, a jego filia w Al. Jerozolimskich (później przy pl. Napoleona). Ten pierwszy sklep A. Godzjaszwili otrzymał w posagu od swego teścia, warszawskiego przedsiębiorcy S. Kurdwanowskiego. Przy swoich sklepach zorganizowałA.Godzjaszwili pierwsze w Warszawie bary kawowe34. Popularnym w Warszawie miejscem spotkań był opisywany przez S. A. Korwina „antykwariat meblowy i artystyczny firmowany przez eks-basa opery gruzińskiej Sicharulidzego. W dzień sprzedawano tam antyki, a wieczorem podawano kawę z likierami, doskonałą herbatę, grzane wino czerwone z korzennymi przyprawami. Sklep mieścił się przy placu Teatralnym, w jednej z kamienic między Trębacką a Senatorską. Uczęszczali tam licznie sztabowcy, współpracownicy Polskiej Agencji Telegraficznej i... balet”35. Handlem zajmował się również W. Atabegiszwili, palarnię kawy po St. Kurdwanowskim „Sirocco”, przejętą przez jego córkę Irenę (I voto Godzjaszwili) prowadził przybyły do Polski w latach trzydziestych z Francji, Jese Keczakmadze, z wykształcenia farmaceuta, od 1938 r. mąż właścicielki. Wśród emigracji gruzińskiej w Warszawie byli również pracownicy naukowi, urzędnicy, dziennikarze, lekarze. Gruzini wykładali w warszawskich szkołach wyższych. Dr Jerzy Nakaszydze – heidelberczyk – był lektorem języka gruzińskiego oraz wykładowcą literatury gruzińskiej i geografii Gruzji w Szkole Wschodoznawczej Instytutu Wschodniego 34 J. I. G o d z j a s z w i l i, Aleksander Godzjaszwili, op. cit. s. 54. 35 S. A. K o r w i n, Wspomnienia, t. II, Wyścig z życiem, Warszawa, 1966., s. 56.

Pro Georgia vol. 23.indd 168

20-11-2013 12:14:14

EMIGRACJA GRUZIŃSKA W WARSZAWIE

169

i w Uniwersytecie Warszawskim, w Szkole Wschodoznawczej wykładał historię Gruzji Jan Kawtaradze36. Profesorem teologii UW był duchowny – ks. archimandryta Grzegorz Peradze, pełniący w pewnych przypadkach rolę kapelana kolonii gruzińskiej w Warszawie37. W ciągu całego niemal dwudziestolecia w szkołach wyższych stolicy studiowała też większa lub mniejsza grupka młodzieży gruzińskiej. Wieloletnim urzędnikiem PKO był Jan (Wano) Kuruliszwili, brat Sergo, dziennikarza i poety, znanego działacza emigracyjnego. Dziennikarzem w „Głosie Prawdy” był również w latach dwudziestych A. Godzjaszwili. George Jedigarow, znany w międzywojennej Warszawie „złoty młodzieniec” bon vivant, przyjaciel i protegowany Hanki Ordonówny, który w końcu lat dwudziestych występował z jej poręki w Qui Pro Quo pod pseudonimem Arcadi (Wittlin, 1990), uważany powszechnie za Gruzina, był Azerbejdżaninem. Gruzińska kolonia w Polsce w okresie dwudziestolecia miała zatem, jak widać, charakter zdecydowanie inteligencki, a wśród emigrantów z tego okresu tylko pojedyncze osoby - przeważnie przejściowo - utrzymywały się z pracy fizycznej. W okresie międzywojennym Warszawa była nie tylko największym pod względem liczebności skupiskiem Gruzinów w Polsce. Tu, zwłaszcza w latach dwudziestych, mieszkali niemal wszyscy wybitniejsi gruzińscy działacze emigracyjni i około 1/3 gruzińskich oficerów kontraktowych (w tym dwu generałów). Tu znajdowała się do roku 1921 gruzińska misja dyplomatyczna i konsulat, działały przez cały okres międzywojenny gruzińskie i gruzińsko-polskie organizacje i stowarzyszenia i tu podejmowano niemal wszystkie inicjatywy kulturalne, wydawnicze i propagandowe. 36 A. W o ź n i a k, Georgia in Polisch Scientific journalist and diary literature of the inter-war period (1918-1939), “Ethnologia Polona”, vol. 13, s. 129-152. 37 Ks. Archimandryta Grzegorz (Grigol) Peradze (1899-1942) - od 1995 r. święty Kościoła Gruzińskiego. Urodził się we wsi Bakurciche w Kachetii. W 1918 r. ukończył seminarium duchowne w Tbilisi i podjął studia filozoficzne na Uniwersytecie Tbiliskim. W 1921 r. wyjechał z Gruzji do Niemiec, gdzie studiował teologię i języki wschodnie na uniwersytetach w Berlinie i Bonn. W 1927 r. obronił pracę doktorską o monastycyzmie gruzińskim i został zatrudniony jako Privatdozent na uniwersytecie w Bonn. W następnych latach kontynuował prace badawcze w Brukseli, Louvain, Londynie i Oxfordzie. W 1931 r. złożył śluby zakonne i otrzymał święcenia kapłańskie. Był współtwórcą i proboszczem pierwszej gruzińskiej parafii w Paryżu. Tamże organizował centrum naukowe poświęcone badaniom gruzińskiego chrześcijaństwa. W 1933 r. na zaproszenie metropolity Dionizego Waledyńskiego przyjechał do Warszawy i objął katedrę patrologii w sekcji teologii prawosławnej Uniwersytetu Warszawskiego. M. L e n c z e w s k i, Studium teologii prawosławnej na Uniwersytecie Warszawskim w latach 1925-1939, Warszawa, 1992, s. 52-55. Św. G r z e g o r z P e r a d z e, Dzieła zebrane, o monastycyzmie gruzińskim. O liturgii gruzińskiej, pod red. ks. Henryka P a p r o c k i e g o, t. 1, Warszawa, 2010.

Pro Georgia vol. 23.indd 169

20-11-2013 12:14:14

170

ANDRZEJ WOŹNIAK

Tuż przed wybuchem wojny, w sierpniu 1939 r. dziennikarz „Kuriera Warszawskiego”, piszący pod kryptonimem L.H. przeprowadził wywiad z sekretarzem Komitetu Gruzińskiego w Polsce, księciem Nikolozem Bagrationem, od którego dowiedział się, iż kolonia gruzińska w Warszawie „liczy około stu osób [...]. Część z nich to [...] wojskowi, reszta urzędnicy, kupcy, młodzież itd.” Nieco dalej ks. Bagration uzupełnia tę wiadomość rodzajem komentarza: „Emigracja gruzińska w Polsce - mówi [...] - jest względnie lepiej sytuowana niż w innych krajach. Znalazła tu wiele gorącej sympatii i zrozumienia dla swych tragicznych losów. Gruzini zamieszkali w Warszawie tworzą zwartą grupę. Młodzież nasza, która przeważnie przyszła na świat na wygnaniu, wychowana jest w duchu gorącego patriotyzmu. Każdy młody Gruzin czy Gruzinka, włada na równi z językiem polskim mową swych przodków; znają też doskonale historię i literaturę swej dalekiej ojczyzny”38. Przedstawiony tu obraz emigracji gruzińskiej wydaje się jednak nieco zbyt optymistyczny, a w każdym razie trochę jednostronny. Jeśli nawet Gruzinom w Polsce powodziło się lepiej, niż w innych krajach, to z pewnością nie wszystkim. Dość licznej np. grupie młodszych oficerów, zwłaszcza obarczonych rodziną, wiodło się nie najlepiej39. Również to, co książę Bagration mówi o zwartości kolonii gruzińskiej w Warszawie, to tylko jaśniejsza strona obrazu. Tak zwarta i jednolita, występowała społeczność gruzińska podczas uroczystych akademii w rocznicę proklamowania niepodległości Gruzji, w latach dwudziestych urządzanych przeważnie w warszawskim ratuszu czy tradycyjnych, głośnych w Warszawie balów gruzińskich. Na co dzień pochłonięta była troską o byt, rodzinnymi kłopotami, których - zwłaszcza w rodzinach mieszanych - nie brakowało. Emigranckie kręgi i kółka towarzyskie pozostawały ze sobą w dość słabym kontakcie. Nieobce były temu środowisku towarzyskie niechęci i animozje. Istniały domy, w których bywać wypadało i takie, 38 L. H., Warszawa egzotyczna. Gruzini, „Kurier Warszawski” nr 225 z 16.08.1939 (wyd. wieczorne), s. 5. 39 „Pobory oficerów polskich nie odbiegały zasadniczo od płac oficerskich w innych krajach” – pisał J. Odziemkowski, ale niżsi oficerowie (podporucznicy i porucznicy) otrzymywali pensje, które nie zapewniały im i ich rodzinom życia na poziomie, uznanym za godny przez władze wojskowe. Stąd też zezwolenie na zawarcie małżeństwa przez nich obwarowane było koniecznością posiadania zabezpieczenia finansowego ze strony żony i jej rodziny. Dopiero pobory kapitanów i majorów pozwalały na dostatnie życie kilkuosobowej rodziny. Pobory wyższych oficerów (podpułkownicy i wyższe szarże), sytuowały ich „w grupie 120 tys. najzamożniejszych obywateli Polski”. J. O d z i e m k o w s k i, Status materialny zawodowej kadry Wojska Polskiego II Rzeczypospolitej, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. XL: 1992, nr 1, s. 63-64. Interesujące uwagi na ten temat zawierają wspomnienia A. Zachariadze, zob. Ze wspomnień gen. A. Zachariadze.., op.cit., s. 49.

Pro Georgia vol. 23.indd 170

20-11-2013 12:14:14

EMIGRACJA GRUZIŃSKA W WARSZAWIE

171

które odwiedzano rzadko. Również to, co książę Bagration mówił o gruzińskiej młodzieży, odnosi się przede wszystkim do rodzin jednorodnych etnicznie. Tam młodzież na ogół znała ojczysty język, historię, literaturę. Inaczej było w rodzinach mieszanych, gruzińsko-polskich. Tam, gdzie żona była Polką, dzieci rzadko mówiły po gruzińsku, mniej zachowywano gruzińskich tradycji, słabsze były kontakty na co dzień ze społecznością gruzińską, częstsze z polską rodziną żony i jej kręgiem towarzyskim40. IV. Przed 1921 r. kolonia gruzińska w Polsce była niewielka. Najliczniejsze, warszawskie jej środowisko, liczyło prawdopodobnie zaledwie kilkanaście osób. Oprócz przedstawiciela republik zakaukaskich, a od 1920 r. posła Demokratycznej Republiki Gruzji, księcia W. SidamonaEristawi i jego otoczenia, z osób bardziej znanych później w środowisku gruzińskiej emigracji niepodległościowej, należeli do niej Sergo Kuruliszwili i kpt. Aleksander Godzjaszwili. Jak już wcześniej wspomniano, ta nieliczna grupa Gruzinów zorganizowała rodzaj komitetu samopomocy, na którego czele stanął książę Sidamon-Eristawi. Komitet istniał do 1921 r., tj. do upadku Demokratycznej Republiki Gruzji. W 1921 r. powstał klub Gruzińsko-Polski (Sakartwelo-Polonetis Klubi). Prezesem Komitetu Organizacyjnego Klubu, a po zatwierdzeniu jego statutu i wyborze władz (grudzień 1920 r.), prezesem Rady Naczelnej Klubu został Sergo Kuruliszwili. Celem statutowym stowarzyszenia miało być „zbliżenie narodów gruzińskiego i polskiego na gruncie ekonomicznym i kulturalno-społecznym”. W praktyce już w najbliższych miesiącach działalność Klubu musiała się ograniczyć do różnych form popularyzacji wiedzy o Gruzji. W jej ramach wydana została w 1922 r. jednodniówka Amirani, poświęcona Gruzji i historii kontaktów obu narodów. Redaktorem jej był Sergo Kuruliszwili. W latach 1921-1922 napłynęła do Polski, jak wiemy, fala emigrantów politycznych z Gruzji, która wówczas ponownie utraciła niepodległość. Ta nowa sytuacja, nieporównanie już liczniejszej kolonii gruzińskiej w Polsce, wymagała też innych rozwiązań organizacyjnych. W pierwszej połowie 1922 r. powstał w Warszawie Komitet Gruziński w Polsce, a pierwszym jego prezesem został Sergo Kuruliszwili. W późniejszych latach funkcję tę pełnili: J.Salakaja, A.Godzjaszwili i K.Imnadze. Komitet pełnił w pewnym zakresie rolę przedstawicielstwa gruzińskiego rządu emigracyjnego (z siedzibą w Paryżu), udzielał po40 A. W o ź n i a k, Z dziejów diaspory gruzińskiej w Polsce, „Etnograﬁa Polska”, t.36: 1992, z. 1, s. 93.

Pro Georgia vol. 23.indd 171

20-11-2013 12:14:14

172

ANDRZEJ WOŹNIAK

mocy materialnej emigrantom gruzińskim i ich rodzinom, organizował obchody rocznicowe i spotkania towarzyskie, prowadził działalność wydawniczą o dość ograniczonym - z przyczyn ﬁnansowych – zakresie. Wydano dwie jednodniówki rocznicowe - „Pro Georgia” (1922), „Pro Patria” (1923), broszurę z okazji jubileuszu 750-lecia urodzin Szoty Rustaweli41 oraz tłumaczoną z francuskiego przez Marię Cotadze pracę zbiorową gruzińskich działaczy przebywających na emigracji w Paryżu pt. Gruzja42. Prawdopodobnie staraniem Komitetu, ale bez jego udziału ﬁnansowego, jako numery specjalne warszawskich czasopism43, wydane też były w latach późniejszych inne gruzińskie jednodniówki rocznicowe. Niezależnie od Komitetu, choć redagowane przez jego prezesa S. Kuruliszwili, wychodziło w latach 1923-1924 (1925) czasopismo „Głos Wschodu” w znacznej mierze poświęcone sprawom Gruzji. Po śmierci S. Kuruliszwili jego brat Jan (Wano) podjął w 1925 r. próbę wydawania czasopisma „Wschód i Polska”. „Głos Wschodu” był największym gruzińskim, a właściwie gruzińsko-polskim przedsięwzięciem wydawniczym w okresie międzywojennym. W październiku 1923 r. ukazał się w Warszawie pierwszy numer tygodnika „Kurier Stołeczny”. Wydawcą czasopisma była Walentyna SasWoycicka, redaktorem zaś i inicjatorem przedsięwzięcia poeta i publicysta – Sergo Kuruliszwili, znany już podówczas gruziński działacz emigracyjny44. W „Kurierze Stołecznym”, od drugiego numeru opatrzonym podtytułem Niezależny organ polityczno-społeczno-literacki, poważną rolę od początku odgrywała tematyka wschodnia. Była ona obecna zarówno w artykułach wstępnych, felietonach, dziale literackim, jak i w wiadomościach gospodarczych. Ukazywało się też w tygodniku sporo artykułów o Gruzji, przeważnie o treści politycznej. W pierwszych numerach „Kuriera Stołecznego” pisywali najczęściej: Sergo Kuruliszwili, Wacław Rogowicz – autor wydanej przed I wojną Mozaiki kaukaskiej, Gustaw Kamieński – pisarz i dziennikarz starszego pokolenia, znany pod pseudonimem Gamaston, dr Piotr Pręgowski – lekarz i publicysta, poeta Edward Słoński; 41 Szotha Rustaweli, Warszawa, 1938. 42 Gruzja, Terytorium i ludność, historia, literatura i sztuki piękne. Sytuacja polityczna. Warszawa, 1939. W 1939 r. Wydawnictwo Komitetu Gruzińskiego w Polsce mieściło się przy ul. Senatorskiej 10, prawdopodobnie w ówczesnej siedzibie Komitetu. 43 W 1927 r., np. w rocznicę odzyskania niepodległości przez Gruzję jednodniówkę pt. „Gruzja- Sakartweło” wydał tygodnik „Głos Prawdy”, a w 1928 r. obszerną jednodniówkę rocznicową opublikował dwutygodnik „Moloch”. 44 A. W o ź n i a k, Wschód i Polska – przyczynek do dziejów emigracji gruzińskiej w Polsce w dwudziestoleciu międzywojennym, „Pro Georgia’, t. II: 1992, s. 52.

Pro Georgia vol. 23.indd 172

20-11-2013 12:14:14

EMIGRACJA GRUZIŃSKA W WARSZAWIE

173

na jego łamach gościli również tacy znani pisarze i poeci jak Jan Lorentowicz, Artur Oppman, Władysław Stanisław Reymont, Leopold Staff, Stefan Żeromski czy publicyści i politycy, tacy jak Jerzy Kurnatowski i Włodzimierz Wakar. O Gruzji pisywali przeważnie Sergo Kuruliszwili i prof. Antoni Sujkowski, późniejszy minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego. Tematyka wschodnia przewijała się często w dziale literackim pisma. Wielu z tych autorów współpracowało z redaktorem „Kuriera” już wcześniej, publikując swoje teksty na łamach jednodniówek, zwłaszcza zaś „Amirani” i „Pro Patria”. Od nr 4 z 20 stycznia 1924 r. czasopismo zmienia tytuł na „Głos Wschodu”. „Celem naszym jest - głosiła umieszczona na pierwszej stronie nota redakcyjna - wyzwolenie i rozwój narodów Wschodu, dążenie do utrwalenia węzłów przyjaźni z Polską”. Wraz ze zmianą tytułu tygodnika, tematyka wschodnia zaczęła w nim istotnie dominować. Wiele miejsca poświęcano Gruzji. Wiosną 1924 r., po ukazaniu się obszerniejszego, sześciostronicowego numeru rocznicowego (nr 21 z 27 V) pismo z powodu trudności finansowych przestało wychodzić. Kolejny jego numer pojawił się dopiero we wrześniu (nr 22 z 7 IX 1924 r.). Miał zmieniony podtytuł, nieco mniejszy format, lepszą czcionkę i bardziej estetyczną szatę graficzną. Nowy „Głos Wschodu. Poświęcony sprawom Wschodu i Polski” ma również tytuł w języku francuskim, gruzińskim i tureckim. Zmienił się także profil czasopisma - mniej w nim było tekstów literackich, więcej artykułów na tematy polityczne i bieżących informacji (zwłaszcza o powstaniu w Gruzji i Azerbejdżanie) oraz zagadnień gospodarczych. Pojawiła się nowa rubryka: Dział Gospodarczy Wschodu i Południa. W tej nowej postaci wyszło jednak zaledwie kilka numerów „Głosu Wschodu”; ostatni (28) w końcu października 1924 r. Po nim nastąpiła długa przerwa. Numer 29 z kwietnia 1925 r. był właściwie jednostronicowym nekrologiem Sergiusza Kuruliszwili. Redaktor i twórca „Głosu Wschodu” zginął tragicznie 25 III 1925 r., zastrzelony w jednej z warszawskich kawiarni. O okolicznościach jego śmierci pisała szeroko szukająca sensacji warszawska prasa popularna45. Po śmierci S. Kuruliszwili kilka numerów pisma wydała jeszcze W. SasWoycicka. „Głos Wschodu” uległ jednak kolejnej metamorfozie; wydawany był jako dwutygodnik (bez podtytułu), dużo miejsca zajmowały w nim teksty literackie, mniej było polityki i zagadnień gospodarczych. 45 Zabójstwo nie miało podłoża politycznego. Pisze o tym S. J. Kuruliszwili, Z rodzinnych wspomnień o Sergo Kuruliszwili, „Pro Georgia”, R.I: 1991, s. 45.

Pro Georgia vol. 23.indd 173

20-11-2013 12:14:14

174

ANDRZEJ WOŹNIAK

W numerze 30 „Głosu Wschodu” pojawiło się ogłoszenie, którego treść pozwala się domyślać, że po śmierci Sergo Kuruliszwili czasopismo, czy też prawo do używania tytułu, stało się przedmiotem sporu między jego wydawcą, Walentyną Sas-Woycicką a najbliższą rodziną nieżyjącego poety - żoną Marią i bratem Janem. W ogłoszeniu tym redakcja ostrzega, że ,,Jan i Maria Kuruliszwili nie mieli nic wspólnego z wydawaniem „Kuriera Stołecznego” i „Głosu Wschodu”46. Spór ten, (jeśli rzeczywiście miał miejsce), pomijając płaszczyznę czysto osobistą, był prawdopodobnie sporem o duchowy spadek po nieżyjącym poecie, o prawo do wypełnienia jego ideowego testamentu przez każdą ze stron nieco inaczej rozumianego47. W. Sas-Woycicka, dzięki dotacjom otrzymanym za staraniem wiceprezydenta Poznania dr Mikołaja Kiedacza, jeszcze przez parę miesięcy po śmierci S. Kuruliszwili wydawała „Głos Wschodu”. Proﬁl jego jednak coraz bardziej ewoluował w kierunku pisma kulturalno-literackiego, coraz mniej natomiast przypominał to czasopismo, o którym w latach trzydziestych napisano, iż należało do „serii płodów polskiej publicystyki reprezentującej ideologię [...] »prometeizmu«, wymieniając je obok prekursorskiego dla tego kierunku myśli politycznej „Przymierza”. Jan i Maria Kuruliszwili, prawdopodobnie wkrótce po śmierci Serga, zrezygnowali z przejęcia „Głosu Wschodu”. Wydaje się, że koncepcja stworzenia nowego czasopisma dojrzała ostatecznie po wznowieniu „Głosu...” przez Walentynę Sas-Woycicką. Nosiło ono tytuł „Wschód i Polska. Czasopismo poświęcone sprawom Polski i Wschodu” i w zamierzeniu miało być miesięcznikiem. Pierwszy i jedyny znany nam numer czerwcowy liczył 15 stron formatu 8. Krótka notatka na ostatniej stronie wyjaśnia, kto był inicjatorem przedsięwzięcia: „na czele naszego czasopisma stoi Komitet Wydawniczy zawiązany z inicjatywy Pana Jana Kuruliszwili, brata tragicznie zmarłego poety Serga”48. Formalnie jednak w tzw. stopce wydawniczej umieszczonej poniżej, nazwisko Jana Kuruliszwili nie ﬁguruje. Redaktorem naczelnym pisma był Julian K. Malicki, redaktorem odpowiedzialnym Stanisław Tylemi Kiliński, a wydawcą Wacław Dołęgowski. Nazwiska Jana Kuruliszwili nie znajdujemy również wśród autorów pierwszego numeru, ale z ostatniego zdania cytowanej już notatki dowiadujemy się, że „artykuły Pana Jana Kuruliszwili” miały być 46 „Głos Wschodu”, R.III: 1925, nr 30, s. 3 (to samo w numerach 31-36). 47 Córka i syn Jana (Wano) Kuruliszwili, urodzeni w latach 30., sprawy tej zupełnie nie znają i nic o tym sporze nie wiedzą. 48 „Wschód i Polska”, R.I: 1925, nr 1, s.16.

Pro Georgia vol. 23.indd 174

20-11-2013 12:14:15

EMIGRACJA GRUZIŃSKA W WARSZAWIE

175

drukowane „w następnym numerze”. Powiązania pisma z rodziną Kuruliszwili dają się zauważyć i gdzie indziej: jego redakcja i administracja mieściła się przy ul. Nowy Świat 17 m 2, tj. w mieszkaniu S. Kuruliszwili. Drukowała je drukarnia PKO (Bugaj 5), a więc instytucji, której pracownikiem był Jan Kuruliszwili. W numerze pierwszym „Wschodu i Polski” przeważała szeroko pojęta tematyka gospodarcza. Rodzajem artykułu programowego jest krótki tekst Karola Chobota Pochód na Wschód. „Pochód na Wschód - pisał Chobot - hasło nie bojowe - hasło pokojowe niech pobrzmiewa, hasło przyjaźni i braterstwa niech leci z Zachodu na Wschód”. Pomyślny rozwój Polski bez udziału Wschodu „nie jest do pomyślenia”. Polskim oknem na wschód jest Lwów, pełniący tę rolę od stuleci. Ale nie tylko Wschód potrzebny jest Polsce, również „oczy Wschodu zwrócone są na małe państwo rodu sarmackiego”.49 Niewiele było w pierwszym numerze „Wschodu i Polski” materiałów o tematyce politycznej. Wymienić tu można historyczno-rocznicowy artykulik Stanisława Kilińskiego o Gruzji, jej przeszłości i odzyskanej niedawno niepodległości, która padła pod ciosami „zgrai zbirów pod czerwonym sztandarem »swobody«”. Nadejdzie jednak chwila - pisze S. Kiliński - „kiedy Prometeusz zerwie krępujące go łańcuchy i zdławi szarpiącego się sępa”. Podobną wymowę ma wiersz Stefana Gralewskiego Gruzja wolną być musi. O Polsce będącej natchnieniem dla walczącej o wolność Gruzji mówi wiersz S. Kuruliszwili Do Polski. Powyżej umieszczono fotograﬁę poety i krótki nekrolog. W numerze znajdujemy ponadto wiersz Marii Kuruliszwili Kaukaz, krótkie wspomnienie z Gruzji K. Króla pt. Śmiejąca się Aragwa oraz wiersz „wschodni” Aker-Har-Szeik (Opowieść arabska) S. Kilińskiego, podpisany „Tylemi”. W dziale Kronika na s. 16 zamieszczono dwie krótkie wiadomości o imprezach organizowanych przez Komitet Gruziński - „herbatce tańcującej” w Hotelu Europejskim (30 V) i akademii w rocznicę ogłoszenia niepodległości Gruzji w salach Ratusza (31 V). Jan (Wano) Kuruliszwili (1897-1961), z którego inicjatywy czasopismo powstało, młodszy brat Serga Kuruliszwili i jego duchowy spadkobierca, przyjechał do Polski na początku lat 20., osiadł tu i założył rodzinę. Uczestniczył w pracach Komitetu Gruzińskiego w początkowym okresie jego istnienia. Był wieloletnim pracownikiem PKO. Po wojnie represjonowany przez NKWD. Niewiele wiadomo o Marii Kuruliszwili (1894-1927), żonie Serga, Polce z Kaukazu. Pozostawała głęboko w cie49 K. C h o b o t, Pochód na Wschód, „Wschód i Polska” R.I:1925, nr. 1 s. 1.

Pro Georgia vol. 23.indd 175

20-11-2013 12:14:15

176

ANDRZEJ WOŹNIAK

niu męża, a później jego brata. Jedyne ślady jej udziału w wydarzeniach związanych bezpośrednio z powstaniem nowego czasopisma to owe ogłoszenia w „Głosie Wschodu” oraz krótki wiersz mówiący o tęsknocie za Kaukazem w pierwszym numerze „Wschodu i Polski”. Zastanawiający jest brak wśród współpracowników pisma innych poza Janem Kuruliszwili (Maria była Polką) osób ze sporej wówczas kolonii gruzińskiej w Warszawie. O powiązaniach z Komitetem Gruzińskim, być może przez Jana Kuruliszwili, świadczą wspomniane już krótkie ogłoszenia w dziale Kronika o imprezach organizowanych przez Komitet. Na podstawie jedynego znanego numeru „Wschodu i Polski” trudno wypowiadać się o kierunku reprezentowanym przez to pismo50. Można jedynie dostrzegać, zarówno w jego tytule, jak i w treści znacznej części artykułów, nawiązanie do popularnej wówczas w środowiskach bliskich marszałkowi Piłsudskiemu koncepcji politycznej, określanej jako „program międzymorza”, związanej z ideą prometeizmu, ale jak zauważa A. Micewski, skromniejszej i bardziej praktycznej. Prometeizm głosił walkę narodowości nierosyjskich o oderwanie się od Związku Radzieckiego, wychodząc z założenia, że „piętą achillesową Związku Radzieckiego jest jego wielonarodowy charakter, który musi doprowadzić do wewnętrznego zastoju i rozpadnięcia się tego państwa”. Idea międzymorza wysuwała koncepcje utworzenia bloku państw położonych w basenie Morza Bałtyckiego: Łotwy, Estonii i Finlandii z jednej strony, z drugiej zaś Węgier i Rumunii (a nawet Bułgarii, Turcji i Grecji). „Polska, jako największy kraj spośród wymienionych państw, miała [...] odgrywać wśród nich rolę przewodnią. W ten sposób pod przewodnictwem Polski powstałaby wspólnota polityczna mogąca odgrywać dominującą rolę w tej części Europy...”51. W pierwszym numerze „Wschodu i Polski” kwestie polityczne, poza artykułem S. Kilińskiego o Gruzji, nie dochodzą wyraźniej do głosu. Podkreślana jest przede wszystkim konieczność nawiązania współpracy (czy też jej przywrócenia) z krajami Wschodu, rejonem nadczarnomorskim, zwłaszcza w wymiarze gospodarczym. Zbliżające się Targi Wschodnie, będące tematem paru artykułów, nadają tym hasłom konkretny, praktyczny wymiar. W maju 1925 r., po śmierci Sergo Kuruliszwili, w numerze 30 „Głosu Wschodu” zamieszczony został jego nekrolog podpisany przez stowarzy50 Jedyny znany numer (a być może i egzemplarz) „Wschodu i Polski” znajduje się w Bibliotece Publicznej w Warszawie. 51 A. M i c e w s k i, W cieniu marszałka Piłsudskiego. Szkice z dziejów myśli politycznej II Rzeczypospolitej, Warszawa 1969, s. 116 -118.

Pro Georgia vol. 23.indd 176

20-11-2013 12:14:15

EMIGRACJA GRUZIŃSKA W WARSZAWIE

177

szenie noszące nazwę Koło Studentów Gruzińskich w Polsce, o którym niczego więcej nie wiemy. W okresie późniejszym, o ile wiadomo, nazwa tego stowarzyszenia już się nie pojawiała. Więcej wiemy o Związku Studentów Kaukaskich w Polsce. Powstał on jesienią 1929 r. Powstał on w 1929 r. pod patronatem Instytutu Wschodniego. Za cel stawiał sobie „zbliżenie z polską młodzieżą akademicką, propagowanie wśród niej wiadomości o Kaukazie”. Prezesem Związku w początkach lat 30-tych był Batyr Bek Kazi-Chan, v-prezesem i skarbnikiem byli Gruzini - Mikołaj Bagration i Grzegorz Kerceli, sekretarzem Murat-Bej Baragun52. Do Związku należała „młodzież kaukaska, studiująca w wyższych zakładach naukowych stolicy”, która organizowała cieszące się dużym powodzeniem wieczory dyskusyjne dotyczące Kaukazu. Niewiele wiadomo istniejącym w Warszawie od 1925 r. Polsko-Gruzińskim Stowarzyszeniu. W grudniu tegoż roku jego przewodniczącym był książę Paweł Tumaniszwili, który, jak wspomina jego syn Jerzy, w Gruzji „był głową partii Narodowo-Demokratycznej”53, najstarszej „jedynej niesocjalistycznej partii politycznej w Gruzji”54. Sekretarzem był por. Aleksander Kipiani, a członkami zarządu Stanisław KorwinPawłowski, płk. Mikołaj Kandelaki i mjr. Konstanty Teriaszwili. Stowarzyszenie to miało, jak się wydaje, dość zamknięty charakter, nie jest znany jego status formalny, zakres działalności, nie wiadomo też jak długo istniało55. W latach dwudziestych ub. wieku gruzińscy podchorążowie po ukończeniu polskich szkół wojskowych stworzyli – jak wspomina Nikoloz Marikaszwili – Związek Junkrów (Junkierta Kawsziri), którego celem było podtrzymywanie ściślejszych kontaktów między byłymi „junkrami”. »Zdecydowaliśmy się również wydawać w Paryżu własne czasopismo „Mchedari” w języku gruzińskim. Zgodnie z regulaminem, głównym celem związku była służba i walka dla wyzwolenia Gruzji. Czasopismo miało poruszać następujące kwestie; 1) analiza wydarzeń w Gruzji; 52 A. W o ź n i a k, Stowarzyszenia i organizacje gruzińskie w Polsce w latach 1918-1939, „Pro Georgia” t. 1: 1991, s. 38. 53 J. T u m a n i s z w i l i, Wspomnienia…, op. cit., s. 39. 54 Narodowo-Demokratyczna Partia Gruzji opierała swój program na zasadach chrześcijańskich, demokratycznych i poszanowania własności prywatnej”. Projekt pierwszego jej programu opracował Ilia Czawczawadze – wybitny pisarz i czołowa postać gruzińskiego życia społeczno-politycznego przełomu XIX i XX wieku, określany niekiedy mianem „niekoronowanego króla Gruzji”, zob. Narodowo-Demokratyczna Partia Gruzji, „Herold”, t. 1: 1993 s. 7-8. 55 A. W o ż n i a k i, qarTuli emigarciis sazogadoeba da organizaciebi poloneTSi, „axali poloneTi”, Warszawa, R: 2001, s. 89.

Pro Georgia vol. 23.indd 177

20-11-2013 12:14:15

178

ANDRZEJ WOŹNIAK

2) doskonalenie sztuki wojennej; 3) wywiad strategiczny na terytorium Gruzji; 4) wielcy dowódcy z historii Gruzji [...]; 5) zjednoczenie emigrantów gruzińskich, znajdujących się w różnych miejscach poza granicami Gruzji; 6) dziedzictwo kulturowe Gruzji: literatura, malarstwo, sztuki piękne. Raz w roku organizowaliśmy zebranie „Związku Junkrów”. Przedstawialiśmy na nich sprawozdanie z działalności z zeszłego roku oraz wybieraliśmy nowe kierownictwo związku i określaliśmy plany na rok następny. Prawie niezmiennymi i najbardziej aktywnymi członkami kierownictwa związku byli: Dawid Lagidze, Wano Nanuaszwili, Nikoloz Matikaszwili. Pomagali im: Walodia Lagidze, Petyko Takaiszwili, Micheil Kwaliaszwili, Parnaos Nacwliszwili, Lado Macharadze i redaktor „Mchedari” – Dolik Wacznadze w Paryżu. […] Związek Junkrów istniał samodzielnie, nie znajdował się pod niczyim wpływem. Wszystkie próby kierowane pod adresem rządu polskiego, aby uznał Związek Junkrów, zakończyły się niepowodzeniem. Zapewne chciano uniknąć zaostrzenia stosunków z Rosją. Co do rządu gruzińskiego przebywającego w Paryżu i jego przedstawiciela w Polsce, generała Zakariadze, w ogóle nie opiekowali się nami i nie pomagali ani „Związkowi Junkrów”, ani czasopismu „Mchedari”«56. V. Na fenomen, jakim było w latach dwudziestych ubiegłego wieku zainteresowanie społeczeństwa polskiego Gruzją i Gruzinami zwrócił niegdyś uwagę Leszek Piątkowski57 Publikacje o Gruzji ukazywały się często w gazetach i czasopismach w całym kraju, ale szczególnie często w Warszawie, gdzie mieszkała stosunkowo liczna emigracja gruzińska, działały liczne instytucje i organizacje zajmujące się Wschodem, oraz miały siedzibę redakcje czasopism, interesujących się problematyką wschodnią. W sposób znacznie bardziej pogłębiony zajmowały się tematyką gruzińską czasopisma naukowe i popularnonaukowe, zwłaszcza specjalizujące się w problematyce wschodniej i sprawach narodowościowych czy też mające za zadanie dostarczanie informacji dla potrzeb służby dyplomatycznej, polityków, których redakcje znajdowały się często w Warszawie itp. Powstanie na początku lat dwudziestych Instytutu Badań Spraw Narodowościowych związane było z trudnościami, jakie w dziedzinie stosunków narodowościowych pojawiły się w pierwszych 56 N. M a t i k a s z w i l i, M. K w a l i a s z w i l i, Podchorążowie…, op. cit. s. 62-63. 57 L. P i ą t k o w s k i, Gruzja w publicystyce polskiej lat dwudziestych XX wieku, „Pro Georgia” nr 3: 1993, s. 27-30

Pro Georgia vol. 23.indd 178

20-11-2013 12:14:15

EMIGRACJA GRUZIŃSKA W WARSZAWIE

179

latach niepodległości. Dopiero w drugiej połowie lat dwudziestych działalność placówki znacznie się ożywiła. W 1928 r. zaczęto wydawać kwartalnik Questions Minoritaires, zamieszczający wybrane materiały ze Spraw Narodowościowych w języku francuskim. W 1923 r. podjęto starania zmierzające do powołania w Warszawie Towarzystwa Polsko-Azjatyckiego, które miało służyć „odnowieniu polskich tradycji orientalistycznych. Spiritus movens był Stanisław A. Korwin-Pawłowski, któremu od dawna już przyświecała “idea Polski między Zachodem a Wschodem. Szerzej pisał na ten temat S. Korwin w drugim tomie swoich wspomnień58. Po pierwszym zebraniu Towarzystwa w grudniu 1924 r. nazwę zmieniono na Instytut Wschodni. Prezesem zarządu został senator Stanisław Siedlecki, sekretarzem zaś Stanisław Korwin-Pawłowski. W drugiej połowie lat dwudziestych przy Instytucie Wschodnim powstała Szkoła Wschodoznawcza, zatwierdzona w 1930 r. przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Patronat nad nią objęło Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Nowo powstała szkoła miała trzy wydziały: turecki, chiński i japoński. Program obejmował naukę języka, historię − głównie współczesną, geograﬁę, religioznawstwo, zagadnienia rozwoju gospodarczego. Wykładowcami byli specjaliści zarówno polscy, jak i zagraniczni59. Nieco później w szkole powstał nowy wydział - gruziński. Wykładali na nim Jan Kawtaradze (historię) i dr Jerzy Nakaszydze (język i geograﬁę). Nauka w szkole trwała trzy lata i odbywała się w godzinach wieczornych. Jeszcze przed formalnym zatwierdzeniem Szkoły Wschodoznawczej przez MWRiOP, w 1928 r. powstało przy niej z inicjatywy S. Korwina-Pawłowskiego Orientalistyczne Koło Młodych, początkowo skupiające jedynie studentów szkoły, później zrzeszało również studentów innych uczelni warszawskich, zainteresowanych problematyką wschodnią. Aktywnością wyróżniała się kaukaska sekcja Koła. Od 1930 r. OKM miało swoje czasopismo - starannie redagowany i wydawany kwartalnik „Wschód”, zamieszczający wiele materiałów o Gruzji i Kaukazie60. W sumie, nie licząc drobiazgów 58 S. A. K o r w i n, Wspomnienia, op. cit., s. 28-29. 59 Więcej informacji na ten temat zawiera artykuł autora niniejszego opracowania w czasopiśmie Ethnologia Polona (A. W o ź n i a k, op. cit. s.138-139). 60 Czasopismo to, z podtytułem: Organ młodzieży akademickiej zgrupowanej w Orientalistycznym Kole Młodych, poświęcony sprawie przyjacielskiego zbliżenia i zapoznania się z narodami Bliskiego i Dalekiego Wschodu (okładka rocz. II, z 1931 r.), wychodziło w latach 1930-1939 w Warszawie. Najwięcej materiałów o Gruzji zawierają roczniki z lat 1933-1936. Założycielem i pierwszym redaktorem czasopisma był Jerzy Giedroyc. Stworzył je, jak wspomina, na prośbę Ministerstwa Spraw Zagranicznych, gdzie uważano, że trzeba zająć się problematyką wschodnią.

Pro Georgia vol. 23.indd 179

20-11-2013 12:14:15

180

ANDRZEJ WOŹNIAK

w działach Kronika i Miscellanea, na łamach Wschodu ukazało się kilkanaście artykułów, recenzji i omówień literatury z różnych dziedzin: najnowszej historii Gruzji, zagadnień politycznych, historii kultury gruzińskiej, a zwłaszcza historii literatury. Opublikowano przekłady paru utworów literackich. Autorami większości tekstów byli Gruzini. Często na łamach Wschodu pojawiały się np. artykuły dr. Jerzego Nakaszydze – lektora języka gruzińskiego, poświęcone przeważnie historii literatury gruzińskiej. Działalność wydawniczą prowadził również sam Instytut Wschodni: w wydawnictwie Instytutu ukazała się m.in. w 1929 r. książka wykładowcy historii Gruzji w Szkole Wschodoznawczej, Jana Kawtaradze, Gruzja w zarysie historycznym, pierwsza w języku polskim, co podkreślił w przedmowie prof. Marceli Handelsman, historia tego kraju.61 W pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości, kiedy specjalizujące się w problematyce wschodniej i sprawach narodowościowych instytucje jeszcze nie istniały lub znajdowały się dopiero w stadium organizacji, informacji na temat Gruzji i Bliskiego Wschodu dla potrzeb służby dyplomatycznej i polityków starały się dostarczać takie specjalistyczne czasopisma jak: „Przegląd Dyplomatyczny” czy „Przegląd Polityczny”. W „Przeglądzie Dyplomatycznym” oprócz tekstu memoriału władz gruzińskich do przedstawicieli koalicji z 1918 r., opublikowany został artykuł znanego socjologa, historyka i działacza politycznego, Ludwika Kulczyckiego, Odrodzenie Gruzji, wydane również jako osobna broszura62. L. Kulczycki (1866-1941) już wcześniej interesował się najnowszą historią Gruzji i pisał na ten temat jeszcze przed wojną. Wspomniany artykuł jest zarysem historii Gruzji, ze szczególnym uwzględnieniem okresu od XVIII wieku do czasów najnowszych. W „Przeglądzie Politycznym” znaleźć można jedynie wiadomości o bieżących wydarzeniach w Gruzji63. Czasopismem poświęconym zagadnieniom polityki krajów Europy Środkowej i Wschodniej, na łamach którego tematyka gruzińska gościła najczęściej, był wydawany w Warszawie od sierpnia 1920 r. tygodnik Przymierze. Redagował pismo Stanisław Siedlecki, a wydawali je 61 Wcześniej ukazało się jedynie parę niewielkich objętościowo broszur, zawierających m.in. zwięzłe zarysy historii Gruzji w popularnym ujęciu, ze szczególnym uwzględnieniem historii najnowszej. 62 L. K u l c z y c k i, Odrodzenie Gruzji, Warszawa, 1921. 63 Przegląd Dyplomatyczny. Pismo poświęcone zagadnieniom polityki międzynarodowej, wychodziło w Warszawie w latach 1919-1921, początkowo jako dwutygodnik, później miesięcznik, w końcu dwumiesięcznik. Jego redaktorem był Mieczysław Rettinger. Przegląd Polityczny. Dwutygodnik informacyjny, był wydawany w Warszawie od roku 1924 przez Wacława Grabiańskiego.

Pro Georgia vol. 23.indd 180

20-11-2013 12:14:15

EMIGRACJA GRUZIŃSKA W WARSZAWIE

181

Aleksander Bogusławski, Antoni Bolesław Dobrowolski i Włodzimierz Wakar. Jak głosił podtytuł, było to czasopismo niezależne, poświęcone sprawom wyzwalających się narodów. Od stycznia 1921 r. stało się organem powstałego w tym czasie z inicjatywy W. Wakara Związku Zbliżenia Narodów Odrodzonych. Przymierze ukazywało się krótko; ostatni jego numer wyszedł w końcu 1921 r. W kilkudziesięciu numerach tego wydawanego nieco ponad rok tygodnika znaleźć można kilkanaście pozycji (artykuły, materiały informacyjne, teksty dokumentów, itp.) w całości lub częściowo poświęconych Gruzji. Przeważały artykuły o treści politycznej lub na tematy gospodarcze. Wśród autorów zajmujących się tematyką gruzińską najczęściej powtarzało się nazwisko Sergo Kuruliszwili, dziennikarza, poety i działacza emigracyjnego, później założyciela i redaktora „Głosu Wschodu”. Sprawom Wschodu, jak głosił podtytuł, poświęcony był dwumiesięcznik Oriens, wydawany w latach 1933-1939 przez Misję Wschodnią oo. jezuitów, początkowo w Krakowie, a od 1936 r. w Warszawie. Jego redaktorem był ks. Jan Urban SJ. Tematykę gruzińską na łamach tego czasopisma reprezentuje jedynie artykuł ks. Cz. Szegendy, będący zwięzłą historią katolicyzmu w Gruzji64. Materiały o Gruzji ukazywały się też sporadycznie przy różnych okazjach w takich znanych czasopismach tego okresu, jak „Tygodnik Ilustrowany” (R. 1924, nr 40), miesięcznik Droga (R. 1924, nr 11-12) czy „Wyzwolenie” (R. 1926, nr 28) oraz w wielu innych. O redagowanym przez Sergo Kuruliszwili „Głosie Wschodu”, gruzińskich jednodniówkach wydawanych przeważnie z okazji kolejnych rocznic proklamowania niepodległości Gruzji oraz innymi przedsięwzięciami wydawniczymi, podejmowanymi przez kolonię gruzińską w Polsce była mowa wcześniej. Znaczna część publikacji z okresu międzywojennego, poświęconych Gruzji, nie była związana ani z działalnością instytucji zajmujących się Wschodem, ani też, w większości wypadków, środowiska gruzińskiego w Polsce. Zarówno w pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości, jak i później ukazywało się sporo wydawnictw o charakterze popularnym, przeznaczonych dla szerokiego kręgu czytelników. Wydawane w ramach serii popularno-naukowych, takich jak np. Biblioteczka Historyczno-Geograﬁczna wydawnictwa „Rój”, „Wydawnictwo Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego”, „Polskiej Macierzy Szkolnej”, lub pojedynczo przez mniejsze ﬁrmy wydawnicze, niewielkie tanie książeczki i broszury wy64 C. S z e g e n d a, Gruzja a katolicyzm, „Oriens”, 3: 1935, s. 172-174.

Pro Georgia vol. 23.indd 181

20-11-2013 12:14:15

182

ANDRZEJ WOŹNIAK

pełniały w pewnej mierze lukę, jaką stanowił wówczas brak aktualnych encyklopedii i leksykonów. Serie popularnych, wydawanych przez różne wydawnictwa, opracowań o Gruzji otwiera broszura S. Kuruliszwili z 1921 r., ale następne są już pióra autorów polskich. Gruzja Kuruliszwili to popularny zarys historii tego kraju i jego kultury; najobszerniej został w niej potraktowany okres od końca XVIII wieku. Aż trzy podobne książeczki, łącznie z omawianym wcześniej artykułem L. Kulczyckiego, wydanym również jako osobna broszura, ukazały się w 1924 r. Nieco wiadomości z geografii i historii Gruzji zaczerpniętych z opracowania S. Kuruliszwili i Obrazów Kaukazu E. Strumpfa zawierała kilkunastostronicowa zaledwie broszurka przygotowana dla Wydawnictwa Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego przez Tadeusza Szpotańskiego (1883-1944), nauczyciela, publicystę, członka PPS, działacza niepodległościowego, a w latach 1927-1934 wiceprezydenta Warszawy65. Dość szeroki wachlarz zagadnień poruszała popularna książeczka prof. Kazimierza Króla pt. Gruzja. Opis kraju i jego dzieje66. Popularny charakter miała również praca zbiorowa pod redakcją znanego historyka prof. Henryka Mościckiego pt. Ziemia i ludzie, wydana w latach 1933-1935. Część pierwsza drugiego, poświęconego Azji tomu, zawiera (w rozdziale Zakaukazie) nieco wiadomości o Gruzji, a m.in. o warunkach geograficznych, klimacie, przyrodzie, gospodarce oraz o gruzińskich grupach etnograficznych i ubiorach ludowych67. W latach 1922-1926 ukazało się też parę niewielkich publikacji na temat kwestii państwa gruzińskiego w świetle prawa międzynarodowego oraz bieżących wydarzeń w Gruzji i na Kaukazie autorstwa A. Godzjaszwili68, M. Breszko-Breszkowskiego i S. Kuruliszwili. Na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych odżywa tak charakterystyczna dla XIX wieku literatura pamiętnikarsko-wspomnieniowa o Gruzji, ukazuje się kilka relacji z podróży po Kaukazie. Jest tych wspomnień i relacji podróżnych stosunkowo niewiele, niewielka też (z nielicznymi wyjątkami), jest ich wartość źródłowa. Pewne ożywienie w stosunkach między Polską a Związkiem Radzieckim przyczyniło się również do odnowienia kontaktów z Gruzją. W latach trzydziestych odwiedzali ten kraj polscy dziennikarze, alpiniści 65 T. S z p o t a ń s k i, Gruzja, Warszawa, 1924. 66 Warszawa ,1924. 67 Warszawa,1934, s. 79-84. W 1933 r. ukazał się krótki geograficzny opis Kaukazu pióra wojskowego kartografa Waleriana Tewzadze p.t. Kaukaz. Szkic geograficzno-opisowy. 68 A. G o d z j a s z w i l i, Zagadnienie państwa gruzińskiego, op. cit.

Pro Georgia vol. 23.indd 182

20-11-2013 12:14:15

EMIGRACJA GRUZIŃSKA W WARSZAWIE

183

i przyrodnicy − członkowie wyprawy alpinistyczno-naukowej oraz nieliczni jeszcze turyści. Sporo wiadomości i parę dobrych fotografii zawiera książka Mieczysława B. Lepeckiego (1897-1969), oficera WP, literata, publicysty i podróżnika Sowiecki Kaukaz. Poważną część swej relacji z odbytej w połowie lat trzydziestych podróży po Kaukazie poświęcił autor Gruzji. Podróżował po Abchazji (Suchumi i okolice), Adżarii (Batumi), był w Tyflisie, Mcchecie i okolicznych wsiach. Podaje sporo danych statystycznych i trochę wiadomości historycznych, pisze o klimacie, faunie i florze, bogactwach mineralnych i gospodarce; życiu kulturalnym Gruzji, literaturze i szkolnictwie, sytuacji Kościoła69. W tym samym okresie podróżował po Gruzji Jan Otmar-Berson, w latach trzydziestych korespondent Polskiej Agencji Telegraficznej i „Gazety Polskiej” w Moskwie. Jego Minus Moskwa (Wołga-Kaukaz-Krym), to jedna z najciekawszych książek o Kaukazie okresu międzywojennego. Autor (ur. 1903) spędził w Gruzji lata „bardzo wczesnej młodości” i wyjechał z niej dopiero jesienią 1918 roku. Pozostała mu głęboka sympatia do kraju i jego mieszkańców oraz pewna znajomość języka gruzińskiego. Mimo stosunkowo krótkiego pobytu w 1934 r. udało mu się poczynić sporo ciekawych spostrzeżeń dotyczących przemian społecznych i kulturowych w Gruzji po 1921 roku70. U obu autorów - Lepeckiego i Bersona, znaleźć też można nieco informacji o mieszkających w Gruzji Polakach, o parafiach katolickich w Batumie i Tyflisie, tamtejszych księżach, warunkach ich pracy. Po tym, co zostało wyżej przedstawione, możemy stwierdzić, że literatura dotycząca Grzuji była w dwudziestoleciu międzywojennym wówczas dość obfita i różnorodna. VI. W czasach II Rzeczypospolitej Gruzini należeli do tych grup etnicznych, których w większości statystyk nawet osobno nie wykazywano. Emigranci gruzińscy byli grupą niewielką, ale ze względu na swój niepodległościowy charakter dość aktywną i zajmującą szczególną, uprzywilejowaną pozycję, której nie uzasadniała ani liczebność, ani rola ekonomiczna. Pozycja ta miała nieco emocjonalne uzasadnienie w wielowiekowej przyjaźni obu narodów, podobieństwie ich losów historycznych itp. Tradycyjnie przyjazne uczucia jakie, wiele środowisk w Polsce żywiło wówczas dla Gruzji, znajdowały oparcie w federalistycznej koncepcji 69 M. B. L e p e c k i, Sowiecki Kaukaz. Podróż do Gruzji, Armenii i Azerbejdżanu, Warszawa, 1935. 70 J. O t m a r - B e r s o n, Minus Moskwa, Warszawa, 1935.

Pro Georgia vol. 23.indd 183

20-11-2013 12:14:15

184

ANDRZEJ WOŹNIAK

polityki wschodniej marszałka Piłsudskiego. Wprawdzie po podpisaniu traktatu ryskiego utraciła ona praktyczne znaczenie, ale nie zanikła w sferze ideologicznej, gdzie kontynuacją jej był prometeizm. Jego celem było popieranie tych narodów, wchodzących w skład ZSRR, które w czasie I wojny podjęły próbę budowania własnej państwowości, a więc Ukraińców, Ormian, Azerbejdżan, Tatarów, kaukaskich górali oraz Gruzinów. Miał więc prometeizm wymiar polityczny, ale stwarzał również sprzyjającą atmosferę dla szerokiej działalności kulturalnej i społecznej licznych organizacji i stowarzyszeń zrzeszających emigrantów, m. in. Gruzinów i wspierających ich Polaków. W latach 30-tych rodzajem ekspozytury kół prometejskich w Warszawie był klub „Prometeusz”, do którego należeli również niektórzy emigranci gruzińscy. Rolę Gruzinów w tworzeniu idei oraz organizacji ruchu prometejskiego i w warszawskim Klubie „Prometeusz” przedstawił obszernie, w artykule zamieszczonym w 1984 r. w czasopiśmie „Niepodległość”, Włodzimierz Bączkowski, autor jednej z najważniejszych kart w historii prometeizmu71. Nie udało się ustalić, kto był pomysłodawcą nazwy „Prometeusz”. Część autorów uważa, że był to płk. T. Schaetzel, jeden z pierwszych organizatorów ruchu, inni są zdania, że wymyślili ją Gruzini72. Prometeuszowska Liga Narodów Uciemiężonych przez Rosję (w skrócie Liga Prometeusza lub Prometeusz), powstała w latach 19261927. „Głównym ośrodkiem Ligi była Warszawa, gdzie mieścił się lokal zebrań »Klubu« Prometeusza przy Alejach Jerozolimskich No 7. Było to mieszkanie w czynszowej kamienicy w podwórzu, składające się z salki i trzech pokoi, z których jeden służył jako mieszkanie sekretarza »Klubu«. W salce nad stołem przewodniczącego wisiała na ścianie szeroka wstęga z tekstem: »Być zwyciężonym, a nie ulec to zwycięstwoJózef Piłsudski«”73. W okresie od formalnego powstania Ligi w 1927 r. „prezesem jej był aż do wybuchu wojny, okresowo wybierany profesor Uniwersytetu Warszawskiego dr. Roman Smal-Stocki, Ukrainiec z Bu71 W. B ą c z k o w s k i, Prometeizm na tle epoki. Wybrane fragmenty z historii ruchu, „Niepodległość”, t. 17: 1984, s. 28-55. Przedruk w: „Nowy Prometeusz”, nr. sygnalny 0/2010, s. 99-119. Podstawowe idee i założenia prometeizmu zostały zwięźle przedstawione już wcześniej, nie ma zatem potrzeby poświęcać mu tu więcej miejsca, zwłaszcza, że zagadnienie to ma już od dawna bardzo bogatą literaturę. 72 W. B ą c z k o w s k i, Prometeizm na tle epoki…, op. cit. (1984), s. 40-41. 73 Tamże s. 44. W okresie późniejszym (l. 30.) klub prawdopodobnie zmienił adres, bo Michał Choromański, który obszernie ten klub opisuje w swojej powieści, umieszcza go przy ul. Nowy Świat. „Taksówka […] przystanęła na Nowym Świecie przed dwupiętrową kamieniczką, mającą na fasadzie dwa balkoniki spoczywające na barach i pochylonych głowach czterech kariatyd”, (zob. M. C h o r o m a ń s k i, Słowacki wysp tropikalnych, Poznań, 1971, s. 409-416.

Pro Georgia vol. 23.indd 184

20-11-2013 12:14:15

EMIGRACJA GRUZIŃSKA W WARSZAWIE

185

kowiny. Wiceprezesami kolejno byli: Gruzin I. Salakaja, następnie jego rodak S. Mdiwani, wreszcie od 1933 r. do wybuchu wojny dr. praw i dr. filozofii, książę Georgi (Jerzy) Nakaszydze, świetny mówca i urodzony dyplomata. Przez czas najdłuższy członkami zarządu byli Barasbi Baytugan – Góral Północno-Kaukaski, Osetyn […], Mehmet Emin Rasul Zade – Azerbejdżanin, przywódca niepodległościowej partii swego kraju »Mussawat«, pisarz i polityk […], mjr. Konrad Imnadze, były adiutant prezydenta Gruzji N. Żordanii. Sekretarzami »Klubu« byli Baziak, zaś od 1932 r. inżynier Balo Bilatti, Osetyn. Liga posiadała swój na wpół autonomiczny organ, miesięcznik w języku francuskim „Prométhée”, wydawany w Paryżu. Numer pierwszy ukazał się w listopadzie 1926 roku i zadeklarował się jako organ obrony narodów Kaukazu i Ukrainy. Inicjatorami założenia pisma, zdaniem prof. R. Smal-Stockiego, byli Gruzini. […] Redaktorem tego pisma najdłużej był Georgi Gwazawa, Gruzin, adwokat z zawodu, znany publicysta i pisarz polityczny.”74 W zakończeniu cytowanego już wywiadu z ks. Bagrationem wyraził on wdzięczność dla Polaków, którzy popierają Gruzinów „z szlachetną bezinteresownością, nie domagając się w zamian niczego, w przeciwieństwie do innych krajów, gdzie w zamian za pomoc, domagają się niebezpiecznych świadczeń”75. Wywiad ten ukazał się 16 sierpnia 1939 r., na dwa tygodnie przed wybuchem wojny, która miała zburzyć to państwo, które zapewniało spokojny i względnie ustabilizowany byt gruzińskiej kolonii, a ją samą rozproszyć po całym niemal świecie76. 74 W. B ą c z k o w s k i, Prometeizm na tle epoki…, op. cit. (1984), s. 44-46. 75 L. H. Warszawa egzotyczna…, op. cit. s. 5. 76 A. W o ź n i a k, Gruzini w Warszawie…, op. cit., s. 52. Tego samego dnia (16 sierpnia 1939 r.) przyjechał do Warszawy ze specjalną misją od Marszałka Rzeszy H. Goeringa i szefa Abwehry F. W. Kanarisa, płk. Szalwa Maklakelidze, wojskowy doradca niemieckiego Sztabu Generalnego ze specjalną misją. Miał tu przekazać gruzińskim oficerom kontraktowym poufne jakoby wiadomości o zbliżającej się wojnie i związanych z nią zagrożeniach dla Polski. Gruzini mieli spróbować skłonić polskie władze do zajęcia mniej nieprzejednanej postawy wobec niemieckich żądań terytorialnych (tzw. korytarza). Spotkał się z piętnastoosobową grupą gruzińskich oficerów (m.in. N. Wacznadze, mjr. G. Pawleniszwili, mjr. L. Siamaszwili) z generałem A. Zakariadze na czele. Spotkanie odbyło się w restauracji hotelu europejskiego według zasad gruzińskiej etykiety biesiadnej, a więc wybrano tamadę, śpiewano gruzińskie pieśni biesiadne. Płk. Maklakelidze zaproponował, by na tamadę wybrać gen. Zakariadze, ale ten odmówił, prawdopodobnie chcąc uniknąć politycznie niewygodnych w jego sytuacji toastów. Generał bardzo sceptycznie przyjmował przekazywane przez płk. Maklakelidze wiadomości i sam ostrzegał go przed Niemcami. Raport o spotkaniu otrzymał oczywiście polski wywiad. Misja pułkownika zakończyła się niepowodzeniem, podobnie jak i następna z 27 sierpnia, gdyż polskie władze przekazane wiadomości potraktowały bardzo nieufnie. Zob. N. D ż a w a c h i s z w i l i, qarTveli mxedrebi poloneTis droSis qveS; Jawakhishwili, Georgian swordsmen under the polish banner, Tbilisi 1998, s. 42-43.

Pro Georgia vol. 23.indd 185

20-11-2013 12:14:15

186

ANDRZEJ WOŹNIAK

Akademia w rocznicę niepodległości Gruzji, 26 maja 1927 r. W drugim rzędzie stoją: przewodniczący Komitetu Gruzińsko-Polskiego Józef Sałakaia oraz wiceprzewodniczący Aleksander Godziaszwili. W pierwszym rzędzie czwarty od prawej siedzi Wacław Sieroszewski.(fot. arch. Jerzego Godziaszwilego).

Św. Grzegorz Peradze wśród paraﬁan. Katedra św. Marii Magdaleny w Warszawie (fot. arch. Warszawskiej Metropolii Prawosławnej)...

Pro Georgia vol. 23.indd 186

20-11-2013 12:14:15

EMIGRACJA GRUZIŃSKA W WARSZAWIE

187

Warszawska kolonia gruzińska. Aleksander Zachariadze, Dymitr Szalikaszwili, Aleksander Godziaszwili, Micheil Bagrationi, Walerian Tewzadze, Jan Kawtaradze, Kote Imnadze, Micheil Dadioni (fot. arch. Jerzego Godziaszwilego).

Pro Georgia vol. 23.indd 187

20-11-2013 12:14:15

188

ANDRZEJ WOŹNIAK

Warszawa, sobór prawosławny, pl. Józefa Piłsudskiego (fot. album mjra Jerzego Mamaładze).

Pro Georgia vol. 23.indd 188

20-11-2013 12:14:16

Pro Georgia, 2013, t. 23, s.189-203

189

„THE CIRCASSIAN QUESTION” IN THE POLITICS OF TSAR’S RUSSIA IN 18TH-19TH CENTURIES (THE OUTLINE OF PROBLEM) by Paweł Olszewski Piotrków Trybunalski

This article focused mainly on politics of Tsar’s Russia towards the Circassian people living the territories of the North-Western Caucasus. It presented the Russian policy towards this people in the period from the ﬁrst half of 18th century till 1960s. The author of this article presented only the outline of this problem because of the limitation of text of paper and the complexity of this question. The words: “Circassians” and “the Circassian population” are not too precise, because in this way were described many tribes living in the North-Western part of Caucasus in 18th and 19th centuries. However, the Circassians called themselves by the name Adyghes. Adyghe mean “the people dwelling a mountainous region near the sea coast”. Adyghes were speaking the Adyghe language consisting of twelve main dialects which were used by twelve the largest Adyghe tribes. The very popular in 19th century name “Circassian” was of Italian origin and came from Genoese merchants who were visiting the Black Sea coast of North-Western Caucasus from the end of Middle Ages. The name: “the Cherkess” which mean in Turkish language “Warrior Cutter” or “Soldier Cutter” was propagated by the Turks and then, the word Czerkess was used by the Russians to mark all people of the North Caucasus1. The Circassian population was living in the western part of North Caucasus till the half of 19th century. The Circassians were living the territory which western border was the Black Sea coast from the mouth 1 P. B. H e n z e, The North Caucasus Barrier: Circassian Resistance to Russia, London 2007, s. 11; R. S m e e t s, Circassia, “Central Asian Survey” (1995), nr 14 (1), s. 108-109, s. 111; G. H e w i t t, Abkhazia, Georgia and Circassians (NW Caucasus), “Central Asian Survey” (1999), nr 18(4), s.465.

Pro Georgia vol. 23.indd 189

20-11-2013 12:14:18

190

PAWEŁ OLSZEWSKI

of the Kuban river in the north to the border of Abkhazia in the south. Eastern border of the Circassian region was the territory named Kabarda with Terek river. The Circassian territories were divided on the eastern part called Kabarda situated in the central part of North Caucasus and on the western part situated along sea coast where the Adyghe tribes formed the largest part of the local population2. This division, although don’t described exactly the demographical situation in these regions in 18th-19th centuries, was used in the article to simplify the question of the use of the terms „Cherkessia-Circassia and Kabarda”. The Ancestors of Adyghes (Circassians) were living the territories of North-Western Caucasus probably already in the first half of the first millennium before Christ. In the early Middle Ages, Christianity came to Circassians from Byzantium, but this Christianity was superseded by the Sunni Islam at the beginning of 16th century. The Sunni Islam was spreading in the Circassian territory through the Crimean Khanate3. In the 16th century, the Crimean Khans tried to conquer the Circassian areas but they failed and the Crimean khans had only some very weak political influences among the people of Kabarda. The political relationships between the Crimea and Cherkessia had the character of the temporary at hoc military alliances between the Crimean khans and some Adyghe princes. Adyghe people were never politically united. They were divided into separate tribes, which leaders fought among themselves for the political power. The absence of strong historical tradition of the Circassian state made easier the Russian conquest of Circassian region. The geographical, natural conditions especially in Cherkessia favored the political division of Adyghe people. The Cherkessia is extremely fragmented, consisting of numerous populated valleys formed by short mountain rivers. One valley is separated from another by the high mountains. Moreover, there are only a few natural gulfs on the sea coast of Cherkessia which are suitable for the construction of ports. The extremely fragmented of Black Sea coast of Cherkessia was very difficult for the carrying the land military campaigns in the Cherkessia. The Cherkessia region was self-sufficient in food because of lush valleys and warm maritime cli2 P. B. H e n z e, Circassia in the Ninteteenth century. The Futile fight for freedom, [w:] Passé Turco-Tatar, Présent Soviétique. Études offertes à Alexandre Bennigsen, publiées par Ch. LemercierQuelquejay, G. Veinstein, S. E. Wimbush, Paris 1986, s. 246-247. 3 S. D. S h e n f i e l d, The Circassian – a Forgotten Genocide?, s. 2: www.circassianworld.com/ pdf/A_Forgotten_Genocide.pdf dostęp: 2012-12-01; P.B.Henze, The North …, s. 9.

Pro Georgia vol. 23.indd 190

20-11-2013 12:14:18

CIRCASSIAN QUESTION

191

mate and therefore the Adyghe people could long time defend himself again the foreign invaders4. After conquest of the Astrakhan Khanate in 1556 by the Grand Principality of Moscow, the Russians begun the expansion towards the Black and Caspian Seas5. The Circassian princes of Kabarda aided Russians in the attacking territories of Crimean Khan because the military alliance between the Kabarda princes and distant Russian Tsars was advantageous to Cherkess in their fought against the Crimean Khans who wanted to conquer the Kabarda. In 1561, the Tsar Ivan IV “Terrible” signed the alliance with the one of Kabarda princes Temryuk Aydarovich and in 1567 the Russians built the first Russian North Caucasian fort called Terek in the place where the Soundja River flows into the Terek River6. In 17th century, the Russian political expansion along the coast of Black Sea and Caspian Sea and the Russian political rivalry with the Turkey and Persia caused that the North Caucasus became important element in the foreign policy of Tsar’s Russia. The Kabarda was gradually subordinated to Russia. This process was facilitated by the colonization of the territory before the Caucasian mountain ranges and North Caucasian regions by the Russian peasantry and Cossacks from the South Russia which was developed in XVII century. The Russian domination in Kabarda also facilitated the political rivalry between the princes of Kabarda. The Russian authorities supported the Kabarda princes who were proRussian7. At the beginning of the 18th century, the Persian rule under the Eastern Caucasus weakened by the internal political crisis in this country. Moreover, the Russia attempted to take economical control under the Caspian coasts and Caspian Sea at that time. These facts caused that the Russian troops conquered the Caspian coasts of the Caucasus to the Baku in 17221723. This Russian successful military campaign was carry out by the 4 P. B. H e n z e, The North…, s. 8. 5 Z. W ó j c i k, Dzieje Rosji 1553-1801, Warszawa 1971, s. 48-49; M. Atkin, Russian Expansion in the Caucasus to 1813, [w:] Russian Colonial Expansion to 1917, edited by M.Rywkin, London 1988, s. 139-140. 6 История Народов Северного Кавказа с древнейших времен до конца XVIII в., Ответственный редактор книги академик Б. Б. Пиотровский, Москва 1988, s. 330-335; M. A t k i n, op. cit., s. 145-146; P. O l s z e w s k i, „Kwestia kaukaska” w polityce Rosji carskiej do końca XVIII w. – zarys problematyki, [w:] Per Saecula. Dyplomacja – gospodarka – historiografia. Studia ofiarowane Profesorowi Edwardowi Alfredowi Mierzwie w 45. Rocznicę pracy naukowej, pod redakcją A. Korytki, B. Krysztopy-Czupryńskiej, Olsztyn 2009, s. 55. 7 А. В. Ф а д е е в, Россия и Кавказ первой трети XIX в., Москва 1960, s. 19-20; История Народов…, s. 336-339; P. B. H e n z e, The North…, s. 12.

Pro Georgia vol. 23.indd 191

20-11-2013 12:14:18

192

PAWEŁ OLSZEWSKI

Tsar Peter I “Great”. However, after Tsar Peter’s death, Russia returned these territories to Persia. The strong international position of Persia was restored by the Nadir Shah8. But it didn’t indicate that the Russian authorities resigned from the reinforcing Tsar’s Russia position in the North Caucasus. In 1735, Russia begun the war against Crimean Khanate and Turkey because the Russians wanted to conquer the Crimea, Kouban and Kabarda. The Russia won this war but the treaty of Belgrade signed in 1739 wasn’t favorable for Petersburg because the Kabarda will have to be “neutral barrier” between Russia and Turkey9. The conclusion of the Belgrade’s peace didn’t mean that Russia gave up its rule over Kabarda because during the Turkish-Russian war, in 1736 the new Russia fortress Kizlar near the Terek River was built. The Tsar’s authorities also began to establish the fortiﬁed villages populated by the Cossacks. The chain of these Cossack’s villages and the Russian forts in the North Caucasus was called “the Kizlar’s line”10. When Catherine II “The Great” took power in Russia, the Caucasian politics of Romanov’s Empire started to be more active. It was next Russian - Turkish war in the years of 1768-1774. The main goal of Petersburg was the annihilation of the Crimean Khanate and the strengthening of Russia’s position on the North coast of Black Sea and in the Balkans11. The Crimean Khan Dawlat Gilrej made political and military cooperation with some Kabarda’s nobles during this war. They were afraid that they will lost their privileged economical and political position in case when Kabarda will be incorporated in the administrational structures of the Russian Empire. The part of Cherkessian people in Kabarda was also opposed to the Russian policy of resettlement of the population from mountains to plains around the Russian forts therefore the Russian administration will have the stricter control of the North Caucasian population12. However the Crimean Khan have had to give up his program of the submitting of Kabarda because the Russian troops defeated the Crimean forces in the battle near the fortress of Mozdok on June 3, 1774. The Ady8 Н. С. К и н я п и н а, М. М. Б л и е в, В. В. Д е г о е в, Кавказ и Средняя Азия во внешней политике России. Вторая половина XVIII – 80 годы XIX в., Москва 1984, s. 19-20; P. O l s z e w s k i, Rządy Rosji carskiej na Kaukazie do 1914 roku, „Studia Słowianoznawcze”, t. 8, Piotrków Trybunalski 2009, s. 262. 9 Н. С. К и н я п и н а, М. М. Б л и е в, В. В. Д е г о е в, op. cit., s. 20; M.Atkin, op. cit., s.152-153. 10 St. C i e s i e l s k i, Rosja – Czeczenia. Dwa stulecia konﬁktu, Wrocław 2003, s. 25. 11 P. O l s z e w s k i, „Kwestia kaukaska”…, s. 58-59. 12 M. A t k i n, op. cit., s. 153-154.

Pro Georgia vol. 23.indd 192

20-11-2013 12:14:18

CIRCASSIAN QUESTION

193

ghe solders took part in this battle as the allies not only the Crimean Khan but also there were Adyghe troops aided the Russian forces. This situation indicated that some Adyghe people considered the Crimean Khanate greater enemy than the Tsar’s Russia in spite of very active anti-Tsar’s agitation of the Crimean emissaries amongst the population of Kabarda.13 This pro-Russian attitude of the part of Adyghe population in Kabarda was caused by the change of politics of Russian administration towards the Kabarda people during the Russian-Turkish-Crimean war. The Adyghe tribes were not pressure to submit the Russian rule in the time of this war because the most important for Russia was in the geopolitical situation in years 1768-1774, that the Turkey and Crimean Khanate will be expelled from the North – East coasts of Black Sea. The war between Russia, Turkey and Crimea was ended in 1774. The Tsar’s Russia defeated Turkey which had to give up finally the rule over Kabarda. Russia promised to keep the political autonomy of Kabarda princes and Petersburg agreed that Istanbul will keep the political rule over Cherkessia14. Russia developed and consolidated its rule over Caucasus in following years: in 1783 the Georgian kingdom of Kartli-Kakheti was placed under Russian protection, in 1785 count Paul Potiomkin was appointed the Russian Viceroy of Caucasus15. These Russian activities in the Caucasus inclined the Turkish authorities to strengthen their rule over Cherkessia. In 1780, the Turkish vilayet (province) Sogucak was established in Cherkessia. Ferah Ali Pasha was appointed the governor of this province. He persuaded some Adyghe tribes of Cherkessia to accept the supremacy of Sultan in this region. Moreover Ferah Ali Pasha extended the Turkish fortified positions along Black Sea coast and built a major new fort at Anapa. After the conquest of the Crimean Khanate by Russia in 1783, Ferah Ali Pasha facilitated the settlement of the great number of Crimean Tatars in Cherkessia and this action strengthened the Turkish and Islamic-Sunni influence in Adyghe population of this region16. 13 Н. С. К и н я п и н а, М. М. Б л и е в, В. В. Д е г о е в, op. cit., s. 31-32. 14 О. П. М а р к о в а, Россия, Закавказье и медународные отношения в XVIII в., Москва 1966, s. 144-145; P. B. H e n z e, The North…, s. 12-13; P. O l s z e w s k i, Rządy…, s. 263. 15 История Народов…, s.457; О. П. М а р к о в а, op. cit., s. 167-171; Н. С. К и н я п и н а, М. М. Б л и е в, В. В. Д е г о е в, op. cit., s. 48-53, s. 57-58; R. G. S u n y, The Making of the Georgian nation, Bloomington and Indianapolis 1994, s. 58-59; P. O l s z e w s k i, Polityka Rosji wobec Kaukazu w okresie panowania Katarzyny II (1762-1796), “Piotrkowskie Zeszyty Historyczne”, t. 9 (Piotrków Trybunalski 2008), s. 52. 16 J. F. Baddeley, The Russian conquest of the Caucasus, New York 1908, s. 52; P. B. H e n z e, Circassia…, s. 251; P. O l s z e w s k i, Polityka…, s. 50-51.

Pro Georgia vol. 23.indd 193

20-11-2013 12:14:18

194

PAWEŁ OLSZEWSKI

The establishing the vilayet of Sogucak caused the dividing of the Cherkess territories into the Turkish part and Russian part. The Kabarda became more and more strictly controlled by Russian authorities while the Turkish rule over Cherkessia relied more on cultural, linguistic and religion influences, than on the real political subordination the Cherkessian people to the Turkish government17. In 1787, the new Russian-Turkish war broke up and the Empire of Romanov defeated Turkey. The heavy fighting took place near Anapa in Cherkessia and this fortress was captured by Russian troops in June 1791. The war was finished in 1792 and by the terms of the Russian - Turkish treaty of Jassy, Turkey has maintained rule over Anapa and Cherkessia but Turkey had to formally and finally acknowledge the Russian rule over Crimea and Kabarda18. The Tsar’s Empire conquered the Eastern Caucasus, the part of Georgian territories and Abkhazia during the victorious wars with Persia in the 1795 – 1797 years and in the 1805 – 1813 years and with Turkey in 1805-1813 years19. The military and political rivalry between the powers in the Eastern and Southern Caucasus caused that Cherkessia was on the margin of geopolitical interests of Russia and Turkey at the beginning of XIX century. After victorious war with Persia in 1826-1828 years, the South – Eastern Caucasus was finally submitted to the Russian rule20. The geopolitical situation of Cherkessia was dramatically changed after the outbreak of Russian – Turkish war in 1828. The Russian forces captured fortress of Anapa in June, 1828. Although there weren’t any major military operations in Cherkessia in following months, in 1829 in the terms of the Russian-Turkish Treaty of Adrianople, Turkey agreed to transfer her suzerainty over Circassia to Russia in return for restoration of the Turkish Kars and Batum captured by Russian troops in the time of this war21. 17 M. A t k i n, op.cit., s. 157-158. 18 J. F. B a d d e l e y, op. cit., s. 55-56; О. П. М а р к о в а, op. cit., s. 270, s. 274-275; A. L i e v e n, Chechenya. Tombstone of Russian Power, London 1998, s. 306; P. O l s z e w s k i, Polityka…, s. 54-56. 19 M. A t k i n, op. cit., s. 164-167, s. 179-180; Н. С. К и н я п и н а, М. М. Б л и е в, В. В. Д е г о е в, op. cit., s. 111-122; T. Ś w i ę t o c h o w s k i, Azerbejdżan i Rosja. Kolonializm, islam i narodowość w podzielonym kraju, Warszawa 1998, s. 14-15; B. B a r a n o w s k i, K. B a r a n o w s k i, Historia Azerbejdżanu, Wrocław 1987, s. 123-124; P. O l s z e w s k i, Rządy…, s.268-271. 20 Н. С. К и н я п и н а, М. М. Б л и е в, В. В. Д е г о е в, op. cit., s. 126-127; B. B a r a n o w s k i, K. B a r a n o w s k i, op. cit., s. 127-130; A. L. A l t s t a d t, The Azerbaijni Turks. Power and Identity under Russian Rule, Stanford 1992, s. 17; T. Ś w i ę t o c h o w s k i, op. cit., s. 16-18. 21 J. F. B a d d e l e y, op. cit., s. 189-190; С. К. Б у с у е в, Из истории внешнеполитических отношении в период присоедения Кавказа к России (20-70 годы XIX века), Москва 1955, s. 23-24; P. Olszewski, Rządy…, s. 274.

Pro Georgia vol. 23.indd 194

20-11-2013 12:14:18

CIRCASSIAN QUESTION

195

The legal transfer of authority over Circassia to Russia by Turkey didn’t mean that Russia took real power in this region but this decision symbolically began the heavy fight for the submission of the Circassia to Romanov Empire which was lasting until 1864. After the taking power over Circassia in 1829, the Russian authorities couldn’t determine how their Circassian politics should be carry on in the future. In 1830s, the Russians established the chain of strong forts on Circassian coast in order to stop the Turkish maritime trade with the Circassians and to take this trade in the hands of Russian merchants but the Russian naval blockade of the Circassian coast failed and the Turkish vessels from Sinopa and Samsun maintained a brisk trade with Circassian ports22. In the half of 1830s, the Russian authorities sent the military expeditions to submit the Circassian villages to Tsar’s rule. These brutal pacifications of Cherkessia people were organized by gen.Aleksiei Veliaminov but this military action did not greatly advance Russian control of Circassia. During the early 1830s the Russian authorities tried to corrupt some Circassian princes and nobles but this action was also ineffective23. In the end of 1830s. Russian authorities had to concentrate the large forces in Chechnya and Dagestan where the great anti-Russian rebellion of Shamil was developing therefore Russian suspended the military expeditions against the Circassians and the situation in Circassia was at least quiet in 1830s.24 In 1830s. the British emissaries went to Circassia. They tried to organize the anti-Russian uprisings among the Circassian tribes. The antiTsar’s activities of Englishmen in Circassia resulted from the English firm belief that the Russia threatened the British political position and British business in the Near East because the Romanov Empire strengthened its geopolitical position in Caucasus and the Russia established the close political relationship with the Turkey. This ant-Russian orientation was very popular in England from the beginning of 1830s.25 22 Г. А. Д з и д з а р и я, Махаджирство и проблемы истории Абхазии XIX столетия, Сухуми 1975, s. 60-63, P. B. H e n z e, Circassia…, s.254. 23 А. В. Ф а д е е в, op. cit., s. 307-308; L. W i d e r s z a l, Sprawy kaukaskie w polityce europejskiej w latach 1831-1864, Warszawa 1933, s. 29-30; С. К. Б у с у е в, op. cit., s. 24-25; R. P. Ż u r a w s k i v e l G r a j e w s k i, Wielka Brytania w „dyplomacji” księcia Adama Jerzego Czartoryskiego wobec Kryzysu Wschodniego (1832-1841), Warszawa 1999, s. 270-271; R. S e e l y, Russo-Chechen Conflict 1800-2000. A Deadly Embrace, London 2001, s. 32-33. 24 R. S e e l y, op. cit., s.42-44; St. C i e s i e l s k i, op. cit., s. 54-65; P. B. H e n z e, The North…, s. 17. 25 L. W i d e r s z a l, op. cit., s. 38-41, Г. А. Д з и д з а р и я, op. cit., s. 99-102; R. S e e l y, op. cit., s. 55-57.

Pro Georgia vol. 23.indd 195

20-11-2013 12:14:18

196

PAWEŁ OLSZEWSKI

David Urquhart was the most important among the British agents in Circassia. He was supporter of the proclamation of independency of Circassia in order to weak the political position of Russia in the North Caucasus. D.Urquhart visited the North - Western Caucasus in 1834. His political activities was supporting by the British public opinion and the British government, especially the British Foreign Minister Henry Palmerston unofficially support D.Urquhart for certain period of time. D.Urquhart as the secretary of the British Embassy in Istanbul came into political contacts with the Circassian leaders living in Turkey. Moreover D.Urquhart was written numerous articles criticizing the Russian expansion in Caucasus. D.Urquhart articles were publishing in the British press and were very popular among England’s cultured classes26. In 1836, the diplomatic incident between Russia and England took place because the Russia crafts captured a small British vessel , the Vixen, when it was trying to run the Russian blockade of Circassian coast with the cargo of salt. The Russian authorities said that Vixen carried the weapons for the Circassian insurgents but probably it wasn’t true. Because this incident embarrassed England and Russia therefore the capturing of Vixen by the Russian Navy was explained by the British and Russian diplomats and the affair of Vixen was closed. In 1837, the British government recalled pro-Circassian and anti-Russian D.Urquhart to London27. However unofficial British agents were still active among Circassian tribes in following years. Their missions were financially supported by some British pro-Circassian non-government circles. Some of these agents, such as James Stanislaus Bell, were publishing the press reports on the Circassian-Russian fighting which attracted the British public opinion to “Circassian issue”28. In early 1834, the Polish political emigrants assembled in “Hotel Lambert” with their leader princess Adam Jerzy Czartoryski formulated the project to use the Polish solders from Russian Caucasian Army against the Russian rule over North Caucasia. The Poles would desert from the Russian troops, to join the troops of mountaineers and to fight against Russians in North Caucasus. The Czartoryski’s project based on the press 26 L. W i d e r s z a l, op. cit., s. 41-48; R. P. Ż u r a w s k i v e l G r a j e w s k i, op. cit., s.249-251, s. 259-261; R. S e e l y, op. cit., s. 58-59. 27 L. W i d e r s z a l, op. cit., s. 57-61; С. К. Б у с у е в, op. cit., s. 36-37; P. B r o c k, The Fall of Circassia. A study in Private Diplomacy, “The English Historical Review”, vol. 71, nr 280 (July 1959), s. 404-405; R. P. Ż u r a w s k i v e l G r a j e w s k i, op. cit., s. 271-281. 28 Н. С. К и н я п и н а, М. М. Б л и е в, В. В. Д е г о е в, op. cit., s. 153-156; С. К. Б у с у е в, op. cit., s. 45-47; P. B. H e n z e, The North…, s. 20-21.

Pro Georgia vol. 23.indd 196

20-11-2013 12:14:18

CIRCASSIAN QUESTION

197

relations of the Englishmen from Caucasus that great number of Polish deserters from the Russian army joined the Circassian and Shamil’s forces and they fight with the Russians but these press relations were false29. Of course it was possible that a small groups of Polish deserters –former prisoners who were presented the strong anti-Tsar’s attitudes - joined the troops rebels but there were very rare cases. The North Caucasian insurgents treated the Polish prisoners of war as the Russian prisoners of war. The Polish prisoners often became slaves and were sold by the mountaineers in markets of slaves in the Near East30. The emigrants from “Hotel Lambert” created the myth: “of Polish insurgents in the Circassian and Shamil’s troops fought with Russians” in order to gain the support of the public opinion and governments of Western Europe for “the Polish question”(for the Polish fight for the independent Polish state). At the beginning, the British governmental circles unofficially supported the project of Hotel Lambert but finally the Foreign Office withdrew its support. The British officials didn’t want a new diplomatic and military conflict with Russians while the Russian- British political relationship temporarily improved in 183931. Meanwhile, the geopolitical situation in the North Caucasus was still very dynamic. Shamil tried to extend his uprising over the territory of Kabarda in 1846 but the Adyghe princes of Kabarda didn’t support the Shamil’s fight with Russians. Moreover the Circassian population of Kabarda fed unwillingly the Shamil’s troops. The Sunni Circassians of Kabardy didn’t support Shamil because they were against the Shamil’s idea of creation of the Sufi theocratic and military state in the North Caucasus32. Besides the Circassians nobles and ordinary people realized the military supremacy of Russians over the North Caucasians insurgents. The military situation of the North Caucasus has changed after the outbreak of the Crimean War in 1853. The Shamil’s fight with Tsar’s Russia received a new devotees among the North Caucasian nations. In September 1853, the Turkish troops from Batum attacked along the Black Sea coast and captured Russian fort St. Nicholas. In subsequent fight29 P. B r o c k, op. cit., s. 405; R. P. Ż u r a w s k i v e l G r a j e w s k i, op. cit., s. 245-249. 30 L. W i d e r s z a l, op. cit., s. 80-81; W. C a b a n, Służba rekrutów Polskich z Królestwa Polskich w armii carskiej w latach 1831-1873, Warszawa 2001, s. 169-171; A. F u r i e r, Polacy w Gruzji, Warszawa 2009, s. 114-115. 31 P. B r o c k,, op. cit., s. 406; R. P. Ż u r a w s k i v e l G r a j e w s k i, op.cit., s. 253, s. 255-256, s. 297-298. 32 J. F. B a d d e l e y, op. cit., s. 411-427; R. S e e l y, op. cit., s. 44-46; St. C i e s i e l s k i, op. cit., s. 64-66, s. 70-71.

Pro Georgia vol. 23.indd 197

20-11-2013 12:14:18

198

PAWEŁ OLSZEWSKI

ing, the Russian garrison at Redutkale was withdrawn. When the France and British had entered the war with Russia in early 1854, the Russians evacuated the rest of their coastal forts in Circassia33. In 1854, the Turkish headquarter planned to launch the offensive in the South – Eastern Caucasus and to occupy Tbilisi – the administrative capital of the Russian Caucasus. The Ottoman commander wanted to perform a Turkish- British – French landing operations on the Georgian, Abkhazian and Circassian coasts. These landings would be connected with the anti-Russian rebels of the Muslim population in Western Caucasus. The Turkish agents had been send to Circassia because the Turkish authorities tried to receive the support of Adyghes for this project34. However the command of British and French troops was opposed to the Turkish offensive against Caucasus because they thought the main target of Allied forces should be elimination of the Russian navy of the Black Sea. Besides the French and British ofﬁcers were very skeptical of military potential of North Caucasian mountaineers. In September 1854 the large British – French – Turkish forces landed in Crimea to conquer the basis of Russian navy in Sevastopol35. In the 1855, the Turkish command proposed a new plan for offensive action in the Western Caucasus. Gen. Omer Pasha was its author. The Ottoman troops concentrated in Batum would attacked along the Georgian coast on Kutaisi and a Turkish forces would land in Sukhumi and Redutkale. In August 1855, the Allied command had agreed to this Turkish offensive in the Caucasus and in early October of 1855 Turks launched inland offensive along the valley of Inguri River. The success of this offensive depended on the help from Abkhazians and Circassians of the coastal region. In late October of 1855 Omer Pasha’s expedition managed to reach only to Zugdidi despite the Turkish forces met with the very weak resistance of local Russian troops. The Abkhazian and Circassian population remained inactive and they didn’t help the Turkish troops in their ﬁghts with Russians. The heavy rains in Zugdidi region in late October of 1855 stopped the Turkish offensive. The Ottoman troops remained in Zugdidi until early 1856 and then were evacu33 Х. М. И б р а г и м б е й л и, Кавказ в Крымской войне 1853 - 1856 гг. и международные отношения, Москва 1971, s. 102-103; Г. А. Д з и д з а р и я, op.cit., s. 118; J. S. C u r t i s s, Russia’s Crimean War, Duke University Press Durham, N. C. 1979, s. 188. 34 С. К. Б у с у е в, op. cit., s. 76-78. 35 E. W. T a r l e, Wojna krymska, Warszawa 1953, t. II, s. 35-37.

Pro Georgia vol. 23.indd 198

20-11-2013 12:14:18

CIRCASSIAN QUESTION

199

ated to Batum. The Turkish forces didn’t launch any offensive when they occupying the region of Zugdidi36. The strategic position of Turkey in Anatolia became worse when the Russian troops under the command of gen. Nicholas Muravyev had captured the Turkish fortress of Kars on 6 November 1855. The Crimean war ended with the treaty of Paris signed in 1856. The political situation in the Caucasus was returned to the status quo ante bellum37. After the end of the Crimean war, the Tsar’s authorities had concentrated large military forces in the Caucasus and the Russian troops ﬁnally suppressed the Shamil’s revolt in August 185938. Than the commanderin-chief of Russian army in the Caucasus gen. prince Alexander Baryatinsky began military paciﬁcation the Cherkessia. In 1860 several thousand northern Adyghes went to Turkey because the Russian troops were very cruel to the Circassian civilians. The Ottoman authorities encouraged the mass emigration of the Circassians from Russia to the Ottoman Empire because the Turkish government wanted to settle this people in the regions where the non-Turkish population was dominating. The Circassian settlements increased the percentage of pro-Turkish Muslim population in these territories39. As early as 1857, Chief of Staff of Russian Caucasian Army gen. Dimitry Miliutin has created a plan of the submission of Circassia to Russia. The very important part of this project would be massive displacement the population of Circassia to the plains near the Kuban River and the colonization of Circassia by Russian people remained loyal to Tsar’s rule. The Miliutin’s project was very similar to the massive displacement of population in other regions of North Caucasus which took place in the past. The main goal of these displacements was to deprive the rebels of help from local population40. In 1861, the Russian government was negotiating with the Circassian leaders that the Adyghe tribes would settle freely in the territory to North of the Kuban River. The Abadzew tribe only agreed to this Russian 36 J. F. B a d d e l e y, op. cit., s. 447-448; Х. М. И б р а г и м б е й л и, op. cit., s. 325-336. s. 352353; Г. А. Д з и д з а р и я, op. cit., s. 135-137, s. 149-150; R. G. S u n y, The Making…, s. 75; J. S. Curtiss, op. cit., s. 412-414. 37 E. W. T a r l e, op. cit., s. 505-506; s. 556-560, Х. М. И б р а г и м б е й л и, op. cit., s. 357-368; J. S. C u r t i s s, op. cit., s. 409-410, s. 510-516. 38 R. S e e l y, op. cit., s. 60; St. C i e s i e l s k i, op. cit., s. 78-79; P. O l s z e w s k i, Rządy…, s. 279. 39 St. C i e s i e l s k i, op. cit., s. 93-96. 40 Ch. K i n g, Widmo wolności. Historia Kaukazu, Kraków 2010, s. 81.

Pro Georgia vol. 23.indd 199

20-11-2013 12:14:18

200

PAWEŁ OLSZEWSKI

proposition. The most of Circassian leaders rejected the proposal of the Tsar’s government41. At the beginning of 1861, the Russians resumed the military operations against the population of Cherkessia. The Russian troops were fighting with the Circassian insurgents until May 11 1864 when the Russians defeated the Adyghes in the battle of Aibgo valley (near the Krasnaya Polana). There were very blood fighting in the Circassia. The Russian troops burnt the Circassian villages, destroyed the supplies, killed the stock and massacred the civilian population of this region. Moreover the Russian authorities compelled the all Circassian families with their stock to displace to Kuban region or to emigrate to Turkey42. Upon analysis of various sources: Turkish, British, Russian archival materials we may estimate that the Circassian emigration to Turkey had already reach a million people by the end of 1866. The Circassian emigration continued on small scale to the end of the decade of 1870s. The Circassian emigration to Turkey was very poor organized as regards administration, transport and logistics because the Russian and Turkish officials didn’t realize how great the number of displaced persons would be43. The Ottoman government set up a special Migration Commission for the Circassian emigration to Turkey. This commission expected that about 50 000 of emigrants will come to Turkey in the first half of 1864 but more than 250 000 Circassians finally arrived to Ottoman Empire in that period of time44. The Ottoman authorities weren’t prepared for the massive exodus of Circassians from Russia. Moreover the emigrants were settled in the mountainous regions of central Anatolia at the beginning of this emigration. The conditions of living in this territory were very bad and the emigrants had a great difficulties in getting any job45. The Russian administration also underestimated the large scale of the Circassian emigration to Turkey. The Tsar’s government gave some financial assistance to emigrants46. The Russians paid for shipment of 41 Г. А. Д з и д з а р и я, op. cit., s. 185-186; P. B. H e n z e, The North…, s. 31; A. L i e v e n, op. cit., s. 314; S. D. S h e n f i e l d, op. cit., s. 2. 42 Г. А. Д з и д з а р и я, op. cit., s. 187-191; P. B. H e n z e, The North…, s. 32; S. D. S h e n f i e l d, op. cit., s. 3; Ch. K i n g, op. cit., s. 82. 43 St. C i e s i e l s k i, op. cit., s. 95-96. 44 Г. А. Д з и д з а р и я, op. cit., s. 208-210; P. B. H e n z e, The North…, s. 32-33. 45 A. T e r M i n a s s i a n, L’Arménie et l’éveil des nationalités (1800-1919), [w :] Histoire des Arméniens, sous la direction de G. Dedyan, Toulouse 1982, s. 455-456; P. B. H e n z e, The North…, s. 32-33; D. K o ł o d z i e j c z y k, Turcja, Warszawa 2000, s. 33; Ch. K i n g, op. cit., s. 84. 46 W. R i c h m o n d, Defeat and Deportation, s. 4 www.circassianworld.com/new/history/war-andexile/1129-defeat-and-deportation-richmond.html dostęp: 2012-12-01.

Pro Georgia vol. 23.indd 200

20-11-2013 12:14:18

CIRCASSIAN QUESTION

201

Circassian emigrants to Turkish port, but the ships were overloaded. Mortality among emigrants was very high because the refugees were traveling in very poor sanitary conditions without the adequate medical care. The Russian administration and military ofﬁcials often forced the Circassians refugees to sell the Russian traders their belongs and stock at cut- prices because the Russian authorities had limited the number of things which the displaced persons could take on board ships or in the long journey by land to the Turkish-Russian border47. In 1860s. other Muslim nations of the North Caucasus were also forced to massive emigration to Turkey. The Chechen people was the largest group among these refugees. Moreover in late 1860s. and after the Russian-Turkish war in 1877-1878 years, the Russian authorities carried out the displacements practically all Muslim Abkhazians and Ajarians to the Ottoman Empire48. The Tsar’s government considered that this people was against the Russian rule over the Abkhazia and Ajaria. About 1 million 200 thousands of Muslim habitants of the North and South Caucasus was forced to emigration or leave of their own free will the Caucasus until 1897. About 800 thousands refuges were settled in the Ottoman Empire49. The Christian immigrants from European Russia and from the South Caucasus (especially from Georgia) were settled by the Tsar’s government in the fertile valleys of Circassia50. The massive displacements of the Caucasian Muslim nations changed the ethnical composition of Western Caucasus. The new population of this territory was more subordinated to the Russian power. The anti-Russian historians of Caucasus and politicians consider that massive displacements of Caucasian Muslim nations by the Russians in XIX century were “the ethnic cleansing and genocide”51. We can classify these displacements in this way from the point of view of today’s norms of international humanitarian law but it must be remember that the Tsar’s politics of the extermination of the population of the conquest Caucasian territories wasn’t any unusual and extremely cruel in the international relations of 47 Г. А. Д з и д з а р и я, op. cit., s. 216-221; S. D. S h e n f i e l d, op. cit., s. 3-4; W. R i c h m o n d, op. cit., s. 5; A. S m i r n o v, The Republic of Adygea: An Overview, [w:] Volatile Borderland. Russia and the North Caucasus, editor G. E. Howard, Washington 2012, s. 362-363; Ch. K i n g, op. cit., s. 82-83. 48 Г. А. Д з и д з а р и я, op. cit., s. 368-370, s. 404-405; P. O l s z e w s k i, Rządy…, s. 281-282. 49 P. B. Henze, The North…, s. 33; A. L i e v e n, op. cit., s. 314-315; St. C i e s i e l s k i, op. cit., s. 92-93; A. S m i r n o v, op. cit., s. 363. 50 P. B. H e n z e, The North…, s. 33; St. C i e s i e l s k i, op. cit., s. 81-82. 51 A. L i e v e n, op. cit., s. 315; S. D. S h e n f i e l d, op. cit., s. 5-6; W. R i c h m o n d, op. cit., s. 11-12.

Pro Georgia vol. 23.indd 201

20-11-2013 12:14:18

202

PAWEŁ OLSZEWSKI

18th and 19th centuries when we were look at the colonial politics of the other European powers towards the population of their colonies in that of time. Moreover these historians and politicians give the great number of examples of atrocities of the Russian soldiers towards the North Caucasian insurgents and ordinary people52. These examples are true because the fights were very long and hard. But pro-Circassian specialists didn’t present the atrocities of the mountaineers towards Russian prisoners of war, Tsar’s clerks, and Cossacks and Russian settlers in the North Caucasus. The cruelties which were committed by the insurgents were also barbarous and inhuman. The massive deportations of the Circassians from Russia to Turkey after 1864 closed the „The Circassian question” in the politics of Tsar’s Russia in18th – 19th centuries but these displacements didn’t finish the “The Circassian question” in the international relations. About 4 million of Circassian descendants were living outside Caucasus in early 1990s. The biggest number of Circassians were living in the Near East53. In the recapitulation of the Russian policy towards the Circassians from early 18th till 1864 should be note that this politics was an element of the more complicated policy of The Romanov Empire towards the Muslim community of the North Caucasus. In the second half of 18th century the Circassian territories were divided in two parts between Turkey and Russia. The submission of the Circassian regions to the Russia and Turkey has been facilitated by the political divisions among the Adyghe tribes. The strong Sunni Islam influences among the Circassian population and great Circassian aversion to the strong central rule caused that the Adyghes didn’t cooperate with the Sufi Islam leaders who organized the anti-Russian rebellions in the North Caucasus in 18th – 19th centuries. The political future of the Circassian territories was also closely connected with the Russian - Turkish rivalry over the North- Western Caucasus. When the Tsar’s Russia defeated the Ottoman Empire in following wars the territories of Kabarda and Cherkessia were finally submitted to Russia. At first, Russia conquered the Eastern part of the Circassian territories – Kabarda till the end of 18th century. The Tsar’s Empire were 52 P. B. H e n z e, The North…, s. 32; S. L a y t o n, Russian Literature and Empire. A Conquest of Caucasus from Pushkin to Tolstoy, Cambridge 1994, s. 284-285; A. L i e v e n, op. cit., s. 313. 53 A. L i e v e n, op. cit., s. 315; I. H a t k, Russian-Circassian War 1763 – 21 May 1864, s. 7 www. circassianworld.com/new/history/war-and-exile/11126-russian-circassian-war-1763-21-may-1864by-isma-hatk-html dostęp: 2012-12-01.

Pro Georgia vol. 23.indd 202

20-11-2013 12:14:18

CIRCASSIAN QUESTION

203

conquering the Western part of Circassian territories – Circassia for many years despite Cherkessia was given by Turkey to Russia as early as 1829. The very difﬁcult natural conditions and excellent military training of Circassians caused that the numerous Russian troops were defeated by the smaller Circassian forces. The end of the Crimean war and defeat of the Shamil’s uprising caused that the Russia could focused at the conquering of the Circassia only early 1860s. but only the massive exodus of Adyghes to Turkey and to other territories of Romanov Empire caused that ﬁnally Cherkessia was submitted to Russian power.

Pro Georgia vol. 23.indd 203

20-11-2013 12:14:18

204

Pro Georgia vol. 23.indd 204

20-11-2013 12:14:18

205

Pro Georgia, 2013, t. 23, s.205-214

COVERAGE OF THE TRAGEDY OF THE CIRCASSIAN PEOPLE IN CONTEMPORARY GEORGIAN PUBLIC THOUGHT (LATER HALF OF THE 19TH CENTURY) by Niko Javakhishvili Tbilisi

Muhajirism (Arab. – “displacement”) has been one of the tragic pages in the history of the freedom-loving mountaineer peoples of the Caucasus. After the imprisonment of Imam Shamil (1859), the leader of the national-liberating war of the Muslim mountaineers, and the end of the war in Chechnya and Dagestan, Russia’s positions in the North-East Caucasus were finally enhanced. In effect, the ruling circles of Russia did their best to take over the north-western part of the Caucasus; however, they regarded the local Muslim population as the principal obstacle for the fulfillment of their objectives. Therefore, they decided to expel disobedient mountaineers from their homeland and to deport them to the Ottoman Empire, and to inhabit their lands by ethnic Slavs.1 Russian authorities believed that the number of Muslim mountaineers were to be decreased to the point that they could no longer threaten Russia’s strategic interests.2 The Ottoman Empire was none-the-less interested in receiving the deportees. Its leaders presumed that, in case of a war with Russia, Caucasians would be beneficial for them as a reliable military force. Hence, Muhajirism of Caucasian mountaineers was conditioned by profound socio-economic, political and religious factors. The religious factor seemed to be dominant within the process in point; however, it was prevailed by the political factor – colonizing goals of the empire. At various periods of time, subjected to the expulsion were both 1 Niko J a v a k h i s h v i l i, narkvevebi qarTveli da adiReli xalxebis urTierTobis istoriidan, (Essays in the History of the Interrelationship of the Georgian and Adyghe Peoples), (Tbilisi 2005), 180. 2 Р. Ф а д е е в, Собранные сочинения, т. I, ч. 1, (СПб., 1889), 149-150.

Pro Georgia vol. 23.indd 205

20-11-2013 12:14:18

206

NIKO JAVAKHISHVILI

the North Caucasian peoples: Adyghes (Circassians and Kabardians), Ubykhs, Abaza, Vainakhs (Chechens and Ingush), Dagestanians, Muslim Ossetians, and South Caucasians, viz., Abkhaz and Muslim Georgians (inhabiting the south-western part of Georgia). The core of Muhajirs was representatives of the Adyghe peoples. The total number of deportees from the Caucasus estimated a million.3 Caucasian Muhajirs were settled in various countries and provinces, including the Ottoman Empire. Thus, their settlements evolved Anatolia, Mesopotamia, Syria, Jordan, and even Bulgaria. Circassians were brought to Bulgaria in 1864, after the process of their settlement in other areas had been completed.4 Abkhaz too suffered from a twist of bitter fate of Muhajirs. The process of their organized deportation started when the expulsion of the North Caucasians had in fact been over, and it lasted for more than ten years (1867-1877). The total number of Abkhaz deportees estimated 50 000.5 As a result of the process in point, the Abkhaz people appeared on the edge of extinction.6 The issue of Muhajirism among Abkhaz has been substantially studied,7 and, hence, I will not elaborate here concerning this issue. The tragedy of the Circassian people found heartfelt sympathy on the part of progressive representatives of Georgian public of the time. It should be noted that Georgians have always deeply respected the Circassian people. This is why the heroic history and contemporaneity of the Circassian people and, speciﬁcally, Muhajirism and its grave outcomes have been covered rather extensively both in Georgian print media and ﬁction.8 The Georgian print media of the 1860s-90s was particularly active. 3 Bejan K h o r a v a, afxazTa 1867 wlis muhajiroba, (Muhajirism of Abkhazians in 1867), (Tbilisi 2004), 50-62. 4 Kakha T s e r t s v a d z e, Crdilo kavkasiis xalxTa istoria XIX saukunis qarTul presaSi, (History of the Peoples of the North Caucasus in the Georgian Press of the 19th Century), (Tbilisi 1996), 69. 5 Bejan K h o r a v a, afxazTa 1867 wlis muhajiroba, (Muhajirism of Abkhazians in 1867), (Tbilisi 2004), 7. 6 Ш. И н а л - И п а, Абхазы. Историко-этнографические очерки. Второе переработанное, дополненное издание (Сухуми, 1965), 150. 7 Г. Д з и д з а р и я, Махаджирство и проблемы историии Абхазии XIX столетия, (Сухуми 1982), 21. 8 Niko J a v a k h i s h v i l i, narkvevebi qarTveli da adiReli xalxebis urTierTobis istoriidan, (Essays in the History of the Interrelationship of the Georgian and Adyghe Peoples), (Tbilisi 2005), 171-178.

Pro Georgia vol. 23.indd 206

20-11-2013 12:14:18

TRAGEDY OF THE CIRCASSIAN PEOPLE

207

My essay consists of two parts. The initial one analyzes the data, occurring in Georgian print media, and the other one deals with the best pieces of fiction. Coverage of the Circassian tragedy in Georgian print media The stance of Georgian society was overtly stated in the Georgian print media of the time. Georgian newspapers rather intensively published articles about freedom-loving Circassians, about the tactics of their heroic struggle, Muhajirism, and the essence of Russia’s colonizing politics. When reading these articles, one can see how painfully Georgians perceived the misfortunes of the mountaineers, having been expelled from their native lands. The newspapers ”Droeba” (“Times”),9 edited by Sergei Meskhi, ”Iveria”,10 edited by Ilia Chavchavadze, also ”Kvali” (“Footprint”),11 and others were particularly keen on the problem of Muhajirism of mountaineers. The territories, deserted after the expulsion if the indigenous population, were settled by peasants, displaced from central provinces of Russia. However, Russian settlers could hardly get accustomed to the totally strange natural conditions for them. In the article “Displacement of Slavs,” the newspaper “Droeba” tells about salient difficulties, associated with the Russian settlement: “Authorities paid attention to the country, deprived of its owners, and wanted to populate it. They decided to populate it by the Slavs, brought from central Russia. The Slavs, who expressed their desire to move, were given money, agricultural tools, etc. But what happened with them? The settlers could not accommodate themselves with the local climate, and, as a result, some of them died, and others went back”.12 The articles, published in Georgian newspapers, praised brave Circassians as courageous warriors, the sight of which sowed fear in Russia. It is noteworthy that, in the Russian Empire of the time, a Circassian was a generalized image of all the North Caucasian peoples. On September 10, 1871,”Droeba” wrote: “People in Saint Petersburg and Moscow are afraid of daggers that they escape them with fear”.13 9 `droeba“ (“Droeba”), (Tiflis), 1867, No 23; 1871, No 36; 1876, No 37, No 97; 1877, No 112, No 125; 1878, No 24, No 66; 1879, No 138. 10 ìveria“ (“Iveria”), (Tiflis), 1877, No 48; 1878, No 11; 1886, No 151; 1891, No 8; 1897, No 13. 11 `kvali“ (“Kvali”), (Tiflis 1897), No 13. 12 `droeba“ (“Droeba”), (Tiflis 1878), No 24, 1-2. 13 `droeba“ (“Droeba”), (Tiflis 1871), No 36, 3.

Pro Georgia vol. 23.indd 207

20-11-2013 12:14:18

208

NIKO JAVAKHISHVILI

The newspaper in question published a lot concerning free-loving Circassians, tactics of their struggle, and the essence of Russia’s colonizing politics. On April 16, 1876, the newspaper wrote: “Ottomans rejected the mountaineers under their influence. It will take Russians 35 years to subdue them. Imagine that not a numerous people, not exceeding a million, managed to oppose dozens of millions of Russians for such a long time. These areas were a precipice for Russians. They conducted wars all over the Caucasus: in the West – against Chechens, in the East – against – Adyghe-Circassians. Circassians are particular as far as they have never united into a single army. Each village gets involved in the fight against the Russian army. Thus, the war area comprises all the settlements. Being defeated, Russians accused the English and Turks, allegedly having supported Caucasians by providing them with weapons and ammunition. However, Russia made a mistake. She took the example of mountaineers and sent smaller troops. Eventually, she understood her mistake and sent numerous troops against these peoples. As soon as they realized that it was impossible to assimilate Circassians, Russia decided to deport them to Turkey, Bulgaria, and Serbia, and to inhabit their lands by ethnic Russians”.14 On September 10, 1876,”Droeba” wrote that the mass deportation of Circassians to the Ottoman Em¬pire took place in 1863: “In December, 1863, Circassians rushed to the Black Sea coast. Men, women, children – everyone is going to the new homeland. Thus, on July 10, 1864, Circassians, estimating 236 718, appeared at the Black Sea coast, only in Asia Minor. In the Ottoman Empire, their number estimated 200 000… Their guest was hunger, their brother was death, their songs were a coronach!”.15 As is known, a certain part of mountaineers took part in the 1877-1878 Russia-Turkey war. On May 4, 1877, the newspaper ,”Iveria” wrote: “After Gudauta was fired from cannons and was burnt, the enemy landed. The landed detachment consisted of 200 men. They were the displaced from these places (Circassians). Their participation in the hostilities was a great support for Ottomans and their government”.16 14 `droeba“ (“Droeba”), (Tiflis 1876), No 37, 1-3. 15 `droeba“ (“Droeba”), (Tiflis 1876), No 97, 3. 16 `droeba“ (“Iveria”), (Tiflis 1877), No 48, 1.

Pro Georgia vol. 23.indd 208

20-11-2013 12:14:19

TRAGEDY OF THE CIRCASSIAN PEOPLE

209

The Georgian press observed the return of a part of the deportees from Turkey to the North Caucasus, aiming at provoking of an uprising of the indigenous population. On August 3, 1877, the newspaper ”Droeba” wrote: “Recently, a company of soldiers (135 men) were sent to cut the forest near Grozny as far as visitors, together with the rebellious Chechens, hide themselves in them. People also told them that a detachment was sent to Baksan Gorge (Greater Kabarda) in order to protect the bridge across the river Terek as far as they feared the Circassians, having come from the Ottoman Empire, who could easily provoke an uprising of local Muslims”.17 Georgian journalists learnt about the controversies between a Circassian commander and the Turkish leadership. On August 20, 1877, ”Droeba” wrote: “Some controversies evoked between Mukhtar Pasha and the commander of Circassians, a son of Shamil, concerning domestic problems, allegedly resulting in the fact that the Chechens abandoned the Ottoman troops”.18 The Ottoman authorities settled a part of mountaineers on the territories adjacent to Anatolia. On January 10, 1878, ”Iveria” reported: “The Sublime Porte (government of the Ottoman Empire) issued a decree to displace all the Circassians from Europe to Asia Minor (Anatolia). The Smolny informed that, in late February, several thousands of Circassians passed those areas, being settled in the border villages, assigned by the government”.19 On March 31, 1878, ”Droeba” published the following information: “The correspondent from Istanbul reports the following sensation: “The local English ambassador Layard frequently visits Circassians, deported to the Ottoman Empire, and conducts negotiations with them. He agreed with Mussa Pasha, Qazi Muhammad (son of Shamil), Ibrahim Pasha and others, who promised him that, when needed, they would collect warriors among their compatriots and support them in the war against Russia… I was assured that an army, consisting of fifty thousand Circassian and Abkhaz soldiers, was being collected for England’s money”.20 It should be noted that even in Russia itself there were controversies concerning the settlement of Russians and Cossacks in the places where mountaineers were deported from. 17 `droeba“ (“Droeba”), (Tiflis 1877), No 112, 3. 18 `droeba“ (“Droeba”), (Tiflis 1877), No 125, 1. 19 ìveria“ (“Iveria”), (Tiflis 1878), No 11, 1. 20 `droeba“ (“Droeba”), (Tiflis 1878), No 66, 3.

Pro Georgia vol. 23.indd 209

20-11-2013 12:14:19

210

NIKO JAVAKHISHVILI

On July 4, 1879, ”Droeba” wrote: “Mr. Vasiliev says that the territories, earlier inhabited by Shapsougs and Ubykhs, were populated by Cossacks and Russians from central Russia. When in 1878 he visited these settlements, he noted that “albeit the Cossacks were economically in better conditions than indigenous Circassians (Shapsougs), they could not foster the improvement, rather they even destroyed what had been there.” The article was written to oppose those who ascertained that the state interests of Russia required that mountaineers be deported to Russia and the Ottoman Empire, and people from Russia to be settled in the Caucasus”.21 The Georgian press also paid attention to Muridism, one of the branches of Islam, widespread in the North Caucasus. On July, 1886, ”Iveria” wrote: “Qazi Mullah Hamzat-beg and Shamil, the disciples of Mansour, followed and extended Muridism. It took Russia 60 years to eradicate that doctrine”.22 On January 11, 1891, ”Iveria” wrote that the Russification policy faced serious obstacles in the Caucasus. ”Iveria” re-published the article from the magazine Severnyi vestnik (‘Northern Messenger’) in which we read: “Already settled Cossacks are unable to acquire all of these places. Authorities allocated both money and tools but in vain. It is no use saying that the area cannot be developed without colonization, there will be no success if hard-working people are not brought to this deserted area from internal provinces of Russia, and, thus, Russia will not expand if she does not acquire new lands”.23 Articles, dealing with Muhajirism and written by Georgian journalists, sometimes appeared in the Russian press. On July 20, 1877, in his article, published in the newspaper “Golos” (“Voice”), K. Machavariani wrote that, in that period, a great number of Circassians and Abkhaz – the Muhajirs, longing for their homeland, landed the eastern coast of the Black Sea from Ottoman ships. The article reads: “Together with the pasha, there were a lot of Abkhaz and Circassians, deported from Abkhazia to Turkey in 1864 and 1866. If Circassians and Abkhaz agreed to go to Abkhazia, they were lured by Abkhazia itself – their homeland; they flattered themselves with hope that they would stay forever in the beloved home land”.24 21 `droeba“ (“Droeba”), (Tiflis 1879), No 138, 1-2. 22 ìveria“ (“Iveria”), (Tiflis 1886), No 151, 1-2. 23 ìveria“ (“Iveria”), (Tiflis 1891), No 8, 2-3. 24 `Голос” (“Golos”), (СПб. 1877), No 199.

Pro Georgia vol. 23.indd 210

20-11-2013 12:14:19

TRAGEDY OF THE CIRCASSIAN PEOPLE

211

Muhajirism has been associated with another historical fact, repeatedly proving how profound have the common historical roots been linking the Georgian and North Caucasian (Circassian, among them) peoples. In his book From the History of Writing in Abkhazia, the Abkhaz scholar Khukhuti Bgazhba wrote: “For centuries, Abkhaz have used the Georgian writing as a standard language. It was also spread among other peoples of the Caucasus (Ossetians, Adyghes, etc.)… While visiting his Muhajir brother in Turkey, one Abkhaz nobleman told the following. In one of the Caucasian restaurants of Istanbul, Circassians (this is how all Caucasians were referred to) used to get together to have a word with each other. Once, a Circassian and a Turk engaged in a hot dispute; each of them ascertained the advantage of his nation. The Circassian said: “We are far from our native land, we live in a foreign country, but even here we conduct our affairs quite well. Have we been in our homeland…” The Turk hinted: “What were you there while you did not even have your own alphabet, your writing?” The Circassian replied: “Our common alphabet was Georgian”.25 In his book Reise auf dem Caspischen Meere und in den Caucasus, published in Stuttgart in 1837, the German scholar Eduard von Eichwald (1795-1876) wrote: “Abkhaz, Ossetian, and Circassian do not have their own alphabets and use Georgian in writing. As far as Abkhaz and Circassian use guttural sounds and pronounce them with particular sibilation, Russian letters meet the requirements of this language to a lesser degree, however, local scholars suggested using of Russian letters for their languages”.26 Thus, the process of Muhajirism of Caucasian mountaineers and its consequences were rather comprehensively covered by the Georgian press of the later half of the 19th century. The articles, published by Georgian newspapers in that period, overtly demonstrate that the tragedy of the Circassian people was conceived of by progressive Georgian public of the time with great pain and sympathy. Image of a Circassian in Georgian literature As already mentioned above, Georgian public have always greatly respected Circassians, being famous for their chivalry and beauty; these 25 Х. Б г а ж б а, Из истории письменности в Абхазии, (Тбилиси 1967), 34-35. 26 eduard aixvaldi saqarTvelos Sesaxeb (XIX saukunis pirveli me+sa+me+di), Targmna,Sesavali da sa+Ziebeli da+urTo gia gelaSvilma (Tbilisi, 2005), 191; Eduard Eichwald about Georgia (initial third of the 19th century). Translation, introduction and indices by Gia Gelahsvili (Tbilisi 2005), 191.

Pro Georgia vol. 23.indd 211

20-11-2013 12:14:19

212

NIKO JAVAKHISHVILI

circumstances found coverage in the best pieces of the Georgian literature of the 19th century. The diary My Travel from Tiflis to Saint Petersburg by the famous Georgian poet and military figure Grigol Orbeliani (1804-1883) has been regarded one of the best pieces of the Georgian documentary prose. The diary was written in 1831-1832, when the poet, on his way to Saint Petersburg, visited Kabarda. The diary contains noteworthy data about the way of life of Karbardians of the time, that is, of Circassians.27 The author praises the freedom-loving and chivalrous character of the people. Being excited by braveness of Circassians, G. Orbeliani wrote that they were “a freedom-loving people and fought Russia for their freedom for many years, who suppressed, humiliated and conquered all Kabarda but was unable to kill the love to freedom in them. They are always ready for a war and always look for a chance to liberate their homeland from Russians”.28 Based on the author, the drastic decrease of the earlier numerous populations of Circassians was, to a significant degree, an effect of their persistent struggle against the Russian invaders. G. Orbeliani provides a detailed description of the traditions of Circassians, among them, their hospitality, wedding ceremony and the custom of blood feud. He emphasizes their fighting efficiency, being inherited genetically, and having empowered them to subdue neighboring peoples: Abaza, Karachays, Balkars, Ossetians, a part of Vainakhs (Ingush), and to make them tributaries.29 One should not spare the data, provided in the diary, about customs of the feudal social structure and children’s upbringing. G. Orbeliani notes that Circassians “are stately and nimble, Waists of their women and legs of their men are well-known all over the world”.30 Beauty of Circassian women has been particularly praised both in Georgian literature and folklore. With respect to this, Elguja, a story by the prominent Georgian writer Alexander Kazbegi (real name – Chopikashvili, 1848-1893), has been rather noteworthy; initially, it was published by the newspaper “Droeba” (No 125-251) in 1881. The story 27 G r i g o l O r b e l i a n i, TxzulebaTa sruli krebuli, akaki gawereliasa da jumber WumburiZis Sesavali weriliT,redaqciiTa da SeniSvnebiT (Introduction, edited and indices by Akaki Gatserelia and Jumber Chumburidze), (Tbilisi 1959), 164-168. 28 Ibid., 164. 29 Ibid., 165-166. 30 Ibid., 165.

Pro Georgia vol. 23.indd 212

20-11-2013 12:14:19

TRAGEDY OF THE CIRCASSIAN PEOPLE

213

depicts an image of a devoted Georgian young man Elguja being in love with “a beautiful, 16-year-old” Circassian girl Mzago who was “slim like an arrow and her lips resembled an unfolded rose”.31 In his highly artistic and diverse creative work, the great Georgian writer Vazha-Pshavela (real name – Luka Razikashvili, 1861–1915) provides plenty of space for the themes associated with the North Caucasian peoples. One of his poems is Blood Feud (From the Life of Circassians). Written in 1897, the poem tells about the freedom-loving character of Circassians, about their chivalrous features. The writer praises the Circassian people, having suffered from great casualties during their long-lasting and bloody war against Russian invaders.32 Vazha-Pshavela portrayed the staunch character of the real Circassian knight Kichir-bey, being strong both physically and spiritually. Meanwhile, the poet presented an image of the Circassian prince Aslanbey who was a traitor, having secret links with Russian invaders. His duplicity, perfidy, ruthlesssness and greed are in no way characteristic of Circassians, traditionally having a chivalrous nature. Being treacherously captured by Aslan-bey and sentenced to death, Kichir-bey says: “I love the country of Circassians with a pure Circassian heart”.33 The poem saliently demonstrates that Vazha-Pshavela, one of the leading representatives of progressive Georgian public, totally sympathized with Circassians, selflessly fighting for their freedom. Historian and publicist Alexandre Proneli (real name – Kipshidze, 1862-1916) wrote: “Circassians behaved in a chivalrous way, as befits this brave and courageous people. Circassians did not spare their lives while fighting Russians, fighting for freedom till the end, and, eventually, when defeated, they however did not resign to fate, did not bow to the enemy, and left for a foreign country”.34 The memoirs of the political and public figure Giorgi Laskhishvili (1866-1931), one of the prominent representatives of the Socialist-Federalist Party, later a minister of education of Democratic Republic of Georgia, contain rather interesting information about his encounter with a Kabardian prisoner in the late 19th century. 31 A l e x a n d r e K a z b e g i, moTxrobebi, qarTuli proza, (In Georgian Prose), XI, (Tbilisi 1986), 10-11. 32 Va z h a - P s h a v e l a, poemebi, (Tbilisi 1990), 312-324. 33 Ibid., 339. 34 A l e x a n d r e P r o n e l i (K i p s h i d z e), mTiuleTi 1804 wels,istoriuli ambavi, (Tiflis 1896), 232-233.

Pro Georgia vol. 23.indd 213

20-11-2013 12:14:19

214

NIKO JAVAKHISHVILI

When he was a student at the Faculty of Law, Odessa University, G. Laskhishvili got actively involved in the student movement, for what, in 1887, he was arrested and, together with other Georgian prisoners Vasili Tsereteli and Kote Meskhi, was sent to Georgia under the police supervision. In the description of the convoyed trip through the North Caucasus, G. Laskishvili wrote: “Two more prisoners were brought into the prison carriage. One of them immediately attracted my attention: a tall, goodlooking, slender, dressed in our way old man who we thought was an Imeretian prince. Soldiers seated him beside us. That old man appeared to be a Kabardian… He was ﬂuent in Russian, almost no accent… I started a conversation hinting on the situation in the Caucasus. He answered my questions without any enthusiasm and I left him alone. Later, he started asking us about who we were. When he learnt that we were Georgians, he was glad. Then, he took a deep breath and said: “When the sun of the Caucasus went down, our country perished.” I thought that he meant Imam Shamil and asked him about it. “No, young man, -- answered the old man, -- I did not mean Shamil. Georgia was the sun of the Caucasus. Georgia killed herself and pulled the Caucasus”.35 Thus, Georgian public always particularly respected and loved the Circassian people. This is visible both in the Georgian press of the later half of the 19th century and in the writings by the prominent Georgian authors: Grigol Orbeliani, Alexandre Kazbegi, Vazha-Pshavela; besides, in the studies by the historian and publicist Alexandre Kipshidze and in the memoirs by the political and public ﬁgure Giorgi Laskhishvili.

35 Giorgi L a s k h i s h v i l i, memuarebi, uSangi sidamoniZis winasityvaobiT, (Introduction by Ushangi Sidamonidze), (Tbilisi 1992), 39.

Pro Georgia vol. 23.indd 214

20-11-2013 12:14:19

215

Pro Georgia, 2013, t. 23, s. 215-221

ILIA CHAVCHAVADZE AND WESTERN REFLECTIVE TRADITIONS by Eka Vardoshvili Tbilisi

When we are talking about Ilia Chavchavadze’s work important is three sources: Biblical - Christian foundations, national literary tradition and philosophical doctrine that was popular at that time. The beginning of the lyrical poetry is King David’s psalms: poetic content of type of poetry creates and not only versification principles. The Old Testament books can be regarded as the basis’s basis for prose works. Thus, prototypes of Christian symbols are searchable in Old Testament books and King David’s psalms. Ilia said that David Guramishvili’s “didactic poetry would not be disgraced compared to the poetry of Lucretius, Virgil and Horacio and whose religious appeal stands at the rank of David Prophet”.1 Ilia Chavchavadze connected the religious lyrics of David Guramishvili to the psalms for the first time in the thinking of the history of Georgian literature. On the other hand, here cannot be seen general opinion, that psalms should be recognized as the first example of Christian religious lyrics. It should be known for Ilia that hymnographic poetry takes its source from psalms. For the first time Guramishvili tried to bring Europeism in Georgian reality. One of the important sign of Europeism was establishment of the Georgian thought, its combination with new literary trends. The chapter name of one of the Davit Guramishvili’s work “Davitiani” is called the “Explanation of Parable of Immortality source”. Guramishvili 1 I. C h a v c h a v a d z e, ra mizezia, rom kritika ara gvaqvs, TxzulebaTa sruli krebuli aT tomad, p. ingoroyvas redaqciiT, (What is the reason for that, why we do not have a critic, complete collection of works into ten volumes, edited by P. Ingorokva), Vol. III, Tbilisi, 1953, p. 153.

Pro Georgia vol. 23.indd 215

20-11-2013 12:14:19

216

EKA VARDOSHVILI

describes the image of resurrection of Jesus Christ from the dead in his parable and notes that these all has been happened through the “Life Source”. The last stanza of the parable is re-telling of the 148th psalm. This is the same “Source of immortality”, when Ilia said “He falls upon the source of immortality there” (“Soul-less life”) or “to drink the source of mercy to the standing in the pool of sin” (“observe me”), means share with en eternal, honor to God’s soul. In the letter addressed to Bishop Alexander, Ilia Chavchavadze wrote: “In your life there are two holiness objects: the God and Your Country. God was giving god’s, and the country was giving country’s and both serving without loss with great faith and love. I do not know even one minute from your life that vivifying light of this twofold love does not lay to your work and each of your actions. You were serving to your country for the God and granting the God for country, because god is love and love savior of the country”2. In the first letter of the John the Apostle was said: “Whoever does not love does not know God, because God is love” (John, 4, 8). Religion and faith to Ilia Chavchavadze are not limited only by literature. This was the highest vocation of every human. It should also be noted that Ilia Chavchavadze is a realist writer and his thinking and artistic creativity is closely linked to the real truth, so, it is particularly noteworthy that Ilia sees divinity in the visible reality. In 1896, at the Funeral Ceremony for the Gabriel the Apostle in Gelati monastery Ilia said: “…serve for a man is the serve for God, - it can be said by the deeply scientific belief”3. These words also reflect Ilia Chavchavadze’s life principles, a nation service for him was the God’s call and God’s faith obliged him to worry on the fate of the nation. We should remember his words: “I am appointed by the sky and I’m growing up by the nation”, “I am talk to the God, in order to lead to the nation” (“Poet”). “Serve for a man is the serve for God”, - said Ilia and according to this we can state that a true serve for the God impossible without “Serve for men”. Such idea can be read from his poem “Hermit”. One of the reasons of the tragedy of the hermit can be shown in the situation that he does not serve to the people and takes care of their own soul’s survival. 2 I. C h a v c h a v a d z e, sityva mimarTuli episkopos aleqsandresadmi,gazeTi „cnobis furceli“, (words directed to Bishop Alexander, newspaper “Tsnobis Purtseli”), # 537, Tbilisi 1898. 3 I. C h a v c h a v a d z e, sityva Tqmuli gelaTis monasterSi gabriel episkoposis dasaflavebis dRes, TxzulebaTa sruli krebuli aT tomad, p. i n g o r o y v a s redaqciiT, (word stated at the funeral of the bishop Gabriel in Gelati monastery, complete collection of works into ten volumes, edited by P. Ingorokva), Vol. IV, 1955, p. 253.

Pro Georgia vol. 23.indd 216

20-11-2013 12:14:19

ILIA CHAVCHAVADZE AND WESTERN TRADITIONS

217

In general, there are some themes, often religious in natures that are characteristic for world literature. For example, Ilia Chavchavadze’s poem “Hermit” is often compared to the “Abbe Mouret’s Transgression” by Emile Zola, “The Temptation of Saint Anthony” by Gustave Flaubert, “Hermit” by Lermontov. Analogy in Georgian literature can be considered the poem “Hermit” by Akaki Tsereteli. The subtitle of the poem is as follows: The apocryphal story, which means that even mentioned poem “Hermit” by Ilia Chavchavadze is based on the religious story. Illegal books of the Bible are considered as apocryphal writings, the goal of creation is ﬁlling of the gaps that have canonic books at the time of narration of the biblical history. It must be taken into account the fact that in the nineteenth century acutely raised the national issue before the Georgian society. Preservation of national identity and statehood, involvement in the global processes should have been turned into a province of Russia under country conditions. In 1877, Ilia wrote: “… So much, gentlemen, it is enough to throw away our present and future fate for others. We must be the owners of our poverty, sorrow and desire. There is no other way, we must pave our way, our fortune and misfortune must be in our hands”4. With his usual wisdom and sedateness Ilia was looking for the ways of deliverance, the country’s political and strategic partner. Ilia’s dependence on Russia is unequivocal. Even Ilia does not try to seek religious issues. For example, similar to Russian God’s searching or “Tolstoy follower”. He follows the traditional orthodox doctrine. Ilia referred to religious issues by „Scientiﬁc Believe” perspective. Linked together literature and history closely, shared them on the background of global problems. Called up Christianity as an inter text to involve into the dialogue of civilizations. Ilia Chavchavadze realize that the processes of globalization and the world’s problems at the level of consciousness is the connection between the withdrawal of the Georgian nation and only way of salvation, therefore, he was trying to create a national sign carrier universal types. In the letter “Akakai Tsereteli” and “The Knight in the Panther’s Skin” published in 1887 Ilia wrote: “As far as the writer’s creative force reaches to the type of common to all mankind, a writer is great, he is a world. It’s clear that which has such writer, equips with its jewels, paints every icon with its 4 I. C h a v c h a v a d z e, sazogadoeba SeuZlebel moswavleTa SemweobisaTvis,TxzulebaTa sruli krebuli aT tomad, p. i n g o r o y v a s redaqciiT, (society for assistance of the impossible pupils, complete collection of works into ten volumes, edited by P. Ingorokva), Vol. IV, 1955, p. 323.

Pro Georgia vol. 23.indd 217

20-11-2013 12:14:19

218

EKA VARDOSHVILI

Saperavi, every deeds of creation, but it is only jewel, color and not the inner nature of an icon, which in this case is general and not a private one, and the only subject to its own laws”5. Ilia was paying a great attention to the world literature development processes. He was translating and reported readers the works by F. Schiller, W. Scott, Al. Bowie, H. Heine, T. Murray, Al. Dode, J. Bairon, W. Shakespeare and other works through newspaper “Iveria”. He considered an artistic translation as part of the development of national literature. Also, our attention is paid toward an artistic translation of the story “Houseless man in New York” performed by Ilia Chavchavadze in 1878 year. Ilia provides an explanation of the novel title that the “New York is the main city of the republic”. The story has psychological nature and it is probably translated from Russian. Russian translation of the story with the title “Houseless man in New York” was published in the magazine “Country notes” in 1877. At the first time, the story “Houseless man in New York” was published year in the newspaper “Iveria” in 1878. According to this translation it is clear for us that Ilia desired to introduce America and American people for XIX centuries’ Georgian society. They also suggest that Ilia remembered “Narration of the Beggar” by that story. In our opinion, those who are familiar with the story „On the gallows” by Ilia Chavchavadze undoubtedly will notice the similarities between these two works. We think that Ilia wrote the story “Homeless man in New York” under the influence of his short story „On the gallows „. As it is mentioned, Ilia published a translation of the story “Homeless man in New York” in newspaper „Iveria” in 1878, we think that this psychological story has influenced on Ilia, where are set common global problems, otherwise he would not translate it. The story „On the gallows” was written in 1879. In general, learning of the literary heritage shows that Ilia was creating and cultivating for a long time its works, before giving them the ultimate image. „On the gallows” is an exception in this regard. Ilia considered that the literature should not be limited as by the meaning of rose issue by the writer, as well meaning of common Type. This tradition still exists from the time of creation “the Knight in the Panther’s Skin” in Georgia. 5 I. C h a v c h a v a d z e, akaki wereTeli da “vefxistyaosani”, TxzulebaTa sruli krebuli aT tomad, p. ingoroyvas redaqciiT, (Akaki Tsereteli and “the Knight in the Panther’s Skin”, complete collection of works into ten volumes, edited by P. Ingorokva), Vol. III, Tbilisi, 1953, p. 169.

Pro Georgia vol. 23.indd 218

20-11-2013 12:14:19

ILIA CHAVCHAVADZE AND WESTERN TRADITIONS

219

Western literary and thoughtful traditions repeatedly reflected in the Georgian literature of the XIX century. Besides that a number of classical Western - European writer’s works are translated into Georgian language by the XIX century classics, rather in plenty is searched literary parallels. For example, “Elder Gocha” by Al. Kazbegi is often compared to the “Mateo Falconer” by Proper Merimee. Influence of the story “Julie, or the New Heloise” by Jean-Jacques Rousseau appears in “New Shikhshi” by D. Batonishvili. Gr. Rcheulishvili’s “Anuka, the daughter of landlord” to “Pamela” by Richardson. Al. Khakhanashvili notices that the narrative structure of “Surami castle” looks like to the content of “Decameron”. In the scientific literature is also indicated that Gr. Rcheulishvili altered Italian writer’s I. Fiorentino’s poem “Isabella Rosin”, as a result we have presented “Anuka, the daughter of landlord”. Interesting biblical characters are appeared in an excerpt “Cain” translated by Ilia Chavchavadze from Byron. In the scientific literature are often drawn parallels between “Merani” (“Pagasus”) by Nikoloz Baratrashvili and “Faris” by Adam Mitskevich. We believe that the study of these two common cultural - historical background and preconditions represent important issues for both Georgian and also the Polish literature and history. “Especially noteworthy is the fact that the VIII section of the Ilia Chavchavadze’s Library catalogue, literature and art history and criticism are indicated into Hegel’s two books: 254. Fr. Hegel. – Esthetic course or science about tender art, Translated by Vasil Modestov. Part I, Moscow, 1847. 255. Fr. Hegel. – Esthetic course or science about tender art, architecture, sculpture and painting. Translated by Vasil Modestov. Section I, Moscow, 1859. Ilia often relies and shares Hegel’s thoughts in the issue of dependence of poetry”6. In the letter “For New Year” Ilia wrote: “We hear and it is easy to understand why we are delighted by Christmas day of Jesus Chris, we know why is this a great day, why is this day always worth for happiness congratulations, why it is celebrating for adults and children. On this day was born the Suppresser of death and Grantor of the life, Our Savor. Mercy God and Saviour of love. The God is a comforter of powerless and feeble, lift of sick, tolerant of sick, patron of toiler and load cargo and benefactor. He lifted up the dignity and honor of the human till the level, 6 See. E. Va r d o s h v i l i, religiuri nakadi ilia WavWavaZis lirikaSi, (religious flaw in Ilia Chavchavadze’s lyrics), Tbilisi 2003.

Pro Georgia vol. 23.indd 219

20-11-2013 12:14:19

220

EKA VARDOSHVILI

so that human’s frightened mind could not reach and unawake sense. “As the father of heaven, you are the soul”, teach to man and inform that man can to reach to completeness of dignity. How many glory and respect of man’s nature are in these six words, uttered by God!.. Work and you will be able to rise up and reach the completeness of dignity of the God”7. This long excerpt is full of faces of the Gospel. At the same time, Christian iconology paradigms recall prose works from Ilia’s work, such as: ”Passenger’s letters”, “Is man a human?!”, poetic works: “Answer’s answer”, “How long”, “Poet”, “May 23, 1871”. Ilia considers the Heavenly Father as the symbol of human perfection in the above mentioned works. At the time of his sermon on the mountain Christ was calling to the people: “should be perfect because your father in heaven is perfect” (Mate, 5, 48). We meet this calling many times in Ilia’ thoughts. “As the father of heaven you should be complete” – this is the beginning and the end of human life. What distance had passed, a person or whole nation, - who took an advantaged place on this way, who has a delightful aspiration of souls for restless walking, - this is the measure, as a human dignity, as whole nation”8. It should be noted that God completed creation with the creation of human, there is an important idea, and God was stopped creation, when he created the Creator. He said that from that time, people should continue creations. For this a creation is announced as the highest call”9. Because the creative act is the way out with its essence, the result is a victory. In a polemic letter, „Our current wisdom - lie,” Ilia said: whole, so called belles-lettres is built on this basis: to reveal imaginative story as true: He reaches this source. So, in this literature is no narrated story, which is really true and real… Shota penetrated such soul to made-up story that from that true soul, itself untrue is considered as true. It’s amazing transformation, or better to say, creation of non-existed into existence, available only creator and so this divine strength is called creation”10. 7 I. C h a v c h a v a d z e, saaxalwlod, TxzulebaTa sruli krebuli aT tomad, p. i n g o r o y v a s redaqciiT, (For New Year, complete collection of works into ten volumes, edited by P. Ingorokva), Vol. III. 1953, p. 376. 8 I. C h a v c h a v a d z e, Sinauri mimoxilva 1895 wlisa, TxzulebaTa sruli krebuli aT tomad, p. i n g o r o y v a s redaqciiT, (Domestic review in 1985, complete collection of works into ten volumes, edited by P. Ingorokva), Vol. V, 1955, p. 342. 9 R. S i r a d z e, saxismetyveleba (Facial expression), Tbilisi, 1982, p. 58. 10 I. C h a v c h a v a d z e, Cveni exlandeli sibrZne-sicrue, TxzulebaTa sruli krebuli aT tomad, p. i n g o r o y v a s redaqciiT, (Our current wisdom - lie, complete collection of works into ﬁve volumes, edited by P. Ingorokva), Vol. II, Tbilisi, 1941, p. 282.

Pro Georgia vol. 23.indd 220

20-11-2013 12:14:19

ILIA CHAVCHAVADZE AND WESTERN TRADITIONS

221

A human by his actions saves the soul from meat captivity and as a creator begins to look like God the Father. This is the path to perfection. Thus, the West thoughtful and literary traditions have been reďŹ&#x201A;ected in the creation of XIX century Georgian classics, especially in the works of Ilia Chavchavadze. The basis of this is a Christian religion and facial expression paradigms.

Pro Georgia vol. 23.indd 221

20-11-2013 12:14:19

222

Pro Georgia vol. 23.indd 222

20-11-2013 12:14:19

223

Pro Georgia, 2013, t. 23, s. 223-254

MATERIALS, DOCUMENTS, MEMOIRES

SEVERAL UNPUBLISHED THEATINES’ LETTERS CONCERNING THE ACTIVITY OF THE ORDER IN GEORGIA IN THE 17TH CENTURY1 by Piotr Chmiel Warsaw The letters of the Theatines, preserved mainly in the Archive of the Congregation of the Propagation of the Faith (Archivio Propaganda Fide, APF) as well as in the General Archive of the Theatines in Rome (Archivio Generale di Teatini, AGT2), constitute an important source for both Georgian history of the 17th century and the missionary activities of the order. Many of them have been already published3, other remain still in manuscripts. Several of the latter are published below; among them a long and interesting report of Pietro Avitabile, produced in 1634, as well as another one of Andrea Borromea, Giovanni Battista Monti and Giuseppe Zampi, written in Mingrelia in 1655. There is also reported an extensive passage from a Pietro Avitabile’s letter, published until now only 1 The research in both archives was possibile due to the ﬁnancial support of the Polish Ministry of Science and Higher Education (within the framework of the National Programme for the Development of Humanities e collectiva - grant No. 21H 11 0007 80 entitled „Inter-Cultural Transmission of Intellectual Traditions in the Middle Ages and the Early Modern Period. A Comparative Perspective”). 2 I am pleased to express my sincere gratitude to Ft. Bartolomeo Mas CR, the custodian of the General Archive of the Theatines, for the permittion to conduct the work in the archive as well as for his interest in my research and the suport he provided me during my stay in Rome. 3 F. A n d r e u, Carteggio inedito di Pietro Della Valle col P. Avitabile e i Missionari Teatini della Georgia, ‘Regnum Dei’ 6 (1950) 57-99; 7 (1951) 19-50 and 118-138; P. L i c i n i, Carteggio inedito di D. Cristoforo Castelli cheirico regolare, missionario in Georgia e Mingrelia, Milano: Politecnico di Milano, 1980; C. A l o n s o, Documentación inedita sobre las misiones de los Teatinos en Georgia, ‘Regnum Dei’ 52 (1996) 25-116, 53 (1997) 119-209, 54 (1998) 269-372, 55 (1999) 3-90, 56 (2000) 109-184, 57 (2001) 285-356 and 65 (2009) 37-61. Cf. also editions of another sources produced by the Theatines: e. g. P. L i c i n i, Cristoforo Castelli e la sua missione della Georgia, ‘Regnum Dei’ 41 (1985) 1-226, with an introduction to the published sources (1-18); P. L i c i n i, ”Breve relatione della Mengrelia” redatta nel 1644 dal teatino Giuseppe Giudice, ‘Orientalia christiana periodica’ (1984) 126-162 and 407-436; S. P e d o n e, Cristoforo Castelli da Palermo alla Georgia, Palermo: Leopardi, 1987; B. M a i o r a n a, La gloriosa impresa. Storia e immagini di un viaggio secentesco, Palermo: Sellerio, 1990.

Pro Georgia vol. 23.indd 223

20-11-2013 12:14:19

224

PIOTR CHMIEL

in a shorter version. Other letters here edited are produced by less known religious from the order, such as Geatano Alessandri and Giuseppe Torricella. As a rule the letters are presented in the original version, preserving the author’s ortography (including use of capital letters) and punctuation. The only excepion is made for use of accents over the letters (à, é, è, ò, etc.), not consequent in the sources, which has been reported here in a modern form. The punctuation has been modernized only in exceptional cases, when it would be difﬁcult to understand correctly the quoted passage. The sign „(…)” means that a word has not been read from the manuscript, whereas „[…]” introduces a part of a word that has been completed by the editor. The numbers put in the text between „<” and „>” mark beginnings of respective card in the manuscripts. 1. Letter of Pietro Avitabile to an unknown addressee, probably to Francesco Bolvito4, containing the former’s report to the Father General of the Theatines (Gori, 2.02.1634) – AGT 123, Carte relative alle missioni, ff. 277r-283r Avitabile provides the General Father of the Theatines with a yearly report on the missionaries’ acitivities in Georgia, informing him about the conditions of the mission, the relationships with the Orthodox clergy, the life and attributes of the late Don Giacomo di Stefano as well as about the activities performed by the missionaries. <277 R> R[everen]do in Christo P[ad]re, Si come sono io puntuale in eseguire quanto la P[aternità] V[ostra] m’impose d’avisarli a parte quanto costì si scriveva nella lettera d’avisi, o de negotij, come già ha veduto con l’esperienza: così desidero, che lei mi favorischi di non dimenticarsi5 della promessa fattami, d’haverne a fare del tutto consapevoli li Sig[no]ri parenti di questi n[ostr]ri Padri, che qui dimorano, dico tanto quelli che sono costì, quanto quelli di Lecce6, e di 4 Such conclusion may be drawn from the fact the main letter is accompanied by a shorter one directed to Francesco Bolvito (ibidem, 283r). The letter to Bolvito refers to the main one. 5 In the manuscript: domenticarsi. 6 Lecce – town in Apulia, Italy.

Pro Georgia vol. 23.indd 224

20-11-2013 12:14:19

THEATINES ORDER IN GEORGIA

225

Sicilia: non convenendo, che ciascheduno facci la sua relatione separatamente. La lettera dunque, che si manda al n[ost]ro R[everen]do P[ad]re Generale è la seguente. Sul principio d’Ott[ob]re dell’anno passato scrisse l’ultima volta alla P[aternità] V[ostra] m[Olt]o R[everen]da. Vado accennando sempre l’ulitme lettere, acciò possa venire in cognit[io]ne. Se si è perso alcun piego, dove nella lettera di negotij l’avisava, come con l’occasione della venuta d’un Ambasc[iato]re del Princpie di Daidan7, o d’Odis8, diretto a q[u]esto n[ost]ro, haveva disegnato di mandare due nostri P[ad]ri in quelle parti acciò accompagnati dalla divina gra[zia] cercassero di fare a gloria di Dio, a proﬁtto spirituale di quell’anime quel tanto, per cui dalla M[aestà] S[ua] D[ivina] semo stati indrizati in questo paese. Questo si asegui alli 24 del detto mese. E se bene haveva fatto mettere all’ordine il P[adre] Don Arcangelo Lamberti9, col frat[el]lo D[on] Antonio Giardina10, giudicai non però di mutare questo secondo, et in luogo d’esso mandare il P[adre] Don Gioseffo Giudice11. Feci questo cambio per essere detto P[adre] Don Gioseffo molto caro de Niccolò, oppure Niceforo monaco12, con cui, quando venne costì, contrasse stretta amicitia per la volontà che haveva di venire in queste parti. Ventisei giorni doppo della loro partenza arrivarono dove dimorava il Principe conforme l’aviso, che danno, dal quale furono ricevuti molto benignamente, e regalati di cose di poca consideratione secondo l’uso del paese. Quello che molto mi ha consolato è il presente d’un ﬁgliuolo di 12 anni in circa che ha loro fatto, quale possono andar allevando al rito Cattolico. Mi <277 V> avvisano d’havere scritto alla P[aternità] V[ostra] m[olto] R[everen]da per il mar negro, tengo che l’habbiano dato compitamente aviso di quanto è loro occorso. Ma perché probabilmente posso dubitare, che le lettere, che si inviano per quella strada, corrano evidente pericolo di perdersi a mio giuditio, dovendosi consignare in mano delli maggiori contrarij, che noi habbiamo, 7 Daidan (or „Dadian”) – Levan II Dadiani, Prince of Mingrelia (1611-1657). 8 Odis, in missionaries’ sources known also as „Odisci” - Mingrelia. 9 Arcangelo Lamberti – a Theatine missionary active in Georgia, arrived there in 1631 and remained until 1653; author of a report on the confessional situation of the western Georgia (Relatione della Colchide hoggi detta Mingrelia, Naples: at Camillo Cavallo’s printhouse, 1657). 10 Antonio Giardina – a Theatine missionary, arrived in Georgia in 1632. 11 Giuseppe (Gioseffe) Giudice – a Theatine missionary, present in Georgia since 1631, author of a report on the confessional situation in Mingrelia. 12 Niceforo Monaco (Erbachi) – Nikoloz Irubakidze-Cholokashvili (1585-1658) – a Basilian Monk and Teimuraz’s I diplomat who worked for an alliance with the Holy See and advocated in Rome for an arrival of the Latin missionaries in Georgia.

Pro Georgia vol. 23.indd 225

20-11-2013 12:14:19

226

PIOTR CHMIEL

cioè de Greci, per non essere grave alla P[aternità] V[ostra] m[olt]o R[everen]da notarò qui brevim[en]te quel tanto, che in tre loro lettere scrivono. Nel viaggio patirono molto, perche essendosi partiti con pochissima provis[ion]e, e con cavalli non molto gagliardi, acciò non li fussero del tutto venuti meno per strada. Fecero buona parte a piedi oltre l’esserci andati 17 giorni intieri. Era loro di molta pena l’havere a caminare di notte, quasi fuggendo temendo di qualche mal incontro, nel passare che facevano per li confini, et andando l’altri di buon passo per la paura restavano bene spesso li P[ad]ri addietro soli, smarrendo piu volte la strada. Infatti chiaram[en]te conosciamo esser stati guidati dalla divina gratia in Guriel, ch’è un’altra Provincia. Furono assai benvisti dallo Patr[iar]ca Occidentale della Giorgia, ch’è similmente Principe di quel[l]o luogo, mentre vive però, lasciandocelo godere il Principe di Daidan, di cui n’è egli Padrone, havendoselo usurpato con far cattivo, e cieco il legittimo Sig[no]re, e perché il detto Patriarca era parente del detto Signore, e maneggiò il tradimento di lui. L’ha fatto q[ue]sta mercede. Questo Patriarca dico, volse ascoltare la messa de n[ost]ri Padri, e sentirli predicare, ma In Italiano, non potendo per hora farlo francam[en]te in Lingua Giorgiana, ne meno v’era chi sentisse la lingua Tuchesca. Per questo effetto dunque fece egli ponere all’ordine un gran divano, essendosi opposti gagliardamente li Greci, acciò non si fusse fatto in Chiesa, della quale attione dicono, ne rimase quel Signore molto ammirato et edificato insieme. La Provincia di Daidan avisano essere <278 R> quasi tutta in bosco per dove stanno sparse le Case, senza esserci segno alcuno de Città o terra. Il Prencipe mai dimora più che tre giorni in un luogo girando di continuo il suo stato. Fin hora si sono sempre li nostri Padri accompagnati con esso. Da Greci, dove ve n’è numero quasi infinito, viene fatta crudelissima guerra et uno d’essi, che fu quello a punto, che nel principio del nostro arrivo in Gorgistan in presenza dell’Allaverdi13, ch’è la prima dignità doppo dal Patriarca e d’altri Vescovi e sacerdoti, presumé dico alzare un bastone per battermi, perche volsi difendere l’autorità della S[an]ta Sede Romana, de cui parlava egli con molto dispregio, ingrandendo quella del suo Patriarca di Costantinopoli. Questo Greco dunque instigato dal demonio per mezzo dei suoi Ministri, cioè dell’altri Compagni di lui, andò un giorno ad invertire la Principessa, avisandola, ch’havesse esortato il Principe, 13 Allaverdi – here: the bishop of Alaverdi. 14 Teimuraz I – Prince of Kartli and Kakheti (1605-1648, with intervals caused by the Persian invasion).

Pro Georgia vol. 23.indd 226

20-11-2013 12:14:19

THEATINES ORDER IN GEORGIA

227

che quanto prima havesse cacciato via li nostri P[ad]ri dal suo Stato, perché Dio haveva castigato Teimuraz14 con farli perdere il Regno, per haverne lasciato stare in esso, e che dovesse governarsi con l’esempio, e castigo d’altri. Tutto questo non solo non fece impressione alcuna15 nell’animo pietoso di quella Signora, anzi pare se dimostrasse divota, et affettionata a Padre, poiché fattosi chiamare un certo huomo, che il Principe haveva assegnato a P[ad]ri per loro serv[itù], li disse, se desiderava la sua gratia havesse con diligenza atteso a servire li P[ad] ri. Dio benedetto indrizi le cose in tal maniera che quello si eseguischi, che sarà conforme il suo divino volere. Avisano ancora, come quelle genti hanno mille superstitioni, che per esserne alle ridicolose volentieri le lascio. Sa molto bene la P[aternità] V[ostra] m[ol]to R[everen]da come cinque anni sono, doppo due anni di Viaggio e più dopo molti travagli e carceri patite per Strada <278 V> si compiacque finalmente quella bontà inifnita di condurne a salvamento in Giorgistan16 la Vigilia di S[an]ta Christiana Ancella17, che fu S[anto] Apostolo della Giorgia, per mezo delle cui essortationi, et esempij virtuosi favoriti dalla divina gratia, abbraciarono questi Popoli la fede Cattolica, cioè 17 di decembre dell’anno 1618, il che fu a noi di contento sì grande, che per l’eccessiva allegrezza, che il Sig[no] re ne comunicò in quel tempo, tenimmo per ben impiegate tante fatiche. Hora le dico, come in questo decembre passato, celebrata già la solennità di detta gloriosa Santa, cioè alli 16 del mese vicino al tramontar del Sole, il Signore chiamò a se il nostro caro Padre e compagno il P[adre] Don Giacomo di Stefano18 per premiarlo come spirito nella bontà sua inifinita, e farli godere in compagnia di detta Santa il frutto delli sudori, e sangue da lui sparso in queste parti per la riduttione di questa gente alla Verità Cattolica. L’infermità sua fu una crudelissima punta ch’in otto giorni ne lo tolse dagl’occhi. Ricevè prima di fare quel felice passaggio all’altra Vita tutti li Sant[issim]i Sacramenti con humiltà e divotione, ma con estrema nostra edificazione, e consolatione, poiché volendosi pubblicamente dare in colpa de suoi defetti, si accusava di quelle cose, che da Noi 15 In the manuscript: alcuno. 16 Giorgistan – Georgia. 17 Santa Christiana Ancella – St. Nino. 18 Giacomo di Stefano (below also: Jacomo) – a Theatine missionary, departed from Messina to Georgia in 1626, together with Pietro Avitabile and Giovanni Filonia. They arrived in Georgia only in 1628 after an adventurous journey, inlcluding also a necessity to come back to Messina. Giacomo di Stefano is known among the Theatines as „Apostle of Iberia”. Cf. V. M a u l u c c i, Il servo di Dio P. Giacomo di Stefano dei baroni di Accadia apostolo della Georgia, ‘Regnum Dei’ 54 (1998) 3-246.

Pro Georgia vol. 23.indd 227

20-11-2013 12:14:19

228

PIOTR CHMIEL

erano stimate tra le maggiori, e più segnalate virtù, che nella persona di lui havessimo potuto osservare. E certo che non doveva esser altirm[en]te se si considerano alcuni particolari della sua Vita, così p[rim]a d’essere Religioso, come vivendo nella Santa Religione19, e del tempo, che dimorò in q[uest]a Santa missione, quali se con brevità accennarò alla P[aternità] V[ostra] molto R[everen]da come a Padre amorevole, non solo di lui, ma di tutti noi altri tengo non l’habbia da essere punto grave, o modesto. Uno solo ne dirò per quel che tocca al tempo che visse nella Casa de suoi <279 R> Padre e madre, del q[ua]le n’habbiamo cognitione poco prima di morire poi che discorrendosi del motivo, ch’hebbe di farsi Religioso in così tenera età, disse esser stato nel timore di non perdere la purità verginale, che al signore sopra modo desiderava conservare. E nell’atto di ricevere il San[tissi]mo Viatico rese a Dio humilmente gratie, per havere sempre conservato puro et Intatto nell’anima sua il candido ﬁore della virignità. Questo poteva chiaramente congetturare ogn’uno, che tal cosa non havese saputo guardandol solamente doppo che fu morto, perché ove prima il suo volto era sbianchito, macilente, e pieno di rughe, non però semp[r]e allegro, e grato agl’occhi, si vide poi non dimeno così bello, che sembrava un Angelo. Molte altre cose me disse di lui la sig[no]ra sua Madre, ultimamente, ch’io fui costì, degne di consideratione, quali tralascio, potendone meglio esser informato d’esse da lei, chi desiderasse saperle. La vita che menò nella S[an]ta Religione, e le fatiche, ch’ha sostenuto per servitio di essa sono assai note a tutti. Li Padri, e fratelli, che l’han conosciuto un solo particulare toccarò similmente, ch’occorse, dimorando egli In Messina20 quale non so, se uno, o due nostri Padri soli lo sanno con alcuni pochi secolari devoti di detta nostra Casa della Sant[issi]ma Nunt[ia]ta se pure questi non l’hanno detto ad altri. Viveva Tredici anni sono in circa in quella Città un huomo molto Pio e da bene, per nome Marciano Toscano, quale havendo ricevuto da non so chi un Ingiuria, levatosi da un primo moto assai gagliardo, se non corte a Casa, e caricata con palle un’armatura, di fuoco si partì da esso per vendicarsi dell’ingiuria, o torto ricevuto. Appena diede pochi passi, che fattoseli in contro il nostro nuon P[ad]re Di Jacomo, l’averti dell’offesa grave che commetteva contro quel Signore, al quale per lo spatio di molti anni haveva servito con esempio paticolare di tutta la Città, come in un punto <279 V> perdeva quanto si haveva per la pietà divina acquistato in tutto q[ue]sto tempo, e che haverebbe potuto succedere, che fusse rimasto 19 Religione means ‘order’ in the letters. 20 Messina – town in Sicily, Italy, where one of the Theatines residences was established.

Pro Georgia vol. 23.indd 228

20-11-2013 12:14:19

THEATINES ORDER IN GEORGIA

229

egli morto in quella baruffa, che tentava di fare, con che s’acqistava. L’esterna dannatione: diede al detto Mariano orecchio alla gratia divina, che per mezzo del suo servo li veniva, e facendo un atto inteso di dolore e pentim[en]to di ciò, che pensava di fare, acciecato dal demonio, e volendo poi non so se render gratie al Padre della carità, ch’haveva fatto all’anima sua, liberandola, come esso medesimo diceva dal profondo dell’inferno, o pure tentando di bacciarli la mano, non se lo vidde più d’avanti, per il che riferiva poi egli, rimase come morto. Per quel che tocca come a Missionario, dico, come hebbe dalla prima hora, che fu asseggiato a questa S[an]ta impresa, un ardente desiderio di dare la Vita per Christo di modo tale, che in Constantinopoli, perché quel giorno, che si diceva, che noi dovevamo morire per ordine del Caim Accam21, Io volsi pigliar possesso della Mia Prefettura, essendomene stato fino a quel tempo nel luogo della mia professione, mostrò di ciò egli sentim[en]to grande, per non havere da esser il primo a spager il sangue, o pure a morire solo come capo degli altri. E questo stesso contento di morire poi nella seconda carceratione d’Erevan. La seconda volta che torna[va]mo in Levante, da Babilonia fino in Giorgia fece gran parte del viaggio a piedi per li cattivi cavalli che da Vettorini l’erano assignati, del che ne pure una sola volta osservai si lamentasse, o con essi, o con altri, o pure facesse Instanza. Li fussero cambiati, ma caminava, con tanta quiete, che nel sembiante esterno non vi si poteva notare segno alcuno di tristezza, o stanchezza, anzi più tosto di contento, et agilità facendolo tale, come ho poi più volte tenuto, per fermo l’amor di Dio, e la carità verso del prossimo, che nel suo petto doveva avanzar, <280 R> nella Giorgia dal Prencipe Teimuraz era chiamato huomo impeccabile; da tutti comunemente angelo. Havevali Dio per sua bontà e gloria della M[aestà] S[ua] D[ivina] concesso due gratie, tra le altre molto segnalate. La prima fu una facultà troppo grande in apprendere le lingue, di modo tale, che predicava sì francam[en]te, che recava maraviglia alle stesse genti del Paese, ma non già mi ammirava di ciò Io sapendo haverne havuto egli fin da Malta promessa dalla Beat[issi]ma Vergine, che l’haverebbe impetrato questo dono dal suo beneditissimo Figlio. L’altra gratia fu quella, che noi chiamiamo gratia curationum, poiché senza haver studiato medicina, ma per una semplice cognitione, che haveva delle herbe, e per una semplicissima corsa, che diede nell’herbolario, di Discoridie conosceva tutti li mali, v’applicava opportuno rimedio, predileva il tempo che haveva, a termin21 Caim Accam – actually: Caimecan, a high rank Turkish official and judge who arrested the missionaries arrived to Constantinople in 1627 during their journey towards Georgia. Cf. Andreu (1950) 65 and 87.

Pro Georgia vol. 23.indd 229

20-11-2013 12:14:19

230

PIOTR CHMIEL

are, o pure si scusava, non volendovi applicare cosa alcuna, perché nel tal tempo, diceva egli ha da morire, come di fatto succedeva, per lo che non vi mancò chi lo chiamasse S[an] Cosmo o S[an] Damiano, altri dicevano, havesse del divino, e tutti l’ammiravano, e stimavano molto. Faceva questa accione di curare l’Infermi con tanta carità, che osservandolo io più volte, non pareva, se non tener per fermo riconoscesse egli nelle persone di detti infermi, Christo S[ignore] n[ost]ro, per il che bene spesso se n’andava a piedi, o fusse stato tempo di neve, o di pioggia, o di caldo grande, senza punto pensare, a dare qualche poco de ristoro al suo travagliato corpo, almeno di pane. Questo affetto caritativo, che nel suo core ardeva, non ammetteva pensiero alcuno di danno, o di pericolo, che l’havesse potuto avenire, perché appena richiesto da chi se fusse stati d’alcuna cosa <280V> prediche, vigilava le notti intiere: et habendolo io fatto Vicario della Missione Santa, andò pregando li Padri, e Fratelli, che non l’havessero chiamato con tal nome, e quando alcuno per sorte scordartosi lo chiamava P[ad]re Vicario pareva ne sentisse gran dispiacere. Ma che dico io, che habbia egli fuggito questa dignità di nome solamente essendoci poco che comandare per hora nella Giorgia, quando partimmo la prima volta per Levante li fu detto da una persona di qualità che se fusse egli desistito da simile pensiero, e non fusse da Italia partito l’haverebbe ottenuto un Vescovato. La persona che li faceva l’offerta era tale, che haverebbe potuto mantenerli la parola: al che rispose il n[ost]ro buon P[ad]re, ringratiando l’amico, che non solo il Vescovato, ma tutte le dignità del mondo, quando unite Insieme s’havessero potuto conferire in un soggetto, volentieri haverebbe renunciato, a non perdere simile occasione, di potere spargere il sangue per amor di quel signore, che per lui con tanto amore sparso haveva. Nel far viaggio cavalcava di continuo sopra del basto, dando al Compagno al cavallo con la sella et una volta essendo andato solo, cambiò il suo Cavallo con la sella con un altro, che mostrava d’andare mal Volentieri, sopra del basto, cavalcandoci esso. Del suo corpo era divenuto come un tiranno, non li dando mai pure un minimo regalo: mai volse un Palcone per dormire, eccetto che quell’ultimo mese di sua Vita, ne tampoco fu un mese Intiero, ma gettava le Sue afﬂitte, e travagliate ossa sopra d’alcune pelli spelate di castrato, che nel principio, che capitammo in Giorgia, ne donò il Prencipe Teimuraz. Nel vestire appariva così povero, non volendo mai cose nuove, che camminando per la <281 R> piazza, e vedendolo le genti del paese, giungevano le mani et alzandole al Cielo pieni di maraviglia dicevano tra di loro: costui è ﬁglio di Kan, è per amor di Dio si è ridotto ad andare di questa maniera, havendo abbandonato il tutto per il suo

Pro Georgia vol. 23.indd 230

20-11-2013 12:14:19

THEATINES ORDER IN GEORGIA

231

Sig[no]re. Lo chiamavano fliglio di Kan perché essendo tornato da Italia Nicolò22 monaco Giorgiano, disse, come egli era di buon nascimento di Padre ricco. Se cibava di ordinario de cibi grossi, e nell’ultimo anno di sua vita s’era astenuto affatto dal vino. Infatti col suo trattare s’accattivava tutti con la sua vita edificava tutti, e sì da noi altri come da R[everend]di P[ad]ri di S[ant’] Agostino erano ammirate le sue virtù e perfettionate. La sua morte è stata pianta generalmente da tutti huomini, e donne, così Armeni, come Giorgiani, e Persiani, havendolo tutti in concetto d’huomo giusto e perfetto ma molto più è stata pianta da noi, e da me in particolare, per vederme privo di comministro, e Coadiutore tale, che con l’esempio n’andava sempre inanzi animandoci con tante parole a seguitarlo, imitandolo nelle virtù, che in lui vi lucevano. Confido nel Sig[no]re, che se ci ha lasciato col corpo non ci habbia d’abbandonare con la sua Intercess[io]ne, appresso di quella bontà infinita, della cui beatitudine spero che al presente stia godendo. E già potria dire haverne veduto un piccolo segno in persona mia. Perché essendo terminata quella lunga infermità che presi in Gancia nel mese di Sett[emb] re del 1632, e fino ad hoggi mi travaglia, quel tempo nondimeno ch’hebbe a fare l’officio della sepoltura al suo benedetto corpo, non mi venne la febre. Sia ne di tutto ciò benedetto il Signore, al quale dedico la Vita mia e di tutti questi altri n[ost]ri Padri supplicandolo humilm[en]te, che disponga di noi e di quanto habbiamo secondo il suo divino beneplacito. <281 V> Do anco aviso alla P[aternità] V[ostra] m[olto] R[everenda] come doppo il felice passaggio all’altra Vita del sopradetto nostro Padre, il fratello Don Antonio Giardina ha cominciato a predicare in Chiesa la Dom[enica] tra l’ottava dell’Epifania essino ad hoggi seguita a farlo ogni Domenica, non conoscendosi in questo passe altro giorno festivo, quale esercitio fa con tanta Franchezza, e sodisfatione di chi l’ascolta, ch’ha dato occasione a tutti questi Padri, et a me in particolare di renderne affettuose gratie a quel pietoso Signore, che del tutto non abbandona li suoi servi, stando noi assai mortificati per il mancam[en]to, che nella n[ost]ra Chiesina scorgevamo per la morte del soprad[dett]o Padre. Per conto del negotio per il quale semo in q[ue]ste parti ancorché per hora assai difficile si mostri, si fa nondimeno dal canto n[ost]ro quello che si può tenendo buona corrispondenza, et usando amorevolezza con tutti sì Armeni come Giorgiani invitandoli alla n[ost]ra Chiesa, e prediche, dove vengono come ho detto con sodisfattione, predicandosi loro per hora quelle cose, che non possono negare, con tutto ciò dicono, esser noi 22 Nicolò – it refers to Nikoloz Irubakidze-Cholokashvili (cf. note 12).

Pro Georgia vol. 23.indd 231

20-11-2013 12:14:19

232

PIOTR CHMIEL

virtuosi, e persone da bene, ma ingannati dal soverchio sapere. Altri più pietosi dicono, fate che li nostri superiori ce lo comandino, e noi puntualmente eseguiremo quanto da voi ne sarà imposto. E veramente così è: che se il Sig[no]re non tocca il Core de Prencipi e Prelati, par che si fatica in vano: onde perciò havemo contratta stretta amicitia col nuovo Patriarca Giorgiano col mezo d’alcuni regali, che l’habbiamo fatto, acciò dasse licenza a suoi sudd[i]ti, s’avvalessero di noi in questo mancam[en] to de loro Sacerdoti, essendo buona parte d’essi, o fuggiti, o morti con la venuta dell’esercito <282 R> Persiano qui, ma non senza amari sospiri ciò scrivo, m’avveggo, che più tosto inchinano alla setta maomettana, che alla vera, e Cattolica Fede di Christo. Il morto Patriarca Armeno per nome Moryses23 hebbe a dire un giorno, che sì come noi altri monstravamo, esserne molto a core la salute spirituale di lui, e del suo popolo, così egli niente meno desiderava la nostra. Con questo nuovo Patriarca eletto (cioé appuntato per eleggersi per nome Filippo24, il che non può mancare, e fin da hora comunemente da tutti si chiama con tal nome) tengo stretta corrispondenza, e dal più antiano de Vartabiett25 sono stato invitato per la nova elettione in Erevan, dove se il Sig[no]re si degnerà darmi la salute, me trasferirò, apprendosi il passo, stando hora il tutto coverto di neve. In fatti si vigila sopra de tutti, e per ogni via, che a noi paia possibile. E perché il n[ost]ro P[ad]re Don Giacomo ha lasciato nome di gran medico, tiene questa gente l’altri Padri in concetto tale. Se ne cava questo di bene dal smaltirne di simile professione, che avvalendone noi dell’occasione, q[ua]ndo s’è potuto, s’è fatto dare in colpa all’infermi dell’errori circa fidem facendoli d’avantaggio protestare di volere in quella morire, che hanno insegnata li S[an]ti Apostoli, e successori di S[an] Pietro. Con le ultime lettere avisava la P[aternità] V[ostra] m[ol]to R[everen] da come s’era tralasciato l’esercitio delle lingua. Hora le dico, essersi già questo repigliato, ma non come prima per il mancam[ent]o del n[ost]ro caro Maestro. La necessità non però fa essere ciascheduno n[ost]ro di se mede[si]mo. Al chiamare altra persona straniera per questo effetto, non occorre pensare, non essendo <282 V> perciò sufficienti le nostre debolissime forze. Non si perde il tempo. Mi pare soverchio replicare in ogni lettera l’istesso mottetto, raccontando alla P[aternità] V[ostra] le nostre miserie, e necessità. Chi ha viscere di pietà simili alle sue, se considera attentam[en]te il luogo, dove 23 Moryses – the Armenian Catholicos Moses II (1629-1632). 24 Filippo – the Armenian Catholicos Philip I (1633-1655). 25 Vardabiett (acutally: vardapet) – an Armenian priest-scholar.

Pro Georgia vol. 23.indd 232

20-11-2013 12:14:19

THEATINES ORDER IN GEORGIA

233

ci trovamo, con l’occhio della compass[io]ne, le vedrà niente meno di quello, che noi con la prattica l’esperimentamo. Rappresento questo solo humilmente per hora alla P[aternità] V[ostra] molto R[everen]da chi sono questi che dimandano d’essere soccorsi, a chi se dimanda questo aviso, et il fine perché se dimanda. Con ogni riverenza ho preso confidenza di soggerire alla P[aternità] V[ostra] m[ol]to R[everen]da alcuni mezzi, con li quali ne haveria potuto soccorrere senza scomodare nessuno, tengo se ne sia avvaluto, o di essi, o d’altri, per tanto per non travagliarla tanto, non li replico altro. E quando al Signore non piacessero simili mezzi, mai lasciaremo di servire la M[aestà] S[ua] D[ivina] con quella Serenità di core, come se possedessimo tutti li beni del mondo, havendo io qui sperimentato in cinque anni, e mesi, non esser egli scarso d’Inventioni da poterne provedere, al che In Casa nostra non si può pensare senza prima lagrimare. Il paese non sia può dire, che stia quieto, si dicono mille nove di guerra alle quali già ci havemo assuefatto l’orecchio. Dio benedetto ordini il tutto a maggiore gloria della M[aestà] S[ua] divina, salute dell’anime nostre e di questi popoli. Con che facendo tutti alla P[aternità] V[ostra] m[ol]to R[everen]da hum[ilissi]ma riverenza li bacciamo humilm[en]te li piedi, e dimandandoli la sua benedit[io]ne ci raccomandamo alle orationi, e sant[issi]mi Sacirificij, e de tutti l’altri <283 R> nos tri R[everen]di P[ad]ri e Fratelli. In Gori de Gorgistan li 2 di febbraio 1634. Della P[aternità] V[ostra] m[ol]to R[everen]da Humiliss[imo] servo, et obidient[issi]mo Figlio nel Sig[no]re Don Pietro Avitabile Chierico Reg[ola]re 2. Information for the missionaries betaking to Georgia, without author and date, probably 1634-1635 – AGT 665: Missioni: Georgia, f. without number The infromation provides the missionaries betaking to Georgia with some useful advises. Informatione per li P[ad]ri Missionarij della Giorgia Primieramente si doveranno quanto prima procurar un Vestito da frate Domenicano, e trasferirsi a Messina per aspettar ivi il Viatico, e le speditioni della Sagra Congreg[azione] de Prop[aganda] Fide.

Pro Georgia vol. 23.indd 233

20-11-2013 12:14:19

234

PIOTR CHMIEL

2. Doveranno far capo per haver imbarco dal Sig[no]r Cassano Giustiniano Responsale della Sacr[a] Congreg[azione] in detta Città, al quale si mandaranno gli ordini per il Viatico, e le sudette speditioni. 3. Doveranno far la Via di Costantinopoli, per passar poi di la per il mar negro al Caffa26 di Tarsonia: di dove dovrann scirvere al P[ad]re D[on] Guiseppe Giudice, che si trova vicino sei giornate presso il Principe, detto Dadian, per haver da quello gli ordini come dovranno seguitar il loro Viaggio. Nell’imbarcarsi, si doveranno vestire da Domenicani; e non prima. 4. In Costantinopoli si rimetteranno tutti li dinari per servitio della Missione di Giorgia li quali potranno di là levare per portar seco, o pure lasciarli in mano del Sig[no]r Bailo27 Veneto, secondo che sarann da S[ignor] B[ailo] consegliati; perché forsi sarà meglio28 a transportargli in Georgia con rimesse, overo in più volte. 5. D[on] Antonio Correr29 potrà imbarcarsi in Venetia, et aspettare li P[ad]ri Compagni al Zante30, di dove li scriverà a Messina, quando sarà arrivato, drizzandosi le lettere al Sig[no]r Cassan[o] Giustiniano, overo havendo occasione passar in Costantinopoli. 3. Letter of Pietro Avitabile to the Father General of the Theatines, fathers consultors and the members of the order’s chapter: the unpublished fragment (Aleppo, 1635 or 1636) – AGT 665, Missioni: Georgia, 303r307r31. The published fragment speaks about a project of Avabile attempting to involve the Theatines in the activity of bailo’s school for drago26 Caffa – a town in Crimea, the present-day Feodosiya in Ukraine. 27 Bailo – a Venetian permanent envoy to the Ottoman court, residing in Constantinople/Istanbul. 28 In manuscript the world meglio is repeated. 29 Antonio Correr – a Theatine missionary from Venice, arrived in Georgia in 1636. Due to the fact that the information mentions Ft. Giuseppe Giudice who came to Georgia in 1631 and bearing in mind that the letter must have been written before the departure of numerous Theatines for Georgia who arrived there in 1636, it has been written probably around 1634-1635. 30 Zante – an island in the Ionian Sea, present-day Zakynthos, Greece. 31 The ﬁrst part of the letter has been published – as Copia d’alcuni capitoli d’una lettera del P. D. Pietro Avitabile, prefetto della missione della Georgia, al Molto Rev. Padre Matteo Santomango, preposito generale dei Chierici Regolari, e suoi RR. PP. Consultori, e tutti l’altri RR. PP. del capitolo generale – from a manuscript preserved in APF (SOCG, vol 135) by Alonso (1999) 18-22, item 164. According to the scholar the letter has been sent in 1635. The whole letter is preserved in AGT 665 on cards 301r-307r and this text was the source for the present edition. According to a note on 301r in principio, the letter’s addressee was the Father General, fathers consultors as well as chapter’s members of the order and it was written in 1636.

Pro Georgia vol. 23.indd 234

20-11-2013 12:14:19

THEATINES ORDER IN GEORGIA

235

mans as well as about some internal order’s issues regarding the mission in Georgia and the communication of the religious with their supervisors in Rome, including the use of a secret code. […] <303 r in ﬁne> Mi è sovvenuto un altro mezzo secondo me assai facile per soccorrere q[ue]sta n[ost]ra S[an]ta Missione con prestezza grande sì ne bisogni spirituali, come temporali d’essa, potendosi anco ricevere siuram[en]te, et in poco tempo le lettere che vanno, e vengono, il che per tutti sarebbe di contento indicibile. <303v> So che l’Eccell[entissi]mo Sig[no]r Bailo, che per la Serenis[sim]a Repub[bli]ca di Venetia risiede in Constantinopoli, sia solito menar seco in quella sua ambasciaria un P[ad]re Sacerdote per Cappellano a sua sodisafattione, prendendoselo hora da una, et hora da un’altra Religione. Hora a me pare, che giudicando anco così bene la n[os]tra S[an]ta Religione, che con l’autorità de nostri S[an]ti Padri di Venet[i]a32 maneggiandosi p[rim]a del tempo ordinario questo negotio, potrebbero esser eletti due nostri (…) Religiosi: et interno di ciò non solo non vi conosco inconveniente alcuno, ma servitio di Dio, et utile per tutte le parti, che vi concorrono. In quanto al p[rim]o: due P[ad]ri della S[an] ta Compagnia di Giesù, ancorche habbian essi casa in Constantinopoli, continuam[en]te risiedono app[re]sso dell’Ecc[elentissi]mo S[ignor] Ambas[ciato]re di Francia. Li P[ad]ri G[esui]ti dell’osservanza stanno soli in casa de tutti li Consoli d’ogni Natione, che dimora in Levante, intendo de Consoli Cattolici. Li S[an]ti P[ad]ri Cappuccini alla gagliarda l’han[n]o tentato per Saida; per Quanto al 2o33, ch’è il servitio di Dio, che più d’ogn’altro ne deve premere, suole per ordinario la Repubblica assegnare ai suoi Rapresentanti sei giovani, acciò assuefacendosi da quella tenera età al tratto della Corte Ottomana, con apprender anco la lingua, possa poi di questi servirsi nell’occorrenze, come di gente, a cui possa conﬁdare li suoi negotij, ma s’è veduto per isperienza, che dovendo di Rapresentanti attendere all’altri affari maggiori, hanno per lo più q[ue]sti giovani, e per la libertà del Paese, e per le male prattiche, fatto pessima riuscita, che o sene son fatti Turchi, o dati già in reprobum sensum, è stato bisogno mandarli in dietro, per ovviare a da[n]ni magg[io]ri. <304r> La dove se s’arrivasse mai a quel che io antepongo alle P. P. V. V34. m[olto] 32 A Theatine residence was present in Venice, cf. F. A n d r e u, I teatini dal 1524 al 1974. Sintesi storica, ‘Regnum Dei’ 30 (1974) 13-15. 33 Ie: ‘secondo’. 34 Ie. ‘Paternità Vostre’.

Pro Georgia vol. 23.indd 235

20-11-2013 12:14:19

236

PIOTR CHMIEL

R[everen]de potriano li n[ost]ri P[ad]ri haver cura d’essi, allevandoli con buona disciplina, che sembrariano tanti novitij. La Republica non restarebbe defraudata de suoi pensieri: li nostri ottim[amen]te potrebbero apprendere le lingue con la comodità de Maestri, che tengono per d[ett]a gioventù, et impiegarsi poi in q[ue]llo, che dall’ubidienza santa sarà loro imposto; o per insegnarla ad altri costi; o per rimanere sempre uno d’essi in quella Corte, bandendosi da essa li Maestri Mori, che suole pervertire quella semplice età, o pure per ingolfarsi poi più in alto, stendendo le vesti dello spirito, e dottrina a beneficie di tant’anime. All’Ecc[ellentissi] mo S[ignor] Bailo non può esser ciò di peso, mantenendoli a spese del publico; anzi più tosto d’utile, e ricreatione, sì per havere continuamente appresso di se tali soggetti, con li q[ua]li potrà confidarsi, bisognando, come per la compagnia de servi di Dio, e q[ue]sto molto più se tra l’uno, e l’altri vi fusse qualche vincolo di parentela, il che no[n] haverà del difficile. Il publico non patirà danno, mentre sostentandone già uno, la limosina che a questo dà, potrebbe convertirla nel mantenimento dell’altro aggiunto. La n[ost]ra S[an]ta Religione non sarà fuori di sperarla di poter havere col tempo una residenza de cinque Religiosi in Costantinopoli, come appunto si vede in questi Padri dell’osservanza d’Aleppo, che dal pubblico di d[ett]a Repub[bli]ca sono mantenuti, e proveduti di quanto fa loro bisogno, senza c’habbiano travaglio di provedersi, come si suol dire, d’un bastone per la scopa, havendoli assignato <304v> il Principe la spesa dell’accesso, recesso, vitto, vestito, affitto di casa e spesa per servitio della Chiesa. Senza l’altri progressi, che da quel luogo si potria fare, la santa Missione della Giorgia sollevarà al quanto il capo, potendosi di là con poca spesa, e prestezza mandare verso di Costantinopoli, con sicurtà d’haver da essere consolata ne suoi bisogni spirituali, e temporali dalla benignità di quelli Padri, ch’ivi dimoraranno. Anco la S[an]ta Sede ne rimarrà con ciò servita, perché si potranno mandare per quella strada putti per allevarsi in Roma in quel Collegio, che per la gioventù giorgiana ha in arrivo di fondare costì il S[ignor] Pietro della Valle35 Promotore di questa Santa Missione, conforme più volte s’è dichiarato con me, pensandosi solo al modo o strada, per dove havessero potuto passare di giovani. E per facilitare il tutto alle P. P. V. V. Molto R[everen]de li fo sapere, come ultima[en]te dall’Eccell[entissi]mo Senato36 s’è fatta elettione del nuovo 35 Pietro della Valle (1586-1652) - a Roman nobleman and traveler known i.a. for his advocacy for an establishment of a Catholic mision in Georgia. 36 Senato – it refers to the Senate of the Republic of Venice. It is worth noting that the bailo was a unique envoy of the Republic elected not by the Senate, but by the whole Major Council

Pro Georgia vol. 23.indd 236

20-11-2013 12:14:19

THEATINES ORDER IN GEORGIA

237

Bailo in persona dell’Eccell[entissi]mo S[ignor] Alvise Contarini37, che fu già predecessore di cotesto Ambasciatore appresso la S[an]ta Sede e forsi potrebbe essere, che non sia partito. Et al valorre de nostri S[an]ti Padri di Venetia non sarebbe difficile ottenere ciò dall’Ecc[elentissi]mo Senato con un memoriale, che se li desse in nome di tutta la nostra Santa Religione, spiegando li con questo solamente quel che porta l’occas[io]-ne presente, conforme essi giudicaranno doversi rappresentare, nel che consiste il tutto. Se le P. P. V. V. m[ol]to Rev[eren]de amettera[n]no q[ues]ta mia proposta, e non paresse loro fuori di raggione farne di ciò consa<305r> -pevole il S[ignor] Pietro della Valle, ne le prego di ciò humilmente per segno di grata corrispondenza, non convenendo a me farlo prima d’intendere quello, che dal Sig[no]re sarà ordinato. Di più humilmente prego le P. P. V. V. M[ol]to R[everen]de vogliamo ordinare, ma di modo che s’habbia da eseguire, che s’introduca costì’uno studio delle lingue Greca, Armena, e Turca, per coloro, che col favor divino haveranno da esser incamminati per la s[an]ta Missione, facendovelo attendere un paio d’anni prima di partire. Questo, oltre all’esser servitio di Dio, sarà anco utile per essi med[esi]mi, havendosi un giorno da trovare in paesi, dove ne bisogni proprij né saranno intesi, né potranno intender altri. Dentro di Roma non vi manca chi in breve t[em]po possa fare un perfetto Maestro, e questo poi farne dell’altri. Havemo ancora il nostro fratello Don Antonio Giardina, Religioso di molti meriti, e perfetto Missionario, che come altre volte ho scritto, nello spatio di pochi giorni più d’un anno ha appreso le lingua Giorgiana, e Turca, predicando francam[en]te in queste lingue. Io non so, che, cosa li possa toccare in cotesta santa Radunanza generale. So nondimeno, bene, esser egli meritevole d’ogni honore, non che del vocalato. Lui intanto è superiore d’una nostra Residenza, nè nella sua, ne meno nell’altre v’è occasione di convocare Capit[ol]o, volendo tutti quel che vuole uno e questo quel che altri desiderano. Piacesse al Sig[no]re, che molti di quelli, che alla s[an]ta Missione n’haveranno da succedere, cominciassero dell’istesso modo, e finissero conforme al principio, e con tutti s’havesse a dispensare <305v> in d[ivin]o honore. La santità di H[onorevole] Sig[no] re dispensò d’un anno al Sacerdotio del fratello Serafino Filingieri, perché doveva partire per la santa Missione della Giorgia, supplicandone di ciò io (cf. A. Höfert, Den Feind beschreiben. <<Türkengefahr>> und europäisches Wissen über das Osmanische Reich 1450-1600, Frankfurt: Campus, 2003, 126). 37 Alvise Contarini (1597-1651) – a Venetian diplomat and bailo in Constantinople/Istanbul from 1636 to 1641 (not to be confused with A. C. (1601-1684), a dodge 1676-84).

Pro Georgia vol. 23.indd 237

20-11-2013 12:14:19

238

PIOTR CHMIEL

humilmente la S[anti]tà Sua. Intorno a q[ues]to non hanno le P. P. V. V. molto R[everen]de bisogno di consiglio, ne d’instanze, q[ua]le se mai potesse havere luogo alcuno, il che realmente non mi sovviene, con ogni riverenza, et humiltà gliela fo. Questo nostro fratello in compagnia del fratello Don Christoforo Castelli38 dimora nella Prov[inci]a di Guriel. Li P[ad]ri Don Gioseffo Giudice, e Don Arcangelo Lamberti in quella d’Odisci, ambedue situate sù del Mar Negro, se bene quelli di Guriel vi sono più d’appresso, ciò è una picciolissima giornata. Et il P[adre] D[on] Giusto Prato, et io semo in quella di Castelli, che costì si nomina Cardueli. Ho intentione di far una cosa; e perché più prontamente eseguisco l’altrui parere, che’l mio, l’accenno al n[ostr]ro Molto R[everen]do P[ad]re Gen[era]le, acciò me ne dia la sua benedittione. Tutte queste residenze di questi altri Religiosi sogliono chiamare il loro Santo Superiore con nome particolare. Et in due d’esse in particolare dove non sono se non due Sacerdoti in tutto, con un fratello, che non v’è sempre, ciò è il P[ad]re Priore, et il P[adre] Guardiano. Se la nostra s[an]ta Religione provederà la nostra santa Missione de cinque Ministri, conforme l’ho supplicata per ciascheduna Resid[en]za, vi farò ancor io per tutte il Vicario, se pure haverà da tocar a me, avvalendomi sempre delli più vecchi di Religione, a delli più antiani nella s[an]ta Missione, rispetto a quelli doppo d’essi saranno venuti <306r> ancorché li precedano in altro: e questo per non haverli mai più da mutare, se altrimente non me venisse ordinato dal Sig[no]re. Con molta mia maraviglia ho sentito, come il M[olto] R[everendo] P[adre] Fr[ate] Gio[vanni] Thadeo di s[an]ta memoria primo Vescovo di Spahan39 menava seco per servitio della Sua Chiesa alcuni S[an]ti Religiosi Minoriti, havendo prima d’esser consecrato dato parola a me costì, d’avvalersi de ministro de nostri S[an]ti Compagni. A questo aviso non mi sono mosso punto internamente, anzi che nell’eterno n’ho reso gratie al Sig[no]re, supponendo qualche sentim[en]to quando mi venisse signiﬁcato, ciò non esser stato per l’ordinatione sua divina; pure mi potrebbe cagionare qualche sentim[en]to, quando mi venisse signiﬁcato, ciò non esser stato per l’ordinatione della M[aestà] S[ua] D[ivina], ma per40 permissione di lui, stante la negligenza del n[ost]ro Provin[cia]le, al quale tra 38 Christoforo (Cristoforo) Castelli – a Theatine missionary in Georgia, arrived there in 1632 and present till 1654. His writings belong to the main sources for the history of the Thieatines’ mission in Georgia. Cf. Licini (1980) and (1985). 39 Spahan – Ispahan, the capital of the Safavid Persia, present-day Isfahan, Iran. 40 In the manuscript the word per is repeated.

Pro Georgia vol. 23.indd 238

20-11-2013 12:14:19

THEATINES ORDER IN GEORGIA

239

l’altri diedi in nota questo particolare. Non ho vita tale, che possa cossì lontano accertarmi di ciò che desidero sapere. Il n[os]tro Molto R[everen] do P[ad]re Generale come più vicino deve invigilare anco sopra di questo. E per liberarsi ogn’uno del dare, e ricevere l’informationi de negotij della s[an]ta Missione, o sia predecessore, o successore nell’ufficio, si deve tenere un libro a parte con notar in esso ogni cosa distintamente, et una picciola cassetta da conservarci le lettere accen[n]ate in d[ett]o libro, il che cominciai io a fare prima di partire da costì, persuadendomi dovesse seguitare dell’istesso modo chi, a cui fu d[ett]a scrittura consignata. Non si deve dare la colpa alle mutationi de Procuratori ma al non haver quest’altri ricevuto li negotij ordinati. Et se il primo non l’ha fatto, non si darà animo de principiarlo il 2o, e <306v> molto meno il 3o. Per amor del Si[gno]re non si tenghi morta cossì q[ue]lla benedittione che dalla pietosa mano di lui ne viene: ne il P[ad]re Caviero faccia d’hora inanzi più conto delli danari, che de suoi fratelli: se li tiene morti costì sotto chiave, potria liberarsi da questa occupatione pessima d’haverli a custodire senza utile di lui, et inviarli con li deliti requisiti qui a questi S[an]ti P[ad]ri Carmelitani Scalzi; nella cassa de q[ues]ti non staranno meno sicuri di quello che sarebbe costì: che se l’havessi qui trovati non mi correrebbero tanti interessi per le trecento piastre c’ho mandato per li nostri Giovani alli nostri s[an]ti Compagni in Gorgistan. A noi poveretti una piastra sola fa tanto danno, quanto ne potrebbe sentire un povero Sarto, al quale fusse stato rubbato l’ago unico, c’haveva, con cui intendeva provedere di pane quel giorno la sua famigliuola, nè ha modo da potersi provedere l’altro. Tutti sanno, che semo entrati in Giorgia cinq[ue] anni sono con cinq[ue] piastre custodite dall’ingordigia de ladri, che ne spogliarono, con spargim[en]to di sangue. Sia tutto a gloria di Dio. Satagentis, solliciti, et in tribulatione positi, verba sunt ita. Nel principio, che col mio S[an]to Compagno me trasferij in Giorgia, ne fu mandata una cifra dal n[ost]ro Superiore, ad instanza n[ost]ra, quale quanto mi pare necessaria, che s’habbia, tanto giudico difficile si possa quella osservare. Alle volte ne conviene fuggire, et andar innanzi, o dietro senza d’essa. Per tanto tra di noi nella s[an]ta Missione usano questa, e mi par anco a proposito tenerla con tutta la n[ost]ra s[an]ta Religione, et a questo fine la <307r> noto nella present lettera, acciò da tutti si sappia, et in qualunque caso capitassero mai le nostre lettere, ciascheduno possa esser informator del contenuto d’esse. Osservamo dunque le lettere della Salve Regina, e conforme si leggono queste, così segnamo li numeri. Per esempio il n[umer]o 1 significa la lettera s, il n[umer]o 2 la lettera

Pro Georgia vol. 23.indd 239

20-11-2013 12:14:20

240

PIOTR CHMIEL

a, il 3 la l, il 4 la v, il 5 la e, etc. dimodo che se verremo significare questa parola Angelus la notariamo così 2, 10, 8, 5, 3, 4, 1. Questo com’ho detto è comune a tutti, ne v’è pericolo si possa da forastieri comprendere cosa ale(…)a Questa lettera è copia d’un altra da me inviata con un vascello alle P. P. V. V. molto R[everen]de, che da questa scala partì pochi giorni sono. Prego per tanto il n[ost]ro M[olto] R[everendo] P[arde] Gen[era]le, che se tutte due lettere capitassero a salvamento, voglia questa, e non l’altra presentare; atteso che nel copiarla mi sono sovvenuti altri motivi, che non sono nell’altra. E qui facendo per fine humilissima rivere[n]za alle P. P. V. V. molto R[everen]de mi raccomando alle loro sante orationi, e sant[issi] mi sacrificij. In Aleppo li41 Delle P. P. V. V. M[ol]to R[everen]de Hum[ilissi]mo Servo nel Sig[no]re Don Pietro Avitabile chier[ic]o Reg[ola]re 4. Letter of Gaetano Alessandri (Mingrelia, 21.08.1647)– AGT 665, Missioni: Georgia, f. without number Alessandri informs about his adventures during the way towards Georgia. Molto Reverendo in Christo Padre, Per gratia di N[ostro] S[ignore] siamo gionti in Mengrelia li P. P42. D[on] Gio[vanni] Battista Monti43, D[on] Giacomo Antonio Marci44, il laico francese al quale diedi la professione al Caffa conforme l’autorità che ne havevo et io. Le diedi la professione al Caffa perché dovevamo tardare assai per il viaggio, e fu bene per la Varia che pochi giorni doppo ci fu fatta da un Turco Capitano di Nave quale al loro ci accusò che portassimo lettere al Persiano e ad altri Prencipi in loro danno. Onde fuerimo Chiamati dal Bassa45 et interrogati molto diligente[men]te e final[men]te tentati della fede. Con dirci più volte se si saressimo fatti Turchi quando 41 There is no date reported. 42 Ie. ‘Padri’. 43 Giovanni Battista Monti – a Theatine missionary from Milan, arrived in Georgia in 1646. 44 Giacomo Antonio Marzi – a Theatine missionary from Cremona, arrived in Georgia in 1646. 45 Bassa (bascià) – a high-rank Ottoman official.

Pro Georgia vol. 23.indd 240

20-11-2013 12:14:20

THEATINES ORDER IN GEORGIA

241

havesse ritrovata qualche lettera (…) al loro Re. E se havessimo accettata la conditione facil[men]te ne favorebbero presi in parolla; ma con l’auito di Dio che ci levò ogni timore della morte, rispondemmo come dovevamo confermando la S[an]ta Trinità che apunto era il suo giorno festivo. Non ritrovando il Bassa Cosa Alcuna, e di più havevamo il passaporto dal Visir46 di Constantinopoli del duale vera[men]te il Bassa temette e ci lanciò con levarci però alcuni scudi che la lui et li altri furono da 10 pochi giorni dopo N[ostro] S[ignore] diede la penitenza a chi ne diede l’accusa perché poco lontano da noi in una fortuna grande di Mare se li ruppe tutto il vasello con la perdita della maggior parte delle Robbe non ostante che stesse alla spiaggia sopra le Avore. E fu che tutti ancorché Turchi attribuito al danno che ci haveva fatto, e che Dio l’haveva castigato. Qui ho ritrovato tutti li Padri in Pace e sanità; un fratello per il quale mi era licenza di darli S[anto] habito della Religione, ma era divenuto pazzo e ben poi ritrovato in se stesso et e fuori della Religone. Delli Programi della Missione il P[adre] D[on] Arcangelo47 il che ne scriveva piu distintamente per che esso e statto presente che meglio di noi lo può fare. Mi dispiace che il Padre D[on] Archangelo partì se bene la licenza è condizionato che V[ostra] P[aternità] M[olto] R[everenda] mandi un altro di ogni modo se fara così con li altri mandar licenza senza mandar cambio presto se distrugeva la missione. Finisco la lettera ma non di proprio (…) per esser sopra giunto dal accidente di febbre per q[ues]to tralascio molte cose che ad altra occasione scrivero quando sara necessario. Finisco col farli humiliss[imi] si raccomandiamo tutti che loro orationi. Di Mingrelia li 21 Agosto 1647. Di V[ostra] P[aternità] M[olto] R[everenda] Humilissimo servo nel Sig[nore] Don Gaetano Alessandri C[hierico] R[egolare] 5. Letter of Andrea Borromeo, Giovanni Battista Monti e Giuseppe Maria Zampi to the General Father of the Theatines (Mingrelia, 16.09.1655) – AGT 665, Missioni: Georgia, ff. without a previous numeration, here referred to as 1-15 The missionaries provide the Father General of the order with a yearly report on their activities, writing about baptisms, help for sick persons, 46 Visir (visier) – one of the most important Ottoman ofﬁcials. 47 Don Arcangelo – Don Arcangelo Lamberti (cf. note 9).

Pro Georgia vol. 23.indd 241

20-11-2013 12:14:20

242

PIOTR CHMIEL

relationships with the Mingrelian prince and the Orthodox clergy as well as about the conditions of the mission itself. <f. 1> M[olto] Rev[eren]do in Xp[is]to48 Padre, Per non tralasciar il santo, e (…) costume usato da’gl’altri Superiori, e Padri Missionarij, Che hanno retta, e governata questa Santa missione, di scriver gl’annali progetti che in essa si fanno. Con la presente io con questi Padri daremo parte a V[ostra] P[aternità] M[olto] R[everenda] con la maggior brevità, ma verità, e schiertezza, ne sarà possibile di quel tanto, che con l’aiuto di Dio nostro Sig[no]re ad honore e gloria sua et a beneficio di quest’anime alla nostra Casa Commesse si è op[e]rato quest’anno del 1655. Ma perché o sia per la lontananza de luoghi, o per la difficultà del ricapito delle lettere, succede al più delle volte, che quelle si scrivono di qua si smarriscono, et si perdono, e così riesce vana la diligenza usata, in far che la notitia del Bene che qui si fa, le pervenghi all’orecchio, habbiamo pensato, e non sarà se non bene replicare, ma però in compendio quel tanto che da noi le fu scritto nell’anno passato 1654, acciò che se mai se fosse smarrita, come per non haverne noi sin hora havuta risposta alcuna, nè stiano in qualche sospetto, almeno con la presente se ne habbi costi una tal cognitione. Se le scrivo dunque primieram[ente], come circa battesimi, il numero non era inferiore a quello degl’anni passati, per che doveva esser arrivato a 300 incirca, molte delle quali tenevano di sicuro dovessero goder in Cielo l’eterna Felicitade. Come si era battezzato un Adulto Mengrello, posto in articulo mortis che essendo stato venduto di piccolo, benché allevato fra Greci, Erano molto dubbiosi del suo battesimo, per non ricordarsi egli d’haverlo mai ricevuto. Come ad un altro Greco capitato qua forastiero, e caduto in grave, e scandaloso errore, con le nostre persuasioni lo sovvenissimo d’aiuto spirituale, perché in virtu di quelle <f. 2> si ravvidde e con altre tanta edifica[tio]ne se ne tolse fuori. Come essendo stati feriti a morte in un giorno Solenne di fiera, che chiamano Scipiasoba, che si celebra ogni anno vicino alla nostra Casa, quattro sfortunati Mengrelli venuti per vendere le loro povere merci, et essendo fatto spettaculo di Compassione, e quasi tutto il Paese alla detta fiera Concorso, et occor48 Ie.‘Christo’

Pro Georgia vol. 23.indd 242

20-11-2013 12:14:20

THEATINES ORDER IN GEORGIA

243

ressimo subito in loro aiuto, e Soccorso, senza esserne da nesuno richiesto, e gli Somministrassimo con ogni possibile Carità tutti quei possibili rimedij che stimassimo alle lor piaghe opportuni, nettandole con le proprie mani, e con molta puntualita’ e pazienza, le (…) del Sangue e gli usassimo tutti quelli Officij di Carità pietata di che richiedeva il loro misero stato, del che ne resto il Paese edificato, in modo che non cessava ogn’uno di predicarci ad alta volce per huomini veramente di Dio pieni, di Carita’ e per ottimi Christiani, ne’ minor fu il Concetto che di noi fece il Prencipe Dadian49, all’orecchie del duale subito pervenne la fama, non meno del Caso, che della Carità nostra, ordinando, che uno di questi che fu il più ferito et il più pericoloso degl’altri, fusse del tutto Commesso alla nostra Cura, q[ua]le con l’aiuto di Dio, ci riuscì così bene, che in poco spatio di tempo glielo restituissimo sano, e valendo per ciò il Prencipe far riconoscere le nostre fatiche, con non so che ricompensa, le fu da noi risposto che quanto havevamo fatto in servizio di quel ferito, non l’havevamo fatto per Interesse di ricompensa mondana, ma per amor di Dio, e per servir ad esso Prencipe, Che però non volevamo altra ricompensa, che la gratia Sua50, del che nè resto anche molto più edificato. E finalmente, come non men[o] esso Prencipe, che tutto il Paese d’Odisce <f. 3> proseguivano nell’amorevole affettione verso di noi, del che ne Concepivamo speranza di maggiore bene, e questo è quel tanto in Compendio, che più diffussam[en]te lo scrivessimo l’anno passato. Quest’anno poi le facciamo sapere, come non ha mancato la Divina Pietà, bramata dell’eterna Salute di queste povere anime ricomprate anch’esse a Costo del pretioso Sangue di N[ostr]ro Sig[nore] Giesù Christo, di Somministrarci nuovi motivi di qualche bene spirituale, e di fare, che quanta Selvatica Vigna coltivata già per tanto tempo dalla fatiche e Sudori di tanti Evangelici Agricultori, quanti sono stati i Padri Missionarij della nostra Santa Madre Religione, producti qualche Frutto di benedittione, qual volentieri esponiamo agl’occhi di E[ccelenti] P[aternità] M[olto] R[everende] de nostri S[anti] Padri, e fratelli, acciò (…) l’odorata fragranza, ed insieme con noi ne rendiamo gratie a quel Dio n’è solo Autore. Cominciando secondo l’ordinario costume a scrivere de Battesimi, le facciamo sapere, come quest’anno pure si è battezzato gran numero de Bambini, che sono arrivati a 150 in circa. Intorno a quali Battesimi, 49 Dadian – Levan II Dadiani (cf. note 7). 50 Ie. the grace of God.

Pro Georgia vol. 23.indd 243

20-11-2013 12:14:20

244

PIOTR CHMIEL

perché l’inventione di servirci dell’acqua battesimale so che Colore di rimedio de Vermi, come fecero già li nostri primi operarij, e ne viddero miracolosi effetti, e fatto hoggi ma troppo obrinale, e commune, e non serve se non per quei putti, che sono attualmente Infermi, e come tali si vengono offerti dale proprie Madri, ogn’un di noi procura di trovar nuove inventioni conforme le varie occasioni, che se le parano avanti, e conforme le inspirationi, che le soggerisce lo Spirito Santo per arrivare, e conseguire l’intento, mentre il battezzarli palesemente <f. 4> si è ancora omninam[en]te prohibito, quali invenzioni non ci curiamo di scriverle ad un’ad una, per essere Impresa troppo laboriosa per noi, e troppo teclosa per le Paternità loro. Quei figliuoli poi sopra de quali habbiamo assoluto Dominio li battezziamo solemnemente in Chiesa, et hora ne habbiamo due da battezzare, che lo faremo piacendo al Sig[no]re la prima Solemnità, che haveremo. Habbiamo ancora quest’anno battezzato un Adulto di nostra Casa, che pure si trovava in procinto di morte, habendo prima molto bene esplorata la voluntà Sua, e conosciuto, che era di motivi Christiano, e nel Grembo di Santa Chiesa, dalla quale infermità si è poi rihavuto. Il Prencipe Dadian, e tutto il Paese d’Odisse proseguisse nella solita affettuosa propensione verso di noi, non mancando ancor noi all’incontro di sovvenire ogn’uno con la maggior Carità, che po[r]tiamo nelle loro necessità temporali, somministrandogli d’ogni tempo varij medicamenti, sempre che ricorrono da noi, che quasi ogni giorno succede per essere nelle loro Infermità medicati, andando volentieri alle Case loro Sempre, che ne dimandono per riscontrare occasioni di battezzar li Bambini, e di fargli qualche Salutevol discorso in profitto dell’anime loro, sogiungendo, che inviamo confuti in vedere, che Iddio Benedetto quasi facci miracoli, circa i rimedij che diamo all’Infermi, per che essendo molte volte insufficienti per le loro Infirmità sanano perfettam[en]te, e ci predicano per li primi Medici del Mondo, la dove essendo qui un Medico di gran fama, con suoi pretiosi rimedij, non fa cos’alcuna, e quanto più ne dà, tanto più perde il Credito, perché tutti muoiono. Habbiamo poi molta consolat[io]ne che dette fatiche non riescano del tutto in vano, perché se con nostri raggionam[en]ti non arriviamo del tutto a Conseguir la lor Convertione <f. 5> né caviamo pure bene, e per non tacerne alcuno, saprà come il secondo giorno di Pasqua, dedicato all’anime de loro morti che chiamano Scutotà, sogliono alla mattina sopra de lor Sepolcri fare alcuni Sacrificij cruenti, uccidendo Pecore, Porchi e Colombe, facendo che il Sangue bagni detti Sepolchri, credendosi i miseri in tal guisa di suffragare all’anime de loro morti. Hora contro di tale errore ogn’anno quando

Pro Georgia vol. 23.indd 244

20-11-2013 12:14:20

THEATINES ORDER IN GEORGIA

245

il tal giorno li vediamo comparire alla Chiesa per far similij Sacrificij, ci mostriamo acerbissimi riprensori, mostrandoli che detti cruenti non sono altrimente permessi nella legge di N[ost]ro Sign[no]re Giesù Christo, ma che sono Sacrificij d’Ebrei, con li quali si conformano sempre che li fanno, anzi che sono peggio di essi, perche essi non sacrificavano porci animali immondi, e prohibiti da Dio, come fanno loro, del che memoria, si guardano di farli alla presenza nostra, et altri Cavandone maggior frutto, se n’astengono affatto, facendo solo la beneditione dell’Animali sopra al Sepolchro, e poi se l’amazzano a Casa. Le riprentioni ancora che facciamo contro quell’abuso, che hanno di chiamar Dio l’huomo non cascano del tutto in vano, per che essendo hoggi mai fatto quasi a tutti palese, quanto noi abominiamo simile proposit[io]ne et quanto aspram[en]te riprendiamo, molti alla presenza nostra se ne astengono, anzi habbiamo più e più volte osservato, che essendo due alla presenza nostra, se uno cade in tale errore, l’altro lo riprende dicendole, che noi aborriamo d’esser chiamati Dio. Similmente ancora da una sciocca, et ignorante opinione che hanno, chel’esser Christiano consista in mangiar Carne di Porco, fondati sopra quel principio che nè li Turchi, nè li Hebrei, che non sono Christiani ne mangiano. Che però per conoscer <f. 6> se noi siamo Chrisitani, la prima Instanza che ci fanno, è il chiedere se mangiamo Carne di Porco, cacciamo motivo d’Insegnare in che Consista l’esser Christiano, che è in professar la legge e la Santa Fede di Christo, e qui se ci apre bel Campo di spiegarli minutam[en]te tutti i misterij di nostra Fede, e di raggionare poi del premio promesso nell’altra vita all’osservando di essa, e de Castighi delle pene Infernali a trasgressori, lasciandoli ben spesso molto atterriti, e (…) con li loro (…), bene spesso la facciamo costare la loro palpabile ignoranza, mostrandole quanto sia disdicevole allo Stato loro, e come hanno (…) a rendere conto a Dio dell’anime alla lor Cura commesse insegnandoli anche qual sia l’obbligo loro, tutto il che non sempre (…) in vano51. Per non tacer poi qualche segno dell’amorevole inclinazione, che tiene il Principe verso di noi, saprà come quest’anno in particolare, esercitò di Noi in varie occorenze, spettanti alla Sua propria persona, essendole venute per la vita alcune pustole cagionate dall’Infiammatione del Sangue, chiamò uno di Noi in Secreto e confidentem[en]te: gliele mostrò, et servì con suo molto utile de rimedij, che quel tal Padre li fece, nè Solo per quella, ma per alcune altre sue Infermità volle, che quell’isteso Padre 51 The passage is partly illegible.

Pro Georgia vol. 23.indd 245

20-11-2013 12:14:20

246

PIOTR CHMIEL

gliene facesse degl’altri. Alcune persone, che pativano certe Infermità secrete, e da lui tenarem[en]te amate, confido, non ad altri, che alla Cura di quell’istesso Padre, spiegandoli di propria bocca le Infermità, e raccomandandole la Cura. Bramato nel Tempo Quadragesimale di alcuni cibi, conformi alla stagione, si è più volte servito dell’opera nostra e[…]done quando simili cibi li vengono presentati dà al[…] per sospetto di veleno, o d’altro, non gli vuole appena mirare quelli <f. 7> che li facciamo noi, li mangia sicuramente, senza nessuno timore, attione in vero dimostratrice della gran confidenza, che con noi have. (..) poi essendoci capitate d’Italia tra Sue pietre preziose che nella sua venuta ci portò il P[adre] Lamberti per fargliene intagliare, ben intagliate, e legate in anelli d’oro, essendogliele presentate, le do Somma[en]te alla presenza nostra la sottigliezza degl’intagli, con suoi principali Baroni, e conobbe chiaramente, che noi non stiamo In la professione di gabbarlo, come già haveva fatto intendere, e se n’era deluto più volte, per la tardanza di quelle benedette pietre. Facendole poi noi fare Istanza che essendo ogn’anno più e più volte rubbati, o ci defendesse, o ne facesse Giustitia non havendo noi altro difensore, che lui, e ne desse licenza, perché non potevamo vivere in questo modo, esso alterandole in faccia, mostrò attusfarsene molto, e ci rispose, che le dispiaceva, ma non sapera che farci, perché tutto il Paese era ladro, e che quando erano rubbati, le dassimo qualche notizia de ladri, che poi sarebbe stato suo pensiero di farne la giustizia, effetti tutti di non poca affettione. Ancora verso il nostro Beato padre Gaetano ha mostrato una tal quale affettione, il che acciò V[ostra] P[aternità] M[olto] R[everenda] qui chiaram[en]te intenda, saprà, come essendo D. Giuseppe Maria Zampi, et io venuti a questa Santa Missione provvisti di molti buoni rimedij, e (…) per vedere se mai havessimo potuto aiutare il primogenito di esso Prencipe per nome Alessandro52, infermo di Paralisia incurabile, per provenire d’Infetta radice de suoi progenitori, stimassimo, che il più sicuro, et efficace rimedio sarebbe stata la intercessione del nostro B[eato] Padre, già che con altri Infermi <f. 8> si degna operare li stupendi miracoli, non fu difficile insinuar nel petto del Principe Infermo la divozione di esso Beato per la brama ardente che haveva d’ottener la Salute, atteso che a nostra persuasione si contentò di volerli fare un voto e mandò subito al Prencipe Suo Padre a chieder che cosa doveva fare, quale rispose che facesse pure tutto quello li dicevano li Padri, che del tutto le dava piena, et assoluta li52 Alessandro – Alexander, the older son of Levan Dadiani.

Pro Georgia vol. 23.indd 246

20-11-2013 12:14:20

THEATINES ORDER IN GEORGIA

247

cenza, e costì a nostra Istanza le guariva, di volerli fabbricare una Chiesa, permise, che le attaccasse la sua ﬁgura al Capezzale del letto, alla quale per nove sere se le accesero due Candelette, fu unto con l’oglio della sua Lampada recitò per nove giorni un Pater noster in suo honore, e l’(…) sua che chiamano53 Gandele, digiunò in suo honore nove giorni continui, ma o fosse per occulti giuditij di Dio, o per mancamento di fede nell’Infermo, non fossimo degni di ottenere la gratia. Appresso alla propensa inclinatione che ne mostra il Prencipe, seguita, come habbiamo toccato di sopra, quella che ne mostra il Paese, che certo non è punto Inferiore, perché primieramente il Patriarca detto qui il Cattholico, ci si mostra sempre più affettionato, mandandoci di quando in quando buone elemosine a Casa, e facendoci molto honore, sempre che si Rappresenta il motivo d’abbocarli con esso. Doppo il Cattolico ci si mostrano affettionati tutti l’altri Vescovi ancora, ma in particolare uno, che è di più (…) quale chamiano Scalingicheli, quale perché ci mostra assai più affettione degli’altri, mi pare degno di farne <f. 9> la V[ostra] P[aternità] M[olto] R[everenda] particolar mentione. Questi essendo in minoribus, e Semplice fu uno de più Fieri nemici, che in materia di fede havessimo qua, come lo dimostrò infatti, già molt’anni sono in una disputa, con un nostro Padre alla presenza di Dadian e chiamavasi Illarione, essendo poi fatto Vescovo, le la passò così con nostri, senza fargli ne bene, ne male, inﬁno a tanto che venute per (…) qual Cagione in nostra Casa, s’abbatte a vedere un certo Molino da girarsi con un Cavallo, che uno di Noi fece per Comodità di essa Casa, lo qual Molino si è poi dal med[esimo] Padre aggiustato, e perfettionato in modo, che con grandissima facilità è mosso da un piccolo Giumento, con un sol giro, gira quattro pietre, di maniera che tutti li mengrelli, che lo vengono, sia di che Condizione sia, si fanno le Croci per maraviglia, et persone confusi, et il P[ri]n[ci]pe istesso, essendolo venuto a bella posta a vedere dopo haverlo molto per minuto considerato, lo lodò assai, e ne restò anch’egli ammirato, facendoci intendere, che ne voleva ancor esso uno. Di questo Molino dunque, non però in quest’ultimo modo aggiustato, invaghitati il Vescovo Scallingicheli pregò quel tal Padre, che andasse a (…) uno al suo Vescovato di Scallingica, ci andò subito il Padre, e fece quanto bramava, quel Molino riuscito assai bene il Vescovo gradì tanto, che ringratiò il Padre, con assai larga elemosina, e questa tanta affettione verso esso Padre, e di tutti noi, che hora è fatto il più caro, et amorevol benefattore, et amico, 53 In the manuscript the word chiamano is repeated.

Pro Georgia vol. 23.indd 247

20-11-2013 12:14:20

248

PIOTR CHMIEL

che habbiamo, per che ci loda e dive molto bene di Noi, sovviene spesso la Casa di grosse, e Copiose <f. 10> elemosine, mantenendola di Cura per la Chiesa, quasi tutto l’anno, e manda spesso grosse elemosine di vino, e massime quest’anno, che habbiamo havuta grandissima Carestia, ne manda a donar pecore, e l’acche, invita spesso quel Padre a suoi più ameni luoghi per Causa di mutatione d’aria, havendone anco esso Padre bisogno per la Sua non troppo buona Salute, facendole molte carezze, il che non fa con esso solo, ma con ogn’uno di noi, che le capita a Casa, e come che è il più dotto, il più trattabile, il più Intelligente del Paese, essendo arrivato a tal grado per la sua virtù, si diletta di farne molti dubbij, si intorno alla fede, si anche di molta Coriosità intorno al stato de Prencipi d’Europa della grandezza, e Costumi loro, et in particolar Sommo Ponteﬁce, e delle cose spettanti alla Corte Romana, facendo molto Conto delle risposte, che diamo, replicandole con più chiara favella a tutti i suoi famigliari, Contesta aviva bocca, che li Preti Mengrelli non battezzano altrim[en]te, per che ne loro libri, non hanno la vera Forma de Greci, come ci ha mostrato essere ne Suoi libri, et ha voluto esso medesimo celebrar un battesimo alla presenza del Padre da lui più amato, per che vedesse il modo, e la forma, che osserva. Questo buon Vescovo conservandosi in molta Stima appresso al Prencipe, e ritrovandosi il presente Cattolico molto Vecchio speriamo dopo la morte di questo, di vederlo forte Cattolico, il che succedendo, come noi preghiamo il Sig[no]re, potria essere, che fusse di molto bene per noi, e per la nostra Santa Missione, faccia Iddio nostro Sig[no]re quello che è per il Meglio. Oltre all’Ecclesiastici li Secolari ancora d’ogni stato, e Conditione <f. 11> ci si mostrano molto benevoli, che a’ numerarli tutti ad’un ad uno, ci allungaressimo di Soverchio, fra questi il più degno de Stima, e del qual facciamo più Conto, e il più principal Sig[no]re del Paese, detto Homachi Librardiani, e sua Moglie, che può essere, che doppo la morte del Prencipe li succeda nel Principato per essere il più prossimo parente, che habbi, habile a Sostener questo Paese; questo Sig[no]re anch’esso, e sua Moglie in particolare Figlia d’un Prencipe di Sorselle, non è credibile quali segni di amorevolezza ci mostrano, e del conto che di noi fanno, che certo ne restiamo Confusi, ne potiamo satiarci di rendere le dovute grazie al Signore. Ben è vero, che non manchiamo di rendere le dovute grazie al Signore, e dal Canto nostro di usar ogni modo a noi possibile per captivarci la loro benevolenza, e Captivata che l’habbiamo, di conservarcela prima, con indurli puntualm[en]te a servire, sempre che ne chamiano nelle loro Infermità, secondariam[en]te in presentarli secondo l’occasioni di quelle

Pro Georgia vol. 23.indd 248

20-11-2013 12:14:20

THEATINES ORDER IN GEORGIA

249

poche povertà che habbiamo, levandoci dalla propria bocca buona parte, per non di quasi il tutto di quelle povere provisioni, che ci vengono da Constantinopoli, e per Terzo honorandoli Sempre, come richiede lo Stato di ciascuno con li poveri poi, e la gente bassa usiamo sempre ogni officio di Carità a noi possibile, somministrando a tutti senza nessuno Interesse ogni sorte di medicam[en]ti nelle loro Infermità, sempre che ricorrono da Noi, il che succede quasi ogni giorno, e soccorendoli in altri molti bisogni. Tutto il che facciamo non ad altra fine, che per arrivare in tal guisa a Conseguire l’intento nostro di battezzare li loro pargoletti, e bambini, e per farli <f. 12> qualche salutevol discorso per l’anime loro, divertirli da qualche offesa di Dio, Instruirli nella Santa Fede, et indurli a qualche opera buona, conforme all’obbligo nostro di Missionarij. Circa poi allo Stato di nostra Casa le diamo parte, come con l’aiuto di nostro Sig[no]re Iddio, tanto nel temporale, come nello Spirituale, camina assai bene. In quanto andiamo Sempre aggiustando la Casa, e megliorandola, secondo la possibilità delle nostre povere forze, e secondo comporta lo stato di queste Selve, e boschi, contro nostra voglia, siamo costretti a tenere alcuni pochi terreni, con fargli lavorare a nostra mano, così comportando la qualità e l’uso del Paese, non potendosi quivi se non con grandissima difficultà in alto modo vivere per non essere l’elemosine di benefattori d’Italia, e per non esserci la Commodità di provederci ne Suoi bisogni del necessario al Vitto. Hor questi benedetti Terreni portano seco varie Consequenze. Prima di tener huomini in Casa per lavorargli, Secondo di tenere Animali necessarij a questo fine, Terzo di pascere, vestire detti huomi[ni] e custodire detti animali, tutte Cose aliene dalla nostra professione, e di grandissimo nostro disturbo, massime che pare ancora, che siano in un certo modo contrarie alle nostre Costituzioni, che perciò le teniamo mal volentieri, et andiamo sempre pensando come potessimo fare a liberarcene, ma vedendo il modo impossibile, e considerando ancora, che non havendoci noi sopra sicurezza alcuna, perché hoggi l’habbiamo, e fra poco può essere che Il Prencipe ce li levi, e li lasciamo come habbiamo visto nell’altre missioni (… …) <f. 13> e lo sperimentiamo ogni giorno nell’animali, che ci vengono rubbati, in verità non è altrimente contro alle nostre Constituz[io]ni, che ci prohibiscono tener beni Stabili, e permanenti, bisogna che habbiamo presenza, e conformarci con nostri primi Padri, che hanno In questo modo fondata, e retta questa Missione, alle quali difficultà crediamo, che habbino ancor essi pensato, (…) fu l’avviso di trovare qua in Mengrelia (già che il pensare d’andare altrove vivente questo Prencipe, o durando le guerre è una follia) un qualch’altro lochetto

Pro Georgia vol. 23.indd 249

20-11-2013 12:14:20

250

PIOTR CHMIEL

d’aria più salubre, il che seguendo, come ne speriamo a Dio, sarà di molto utile, non solo per noi, che ci siamo, ma per quelli che verranno appresso. Lo Stato spirituale della Casa Camina (come habbiamo detto) anch’egli molto bene, perche primeram[en]te si fa tutta la Santa osservanza di leggere alla Mensa, dell’attendere all’oratione, et alla Chiesa, che si fa nell’altre Case della Religione, Sempre però, che non siamo impediti dalle occupationi, che portò l’offizio nostro. Per Secondo, se mai In questa Santa Missione vi è stato fra Missionarij la Pace, la Carità, e l’amore potriamo santamente vantarci, e gloriarci, che ci fa ad esso. Per terzo, si attende con la maggiore assiduità nell’ammaestrar quei figliuoli, che sono in nostro potere, e che ne sono Captati nella dottrina Christiana, insegnandoli anche secondo la loro capacità il Pater noster, l’Ave Maria, Il Credo, li Precetti Divini, e molte altre Orationi, si come anche a servir la Messa, e adesso appunto n[on] habbiamo <f. 14> uno d’età non più che di 21 anni in circa, il quale oltre al saper benissimo servir la Messa al pari de nostri Chierici, e saper quasi ben leggere, sa alla mente tante orationi in lingua georgiana, e Latina, che quando si mette per Comandamento di chi l’Insegna, a recitarle, è un’armonia a sentirlo. Con la gente Adulta di Casa, ogni Domenica, e tutte le feste principali dell’anno se le fa sentir la sua messa, e se li fanno Sempre esortazioni al bene, et ad incaminarli per la via del Cielo che molto bene la fanno. Per questo la Casa è fatta quasi Clausura, perché con molta edificatione, et ammiratione del Paese non ammaestriamo Donne in Casa, ma facendole dare alla porta nell’occorrenze, e bisogni per li serviggi di Casa. E per ult[im]o oltre a nostri digiuni, e della Religione, facciamo tutti quelli de Greci, ciò è 15 giorni avanti l’assonta della Madonna, et 40 in circa avanti la festa di San Pietro, e Paolo, né mangiamo Pesce la Quadragesima grande. Non ci par bene di tralasciare ancora prima di terminar questa nostra, di darli parte, come quest’anno quasi ci si rappresentò occasione di penetrare a Sommi Popoli, che parte sono sottoposti alla Giurisdizione di Mappe54, cioé al Re di Georgia, e parte sono soggetti alla Giurisdittione di Dadian, e quelli a quali ci si apri quasi la Strada, erano sotto la Giurisdittione del Mappe, l’occasione fu che quest’Inventata il nostro Prencipe Dadian vi andò con tutto il suo Esssercito per combatter con essi, onde noi allettati dalla Speranza di far qualche frutto Spirituale in bene di quelle genti, o al meno di scoprir la qualità del Paese, e per non 54 Mappe – deformed Georgian word „mepe”.

Pro Georgia vol. 23.indd 250

20-11-2013 12:14:20

THEATINES ORDER IN GEORGIA

251

esserci ancor penetrato nissuno de nostri Padri, stimassimo bene, che uno di noi accompagnasse il Prencipe, come infatti seguì, ma per l’altezza, asprezza, et inaccessibili Monti, con grandissimi Stenti, e perdita di un <f. 15> buon num[er]o di Mengrelli s’arrivò a scoprir il Paese, che è tutto a Pianura assai vago, et ameno, e seguirono solo alcune piccole scaramuccie con li nemici, l’Essercito di Dadian se ne ritornò in dietro, e quello di noi vi andò poco ci mancò poco per li gran patienti, che non ci lasciasse anch’egli la vita. Speriamo nel Signore d’incontrar quest’altra occasione di penetrare a (…) Sudditi di Dadian, quel Viaggio se bene è disastroso perché bisogna caminar quattro giorni a piedi per non potersi per l’asprezza de monti, andar a Cavallo, tutta volta il desiderio grande che habbiamo di farli qualche bene, ci farà superare il tutto. Del resto ci troviamo in questa Santa Missione tre sacerdoti, et un fratello. Il primo sono Io D[on] Andrea Boromeo55, che ne sono stato fatto il Prefetto, benché insufficiente, et indegno. Il secondo D[on] Gio[vanni] Battis[ta] Monti56 ambidue Milanesi. Il terzo D[on] Gioseppe Maria Zampi57 Mantuano. Il fratello poi è Fran[co] Goffredo58 Napolitano. Se ci fusse alcuno de nostri Padri che inspirato dallo Spirito Santo si sentisse voglioso di venire in nostro aiuto a servire a Dio, lo preghiamo di effettuare questo suo buon desiderio, assicurandolo, che haver a gran Campo di esercitare il suo talento. Ci raccomandiamo per ultimo alle Sante Orationi e sacrifici de nostri cari Padri e fratelli, acciò N[ostro] Sig[no]re ci dia 55 Andrea Borromeo – a Theatine missionary from Milan, arrived in Georgia in 1652, together with Giuseppe Zampi from Mantova. 56 Giovanni Battista Monti – a Theatine missionary arrived to Georgia in 1646 together with Giacomo Antonio Marzi from Cremona and Giuseppe Giudice on his way of return to Georgia. These three Theatines were imprisoned in Constantinople and liberated (without Giudice who died in prison) only after an intervention of the French and Polish ambassadors, cf. B. F e r r o, Istoria delle Missioni de’ Chierici Regolari teatini. Con la descrizione de’ Regni, Provincie, Città, Luoghi, Fede, Riti e costumi delle Genti ove andarono, a passarono li Missonari con li viaggi pericolosi, fatiche fattevi, e frutto raccoltovi per Cattolica Religione, Roma: Giovanni Francesco Buagni’s printhouse, 1704, 460-470 (or of the Polish king, cf. the note of Castelli in: Pedone (1987) 70r). Unfortunately, Silos does not provide any futher information on a Polish intervention, being concentrated on the action performed by the French diplomat. 57 Gioseppe Maria Zampi – cf. note 32. 58 The surname is difficult to be read. The only missionary with a name „Fra[nco/ncesco]” and a surname graphically similar to that one written in the letter, listed in Nota de Padri Chierici Apostolici Missionari nella Giorgia, Mingrellia, Circassia, Akbassia, & c. – AGT 123: Carte relative alle missioni, is Francesco Goffredo, whose name is reported without a town of origin. However, according to the Nota…, he arrived in Georgia only in 1669. Other missionaries with the name beginning with ‘Fra[…]’ are: Francesco Maria Maggio from Palermo, Francesco Florino, Francesco Arena, Francesco Pistoia (all arrived in Georgia in 1636), Francesco Mellica from Turin (arrived in 1639) and Francesco Bezzi from Ravenna (arrived in 1679).

Pro Georgia vol. 23.indd 251

20-11-2013 12:14:20

252

PIOTR CHMIEL

forza di servirlo a beneficio di quest’anime a noi Commesse per maggiore gloria Sua, et honore della nostra Santa Madre Religione, e prostrati con le ginocchia instezza avanti a V[ostra] P[aternità] M[olto] R[everenda] le chiediamo humilm[en]te la sua Santa benedittione, e li bacciamo riverente le mani. Di Mingrelia li 16 Sett[embr]e 1655. Di V[ostra] P[aternità] M[olto] R[everenda] Servi hum[ilissi]mi nel Signore D[on] Andrea Boromeo Ch[ierico] R[egolare]. D[on] Gio[vanni] Batt[ist]a Monti Ch[ierico] R[egolare] D[on] Gioseppe M[aria] Zampi Ch[ierico] R[egolare] 6. Letter of Giuseppe Zampi probably to the Father General of Theatines (Constantinople, 26.04.1669) – APF: SC Georgia 1, f. 161r Zampi expresses concern about a rumour on dissolving the order of the Theatines; he informs about several baptism of Mingrelian slaves residing in Constantinople. Hum[ilissi]mo e[t] Rev[erendissi]mo Sig[no]re e (…) Havendo per raguagli venuti in Francia presentito, che per un Breve di Suà Santità (…) gli 18 Genaro vengono abolite molte Religioni, tra le quali vi è compresa la nostra Religione Theat[Ini] (…) Mosso (… …) con questa mia, supplicandola certificarmi della Verità di perché se ciò fusse vero, che la mia Madre Religione fusse estinta, io non havrei motivo di fer[mar]mi e proseguire il stato di Missionario, con quel buon Animo e Spirito, che stando Religioso Teati[no] delibelato, e disposto nill’animo mi havevo, moriundomi a sogetarmi a patimenti, si per servire [alla] Sac[r]a Congrega[zio]ne, alla duale con Atto di Divota, e Riverente obedienza mi sottometto, da cui ordini [e] com[m]andi ogni mio volere dipende, ma ancora mosso mi sono per beneficio e Decoro della mia Reli[gione], alla quale con Tre Voti mi sono soggetatto, ed alla quale come Madre Amorosa nille mie occorrenz[e] e bisogni, sì spirituali, come temporali di continuo ricorro, con rapresentargli le mie necessi[tà] quando havessi penuria d’Operaij nilla Missione, da quilla venivo socorso, come anco (…) spirituali nè sacrificij celebrando quantità di Messe per l’anima di ciascheduno di Noi Defunti Missionarij, ed in ogni mio accidente a quilla ho rifugio, che per altro se fusse estinta non

Pro Georgia vol. 23.indd 252

20-11-2013 12:14:20

THEATINES ORDER IN GEORGIA

253

sapr[ei] a chi fare ricorso, restando privo d’ogni aiuto, tanto maggiore[en]te che se bene la Sac[r]a Congreg[azio]ne l’an(…) emolumento, però la nostra Relig[ione] è quilla che ci procacia il sostenimento, con fare l’officio di Prov[incia] sollecitando con molta prontezza in soccorrerei mandarci ogni anno quel pocco che si conferi[sse] la Sac[r]a Congrega[zio] ne, che per altro Noi non potessimo longo tempo per persistere. Perciò attenderò da V[ostra] Ill[ustrissi]ma e R[everendissi]ma, certo avviso come debbo governarmi e sottomettermi all’Voleri di V[ostra] Ill[ustrissi]ma e R[everendissi]ma nilla qua[le] molto confido come Protetore de Missionarij, imponendomi suoi ordini, quali da me co ogni pontual[ità e] Rettitudine saranno eseguitti. Già scorsi sono quatro mesi che mi ritrovo in Constantinop[o]li, non ho mancato in q[ues]to timpo d’affaticarm[i] nilla Vigna dil Sig[no]re: con l’occasione de Mengrelli Schiavi che qui si trovano in Casa di Christiani, quilli Catechizando ho datto il Battesimo ministrandogli li santiss[i] mi sacramenti con licenza di q[ues]to Mons[ignor] Vescovo. Spero alla fine di Maggio proseguire il mio Viaggio verso la Missione, in tanto con Ressignare a V[ostra] Ill[ustrissi]ma e R[everendissi]ma la mia Devotione, confirmandole la mia servitù con profundo e riverente ossequio, baciandole humil[ment]te la Sacrate Vesti; Resto Di V[ostra] Ill[ustrissi]ma e R[everendissi]ma Devot[issi]mo e Humil[lissi]mo Ser[vitor]e In Pera di Constantinop[o]li 26 Aprille 1669 Don Giuseppe M[aria] Zampi C[hierico]R[egolare] 7. Giuseppe Maria Torricella to his supervisors in Rome (Mingrelia, 20.09.1679) – APF: SOCG Georgia 1, f. 270r Torricella reports about the death of the mission’s prefect and suggests to leave the mission in Mingrelia due to the ongoing wars. Eminentissimi Domini [e] Padri […] Porto con mio dispiacere alle E. E. V. V59. con questa aviso, come di 59 Ie. ‘Eccelenze Vostre’.

Pro Georgia vol. 23.indd 253

20-11-2013 12:14:20

254

PIOTR CHMIEL

già il nu[o]vo Prefetto venuto per questa Miss[io]ne il giorno della vigilia delle stimate di S[an] Fran[ces]co passò di questa a miglior vita con (…) S[anti] Sacram[en]ti (…) giorni d’Inﬁrmità, ma non fu così tosto messo sotto terra, che vennero per ordine di questo Principe, i primi suoi ministri con cento e più persone, con dire che volevano i denari, e le robbe del P[ad]re defonto, e con tanto furore diedero il sacco a tutto l’Ospitio che portarono via non solo le nostre robbe e provisioni nuove venute da Constantinopoli per il presente Anno, ma anche spogliato (…) P[ad]ri Capuccini e de denari e robbe che seco portavano per la nuova miss[io]ne di Guria, dove si trova il P[ad]re Orsino Capucino ritenuto da quel Principe per forza. Onde in questa missione non si puol più mantenere, e se non fusse che una quattro Padre venuto di nuovo ‘sto Infermo, al quale la Carità mi obliga servirlo sarei assieme con tutti a portarne nuova alle E. E. V. V. Che però ho giudicato bene spedir il (…) di questa, acciò meglio a bona raguagli del tutto alle E. E. V. V. le quali riverentem[ent]e supplico per l’anno venturo mandar[vi] ordine di lasciar la miss[ion]e e tornar in Italia a goder la pace della religione, atteso che qui vi è sempre continua Guerra. Come il P[ad]re prefetto passato raguagliava l’E. E. V. V. che di già si è imbarcato per Italia e per non più (…) hum[i]l[ment]e prostrato a terra bagio alle E. E. V. V. la Sacrata Porpora. Di Cip[ur]ias in Mengrellia li 20 settembre 1679. Delle E. E. V. V. Humillis[si]mo e devotis[si]mo Servo Don Giuseppe Maria Torricella C[hierico] R[egolare] (…)

Pro Georgia vol. 23.indd 254

20-11-2013 12:14:20

Pro Georgia, 2013, t. 23, s. 255-261

255

THE LATEST STATUS OF LINGUISTIC AND GEOGRAPHIC DISPERSION OF IRANIAN GEORGIANS by Hamed Kazemzadeh Teheran /Warsaw

Introduction Iranian Georgians are an ethnic group living in Iran. Todayâ&#x20AC;&#x2122;s Georgia was a subject to the Safavid empire in 17th century and Shah Abbas I relocated communities of Christian, Muslim, and Georgian Jews as part of his programs to develop industrial economy, strengthen the military and populate newly built towns in various places in Iran including the provinces of Isfahan and Mazandaran1. The Georgian community of Fereydunshahr has retained their distinct Georgian identity until this day, while adopting aspects of Iranian culture such as Persian language, and Twelve Shia Islam. The Georgian language is still used by some people in Iran. The center of Georgians in Iran is Fereydunshahr2, a small city, 150 km to the west of Isfahan in the area historically known as Fereydan. In this area there are 10 Georgian towns and villages around Fereydunshahr. In this region the old Georgian identity is retained the best compared to other places in Iran.3 There were other compact settlements in Khorasan at Abbas Abad (half-way between Shahroodand Sabzevar where there remained only one old woman who remembered Georgian in 1934), Mazandaran at Behshahr and Farah Abad, Gilan, Isfahan Province at Najafabad, Rahmatabad, Yazdanshahr and Amir Abad. There areas are frequently called Gorji Mahalle (Georgian neighborhood). Many Georgians or Iranians of 1 M u l i a n i, S. Jaygah-e Gorjiha dar Tarikh va Farhang va Tammadon-e Iran. Esfahan: Yekta [The Georgiansâ&#x20AC;&#x2122; position in the Iranian history and civilization], 2001, pp. 87-94. 2 R a h i m i, M.M. Gorjiha-ye Iran; Fereydunshahr. Esfahan: Yekta [The Georgians of Iran; Fereydunshahr], 2001, pp. 3-31. 3 S e p i a n i, M. Iranian-e Gorji. Esfahan: Arash [Georgian Iranians], 1980, p. 16.

Pro Georgia vol. 23.indd 255

20-11-2013 12:14:20

256

HAMED KAZEMZADEH

partial Georgian descent are also scattered in major Iranian cities, such as Tehran, Esfahan, Karaj and Shiraz. Most of these communities no longer speak the Georgian language, but retain aspects of Georgian culture. Some argue that Iranian Georgians retain remnants of Christian traditions, but there is no evidence for this. The Georgian alphabet is also known to some in Fereydunshahr. Iranian Georgians observe the Shia traditions and also non-religious traditions similar to other people in Iran. The number of Georgians in Iran is estimated from 20,000 to over 50,000 (I mean who can speak in Georgian). According to Encyclopedia Georgiana (1986) some 12,000-14,000 lived in rural Fereydan c. 19854 but these numbers are obvious underestimations. However, I speculate that about 500 thousand ethnic Georgians living in Iran. Nowadays because of increasing cultural communications between Iran and Georgia after Soviet Union collapse, learning new Georgian language and Georgian alphabet are widspreading among young Georgian generations in Iran while in the past the situation was not like this. Story of Immigration The first compact Georgian settlements appeared in Iran in the 1610s when Shah Abbas I relocated thousands from their historical homeland, eastern Georgian provinces of Kakheti and Kartli. Most of modern-day Iranian Georgians is their descendants though5 subsequent waves of deportations also occurred throughout the 17th and 18th centuries. The Georgian deportees were settled by the Shah’s government into the scarcely populated lands which were quickly made by their new inhabitants into the lively agricultural areas. Many of these new settlements were given Georgian names, reflecting the homonyms found in Georgia. During the Safavid era, Georgia became so politically and somewhat culturally intertwined with Iran that Georgians almost replaced the Qezelbash among the Safavid officials. During the last days of the Safavid Empire, Ottoman Turks and Afghans took advantage of Iranian internal weakness and invaded Iran. The Iranian Georgian contribution in wars against the invading Afghans was crucial. Georgians fought in the battle of Golnabad, and in the battle of Fereydunshahr. In the latter battle they brought a humiliating defeat to the Afghan army6. 4 Encyclopaedia Georgiana, 1986, vol. 10, Tbilisi: p. 263. 5 R e z v a n i, Babak (Winter). The Fereydani Georgian Representation. Anthropology of the Middle East 4 (2): 52–74. 6 Encyclopaedia Iranica on Gorjestan: Linguistic Contacts with Iranian Languages.

Pro Georgia vol. 23.indd 256

20-11-2013 12:14:20

IRANIAN GEORGIANS

257

Despite their isolation from Georgia, many Georgians have preserved their language and some traditions, but embraced Islam. The ethnographer Lado Aghniashvili was first from Georgia to visit this community in 1890. In the aftermath of World War I, the Georgian minority in Iran was caught in the pressures of the rising Cold War. In 1945, this compact ethnic community, along with other ethnic minorities that populated northern Iran, came to the attention of the Soviet as a possible instrument for fomenting unrest in Iranian domestic politics. While the Soviet Georgian leadership wanted to repatriate them to Georgia, Moscow clearly preferred to keep them in Iran. The Soviet plans were abandoned only after Joseph Stalin realized that his plans to obtain influence in northern Iran foiled by both Iranian stubbornness and United States pressure.7 In June 2004, the new Georgian president, Mikheil Saakashvili, became the first Georgian politician to have visited the Iranian Georgian community in Fereydunshahr. The locals gave to the delegation a warm welcome, which included waving of the newly adopted Georgian national flag with its five crosses. Saakashvili who stressed that the Iranian Georgians have historically played an important role in defending Iran put flowers on the graves of the Iranian Georgian dead of the eight years long Iran–Iraq War.8 Notable Georgians of Iran Many direct and indirect members of Safavid family had some Georgian background9. Heydar Ali, third son of Tahmasp I, was the son of a Georgian slave10. Mustafa, fourth son of Tahmasp I, was the son of a Georgian princess11. Shah Suleiman I and his courtiers, Isfahan, 1670. Painter is Aliquli Jabbadar, and is kept at The Saint Petersburg Institute of Oriental Studies in Russia, ever since it was acquired by Tsar Nicholas II. Note the two Georgian figures with their names at the top left. Allahverdi Khan Undiladze, whom the famous landmark of 33 pol in Isfahan is named after, was among the Georgian elite that were involved in the Safavid government. Also his son Emam-gholi Khan Undiladze, 7 S a v r a n s k a y a, S., and Z u b o k, V., (editors), Cold War International History Project Bulletin, I issue, 14/15 – Conference Reports, Research Notes and Archival Updates, p. 401. Woodrow Wilson International Center for Scholars. Accessed on September 16, 2007. 8 http://www.iran-newspaper.com/1383/830420/html/internal.htm. 9 K h a n b a g h i , Aptin, The Fire, the Star and the Cross: Minority Religions in Medieval and Early. London & New YorkIB Tauris. 2006, ISBN 1-84511-056-0, pp. 130-131. 10 S a v o r y, Roger, Iran Under the Safavids, Cambridge University Press, 2007, p. 68. 11 J u a n d e P e r s i a, Don Juan of Persia, Routledge, 2004, p. 129.

Pro Georgia vol. 23.indd 257

20-11-2013 12:14:20

258

HAMED KAZEMZADEH

who defeated the Portuguese army in the Persian Gulf, was a famous Iranian Georgian serving the Safavid Empire. Other famous Georgians of Safavid empire were Daud Khan Undiladze, Gorgin Khan, Rostam Khan the Sepahsalar, Parsadan Gorgijanidze, Siyâvash, and Yusef Khan-e Gorji the Sepahdar, who established modern Arak. Amin al-Sultan, Prime Minister of Iran, was also a Georgian. He was the son of a Georgian father.12 Manucheher Khan Motamed-od-Dowleh and General Bahram Aryana were other famous Iranian Georgians.13 The names of actors Cyrus Gorjestani and Sima Gorjestani, as well as the late Nematollah Gorji, suggest that they are/were (at least from the paternal side) of Georgian origin. Also the Mazandarani poet Nima Yooshij had Georgian roots. It is believed that Reza Shah Pahlavi’s grandmother was a Georgian (from Mazandaran). The Iranian-Australian University Professor in Organizational Psychology and Applied Statistics, Dr Leila Karimi14 born in a Georgian Family (originally known as Goginashvili) in Esfahan. Mahmoud Karimi (Mahmud Karimi Sibaki), an Iranian football striker who plays for Sepahan F.C. (Esfahan) in the Iranian Premier Football League is the most famous Iranian Georgian football player in Iran. The Iranian-Canadian historian Kaveh Farrokhhas Georgian roots15. Another contemporary ﬁgure of partial Georgian background is the Iranian-American harpsichordist Mahan Esfahani. Linguistic and geographic dispersion As already noted, many thousands of Georgians, Armenians, and Circassians who were transplanted to Persia by Shah Abbās I (1588-1629) were peasants, and they were settled in villages in the Persian hinterland. A large group of Georgians and Armenians were moved into the Farīdan region, west of Isfahan, probably in 1603-1605, when the shah embarked upon a systematic depopulation of the area north of Azerbaijan to discourage Ottoman incursions16. Because the Isfahan-Borūjerd road, which passed through their territory, was seldom used by European travelers, we have very little information about them before the 19th century. When J. M. Kinneir visited them in 1810, he estimated the number of Georgians 12 13 14 15 16

C l a w s o n, Patrick. Eternal Iran. Palgrave, Coauthored with Michael Rubin. 2005, p.168. Encyclopædia Iranica on Gorjestan: History of Iranian-Georgian Relations. http://www.latrobe.edu.au/health/about/staff/proﬁle?uname=LKarimi. Encyclopædia Iranica on Gorjestan. E s k a n d a r B e g, Tarikh Alam Araye Abbasi, 2001, p. 667-670.

.‫ ﺗﻬﺭﺍﻥ‬،‫ ﺍﻣﻳﺭﮐﺑﻳﺭ‬،‫ ﺍﻳﺭﺝ ﺍﻓﺷﺎﺭ‬:‫ ﻣﺣﻘﻕ‬.‫ ﺍﺳﮑﻧﺩﺭ ﺑﻳﮓ‬،‫ ﺗﺭﮐﻣﺎﻥ‬،‫ﺗﺎﺭﻳﺦ ﻋﺎﻟﻡ ﺁﺭﺍی ﻋﺑﺎﺳﯽ‬

Pro Georgia vol. 23.indd 258

20-11-2013 12:14:20

IRANIAN GEORGIANS

259

in the region at one thousand families. By then, they had already converted to Islam, but they were not yet intermarrying with Persians17. In 1896, Lado Aghniashvili wrote that the Georgians of Farīdan comprised 2,500 households, or 15,000 individuals18. According to A. F. Stahl, by the early 1900s they were intermarrying with Persians. However, most of them continued to speak Georgian, as is indicated by Basil Nikitin. According to Nikitin, their chief center was Ākora Bālā (also called Farīdan and Martqopi), which contained 1,600 homesteads, 20 mosques, and 7 public baths19. In the 1950s, Hosayn-Alī Razmārā described eleven villages (Ākora Pāyīn, Afūs, Āqča, Bādejān-e Ākora, Būīn, Jaqjaq, Čoqyūrt, Dāžgān, Sībak, Šeš Javān) in the districts (dehestān) of Gorjī and Mūgūī in which Georgian-speaking individuals also resided.20 At least two groups of Georgians were settled along the Isfahan-Shiraz road, perhaps to protect that thoroughfare from raids by predatory nomads. According to Thomas Herbert, Amīnābād, southeast of Qomša, had a part-Georgian population when he passed through the village in 1627. By then, they had already converted to Islam21. In any case, they must have been quickly absorbed by the local population, for no subsequent travelers have mentioned them. A larger group of Georgians, along with a group of Circassians, was settled in and around the small town of Āspās, west of Dehbīd, on the old Yazdkāst-Zarqān stretch of the caravan route. During the 17th century, they were visited by several famous travelers, including Pietro Della Valle in 162122, Herbert in 1627,23 Jean Baptiste Tavernier in 1665,24 Jean de Thévenot in 166525, and John Fryer in 167726. By 1677, many of 17 E s k a n d a r B e g, Tarikh Alam Araye Abbasi, 2001, p. 128.

18 A g h n i a s h v i l i, L., Sparset’i ik’auri k’art’veloba (The Georgian community in Persia), Tbilisi, 1896, p. 192. 19 S t a h l, A. F., Reisen in Zentral-und-Westpersien, Petermanns Mitteilungen 51, 1905, pp. 284-285. 20 Farhang, X., pp. 5, 24, 31, 41, 56, 63, 84, 116, 120. 21 T h o m a s H e r b e r t, Some Years’ Travels into Divers Parts of Africa and Asia the Great…, London, 1677, p. 153 22 P i e t r o D e l l a Va l l e, Viaggi, 3 vols. in 4 parts, Rome, 1658-63; tr. P i n k e r t o n, J., Travels in Persia, London, 1811, p. 50. 23 T h o m a s H e r b e r t, Some Years’ Travels into Divers Parts of Africa and Asia the Great…, London, 1677, p. 152. 24 J e a n B a p t i s t e T a v e r n i e r, Les six voyages de Jean Baptiste Tavernier, 3 vols., Paris, 1679; tr., The Six Travels, London, 1684, p. 246. 25 J e a n d e T h é v e n o t, The Travels of Monsieur de Thévenot into the Levant, tr. W i n g, A. L., 3 vols., London, 1687, II, pp. 121-122. 26 J o h n F r y e r, A New Account of East India and Persia, Being Nine Years Travels 1672-1681, 3 vols., London, 1909-15. II, pp. 231-232.

Pro Georgia vol. 23.indd 259

20-11-2013 12:14:21

260

HAMED KAZEMZADEH

the Georgians of Āspās had already embraced the Muslim faith. When the new road through Ābāda and Dehbīd was built in the 18th century, most of the caravans bypassed Āspās and the economy of the region steadily declined. When Robert Ker Porter visited Āspās in 1818, he saw “nothing but dilapidation, poverty and wretchedness”.27 Oddly enough, some of the Georgians of Āspās were absorbed by the Fārsīmadān tribe of the Qašqāī tribal confederacy, becoming one of its clans. These Georgians, who are called Gorjāīlū, are Turcophone and constitute the only tangible vestige of the Georgian community of Āspās.28 A large group of Georgians and Armenians was transplanted to Māzandarān beginning in 1615 as a result of further campaigns in the Caucasus by Shah Abbās I.29 Most of them were settled around Farah-ābād and Ašraf (Behšahr), the shah’s favorite Caspian resorts. According to Della Valle, who passed through the area in February 1618, the forests around Sārī, south of Farah-ābād, were cut to make room for the newcomers who, by the time of his visit, had already started cultivating the land.30 Some of the Georgian immigrants were also employed as sericulturists, and a large number of mulberry trees were planted in the vicinity of Farah-ābād. At the same time, more Georgians were settled in the towns of Farah-ābād and Ašraf.31 But these Georgians were gradually absorbed by the surrounding population in Māzandarān, so that today no trace of them exists except in the form of suggestive village names, such as Gorjī Mahalla and Gorjī Kalā32. Yet another group of Georgians was forced to establish itself midway between Šāhrūd and Sabzavār for the purpose of protecting a barren stretch of the Tehran-Mašhad route from attacks by Turkman bandits. A village by the name of Abbāsābād was built, complete with a fort and a spacious caravanserai, and the settlers were provided with a ﬁrman 27 R o b e r t K e r P o r t e r, Travels in Georgia, Persia … during the Years 1817, 1818, 1819, and 1820, 2 vols., London, 1821-22. II, p. 16. 28 O b e r l i n g, P., Georgians and Circassians in Iran, Studia Caucasica 1, 1963, p. 142. 29 E s k a n d a r B e g, Tarikh Alam Araye Abbasi, 2001, II, pp. 881, 913; P e r r y, J. R., Forced Migrations in Iran During the Seventeenth and Eighteenth Centuries, Iranian Studies 8, 1975, p. 207.

30 P i e t r o D e l l a Va l l e, Viaggi, 3 vols. in 4 parts, Rome, 1658-63; tr. P i n k e r t o n, J., Travels in Persia, London, 1811, p. 50 31 P i e t r o D e l l a Va l l e, Viaggi, 3 vols. in 4 parts, Rome, 1658-63; tr. P i n k e r t o n, J., Travels in Persia, London, 1811, p. 51; R a b i n o, H. L., Mázandarán and Astarábád, London, 1928. p. 63; N a p i e r, G. C., Extracts from a Diary of a Tour in Khorassan and Notes on the Eastern Alburz Tract, JRGS 46, 1876, p. 119. 32 R a b i n o, H. L., Mázandarán and Astarábád, London, 1928, p. 13; R a z m ā r ā, Farhang III, p. 253; J . d e M o r g a n, Mission scientiﬁque en Perse, Paris, 1894, I, pp. 162-63.

Pro Georgia vol. 23.indd 260

20-11-2013 12:14:21

IRANIAN GEORGIANS

261

which guaranteed them an annual stipend, as well as a yearly ration of wheat33. These Georgians, like those of Māzandarān, were rapidly converted to Islam34, and, when Vladmir Minorsky visited them in 1934, he was told that only one very old woman could remember some Georgian35. The most detailed descriptions of Abbāsābād are those of J. B. Fraser36, J. P. Ferrier37, and Bassett38. They portrayed a dwindling community living in abject misery. According to Razmārā, in the 1940s Abbāsābād had 750 Persian-speaking, Shiite inhabitants39. Finally, according to de Morgan, in 1890-91 there was a small colony of Georgians in Dezfūl, Khūzestān. “They have preserved in very pure form the traits of their ancestors” he observed, “and, athough thay have become Muslims, they have not yet given up their language”40. But no trace of these Georgians exists today. In conclusion, it can be said that the Georgians in Persia have at all times displayed a special talent for adaptation to their new environment. While their Armenian neighbors in Farīdan have remained Christians, they long ago espoused Shiism, and, while their Circassian neighbors at Dez-e Kord, near Āspās, have survived as a tight-knit community, they have become thoroughly assimilated to the surrounding population.41

33 S m i t h, E., The Perso-Afghan Mission, 1871-72 in G o l d s m i d, F. J., Eastern Persia, London, 1976, I, p. 376; B a s s e t t, J., Persia, the Land of Imams: A Narrative of Travels and Residence 1871-1885, New York, 1886, p. 208. 34 B a s s e t t, J., Persia, the Land of Imams: A Narrative of Travels and Residence 1871-1885, New York, 1886, p. 209. 35 Tazkerat al-molūk, tr. M i n o r s k y, p. 18, n 2. 36 F r a s e r, J. B., Narrative of a Journey into Khorasan in the Years 1821 and 1822, London, 1825, pp. 367-71. 37 F e r r i e r, J. P., Voyages en Perse etc., Paris, 1860, pp. 159-62. 38 B a s s e t t, J., Persia, the Land of Imams: A Narrative of Travels and Residence 1871-1885, New York, 1886, pp. 208-10. 39 Farhang, III, p. 194. 40 J. d e M o r g a n, Mission scientiﬁque en Perse, Paris, 1894, p. 58. 41 Encyclopædia Iranica on Gorjestan: Georgian communities in Persia.

Pro Georgia vol. 23.indd 261

20-11-2013 12:14:21

262

Pro Georgia vol. 23.indd 262

20-11-2013 12:14:21

Pro Georgia, 2013, t. 23, s. 263-266

263

REVIEWS AND COMMENTAIRES

GURAM ḲARṬOZIA – RUSUDAN GERSAMIA – MAIA LOMIA – TAIA CXADAIA 2010: MEGRULIS LINGVISṬURI ANALIZI / LINGUISTIC ANALYSIS OF MEGRELIAN [RÉSUMÉ 555–614]. TBILISI: MERIDIANI, 2010, 697 PP. Die letzte große megrelische Grammatik hat vor fast 100 Jahren Ioseb ipšiʒe (1885–1919) publiziert.1 Dies war nach den eher schmalen Vorarbeiten von Aleksandre Cagareli eine glänzende Pionierleistung. ipšiʒes Grammatik wird ein Klassiker bleiben, aber nach so langer Zeit war eine neue Darstellung unter Berücksichtigung der Forschung der letzten Jahrzente und im Hinblick auf das Gewicht des Megrelischen in der Kartvelologie und als einer großen Regionalsprache Georgiens etwas, auf das man erstaunlich lang hatte warten müssen.2 Deshalb ist es sehr erfreulich, dass nun ein neues Überblickswerk vorliegt, das, wie so viele andere Bücher in den letzten Jahren, das Ergebnis eines Projekts ist, das durch den nationalen Rustaveli-Fonds ermöglicht wurde. Alle vier Verfasser sind m. W. auch Sprecher des Megrelischen; dieser Umstand entspricht der Auffassung der meisten Linguisten, dass Sprachen aus methodischen und anderen Gründen nach Möglichkeit von ihren Sprechern erforscht werden sollten – eine Situation, die bei den meisten Sprachen dieser Erde bisher leider nicht erreicht ist. Der Leiter des Projekts, Guram Ḳarṭozia (1935–2010) war ein seit Jahrzehnten anerkannter Kenner des dem Megrelischen nahestehenden Lasischen und ein hervorragender Vertreter der historischen Grammatik der Kartvelsprachen. Leider hat er die Vollendung des Werks nicht mehr erleben können, und I. Kobalava hat die Leitung des Projekts am Schluss übernommen. Die Verfasser erklären, dass die Arbeit an der Monographie zwei Richtungen verfolgte: Forschungslücken zu füllen und gegebenenfalls von der Literatur abweichende Meinungen zu vertreten (8). Es wird also kein Anspruch auf Vollständigkeit erhoben. Das Programm des Buches folgt im Wesentlichen dem von I. ipšiʒe bzw. dem Standard der Schulgrammatik. Die Einführung (17–52) behandelt die Stellung des Megrelischen innerhalb der Kartvelsprachen und sein Verhältnis zum Lasischen (G. Ḳarṭozia bietet dazu eine klare und geharnischte Verteidigung der Position, dass Megrelisch und Lasisch zwei verschiedene Sprachen sind und keine Dialekte des „Sanischen“ oder gar des Kartvelischen bzw. Georgischen), die Verbreitung und dialekta1 I. K i p š i d z e, Grammatika mingrel’skago (iverskogo) jazyka s chrestomatieju i slovarem = Materialy po jafeticeskommu jazykoznaniju (MJaJa 7). Tipograﬁja Imperatorskoj Akademii Nauk: S.-Peterburg 1914. 2 Cf. B. G. H e w i t t: “Why we need a new grammar of Mingrelian”, in: E. Xintibiʒe (ed.) Meore saertašoriso kartvelologiuri simoziumis masalebi. Tbilisis universitetis gamomcemloba: Tbilisi 1993, S. 328–335.

Pro Georgia vol. 23.indd 263

20-11-2013 12:14:21

264

REVIEWS AND COMMENTAIRES

le Gliederung des Megrelischen (letztere besonders detailliert) und die Forschungsgeschichte. Es folgen die üblichen Großkapitel über (I) „Phonetik und Phonologie“ (55–97), über (II) die Morphologie des Nomens (101–149) und des Verbs (153–286) und über die „unﬂektierten Redeteile“ (A. Šaniʒes oudéteroi im Sinne der antiken Grammatik; 289–309), über (III) die Syntax (313–422) und über (IV) die „Lexikologie“ (425–554), in der relativ heterogene Gebiete zur Sprache kommen: Derivation und Komposition (ein Gebiet, das traditionell zur Grammatik gehört, und nur in bestimmten theoretischen Konzeptionen zum „Lexikon“); semantisch-formale Beziehungen in der Lexik (Antonymie, Polysemie, Homonymie); Anthroponymie (leider sehr kurz) und Toponymie (beides Gebiete, über die jetzt umfangreiche Monographien und Sammlungen vorliegen); „Tabu und Euphemismus“ (ein hochinteressantes Thema, das bereits ipšiʒe in einem Anhang behandelt hat), Phraseologismen und die Lexik bestimmter Sachgruppen (dargoblivi leksiḳ a). Den Abschluss bilden ein ausführliches englisches Résumé (555–614), Flexionstabellen (617–659), ein Literaturverzeichnis (663–695) und eine Liste der bei Expeditionen nach Megrelien in den Jahren 2007–2010 befragten Informanten (695–696). Die Bedeutung dieser Darstellung liegt in der relativ vollständigen Übersicht über den Stand der Forschung seit ipšiʒes Grammatik, in der Fülle des Materials (das Buch umfasst ca. 700 Seiten gegenüber ca. 200 Seiten bei ipšiʒe) und den zahlreichen Neuigkeiten, die von Entdeckungen wie der Partikel skeme ‘neṭamc’ (309) über die Neuinterpretation des perfektiven/imperfektiven Futursystems (266–275) bis hin zu den unter „Besonderheiten der hypotaktischen Konstruktion“ besprochenen, bei ipšiʒe noch fehlenden, Phänomenen (386–410) reichen. Auf die Probleme der Kernbereiche hier einzugehen, ist nicht nur wegen ihrer Fülle unmöglich, sondern auch deshalb, weil eine Behandlung teilweise eine gründliche Vertrautheit mit dem Megrelischen erfordern würde. Trotzdem seien ein paar Punkte erwähnt als eher zufällige Beispiele für das, was bei einer hoffentlich geplanten Neuausgabe zu bedenken wäre. Zum einen gibt es Teile, die vielleicht unter dem Zeitdruck eines unveränderlichen Abgabetermins weggefallen sind, die man aber wegen der ganz überwiegenden Vollständigkeit des “Programms” trotz der oben erwähnten Kautel erwartet. Verständlich ist vielleicht das Fehlen einer Behandlung der Phonetik im engeren Sinne (die einschlägige Monographie von N. Imnaʒe3 erscheint nicht einmal im Literaturverzeichnis). Wichtiger sind aber andere Lücken, wie z. B. das Fehlen einer Morphologie der statischen Verben oder einer Darstellung der Verwendung der Kasus, die man traditionell in der Syntax des einfachen Satzes erwartet. Man brauchte nicht nur die relativ bekannte Kodierung der Argumente („alignment“, pp. 327–332), sondern mindestens ebenso sehr eine Auskunft über adverbiale Verwendungen (wie ipšiʒe sie gibt). Beim Gebrauch der Tempora und Modi mag der georgische Leser vielleicht damit zufrieden sein, wenn Megrelisch und Georgisch übereinstimmen, aber das ist bekanntlich nicht immer der Fall, und zwar nicht nur bei dem von I. Kobalava4 so kompetent beschriebenen Konjunktiv, sondern auch z. B. bei der sogenannten IV. 3 N. I m n a ʒ e, Zanuri enis megruli dialekṭ is bgeriti šedgeniloba (ekserimenṭuli gamḳvleva). Mecniereba: Tbilisi 1981. 4 I. K o b a l a v a, „Ḳavširebiti ḳilo megrulši“, Enatmecnierebis saḳitxebi 4 (12). Tbilisi 2001, S. 111–143.

Pro Georgia vol. 23.indd 264

20-11-2013 12:14:21

REVIEWS AND COMMENTAIRES

265

Tempusserie: Die Morphologie (246–252) sagt auch einem Georgier nicht, warum z. B. no-m-xanṭ -ue(n) (wie schon bei G. Rogava) alternativ durch ein Präsens oder ein Imperfekt übersetzt wird (mxaṭ avs / mxaṭ avda turme), no-’vil-ue einige Zeilen darüber aber nur durch ein Präsens (is ḳlavs turme mas) (ähnlich wie in den Verbtabellen). Hier wären einige kontextualisierte Beispielsätze hilfreich gewesen, auch zur Illustration der Diathesenneutralität zwischen Aktiv, Passiv und Medium (248). Ein anderes Problem ist die Organisation der Syntax. Konjunktionen sind einerseits als unflektierte Wörter in der Morphologie behandelt (301–305), andererseits noch einmal bei verschiedenen formalen Typen untergeordneter Konjunktionalsätze (356–386), wobei z. B. oḳ o ‘es ist notwending’ weder als unflektiertes Wort noch als Prädikat eines Subjektssatzes auftaucht, sondern nur als finites Verb ‘er/sie will’ unter den Verba sentiendi (417–419). Es ist zweifellos wichtig, die Syntax des unspezifischen (“default”-) Unterordners -ni (analog zu georgisch rom, svanisch ere) in einem eigenen Abschnitt (367–370) zu beschreiben. Aber ich meine, dass man sich im übrigen besser an die traditionelle syntaktische Systematik der Komplementsätze und Adverbialsätze gehalten hätte, wo es nicht um ein spezielles syntaxtheoretisches Interesse geht, und zwar nicht nur wegen ihrer traditionellen Vertrautheit, die eine schnelle Orientierung erleichtert (wie z. B. bei L. Ḳvaaʒe5), sondern auch aus heuristischen Gründen, nämlich damit nichts vergessen wird. Bei den Komplementsätzen fällt z. B. auf, dass nur die seit N. Abesaʒe6 in der georgischen Literatur immer wieder erwähnten Verba dicendi et sentiendi eigens besprochen werden (410–419), während die zahlreichen anderen, morphosyntaktisch – und nicht nur semantisch – relevanten Verbklassen in einer Systematik nach Konjunktionen usw. (367–381) untergehen: Wie werden z. B. die Prädikate „es ist notwendig / möglich / wahrscheinlich / offensichtlich / angenehm / in Ordnung / (nicht) erlaubt ... “ konstruiert? Wie werden Kausal-, Final-, Konsekutivsätze usw. ausgedrückt, und was sind ihre spezifischen morphosyntaktischen Eigenschaften (z. B. Konjunktionen, Modus, Tempus)? Wo erfahre ich etwas über die Syntax von Partizipien und Masdars, wie z.B. in dem Finalsatzäquivalent: mužan me’una o-gurgin-u-ša-ni (Xubua 6,19) ‘roca rom mi avt dasagvirgvineblad (im Georgischen also mit partizipialem “Supinum”); als sie ihn hinführten, damit er gekrönt werde’? (Vgl. die Bemerkung (279), o-__-u werde bei „bestimmten Ausdrucksweisen“ gebraucht.) Wo alternieren im Megrelischen Hypotaxe und Masdarkonstruktion miteinander? Gibt es einen Kontrast wie in: erti minda movi vio vs. mo veva minda ‘Ich möchte eine (sc. Zigarette) rauchen’? usw. usw. – Schließlich möchte ich mir wünschen, dass die Bibliographie überprüft und z. B. die Monographie von Axalaia7 und andere georgische Veröffentlichungen – auch im Haupttext – eingearbeitet und neuere englisch- und deutschsprachige Beiträge zum Megrelischen angemessen berücksichtigt werden. Das Werk wird in Zukunft von jedem Kartvelologen, der irgendeine Frage zum Megrelischen hat, herangezogen werden müssen. Es wird hoffentlich dazu beitragen, 5 L. Ḳ v a  a ʒ e, Tanamedrove kartuli enis sinṭaksi. Mexute ševsebuli gamocema. Coṭne: Tbilisi 2010. 6 N. A b e s a ʒ e, „Grʒnobisa da tkma-brʒanebis gamomxaṭvel zmnata šemcveli kveobili inadadebebi svanurši“ Tbilisis universitetis šromebi (TUŠ 200: Enatmecniereba [4]). Tbilisi 1978, S. 5–20. 7 V. A x a l a i a , Zanuri hi oṭ aksis ʒiritadi saḳ itxebi. Universali: Tbilisi 2004.

Pro Georgia vol. 23.indd 265

20-11-2013 12:14:21

266

REVIEWS AND COMMENTAIRES

die theoretische und praktische Beschäftigung mit dieser interessanten Sprache zu fördern und übrigens auch die in letzter Zeit belebte Erforschung des Lasischen außerhalb von Georgien wieder stärker mit der des Megrelischen zu verknüpfen. Nachdem nun dieses verdienstvolle Werk der Kartvelologie eine Orientierung über die einschlägige Forschung der letzten hundert Jahre bietet und dazu wichtige weiterführende Beiträge vorlegt, sollte es unschwer ein Arbeitsprogramm für viele vertiefte Untersuchungen erkennen lassen und ernsthafte und fruchtbare Debatten über einzelne Probleme auslösen können. Schließlich möchte ich auf die Bedeutung der bloßen Tatsache hinweisen, dass nach großen lexikographischen Unternehmen wie dem Wörterbuch von O. Kadshaia diese umfangreiche Darstellung des Megrelischen mit staatlicher Unterstützung zustande kam. Dies scheint zu zeigen, dass nicht nur einige Sprachwissenschaftler, sondern auch maßgebliche Teile der georgischen Gesellschaft die Wichtigkeit und auch Würde dieser Sprache erkannt haben. Winfried Boeder Oldenburg

Pro Georgia vol. 23.indd 266

20-11-2013 12:14:21

267

Pro Georgia, 2013, t. 23, s. 267-270

CHRONICLE

List do redakcji Major Jerzy Mamaładze – dopełnienie losu

Jerzy Mamaładze (1895-1940) Pseudonim Jaruszewski, mjr kontr. 1 p łącz., LZK (fot. wykonana w Warszawie 6 IX 1929 r. publikowana po raz pierwszy) W 1996 r., w piątym tomie „Pro Georgia” ukazało się moje wspomnienie o Jerzym Mamaładze, urodzonym 25 grudnia 1895 r. w Gruzji, który po przegranym powstaniu w ojczyźnie przyjechał w 1922 r. do Polski i tu był kontraktowym oficerem Wojska Polskiego, awansowanym na majora w 1938 r. Wspomnienie było oparte na relacji jego żony, Zofii Wandy Mamaładze (drugie voto Borysowicz), korzystałam także z albumów fotograficznych, w które major wklejał własnoręcznie wykonane fotografie. Rozpoczęłam tamten tekst od stwierdzenia, że po majorze zostało niewiele: „miejsce na liście katyńskiej i symboliczny napis na płycie nagrobnej jego matki na cmentarzu wojskowym na Powązkach: „zginął w Katyniu w 1940 rok”.

Pro Georgia vol. 23.indd 267

20-11-2013 12:14:21

268

CHRONICLE

Taki był wtedy stan wiedzy o nim. Był wymieniony na Liście Katyńskiej, sporządzonej przez Adama Moszyńskiego w 1949 r.: „Mamaładze Jerzy (pseudonim Jaruszewski) mjr kontr. 1 p łącz., LZK” [Lista Zaginionych z Kozielska]. Jest więc zapisany pod swoim nazwiskiem, jednakże gdy zagarnęły go wojska Armii Czerwonej nie przyznał się do swej tożsamości, o czym świadczy wymieniony pseudonim. Według jego żony, przedstawił się jako Malinowski – podobno dowódcą pułku był Władysław Malinowski, być może zginął, a jego śmierć podsunęła Jerzemu możliwość przejęcia jego tożsamości. Pani Zofia dostała od męża tylko jeden list z Kozielska, adresowany do Wandy Jaroszewskiej (drugie imię p. Zofii i nazwisko panieńskie – być może wspomniany u Moszyńskiego pseudonim łączył się z tym nazwiskiem). List napisany ręką kolegi i dostarczony do domu matki Zofii na warszawskiej Pradze, jak wspominała adresatka – w grudniu 1939 r., opisywał losy majora Malinowskiego. Starannie ukryte były związki Jerzego z gruzińskim nazwiskiem żony, uniknął także ich przedwojennego adresu na osiedlu wojskowym na Powązkach. Pani Zofia na list odpisała, czy dotarł do rąk adresata, nie wiemy, być może nie, gdyż już 1 lutego 1940 r. major został zabrany z Kozielska do Moskwy, ale o tym fakcie dowiedziałam się znacznie później. Napisane przeze mnie wspomnienie dostarczyłam prof. Wojciechowi Materskiemu, ówczesnemu redaktorowi „Pro Georgia”, który pomógł mi odszukać dokładną datę urodzenia Jerzego, a także rok awansu (ktoś twierdził, że był majorem wrześniowym, awansowanym w 1939 r.). Profesor przedstawił mi dr. Dawida Kolbaię, który odczytał w albumach kilka podpisów gruzińskich. Kiedy wspomniałam w tekście, że w obawie przed komunistami Jerzy nosił w Kozielsku nazwisko „Malinowski”, Profesor dodał przypis, że jest to sprawa niejasna, gdyż major figuruje na Liście Katyńskiej pod własnym nazwiskiem i z innym pseudonimem. Obaj panowie, prof. Materski i dr Kolbaia wyrazili zainteresowanie albumami, które p. Zofia zostawiła w moich rękach. Wykonano wtedy około 200 reprodukcji i zastanawiano się nad ich wykorzystaniem, być może na jakiejś wystawie. W 2005 r. dr Kolbaia pożyczył albumy, przedstawiając mi plany z nimi związane. Jednocześnie dostałam nr 11 „Pro Georgia” (2004) w nowej szacie graficznej i nową redakcją – dr Kolbai. W tomie tym prof. Materski opublikował art. Gruzini – ofiary zbrodni katyńskiej (dokument z postsowieckiego zasobu archiwalnego). Dokument ten to Pismo Komendy Obozu Specjalnego NKWD ZSRR w Kozielsku do szefa Zarządu ds. Jeńców Wojennych, Piotra Soprunienki. Na podstawie rozkazu … tow. Berii …, tow. Fitina …, tow. Zarubina z obozu kozielskiego skierowano do dyspozycji 5 Wydziału GUGB (Zarząd Główny Bezpieczeństwa Państwowego) … następujących jeńców wojennych – w tym miejscu wymieniono dziewięć nazwisk, trzy gruzińskie i sześć polskich. Zelektryzowało mnie nazwisko wymienione w punkcie szóstym: „Malinowski Jerzy, syn Jana, major, wysłany 1 II 1940 r.” To Jerzy Mamaładze! – skojarzyłam ze wspomnieniami jego żony. Pani Zofia już nie żyła, Profesorowi nie śmiałam mówić, że tak kojarzę – nie jestem historykiem, napisałam wspomnienie o gruzińskim mężu p. Zofii z sympatii dla niej – natomiast zrobiłam inny ruch. W tym czasie w Instytucie Pamięci Narodowej pani prokurator Małgorzata Kuźniar-Plota spisywała od rodzin ofiar sowieckich posiadane przez nich wiadomości, koleżanka umówiła mnie i z „Pro Georgia” w ręku znalazłam się u Pani Prokurator. Chciałam wiedzieć, co stało się w Moskwie z Jerzym Malinowskim i czy był to Jerzy Mamaładze, jak sądziłam. Obiecała mi, że się odezwie, jeśli będą nowe wiadomości o majorze. Nie odezwała się jednak, a nurtująca mnie zagadka od czasu do czasu do

Pro Georgia vol. 23.indd 268

20-11-2013 12:14:23

CHRONICLE

269

mnie wracała. Tak było na uroczystości z inspiracji prezydenta Lecha Kaczyńskiego 9 listopada 2007 r. Jerzego Mamaładze nie było wśród awansowanych ofiar mordu katyńskiego, nie było go na listach poległych. Tymczasem dr Kolbaia wykonał pożyteczne dzieło: w „Pro Georgia” 2008, nr 16, dał reprodukcje wszystkich fotografii z albumów Jerzego, a następnie wykorzystał je w albumie Gruzja nieznana, Kraków 2011. W obu publikacjach przedrukował mój tekst o majorze. Żałowałam, że nie poinformował mnie o tym, gdyż miałabym okazję do zaznaczenia wątpliwości. Wydanie albumu o wspólnych losach Gruzinów i Polaków dało mi asumpt do ponownego przyjrzenia się dziełu i losom majora. Konieczna wydała się potrzeba sporządzenia katalogu – jednorodnego pisemnego opisu fotografii, gdyż pięknie wykonane reprodukcje fotografii Jerzego w Gruzji nieznanej są rozproszone. Umieszczono je nie tylko w rozdziale Odzyskana pamięć i Gruzini – oficerowie kontraktowi WP, są także – bez zaznaczenia – w rozdziale Gruzini w hołdzie Marszałkowi oraz pojedynczo w innych miejscach, nie dają więc oglądu całości dzieła majora. A jego losy? Byłam wreszcie zdecydowana na rozmowę z prof. Materskim o mych skojarzeniach i wątpliwościach. Sposobność nadarzyła się w 2012 r., gdy przeglądając program Warszawskich Targów Książki, spostrzegłam, że Profesor będzie podpisywać swą książkę: Katyń. Od kłamstwa ku prawdzie. Wybrałam się na targi i przedstawiłam Profesorowi moją reakcję na opublikowany dokument. Poradził mi, abym odwiedziła Ośrodek Karta, w którym sporządzono listę represjonowanych. Bardzo byłam ciekawa danych Karty, szłam tam z nadzieją, że coś się wyjaśni. Przeczucie mnie nie omyliło. Przyjął mnie dr Maciej Wyrwa. Najpierw w edycji Katyń. Księga cmentarna, Warszawa, 2000, nie było imienia Jerzego wśród kilku innych Malinowskich, nie ma też Jerzego Mamaładze. Z kolei w Indeksie Represjonowanych pod nazwiskiem Mamaładze jest informacja, że miał pseudonim „Malinowski Gieorgij, syn Jana”. I następujące losy Jerzego: Aresztowany 18 września 1939 r., został skazany wyrokiem Sądu Najwyższego ZSRR w Moskwie w dniu 14 lipca 1941 r. z art. 58-4kk RFSRR na najwyższy wymiar kary i rozstrzelany 28 lipca 1941 r. w Kommunarce. Źródłem tej wiedzy jest Baza Polaków i obywateli II RP innych narodowości skazanych w latach 1939-1953 na najwyższy wymiar kary, sporządzona przez Memoriał na podstawie materiałów Komisji Sądowej Biura Politycznego KC WKP(b) – SKR 3-5-663-118. Ośrodek Karta otrzymał ją przed trzema laty. Bez trudności można znaleźć w internecie brzmienie art. 58 kodeksu karnego Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, uchwalonego w 1926 r. i obowiązującego od 25 lutego 1927 r. Przegląd 14 paragrafów, z których artykuł się składał, zawiera pierwszy tom Archipelagu Gułag A. Sołżenicyna. Paragraf czwarty, na którego podstawie skazano Jerzego Mamaładze, dotyczy „udzielania pomocy międzynarodowej burżuazji”. Sołżenicyn omawiając go, stwierdzał: „wkraczamy tu w dziedzinę fantazji”, mnie także paragraf ten wydaje się absurdem, ale groźnym absurdem. Sołżenicyn pytał: „do kogo to się w ogóle odnosi?” i odpowiadał z bolesną ironią: „Interpretując szeroko i opierając się na sumieniu rewolucyjnym, znaleziono odpowiednią kategorię bez kłopotu: wszyscy emigranci, którzy opuścili kraj przed 1920 r., to znaczy kilka lat przed sporządzeniem tego kodeksu, i zostali przydybani w Europie przez naszą armię… dostawali art. 58.4: dziesięć lat lub śmierć przez rozstrzelanie” (s. 68).

Pro Georgia vol. 23.indd 269

20-11-2013 12:14:23

270

CHRONICLE

Autor Archipelagu… podkreśla, że kodeks nie uznawał więźniów politycznych, wszyscy byli wyłącznie więźniami kryminalnymi. Art. 58 nie był osobnym rozdziałem – razem z artykułami dotyczącymi przestępstw przeciwko systemowi zarządzania i bandytyzmu tworzył dział „przestępstw państwowej wagi”. A „skazanie na najwyższy wymiar kary” to eufemizm omawiający karę śmierci. Kommunarka jako miejsce straceń nie jest znana naszym historykom. Jest to mała miejscowość w okolicach Moskwy, od strony południowej; dziś zaznacza się tam na mapie stację paliw. Sołżenicyn ocenia liczbę miejsc straceń na półtorej setki, a może więcej, „licząc bardzo skromnie”. Znalazłam u Sołżenicyna pytania, które w tym miejscu należałoby postawić: „Jak się …to wszystko odbywa? Jak ludzie na to czekają? O czym myślą?” (s. 419). Oczekiwanie na egzekucję trwało nieraz bardzo długo w skrajnie ciężkich warunkach, w ciasnocie i zaduchu, wśród kilku, nawet kilkunastu skazanych, cierpiących głód doprowadzający do opuchlizny, pozbawionych pomocy lekarskiej. Myśleli więc o śmierci jako wyzwoleniu od cierpień. Jerzy na wykonanie wyroku nie czekał długo, było to zapewne spowodowane zbliżaniem się do Moskwy armii niemieckiej. Czy wiedział o inwazji, czy mógł mieć jakąś nadzieję? W chwili śmierci miał 46 lat, a według dokumentu sporządzonego przez Memoriał (podano tam rok urodzenia 1898), trzy lata mniej. Jeśli do informacji posiadanych przez Ośrodek Karta dodamy datę z dokumentu opublikowanego przez prof. Materskiego, w moskiewskim NKWD śledztwo trwało 18 miesięcy, śledztwo pełne brutalności, sprzeczne z jakimkolwiek prawem. Los majora dopełnił się inaczej niż innym jego towarzyszom niewoli w Kozielsku. Jeszcze okrutniej. Maria Bujnowska Warszawa

Pro Georgia vol. 23.indd 270

20-11-2013 12:14:23

271

Pro Georgia vol. 23.indd 271

20-11-2013 12:14:23

272

Pro Georgia vol. 23.indd 272

20-11-2013 12:14:23