Pro Georgia vol. 20

1

PRO GEORGIA JOURNAL OF K A RT V E L O L O G I C A L STUDIES o N 2 0 — 2 010

2

E DITOR-IN-CHIEF David K O L B A I A SECRETARY Sophia J V A N I A EDITORIAL COMMITTEE Jan M A L I C K I, Wojciech M A T E R S K I Henryk P A P R O C K I

INTERNATIONAL ADVISORY BOARD Zaza A L E K S I D Z E, Professor, National Center of Manuscripts, Tbilisi Alejandro B A R R A L – I G L E S I A S, Professor, Cathedral Museum Santiago de Compostela Jan B R A U N, Professor Emeritus, University of Warsaw Gocha J A P A R I D Z E, Professor, Tbilisi State University Stanis³aw L I S Z E W S K I, Professor, University of Lodz Mariam L O R T K I P A N I D Z E, Professor Emerita, Tbilisi State University Guram L O R T K I P A N I D Z E, Professor, Tbilisi State University Marek M ¥ D Z I K, Professor, Maria Curie-Sk³odowska University, Lublin Tamila M G A L O B L I S H V I L I, Professor, National Centre of Manuscripts, Tbilisi Lech M R Ó Z, Professor, University of Warsaw Bernard O U T T I E R, Professor, University of Geneve Andrzej P I S O W I C Z, Professor, Jagiellonian University, Cracow Annegret P L O N T K E - L U E N I N G, Professor, Friedrich Schiller University, Jena Tadeusz S W I E T O C H O W S K I, Professor, Columbia University, New York Sophia V A S H A L O M I D Z E, Professor, Martin-Luther-Univerity, Halle-Wittenberg Andrzej W O Ź N I A K, Professor, Polish Academy of Sciences, Warsaw

PRO GEORGIA JOURNAL OF KARTVELOLOGICAL STUDIES

No 20 — 2010 (Published since 1991)

CENTRE FOR EAST EUROPEAN STUDIES FACULTY OF ORIENTAL STUDIES UNIVERSITY OF WARSAW WARSAW 2010

3

4 Cover: St. Mamai, Gelati Tondo (silver, gilt silver), 11th century

© by Pro Georgia. Journal of Kartvelological Studies, Warsaw 2010 © by Centre for East European Studies, Warsaw 2010

EDITORIAL ADDRESS Centre for East European Studies University of Warsaw Pa³ac Potockich, Krakowskie Przedmieœcie 26/28 PL 00-927 Warsaw tel. +48 22 55 22 555, fax +48 22 55 22 222 e-mail: studium@uw.edu.pl, d.kolbaia@uw.edu.pl

PRINTING Duo Studio Al. Prymasa Tysi¹clecia 38 01-242 Warszawa

ISSN 1230-1604

Pro Georgia, 2010, t. 20, s. 5-15

5

ARTYKUŁY I STUDIA

GRUZIŃSKI PROGRAM IKONOGRAFICZNY ZAŚNIĘCIA BOGURODZICY1 napisał Michel van Esbroeck Pod tym tytułem, prawdopodobnie zbyt ambitnym, dotyczącym nielicznych przedstawień Zaśnięcia Bogurodzicy, jakie zachowały się w Gruzji, pragnę przedstawić kilka szczegółów występujących w gruzińskiej ikonografii, a także w legendach typowo gruzińskich.

Publikacje dotyczące ikonografii Zaśnięcia są, niestety, dość rozproszone. Nowe święto, wprowadzone przez imperatora Maurycego między 582 i 602 r. na całym obszarze Cesarstwa Bizantyjskiego, już tłumaczy – bez wątpienia – kilka spraw dotyczących wielkich tekstów przedstawiających tę scenę w sposób często rozbieżny. Można o tym sądzić na podstawie dziewięciu różnych zakończeń, dodanych do dwóch redakcji homilii Jana z Tesaloniki2. To właśnie scena Zaśnięcie była w epoce Soboru Chalcedońskiego przedmiotem kontrowersji w samej Jerozolimie3. Centrum oporu wobec Chalcedonu stała się świątynia Getsemani czyli Grób Bogurodzicy4.

Można przypuszczać, że w tej epoce istniały już przedstawienia ikonograficzne dość odległe od tych, które ostatecznie zostały ustalone przede wszystkim w kanonie ruskiej ikony.

W „Żywocie świętego Dosyteusza”, napisanym przez Doroteusza z Gazy, występuje postać młodego oficera pogańskiego, który zwiedza zabytki Świętego Miasta. Po przyjściu do Jerozolimy udał się on do Getsemani. „Znajdowało się tam przedstawienie piekła. Podczas gdy młody człowiek oglądał z uwagą i zdziwieniem to przedstawienie, zobaczył majestatyczną niewiastę, ubraną w purpurę, która stała obok niego i udzie1 [Tytuł oryginału: Les programmes géorgiens de la Dormition, „Jahrbuch des Österreichischen Byzantinistik”, 35(1985), s. 251-260].

2 Homélies mariales byzantines, grec et latin, par M. J u g i e, [w:] Patrologia Orientalis, Tournhout,1926, XIX, s. 401-406, 431-436.

3 M. v a n E s b r o e c k, Les textes littéraires sur l’Assomption avant le Xe siècle, [w:] Les actes apocryphes des apôtres. Christianisme et monde païen, wydał F. Boron, Genève, 1981, s. 265-285.

4 Ibidem, s. 279.

6

MICHEL VAN ESBROECK

lała mu wyjaśnień na temat każdego z potępionych”5. Należy tu odwołać się do syryjskiego i etiopskiego przedstawienia Zaśnięcia Bogurodzicy w jego najstarszych formach, związanych z „Transitus”, i do opowiadania o zstąpieniu Bogurodzicy do piekła6. W języku greckim teksty te są wyrwane z kontekstu i tworzą niezależne „Apokalipsy”7.

W tym, co dotyczy przedstawień samego „Transitus” z około 500 r. w kościele Getsemani, należy zauważyć, że dwie podstawowe idee tkwią u podstaw całego rozwoju sceny Zaśnięcia. Po pierwsze, Dwunastu Apostołów zgromadziło się w momencie, gdy Bogurodzica opuszczała ten świat. Po drugie, sam Chrystus przyszedł po duszę Marii, a nie wspaniały anioł, mianowicie Archanioł Michał, który zwykle spełnia tę posługę w wypadku zgonu innych ludzi.

Te dwa motywy występują wyraźnie na tkaninie z VIII wieku, opatrzonej łacińską inskrypcją „Cum transit Maria Mater Domini de Apostolis”8, i na miniaturach łacińskiego manuskryptu z IX-X wieku, gdzie motywem zasadniczym jest zastąpienie anioła przez samego Chrystusa, który przychodzi zabrać duszę „owiniętą w skórę”9. Od tych dwóch zabytków zależna jest nowa egzegeza Listu do Tesaloniczan 4,16-17: „Sam bowiem Pan zstąpi z nieba na hasło i na głos archanioła, i na dźwięk trąby Bożej, a zmarli w Chrystusie powstaną pierwsi. Potem my, żywi i pozostawieni, wraz z nim będziemy porwani w powietrze, na obłoki naprzeciw Pana”.

Właśnie dlatego wiele opowiadań o Zaśnięciu precyzuje, że apostołowie zmarli jeszcze przed wielkim zgromadzeniem i ostatecznie na późniejszych ikonach ukazuje ich wszystkich na obłokach.

Archanioł Michał, zastąpiony przez Chrystusa, nie jest jedyną interweniującą postacią. Tym, który wręcza Marii palmę, już na ilustracji Bedy z około 720 r., w opisie świętego Syjonu, jest Gabriel10. Nie należy go 5 D o r o t e u s z z G a z y, Oeuvres spirituelles, wydał L. Reganutt & J. de Preville, Paris, 1963, s. 127.

6 Żywot syryjski w „sześciu księgach” zawiera przy końcu fragment dotyczący piekła: A. S m i t h L e w i s, Apocrypha Syriaca, London, 1902, s. 66-67. Inne odniesienia patrz: M. v a n E s b r o e c k, Les textes littéraires, s. 263.

7 Por.: Bibliotheca Hagiographica Graeca, Bruxelles, 1957, III, s. 128-130, nr 4-44.

8 Reprodukowane w artykule H. L e c l e r c q, Assomption dans l’art., DACL, Paris, 1907, I,2, kol. 2984.

9 Patrz ilustracje w artykule V. V ă t ă s i a n u, La „Dormitio Virginis”. Indagini iconographiche, „Ephemeris Dacoromana”, 6(1935), s. 26, 28, 32. Artykuł ten niepotrzebnie akcentuje relację sceny Zaśnięcia do przedstawień z Ambit. „Powłoka skóry” zależna jest teologicznie od sensu „szat Adama” z początku Księgi Rodzaju. Tego typu przedstawienia nie przekraczają kadrów apokryfów, jak Księga Henocha lub Wniebowzięcie Izajasza.

10 Ibidem, s. 25.

ZAŚNIĘCIE BOGURODZICY

7

niesłusznie traktować jako prototyp Gabriela z fresku w Ağac Alti Kilise w Kapadocji11. Nie należy też się dziwić, widząc dwóch archaniołów, Gabriela i Michała, dominujących w tej scenie: u Koptów kult dwóch archaniołów rozwijał się wyraźnie wraz z kontynuacją rozważań teologicznych na temat natury Zaśnięcia12. Bez wątpienia również tutaj nie należy zbyt szybko wyciągać wniosków, że najstarszym typem ikonograficznym jest przedstawienie z jednym aniołem, a jego rozwinięciem jest typ z dwoma aniołami. Posiadane zabytki, użyte materiały i brak modeli stereotypowych, nie wystarczą do wyjaśnienia tej wielkiej różnorodności.

Mamy więc epizod z zamachem Żydów na ciało Marii. Spekulacja ta powinna być porównana ze stosowaniem w odniesieniu do ciała Marii przed Wniebowzięciem nestoriańskiego epitetu „theodokos”. Ciało to, określone przymiotnikiem nestoriańskim, jest bardzo wyraźne paralelne ze świątynią lub arką przymierza Starego Testamentu: opowiadanie o zamachu Jefoniasza jest interferencyjne z opowiadaniem dotyczącym świątyni jerozolimskiej, pochodzącym z końca IV lub z początku V wieku13.

Ten wstęp jest bez wątpienia zbyt teologiczny dla specjalistów z dziedziny historii sztuki. Zamierzam obecnie omówić krótko podstawowe prace dotyczące ikonografii Zaśnięcia. To właśnie w Kapadocji należy poszukiwać najbardziej pierwotnego typu Zaśnięcia, współczesnego świątyni Fortune Virile w Rzymie14, gdzie ślady ikonograficzne na nowo wyraźnie wiążą się z tekstem łacińskim, znakomicie wydanym przez P. A. Wengera, a który to tekst G. Philippart odnosi do Jana z Arezzo z IX wieku. Tekst i fresk z lat 872-882 są więc sobie współczesne15.

Z okresu od X do XII wieku posiadamy freski macedońskie, zbadane przez Lidie Hadermann-Misguich16, która zarazem ponownie przedstawia w skrócie historię ikonografii, bazującą na bogatym artykule Virgila 11 Por.: N. & M. T h i e r r y, Nouvelles églises rupertres de Cappadoce, Paris, 1963, s. 79, il. 39.

Interpretacja L. H a n d e r m a n n - M i s g u i c h, Les fresques de Saint-Georges et la peinture byzantine du XIIe siècle, Bruxelles, 1975, s. 183.

12 Księgi koptyjskie dotyczące inwestytury św. Michała i św. Gabriela zostały wydane przez C. M ü l l e r a, Die Bücher der Eisetzung der Erzengel Michael und Gabriel (= CSCO, 225-226), Louvain, 1962. Zakładają one cały cykl Zaśnięcia Bogurodzicy.

13 M. v a n E s b r o e c k, Bild und Begriff In der Transitus-Literatur. Der Palmbaum und der Tempel, [w:] Typus, Symbol, Allegorie bei den östlichen Vätern und ihrer Parallelen im Mittelalter, ed. M. Schmidt, Regensburg, 1982, s. 344-346.

14 J. L a f o n t a i n e, Peintures médiévales dans le temple dit de la Fortune Virile à Rome, BruxellesRome, 1952, s. 29-32.

15 G. P h i l i p p o r t, Jean, évêque d’Arezzo (IXe s.), auteur du De Assumptione de Reichenau, „Analecta Bollandiana”, 92(1974), s. 345-346.

16 L. H a d e r m a n n - M i s g u i c h, Kurbinovo, Bruxelles, 1975.

8

MICHEL VAN ESBROECK

Vătăşianu, opublikowanym już w 1935 r.17 Posiadamy także miniatury manuskryptów z Atosu, na których w XI wieku przedstawiany był tylko jeden anioł oraz plakietki z kości słoniowej. Wspaniała praca na temat tych znakomitych plakietek z kości słoniowej z prowincji Racza, została opublikowana przez Giorgi Czubinaszwilego18; w pracy tej przeprowadzone zostały właściwe paralele. Pala d’Oro z Wenecji, z lat 1102-1118, i kilka ikon z Synaju, świadczą o tym samym okresie19. Wiek XIII zna niezwykle burzliwe i dynamiczne rządy władcy serbskiego Milutina (12821321), który opierając się na uczonych mnichach pozostawił całą cerkiew z bogatymi w szczegóły freskami Zaśnięcia. Lidmila Wratislaw-Mitrovic i N. Okuniew opublikowali interesującą analizę tych fresków, porównując je z podstawowymi tekstami apokryficznymi, a mianowicie z apokryfem przypisywanym Janowi Ewangeliście, z homiliami Jana z Tesaloniki i z dwoma tekstami łacińskimi, wydanymi przez Tischendorfa, z tekstami Nikodema i Melitona20. Względnie izolowane miniatury ormiańskie z Ewangeliarza Tłumaczy z 1232 r. są przedmiotem specjalnego artykułu M. L. V. Szukasziana21. Greckim freskom i ikonom Zaśnięcia Konstantin Kalokyres poświęcił liczące kilka stron studium w swej obszernej pracy dotyczącej ikonografii Bogurodzicy22.

Jeśli teraz przeniesiemy się do Gruzji, to poza pracą Giorgi Czubinaszwilego, dotyczącą plakietek z kości słoniowej z prowincji Racza, nie zostało opublikowanych zbyt wiele poważnych prac dotyczących gruzińskiej ikonografii Zaśnięcia. Również publikacje K. Weitzmanna na temat ikon z Synaju, niewiele mówią o paralelach gruzińskich23.

Gdy jednak przeanalizujemy teksty gruzińskie dotyczące Zaśnięcia, widzimy tu dwa całkowicie oryginalne typy, w porównaniu z odpowiednikami greckimi, ormiańskimi i syryjskimi. Posiadamy pełną legendę, rozpoczynającą się od wręczenia Bogurodzicy palmy nieśmiertelności, 17 V. V ă t ă s i a n u, La „Dormitio virginis”, „Ephemeris Dacoromana”, 6(1925), s. 1-49.

18 G. C z u b i n a s z w i l i, Woprosy istorii iskusstwa. Issledowanija i zamietli, Tbilisi, 1970, I, s. 220233: Raczinskij triptik iż słonowoj kosti.

19 Na temat Pala d’Oro patrz: K. We s s e l, Die byzantinische Emailkunst. Recklinghausen, 1967, s. 133-135. Na temat ikon synajskich: K. We i t z m a n n, Studiem in the Arts at Sinai, Princeton, 1982: zbiór 14 artykułów dotyczących sztuki Góry Synaj.

20 L. Wr a t i s l a w - M i t r o v i c & N. O k u n e v, La Dormition de la Saint Vierge dans la peinture médiéwale orthodoxe, „Byzantinoslavica”, 3(1931), s. 134-180.

21 L. B. Š u k a š i a n, Grigol Calkoli „Ninje” manrankar, „Patma-Banasirakan Handes”, 4(1979), s. 115- 126.

22 K. D. K a l o k y r e s, He Theotokós eis tèn eikonographían ’Anatolês kaì dyseos, Tesalonika, 1972, s. 126-140.

23 K. We i t z m a n n, The Monastery of Saint-Catherine at Mount Sinai. The Icons, Princeton, 1976.

ZAŚNIĘCIE BOGURODZICY

9

co jest naśladownictwem bardzo starożytnego schematu, odkrytego przez P. Wengera w anonimowym utworze greckim, zawierają serię szczegółów, które znajdujemy jedynie w Etiopii i w Irlandii, świadczących o starożytności tej tradycji24. Inny tekst gruziński, przypisywany Bazylemu z Cezarei, jest właściwie uporządkowaną liturgią ośmiu dni święta Zwiastowania, z wymienieniem świętego Syjonu; moment liturgiczny odpowiada świętom zaprowadzonym przez Justyniana w Nea, nowej świątyni, konkurencyjnej w stosunku do świętego Syjonu, zbudowanej w 547 r. celem zrównoważenia wpływu ceremonii Zaśnięcia w świątyni, którą imperator słabiej kontrolował25. Chociaż tekst z tradycji greckiej, a mianowicie apokryf przypisywany św. Janowi Ewangeliście, został również przetłumaczony na język gruziński, to jednak jego znajomość była znacznie mniejsza26.

Przeto w tym wypadku, w pewnym sensie a priori, należy zwrócić się do cech właściwych gruzińskiej tradycji ikonograficznej.

Przeanalizujmy kolejno plakietki z kości słoniowej z prowincji Racza, freski z Ateni i Sioni, miniatury Tetroewangeliarza z Mokwy (z około 1300 r.), krzyż z Kaci (XI wiek), ikonę rodziny Laklakidze z Jarzma (1020 r.), krzyż z Sadgeri (1447-1451), dzieło Mamne (z koło 1450 r.) w Szemokmedi, dwa tryptyki z Gelati (1548 i 1578), ikonę z Kaci (1619 r.), bramę cerkwi z Anczischati w Tbilisi (1686 r.), ikonę z Wani (1640 r.) i ikonę z Martwili (1784 r.).

Giorgi Czubinaszwili bardzo dokładnie opisał plakietki z prowicji Racza: apostołowie są w komplecie, Piotr okadza, Paweł klęczy, Jan znajduje się u wezgłowia; jest ciekawe, że jest on przedstawiony bez zarostu, gdyż zazwyczaj jest przedstawiany jako bardzo stary. W grupie apostołów stojących z lewej strony znajduje się ktoś bardzo młody, najprawdopodobniej Jakub Mniejszy, wcześnie zamęczony przez Heroda i specjalnie wskrzeszony na Zaśnięcie Bogurodzicy27.

Paralelnie plakietka z Darmstadtu zna tylko apostołów, ale przedstawionych w sposób bardziej prymitywny, z jednym apostołem i z pewną dekompozycją sceny, jak w Ağac Alti Kilise28. Plakietka z Bonn przed24 M. v a n E s b r o e c k, Les textes littéraires, s. 269-272.

25 Ibidem, s. 285.

26 M. v a n E s b r o e c k, Les plus anciens homéliaires géorgiens, Louvain-la-Neuve, 1975, s. 96. Istnieje znakomity fresk w Calendzicha (1384-1396), na którym tekst ten posłużył jako model. Apostołów umieszcza z lewej strony na jednym obłoku jako już zmarłych (tak samo w Nekresi).

27 Por.: M. v a n E s b r o e c k, Les textes littéraires, s. 275. Męczeństwo Jakuba zostało opisane przez E u z e b i u s z a z C e z a r e i, Historia Kościelna, II, 23, [przeł. A. Lisiecki, Poznań, 1924; Kraków, 19932, s. 80-87].

28 Patrz: E. C o c h e d e l a F e r t é, Buzantinische Kunst, Fribourg-Bâle-Vienne, 1982, il. 539; N. & M. T h i e r r y, dz. cyt., s. 79.

10

MICHEL VAN ESBROECK

stawia już Jana u wezgłowia, ale nie ma na niej apostołów29. Dodaje ona trzy dziewice, zgrupowane z lewej strony apostołów. Plakietka z Wiednia ma anioła, dwunastu apostołów, w tym Pawła, i jedną dziewicę30. Plakietka z Monachium również umieszcza z lewej strony trzy dziewice. Apostoł Jan jest ukryty za kadzielnicą Piotra. Zdaje się, że już tu występuje jeden lub dwóch biskupów, których można rozpoznać po księgach, jakie trzymają w rękach. Są to Dionizy Areopagita i – być może – Ewangelista Mateusza31. Zabytek z Iwironu z XI wieku (manuskrypt) ma schemat zupełnie podobny: tylko dwunastu apostołów, wraz z Pawłem, i jednego anioła32. Kodeks Dionysiou z 587 r. dodaje jeszcze biskupa, co znajdujemy także na miniaturze z XI wieku33. W Göreme, w Sakh Kilise, już w 1070 r. znajdujemy dwóch aniołów bez biskupów. Również w Kiliçlak Kuşluk z XI wieku widzimy dwóch aniołów i apostołów34.

Czy można więc powiedzieć, że bardziej rozwinięty temat jeszcze wtedy nie istniał? Na najstarszych ikonach z Synaju występuje tylko jeden biskup (1020 r.)35, podobnie jak na ikonie namalowanej znacznie później36. Inna ikona z tego samego wieku akcentuje raczej temat zapalonych kandelabrów.

Ponieważ jednak zachowała się tylko częściowo, nie pozwala to na wyciągnięcie wniosków co do lewej strony obrazu. Na tej ikonie trzy dziewice znajdują się tuż przy oknie budynku. Zastępy niebieskie są przedstawione ponad dwoma aniołami37. Nieco później trzej hierarchowie są już obecni i rozpoznajemy w nich Jakuba brata Pańskiego z lewej strony, podczas gdy Dionizy i Hieroteusz znajdują się z prawej strony38. Jednak w XII i XIII wieku znajdujemy jeszcze przedstawienia bardzo proste, jedynie z Jakubem bratem Pańskim i bez aniołów. Budowle po obu stronach przedstawiają bez wątpienia święty Syjon i kościół Getsemani39. Pala d’Oro, z początków XII wieku, powtarza wyraźnie ten sam program40, z trzema biskupami.

29 G. C z u b i n a s z w i l i, dz. cyt., il. 87.

30 Ibidem, il. 89.

31 Ibidem, il. 86.

32 S. M. P e l e k a n i d i s, P. S. C h r i s t o u, Ch. Ts i o u m i s & S. N. K a d a s, Treasures of Mount Athos.

Illuminated Manuscripts, Ateny, 1975, II, il. 6.

33 Ibidem, Ateny, 1973, I, il. 272.

34 M. R e s t l e, Die byzantinische Wandmalerei In Kleinasien, Recklinhausen, 1967, II, il.25-26, 286.

Również w tomie III, il. 494, znajduje się przedstawienie z jednym aniołem z Lhala Sümbülü Kilise, z początków X wieku.

35 G. & M. S o t i r i o u, Icônes du Mont Sinai, Ateny, 1956, I, il. 60.

36 Ibidem, il. 79.

37 Ibidem, il. 42.

38 Ibidem, il. 92.

39 K. We i t z m a n n, M. C h a t z i d a k i s, M. M i a t e v & S. R a d o j č i č, Frühe Ikonen, Wienn-Münich, 1965, s. 35.

40 K. We s s e l, Die byzantinische Emailkunst, s. 46.

ZAŚNIĘCIE BOGURODZICY

11

Z XII wieku w Grecji mamy fresk w Kastorii, jeszcze na tym samym poziomie, ale umieszcza on dwóch aniołów z jednej strony, nie ma natomiast dwóch biskupów41. W 1192 r. w Lagoudera na Cyprze pojawia się jedna zmiana, która miała później ogromne powodzenie: Chrystus zaczyna być przedstawiany w nimbie typu mandorla, jak w Kurbinowo w Macedonii42.

W Lagoudera mamy przedstawionych trzech biskupów i jednego anioła; w Kurbinowo zastępy niebieskie, ubrane w szaty szczególnie agresywne i militarne, natomiast do mandorli dodano dodatkową aureolę. Nie trzeba długo czekać, aby zobaczyć aniołów włączonych w to promieniowanie.

Ikona moskiewska z XII wieku powtarza zasadniczo te szczegóły, ale dorzuca aniołów na obłokach.

Przeciwnie, na wszystkich znanych przedstawieniach gruzińskich nigdy nie znajdujemy motywu podróży apostołów na obłokach43. Poza tym dwa wymienione już teksty gruzińskie zupełnie nie wspominają o takim sposobie podróżowania, w przeciwieństwie do dzieła Jana Pseudo-Ewangelisty. Ponadto epizod z Jefoniaszem, który zaatakował ciało Bogurodzicy aby je spalić, nie pojawia się, w przeciwieństwie do tego, co przedstawiają miniatury ormiańskie z Ewangelii Tłumaczy: tutaj anioł przybywa, aby odciąć ręce bezbożnemu, i ręce te pozostają zawieszone na łożu44. Szczegół ten nie pojawia się w żadnym z apokryfów gruzińskich, ale występuje na ikonach synajskich, które K. Weitzman słusznie wyróżnia spośród dotkniętych wpływem krzyżowców45.

W Gruzji nie zajmowano się ani Jefoniaszem, ani apostołami podróżującymi na obłokach. Program fresku z Ateni (X wiek) jest dzisiaj bardzo trudny do odczytania, ale można go bez wątpienia porównać zasadniczo z programem w Sori z XIV wieku. Chrystus jest tu przedstawiony w mandorli i aniołowie przekraczają ją u góry. Jest przynajmniej czterech biskupów: być może, występuje także piąty, ale scena jest mocno uszkodzona46.

Temat płonących świec jest uwydatniony47. Podobnie jest on przedstawiony na miniaturze Ewangeliarza z Mokwy, ale zredukowany do elementów 41 E. Coche de la Ferté, dz. cyt., il. 372.

42 L. H a d e r m a n n - M i s g u i c h, Kurbinovo, il. 91.

43 Z wyjątkiem Calendzicha, por. przypis 25.

44 L. A. D o u r n o v o, Armenian Miniatures, New York, 1961, s. 91; por.: B. N a r k i s s, Armenian Art Treasures of Jerusalem, Oxford, 1980, il. III. 45 K. We i t z m a n n, Icon painting in the Crusader Kingdom, „Art. Bulletin”, 14(1963), z. 3, s. 51-83.

46 Sz. A m i r a n a s z w i l i, Kartuli chelovnebis istoria, Tbilisi, 1961, il. 157 i s. 355.

47 Trzymanie zapalonej świecy jest tematem Mt 25,1-13. Jest dziwne, że trzy dziewice nie występują na fresku w Sori.

12

MICHEL VAN ESBROECK

podstawowych. Chrystus jest bez mandorli: dwóch biskupów flankuje na tym samym poziomie dwóch aniołów na horyzoncie obrazu48. Bardzo zredukowana jest ikonografia krzyża z Kaci, tylko do trzech głównych apostołów i jednego anioła, ale w tym wypadku przestrzeń nie pozwalała na zbytnie rozwinięcie tego tematu49. Na ikonie rodziny Laklakidze (10101020) znajdujemy scenę Zaśnięcia wśród świąt Pańskich i maryjnych, otaczających główną ikonę. Są małe, jak i wszystkie przedstawienia w metalu sztancowanym, ale znajdujemy na nich cechy, które ciągle powracają w Gruzji: Apostołowie znajdują się z jednej strony, święty Piotr na ich czele, okadzający, święty Jan pozostaje u wezgłowia: prawdopodobnie na tym przedstawieniu występowali jeszcze dwaj aniołowie. Bardziej interesujące jest rozmieszczenie biskupów obok Piotra, jest ich z pewnością czterech, być może pięciu50. Krzyż z Sadgeri, z połowy XV wieku, posiada serię scen poniżej poprzecznego ramienia. Sceny Zaśnięcia, Pięćdziesiątnicy, Przemienienia występują jedna po drugiej. W tym wypadku scena jest pełna: trzech apostołów znajduje się koło Piotra z prawej strony, pozostali są obok świętego Pawła, z wyjątkiem Jana u wezgłowia. Trzy dziewice także znajdują się z lewej strony. Po raz pierwszy bez wątpienia widzimy pięciu biskupów51. Szczegół ten występuje w apokryfie Pseudo-Bazylego, zachowanym jedynie w języku gruzińskim. Trzykrotnie wymienieni są wspólnie jako asystujący nie tylko Hieroteusz, Dionizy Areopagita i Tymoteusz, ale także Tytus52. Piątym jest naturalnie Jakub brat Pański, zgodnie ze wskazówką „Traktatu o imionach Bożych”.

Ta wyłącznie gruzińska cecha może zostać zweryfikowana a contrario przez przeanalizowanie ilości biskupów w dziełach ikonograficznych tej samej epoki gdzie indziej: program z Zica (XII wiek) liczy ich czterech, większość innych cerkwi w Serbii ma ich trzech, także w Ochrydzie (cerkiew św. Klimenta i cerkiew Świętej Sofii), w Gračanica, w Sopočani53, w Bendere54, w Staronagorčino55, ale czterech biskupów widzimy w cer48 Sz. A m i r a n a s z w i l i, dz. cyt., il. 108.

49 G. C z u b i n a s z w i l i, Gruzinskoje czekannoje iskusstwo, Tbilisi, 1956, s. 481, il. 275-276.

50 Ibidem, il. 203.

51 G. C z u b i n a s z w i l i, L’orfèvrierie géorgienne. Sakhelgami, Tbilisi, 1957, il. 171; 1959, il. 496.

52 M. v a n E s b r o e c k, L’Assomption de la Vierge dans un Transitus pseudo-basilien, „Analecta Bollandiana”, 92(1974), s. 141, 159.

53 Cerkiew św. Klimenta, por.: D. Ta l b o t R i c e, Byzantine Painting: The Last Phase, London, 1968, s. 84; C. G r o z d a n o v, Prilozi proucavanju Sv. Sofije Ohridske u XIV veku, [w:] Recherches l’Art, Novi Sad, 1969, s. 23-55; E. C o c h e d e l a F e r t é, dz. cyt., il. 102, 411.

54 W. F. Vo l b a c h & J. L a f o n t a i n e - D o s o g n e, Byzanz und Christliche Osten, Berlin, 1968, il. 211.

55 S. R a d o j č i ć, Die Reden des Johannes Damaskenos und die Koimesis-Fresken in den Kirchen des Königs Milutin, „Jahrbuch des Österreichischen Byzantinistik”, 22(1973), s. 301-313, il. 1.

ZAŚNIĘCIE BOGURODZICY

13

kwi Zbawiciela w Berea z 1315 r.56, trzech na mozaice z Chora57, czterech w cerkwi św. Mikołaja z początków XIV wieku w Tesalonice58, dwóch na ikonie mozaikowej z Florencji z XIV wieku59, trzech na ikonie z XV wieku z Patmos60, trzech na ikonie z XVI wieku, ale pozostającej pod silnymi wpływami Zachodu61, trzech w cerkwi św. Barlaama w Meteorach z XV wieku62, a także na ikonie synkretycznej z XVIII wieku z Aten63.

Ikony ruskie nie modyfikują gruzińskiego wyjątku: dwóch biskupów na ikonie ze szkoły Teofanesa Greka64, dwóch na ikonie z Ermitażu w Sankt Petersburgu, czterech na ikonie moskiewskiej z 1479 r.65, dwóch na odrestaurowanej ikonie z Muzeum Rosyjskiego w Sankt Petersburgu (z XV wieku)66, również dwóch na jednej z ikon historycznych w Galerii Trietiakowskiej w Moskwie67, na której ukazano poza tym historię pasa Bogurodzicy, podanego Tomaszowi na obłokach, i w końcu czterech biskupów na dwóch ikonach z XVI wieku, jednej z Sankt Petersburga i drugiej z Moskwy68.

Ikony synajskie, pozostające pod wpływem krzyżowców, mają czterech hierarchów, przy czym występuje na tych ikonach jeden charakterystyczny szczegół dotyczący Hieroteusza: biskup okadza bezpośrednio hierarchię niebieską, podczas gdy jego towarzysz Dionizy trzyma księgę. Imię „Hieroteusz” jest napisane nad jedną z ikon namalowanych w bardzo prostym stylu69. Wpływ krzyżowców spowodował skądinąd stopniowy zanik postaci hierarchów na ikonach, sprowadzając ich najpierw do jednej postaci, a później całkowicie ich eliminując70. W XIV wieku aniołowie zastępują hierarchów ze względu na zbyt ludzki akcent i miejsce, jakie zajmowali71.

56 K. K a l o k y r e s, He Theotókos, il. 181.

57 P. A. U n d e r w o o d, The Kariye Djami, New York, 1966, II, s. 320-321.

58 W. F. Vo l b a c h, dz. cyt., il. 183.

59 E. C o c h e d e l a F e r t é, dz. cyt., il. 136.

60 K. K a l o k y r e s, dz. cyt., il. 186.

61 Ibidem, il. 184.

62 Ibidem, il. 182.

63 Ibidem, il. 185.

64 M. V. A l p a t o v, Early Russian Icon Painting, Moskwa, 1974, s. 62.

65 Ibidem, il. 6 oraz V. N. L a z a r e v, Moscow School of Painting, Moskwa, 1971, il. 58.

66 M. V. A l p a t o v, dz. cyt., il. 112.

67 Ibidem, il. 7.

68 Ibidem, il. 91 I V. N. L a z a r e v, dz. cyt., il. 77.

69 E. C o c h e d e l a F e r t é, dz. cyt., il. 137; K. We i t z m a n n, Studies in the Arts at Sinai, Princeton, 1982, artykuł 14, il. 18-19.

70 Ibidem, il. 17.

71 G. & M. S o t i r i o u, Icônes, il. 211.

14

MICHEL VAN ESBROECK

Można przeto przyjąć, że obecność pięciu biskupów jest elementem typowo gruzińskim, zależnym od polityki Justyniana, która nie była zgodna z praktyką ormiańską, a która w Jerozolimie zastąpiła tradycje Maurycego i apokryfu Jana Ewangelisty.

Powróćmy do zabytków gruzińskich: oto Mamne, który pracował po 1450 r., ale program ikonograficzny ma niestety wiele luk. Pozostało jednakże małe przedstawienie na obrzeżu ikony Zbawiciela, wśród ikon Dwunastu Świąt72. Tryptyk z Gelati umieszcza Chrystusa w mandorli, podczas gdy inny tryptyk, tym razem Bogurodzicy, umieszcza scenę Zaśnięcia na szczycie głównej ikony73. Ikona z Caiszi z 1619 r. ma dobry schemat w kadrach Dwunastu Świąt i należy odnotować obecność jednej świecy, jak na ikonie moskiewskiej z XVI wieku74.

Brama cerkwi z Anczischati z 1686 r. jako jedyna ma epizod z Jefoniaszem. W tym wypadku zauważamy jednak szereg zmian: Jefoniasz nie ma odciętych rąk, a spalić ciało przy pomocy świecy ma zamiar raczej arcykapłan, gdyż to on trzyma tę świecę. Interpretacja ta stoi daleko od większości przedstawień, na których Jefoniasz jest raczej zaniedbanym olbrzymem, oczekującym spełnienia misterium75. Szczegół ten pokazuje, że wykorzystano w tym wypadku legendę pierwszego typu, rozpoczynającą się od palmy życia przekazanej Marii przez Gabriela w dolinie oliwnej76.

Przeciwnie, ikona synajska z okresu krzyżowców77 przedstawia Jefoniasza jako uzdrowionego, o bardzo zachodnich oczach, i jest on w tym wypadku raczej uzależniony od innej rodziny legend dotyczących Zaśnięcia, według których apostołowie zgromadzili się najpierw w Betlejem78.

W programie ikonograficznym przedstawień Dwunastu Świąt z Wani, kompozycji Kaichosro Lailaszwilego, według Wachuszta Czidzadzego i Agni Czaladzego79, oraz ikony z Martwili, wykonanej w 1724 r., znajdujemy dwa typy streszczające opisy Zaśnięcia. Drugi zbliża się do ikonografii plakietki z kości słoniowej z Toledo, na której świece zajmują 72 G. C z u b i n a s z w i l i, dz. cyt., 1959, il. 495 i 560.

73 Ibidem, il. 552; Sz. A m i r a n a s z w i l i, dz. cyt., il. 201.

74 G. C z u b i n a s z w i l i, dz. cyt., 1959, il. 565.

75 Sz. A m i r a n a s z w i l i, dz. cyt., il. 205-206; G. C z u b i n a s z w i l i, dz. cyt., 1959, il. 567; por.: M. v a n E s b r o e c k, Les textes littéraires, s. 268-269.

76 Ibidem, s. 270.

77 Porównaj przypis 67.

78 M. v a n E s b r o e c k, Les textes littéraires, s. 273.

79 G. C z u b i n a s z w i l i, dz. cyt., 1959, il. 375a.

ZAŚNIĘCIE BOGURODZICY

15

centralne miejsce80, inny zaś mocno skondensowany, zwraca uwagę na dwóch aniołów i na Chrystusa w mandorli. Widzimy też rzadki szczegół ikonograficzny: dwie osoby znajdujące się przy głowie i stopach Bogurodzicy, czyli Piotra i Pawła, obaj oni okadzają.

Jeśli teraz odniesiemy się do przedstawień, które zostały już zreprodukowane, to widzimy, że Gruzja niewiele znała z charakterystycznego rozwoju ikonografii sceny Zaśnięcia Bogurodzicy - z jednej strony macedońskiego i serbskiego, z drugiej zaś łacińskiego synajskiego lub ormiańskiego. Ta właśnie sytuacja tradycji gruzińskiej może być potwierdzona przez analizę innych tematów ikonograficznych.

(Przełożył z języka francuskiego Henryk Paprocki)

80 Ibidem, 1957, il. 198 i E. C o c h e d e l a F e r t é, dz. cyt., il. 548.

16

17

Pro Georgia, 2010, t. 20, s. 17-22

IMAGE OF HELL AND THE LAST JUDGMENT IN MEDIEVAL GEORGIAN ICONOGRAPHY1

by David Kolbaia Warsaw Georgian monumental painting generally continues the traditions of the early Eastern Christian art2. The contents and the topics of the paintings, some iconographic details and the artistry of the works, and the religious dogmas have always been intrinsic and distinctive of the paintings.

The image of Christ is a visible and necessary proof of His humanity.

The iconostasis in a visible way manifests the mysteries. For this reason theology attaches a sacramental role to iconography3. The artist paints a cycle of the scenes which depict the twelve most important annual feasts in the strict order: the Nativity of Christ, the Adoration of the Magi, the Presentation at the Temple, the Transfiguration of Jesus, the Raising of Lazarus, the Entry of the Lord into Jerusalem, the Last Supper, the Crucifixion, the Descent to Hell, Doubting Thomas, the Ascension and the Pentecost; acts as a picture of God, hypostasis of the Word, which is a sacramental sign of the personal presence, a beginning of the vision of God, while the pictures of the saints show an eschatological vision of the kingdom, the revelation of the glory of Christ in the human form.

The iconography of The Last Judgement took shape in the Byzantine art between the 11th and 12th centuries, although proofs of existence of such depictions date back to much earlier times (one of them is the letter from John of Damascus to emperor Constantine Copronymus written as a defence of the cult of the icon). The traditional variant of this composition, widespread in the 12th – 16th centuries, was created on the basis of many sources and covers a large number of various depictions, which can be arranged in three basic groups: 1. the second coming of Christ, the raising 1 The article consists of the fragments of a lecture given in May 2010, for Faculty of Philosophy, Institute of Slavistics, Humboldt University in Berlin.

2 Szałwa A m i r a n a s z w i l i, Sztuka Gruzińska, Warszawa 1972.

3 Jerzy N o w o s i e l s k i, Prorok na skale, Kraków 2007.

18

DAVID KOLBAIA

of the dead and the judgement of the righteous and sinners (showing images of paradise and hell); theosis (divinisation) of the world; and 3. the triumph of the righteous in the heavenly Jerusalem. The image of the Last Judgement is a part of the Byzantine iconography and Georgian Church, and is placed on its western wall4.

In the Orthodox tradition, a picture is not just the image of the being depicted but also is present in its essence and leads to this presence both its author and its audience. For this reason painters direct their attention to such topics which clearly show their love for every creature and nature without copying available models but create compositions themselves.

They do not comply with the order set in the Gospel and choose a completely different system of painting and scheme of art. Combinations of the shades of gold, blue, pinkish red and light green, the fondness of ornamental stylisation of the robe’s creases, the more subtle way of painting, the careful modelling and smoothness of the lines, the way of presentation of sudden gestures and movements.

The Georgians developed the eremitic form of their monasticism shortly after the Christianisation of Georgia in the 4th century. Later, ca 550 AD, the country was visited by the ‘Thirteen Syrian Fathers,’ the founders of monastic life. Their arrival stimulated the building of new monasteries and the development of monastic life. The Syrians came to Georgia due to persecutions in their own homeland and brought some elements of asceticism typical of Monophysitism. Their asceticism was characterised by clear hostility towards their own bodies; they did not care for their food (they ate bread and vegetables and drank water), clothes (for example, they went barefoot) or homes (they lived in caves). They came to Georgia at a very important historical moment. In the 5th century, the Georgian Church became united with the Armenian Church against supporters of the Council of Chalcedon to withdraw from Monophysitism one century later, the leader of which move was Patriarch Kirion. When the Syrian monks came to Georgia, it was religiously neutral and did not take any stance on the Council of Chalcedon. The newcomers from Syria reinforced the Georgian Orthodoxy and organised a system of monasteries. The newcomers from Syria reinforced the Georgian Orthodoxy and organised a system of monasteries: John of Zedazeni established the monastery in Mtskheta, David – the monastery in Gareja, Shio – the monastery Shio-Mgvime, Abibos beca4 Henryk P a p r o c k i, Sztuka ikony wobec zła, Ikonotheka 21, 2008, p.69-78; The Holy Monastery of Saint Gregorios. The wall-paintings in the Katholikon, The Holy Mountain (Mt. Athos) 1998.

IMAGE OF HELL AND THE LAST JUDGMENT

19

me Bishop of Nekresi, and Ise – Bishop of Tsilkani. However, our knowledge of their lives is very limited. Their lives, written very early by their disciples, unfortunately were lost. Almost all of those which have been preserved until now originate from the 12th century and are mostly legendary works written by monks on the basis of various sources.

The emergence of a school of painting at Gareji is another token of the beginning of a new stage in the life of the monastery in the 9th-10th century. Founded by learned local monks this school remained until the end of the 13th century to be one of the greatest and most distinctive of all schools of paintings in medieval Georgia. The major church of Udabno is the earliest church of Gareji which preserves, though damaged, a complete, multi-partite painting from the 11th century. The surviving parts indicate that the sanctuary had an Enthroned Virgin with the Archangels, the vault some scenes, the west wall the Last Judgment, one of the earliest among similar scenes painted on walls. The painting featuring plain reddish-brown horizontal and vertical lines is monumental and tectonic5.

The liturgical mysteries shown in paintings present the history of Christ. Frescos in a church in Athens have been preserved which occupy nearly the whole western wall and present a complex composition of the Last Judgement. Many fragments have been destroyed. The central part of the composition, which presents the image of Christ with the figures of John the Baptist and the Theotokos adoring him according to the tradition, and a part of a group of sitting apostles has been preserved; the flaming river is flowing from under the feet of Christ to hell; the depictions of ‘infernal suffering’ have also been partly preserved. In the second part of the composition, on the southern wall, presented are groups of ‘the righteous’, holy fathers and holy women going to paradise. Among the women, next to Mary of Egypt there are presented St. Nino and three figures from the bottom part of the frescos on the southern wall, where Elijah, Enoch and John the Evangelist are painted, who according to the Bible and apocrypha went to heaven alive. It has to be remembered that images of the Last Judgement and hell were not rare in earlier monuments (for example the paintings on the alter apse at David Gareja monastery, especially the 10th-11th century wall paintings from Udabno, the Athens church dating back to the 11th century and the Bochorma church from the first half of the 12th century). However, in the late 12th and early 13th centuries, such compositions are prevalent in the monumental painting 5 David Gareji Monasteries, Editors: Marina Bulia and Dimitri Tumanishvili, Tbilisi 2008.

20

DAVID KOLBAIA

and gain major significance in the decoration of a greater part of the temple, occupying the entire western wall and a part of the eastern wall of the church (for example, the murals in the main cave churches of Vardzia, Bethany, Kintsvisi and Timotesubani). The cycle of the scenes from the New Testament (fourteen compositions) fills the vault of the temple and closes with the traditional picture of the Parousia and the Last Judgement, scenes of infernal tortures, the flaming river and other details6.

The main painting in the large cave church of Natlismtsemeli (John the Baptist) in the Gareja monastery complex is especially dramatic.

The paintings on the western wall date back probably to the early 11th century. The frescos were restored in the late 12th and early 13th centuries, the epoch of Queen Tamar. Unfortunately, some fragments of he paintings were destroyed during an earthquake. Most of the frescos, with the exception of the southern altar apse, were repainted in the late 13th century. A fragment of a large composition of the Last Judgement has been preserved. According to the author of the painting, it shows the face of God. “It is the image of the invisible” and the humanity of Christ is the “visible image of the invisible.” The location of the topics and their selection in terms of iconography prove existence of a local artistic tradition, which cares for the preservation of the old monastic art.

The Vardzia rock complex is an example of the synthesis of architecture and painting, a tradition handed down from the Gareji cave hermitages. In the antechurch, a large part of the north wall and a smaller part of the west wall are taken up by a monumental composition of the Last Judgement. Next ti It is the Abraham’s Bosom. Under them, as in the church itself, is a wide panel with two decorative strips. In the antechurch, the colour of the frescoes is cleaner than in the church itself where lampblack, candles and incense have caused the colours to become darker.

The paintings from Vardzia and Natlismtsemeli have in common not only painting technique, such as the usage of a deep sapphire background and the dynamism of the figures, but also the theology of the liturgical presence.

They show the eschatological brightness of the saints as proof of the inaugurated Parousia. The painting from Vardzia proves that theological ideas and the desire of those who ordered them as well as the personal atmosphere were not accidental. The feature which all those compositions have in com6 Jvari Chuch of the Holy Cross at Mtskheta, Tbilisi 2008; Ancient Monuments of Georgia: Vardzia, History, Architecture, Wall painting, Applied arts, Compiled and introduced by Ghivi Gaprindashvili, Aurora Art Publishers, Leningrad 1975; Otar Piralishvili, Kintsvisi Murals, Tbilisi 1979; Tinatin Virsaladze, atenis sionis moxatuloba, Tbilisi 1984.

IMAGE OF HELL AND THE LAST JUDGMENT

21

mon is that the emotional moment is emphasised in the traditional presentation of the topic. The image of the Last Judgement in Vardzia predominantly complies with the standards of the Georgian art tradition from that epoch, which is characterised by emphasising the moment of a mental or individual experience. It has to be noted that individual compositions, for example the Annunciation, the Nativity of Christ, the Presentation at the Temple or the Entry of the Lord into Jerusalem do not diverge significantly from generally applicable principles of Byzantine art. In all fresco compositions in Vardzia and Natlismtsemeli, the psychological or individual moment of experience becomes an obvious source for the traditional iconographic topics..

Visions of hell in art are obviously full of symbolism. The frequently recurring motifs are those of animals devouring their followers and the ‘infernal fire’, probably the most familiar motif. Hell is the depressing abyss in the base of the earth, the gates of which are locked well and will not allow the people who got there to leave. But this is not all. Hell is also something beyond reach and something terrible. According to the iconography, which was approved back in the Byzantine times, hell in icons Resurrection – Descent to Hell is marked with a symbolic split in the earth beyond which invisible, mysterious infernal chasms, the dark abyss of hell, are opening. The paintings and the iconographic scheme of the churches of Ozaani and Tabakini depict hell as a flaming river flowing from the throne on which Christ is sitting. In that river, angels are driving sinners with swords, and numerous cut off heads are lying in it (for example in the painting of Bethany). The sufferings make the image even more repugnant to people (for example on the paintings of Timotesubani and Nabakhtevi). The scheme of the paintings in all the aforementioned monuments is identical and typical of Georgian painting art. At the end of the apse, a composition of hell is painted, which presents the Satan riding the apocalyptical beast, a two-headed dragon. Judas is sitting at his lap, and the dragon is belching fire and devouring sinners. For Orthodoxy, visions of hell are as common as visions of heaven and paradise. Those visions and experiences, unlike the vision of heaven, happen more frequently to ordinary sinners than to saints, and their goal is always clear. Demons from the unearthly kingdom reveal something of their true nature to people, mentioning to them even tortures which are awaiting also those who did not know Christ and did not fulfil his commandments.

Even more precious information comes from illustrated manuscripts, written on parchment and decorated with miniatures. An example of such

22

DAVID KOLBAIA

masterpiece is the Gospel Book called after its place of storage, the Jruchi Gospel Book (second) dating back to the 12th century. The manuscript is embellished with 345 illustrations. The miniatures are painted on golden background and separated from each other. Not only major events were illustrated but also details of sermons, teachings and parables. The painter was following the text line by line and showing all details in the miniature. The entire tradition is related to the possibility of creation of a sacral image. The artist never wants to automatically copy the reality but to find his own sense. The artist intends to show an adequate image of Christ, especially in the presentation of the Last Judgement composition.

Many miniatures show the desire to treat the subject from the psychological point of view. Christ in his humanity is an image, an icon, of God the Father. This is emphasised in the miniature showing two compositions of the Last Judgement. We can see here Christ the Judge among angels and apostles, and the group of Deesis (Greek ‘begging’). In its centre we can see the image of God as the key to the symbols of the entire line – Christ as a link between God and the world. In the miniature of the Jruchi Gospel Book, the Last Judgement composition is presented very dramatically, in a special way. It depicts the Saviour, who upon accomplishment of his earthly mission and his second coming is sitting on the throne as the Judge Saviour of the World, Heaven and Earth. This function is the most prominent, starting from 11th century, which is proven by sculptures on portals of cathedrals and churches (for example on the bas-relief in the western façade of Nikortsminda dating back to 1014). The Last Judgement becomes to be shown as a real trial; he is assisted by apostles and angels, holy fathers, Saint John the Baptist and the Mother of Christ plead the sinners’ cause.

The Last Judgement and hell and the related eschatological images are among the most popular iconographic topics in Georgian medieval monumental painting. Various fragments of the Old and New Testament and the apocrypha were used as literary sources. The Last Judgement, which is also referred to as the Parousia, the second, final coming of Christ the Judge, closes the history of the world. The plasticity and nobility of the figures, the smoothness and rhythm of the movement and the divergence from the tradition of Byzantine art (the originality of iconographic features in Georgian ecclesiastical art constantly stressed by researchers, should be understood as the result of the historically evolved, specific attitude of the Georgians to the Christian religion), contributed to the rapid bloom of Georgian monumental painting in general.

Pro Georgia, 2010, t. 20, s. 23-29

23

NIESTWORZONY LUDZKĄ RĘKĄ WIZERUNEK CHRYSTUSA W APOKRYFICZNEJ EWANGELII GRUZIŃSKIEJ napisała Aleksandra Sulikowska-Gąska Warszawa Omawiana Ewangelia Gruzińska należy do apokryficznych tekstów obejmujących całość życia Chrystusa. Polszczyźnie została przyswojona przez Grzegorza Peradze, który opublikował to źródło po raz pierwszy w 1935 r. w czasopiśmie „Elpis”1. Kolejne wydania miały miejsce w latach osiemdziesiątych XX wieku w zbiorze ewangelii apokryficznych zebranych przez Ks. Marka Starowieyskiego2 oraz w nowym wielotomowym wydaniu tekstów apokryficznych publikowanych przez ks. Starowieyskiego od 2003 r.3 Sam Grzegorz Peradze określał ten tekst jako pochodzący z kręgu monofizyckiego4. Starowieyski wskazywał, że jest to „wyraźny przekład z armeńskiego”, zwracając uwagę na jego możliwe źródła syryjskie, ale stwierdzając równocześnie, że jednoznaczna datacja Ewangelii i wskazanie miejsca jej powstania wydają się niemożliwe5.

Fragment, na którym chciałabym zwrócić uwagę w niniejszym artykule to opowieść o „Niestworzonym ludzką ręką wizerunku Chrystusa” (Acheiropoietos). Ikonie, która od czasów likwidacji ikonoklazmu w Bizancjum była (i jest) traktowana jako jedno z ważnych uzasadnień dla kultu wizerunków, jak również swoisty prototyp wszystkich ikon Chrystusa, a która pozostaje jednym z podstawowych typów ikonograficznych Zbawiciela6.

1 G. P e r a d z e, Nieznana Ewangelia apokryficzna pochodząca z kół monofizyckich, „Elips”, 9, 1935, z. 1-2, s. 185-215; por. H. P a p r o c k i, Bibliografia prac o. Grzegorza Peradze, „Pro Geogria”, 13, 2006, s. 203-204.

2 Apokryfy Nowego Testamentu, pod red. Ks. M. Starowieyskiego, t. I. Ewangelie apokryficzne, Lublin 1980, s. 150-172; wydanie drugie – w 1986 roku.

3 Apokryfy Nowego Testamentu. I. Ewangelie apokryficzne, cz. 1. Fragmenty. Narodzenie i dzieciństwo Maryi i Jezusa, pod red. ks. M. Starowieyskiego, Kraków 2003, s. 205-229.

4 Por. G. P e r a d z e, W służbie kultury gruzińskiej, „Pro Georgia”, 15, 2007, s. 27.

5 Apokryfy Nowego Testamentu. I. Ewangelie apokryficzne, cz. 1…, s. 204-205.

6 Por. P. Brown, A Dark-Age Crisis: Aspects of the Iconoclastis Controversy, „The English Historical Review”, 88, 1973, nr 346, s. 8.

24

ALEKSANDRA SULIKOWSKA-GĄSKA

W dawnej literaturze gruzińskiej wzmianki o kulcie Mandylionu są bardzo częste i – jak się uważa – świadczą o świadomości znaczenia tej relikwii dla ortodoksyjnej tradycji7. Według badaczy sztuki gruzińskiej wizerunek „Niestworzonego ręką ludzką oblicza Chrystusa” należał do najważniejszych pod względem ideowym obrazów w sakralnej sztuce Gruzji, nie tylko jako jedno z przedstawień, którego źródła sięgały tradycji bizantyjskiej i były swoistym jej nośnikiem, ale również jako wizerunek, który mógł być rozumiany jako manifestacja ortodoksji w relacjach z przedchalcedońskim kościołem ormiańskim8.

Wśród powszechnie funkcjonujących w tradycji ortodoksyjnej tekstów najdawniejszą wersję legendy, która jest wiązana z Mandylionem – w której jednak ten obiekt w żaden bezpośredni sposób się nie pojawia – przytacza Euzebiusz z Cezarei (sam przeciwnik kultu wizerunków i wyobrażania Chrystusa) w Historii kościelnej z pierwszej połowy IV wieku, wspominając o korespondencji pomiędzy Chrystusem a Abgarem, władcą Edessy. Abgar miał się dowiedzieć o cudotwórczej działalności Chrystusa, a że „cierpiał na straszną i ludzkiemi środkami nieuleczalną chorobę” napisał list do Jezusa, błagając go o „łaskę uzdrowienia”.

W odpowiedzi Chrystus „zaszczycił [Abgara] listem własnoręcznym”, przyrzekając, że do Edessy pośle jednego z uczniów, „który mu przywróci zdrowie i przyniesie zbawienie”9. Apostołem przybyłym do miasta był Tadeusz, na którego obliczu Abgar (ale jedynie on) ujrzał „wspaniałą jakąś zjawę”10, co wydaje się zapowiedzią legendy o obrazie Chrystusa.

Dopiero w późniejszych wersjach opowieści akt łaski dla Abgara zyskuje jak gdyby urealnienie, a zarazem zostaje uobecniony w wizerunku Chrystusa. Według syryjskiej Nauki Addaja pochodzącej z przełomu IV i V stulecia został on namalowany przez dworzanina z Edessy11, ale już wedle greckich Dziejów Tadeusza, które uznaje się za dzieło z VII wieku – powstał w sposób nadprzyrodzony, kiedy to posłany przez Abgara do 7 Z. A l e k s i d z e, The Mandylion and the Keramion in the ancient literature of Georgia, „Academia.

The Journal of Human Sciences”, I, 2001, 1, s. 9-15.

8 E. G e d e v a n i s h v i l i, The Ecumenical Councils in the narthex of the main church of the Gelaty monastery and preliminary reflections on the ‘local’ iconographical tradition in Georgia, [w:] Proceedings of the 21st International Congress of Byzantine Studies, t. 3, London 2006, s. 280-281.

9 E u z a b j u s z z C e z a r e i, Historja kościelna. O męczennikach palestyńskich, przeł., wst., objaśnienia ks. A. Lisiecki, Poznań 1924, s. 42. Korespondencja między Chrystusem a Abgarem: ibidem, s. 43-48. H. L. K e s s l e r, Il mandylion, [w:] Il volto di Cristo, a cura di G. Morello, G. Wo l f, Milano, 2000, s. 67.

10 E u z e b j u s z z C e z a r e i, Historja kościelna…, s. 46.

11 Apokryfy Nowego Testamentu. II. Apostołowie, cz. 2, pod red. ks. M. Starowieyskiego, Kraków 2007, s. 1047; por. H. L. K e s s l e r, Il manylion, s. 67.

CHRYSTUS W APOKRYFICZNEJ EWANGELII GRUZIŃSKIEJ

25

Palestyny Ananiasz „nie mógł uchwycić [Jego wyglądu]. Ten zaś, znając myśli serca, zażądał [wody], aby się umyć; i podano Mu chustę czteroramienną, i gdy się obmył, wytarł swą twarz, a gdy na chuście odbiła się Jego podobizna, podał ją Ananiaszowi ze słowami: »Oddaj ją i powiedz Temu, który Cię wysłał: ‘Pokój tobie i twojemu miastu!’«”12.

W cytowanym tu fragmencie Dziejów Tadeusza pojawia się wątek, który będzie stale obecny w opowieściach o cudownych ikonach, a mianowicie trudności, a nawet niemożność skopiowania świętego wizerunku ludzkimi rękoma i konieczność nadprzyrodzonej interwencji, aby taki obraz mógł powstać13.

Opowieść o królu Abgarze, którą odnajdujemy w Ewangelii Gruzińskiej zawiera oryginalne wątki, które mogą świadczyć o pochodzeniu tego źródła ze środowiska związanego z Armenią, jak np. określenie Abgara mianem „króla ormiańskiego”. To właśnie Abgar, będąc „stracony fizycznie”, prosi Chrystusa, by przybył do jego kraju i przesyła mu w darze „szatę, która nie jest uszyta igłą”14.

Szczególnie ciekawy wydaje się ten fragment źródła, w którym mowa jest o malowaniu wizerunku Chrystusa. „Gdy poseł ujrzał Jezusa, nie miał już chęci odejść od Niego; przywołał więc malarza i kazał mu malować wizerunek Jezusa [dla króla]. Malarz zaczął malować na papierze oblicze Jezusa. Namalował go najpierw jako mężczyznę w sile wieku, lecz Jezus ukazał mu się w postaci starca. Wtedy malarz przekreślił [obraz] i namalował Go jako starca, ale wówczas Jezus ukazał mu się z siwą brodą.

Malarz więc bardzo się zdziwił”15. Kiedy opowiedział Chrystusowi po co maluje wizerunek „Jezus wziął chustkę lnianą i przyłożył ją do swej twarzy, a wówczas na chuście obiło się oblicze Jezusa takie, jakim był w rzeczywistości”16.

Taki sposób mówienia o Chrystusie jest obecny w literaturze wczesnochrześcijańskiej i wczesnobizantyjskiej17. Podobny wątek odnaleźć można w innym rozdziale Ewangelii Gruzińskiej opisującym Pokłon Magów [Trzech Króli], gdzie ich spotkanie ze Zbawicielem opisane zostało jako ciąg wizji Magów, w których oglądają oni jak gdyby różne oblicza Jezusa. Podczas spotkania z Chrystusem Baltazar – widział „niemowlę 12 Apokryfy Nowego Testamentu. II. Apostołowie, cz. 2, s. 1077.

13 G. Wo l f, Del volto all’immagine, dall’immagine al volto, [w:] Il volto di Cristo, s. 20-21.

14 Apokryfy Nowego Testamentu. I. Ewangelie apokryficzne, cz. 1, s. 220.

15 Ibidem.

16 Ibidem.

17 G. D a g r o n, Holy Image and Likeness, „Dumbarton Oaks Papers”, 45, 1991, s. 28.

26

ALEKSANDRA SULIKOWSKA-GĄSKA

jako Syna Bożego; siedziało na tronie Serafinów, zaś aniołowie je wysławiali”, Gaspar – „jako Syna Bożego w cierpieniu, który umarł i zmartwychwstał, a bezcieleśni aniołowie usługiwali Mu”, Melkhi – „człowieka doskonałego jako Syna Bożego i sądził żywych i umarłych, a mnóstwo aniołów usługiwało Mu”18. Następnego dnia, aby „sprawdzić wrażenie” przyszli do Chrystusa ponownie – i wtedy również każdy z nich oglądał inne oblicze Jezusa, co więcej „wydali rozkaz, aby żołnierze weszli i pokłon oddali – i oni również opowiedzieli o cudzie”. Dopiero trzeciego dnia wszyscy ujrzeli to samo – „niemowlę na kolanach matki, któremu usługiwali dwaj aniołowie”19.

Ten potrójny obraz Chrystusa, bliski zresztą odpowiedniemu, choć nieco bardziej rozbudowanemu, fragmentowi Ewangelii Ormiańskiej20, można potraktować jako próbę opisu złożonej natury Syna Bożego.

Mowa jest tu o bóstwie Chrystusa jako Emmanuela, jako Zbawiciela cierpiącego i zmartwychwstałego, a wreszcie – jako Pana w czasach Paruzji. Należy podkreślić, że opowieść zawartą w obu Ewangeliach Gruzińskiej i Ormiańskiej21 wieńczy scena, w której mędrcy oglądają jedno oblicze Chrystusa, co należy zapewne zinterpretować jako próbę opisania barwnym językiem literatury popularnej tajemnicy wcielenia Syna Bożego.

Takie wielokrotne obrazy Chrystusa wydają się znamiennym rysem apokryficznej literatury. Odnajdujemy je w Dziejach Piotra, których tradycja sięga II wieku, gdzie znajduje się opis objawienia kobietom, które uzyskały za jego sprawą uzdrowienie. Jedne widziały starca, którego wyglądu nie były w stanie opisać, inne – młodzieńca, a jeszcze inne – chłopca22. Z kolei w apokryficznych, również powstałych zapewne w II stuleciu, Dziejach Jana mowa jest o tym, że apostołom Chrystus ukazuje się jako „dziecko”, albo jako „młodzieniec, któremu dopiero co rosła broda”, albo „jako prawie łysy, ale mający gęsto spływającą brodę”, albo „jako 18 Apokryfy Nowego Testamentu. I. Ewangelie apokryficzne, cz. 1…, s. 214.

19 Ibidem, s. 214-215.

20 Ewangelia Ormiańska Pokłon Magów przedstawia w sposób następujący: „Król Gaspar rzekł: »Gdy przyniosłem w ofierze Dziecięciu kadzidło, ujrzałem w Nim wcielonego Syna Bożego, siedzącego na tronie chwały, a zastępy [aniołów] bezcielesnych stanowiły jego dwór«. Baltazar rzekł: »Podczas gdy ja zbliżałem sie do Niego, widziałem jak siedział na wysokim tronie, a niezliczone zastępy padłszy na twarz przed Nim oddawały Mu chwałę«. Melkon rzekł: »A ja zobaczyłem, że gdy w ciele umarł na mękach, powstał z powrotem przywrócony do życia«”. Ibidem, s. 481.

21 Według Ewangelii Ormiańskiej trzeciego dnia Mędrcy weszli do groty „jeden po drugim, rozglądali się i rozpoznali dziecię”. Ibidem, s. 482.

22 Apokryfy Nowego Testamentu. II. Apostołowie, cz. 1, pod red. ks. M. Starowieyskiego, Kraków 2007, s. 508.

CHRYSTUS W APOKRYFICZNEJ EWANGELII GRUZIŃSKIEJ

27

mały i brzydki człowiek”23. Te fragmenty można chyba interpretować jako wskazujące na prawdziwą bezcielesność Chrystusa, to, że jego ciało było jedynie przybraną przezeń powłoką, na co dosadnie wskazuje inny fragment apokryfu, w którym Jan powiada: „Czasami gdy chciałem go ująć, napotykałem na ciało stałe i materialne, innym jednak razem, gdy go dotykałem, było ono niematerialne, niecielesne i jakoby nieistniejące”24.

Chciałabym tu zwrócić uwagę jeszcze na dwa popularne teksty, a mianowicie Fizjologa, którego pochodzenie niektórzy badacze datują na II wiek, i – nieco późniejsze (IV-V wiek), lecz sięgające jeszcze tradycji żydowskiej – Wniebowstąpienie Izajasza. W tym pierwszym źródle mówi się, że Chrystus, „wysłany przez niewidzialnego Ojca, ukrył swoje duchowe ślady, czyli boskość”. I dalej: „pomiędzy aniołami stał się aniołem, między archaniołami archaniołem, pomiędzy tronami tronem, pomiędzy mocami mocą, aż zszedł tutaj i wstąpił w łono dziewicy”25. Logos wedle tego opisu upodabniał się do kolejnych sfer, w które wkraczał, a wszystko po to, aby pozostać nierozpoznanym „zacierać swoje ślady” niczym lew, dlatego też – o czym jest mowa we Wniebowstąpieniu Izajasza przybrał postać nawet aniołów Szeolu26. Również rodząc się w ciele kobiety Chrystus jedynie przemienił się w postać człowieka, a nie przyjął ludzką naturę27, a to, kim był „zostało ukryte przed wszystkimi niebiosami, wszystkimi władcami i wszystkimi bogami tego świata”28. Podobna koncepcja niezauważonego przez aniołów zstępowania Chrystusa obecna jest w gnostycko-chrześcijańskiej Drugiej Nauce Wielkiego Seta, wedle którego Zbawiciel zstępując na ziemię zmieniał „swoją postać” i „swój wygląd”29.

Ponieważ w Ewangelii Gruzińskiej, we fragmencie dotyczącym powstania Mandylionu nie ma mowy o obrazach Chrystusa jako dziecięcia, 23 Ibidem, s. 304.

24 Ibidem, s. 304-305.

25 Fizjolog, przeł., wst. K. Jażdżewska, Warszawa 2003, s. 24.

26 J. D a n i é l o u SJ, Teologia judeochrześcijańska. Historia doktryn chrześcijańskich przed soborem nicejskim, przeł. ks. S. Basita, Kraków 2002, s. 233-235.

27 Apokryfy Nowego Testamentu. III. Listy i apokalipsy chrześcijańskie, pod red. ks. M. Starowieyskiego, Kraków 2001, s. 158-160 28 Ibidem, s. 161.

29 Ks. W. M y s z o r, Chrystologia gnostyków (Podstawowe problemy), „Vox Patrum”, 20, 2000, 3839, s. 84. Należy jednak podkreślić, że to samo źródło (zgodnie z gnostycką interpretacją) przedstawia śmierć Chrystusa jako pozorną: „Skazali mnie [na śmierć], ale faktycznie nie umarłem, lecz tak się tylko wydawało, nie zostałem przez nich zawstydzony (…) Ja zaś cieszyłem się z wysokości, nad całym królestwem archontów, nad pokoleniem ich błędu i ich pustej puchy. Śmiałem się z ich niewiedzy. Podporządkowałem sobie wszystkie ich moce. Bo gdy zstępowałem, nikt mnie nie zobaczył”. Ibidem., s. 84-85.

28

ALEKSANDRA SULIKOWSKA-GĄSKA

człowieka dojrzałego i jako starca, wydaje się, że opis ten pod względem ideowym jest bliski przede wszystkim koncepcji polimorfii wyrażonej w Fizjologu oraz Wniebowstapieniu Izajasza, która jest echem tekstów gnostyckich i monofizyckich, z właściwymi dla nich echami doketyzmu.

Podobnie jak w przywołanych powyżej tekstach, w Ewangelii Gruzińskiej pojawia się próba ukazania rzeczywistej bezcielesności Chrystusa, tego, że jego ciało stało się jedynie ziemską powłoką. Równocześnie jednak cytowany fragment może odnosić się do innych źródeł także dotyczących powstania „{Niestworzonego ludzką ręką wizerunku”, jak np. jednego z wariantów greckich Dziejów Tadeusza, które pochodzą z IX/X wieku, a z których wynika, że trudności malarza wynikały z „ciągle inaczej pojawiającej się twarzy i zmieniającego widoku w sposób niezwykły i nadprzyrodzony”30.

Jak zostało wyżej wspomniane, podobny wątek trudności malarza w namalowaniu wizerunku oblicza Chrystusa obecny jest w wielu źródłach. Zazwyczaj jako ich przyczynę wskazuje się grzeszność twórcy i jego niemoc w konfrontacji ze świętością. Tekst Ewangelii Gruzińskiej, jak również do pewnego stopnia cytowanego wariantu Dziejów Tadeusza wyróżnia, jak się wydaje, wskazanie przyczyny owej niemożności. Nie leży ona bowiem tylko po stronie człowieka, a więc jej przyczyną nie jest jedynie słabość artysty. Przede wszystkim bowiem wynika ona z faktu, że Chrystus raz ukazuje się malarzowi jako mężczyzna „w sile wieku”, raz „w postaci starca”, a wreszcie „z siwą brodą”, czy też że zmienia się on w sposób niepojęty dla ludzkich zmysłów. Artysta zatem nie jest w stanie tego – nieuchwytnego dlań oblicza – odwzorować na płótnie.

W niemal wszystkich wersjach opowieści o „Niestworzonym ludzką ręką obliczu Chrystusa” trudności artysty w jego namalowaniu doprowadzają do tego, że wizerunek powstaje wreszcie w wyniku przyłożenia twarzy Jezusa do tkaniny. Mandylion jest zatem jak gdyby odpieczętowaną twarzą Zbawiciela. Nie jest natomiast – w naszym rozumieniu tego słowa – obiektem sztuki, efektem kunsztu artysty31. Wręcz przeciwnie – świadczy o słabości ludzkich rąk, które nie są w stanie oddać istoty świętości. Mandylion należy więc do innego porządku rzeczy, w którym przedmiot materialny może mieć bezpośredni związek z tym, co niewidzialne i niewyobrażalne dla człowieka. Jest równocześnie ikoną i reli30 Apokryfy Nowego Testamentu. II. Apostołowie, cz. 2, s. 1077, przyp. 345.

31 G. Wo l f, Del volto all’immagine…, s. 21.

CHRYSTUS W APOKRYFICZNEJ EWANGELII GRUZIŃSKIEJ

29

kwią, a jego status relikwii wynika z dokładnego podobieństwa pomiędzy samym Chrystusem, a odwzorowanym na tkaninie obliczem.

Opowieść o zmieniającym się obliczu Chrystusa można odczytać równocześnie jako opowieść o słabości ludzkich zmysłów, dla których natura Zbawiciela pozostaje niepojęta, a zarazem o tym, że ikona uobecnia wizerunek w taki sposób, że – mimo owej słabości – zyskuje on dla ludzkich oczu i umysłu niezmienność i trwałość.

30

Pro Georgia, 2010, t. 20, s. 31-44

31

DIVINE PASSION. THE LOVE FOR GOD IN ANCIENT GEORGIAN HAGIOGRAPHY

by Archpriest Joseph Zeteishvili Vilnius

Jesus said to Simon Peter, „Simon, son of Jonah, do you love me more than these?” He said to him, „Yes, Lord; you know that I have affection for you.” John 21, 15

Three most ancient Georgian lives of martyrs – of Shushanik, Eustathi and Abo are not only the confession of faith, declaration of belief in Christ, fidelity to Him, but they are also the confession of love for Christ, declaration of divine passion.

In this aspect these three lives somewhat are in contrast with Georgian hagiographical literature of posterior times. Although these works also contain so indispensable elements of spiritual life like faith, fidelity, selflessness and, in conclusion, of course, love for God, but relations with God are now regulated, mediated, framed. Surely immediated and thrilling contacts come true here, but divine being and love for Him are not now only foundation and aim of spiritual labour. A cloister, a state, language, culture, divine service, ecclesiastical canons and ascetic rules, spiritual fathers, kings and princes enrich, complicate, colorize brighter the area of christian devotee, and they attract His attention and His love as well.

Let us remember for instance graveside weeping of Grigol Chandzteli (IX cent.) over king Ashot Kouropalate or the same of Giorgi Mtcire over Giorgi Agiorite (XI cent.), where these two saints appear not only as objects of exceptional love, but also as stars illuminating the universe, as new gods.

“O my king, mighty and glorious, stronghold of churches and bulwark of christians, where had I wait for you, whether from east or from west,

32

ARCHPRIEST JOSEPH ZETEISHVILI

whether from north or from south? Since all nations were in your possession... This marvellous wonder – pious sovereign”1.

“And when you heard it, you understood: strength of deed and accordance of words of this great ascetic showed you, as pillar raised, as icon painted so that passing by may see it, the new Abraham, gentle, like David, wise, like Solomon, unrancorous, like Moses, innocent, like Samuel, holy, like Joseph, contemplator of invisibles, like Daniel...”2 Or well-known Ioane-Zosime`s “The praise and glory of Georgian language”, where named language, like a certain living soul, is furnished with human name and biography, in whiсh there are traits of the Saviour`s fate – humiliation, assumption, burial, resurrection and all languages denunciation, and raises according senses in author’s soul – sympathy, admiration, hope.

“Georgian language is hidden down until the day of His second coming to give testimony, in order that God may denounce all languages by this language. And this language is asleep to this day. And in the Gospel this language is named Lazarus... And... all mysteries are hidden in this language... And this language, adorned and blessed by Lord`s name, humble and humiliated, waits for second coming of Lord”.

These love and admiration do not desagree with the christian doctrine and the love for God. God by Himself elevated men to the degree of gods by the lips of psalmist the king David3, He personally glorified them and invested with exceptional grace some of them.4 But augmentation of objects of love is accompanied by possibility of weakening love for God, God`s decolourizening as object of love.

No such enticement, temptational, complicated circumstances exist for ancient Georgian martyrs.

“You know, o my Lord Jesus Christ, - Eustathy of Mtckhetha, being on the edge of the grave, addresses to God, - that I do not prefer somebody to you,.. but loved You only Lord”5.

Their love is not a blind sense of men with a narrow outlook. Their conceptions of God exalted and complicated, according to Christian theology and vision. For Shushanik and her neighbors God is not some indifferent deity, but the only, “true” God. 1 G i o r g i M e r t s h u l e, XIII. 2 G i o r g i M t c i r e , XXII. 3 Ps 81, 6; John 10, 34-35.

4 John the Baptist, Peter and other apostles, and other persons.

5 Martyrdom and patience of Saint Eustathy of Mtckhetha, VIII.

THE LOVE FOR GOD IN ANCIENT GEORGIAN HAGIOGRAPHY 33

“Varsken rejected the true God”, - exactly this way tell her about her husband’s apostasy. And the word „true” gives this message about her husband’s treason and the abdication to God that amazing force that had not been abated until now.

Also for Eustathy and Abo the way to Christ is at the same time, the path to knowledge and learning.

“Then again, I entered the church, - says Eustathy to Vezhan Buzmir, Persian governor of Kartli and his judge, - and Archdeacon Samoel and connoisseur of the law came up to me and said to me: “Why have you come to church so assiduously?” I told him: „Sir, you know me and who I am. But I do not like this domestic law (faith) and I want someone told me the law of the Jews and Christians. And what law would be more holy, that I would love”.6 Likewise, and for the holy Abo, by the testimony of Joane Sabanisdze, Christianity is not only grace, perceived by heart, but also teaching, verified by mind.

“Then began to comprehend and learn the divine holy books of the Old and the New law (covenant) ... So he became perfect in every learning, which the holy catholice church has through Christ”.7 But their God, their Christ does not converted because of this in God of philosophers and theologians - an object for cognition and learning, but is so close that the characters have had a variety of feelings and emotions.

“And the man told her the truth and said, that Varsken rejected the true God. Once blessed Shushanik heard this, she fell to the ground and beat her head down and said weeping: „Unhappy Varsken got poor, because he rejected the true God”8.

“And when I went inside, - recalls Iakob Tsurtaveli meeting with Shushanik in prison, after her first agony, - I saw her face was broken and swollen, and raised my voice and wept. A holy Shushanik told me: „Do not cry for me, because this night was for me the beginning of joy”9.

What can be attributed to this strange joy after a severe beating, if not the fact that it was experienced for the sake of loyalty to loved one?

However, Shushanik herself and Iakob Tsurtaveli do not disclose the cause of joy, but about what they modestly silent, Martyr Abo and his judge are frankly talking.

6 Martyrdom of Eustathy, IV. 7 S a b a n i s d z e , Chapter Two. 8 Ts u r t a v e l i, II. 9 Ts u r t a v e l i, VII.

34

ARCHPRIEST JOSEPH ZETEISHVILI

The judge told him: „What do you have such a sweetness of Thy Christ, so even death does not make you feel sorry for yourself?” Saint Abo told him: „If you want to know the sweetness of Him, believe in Christ and be baptized into Him, and then you will deserve to know the sweetness of Him”10.

There is one common trait, which might indicate to us on earthy reason why these three heroes reject all earthly passion. This attribute can be considered as they do not have Georgian origin, their alienation in the land, among the people, where the fate of Providence has prepared for them a heroic career.

But, at least for two of them - for Evstati and Abo being far from homeland is not accidental and disastrous circumstance. They knowingly and voluntarily choose the life in a strange land and among strangers.

Remoteness from the homeland, its abandonment, is the first victim, which they bring to the Lord. This is the first step, which deprives them of the firm basement, the earth’s support. Incidentally, there were many Georgian Christians who acted the same, who considered remoteness from their homeland and relatives and staying in a foreign land as one of the stages of spiritual ascent - Grigol Khandzteli, Hilarion the Georgian, Joane and Giorgi Hagiorites (of Holy Mountain) and many others.

For them resettlement in Georgia is not a search for a new homeland, at least, earthly homeland. They come here to seek Christ, they come, because Christ has called them here, they appointed a meeting here.

“We stayed in domestic law (the faith), we knew Persian law - say the marzapan Evstati and others captured Christians - but when they came to Kartli and saw the Christian law, we have become Christians and now the Christians are, for the Christian law is holy and odor, and very good and beautiful, and another law can not be compared to the Christian law”.11 “But to come here to us he [Abo] did not decide himself, but also as the Lord said to Abraham blessed ... and this with a wave of God ... come here ... because of the love of Christ”.12 Withdrawal from the country means separation not only from a particular place, it means parting with a familiar world, in the words of ancient writers, the world of the Persian or Arabian world: parents, brothers and sisters, faith and customs of fathers and grandfathers.

10 S a b a n i s d z e, Chapter Three.

11 Martyrdom of Eustathy, III. 12 S a b a n i s d z e, Chapter Two.

THE LOVE FOR GOD IN ANCIENT GEORGIAN HAGIOGRAPHY 35

„Holy Evstati said - says anonymous biographer: - I was out of the Persian world, from the valley Arshaket, from the city Gandzak. And my father was a magician (fire-worshiper) and my brothers were magicians, and my father taught me the magic. But I did not like the domestic law”.13 With particular depth roots of life of his hero Abo explores Iovane Sabanisdze. „He was a generation of Abraham, the sons of Ishmael, from the tribe of Saracens, and not from someone else’s seed was born, or born of concubines, but completely kind of Arabia, on the father and mother, whose father and mother and his brothers and his sisters were in the same city, Baghdad of Babylon ... And there was an adept, well mixing the fragrant ointments. And he was taught to read and write saratsin, the sons of Ishmael, the sons of Abraham, born of Hagar”.14 Farewell to the homeland, their people, tearing out those deep roots that linked Evstati and Abo with previous life, continues here in the new land, because at the time of Evstati in Kartli not only lived, but dominated his former compatriots and coreligionists - Persian fire worshipers, and at the time of the Arab Abo the same position was already occupied

by Muslim Arabs. Both till the last moment clung to them and resisted their removal from his people and his faith. Abo even had to move out of Georgia - to Khazaria to overcome the attraction of these roots and return to Kartli obtaining spiritual freedom.

All this underlines the greatness of the sacrifice which these heroes brought to the altar of Christ. They brought the victim not to a new kind of earth bait, or even the most sublime heavenly doctrine, but according to their own words, personally to God, the Trinity, Christ and love for Him. But fate requires repetition of the victim. All three martyrs obtain in Kartli their second home, two of them - the family, and here the Habo acquires friends and associates. One of those friends - Iovane Sabanisdze shows that this friendship was not superficial and cool feeling. „I want to praise you, a very glorious martyr of Christ, - drawn Sabanisdze to his murdered friend, - but do not dare, because above my understanding exalted praise your virtues. Again, I’m afraid to be silent, because of the blessed Christ’s love you love me, while you were in this world of ours”.15 13 Martyrdom of Eustathy, IV. 14 S a b a n i s d z e, Chapter Two. 15 S a b a n i s d z e, Chapter Four.

36

ARCHPRIEST JOSEPH ZETEISHVILI

From the Sabanisdze’s information it is clear that the circle of Habo’s friends is not limited of the future author of his martyrdom.

Due to the proximity to the prince Nerse, as well as its unusual, from the standpoint of Georgians, even sensational personality - a man who, during the Muslim rule in Kartli rejected Islam and confessed Christ Abo acquainted with the Prince of Abkhazia during his stay there, no doubt, for the same reason, after his first arrival in the Kartli region, and especially after the return, at Abo, and here was supposed to appear a lot of admirers, among them, the Catholicos Samoel, who first described with admiration of the new martyr „intercessor before Christ for us and for our whole world”,16 that is, declared him heavenly patron of Kartli.

When Sabanisdze calls Abo a teacher who has made scientists smarter, approved vacillating, delighted approved, gentiles inspired the thirst of Christ Slavery, I suppose, he means not only the impact that had on the residents of Tbilisi and Georgians in general the fact of his martyrdom, but also during the life of Abo influence of his personality, activities and sermons.

Evstati’s martyrdom also reveals to us a picture of how thoroughly settled in Georgia the future martyr. „And his name was Gvirobandak, but he was young boy, aged about thirty years. And he came to the town of Mtskheta and studied shoemaking. And he saw the law of the Christian and ministry of Christ and the phenomenon of power of the Holy Cross. He loved the law of Christianity and believed in Christ. And when he learned shoemaking business, he brought his wife and himself became a Christian and was baptized. In baptism he was named Evstati. And holy Evstati lived in Christianity and goodness of Christ.” 17 Yet neither Abo, nor Evstati were not occupied at the new home with such a provision, which belonged to Shushanik. She, being a representative of the fraternal people, the daughter of the hero of joint struggle against foreign invaders - Persians, brought up among the Georgians, Georgian governor’s wife - the queen, mother of four children of the ruler, she at the same time appears as a protector and guardian of her subjects, is held in universal love and appreciation. „Your trouble is our trouble, and your joy - it is our joy. You were for us not only the queen, but we all have watched as their children”, - said Iakob Tsurtaveli to Shushanik on behalf of the people.

16 S a b a n i s d z e, (Preface).

17 Martyrdom of Eustathy, IV.

THE LOVE FOR GOD IN ANCIENT GEORGIAN HAGIOGRAPHY 37

And we have seen repeatedly that „our” and „we all” are not empty words. „Then brought holy Shushanik and led her unshod and bareheaded, as some unworthy. And no one dare to cover her head, because pitiahsh riding followed her and scolded her many curses. And a large crowd of women and men walked with her, many untold. They lifted their voices and wept, tearing apart their cheeks and compassionately shed their tears because of the holy Shushanik”.18 „Unfortunate, do not you brought up by her? And even if he [Varsken] kills you for her, so what?”19 - Reminds Iakob jailer Shushanik care about him, about a man who, presumably, did not belong to a high stratum of society, and nevertheless received maternal care of queen. These words also show what a strong sense, what kind of willingness to sacrifice, caused Shushanik personally in him, Iakobe.

Even when relatives asked Shushanik for reconciliation, compromise with Varsken, a traitor and an apostate from the true God, they do not give some shameful considerations, but remind her of imbued with love kinships.

And Dzhodzhik begged her and said: „You are our sister, do not ruin this house queen. Told him the holy Shushanik: „I know that I am a sister and that together we brought up”.20 “Do not ruin this house queen”. These words of Dzhodzhik even with one hand throw light on Shushanik place at her new home. In exhortation of brother Shushanik appears as the main pillar of their common home, the cornerstone of Varsken and his family possessions, the destruction of which marks the death of the entire house. What, incidentally, happened a few years after the martyrdom of Shushanik, when the king of Kartli Vakhtang Gorgasali defeated, captured and executed Varsken pitiahsh.

But the new environment, and new relationships, as well as the old, abandoned earlier, can not be an obstacle to martyrs on the path that leads to Christ. „Then he [Varsken] sent Dzhodzhik, his brother and wife of Dzhodzhik, his sister-in-law, and the bishop of his house and told them:”So say to her: get up and come to your place and do not hold such a way of thinking! if not, then I would dragged brought you.” And when they came 18 Ts u r t a v e l i, IX. 19 Ts u r t a v e l i, VII. 20 Ts u r t a v e l i, V.

38

ARCHPRIEST JOSEPH ZETEISHVILI

and went in to the Holy Queen, and a lot of convincing words said to her, then holy Shushanik told them: „Wise people, you say well, but do not believe that I will still be his wife. I thought that I will turn him to me and he would recognize the true God, but now you are forcing me to do so?

Is it nothing to me! And you, Dzhodzhik, are no longer my brother, and I’m not your sister-in-law and your wife is not my sister, [you] who are standing on his [Varsken] side and participate in his affairs.”21 „And when Evstati and Stephane went to Tbilisi, said Evstati to his mother-in-law and his wife and children, and his slaves and bondmaids: „Let me go, because I would not come back here and I will not deny Christ, and they did not let me go alive, but I’m going to die in Tbilisi in prison and my head is to be cut off”.22 The most intimate, most intense feelings can not shake the loyalty of these heroes of Christ. „And they said blessed Shushanik that: „He [Varsken] compelled your children to engage in magic”. Then she began to bow to God with strong crying and her head throbbed onto the ground, <then> sighed and said: „I thank you, O Lord my God, because they were something not mine, but you have given them [me], as you wish, it will be done, O Lord, but protect me from the affairs of foe”.23 „You know, my Lord Jesus Christ - Evstati of Mtskheta before the execution is drawn to Christ - that I did not prefer you: neither father nor mother, no brothers or relatives, but you alone, Lord loved.”24 For Georgians appearance of these martyrs in Georgia and their heroic death there was both a religious and national event, because for them then and fortunately also subsequently faith and nationality were equal to each other. It is not accident that religious choice Abo and sacrifice for Christ formed the basis of the first and best in Georgia’s patriotic literary work.

However, the heroes themselves do not look at Georgia’s anything other than Christ. Although their alienation, and as Shushanik - her orphanhood may more reinforce the love of Christ, their aspiration to the abode of the Heavenly Father.

Surprisingly, the Georgian authors of their lives actually share that mentality. They do not seek in this blessed Georgia anything other than Christ and loyalty to him. Even the author of the first in Georgia openly 21 Ts u r t a v e l i, V. 22 Martyrdom of Eustathy, IV. 23 Ts u r t a v e l i, XII. 24 Martyrdom of Eustathy, VIII.

THE LOVE FOR GOD IN ANCIENT GEORGIAN HAGIOGRAPHY 39

patriotic manifest Ioane Sabanisdze, if you look closely, is not captivated by anything in Georgia, fears nothing to lose, nothing prides, finally, nothing remembers in his homeland, except Christ, except faith in Christ and union with Christ their compatriots, „who for five hundred years of time and furthermore instructed by the grace of holy baptism.” Around this is formed and with this is satisfied his patriotism.

Of course, it’s a personal mood of Georgian spiritual writers, but may suggest that such a selfless love, blind to all earthly goods they learned from their heroes too.

Out of the mouth of Evstati of Mtskheta for the first time in the Georgian language is heard declaration of love for native land - the request to the Lord that his remains, after death in Tbilisi, are „back” in Mtskheta and were buried there. But this desire, as it turns out, due to the fact that for Evstati Mtskheta associated with the most exciting meetings with Christ.

Evstati three times in different circumstances, repeats the request, and each time confirmed, that his love for Mtskheta and desire the last resting place there, have only one reason, that this is holy city, where Evstati was baptized, joined the Christian faith, and vouchsafed to see Jesus face to face. „Lord God Jesus Christ, if only you will confer me die for your name in Christianity, don’t deign that my flesh will be thrown out and eaten by dogs and birds of heaven, but order my flesh to come back here and be buried in Mtskheta, where I was baptized.”25 „But this I beseech you, our Lord Jesus Christ, that my body was buried in Mtskheta, where I was baptized by the hand of Samoel katalikoz and became worthy of the Christian law.”26 “And this I pray and beseech you, and I beg of you the Good, that my body would not left here in Tfilisi, but that it was buried in holy Mtskheta, where you come to me”.27 If Evstati recalls some earthly substance, it is once again the servant of Christ Catholicos Samoel, who joined his through the sacrament of baptism with Jesus Christ.

These ancient martyrs do not seek in this life, in this world any consolation, any beauty and delight.

Grigol Khandzteli, a contemporary of martyr Abo and who was brought up the same as the Abo, by the couple - Prince Nerse and his wife, 25 Martyrdom of Eustathy, IV. 26 Martyrdom of Eustathy, VII. 27 Martyrdom of Eustathy, VIII.

40

ARCHPRIEST JOSEPH ZETEISHVILI

being a selfless devotee, an ascetic, still feels and observes the beauty of the world, with delight and admiration laud the nature of South Georgia. „O pious king, - says Grigol Khandzteli to Abkhaz king Demetrius - even if I will multiply very words, my mind would not be able to tell you the beauty of the desert ... The country of those deserts has uniform nature and a good connection to the sun and air, for any excessive heat does not burn them, neither too strong cold does not bother staying there... And it [country] has good water and the trees voluntarily and without insufficiency growing in those sands of those, innumerable oaks and plenty of pleasant waters, natural joy given by God (these places)”.28 While Iakob Tsurtaveli paint in terrible colours one country, in which the queen Shushanik was suffered in prison. „At the time of summer as the fire burning heat of the sun, hot winds and harmful waters, why the inhabitants of the place, full of disease, from water swollen and yellowed, stabbed repeatedly and withered and scabby, erysipelous, with swollen faces and living not long, and there is nobody old in those countries. And she in such a fortress here six years was concluded and in the heavy bonds gave thanks to God.”29 Grigol Khandzteli carefully chooses the natural environment for monastic feat. At the request of the same king Demetrius, and with it, „they walked the land, estimated at a monastery. And they were displeased the saint. And he said to the king:” In this country there is neither land nor water, where to build a monastery. For the talent monasticism - is fasting.

And on this land it is impossible to fast because of the spirit of the murderous heat”.30 But what is not suitable for the activities of the monk-hermit, same terrible conditions seem the best field for heroism of martyr Shushanik.

“For six years in the fortress has performed and blossomed divine decorum: fasting, constant waking, standing, worship without boredom, and reading books not boring. Lit and adorned all that fortress by spiritual harp.”31 Grigol Khandzteli, Athos fathers with their associates do no hurry to connect with Christ in the kingdom of heaven, they are creating an analogue terrestrial celestial paradise, a temporary paradise, with a desire and zeal equipped with good amenities and decorate worldly kingdom.

28 G i o rg i M e r t s h u l e, XXII. 29 Ts u r t a v e l i, XIV. 30 G i o r g i M e r t s h u l e, XX. 31 Ts u r t a v e l i, X.

THE LOVE FOR GOD IN ANCIENT GEORGIAN HAGIOGRAPHY 41

„And Gabriel, glorious aznauri (nobleman), with a extraordinary good sent father Grigol and gave him everything, and masons to build the stone church ... And blessed Grigol made smooth the place for the church ... and made the sign of the cross over place for Holy Church, and began to build. So excellently has been completed the oldest church of Handzta ... At this time, the holy fathers in all those saints deserts began to build monasteries and holy churches.”32 „And although Iovane was bored by this, but for the rest of Georgians, and moreover, for the edification of Tornik he undertook such a task. And by God’s grace, they found the perfect place in the middle of the Holy Mountain and built with great sweat and labor the monastery and churches in the name of the Holy Virgin and St. John the Baptist.

And they bought at his own expense a lot of places, monasteries and solitary cells around a large monastery, down to the sea, all that is beautiful and desirable and convenient for the staying of spiritual monks.”33 But these martyrs, because of the circumstances and voluntarily chosen fate, like Christ, have no where to lay their heads. For this, they remain only the instrument of execution and place of execution, as for Christ - the cross and Golgotha.

«And a scribe came up and said to him, «Teacher, I will follow you, wherever you go». And Jesus said to him, «Foxes have holes, and birds of the air have nests; but the Son of man has nowhere to lay his head»34.

- «When Jesus had received the vinegar, he said, «It is finished»; and he bowed his head and gave up his spirit».35 “And <Shushanik> thanked God and said: „Blessed be the Lord my God, because in peace of him I lay down and fell asleep.” And commited his soul to the Lord, who welcomes everyone”.36 „And blessed Evstati rejoiced and thanked God ... And when he finished the prayer and praying and supplication unto the Lord, he said to the servants of marzapan: „Now fulfill the definite commandment over me ... Then they laid their hands on him and they struck with a sword in his honourable neck, and cut off his head, and he gave his soul to Christ the Lord”.37 32 G i o r g i M e r t s h u l e, X. 33 G i o r g i A g i o r i t e, V. 34 Mt 8, 19-20; also Lk 9, 57-58.

35 Jn 19, 30.

36 Ts u r t a v e l i, XVIII. 37 Martyrdom of Eustathy, VIII.

42

ARCHPRIEST JOSEPH ZETEISHVILI

„And this blessed <Abo> itself tore that clothes, which was clothed and nude impressed a cross on his face and body, and said:” I thank and bless you, Holy Trinity, as vouchsafed me to touch the deed of your saints martyrs”. And having said this, his hands folded like cross on his back and with a cheerful face and daring spirit cried out to Christ and bowed his neck to the sword. And they struck him with a sword three times, for they thought that the fear of death can separate him from Christ, but the holy martyr in silence bravely took the sword, until he gave his soul to Lord”.38 For the love that burns these three, the most appropriate, suitable, equivalent effect is death, sacrifice, the shedding of blood for the sake of Him who shed blood himself out of love for these three and similar creatures. „In the great battle shall come, the queen” - warns Iakob his spiritual daughter. „Presbyter, and I am ready for the great battle” - Shushanik strongly counters this warning. „He [Varsken] had a bitter mind, he will expose you to torture and suffering” - Iakob continues as if to test and disclose the specific and terrible meaning vague „the great battle.” But meets the same inflexibility. „It is better for me at the hands of his death, than the perdition of my soul”.39 Spiritual strength and dedication Shushanik not only conform to the test, but far exceed it. Where there is only threaten holy queen torture and anguish, there she is ready for death. „Lord God, You know, that I am diligently going to die”40 - Shushanik confirms again and again its heroic mood.

“That for the grace to be me here, where there is no fear, nor death of Christ? - says the Holy Martyr Abo, when the Prince of Abkhazia calls on him to refrain from returning to Tbilisi because the Arabs, the ruling there could force him to renounce Christ. Conversely, to remain in Abkhazia, has in mind for the continuation of ascetic works. But even those ascetic writings, which at that time enjoyed the greatest appreciation and respect throughout the Christian world, seem to martyr Abo, compared with the death of Christ, occupation less attractive and even deprived of grace.

Quite differently, as a full recompense for the sacrifices of Christ, he sees the sacrifice and shed blood for Christ.

38 S a b a n i s d z e, Chapter Three.

39 Ts u r t a v e l i, III. 40 Ts u r t a v e l i, V.

THE LOVE FOR GOD IN ANCIENT GEORGIAN HAGIOGRAPHY 43

„And again on the day this Friday, my Lord Jesus Christ, who spread his hands on the cross, through his passion gave vilified and all over the land made a laughingstock of the enemy of the whole world. Now I have also to go into battle with the enemy of Christians and through shedding of my blood for Christ make it [the enemy] a hissing and a reproach for all Christians.”41 And Eustathius of Mtskheta at all equates love for Christ and selfdevotion for Him. “But I loved you One Lord, and your name’s sake, here, cut off my head today”.42 “And one petition ask her all the bishops and nobles together, so that she ordered fetters in protection and sanctuary for all. On that holy Shushanik said: Who am I, some unworthy? But for your, godlovings, let priest fulfill your desire that way ... I, beloved, and so, send in that predestined way the eternal. Instead of that my sorrow Christ will give me joy, instead of those persecution - rest, through beatings them, and my dragging and vilification I get glory and honor in heaven, the endless”.43 “Then <saint Evstati> knelt down and lifted up his eyes to heaven and said: „Lord God, the Almighty ... for this I pray and beseech thee, and I ask for you, the good, that my body will not left here in Tfilisi, but that it will be buried in holy Mtskheta, where you come to me. And that my bones will have the grace and healing power, such as those of previous <martyrs>”.

And he heard a voice that spoke to Evstati and said: „Not less will you be that those previous <martyrs> who believed in me. And do not worry about your body. It will be as you said to be”. And blessed Evstati rejoiced and thanked God”.44 „And, as he [Abo] received the true and life-giving Sacrament, said: „I thank You, O Lord my God and Jesus Christ, who gave me your giving life flesh as parting wishes, and as joy and approval of me - honest your blood! Now know, that you did not leave me, but you stood with me and I with You.”45 The Lord not only strengthens them on the path of heroism, not only became close with them, but he identified with them, connected with 41 S a b a n i s d z e, Chapter Three.

42 Martyrdom of Eustathy, VIII. 43 Ts u r t a v e l i, XVII. 44 Martyrdom of Eustathy, VIII. 45 S a b a n i s d z e, Chapter Three.

44

ARCHPRIEST JOSEPH ZETEISHVILI

them, so that their personal Calvary becomes a kind of reproduction of Christ’s crucifixion, and their posthumous celebration is permeated with the glory of the risen Savior.

Self-sacrificing love for Christ who bequeathed the holy martyrs Shushanik, Evstati and Abo and descriptors of their heroism portrayed, constantly lit new hearts throughout Georgian history. Joint sacrifice of hundred thousand martyrs in Tbilisi (XIII century) and the incredible torture, which great-martyr Queen Ketevan suffered (XVII century), were the greatest manifestation of this tradition. This love was and is of vital national importance. For without it feat of martyrdom of the Georgian people of many centuries would not have been. The example and witness of the martyrs has a more general reminder that the Christian faith - is not only true teaching, high morals and rich culture, but in the first place - is the love for Christ, for God, which is higher than any other sense.

45

Pro Georgia, 2010, t. 20, s. 45-57

SOME ASPECTS OF GEORGIAN-BYZANTINE CULTURAL RELATIONS ACCORDING TO THE COLOPHONS OF GEORGIAN SCHOLARS IN ANTIOCH

by Darejan Tvaltvadze Tbilisi Monastic colonization of Georgians on the Black Mountain near Antioch, in Syria has the centuries-old history. In Antioch, the most important monastery center of the Eastern Christianity, Georgian monks lived and worked as early as the 6th century1 but their number had grown significantly since the thirties of the 11th century which was favored by liberation of this region from Muslim domination and fall of Syria in the sphere political and cultural influence of Byzantium (969-1085), on the one hand and the advancement of Antioch as a centre of Christian writing, on the other hand. From that period on, Georgians settled not only in Greek and Syrian monasteries of the Black Mountain but they established monasteries and literary centers of their own.

Translational and cultural activities of Georgians had become especially intense since the thirties of the 11th century when many monks and clerics from the southern Georgia moved to the Black Mountain. Among them of special attention is Giorgi Shekenebuli who became the mentor and teacher of more than one Georgian monk who had a gift of writing.

It was Giorgi Shekenebuli who directed the activity of Giorgi Atoneli2 1 K. K e k e l i d z e, Zveli qarTuli literaturis istoria, Tbilisi 1980. p.101. (History of old Georgian literature); E. M e t r e v e l i, Savi mTis mwignobruli keris istoriisaTvis XI saukunis I naxevarSi // s. janaSias saxelobis saqarTvelos saxelmwifo muzeumis moambe, XX-B, 1959, p. 85-87 (On the history of the monastic centre at the Black Mountain in the first half of the 11th century. Proceedings of S. Janashia Georgian State Museum); L. M e n a b d e, Zveli qarTuli mwerlobis kerebi, II, Tbilisi 1980. p. 149-152. (Centers of old Georgian writing); V. J o b a d z e, Materials for the Study of Georgian Monasteries in the Western Environs of Antioch on the Orients (Corpus Scriotorum Christianorum Orientalium. 372. Subsidia.48). Louvain 1976.

2 G i o r g i M t s i r e, cxovrebaÁ da moqalaqeobaÁ wmidisa da netarisa mamisa Cuenisa gorgi mTawmindelisaÁ. Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi.

46

DAREJAN TVALTVADZE

living at the Black Mountain in years of 1036-1040 and he also sent him to the Mount Athos which was recognized by that time as a centre of Byzantine culture where he had to familiarize with traditions of literary school established by prominent Georgian translator Euthymius Mtatsmindeli. After his return to the Black Mountain, Giorgi Atoneli organized new creative forces during short period of working there (1054-60), revitalized literary interest of the monks living there, set up connection between the Black Mountain and Georgian Iviron Monastery and gave it a certain orientation3. A special stage in the history of the Black Mountain scriptorium begins from the sixties of the 11th century when there starts his activity Georgian translator and scholar - Ephrem Mtsire4 who laid a foundation for a new literary trend – Hellenophilism, formed as a result of interaction with Greek, Syric and Arabic scholars in cultural and intellectual centre of Antioch. Hellenophilism as cultural orientation towards thinking Processes in Byzantium)5, brought about the necessity of detailed perception of Byzantine writing from the viewpoint of both content XI-XV ss. T. II Tbilisi 1967, p. 123; p. 146. (The Life of Giorgi Mtatsmindeli. Monuments of Georgian Hagiographic Literature XI-XV).

3 K. K e k e l i d z e, Zveli qarTuli literaturis istoria, I, Tbilisi 1980, p. 215–221 (History of old Georgian literature); D. M e l i k i s h v i l i, Savi mTidan gelaTamde (Savi mTis qarTuli mTargmnelobiTi skolis ZiriTadi princi pebi) naTeli qristesi, saqarTvelo, I, Tbilisi 2003, p. 566-569. (From the Black Mountain to Gelati (Basic principles of Georgian translational school at the Black Mountain)//Nateli qristesi. Sakartvelo); E. M e t r e v e l i, Savi mTis mwignobruli keris istoriisaTvis XI saukunis I naxevarSi // s. janaSias saxelobis saqarTvelos saxelmwifo muzeumis moambe, XX-B, 1959, p. 87-91 (On the history of the monastic centre at the Black Mountain in the first half of the 11th century. Proceedings of S.Janashia Georgian State Museum); E. K h i n t i b i d z e, qarTul-bizantiuri literaturuli urTierTobebis istoriisaTvis, Tbilisi 1982 p. 111-116. (On the history of Georgian-Byzantine literary relations).

4 On the basis of scarce information kept in the Gerogian sources it is supposed that Ephrem whose surname must have been Karichisdze (Jer.16-explanation of Apostolic books, Ephrem Mtsire’s translation, XII century. 279r), was the offspring of the Samtskhe nobility, the son of Vache Karichisdze who along with other noblemen from Tao had moved to Greece in 1027 (K. K e k e l i d z e, Zveli qarTuli literaturis istoria, Tbilisi 1980. p.253 (History of old Georgian literature).

As is seen, Ephrem being brought to Byzantine received a thorough education. He became a monk at the Black Mountain circa the sixties of the 11th century. Later c. 1091, Ephrem served as hegumen of the Castalia monastery that is evidenced from the colophon of one manuscript (Q37-explanation of the Psalms, Ephrem Mtsire’s translation. 1091.31v) rewritten there (L. M e n a b d e, Zveli qarTuli mwerlobis kerebi, II Tbilisi 1980, p. 159. (Centers of old Georgian writing); D. T v a l t v a d z e, efrem mciris kolofonebi, Tbilisi 2009. p. 199. (Ephrem Mtsire’s colophons). Ephrem did not leave the Black Mountain up to his death. Presumably, he died at the end of the 11th century. In the acts of Ruisi-Urbnisi council (1103) he is mentioned among the dead.

5 K. B e z a r a s h v i l i, ritorikisa da Targmanis Teoria da praqtika grigol RvTismetyvelis TxzulebaTa qarTuli Targmanebis mixedviT, Tbilisi 2004. p. 98-198. (Theory and Practice of Rhetoric and Translation a study of Georgian translations of Gregory the Theologian’s writings).

GEORGIAN-BYZANTINE CULTURAL RELATIONS

47

and form (linguistic-stylistic and terminological) which caused almost adequate transfer of the original into translation in contrast to previous translators who created translations of dynamic (modal-adaptive) type.

Ephrem Mtsire, who translated over 130 compositions of Byzantine literature into Georgian, had employed hellenophile translational method and established translational practice of formal equivalent type6. Ephrem supplied most of his translations with critical apparatus – “mtargmnelis mozraxuri”7, commentaries, numerous remarks, exhaustive colophons.

The colophon attached to the translated texts was not alien to the Georgian writing neither before Ephrem, nor after Ephrem, but Ephrem’s colophons with their multifaceted informativity represent totally new and distinguished phenomenon in Georgian writing. Historical-bibliographical, cultural, theological-philosophical, linguistic-philological and literary-theoretical significance of Ephrem’s introductions, colophons, inscriptions, remarks and commentaries are invaluable. From Ephrem’s colophons it becomes known that he must have gained the hellenophilic outlook from the 11th-century Greek and Georgian literary schools which had attained high level of development by that time.

The colophons attached to Ephrem’s translations represent an invaluable source not only for the study of the translational activity of Ephrem himself but also for familiarization with those historical and cultural circumstances where these translations were made.

First of all, the fact that in the 11th-12th centuries Greek churchmen in Antioch required from other Orthodox Christians to have liturgical literature adequate to the Greek8 is rather well expressed. It is for that the attention of Greeks living in Antioch was often directed to the issues of Orthodoxy and sometimes liturgy. Due to the fact that old Georgian translations of Gospels and Psalms of David are mostly based on biblical and liturgical traditions of the Eastern Church differed from the canonized texts of the Western Church, Greek religious figures who obviously no6 “Everything must be translated from the Greek original and the translation is to be done accurately as it is in Greek original” (A 292 - Grigol Nazianzen’s collection of compositions Ephrem Mtsire’s translation. 1800. 329r).

7 “mtargmnelis mozrakhuli” according to Ephrem’s preface is a term which compiles all kinds of commentaries made by a translator in different places of the manuscript of the translated composition: with marginal footnotes, the foreword placed at the beginning and the colophon supplied at the end of a book [D. T v a l t v a d z e, efrem mciris kolofonebi, Tbilisi 2009, p.24-26 (Ephrem Mtsire’s colophons).

8 This is evidenced from one example, at the end of the 12th century Antiochian Patriarch Theodore Balsamon allowed Eastern Christians to hold liturgy in their own language if it is written similar to the Greek (PG.138:957B).

48

DAREJAN TVALTVADZE

ticed this difference indicated this to Georgians (“Greeks censured”)9, that was especially acutely perceived by Georgians against the background of feeling cultural superiority of Greeks, after Georgians started to transfer to Constantinople practice from the end of the 10th century to fit the times10.

The problem of revision of old Georgian translations of the books utilized in liturgical practice was put on the agenda. They had to be compared with those Greek texts which were read in Greek churches at that time. This responsible and time-consuming job was undertaken by Gerogian monks on the Black Mountain. It was here in the middle of the 11th century that the process of comparison of old Georgian translations of the biblical books, especially of the New Testament and The Book of Psalms with Greek and editing started. It was just when working at the Black Mountain (1054-60) that Giorgi the Atonite, who produced new version of Georgian translation of the Gospel further recognized as the Vulgate by Georgian church, started and, as is seen from the colophons of the manuscripts of the Gospel rewritten at the monasteries on the Black Mountain11, completed a comparison of the existed old Georgian translations (Khanmeti and Sabatsminduri versions) done three times and a formation of a new version of the Four Gospels12. According to the scribe Basili Torelqopili’s colophon13 to the manuscript K.76 rewritten in 1060, Giorgi’s translation made at the Calypos monastery on the Black Mountain is “brighter than the sun, authentic, correct and accurate in which there is nothing wrong, nothing is taken away and nothing is added” (K.76- Kaliposi’s Four Gospels, 1060.312v). The revision of the translation of the biblical books by Giorgi the Atonite was continued by Ephrem Mtsire who compared the text of Georgian translation 9 A 292 - Grigol Nazianzen’s collection of compositions Ephrem Mtsire’s translation, 1800. 279r.

10 G i o rg i M t s i r e, cxovrebaÁ da moqalaqeobaÁ wmidisa da netarisa mamisa Cuenisa giorgi mTawmindelisaÁ//Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, XI-XV ss, T. II, Tbilisi 1967, p.150-152.(The Life of Giorgi Mtatsmindeli// Monuments of Georgian Hagiographic Literature XI-XV); K. K e k e l i d z e, mTargmnelobiTi meTodi Zvel qarTul literaturaSi da misi xasiaTi // etiudebi Zveli qarTuli literaturis istoriidan, I, Tbilisi 1956, p. 187-188. (translational method in old Georgian literature and its character// Etudes from the history of old Georgian literature); W. D j o b a d z e, Materials for the Study of Georgian Monasteries in the Western Environs of Antioch on the Orients (Corpus Scriotorum Christianorum Orientalium. 372. Subsidia.48). Louvain,1976, p. 23-83.

11 A484 - Alaverdi’s Four Gospels. 1054. 10r.; A 845 - the Black Mountain Gospels. XI.; K.76- Kaliposi’s Four Gospels. 1060. 305v.

12 D. T v a l t v a d z e, qarTuli oTxTavis aTonuri redaqciis Camoyalibebis istoriidan// saqarTvelo da evropuli samyaro – filosofiur-kulturuli dialogi, I, Tbilisi 2009, p. 129-141, (From the history of formation Athonite edition of Georgian Gospels// Georgian an European world - philosophical and cultural dialogue.).

13 K.76- Kaliposi’s Four Gospels is the oldest manuscript containing the version of Giorgi the Atonite’s Georgian translation of the Gospel.

GEORGIAN-BYZANTINE CULTURAL RELATIONS

49

of the Apostolic books (Acts of the Apostles, the Epistles of Paul, Catholic Epistles) with Greek originals and actually gave us their new versions14.

It should be also mentioned that from the middle of the 11th century the claims of the Antiochian patriarchate in relation to the Georgian church grew. It was here that the question of the autocephaly of the Georgian Orthodox Church arose and Giorgi the Atonite defended the autocephaly of the Georgian Orthodox Church and true orthodoxy first before the Antiochian patriarch Theodoros III in 1057 and then before Byzantine emperor Constantine Ducas in 106515. Later, at the request of Georgian Fathers from the Black Mountain, Ephrem Mtsire specially studied those Greek sources in which the records about the Christianization of Kartli were kept and created original historical work “The data concerning Greek books in which the fact of Georgians Christianization is mentioned” 16 . The response to these strained relations must be also the evidence of Georgians true faith in Ephrem Mtsire’s colophons: “For true faith I am always ready to bear responsibility and condemn all kind of heresy”17; “Georgians never deviated from the true faith”18.

First of all, Ephrem’s colophons best of all demonstrate the peculiarities19 of translational activity of Ephrem himself as one of the prominent 14 K. D a n e l i a, qarTuli samwerloblo enis istoriis sakiTxebi, Tbilisi 1983 (The issues of the history of Georgian writing language); ganmarteba samociqulosi Targmnili efrem mciris mier, I teqsti gamosacemad moamzada da winasityvaoba daurTo e. koWlamaziSvilma, Tbilisi 2000.(explanation of apostolic translated by Ephrem Mtsire, I text was prepeared and supplied with forward by E.Kochlamazashvili.); D. T v a l t v a d z e, pavles epistoleTa komentarebis qarTuli Targmanebi // filologiuri Ziebani, II, Tbilisi 1995, p. 345-362 (Georgian translations of the commentaries on Paul epistle// Philological researchs).

15 G i o r g i M t s i r e, cxovrebaÁ da moqalaqeobaÁ wmidisa da netarisa mamisa Cuenisa giorgi mTawmindelisaÁ // Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, XI-XV ss, T. II. Tbilisi 1967, p. 154; p.178. (The Life of Giorgi Mtatsmindeli // Monuments of Georgian Hagiographic Literature XI-XV. vol. I. Tbilisi.1967); W. D j o b a d z e, Materials for the Study of Georgian Monasteries in the Western Environs of Antioch on the Orients (Corpus Scriotorum Christianorum Orientalium. 372. Subsidia.48). Louvain.1976. p. 81-82.

16 E p h r e m M t s i r e, uwyebaÁ mizezsa qarTvelTa moqcevisasa, Tu romelTa wignTa Sina moiÃseniebis. teqsti gamosca,Sesavali da leqsikoni daurTo T. bregaZem, Tbilisi 1959. (The data on Greek books in which the fact of Georgians Christianization is mentioned. Text issued, supplied with introduction and lexicon by T. Bregadze).

17 Jer.43-collection of Grigon Nazianzen’s homilies. Ephrem Mtsire’s translation. XII-XIII centuries. 4r.

18 Q37- explanation of the Psalms. Ephrem Mtsire’s translation. 1091. 2v; M. S h a n i d z e, Sesavali efrem mciris fsalmunTa Targmanebisa // Tsu Zveli qarTuli enis kaTedris Sromebi, 11. 1968. p. 80 (Introduction to the Commentaries on the Psalms by Ephrem Mtsire// TSU. Coll workd of the department of old Georgian language).

19 In Georgian translational practice Ephrem Mtsire laid the foundation to the tradition of equipment the text with scientific and critical apparatus. Ephrem supplies at the head of his translations, and the end of colophons, footnotes and commentaries at the margins. According to Ephrem the technique of supply the commentaries was borrowed by him from those Greek ecclesiastic and other books which

50

DAREJAN TVALTVADZE

representatives of the intellectual centre at the Black Mountain, single out those theoretical principles which were used by him while translating the compositions from Greek into Georgian language. Apart from the fact that these colophons are the only reliable source to establish some issues of Ephrem’s life and activities20, it is impossible to assess their significance as basic written source for the study of history of Georgian at the Black Mountain (St.Symeon, Tuali, Kastana, Kalipos, Aleksandria, Torne and etc…) and demonstration of translational and educational activity developed here21. Ephrem Mtsire’s colophons give a fairly clear idea were found St Symeon library. In Ephrem’s colophons the technique of supply such commentaries, which resonates with ellinophile principles of translational commentaries, the theory of comments of Byzantine writing itself (N.G. Wilson, The Relation of Text and Commentary in Greek Books in Atti del convegno internacionale il libro et il testo a cura di Cesare Questa e renato Raffaeli. Urbino.

1982; D. T v a l t v a d z e, efrem mciris kolofonebi, Tbilisi 2009. p.16-31. (Ephrem Mtsire’s colophons, Tbilisi. 2009). The translators’ views and extensions must not be included in the translated texts, but written separately, namely: in introductory part (prooemium), in the colophon supplied at the end of the translation and in the footnote (A 24 –John of Damascus, “Fount of Knowledge”.

Ephrem Mtsire’s translation . 11th century. 2v-3r; Ath. 18- explanation of Paul’s epistles. Ephrem Mtsire’s translation. XV-XVI centuries.118). The translation itself beside the commentaries supplied on the margins and remarks must be arranged with Greek marginal signs, prosody the rule of stichometry and that time attributes of Byzantine book. Ephrem’s ellinophilic attitude to a Byzantine book and its attributes implies the creation of Byzantine manuscripts well-expressed in Georgian. As the scholar of Greek type grammarian, brilliantly educated, with thorough knowledge of Greek writing, Ephrem ranks with Byzantine scholars of his time.

20 For example, it is known from colophons that young Ephrem came to the lavra on the Black Mountain the honored fathers Saba Tukhareli and Anton Tbeli met him there. They did much for him: mentored, taught the technique of reading Greek books, offered to translate the books and gave him good counsel. According to one of the colophons, it becomes obvious, that around 1091 Ephrem was a bishop of Castany monastery. With the help of data preserved in colophons it becomes possible to establish rather precise date of making some of translations. The colophons inform that Ephrem often used book depository of St. Symeon monastery (A 24 –John of Damascus, “Fount of Knowledge”.

Ephrem Mtsire’s translation. 11th century; A 689- Basil of Caesarea’s Asketikon, Theodoret of Cyrus “Piloteon History”. XII century), had relation with Antioch patriarch and Greek monks living at the lavra on the Black Mountain (S 1276-Metaphrastic Collection, XI-XIII centuries), took into account the recent achievements of modern Byzantine philology. He translated for the first time literature of the Byzantine philology (A24), compiled the first Lexicon in Georgian language (Jer.1- explanation of Psalms, Ephrem Mtsire’s translation. XIII century), introduced new system of punctuation and prosody (A 24) and under the influence of Greek manuscripts he established the placement of footnote-commentaries and marginal signs on the margins of manuscript in Georgian too (A24), and about the place of translators extended prooemiums an supplement of the head and end of colophons book (Ath. 18- explanation of Paul’s epistles. Ephrem Mtsire’s translation. XV-XVI centuries.). (See D. T v a l t v a d z e, efrem mciris kolofonebi, Tbilisi 2009. (Ephrem Mtsire’s colophons, Tbilisi. 2009); K. B e z a r a s h v i l i, ritorikisa da Targmanis Teoria da praqtika grigol RvTismetyvelis TxzulebaTa qarTuli Targmanebis mixedviT, Tbilisi 2004. (Theory and Practice of Rhetoric and Translation a study of Georgian translations of Gregory the Theologian’s writings).

21 L. M e n a b d e, Zveli qarTuli mwerlobis kerebi, II, Tbilisi 1980, p. 152-162. (Centers of old Georgian writing).

GEORGIAN-BYZANTINE CULTURAL RELATIONS

51

concerning the circumstances and community where the scholarly translations of the most important monuments of Byzantine literature were created. They contain rather significant data not only about Georgian Fathers living at the Black Mountain at that time( Giorgi the Atonite, Saba Tukhareli,, Ioane Parakneli, Ephrem Didi Oshkeli, Kvirike Aleksandrieli, Ioane Mtavaraisdze, Anton Tbeli, Gabriel Chuleveli, Basili Kaliposeli, etc), but also provide information on those Greek clerics with whom the Georgians interact and give the possibility to reconstruct the cultural life of Greek monasteries in Antioch which is of particular importance because in Greek written monuments there exist hardly any data on Byzantine culture and spread of education and impact of the 11th-century Antioch. It should be also noted that, more than one monastic and educational center in Antioch was damaged as a result of constant attacks by the Crusaders. A great majority of manuscripts rewritten in scriptoriums had been lost; so very little is known about cultural and intellectual atmosphere of Antiochian monastic centers in general. In such circumstances the data preserved in Georgian sources on Byzantine scholars living on the Black Mountain, circulated books and especially that time libraries are especially valuable.

As is seen from the colophons of Georgian scholars working in Antioch monasteries at that time Antioch, there was powerful Greek philological school, large monastic centers with rich libraries, which were used

by Georgian scholars too. In the introductory part of John of Damaskus’s “Fount of Knowledge”22. Ephrem Mtsire informs that, the patriarch of Antioch Theodore III Laskar (1034-42) donated 420 books to the library existed in the monastery of St. Symeon, among which there were both ecclesiastic and secular literature. According to the one of Ephrem’s colophons there was another library in the monastery St. Symeon: “In two libraries of the monastery of St. Symeon there were kept the manuscripts of The Asketikon different from each other23, remarks the translator, who made such conclusion after familiarization with several manuscripts selected for translation of St. Basil the Great and their comparison.

Besides the two book depositories at St. Symeon, in the same colophons Ephrem mentions the depository of the monastery of Tuali too.

Due to the fact that Greek manuscripts of Basil of Caesarea’s Asketikon 22 A 24 – John of Damascus, “Fount of Knowledge”. Ephrem Mtsire’s translation. 11th century. 2r.

23 A 689 - Basil of Caesarea’s Asketikon, Theodoret of Cyrus, “Piloteon History”. Ephrem Mtsire’s translation. XII century. 187r.

52

DAREJAN TVALTVADZE

appeared to be rather different, he also found and compared the records preserved at the depository of the Tuali monastery24. It was in Tuali library that Ephrem found the data about the 9th- century Byzantine writer Giorgi Nikomidieli who once was a custodian of this library, which was written as a remark by Ephrem on the title the Georgian translation of one of his compositions: “This is the Giorgi Nikomideli the Archbishop, who appeared to be the custodian of the books as it is written in the books of the Tuali monastery library”25.

Apparently, the libraries at St. Symeon and Tuali monastery were rather rich, because according to Ephreme’s colophons, there were preserved compositions not in one copy but in several manuscripts. Thus, for example, there were several records of Basil of Caesarea’s Asketikon “Commentaries on the Epistle of Paul”26, several books of the “Commentaries on the Psalms ns”27 and other important compositions. It is likely that a great majority of the originals of the translated compositions by Ephrem Mtsire was stored in this library. If we survey the list of the manuscripts translated by Ephrem Mtsire28, we can clearly see, how rich and diverse were the funds of these libraries. Along with the compositions of biblical, exegetic, homily, hagiographic, ascetic, mystic, hymnographic, historical and other genres, there were kept some directory books, namely lexicons.

Of such “collection of the difficult words which need explanation in the order of the alphabet”, i.e. Lexicon, Ephrem names several more. Particularly in the introduction to the “Commentaries on Apostolic Books” he remarks that while translating exegetic compositions to the Georgian to comprehend the difficult passages of Paul’s word along with the written commentaries he used three or four lexicons too29. In the introduction to the Georgian translation of the “Commentaries on the Psalms” the subject of Ephrem’s special discussion is Lexicons, because following 24 A 689 - Basil of Caesarea’s Asketikon, Theodoret of Cyrus, “Piloteon History”. Ephrem Mtsire’s translation. XII century. 187r.

25 S 1276- Metaphrastic Collection. XI-XIII centuries. 32r.

26 Ath. 18- explanation of Paul’s epistles, Ephrem Mtsire’s translation. XV-XVI centuries.

27 Q37-explanation of the Psalms, Ephrem Mtsire’s translation. 1091. 1r-7v; Jer.1- explanation of Psalms, Ephrem Mtsire’s translation, XIII century; 1r-6r.

28 EEphrem Mtsire is one of the most productive translators of Byzantine literature. For today there have been listed over 130 compositions translated by him of about fifty authors, which are kept in more than 200 manuscripts in different time; T. B r e g a d z e, efrem mciris mier naTargmni Zeglebi//mravlTavi, I. Tbilisi 1971. p. 429-463 (Monuments translated by Ephrem Mtsire, Mravaltavi).

29 Jer.16-explanation of Apostolic. Ephrem Mtsire’s translation. XII century. 1v.

GEORGIAN-BYZANTINE CULTURAL RELATIONS

53

the Greek books Ephrem himself composed and attached the Lexicon to arrange each word difficult to understand in alphabetic order, that’s why he focuses Gerogian reader’s attention on the destination of lexicons, on the rule of their compilation and remarks, that many books are compiled by the Greeks according to the alphabetic order. Particularly, Ephrem mentions the books in which in case of need, i.e. during the controversy with the heretics, there are used lexicons in which the explanations by prominent figures- Basil of Caesarea, Gregory Nazianzen and John of Damascus- are gathered and arranged in alphabetic order. In Ephrem’s view, the destination of such lexicons is that the explanation of a required word is easily found, which is of particular importance during discussion with opponents.

According to Ephrem in the same way or “the collection of difficult word in order of the alphabet”, the lexicons of Konstantin Porfirogenet and Cyril of Alexandria are compiled30. The lexicon of difficult Greek words compiled by King Constantine in the same way as the similar work

by Cyril according to the examples given by Ephrem seems to be a thesaurus of Greek language31. Exactly like these lexicons and on the basis on the same principles, Ephrem compiled his own Lexicon in which the tropological explanations of difficult passages picked up from the Commentaries on the Psalms are arranged in alphabetic order. Ephrem’s Lexicon has the same destination as the above mentioned Lexicon. These lexicons were not of proper lexicographic but of hermeneutic destination.

In the colophons of Georgian manuscripts created at the Black Mountain some interesting facts concerning the relations between Georgian and Greek monks are presented. For example, from Ephrem Mtsire’s colophon which is attached to the “Commentaries on Apostle Paul”32 translated by him it turns out that Greek monks themselves supplied Georgian translator with reliable originals. The “selected and reliable” originals of Paul’s commentaries seems to be chosen by Father Klim - the former bishop of St. Simione’s Lavra . To make precise the doubted places of the text when translating the the so-called aporetas (non-liturgical homilies) of St. Gregory Nazianzen and liturgical homilies, Ephrem questioned the clerics 30 Q37-explanation of the Psalms. Ephrem Mtsire’s translation. 1091. 5v; Jer.1- explanation of Psalms,. Ephrem Mtsire’s translation. XIII century. 6v.

31 Presumably in Cyril Aleksandrieli’s lexicon Ephrem implies etimological lexicon of proper names of Mathew, Georgian translation of which has such title: “The lexicon of explanation of difficult words” (T. Ts o p u r a s h v i l i, kirile aleqsandrielis leqsikoni//enaTmecnierebis sakiTxebi, 2. Tbilisi 2000. p. 35- 48 (Lexicon, Cyril of Aleksandria. // Issues of linguistics).

32 Ath. 18- explanation of Paul’s epistles. Ephrem Mtsire’s translation. XV-XVI centuries. 117r-v.

54

DAREJAN TVALTVADZE

from Antioch Patriarchate and even the Antioch Patriarch himself: the elucidation of separate (mythological or divine) details of classical and ecclesiastic texts from the Greek scholars of Antioch patriarchate, particularly, Patriarch John, is mentioned several times in Ephrems colophons.

For example: according to one footnote of the manuscript containing ascetic story of Diadochos of Photiki33 (A60 - Ascetic collection. XIII c.137), Ephrem made the translation of this composition from the manuscript rewritten

by Patriarch Ioane himself and finished with iambikons34. According to one footnote of metaphrastic collection35 of John of Damascus homily, the rare passage of antique mythology was also explained to Ephrem by Patriarch John himself. “The understanding of this Greek word was so difficult that even most famous Antiochian philosophers had problem with it and finally Holly Patriarch John explained it to us and them. I mean John who appears as a new Goldenmouth”36. This person must be Patriarch John V Oxeites (1089-1100), rather educated ecclesiastic figure who is the author of several theological tractates. The same John must be implied in introductory epistle of The 16 Liturgical Homilies of Gregory Nazianzen mentioned as “Holy Father” or Patriarch of Antioch. “I have asked the philosophers of Antioch Patriarchate, metropolitans and even the wisest Holy Patriarch about the meaning of difficult words and doubtful passages“37 For the homilies of Gregory Nazianzen Ephrem used Greek text critically established by Basil Grammaticos, the Antiochian Greek scholar38.

Ephrem’s colophons also relate the history of the creation of some books. Particularly, in one colophon39 kept in Ephrem’s autographical 33 T. B r e g a d z e, grigol nazianzelis TxzulebaTa Semcvel qarTul xelnawerTa aRweriloba, Tbilisi 1988. p. 182 (description of Georgian manuscripts containing Gregory Nazianzen’s compositions).

34 St. D i a d o c h o s o f P h o t i k i, wm. diadoqos fotikeli, asketuri Tavebi gamosacemad moamzada da gamokvleva daurTo e. WeliZem // msoflio marTlmadidebeli eklesiis SeerTebuli kalendari, Tbilisi, 2001, p. 392 (Ascetic Chapters. Prepared for publication and supplied with research by E. Chelidze//United calendar of World Christian church).

35 S 1276 - Metaphrastic Collection. XI-XIII centuries. 9v.

36 A part of this manuscript is recognized as Ephrem’s autograph, including the mentioned colophon (E. M e t r e v e l i, efrem mciris avtografi // saqarTvelos mecnierebaTa akademiis xelnawerTa institutis moambe, I, Tbilisi 1959, p.117. (Ephrem Mtsire’s autograph//Bulletin of the Institute of Manuscripts of the Georgian Academy of Sciences).

37 Jer.43-collection of Grigon Nazianzen’s homilies. Ephrem Mtsire’s translation. XII-XIII centuries. 3r; T. B r e g a d z e, grigol nazianzelis TxzulebaTa Semcvel qarTul xelnawerTa aRweriloba, Tbilisi 1988. p. 182 (description of Georgian manuscripts containing Gregory Nazianzen’s compositions).

38 Jer.43-collection of Grigon Nazianzen’s homilies. Ephrem Mtsire’s translation. XII-XIII centuries. 3r.

39 S 1276-Metaphrastic Collection. XI-XIII centuries. 56r.

GEORGIAN-BYZANTINE CULTURAL RELATIONS

55

manuscript, the history of the creation of the “Life of John of Damascus is presented, the data about the author of this monument, translator from Greek and date of creation are given. This hagiographical composition was written in Arabic as a gratitude for deliverance from captivity by an Arab monk Michael at the Black Mountain who during commemoration of John of Damascus (December 1, 1084) remained safe after Turks raid.

The composition was translated from the Arabian into Greek by the metropolitan of Adan Samoel whose translation was taken by Ephrem Mtsire into Georgian40.

According to Ephrem’s colophon it also becomes possible to determine the date of creation the Greek vision of the “Life of John of Damascus” rather precisely. It appeared that Arab hagiographer wrote “The Life of John of the Damascus” after 1085, its Greek translation in Ephrem’s account was soon translated into Greek and adorned by metropolitan of Adan which in its turn, was translated into Gerogian by Ephrem Mtsire.

Thus, the three of them Michael, Samuel and Ephrem appeared to be the contemporaries and Greek translation of Arabic life of John of Damascus was performed in 1086-1103. At the same time, as K.Kekelidze states “Georgian version preserved the first Greek reworking of the original Arabic text. Its value lies in the fact that it is based immediately on Michael’s work in the form in which it left the hands of the author”41.

Some of Ephrem’s colophons also keep the data on the scribes of concrete Greek records. For example, Greek manuscript of the translation of Catholic epistles, which was used by Ephrem as an original, was rewritten by a certain Andria the monk: “Please, pray for Andria the monk, a rewriter of that Greek book from which this commentary on Catholic epistles is done42, - remarks Ephrem Mtsire in one of the colophons of “Commentarieson Apostolic Book”.

In Ephrem Mtsire’s colophons we can find some data which concern the external side of Greek manuscripts; namely, in the preface John of Damascus “the Fount of knowledge”43 Ephrem speaks about marginal 40 As is seen the interest to this composition was so great that, that Ephrem even broke the main principle of his translation method and gave the translation of translation which was considered impossible by him, but probably the certain role was played by the fact that Greek translation made by Samoel Adaneli was reliable and therefore available as an original.

41 K. K e k e l i d z e, etiudebi Zveli qarTuli literaturis istoriidan VII, Tbilisi 1961. p. 141;. (Georgian Version of Arabic life of John the Domascus//Etudes from the history of old Georgian literature).

42 Q1158- Commentary on Apostolic Books. Ephrem Mtsire’s translation. XI century. 316.

43 A 24 –John of Damascus, “Fount of Knowledge”. Ephrem Mtsire’s translation. 11th century. 2v-4r.

56

DAREJAN TVALTVADZE

and punctuation signs used in Greek manuscripts. Namely, he remarks that (“study”, “definition”, “scholarly”) which are the designations used for visual separation of this or that passage of the text, “written in the margins of each Greek book”, and “translation of the necessary word” it is word interpretation by an author or commenter, is written on the margins. In one of the collections containing Eprem’s commentaries on Gregory Nazianzen homilies there have been preserved graphical representation of those conventional signs and explanation of the destination, which were used in Greek manuscripts for the commentaries on Nazianzen’s compositions44. According to the data kept in Ephrem’s colophons Greek books are rather reliable45 because of the use of punctuation and declamation signs. In the epilogue of “Commentaries on Apostolic Books” Ephrem mentions that the Greek original work, which was at his disposal, was placed on four sides and the paragraph of apostolic commentary was connected with special convention sign with relevant commentary46.

Such data preserved in Ephrem’s colophons indicate that Byzantine philology had already mastered the scholarly and critical methods of the text treatment by that time. While making Georgian translations according to Greek rules Ephrem Mtsire tries to be on the same level with his contemporary Greek scholars and actively utilized the methods developed by them during translation. Namely, the footnotes and commentaries attached to the translations, index and stychometric apparatus, prefaces and epilogs special conventional signs which are used during correction of commentaries and text, marginal signs of different destination, punctuation and intonation signs, etc. That is why we can find “Greeks do the same” in Ephrem’s translations. In this respect Ephrem’s translations can be placed in one row with the works of the 11th century Byzantine scholars. His translations “made according to Greek rules” as an example as let us say, Byzantine scholar Basil Grammaticos, who according to Ephrem interpreted Greek text of 16-word liturgical collection of Gregory Nazianzen as a model47.

44 Jer.43-collection of Gregory Nazianzen’s homilies. Ephrem Mtsire’s translation. XII-XIII centuries. 4v; Th. O t h k m e z o u r i, Les signes marginaux dans manuscrite Georgiens de Gregoire de Nazianze - Le Museon, T. 104. Fasc.3-4. 1991. p. 335-347.

45 A 24 – John of Damascus, “Fount of Knowledge”. Ephrem Mtsire’s translation. 11th century. 4r.

46 Ath. 18- explanation of Paul’s epistles. Ephrem Mtsire’s translation. XV-XVI centuries. 235-238.

47 K. B e z a r a s h v i l i, ritorikisa da Targmanis Teoria da praqtika grigol RvTismetyvelis TxzulebaTa qarTuli Targmanebis mixedviT, Tbilisi 2004, p. 260-299. (Theory and Practice of Rhetoric and Translation a study of Georgian translations of Gregory the Theologian’s writings).

GEORGIAN-BYZANTINE CULTURAL RELATIONS

57

The data preserved in colophons of Georgian scholars who lived and worked in the monastic centers of Antioch along with other materials gives us opportunity to comprehend what the cultural orientation of Georgians was, with whom old Georgian scholars tried to be equal by the intellectual level and what place Georgians occupy in the context of medieval culture. It is in rich libraries of the monasteries at the Black Mountain in cooperation with foreign colleagues Greek, Syriac, Arabic scholars that cultural orientation of Georgian scholars to Byzantine was distinguished that was manifested in the formation of hellenophile outlook.

58

Pro Georgia, 2010, t. 20, s. 59-62

59

THE UNIQUE ARCHAEOLOGICAL NOVATIONS FROM GEORGIA

by Temur Todua & Levan Jibladze Tbilisi During the last period within the territory of Georgia several interesting artefacts of Bronze Age have been discovered: 1. Bronze mattock of Early Bronze Age from South Georgia; 2. Bronze mattock of Middle Bronze Age from North-West Kolkhida (territory of modern Apkhazety); 3. Moving details of non-wheeled carriage from Central Kolkhida.

Among them a particular interest is caused by the bronze mattock from South Georgia - unique for the archaeological reality of Georgia that was revealed in the following circumstances: While conducting the process of Baku-Tbilisi-Jeyhann oil pipe-line and gas pipe-line construction by “British Petroleum” Company, in the locality of settlement Vale of Akhaltsikhe zone, in the borough Orchosani (the Georgia-Turkey frontier patch) in 2002-2006 a very interesting archaeological monument was investigated where in a stratigraphic cut there has been found a former dwelling of III Millennium B.C. with its household pits, a burial of Late Antique Age, the remains of dwellings and burials of Early, Middle and Late Medieval periods.

In 2005 during archaeological excavations in the layer of III Millennium B.C., together with material of ceramic, the anthropomorphic female statue, the massive trapeze form bronze mattock was found. The helve nail of this production instrument is separated from its body that is enlarged gradually to the working edge. The length of mattock is 16 cm.

It has a hole slightly declined to the inner side (diameter – 3 cm), so that it would be more convenient for land-tilling working procedures.

It’s necessary to mention that in Mtkvar-Araksy, Bedena and Trialety Cultures spread within the territory of East Georgia (III Millennium B.C., 1st half of II Millennium B.C.) the bronze mattock was not known till the present day3. Earlier in the end of Bronze Age and in the Middle Bronze

60

TEMUR TODUA & LEVAN JIBLADZE

Age within Kolkhida the typologically different bronze mattocks were diffused. It’s possible to say that the bronze mattock from Orchosani is identical to the following series of bronze agricultural implements from the early group of Maikop Culture spread within the North-Western part of Caucasus (end of IV Millennium B.C., 1st half of III Millennium B.C.): Galiugay I, Psekupsk burial (sepulchre № 150), Zamankulsk and Maikop barrows. We must pay our attention also to the fact that the inter-coincidences between bronze mattocks from Orchosani and of Maikop Culture can be noticed by their chemical compound too. In particular, they are characterized by a high contents of nickel in bronze. In Caucasus there isn’t confirmed geologically the existence of copper deposits containing nickel7. Some specialists do think that Caucasus also was supplied from the copper-nickel beds situated in the Iran Plateau (Talmes, Meskana).

Together with Front Asia, Anatolia, namely this region is known as the principal source of production of bronze objects with nickel tinges from the early group of Maikop Culture. The identical forms and chemical compounds of bronze mattocks of Maikop Culture and Orchosani make us think that they should have the same source of copper-nickel bed utilization. We suppose that the case of appearance of a mattock from Maikop Culture in Orchosani by import mustn’t be excluded also.

Other important reveal has been registered in North-Western Kolkhida (territory of modern Apkhazety), in a beach patch of village Gagida (Gali zone). Here the burial of Middle Bronze Age and of beginning of Late Bronze Age is situated without having been studied by means of archaeological excavations. The certain part of this monument is covered by the sea. During the sea-troubles a lot of archaeological materials is deposited to the beach patch. The bronze stock with a provenance from this monument can be seen in museums and private collections of Western Georgia but a part of materials is dissipated in a trackless mode.

From Gagida collection the bronze mattock of approximately 12 cm of length deserves our attention. The width of the widest place of the body reaches 8 cm-s. It is characterized by a horizontal body of even size that is tightened gradually to a rounded wide edge. The inner side is marked vertically by a relief stripe. This agricultural implement from Gagida has close parallels with bronze mattocks from the dwellings of Anaklia II and Pichora (belonging also to Ureki treasure). All these agricultural implements make the part of one group of bronze mattocks that were spread within the Black-Sea beach patch of Kolkhida Lowland in the end of

ARCHAEOLOGICAL NOVATIONS FROM GEORGIA

61

Early Bronze Age and in Middle Bronze Age (approximately XXII-XVI Centuries B.C.). Unfortunately, because of the political situation existing for the present moment (that is, the taking-away of the territory of Apkhazety by Russia), we are not able to conduct the stationary archaeological excavations within Gagida burial. Consequently, in some points we are forced to limit ourselves to the level of suppositions. In general, it is considered that as the bronze mattock, also – other things from Gagida burial must have a provenance from collective sepulchres where the deceased persons were buried through the ritual of secondary obsequies.

The third attention-deserving thing was found in Central Kolkhida, on the hill-dwelling of village Kulevi (Khoby zone) that is situated on the right bank of the river Khobistskali, at a 200-300 m distance from the sea. On this monument 4 cultural layers have been distinguished (three layers were determined to be of different stages of Late Bronze - Early Iron Ages), where the earliest one (IV cultural layer, the middle of II Millennium B.C.) contained five details identical to each other and made of a steady kind of wood, that should be an element-compound of non-wheeled carriage. The difference between them is revealed only in dimensions and in thickness. As the bended, also – the straight-directed sliding moving parts of the carriage are elaborated. The length of bended side is 55-60 cm, that of moving one – 45, 60, 70 cm and one meter. The width of the elaborated rod of the carriage is 5-7 cm, height – 8-13 cm.

The mentioned things are not conserved entirely. It seems that they were in the process of elaboration and don’t have the completed form. Two of them were registered together with the horns of ox. The wooden things of Kulevi must be the element-compound of a carriage with the form of sleigh (sledge) that, probably, was used in order to carry the light loads from one place of the dwelling to another one.

It’s possible to think that, because of small dimensions, it could be related rather to a manual carriage than – to a tractive force. This work, maybe, was conducted by a man.

According to ethnographical materials, the sleighs were used, as a rule, in mountain localities, though in the sea-beach marsh patch of Kolkhida Lowland (including Kulevi and its adjacent territory) in Late Bronze - Early Iron Ages the transition of a non-wheeled sleigh-like shaped carriage might be relatively more convenient as it would less wallow in the marsh places. Within the territory of Georgia, according to archaeological materials, the non-wheeled carriages have not been found. By

62

TEMUR TODUA & LEVAN JIBLADZE

the thing from Kulevi, the close parallels are noticed with the transport means known in ethnographical being of Georgia that were transited on the ground in a dragging-sliding mode. The pictographic signs on the clay plates from Urukh allow the specialists to consider that the non-wheeled carriages (sleighs) were arisen in the 2nd half of IV Millennium B.C. â&#x20AC;&#x201C; this thing among Shumers is known as the predecessor to a two-wheeled carriage.

In such a way, this revelation in Kulevi has conďŹ rmed that the Kolkhic Culture of Late Bronze - Early Iron Ages was familiar to the non-wheeled sleigh-shaped transport means that were transited within the Black-Sea beach marsh patch in a dragging-sliding mode.

63

Pro Georgia, 2010, t. 20, s. 63-64

COMMON KARTVELIAN PAGAN PANTHEON – WHITE GEORGE

by Merab Chukhua Tbilisi The scientific research of proto-Georgian beliefs and convictions and religious world is far from being complete. In spite of a number of successful attempts, there does not exist summarizing work devoted to the problem in question. Moreover, the hierarchic correlation of Georgian supreme gods (Armaz-i, Bichikhel-i, Pichale, Chikhale, Maghlier-i and others) in Georgian pagan pantheon is vague. Only the function of the goddess of fertility, Dal-i, is doubtless. We become familiarized with the name of Dali through the legend about Amirani, where Dal-i is a mother of Amirani, and an ordinary mortal (simple hunter) appears as his father.

In a Pshavian version, Amirani, after finding himself in the stomach of a black whale and coming out from there, that is after rebirth, loses his shape and he “looked like a newly born piglet”. Being helpless newborn, Amirani follows others’ advice and calls over the deity Igr-i-batoni for help. Bathed in Igri-batoni’s omnipotent spring, Amirani returns his shape and his spiritual rising begins, expressed with gold beard and hair in his outward appearance.

And I ask” Who is Igr-i-batoni?

It is undoubtedly one of the supreme gods. Shalva Nutsubidze considers that it is a god of Georgians, whose name Igr-i is a base for the Greek symbol of perfection illuminated in water, and its Greek form is Igr-on.

According to Shalva Nutsubidze Igr-on is not a Greek word, its origin is Georgian Igr-i-(Batoni).

Kartvelian linguistics/comparativistics corroborates the view that Igrstem is common-Georgian, but with one note, that Igr- root in common has nothing to do with engur-/egr- etc. stems. It has a completely different equivalent in Kartvelian languages and dialects. In the light of these considerations, our attention is attracted by the Megrelian erg-i spread

64

MERAB CHUKHUA

in Megrelia, as well as Samurzaqano and Abzhua-Abkhazia. When there was flood or drought in the said regions people applied to great Erg-i. In this respect, we must recollect the scene of bathing of Amirani in Igri-batoni’s spring and the perfection/consecration of the ritual in question.

It is doubtless that Georgian Igr-i corresponds to erg-e // erg-i // irg-i in Zan (Megrelian). In these cases the metathesis of r took place in Megrelian and its basis is known, it is phonotactic limitation. Megrelian erg(e) is not lost in the Christian world of a later period and as a symbol of fighting Christianity is crowned with a halo. In oral, popular Christianity it replaces Saint George and is a constituent part of jgerge, that is jgirerg-e “Saint Erge”. Megrelian erge (// jgerge) is evidenced in Abkhazian, while in Ossetian older variety - irgi ← *igri is fossilized in the vast-irji ←* vast-irgi (“Saint George”) composite.

Georgian Igr-i with a function of Saint George must have survived in Northern West part of the North Caucasus. We mean that the trace of worshipping Saint George (known to researchers as aush-iger “Saint George”) in neighboring Kabardo and Shapsugh is observed until the 19th century. Undoubtedly, here Iger is a vowelized variety of the Georgian Igr-.

One thing is obvious, Igr- is a name of one of the central Georgian pagan gods connected to holy water/water of life. Therefore, it must denote April in a Georgian pagan calendar – Igr-ika “April”, when agricultural year begins in the country where mercy was connected to water.

Svan jgr-ag may not be assigned to the list of the above mentioned words. It is clearly related to ag- of ag-una (Georgian), whereas in Zan it is connected to regular org-/↑ org-ia, org-il, cf. worg-il of Svanian songs.

Finally, to make a conclusion, it must be noted that in the ancient period one of the central deities of pagan pantheon, White George or Igribatoni, was denoted by a common Kartvelian *Igr- archetype. Laterly, Georgian church accepted White George of pagan Georgia with honour and it holds a special place. Accordingly, White George (Igri) of pagan period was replaced by the Saint George in Christian Georgia. In Megrelian pagan Igir-erge “saint (white) erge” is related to Saint George, that is the term of the pagan period performs the function of denoting Saint George; The deity, saint has undergone a transformation, but the term has remained unchanged in Megrelian, Abkhaz, Ossetian and Cherkezian Languages.

65

Pro Georgia, 2010, t. 20, s. 65-75

A SOURCE STUDY OF OTTOMAN DOCUMENTS IN GEORGIA (SINCE 1960S TILL NOW)

by Ketevan Mania Tbilisi The study of Ottoman documents is of special importance both for determining historical relations between the Ottoman Empire and Georgia and for the analysis of socio-economical and political issues associated with these countries.

In the present chapter I will review the history of research of Ottoman written sources since 1960s till now. The following Georgian Turkologists have significantly contributed to finding and publication of Ottoman documents within the period under consideration: Ts. Abuladze, M. Svanidze, N. Shengelia, and S. Jiqia. The work was accomplished in several different ways: apart from searching the documents, source study and historiographical analysis of the obtained documents was carried out.

Special attention was paid to revealing Ottoman documents preserved in the archives both in Georgia and abroad. For this purpose, several scientific missions were launched to Bulgaria and Turkey. The work at Sts Cyril and Methodius National Library in Sofia turned out to be the most fruitful from the viewpoint of revealing documents significant for the Georgian history. N. Shengelia has published certain part of the numerous documents found in Bulgaria1. The publications concern the documents on Ottoman-Georgian relations in the 16th-18th centuries. Introduction of these documents into scientific circulation will significantly further evaluation of many historical issues of interest. The documents are invaluable for studying political history, economics, culture, historical geography, diplomatics, onomastics, and linguistics of Georgia and neighboring 1 N. S h e n g e l i a, XVI-XVIII saukuneebis osmaluri dokumenturi wyaroebi. wigni I, Turquli teqsti qarTuli TargmaniT, SesavliT, terminologiuri leqsikoniT, faqsimileebiTa da saZieblebiT gamosacemad moamzada nodar Sengeliam, Tbilisi 1987.

(The Ottoman written sources of the 16th-18th centuries. Book I // Turkish texts with Georgian translation, preface, glossary, facsimiles, and index were prepared for publication by Nodar Shengelia).

66

KETEVAN MANIA

countries. Of special interest among the documents from Bulgaria are the following: “The Caba-Register of Childir Vilayet”, published by Ts. Abuladze and M. Svanidze2, The Small Register of south-western Georgia in the last quarter of the 16th century3 and Ottoman documents of the 18th century about Tbilisi4.

Many documents of interest have been revealed in archives and libraries of Turkey during scientific missions of the Georgian scholars.

Significant among them is “The Short Register of Childir Vilayet”.

N. Shengelia, the scholar who found the document, dates it to 1592, and suggests analysis of historical significance of the Register5. The same author has revealed “The Great Register of the Vilayet of Gurjistan” preserved in the archives of the Council of Ministers of Georgia. The Great Register dates to 1574. It is preceded by a Law Book used in Georgia, part of the Ottoman Kanun Name (Penal Code). N. Shengelia was the first to introduce the above document into scientific circulation.

After comparative analysis of the 1574 and 1595 Registers he arrived at the conclusion that the former embraces lesser number of territories.

Apparently, in a rather short time gap between these two periods the Ottomans not only obtained a foothold in south Georgia, but also redistributed the Georgian lands by incorporating them into different vilayets6.

Significant documents on socio-economic history were found in Istanbul 2 Ts. A b u l a d z e, M. S v a n i d z e, Cildiris eialTis jaba davTari 1694-1732ww. Turquli teqsti qarTuli TargmaniT gamosacemad moamzada c. abulaZem, gamokvleva daurTo m. svaniZem, Tbilisi 1979. (The Caba-Register of Childir Vilayet, 1694-1732. The Turkish text supplied with Georgian translation was prepared for publication by Ts. Abuladze; Analysis by M. Svanidze).

3 N. S h e n g e l i a, mniSvnelovani dokumenti samxreT-dasavleT saqarTvelos istoriisaTvis // orientalisti. II. Tbilisi 2003/2004. p. 278-305. (Significant document for the history of southwestern Georgia // Orientalist).

4 N. S h e n g e l i a, sami Turquli sabuTi Tbilisis Sesaxeb // Tsu Sromebi (aRm. mcod. seria) 273. 1987. p. 74-94. (Three Turkish documents about Tbilisi // Proceedings of Ivane Javakhishvili Tbilisi (Oriental Series) 273. 1987.); (N. S h e n g e l i a, ori Turquli firmani Tbilisis Sesaxeb // qarTuli wyaroTmcodneoba. VIII. Tbilisi 1993. p. 259-267. (Two Turkish firmans about Tbilisi // The Georgian Source Studies).

5 N. S h e n g e l i a, 1592 wlis Cildiris vilaieTis mokle (ijmal) davTari // qarTuli di plomatia: weliwdeuli. 9. Tbilisi 2002; p. 298-334); (The Short (Icmal) Register of Childir Vilayet // The Georgian Diplomacy: Annual. 9. Tbilisi 2002). N. S h e n g e l i a, Cildiris vilaieTis mokle (ijmal) davTari // Turquli teqsti, qarTuli TargmaniT, SesavliT, SeniSvnebiTa da faqsimileebiT gamosacemad moamzades mirian maxaraZem da nodar Sengeliam. Tbilisi 2008. (The Short (Icmal) Register of Childir Vilayet // Turkish text with Georgian translation, preface, comments and facsimiles was prepared for publication by Mirian Makharadze and Nodar Shengelia).

6 N. S h e n g e l i a, gurjistanis vilaieTis didi davTari // valerian gabaSvili. 2003. p. 487-500. (The Great Register of the Vilayet of Gurjistan // Valerian Gabashvili. 2003).

A SOURCE STUDY OF OTTOMAN DOCUMENTS IN GEORGIA

67

archives7. Of special note are the documents about different historical provinces of Georgia. The work on these documents has revealed that the analysis of firmans, berats and other types of documents is of great significance from the viewpoint of restoring historical names of the villages. Several documents of interest from this point of view were published. They concern the city of Artanuji and villages within the Artanuji sanjak8. The above-mentioned publications are equipped with apparatus criticus: the original Turkish texts are accompanied with Georgian translations, comments and endnotes.

Ottoman documents revealed within the analytical period under consideration in the Oriental Department at the National Center of Manuscripts were published. These documents can be considered a significant source for studying forms of the Ottoman landownership practiced throughout the Georgian territory. The following firmans of donation in a form of the yurdluk-ojaklik property were published: concerning donation of Tskhinvali to Givi Amilakhori9, donation of the villages entered in the Great Register (Matsevani, Ateni, Tsedisi, Bnavisi), as well as of some other lands to the Ottoman officials10, donation of estates to Suleyman Esadi11, as well as the document granting credentials for governance of Tbilisi Vilayet to Bakar Bagrationi12. The above-mentioned publications are accompanied with Georgian translations and endnotes.

Several Ottoman documents reflecting relations between Georgia and Ottoman Empire in 1580s have been revealed and introduced into scien7 N. S h e n g e l i a, sami wyaro Tbilisis istoriisaTvis (1730-1732wlebi). Turquli teqsti qarTuli TargmaniT, SesavliT, terminologiuri leqsikoniTa da faqsimileebiT gamosacemad moamzada nodar Sengeliam. Tbilisi 2008. (Three written sources for history of Tbilisi (1730-1732). Turkish texts with Georgian translation, preface, glossary and facsimiles were prepared for publication by Nodar Shengelia).

8 N. G o r g a d z e, erTi firmani artanujis Sesaxeb //qarT. di plomatia: weliwdeuli. 9. Tbilisi 2002. p. 588-594. (A firman about Artanuji // The Georgian Diplomacy: Annual. 9);. p. 494-502 N. G o r g a d z e, 1756 wlis erTi osmaluri dokumenti artanujis Sesaxeb, qarTuli. di plomatia: weliwdeuli. 11. Tbilisi 2004. p. 494-502. (The Ottoman document of 1756 about Artanuji // The Georgian Diplomacy).

9 S. J i q i a, erTi Turquli sabuTi cxinvalis Sesaxeb // Tsu Sromebi (aRm. mcod. seria) 116. 1965. p. 243-247. (A Turkish document about Tskhinvali // Proceedings of Ivane Javakhishvili Tbilisi State University (Oriental Series) 116. 1965).

10 S. J i q i a, mawevani da ateni Turqul sabuTebSi // aRm. filologia. II. 1972, p. 210216. (Matsevani and Ateni in Turkish documents // Oriental Philology. II. 1972).

11 S. J i q i a, me-18 saukunis Turquli dokumenti oqros cixis Sesaxeb // Tsu Sromebi (aRm. mcod. seria) 91. 1960. p. 161-185. (The Turkish document of the 18th century about the Golden Fortress // Proceedings of Ivane Javakhishvili Tbilisi State University (Oriental Series).

12 S. J i q i a, sulTan ahmed III-is firmani baqar bagrations // qarTuli wyaroTmcodneoba. III. Tbilisi 1971; p. 278-282. (Firman of Sultan Ahmed III to Baqar Bagrationi // The Georgian Source Studies).

68

KETEVAN MANIA

tific circulation: the imperial agreement sent by the Ottoman Sultan to Simon, king of Kartli13; letters from Pasha of Trebizond to Solomon II, king of Imereti14; Sultan’s firman to Solomon II15; paragraphs concerning Georgia and other countries of the Transcaucasus from a Treaty between Iran and Ottoman Empire were published16; documents about court system17 and financial record keeping in the Ottoman Empire18; deed signed by Mehmed IV, elevating monk Ioane to the rank of a bishop (Matskvereli of Atskuri See)19; documents concerning Givi Amilakhvari and Davit Tarkhani supplemented with Georgian translation and endnotes20.

Ottoman documents preserved in different archives about the Georgian fortresses from the following sites were published: Poti, Batumi, 13 M. S v a n i d z e, S. J i q i a, saqarTvelo-TurqeTis urTierTobis istoriidan 15881590ww. // sazog. mec. akad. macne. #6. 1966. p. 223-236. (From the history of relations between Georgia and Turkey, 1588-1590 // Herald of the Academy of Social Sciences. #6. 1966).

14 Ts. A b u l a d z e, Turquli dokumenti imereTis mefis solomon II-is Sesaxeb. Tsu Sromebi (aRm. mcod. seria) 121. 1967. p. 165-185; (Turkish document about king of Imereti Solomon II // Proceedings of Ivane Javakhishvili Tbilisi State University (Oriental Series) 121. 1967); Ts. A b u l a d z e, trapizonis faSis seid suleimanis werilebi solomon meorisadmi, mravalTavi. II. Tbilisi 1971. p. 402-406.

15 N. S h e n g e l i a, osmaleTTan solomon meoris urTierTobis erTi epizodi // saz. mec. akad. macne. #3. 1963. p. 186-195. (An episode from the relations of Solomon II with the Ottoman Empire // Herald of the Academy of Social Sciences. #3 1963).

16 V. C h o c h i e v, iranisa da osmaleTis 1736 da 1746 wlebis sazavo xelSekrulebebi, Tsu Sromebi (aRm. mcod. seria) 99. 1962. p. 271-309); Peace Treaties of 1736 and 1746 between Iran and Ottoman Empire // Proceedings of Ivane Javakhishvili Tbilisi State University (Oriental Series) 99. 1962); V. C h o c h i e v. iranis saerTaSoriso mdgomareoba iran-osmaleTis 1727 w. sazavo xelSekrulebis mixedviT // Tsu Sromebi (aRm. mcod. seria) 116. 1965. p. 401-419). (International situation in Iran according to the Peace Treaty of 1727 between Iran and Ottoman Empire // Proceedings of Ivane Javakhishvili Tbilisi State University (Oriental Series) 116.

1965).

17 S. J i q i a, osmaluri iuridiuli dokumentebi XVIII saukunis pirveli naxevris qarTlSi // aRm. filologia. I. 1969. (The Ottoman legal documents of the first half of the 18th century in Qartli // Oriental Philology. I. 1969).

18 N. S h e n g e l i a, Османские документальние источники первой четверти XVIII в. О крепостях Кутаиси и Багдади // Источниковедческие разискания 1979. Тб. 1984. p. 58-82. (The Ottoman written sources of the first quarter of the 18th century about Qutaisi and Bagdadi Fortresses // Source Studies 1979, Tbilisi 1984).

19 Ts. A b u l a d z e, sulTan mehmed IV-is sigeli ioane beris mawyverlad daniSvnis Taobaze // Tsu Sromebi (aRm. mcod. seria) 290. 1989. p. 198-202. (A Deed issued by Sultan Mehmed IV about elevation of monk Ioane to Mtskvereli bishop’s rank // Proceedings of Ivane Javakhishvili Tbilisi State University (Oriental Series).

20 S. J i q i a, XVIII s-is ori Turquli dokumenti // Tsu Sromebi (aRmosavleT mcodneobis seria) 99. 1962. p. 153-172. (Two Turkish documents of the 18th century // Proceedings of Ivane Javakhishvili Tbilisi State University (Oriental Series) 99. 1962). Ts. A b u l a d z e, osmalobis xanis sami Turquli firmani // aRm. filologia. III. 1973. p. 294-305. (Three Turkish firmans dating to the times of the Ottoman rule. // Oriental Philology).

A SOURCE STUDY OF OTTOMAN DOCUMENTS IN GEORGIA

69

Anaklia and Rukhi, Qutaisi and Atskuri21, Sokhumi22. The documents provide significant accounts about Ottoman officialdom and its actual power, rights and duties of the Ottoman garrisons installed in the Georgian fortresses. They are of interest also from the viewpoint of sociopolitical terminology, and for socio-economical history. The analysis of the accounts concerning Anaklia and Rukhi fortresses has ascertained the mechanisms used to implement Ottoman socio-political terminology in different regions of Georgia. Documents on Sokhumi fortress show that despite efforts of the Ottoman administrators, their actual power did not overstep the bounds of the defensive walls of the fortress.

Ottoman documents comprising historical accounts about the following regions of Georgia were published: Achara, Apkhazeti23, south and southwestern Georgia24, western Georgia25.

21 N. S h e n g e l i a. XVIII s. I meoTxedis osmaluri dokumenturi wyaroebi foTis cixis Sesaxeb // qarT. wyaroTmcodneoba. V. Tbilisi 1978. p. 126-148. (The Ottoman written sources about Poti Fortress // The Georgian Source Studies); N. S h e n g e l i a. eqvsi firmani baTumis Sesaxeb. qarT. di plomatia: weliwdeuli. 3. Tbilisi 1996. p. 171-178; (Six firmans about Batumi//The Georgian Diplomacy: Annual. 3); N. S h e n g e l i a, osmaluri dokumenturi wyaroebi anakliisa da ruxis cixeebis Sesaxeb (XVII-XVIII ss.) // Turquli teqsti qarTuli TargmaniT, SesavliT, terminologiuri leqsikoniT, faqsimileebiTa da saZieblebiT gamosacemad moamzada nodar Sengeliam. Tbilisi 1982. (The Ottoman written sources about Anaklia and Rukhi Fortresses (17th-18th centuries) // Turkish texts with Georgian translation, preface, glossary, facsimiles, and index were prepared for publication by Nodar Shengelia); N. S h e n g e l i a, osmaluri dokumentebi anakliisa da ruxis cixeebis Sesaxeb, Tsu zugdidis filialis Sromebi. I. 2002. p. 99-119. (The Ottoman documents about Anaklia and Rukhi Fortresses // Proceedings of the Zugdidi Branch of Tbilisi State University. I. 2002).

N. S h e n g e l i a. osmaluri safinanso dokumentebi axalcixis Sesaxeb // saqarTvelo da aRmosavleTi. Tbilisi 1984. p. 209-215. (The Ottoman financial documents about Akhaltsikhe, Georgia and East); N. S h e n g e l i a. osmaluri arzebi quTaisis cixis Sesaxeb // qarTuli wyaroTmcodneoba. VI. Tbilisi 1985. p. 147-149; (The Ottoman documents about Qutaisi Fortress // The Georgian Source Studies. VI. Tbilisi 1985); N. S h e n g e l i a, ori `quCuk beraTi~ awyuris cixis Sesaxeb // mesxeTi. VI-VII. Tbilisi-Akhaltsikhe. 2005. p. 337-343; (Two “küçük berats” about Atskuri Fortress // Meskheti).

22 S. J i q i a. Документи об одном эпизоде из жизни османского гарнизора в Сухуми. (Documents about an episode from activities of the Ottoman garrison in Sokhumi // Georgia and East; Tbilisi 1984). G. A n c h a b a d z e, N. S h e n g e l i a, XVIII s-is ori osmaluri dokumenti soxumis cixis Sesaxeb // saq. Sua saukuneebis istoriis sakiTxebi. IX. Tbilisi 2008. p. 170-186.

(Two Ottoman documents of the 18th century about Sokhumi Fortress // Issues of History of Georgia of the Middle Ages).

23 N. S h e n g e l i a. osmaluri dokumenturi wyaroebi aWaris Sesaxeb // saqarT. mec. akad. macne (istoriis seria) #4 1978. p. 124-136. (The Ottoman written sources about Azhara // Herald of the Georgian Academy of Sciences (Historical Series) N4. 1978);. N. S h e n g e l i a. Османские документальние источники XVII-XVIII вв. об Абхазий // Источниковедческие разискания 1984. Тbilisi 1985. (The Ottoman written sources of the 17th-18th centuries about Abkhazeti // Source Studies).

24 Ts. A b u l a d z e, Turquli wyaroebi XVI s-is I meoTxedis samcxe-saaTabagos istoriisaTvis. Turquli dokumentebi, qarTuli TargmaniT, gamokvleviTa da SeniSvnebiT

70

KETEVAN MANIA

Simultaneously with publication of the documents, source study analysis has been intensely carried out. As it is well known, the Ottoman government periodically compiled special registers for the Georgian annexed provinces. As a result, “The Great Register of the Vilayet of Gurjistan”, “The Caba-Register of Childir Vilayet”, “The Great Register of the Vilayet of Tiflis”, “The Great Register of the Upper Achara Liva”, Mühimme registers, Kanun Names, Tesqers etc. were created. A number of works is dedicated to defining significance of the above documents to certain issues of the Georgian history, namely to the relations between Ottoman Empire and Georgia, Ottoman taxes and taxation system, Ottoman rules for land tenure and landownership, and in general for studying socio-economic state of the population. For example, analysis of “The Great Register of the Vilayet of Gurjistan” has shown that the document contains accounts on offices of Muslim type. Ottoman officials did not make difference between peasant, tavadi (high noble) and aznauri (petty noble): each of them was just a subject for taxation26.

Ottoman Kanun Names contribute to the Ottoman agrarian and taxation history with interesting details. Kanun Names are preceded with inventory lists. Amount of taxes, dues and fines are defined in the document.

Since the second half of the 16th century the Ottomans gradually occupied Samtskhe-Saatabago and established sanjaks there. “Kanun Name of gamosca cisana abulaZem. Tbilisi 1983. (Turkish sources about history of the Samtskhe-Saatabago territory in the first quarter of the 16th century. Turkish documents supplied with translation, research and comments were published by Ts. Abuladze); N. S h e n g e l i a. Османские документальние источники по историй Юго-Западной Грузий XVII-XVIII вв. // Источниковедческие разискания 1985. Тbilisi 1988. p. 267-271. (The Ottoman written sources on history of southwestern Georgia in the 17th-18th centuries // Source Studies); N. S h e n g e l i a. Zvirfasi wyaro XVI saukunis ukanaskneli meoTxedis tao-klarjeTis istoriisaTvis // mesxeTi. VI-VII. TbilisiAkhaltsikhe. 2005, p. 344-366. (Valuable source for the history of Tao-Klarjeti in the last quarter of the 16th century // Meskheti).

25 M. I l u r i d z e. ori osmaluri dokumenti me-18 saukunis 80-iani wlebis dasavleT saqarTvelos Sesaxeb // mravalTavi. XX. Tbilisi 2003. p. 294-303); Two Ottoman documents about west Georgia in 1980s // Mravaltavi. XX).

26 M. S v a n i d z e, Пространний реестр вилаиет Гурджистан как исторический источник для изучения сельского хозяиства Юго-Западной Грузий (Самцхе-Саатабаго) // Источниковедческие разискания 1979. Тbilisi 1984, p. 170-180. (The Great Register of the Vilayet of Gurjistan as a historical source for studying agriculture in southwestern Georgia (Samtskhe-Saatabago) // Source Studies); N. S h e n g e l i a, saamilaxvres nahie `1728 w. Tbilisis vilaieTis vrceli davTris~ mixedviT // mSveniereba mosili sevdiT. Tbilisi. 2007. p. 229-230. (Nahye of Saamilakhvre according to “The Great Register of Tbilisi Vilayet of 1728” // Splendor Covered with Longing); N. G o r g a d z e. osmal. gadasaxadebi da valdebulebani qsnisa da aragvis xeobaSi `Tbilisis vilaieTis didi davTris mixedviT // qarT. di plomatia: weliwdeuli. 12. Tbilisi 2005. p. 415-429. (Ottoman taxes and obligations in the Qsani and Aragvi valleys according to “The Great Register of Tbilisi Vilayet” (1728) // The Georgian Diplomacy).

A SOURCE STUDY OF OTTOMAN DOCUMENTS IN GEORGIA

71

Gurjistan” was written for the sanjaks created in this Georgian territory.

It is the best source for studying history of penetration and spreading of Ottoman rules and traditions in this province of Georgia. N. Shengelia has analyzed the Ottoman Kanun Names included in O. Barqan’s publication, and showed their significance for clarification of the crucial points from the history of Georgia and other Transcaucasian countries. Apart from the document concerning Gurjistan, the text of “Kanun Name of Ganja” compiled in 1727 is given in the same work27. Study of the above sources shows that Ottoman rules were not implemented at once. The process continued for centuries: legislation introduced by the Ottomans remained a legal regulation, whereas actual forms of the Georgian landownership continued to exist in an altered form28.

Data on the forms of heredity appanage, yurtluq ve ocaqliq, which emerged during the Ottoman rule in Georgia, are significant for studying Ottoman landownership. Introduction of the above forms was conditioned by necessity of strengthening political stand of the empire in occupied territories. The Ottoman government gained over the citizens of the seized country by conveying lands to the Georgian nobles29. Based on the analysis of firmans, scholars note that introduction of landownership in the form of yurtluq ve ocaqliq was a compromise. The benefactors, the Georgian nobles, had to assume certain obligations to the occupation government in exchange for the granted estate30. Interesting information was revealed based on the analysis of the 18th century Ottoman documents. S. Jiqia found out that by mid-18th century rabat of Altun-Kala, Otskhi and Akhaltsikhe sanjaks still remained yurtluq ve ocaqliq. As it 27 N. S h e n g e l i a. gurjistanis 1572/3 wlis kanun-name // aRmosavluri krebuli. I. Tbilisi 1960. p. 183-205. (Kanun Name of Gurjistan of 1572/3 // Oriental Collection of Works); N. S h e n g e l i a. osmaluri kanun-nameebi saqarTvelos Sesaxeb // aRmosavleTi da kavkasia. I. Tbilisi 2003. p. 103-106. (The Ottoman Kanun Names about Georgia // East and the Caucasus).

28 M. S v a n i d z e. glexTa miwaTmflobelobisa da miwaTsargeblobis wesebi axalcixis safaSoSi osmaluri kanun-nameebis mixedviT // iv. javaxiSvilis dabadebis 100 wlisTavisadmi miZRvnili saiubileo krebuli. Tbilisi 1975. p. 324-331. (Rules of landownership and land use by peasants in Akhaltsikhe Pashalik according to the Ottoman Kanun Names, Jubilee Collection of Articles Dedicated to the 100th Anniversary of Ivane Javakhishvili’s Birth).

29 S. J i q i a, sulTan ahmed III-is firmani baqar bagrations... (Firman of Sultan Ahmed III to Baqar Bagrationi…).

30 N. S h e n g e l i a, XV-XIX saukuneebis saqarTvelos istoriis osmaluri wyaroebi.

Tb. 1974. (The Ottoman sources for history of Georgia in the 15th-19th centuries. Tbilisi. 1974); M. S v a n i d z e. miwaTmflobelobis istoriidan axalcixis safaSoSi (iurTluqebi da ojaqliqebi) // Ziebani saq. da kavkasiis istoriidan. Tbilisi 1976. p. 219-225); (From the history of landownership in Akhaltsikhe Pashalik (yurdluk-ojakliks) // Studies in History of Georgia and the Caucasus).

72

KETEVAN MANIA

is well known, these territories were seized by the Ottomans at the end of the 16th century. By mid-18th century the Ottoman government was forced to compromise and content oneself with renovation of yurtluq ve ocaqliq berats. In the scholar’s opinion, this is indicative of the fact that the local feudal lords showed resistance to the Ottoman government31.

Firmans issued in exchange for the service to the Sultan have been revealed in the Ottoman Collection at the National Center of Manuscripts. For example, Sultan granted two villages of Somkhiti, namely Khozhoiani and Meliqasheni, to Erasti Kaplanishvili who has assisted the Ottomans in seizing Kartli32. The above-mentioned forms of the Ottoman landownership were implemented in Achara as well. A. Avaliani has written a monograph on the issue. Based on the analysis of berats, the scholar concludes that the community owned cultivated lands existed in Zemo Achara, whereas this was inadmissible by the Ottoman legislation33.

N. Shengelia, the scholar who studied firman of the second half of the 19th century, suggests that the rules characteristic of the Georgian feudalism still existed by that time, i.e. the Ottomans did not yet succeed in Muslimization of Achara34.

“Treasury tesqeres” are perfect sources for studying certain peculiarities of the Ottoman feudalism. They were intended for commanders of the Ottoman military forces stationed in different regions of Georgia. Local estates under certain terms were granted to the garrison commanders. Based on the “treasury tesqeres”, rights and duties of the Ottoman garrisons, as well as of the local population was studied. The citizens paid certain taxes in favour of the militaries stationed in a fortress35.

Data from Mühimme registers throw light upon the history of Georgia.

Documents of the last quarter of the 16th century provide significant accounts about activities of King Simon I, who strove for freedom of Geor31 S. J i q i a, me-18 saukunis Turquli dokumenti oqros cixis Sesaxeb... (The Turkish document of the 18th century about the Golden Fortress …).

32 Ts. A b u l a d z e, ori firmani erasti mdivanbegs // mravalTavi. IV. Tbilisi 1975. p. 224229. (Two firmans issued to Erasti Mdivanbegi // Mravaltavi. IV).

33 A. Av a l i a n i, miwismflobelobis formebi aWaraSi. Batumi 1960. (Forms of landownership in Achara).

34 N. S h e n g e l i a. erTi firmani zemo aWaris Sesaxeb //mesxeTi. V. Tbilisi-Akhaltsikhe 2002. p. 99-108). (A firman about Zemo Achara).

35 N. S h e n g e l i a, `xazinis Tesqereebi~ axalcixis cixis Sesaxeb // mesxeTi. IV. TbilisiAkhaltsikhe 2001, p. 96-131); (“Tesqeres of Treasury” about Akhaltsikhe Fortress // Meskheti. IV); N. S h e n g e l i a, Oosmaluri `xazinis Tesqereebi~ axalcixis Sesaxeb // Tsu Sromebi (aRm. mcod. seria) 361. 2004. p. 427-444. (“Tesqeres of Treasury” about Akhaltsikhe // Proceedings of Ivane Javakhishvili Tbilisi State University (Oriental Series).

A SOURCE STUDY OF OTTOMAN DOCUMENTS IN GEORGIA

73

gia. Selfless struggle of the Georgian king against the Ottoman invaders is reflected in the documents36. Of note is a letter forwarded by King Simon I to Murad III, asking the sultan to hand over to him 106 villages in the surroundings of Tbilisi, Dmanisi and Lore. In Ts. Abuladze’s opinion, request of the king was rather diplomatic move than acceptance of the Ottoman military system: in this way the king made an effort to maintain Kartli province under his and his nobles’ ownership37. Based on the analysis of firmans, sultan’s attitude to Solomon II was studied.

It turned out that it was no use for the king, who found shelter in Trabzond, to hope for the assistance from the Ottomans in regaining the throne38.

Several documents of interest were revealed in the collection of correspondence between officials of the Ottoman Empire. Namely, from the viewpoint of studying Ottoman-Georgian relations of note is an Imperial Agreement granted by sultan to Simon I, the king of Kartli. Its analysis against the background of different, both Georgian and foreign written sources shows sharpness of the Georgian issue in relations between Iran and Ottoman Empire, and efforts of the Georgians to defend interests of their country39.

Interesting accounts on Georgia, namely about the history of Samtskhe-Saatabago in the first half of the 16th century, preserved in the documents reflecting relations between Iran and Ottoman Empire, were revealed and published. As one of the main topics in relations between these two countries was the Georgian issue, the documents reveal information of special importance for the history of Georgia. Based on the analysis of several documents sent from Samtskhe region to the Ottoman sultan, Ts. Abuladze shows stages of the feudal struggle between the atabag’s (ruler of Saatabago) family members, plans of high nobles to become 36 N. S h e n g e l i a, xuTi dokumenti `muhime davTrebidan~ simon mefis Sesaxeb. saiubileo krebuli miZRvnili SoTa mesxias dabadebidan 90 wlisTavisadmi. Tbilisi 2006. p. 337-393. (Five dovcuments from “Mühimme Registers about King Simon”. Jubilee Collection of Articles Dedicated to the 90th Anniversary of Shota Meskhia’s Birth).

37 Ts. A b u l a d z e, simon mefis arza sulTan murad III-s // mravalTavi. VII. Tbilisi 1980. p. 156-166. (A letter of request of King Simon to Sultan Murad III // Mravaltavi. VII).

38 N. S h e n g e l i a. osmaleTTan solomon meoris urTierTobis erTi epizodi // saz. mec. akad. macne. #3. 1963. p 188-195. (An episode from the relations of Solomon II with the Ottoman Empire // Herald of the Academy of Social Sciences).

39 M. S v a n i d z e, 1588 w. qarTlis mefe simon I-isa da osmaleTis sardal ferhad faSas Soris dadebuli sazavo xelSekruleba. qarT. di plomatia: weliwdeuli. 10.

Tbilisi 2003. p. 138-153. (The peace treaty concluded in 1588 by Simon I, king of Qartli, and Ferhad Pasha, the Ottoman commander. The Georgian Diplomacy: Annual. 10).

74

KETEVAN MANIA

independent and their revolt against the atabag’s house40. Documents of the beginning of 19th century, in Georgian language, concerning history of Guria principality were found in Istanbul archives. Based on these documents, unsuccessful political steps of Queen Sopio were revealed. The Queen had pinned her hopes on the Ottomans with the purpose of eluding annexation of the principality by Russia. This step of the Queen gave occasion to Russia to abolish principality of Guria41. Certain documents comprising accounts on certain raids of the Ottomans in 1548-1549 were discussed42.

Study of the Ottoman documents assisted in understanding functioning of the Ottoman court in Georgia. Simultaneously with establishing Ottoman rule in Qartli, Ottoman legal regulations were implemented. The main executive was qadi. Analysis of the documents corroborate that there were three courts in Qartli province, which functioned in accordance with the sharia: in Tbilisi, Gori and Trialeti43.

A summary, generalising work is dedicated to the analysis of the 15th-19th centuries Ottoman written sources from the viewpoint of their importance for the history of Georgia. The work discusses Ottoman documents preserved not only in the Georgian archives, but also in foreign depositaries. Information about the latter was selected from the catalogues and guides44. M. Svanidze has analysed diplomatic peculiarities of the Ottoman documents. The scholar proposed to subdivide the Ottoman registers into two groups: a) the registers which comprise Deeds in chronological order, and b) the registers issued by 40 Ts. A b u l a d z e, Turquli wyaroebi XVI s-is I meoTxedis samcxe-saaTabagos istoriisaTvis. Turquli dokumentebi, qarTuli TargmaniT, gamokvleviTa da SeniSvnebiT gamosca cisana abulaZem. Tbilisi 1983. (Turkish sources about history of the Samtskhe-Saatabago territory in the first quarter of the 16th century. Turkish documents supplied with translation, research and comments were published by Ts. Abuladze).

41 T. P a r t s v a n i a. guriis samTavros gauqmebis istoriidan // givi Jordania _ 90.

Tbilisi 2001. gv. 221-230. (From the history of abolishment of Guria principality//Givi Zhordania, Tbilisi. 2001); M. K v a v a d z e. guriis ukanasknel mTavarTa urTierToba osmaleTTan. qarTuli di plomatia: weliwdeuli. 12. Tbilisi 2005. p. 87-103. (Relation of the last of the princes of Guria with the Ottoman Empire // The Georgian Diplomacy: Annual. 12).

42 L. U r u s h a d z e. XVI s-is Sua xanebis osmal. dokumenturi cnobebi 1548-1549ww. TurqTa laSqrobis Sesaxeb // istoriul-wyaroTmcodneobiTi gamokvlevebi. Tbilisi 1991. p. 96-105. (Accounts found in the Ottoman documents of mid-16th century about campaign of the Ottomans in 1548-1549 // Studies in History and Source Studies).

43 S. J i q i a, osmaluri iuridiuli dokumentebi XVIII saukunis pirveli naxevris qarTlSi... (The Ottoman legal documents of the first half of the 18th century in Qartli…).

44 N. S h e n g e l i a, XV-XIX ss. saqarTvelos istoriis osmaluri wyaroebi. Tbilisi 1974.

(The Ottoman sources for history of Georgia in the 15th-19th centuries).

A SOURCE STUDY OF OTTOMAN DOCUMENTS IN GEORGIA

75

the supreme official, containing political, military and financial data, and meant for executive bodies45.

Thus, the study of the Ottoman documents carried out in Georgia since 1960s till now has been marked with significant results. The above chronological space can be conditionally subdivided into two periods: a) 1960s-1970s, when the Ottoman documents preserved in the Georgian depositaries have been studied and published, and when the scholars were sent on a scientific mission abroad for revealing and studying Ottoman documents preserved there; i.e. this period is marked mainly by search for the scholarly material. b) The period since 1980s till now, when the source study analysis of the revealed documents was carried out. Simultaneously with revealing, studying and publishing certain documents, special attempt was made for classifying the vast material. A summary (generalising) work was published, which demonstrates significance of the documents for solving fundamental problems of the history of Georgia.

Study of the Ottoman documents has promoted analysis of many issues of interest from a new point of view.

45 M. S v a n i d z e. О характеристике османских дефтеров, Источниковедческие разискания 1985. Tbilisi 1988. p. 276-281. (On characteristics of the Ottoman registers // Source Studies 1985).

76

77

Pro Georgia, 2010, t. 20, s. 77-86

DER ARCHIMANDRIT HEILIGE GRIGOL PERADZE ALS MUSTER EINES CHRISTLICHEN MÄRTYRERTUMS UND DER HEILIGKEIT von Artur Aleksiejuk Warschau Dieses Jahr begehen wir den 110. Geburtstag des Heiligen Grigol Peradze. In meinen Überlegungen möchte ich aber es vermeiden, über den Heiligen ausschließlich als über einen Wissenschaftler: Professor und Hochschullehrer zu sprechen. Jeder neue Jahrestag seines Geburtstags veranlasst mich eher, das Zeugnis des Grigol Peradze als eines Priesters, Mönchs und Märtyrers zu erwägen. Seine Haltung, darunter auch die eines Wissenschaftlers, war nicht nur das Ergebnis, geschickt seine intellektuellen Begabungen zu erkennen und sie zu entwickeln. Über alles war sie eher das Ergebnis einer geistigen Entwicklung, das Ergebnis der Fähigkeit, zu sehen, wo die Wahrheit liegt. In der Predigt „Wer ist Shota Rustaweli für uns“, die am 11. Dezember 1937 gehalten wurde, sagte der Heilige Grigol: „Ewig ist nur das, was auf dem Felsen, auf einem starken Fundament, gebaut ist, und dies sind die Anständigkeit und die Liebe zur Wahrheit“1. Der Göttliche Logos, Jesus Christus, war für den Heiligen Grigol der Felsen und das Fundament, der Weg und das Leben.

Der Heilige Grigol Peradze vermochte in seinem Leben den Traum vieler Gelehrter zu verwirklichen: die Heiligkeit des Lebens mit der wissenschaftlichen Arbeit zu verbinden. In dem „Lebenslauf“ des Heiligen Grigol können wir lesen: „Die wissenschaftliche Arbeit leitete ihn zu einem monastischen Leben“. Und in einem seiner Briefe betont der Heilige Priester-Märtyrer: „Es war schon immer und es ist mein Ziel, unserer Wissenschaft und unserer Kirche zu dienen. Darauf habe ich mich vorbereitet“2. Ein Manifest seiner Handlungen auf dem seelsorglichen und 1 Hl. Grigol P e r a d z e, Wer ist Shota Rustaweli für uns, „Pro Georgia”, 2006, nr. 13, s. 182.

2 Lebenslauf des Heiligen Märtyrer Archimandrit Grigol Peradze, „Pro Georgia“, 2006, nr. 14, s. 9.

78

ARTUR ALEKSIEJUK

wissenschaftlichen Feld war ohnehin die Predigt, die er als erster Probst der georgischen Gemeinde in der griechischen Kathedrale des Heiligen Stephan in Paris am 31. Mai 1931 während der ersten von ihm zelebrierten Liturgie gehalten hat: „Meine erste Pflicht ist und wird auch sein, Euch zu sagen: Die Orthodoxie war und ist der größte Schatz, die unser Volk je erhalten hat. Wegen dieses Schatzes erbrachten unsere Vorahnen sich selbst als Opfer, sie litten die Verachtung der Heiden und wählten lieber einen Tod, als Genuss und politische Bequemlichkeit. Die Orthodoxie ist ein Wert in sich selbst. Nur für sie soll man in dieser Welt leben und sterben“3. Das Zeugnis seines Märtyrertodes ist ein deutliches Beispiel, wie man den Weg der Wahrheit und der Liebe, der Christus ist, bis zum Ende geht.

Seitdem das Christentum besteht, mussten die an Christus Glaubenden mit dem Leben für ihr Glauben zahlen. Die Geschichte der Kirche wurde durch das Blut der Märtyrer geprägt. Durch die vielen Jahrhunderte bedeutete das Märtyrertum für die Gläubigen weder ein Urteil des Schicksal, das in bestimmten historischen Zeiten unvermeidlich wurde, noch bedeutete es, zwecklose Leiden zu ertragen, was niemandem einen Dienst erweisen konnte. Das Märtyrertum wurde als ein Ideal verstanden: die radikalste Möglichkeit, Christus zu folgen. Es wurde auch so von dem Heiligen Grigol wahrgenommen, dessen Haltung und Tätigkeit, sowohl die seelsorgerische als auch die wissenschaftliche sich in die geistige und intellektuelle Tradition hervorragender Theologen und Kirchenväter hineinpasst.

Zu bemerken ist, dass das Wort „ο μαρτύς“, das wir als „Märtyrer“ übersetzen, bedeutet im engen Sinne gerade „Zeuge“ und bezieht sich – im kirchlichen Gebrauch – auf einen Menschen, der mit seinen Leiden ein Zeugnis über die Wahrheit ablegt4. Der Heilige Theodor aus Studios schieb, dass die Märtyrer davon zeugten, dass „Jesus Christus Gottes Sohn ist und dass ein ewiges Leben durch seinen Namen geschenkt wird“5. Dieser Heilige, ähnlich wie der Heilige Athanasios der Große im „Lebenslauf des Heiligen Anton“ zeigte auch ausgezeichnet eine tiefe Verbindung zwischen dem Märtyrertum und dem monastischen Leben. In den an die Mönche gerichteten „Belehrungen“ zeigte er das Märtyrertum und das Mönchsein als Folge, Konkretisierung und Zeugnis eines Todes mit 3 Ibidem, s. 11-12.

4 Канонизация святых в веке, Москва 1999, s. 96.

5 Св. Феодор С т уд и т, Малое оглашение. Слова, Москва 2000, s. 26.

DER ARCHIMANDRIT HEILIGE GRIGOL PERADZE

79

Christus und für Christus, des Todes, der sich in einem Christen schon während der Heiligen Taufe mystisch vollzog6. Der Heilige Johannes Chrisostomos nennt den Märtyrertod sogar eine neue und ungewöhnliche Taufe. Wenn er die Taufe mit Blut mit der Taufe mit Wasser vergleicht, erklärt er, dass die Gnade des Heiligen Geistes in großer Fülle gegossen wird, dass die Sünden beglichen werden, dass die Seele auf eine wunderbare Art und Weise in den beiden Fällen gereinigt wird. Das Märtyrertum ist also sowohl ein Opfer als auch eine Taufe, eine „zweifellos größere Taufe als eine gewöhnliche“, betont er7.

Der Begriff „η μαρτυρία” – „Märtyrertum” bedeutet auch ein Zeugnis über den unvergänglichen Christus, über die Freude an einem ständigen Verweilen mit Ihm, über die Bereitschaft, Ihm ganz treu zu bleiben, sogar bis zum Tod, und sich zu seinen Namen bekennen. Früher wurde das Wort „Zeuge“ im rein rechtlichen Sinne verstanden. Auch jetzt ist es der Mensch, der mit seinem Leben und Tod bestätigt hat, dass Gott wirklich da ist, dass Christus der Weg, „die Wahrheit und das Leben ist“ (). Derjenige, der sein Zeugnis angenommen hat, bestätigte, wie wir im Evangelium nach Johannes lesen, dass Gott die Wahrheit sagt.

Das Märtyrertum als Erscheinung ist ein der Hauptbeweise für die Wahrhaftigkeit des Christenglaubens. Viele Menschen unterschiedlicher gesellschaftlicher Stellungen, unterschiedlicher Nationalitäten, die sich voneinander durch Lebensbedingungen und körperliche Eigenschaften unterscheiden, beweisen nicht nur, dass sie das Licht der Wahrheit sehen. Diejenigen, auf die „sich der Geist der Wahrheit ruhte, der von dem Vater und Sohn zeugt“, waren bereit, im Namen dieser Wahrheit alles aufzuopfern, was sie besaßen: das Vermögen, die gesellschaftliche Stellung, die Familie und sogar das Leben. So waren die ersten Christen. So war auch der Heilige Grigol Peradze. Sowohl sie, als auch der Heilige, zu dessen Ehre diese Konferenz stattfindet, traten in ein lebendiges und enges Bündnis mit Gott und zeugten von Ihm öffentlich88. Das darf nicht vergessen werden.

Im Bedeutungskontext der Begriffe „ο μαρτύς” und „η μαρτυρία” lenken wir also bitte unsere Aufmerksamkeit auf die Worte des Heiligen 6 Прп. Феодор С т уд и т, Подвижнические монахам наставления, [в:] Добротолюбие, т. 4, Москва 2004.

7 Святителъ Иоанн З л ат оу с т, Похвальная беседа о святых мученицах Вернике, Просдоке и Домнине.

8 Жизнеописание Оптинских новомучеников иеромонаха Василия, инока Ферапонта, инока Трофима. Благословенно воинство, Издание Свято-Введенской Оптиной Пустыни, 2003, s. 180-181.

80

ARTUR ALEKSIEJUK

Grigol, die aus seiner Predigt am Fest der Auferstehung Christi kommen: „An diesen Tagen, schrieb er, muss uns das Muster des Lebens und der Folter des Christus klar werden und mir müssen die Schlussfolgerung ziehen, dass die zum Kampf und Sieg berufene Kirche nur durch Leiden, Dornen, Golgota und das Kreuz s ans Ziel gelangen kann.

Jeder andere Weg ist lediglich eine Vegetation, er ist ein Hindernis für die Prinzipien des Christus, die zu diesem Kampf den ganzen Menschen verlangen (…). Dieser Tag soll für uns zu einem Tag der Überprüfung werden, wo wir unsere Arbeit, unser Leben, und unsere Einstellung zu den größten Erfordernissen unseres Glaubens überprüfen, ein Tag der Überprüfung gegenüber Gott, Gewissen und Volk“9.

In den Worten des Priester-Märtyrers klang zweifellos nicht nur ein riesengroßer Glaube, sondern auch eine Bereitschaft, mutig ein Zeugnis über die Wahrheit, die Gott ist, abzulegen.

Der Gegenstand des Märtyrertums im christlichen Verständnis sind die Person und das Werk von Jesus Christus, für die der Märtyrer, freiwillig sein Leben abgibt. Deswegen ist das Element der freiwilligen Zustimmung der Grund- und Hauptaspekt des Märtyrertums, der es von einer gewöhnlichen Tötung unterscheidet. Christus, der erste Märtyrer, hat sich freiwillig dem Tod hingegeben, und jeder nächste Märtyrer wird als „zweiter Christus“ zu demselben berufen. Nur ein unverschuldetes Leiden allein macht selbstverständlich noch auf keine Weise aus einem einen Märtyrer. Es wird verlangt, dass der Mensch seinerseits diesem Leiden zustimmt und es freiwillig annimmt. Unentbehrlich ist gerade diese freiwillige Aufopferung selbst und gerade sie verursacht, dass derjenige, der auf sich das Leiden und sogar den Tod nimmt, wird zu dem, der das Zeugnis trägt. Dann wird das Märtyrertum zu einer schöpferischen Erfahrung, und der Tod wird zu einem Opfer erst, wenn sie von dem Leidenden oder Sterbenden freiwillig angenommen werden10. Dieser Aspekt des Märtyrertums ist gerade in der Haltung des Heiligen Archimandriten Grigol auf eine schöne Art und Weise anwesend.

Ich möchte jetzt einen bekannten polnischen römisch-katholischen Priester und Philosophen Josef Tischner anführen. Er beschreibt mit schönen Worten das Ereignis des Märtyrertums von der Perspektive der Gabe, die das Märtyrertum ist, sowohl für den, der leidet, als für diejenigen, die dessen Zeugen sind: „Konzentrieren wir unsere Aufmerksamkeit 9 Hl. Grigol P e r a d z e, Der Weg zum Sieg, „Pro Georgia“, 2006, nr. 13, s. 197.

10 Metropolit K a l l i s t o s Wa r e, Der Reich der Seele, Lublin 2003, s. 162-163.

DER ARCHIMANDRIT HEILIGE GRIGOL PERADZE

81

auf die Erscheinung der Gabe, also die des Opfers. Wie kann man das Aussehen des Opfers verderben, seinen Sinn übermalen, wie kann man es dazu führen, dass es unverständlich wird? Wir verderben das Aussehen des Opfers, wenn wir nur? das Bild der alleinigen Vernichtung behalten, und den wesentlichen Sinn des Ereignisses übermalen. Wir sehen dann, dass einer ein Kreuz trägt, dass ein anderer Nägel nimmt und damit die Hände durchschlägt, ein dritter nähert sich und mit einem Spieß sticht und danach nehmen welche Menschen den Körper von dem Kreuz herunter. Wir sehen alles, aber wir verstehen nichts. Was passiert eigentlich? Am ehesten würden wir sagen: eine Grausamkeit!“. Und weiter: „Ein Opfer ist etwas mehr als eine Grausamkeit. Es leuchtet mit einem zusätzlichen Schein und es wirft auch das Licht auf die Aufopferung, die zu einer großen Möglichkeit des Menschen geworden ist. Ein Opfer ist Schmerz und Tod mit dem Sinn. Der Sinn verursacht, dass das Opfer über die Grausamkeit hinaus wächst. Der Mensch ist ein zum Opfern fähiges Wesen. Eigentlich nur er. Wer weiß, vielleicht ist Gottes Sohn deswegen ein Mensch geworden, weil er den Menschen wegen der Fähigkeit zum Opfern beneidet hat? Die Idee des Opfers ist aber auch noch nicht alles.

Und auf sie legt sich der Schatten des Bösen, der das Werk der Schöpfung kaputt gemacht hat und den Kern der Wirklichkeit nicht sehen lässt.

Das Wesen des Opfers ist nicht das, dass es weh tut, dass es auf einem Kreuz ist, dass man daran stirbt. Das Wesen des Opfers ist die Gabe. Es geht darum, um sich selbst zu schenken und in dieser Gabe sich selbst wiederzugewinnen. Wer sich selbst verliert, rettet sich selbst“. Und wirklich, indem der Heilige Grigol sich selbst verlor, litt und sein Leben für einen anderen Menschen gab, verwirklichte er in den dunklen Zeiten des Schreckens und der Entmenschlichung, die – wie er es selbst bestätigt – während einer schweren Krankheit hörte – „Werde eine Brücke für Deine Mitmenschen“.

Auf ein ähnliches Zeugnis treffen wir beim Heiligen Ignaz von Antiochien, einem Bischof und Märtyrer aus dem zweiten Jahrhundert, der um 110 gefangen und nach Rom gebracht wurde, um dort ums Leben zu kommen. In einem Brief an die Christen in Rom schreibt er, dass er für einen richtigen Lehrling von Christus nur dann gehalten werden kann, wenn er mit Christus stirbt11. Er erwartet den Tod, nicht nur um zu sterben, aber er sehnt sich dabei danach, sich dem Christus anzugleichen, dem Christus, dessen Kreuz er auf seinen Lebensweg genommen hat. Er 11 Hl. I g n a t i u s v o n A n t i o c h i e n, An die Römer 4, 2 und 5, 3.

82

ARTUR ALEKSIEJUK

schreibt: „Nah dem Schwert zu sein ist doch nah Gott zu sein, zusammen mit Tieren ist gleich zusammen mit Gott, aber wenn nur im Namen Jesu Christi dies alles gemacht werden könnte. Um mit Ihm zu leiden, ertrage ich alles, weil Er selbst mich stärkt, Er, der ein vollkommener Mensch geworden ist“12. Um an Gott zu gelangen, will Ignaz zur Fressfutter wilder Tiere werden. „Gottes Weizen bin ich, und mit dem Zähnen der Tiere gemahlen, erscheine ich als reines Brot Christi“13.

Die Haltungen des Heiligen Ignaz und des Heiligen Grigol sind auffallend ähnlich. Die beiden wurden zum Brot Christi und zur Brücke für Mitmenschen, und ihr Blut wurde, wie Tertulian schreibt, zum Samen neuer Christen. Ich persönlich spure es und nehme es wahr, wenn ich den Gottesdienst in einer kleinen Kapelle, deren Schutzheiliger der heilige Martyrer Archimandrit Grigol ist, zelebriere. ,, Da kann hier doch auch eure außergewöhnliche Strenge nicht viel helfen. Sie ist eher eine Propaganda für unsere Gemeinde. Desto zahlreicher werden wir, je mehr ihr uns ausrottet. „Das christliche Blut ist denn hier ein Samen“ – schrieb Tertulian in Apologeticus14.

Was bei jedem Versuch einer systematischen Reflexion über wesentliche Bestandteile des Märtyrertums, darunter auch des Märtyrertums des Heiligen Grigol, auffällt, ist also dessen christozentrischer Charakter. Er sagt über ein sehr enges, tiefes und persönliches Verhältnis, das zwischen Christus und dem Märtyrer besteht. In der Predigt zu Weihnachten sagt der Archimandrit: „Er kommt zu dem Herzen jedes Menschen und bittet, ihn in Obhut zu nehmen. Jesus Christus, ohne Heimat und verfolgt, (…) weggejagt und zum Foltern ausgeliefert, sowohl heute als auch am Tag der Golgota, als auch im Mittelalter. Das ist die Tragödie des Wortes Gottes, das zu den Menschen kam, aber anderseits ist das das Glück dieses Menschen, der Jesus versteht und der die Tür seines Herzens vor dem Wort Gottes öffnet, indem er Gott selbst zu seinen Freund und Begleiter macht“15. An einer anderen Stelle aber, indem der Archimandrit über eine wahre Frömmigkeit spricht, weist er auf den wahren christozentrischen Ausmaß des religiösen Lebens hin. Gott wollte, dass er es auf eine vollkommene Weise realisiert hat. Er hat es durch sein freiwilliges Opfer im Namen der Liebe zu Christus und anderen Menschen gemacht. „Religiöse Gefühle – schrieb er – kennen keine Schwierigkeiten und der religiöse 12 Hl. I g n a t i u s v o n A n t i o c h i e n, An die Smyrnäer 4, 2.

13 Hl. I g n a t i u s v o n A n t i o c h i e n, An die Römer 4, 1.

14 Quintus Septimius Florens Tertulian, Apologeticus contra gentes.

15 Hl. Grigol P e r a d z e, Der Predigt zu Weihnachten, „Pro Georgia“, 2006, nr. 13, s. 190-191.

DER ARCHIMANDRIT HEILIGE GRIGOL PERADZE

83

Mensch sieht sogar auf dem Boden des Schlundes Gottes Lichtstärke, obwohl er von der Finsternis umgefasst ist. Er geht schwankend, langsam, manchmal zurückkommend und auf dem Weg stolpernd und streckt vor sich die Hände zu diesem Licht aus. (…) Religiöse Gefühle sind dann, wenn der Mensch einerseits schreckliche Minuten der Einsamkeit erlebt und fühlt, dass keine Sonne scheint, das Wetter ein Unwetter ist, aber gleichzeitig reißt sich eine Hymne aus seinem Herzen, die mit Gottes Frucht und voller Hingabe der Vorsehung durchgedrungen ist. (…) Religiöse Gefühle bedeuten ein Hineinsehen in die eigene Seele, ein Gefühl der eigenen Kleinheit, eine Unmöglichkeit selbst etwas zu machen und eine Empfindung der Gnade Gottes, die unsere Einöde ausfüllt, die eine Wüste,? die bei uns ist, beseitigt, die einen Feind oder seine Möglichkeiten, wenn der Feind bei uns wohnen will, zerstört und er gibt dem Menschen eine Macht der Wirkung, Klugheit und Vernunft, Demut und Beständigkeit, eine Liebe der Feinde, ein Verständnis und liebe zu seinem Nächsten, er erhebt uns über das, was zeitlich und irdisch ist, er lässt das unterscheiden , was unsterblich ist und was dem Tod unterliegt, das Vergängliche von dem Unvergänglichen, die Sachen, die kämpfenswert sind von den Sachen, um die man nicht kämpfen oder Opfern darbringen soll“16.

Christus lebt und wirkt zusammen mit dem Märtyrer und in dem Märtyrer. Das wird durch den bei den Märtyrern oft verwendeten Titel „Christoforoi“ wiederspiegelt, also derjenige, der Christus in seinem Herzen trägt. Dieser Titel betont eine befestigende und siegreiche Anwesenheit des Christus in den Märtyrern. Gott lebt und vergegenwärtigt sich in den Märtyrern besonders dann, wenn ein Moment des endgültigen und totalen Opferns des eigenen Lebens kommt.

Das Märtyrertum hat also keinen einmaligen Charakter und ist kein heroischer Aufbruch eines Menschen, der dem leidenden Christus angleichen will. Es bildet eher eine Konsequenz der Treue zu der evangelischen Wahrheit. Schön bezeichnete das ein anderer Märtyrer der orthodoxen Kirche in Polen, der Heilige Maxim Sandowycz. Er hat gesagt: „Meine Politik ist das Heilige Evangelium“. Die Politik des Heiligen Grigol war auch das Heilige Evangelium, die Liebe zu Gott und zu den Menschen.

Im Artikel „Die Religion von Shota Rustaveli“ schrieb Grigol Peradze: „Der Geist des Menschen, der ewige Geist, für den es keine angezeichneten Grenzen gibt und für den keine Hindernisse bestehen, (Er) lebt 16 Lebenslauf, opp.cit., s. 10-11.

84

ARTUR ALEKSIEJUK

aus denselben Prämissen und schöpft aus derselben Quelle: Er sucht Gott und Wahrheit“17. Der Märtyrer meint, dass Glaubensbekenntnis enthält in sich die Bereitschaft, jeden Tag das Glaubenszeugnis zu geben. Sogar dann, wenn das sich mit dem Lebensopfer verbindet. Das Märtyrertum des Heiligen Grigol war eben ein solches Zeugnis. Es war ein Akt des Glaubensbekenntnisses, ein Akt der Verwirklichung der Liebe zu Gott und zu dem Nächsten und ein Akt der eschatischen Hoffnung, dass wenn man sich Leben gibt, erlangt es wieder, auf eine vollere Weise in wahrer ?

Heimat jedes Christen – im Königreich Gottes. Eine vollkommene Wiederspiegelung dieser Haltung können die reichlich zitierten Worte des Heiligen sein. Das Zeugnis des Heiligen Grigol war denn und ist ferner eine auf dem Ausmaß des Menschen vollkommene Verbindung von Orthodoxie und Orthopraxis, des Glaubens und des Zeugnisses. „In dieser Welt – schrieb der Heilige Grigol – ist alles vergänglich, alles geht verloren, alles hat seinen Preis, alles kann man kaufen und verkaufen. Es gibt nur einen Schatz, der keinen Preis hat, eine unzerstörbaren Schatz, für den Gottes Sohn und unser Erlöser Jesus Christus selbst sein Leben gab: das ist die Würde des Menschen und die Unsterblichkeit der menschlichen Seele. Dieser Seele, die weißer als Engel ist, sollen wir dienen, um ihre Unschuld und Reinheit in unter allerlei Umständen Erfahrungen zu beschützen“18.

Alle dargestellten Worte des Heiligen Märtyrers bilden ein wesentliches Zeugnis seines Glaubens und seiner Frömmigkeit, sogar im Angesicht des Opferns des eigenem Lebens. „Um die Ehre des Märtyrertums zu erlangen – wie der Heilige Paisius vom Berg Athos gesagt hat – braucht man eine große Demut und Liebe zu Christus“19. Ein Beispiel solcher Demut und ein Muster solcher Liebe war der Heilige Grigol Peradze.

Die Person des Märtyrers Archimandriten Grigol Peradze hebt auch eine so für Orthodoxie charakteristische kirchliche Besonderheit des Märtyrertums hervor. Der Märtyrer ist eine Person der Kirche, die stark in eine eklesialischen Wirklichkeit gesetzt wird. Er ist eine mit der Kirche fühlende Person. Ihr Zeugnis, dass sich zum Geben des Lebens ausstreckt, ist ein Zeugnis der ganzen Gemeinschaft der Gläubigen, in der der Märtyrer verwurzelt ist. Der Heilige Grigol sah einen tiefen Zusammenhang seines Volkes mit orthodoxer Kirche. Davon zeugen sein Werk 17 Hl. Grigol P e r a d z e, Die Religion von Shota Rustaveli, „Pro Georgia“, 2006, nr. 13, s. 178.

18 Lebenslauf, opp.cit., s. 12-13.

19 Vgl. Старец П а и с и й С в я т о го р е ц, Духовное пробуждение, [в:] Слова, т. 2, Москва 2004, s. 246-250.

DER ARCHIMANDRIT HEILIGE GRIGOL PERADZE

85

und wissenschaftliche Untersuchungen. Ein außergewöhnliches Zeugnis des Erlebens der eigenen Identität und Geschichte seiner Kirche war nicht nur seine Doktorarbeit über die Geschichte des georgischen Mönchtums, aber auch das wieder neulich veröffentlichte „Tagebuch der Reise zum Heiligen Land und nach Syrien“. Als Sohn der Kirche und des georgischen Volkes litt er wegen der Tragödie seines Volkes und der dramatischen Schicksale der georgischen Diaspora. In „Der Weg zum Sieg“, tief die Situation in Georgien erlebend, schreibt der Heilige Grigol die Worte, die man ausgezeichnet zur allgemeinen Situation der Kirche und des glaubenden Menschen in der Welt beziehen kann. „Der Tag der Auferstehung – schrieb er – ist der Tag des Sieges des Lebens über den Tod, des Gutes über das Böse. Christus zersprengte an diesem Tag die Hölle und bändigte den Satan. Christus hat gesiegt. Unsere Kirche feiert diesen Sieg. Aber sehr weit ist eine Weile, wenn sie einen Sieg des Gutes über das Böse auf unserer Erde feiern wird. Das, was man sieht, was man hier auf dieser Erde erlebt, überzeugt uns t, dass wir uns von dieser Weile entfernen, statt sich zu ihr zu nähern. Überall gibt es Hass unter den Menschen und Völkern, Bruderkriege, in dem ein Bruder seinen Bruder tötet, Klassenunterschiede in Gesellschaften, schöne Losungen, unter denen sich Schmutz und Heuchelei verstecken. Das sind Zeichen der Gegenwart. Ob es statt nach der Vollkommenheit und dem Licht zu streben, eilen wir nicht zu diesem Stand, über den Christus sagte: «Wenn der Sohn Gottes kommen wird, findet er noch einen Glauben auf der Erde?»

(Lk 18, 8)“20.

Der Heilige Grigol war also, in diesen besonderen und düsteren Zeiten der Menschlichkeit zum Mitleiden nicht nur mit dem eigenen Volk, aber mit der ganzen Kirche Gottes aufgerufen. Er war eine Gabe, die die Kirche bekommen hat und mit der ganzen Schar der Märtyrer der Kirche zeugt er von der Größe des Geistes Gottes, der den Menschen zur Zeugnisablegung der christlichen Wahrheit aufruft und ihn dazu befähigt.

Die ganze orthodoxe Kirche, und besonders die Kirchen in Georgien und in Polen bekamen im Märtyrer Grigol Peradze, der im Namen der Liebe zum Christus und Nächsten ums Leben kam, einen riesigen Fürbitter vor dem Gott. Das Zeugnis seines Lebens und Tod wird auf diese Weise irgendwie zu einer Katechese und zu einer großen neuen Werthierarchie, es relativiert das, was die Leute für s das größte Gut gehalten haben. Die Kirche aber, indem sie den Heiligen Grigol ehrt, gibt eine Anbetung dem 20 Hl. Grigol P e r a d z e, Der Weg zum Sieg, „Pro Georgia“, 2006, nr. 13, s. 196.

86

ARTUR ALEKSIEJUK

Gott, der so viel Gutes durch seine Heiligen geschehen lässt. Wie so schön und bedeutend sind in diesem Kontext die Worte des Metropoliten Kallistos (Ware): „Der Märtyrer ist der Zeuge – der Zeuge nicht nur der Kreuzigung, sondern auch der Auferstehung. Das Märtyrertum zieht mit sich die am meisten von allen durchdringende sowohl physische, als auch seelische Schmerzen, aber trotzdem sind die Leiden von Märtyrern ein Trauer, der zur Freude sowohl sie selbst als auch andere erweckt. Doch nicht ohne Grund fängt die Kirche viele Lieder und Hymnen zur Ehre der Märtyrer mit den Worten «Freu dich!» an.21“ „Freu dich – verkündet Stichera aus dem Abendgottesdienst zur Ehre des Archimandrit Grigol – du, das georgische Land, freu dich, du, die polnische Kirche, freut euch Theologen, freut euch Märtyrer, weil Christus heute seinen Märtyrer verehrt“22 .

21 Metropolit K a l l i s t o s Wa r e, Der Reich der Seele, opp.cit., s. 178.

22 Abendgottesdienst zur Ehre des Hl. Archimandrit Märtyrer Grigol Peradze, „Pro Georgia“, 2006, nr. 14, s. 21.

Pro Georgia, 2010, t. 20, s. 87-96

87

NIEKTÓRE OKOLICZNOŚCI ARESZTOWANIA I POBYTU W WIĘZIENIU PAWIAK ORAZ W „K.L. AUSCHWITZ” ŚW. ARCHIMANDRYTY GRZEGORZA (PERADZEGO) napisał Henryk Paprocki Warszawa W 1987 r. w Archiwum Warszawskiej Metropolii Prawosławnej w Warszawie odnalezionych zostało osiem następujących dokumentów: 1. (w języku polskim:) Protokół z opieczętowania 5 maja 1942 r. mieszkania ks. Grzegorza Peradzego (Aneks I), 2. (w języku rosyjskim:) Protokół z rewizji przeprowadzonej 28 maja 1942 r. w mieszkaniu ks. Grzegorza Peradzego (Aneks II), 3. (w języku niemieckim:) Pełnomocnictwo podpisane przez ks. Peradzego 10 czerwca 1942 r. na rzecz diakona Jerzego Berkmana-Karenina w kwestii opieki nad mieszkaniem i rzeczami (Aneks III), 4. (w języku polskim:) Protokół z zabrania 10 czerwca 1942 r. rzeczy osobistych z mieszkania ks. Peradzego celem przekazania ich aresztantowi (Aneks IV), 5. (w języku niemieckim:) Odpis listu wysłanego przez ks. Peradzego 20 czerwca 1942 r. z Pawiaka do diakona Jerzego Berkmana-Karenina (Aneks V), 6. (w języku niemieckim:) Telegram komendanta Obozu Koncentracyjnego Auschwitz z 11 grudnia 1942 r., zawiadamiający o śmierci ks. Peradzego (Aneks VI), 7. (w języku niemieckim:) Pismo Warszawskiego Konsystorza Prawosławnego z 15 grudnia 1942 r. do komendanta Obozu Koncentracyjnego Auschwitz (Aneks VII).

Poza tym odnaleziono także: 8. (w języku niemieckim:) Świadectwo zgonu wydane przez Urząd Stanu Cywilnego w Auschwitz 30 grudnia 1942 r.

Dokumenty te pozwalają ustalić przynajmniej niektóre szczegóły z ostatniego okresu życia ks. Grzegorza Peradzego. Przede wszystkim

88

HENRYK PAPROCKI

można stwierdzić, że jego aresztowanie nastąpiło w pierwszych dniach maja 1942 r., najprawdopodobniej 5 maja, gdyż wkrótce po aresztowaniu dziekan okręgu warszawskiego, ks. protoprezbiter Jan Kowalenko1 opieczętował mieszkanie ks. Peradzego, znajdujące się w Warszawie przy ulicy Brukowej 22 m. 11 [obecnie ulica Stefana Okrzei]. Opieczętowanie mieszkania miało miejsce 5 maja 1942 r. o godzinie 16.00 (Aneks I).

Po aresztowaniu o. Peradze został osadzony w Więzieniu Pawiak w Warszawie. Jego losy na Pawiaku można odtworzyć na podstawie wspomnień więźniów. Pisarz więzienny Leon Wanat spisywał personalia, po czym więźnia skierowano do celi oddziału VII, przejściowego, mieszczącego się w suterenach. Pobyt na oddziale VII trwał około 14 dni, po czym o. Peradze został przeniesiony na oddział V, zwany transportowym, mieszczący się na drugim piętrze2. Na oddziale V o. Peradze był wykorzystywany jako tłumacz (cela dla tłumacza i pisarza nosiła numer 117). Na początku października 1942 r. o. Peradze został przeniesiony na oddział roboczy (tak zwana „Arbeitzela”), nr 186), również jako tłumacz3. Na prośbę metropolity Dionizego4 Giorgi Nakaszydze5 bezskutecznie interweniował u władz niemieckich w sprawie o. Peradzego6.

1 Ks. protoprezbiter Jan K o w a l e n k o (1875-1950), w latach 1939-1949 proboszcz katedry metropolitalnej św. Marii Magdaleny w Warszawie i dziekan okręgu warszawskiego.

2 Por.: L. K a r z i n k i n, Pisarz na V oddziale (7. X. 1941-17. I. 1943), [w:] Wspomnienia więźniów Pawiaka, Warszawa, 1964, s. 126; wydanie II: Warszawa, 1978, s. 117.

3 „Na oddziale V w początku października otrzymałem następne paczki, a ponieważ żona pisała adres gotykiem, zwrócił na to uwagę SS-man Heller, który paczki kontrolował. Zamienił ze mną kilka słów po niemiecku, pytając o pochodzenie i skąd znam język i powiedział do pisarza, że to będzie dobry dolmetscher (tłumacz). (Pochodzę z Wrześni i kończyłem niemiecką szkołę). Rzeczywiście, na drugi dzień zostałem z celi wypuszczony na korytarz jako tłumacz na miejsce archimandryty Peradzego z Pragi, który został przeniesiony na oddział roboczy, również jako tłumacz…”, patrz: A. B r u c z y ń s k i, Byłem tłumaczem na Pawiaku (28. VIII. 1942 – 29. IV. 1943), [w:] Wspomnienia więźniów Pawiaka, Warszawa, 1964, s. 144; wydanie II: Warszawa, 1978, s. 135. Jednakże w „Indeksie Osób” podano błędną informację, że o. Peradze był Czechem, i to w obu wydaniach książki: wydanie I, s. 429; wydanie II, s. 431.

4 Dionizy, imię świeckie Konstantyn Nikołajewicz Waledyński (1879-1960), biskup Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, a następnie zwierzchnik Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego z tytułem Metropolity Warszawskiego i Całej Polski. Doprowadził do pomyślnego końca starania o autokefalię Kościoła prawosławnego w Polsce, uzyskaną od patriarchy Konstantynopola.

Urząd sprawował od 1923 do 1946 r., kiedy został usunięty przez władze stalinowskie i osadzony w areszcie domowym.

5 Giorgi N a k a s z y d z e (1890-1991), gruziński językoznawca i działacz polityczny, w okresie międzywojennym wykładowca Uniwersytetu Warszawskiego i Szkoły Wschodoznawczej przy Instytucie Wschodnim w Warszawie, po II wojnie światowej mieszkał w Stanach Zjednoczonych.

6 Wywiad z profesorem Giorgi N a k a s z y s z e m (Fragment o św. Grzegorzu Peradze), Pro Georgia.

Journal of Kartvelological Studies, nr 19, 2009, s. 213-217.

OKOLICZNOŚCI ARESZTOWANIA ŚW GRZEGORZA

89

28 maja 1942 r., na żądanie policji niemieckiej, ks. protoprezbiter Jan Kowalenko w asyście diakona Jerzego Berkmana-Karenina7 zdjął pieczęcie z mieszkania ks. Peradzego, po czym policjanci zabrali pieniądze (w walucie amerykańskiej i angielskiej), znajdujące się w szafie bibliotecznej za książkami (Aneks II). Potwierdza to pośrednio wersję, że ks. Peradze przechowywał w swoim mieszkaniu pieniądze ludności żydowskiej. Podczas pobytu w więzieniu Pawiak ks. Peradze 10 czerwca 1942 r. upoważnił diakona Jerzego Berkmana-Karenina do opiekowania się mieszkaniem przy ul. Brukowej (Aneks III). Na prośbę ks. Peradzego z jego mieszkania zabrano bieliznę osobistą i letni płaszcz, celem przekazania aresztantowi (Aneks IV).

Zachował się też odpis jednego listu, napisanego przez ks. Peradzego 20 czerwca 1942 r. na Pawiaku do diakona Jerzego Berkmana-Karenina.

List ten właściwie jest testamentem, gdyż ks. Peradze wydał kilka dyspozycji dotyczących swego majątku osobistego. Czytamy w nim między innymi: „Mieszkanie umeblowane proszę przekazać komuś z Konsystorza […].

Gdybym nie wyszedł, bibliotekę przekazuję Metropolii, rzeczy osobiste należy sprzedać, a dochód przeznaczyć na rzecz naszego parafialnego sierocińca na Woli. […] Moje gruzińskie książki i dokumenty (także obrazy) po wojnie Metropolia powinna wysłać Kościołowi gruzińskiemu” (Aneks V).

Kościół prawosławny, pomimo bardzo trudnej sytuacji, czynił starania o zwolnienie o. Grzegorza Peradzego. Udzielał mu też, jak można sądzić z listu do diakona Jerzego Berkmana-Karenina, określonej pomocy żywnościowej i rzeczowej.

Najprawdopodobniej 18 listopada 1942 r. o. Grzegorz został przewieziony do Obozu Koncentracyjnego Auschwitz. Dalsze próby uwolnienia więźnia także nie przyniosły żadnego rezultatu. 11 grudnia 1942 r. komendant Obozu, Rudolf Höss, zawiadomił telegraficznie diakona Jerzego Berkmana-Karenina, że o. Peradze zmarł 6 grudnia 1942 r. o godzinie 16.45 w Auschwitz (dokument 6).

Na prośbę władz kościelnych z 15 grudnia 1942 r. (dokument 7) Urząd Stanu Cywilnego Auschwitz nadesłał oficjalne świadectwo zgonu (wy7 Jerzy B e r k m a n - K a r e n i n (1918-1978), diakon (wyświęcony 9 listopada 1941 r.) katedry metropolitalnej św. Marii Magdaleny w Warszawie, przyjaźnił się z o. Grzegorzem Peradzem, w 1944 r. wyjechał z Warszawy, po II wojnie światowej mieszkał w Brazylii, gdzie był wykładowcą w Colégio Vítor Viana w São Paulo, autor książek Vinde a Mim, Criancinhas! (São Paulo, 1956) i Doutrina Cristã Ortodoxa (São Paulo, 1957; Los Angeles, 1992).

90

HENRYK PAPROCKI

stawione 30. XII. 1942 r., wysłane 4. I. 1943 r.) (Aneks VIII). Świadectwo zgonu znajduje potwierdzenie w aktach Delegatury Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj, dotyczących Obozu Koncentracyjnego w Auschwitz, za okres od 16 do 31 grudnia 1942 r.: „Obozy. Oświęcim.

Po kilkutygodniowym pobycie zmarł tutaj (niedawno przedtem aresztowany) ks. Grzegorz Peradze prof. UJP Wydz. Teolog., Prawa [winno być: prawosławnej – H. P.], Gruzin, wybitny specjalista”8.

W 1945 r. dwaj nieustaleni bliżej byli więźniowie obozu koncentracyjnego złożyli w Metropolii Prawosławnej w Warszawie ustne oświadczenie, że o. Grzegorz Peradze dobrowolnie zgłosił, że dokonał kradzieży chleba, ratując przez to całe komando9. Niestety, oświadczenie to nie zostało spisane, albo też zaginęło, bądź czeka na odnalezienie. Jedynie metropolita Dionizy w liście do patriarchy Aleksego I z 1 lutego 1946 r. napisał: „profesor naszej Sekcji Teologicznej, doktor filozofii, archimandryta Grzegorz Peradze, Gruzin, absolwent Seminarium Duchownego w Tbilisi, a następnie Uniwersytetów w Bonn i Oksfordzie, znawca języków, poza ojczystymi – rosyjskim i gruzińskim – także francuskiego, niemieckiego i angielskiego, został aresztowany, wywieziony do obozu koncentracyjnego Auschwitz i tam rozstrzelany”10, co może być nawiązaniem do informacji przekazanej przez owych dwóch byłych więźniów obozu w Auschwitz.

8 Zeszyty Oświęcimskie. Numer specjalny (I). „Obóz Koncentracyjny Oświęcim w świetle akt Delegatury Rządu R. P. na Kraj”, 12(1968), s. 75, aneks nr 44.

9 Informacja ks. arcyprezbitera Atanazego S e m e n i u k a (1904-1996) i ks. protojereja Mikołaja L e n c z e w s k i e g o (1912-2003).

10 Archiwum Warszawskiej Metropolii Prawosławnej, sygnatura AWMP R IV-2B/1144 (dok. 5).

OKOLICZNOŚCI ARESZTOWANIA ŚW GRZEGORZA

91

ANEKS I [Protokół z opieczętowania mieszkania] Protokół Ja, niżej podpisany, ks. Jan Kowalenko, dziekan prawosławny, w dniu 5 maja 1942 r. opieczętowałem w obecności dozorcy Mikołaja Czerwińskiego drzwi wejściowe do mieszkania nieobecnego ks. Archimandryty Grzegorza Peradze w domu N 22 m. 11 przy ulicy Brukowej.

Dn. 5 maja 1942 r. god. 16.00 Dziekan Okręgu Warszawskiego (-) Protoprezbiter J. Kowalenko (-) M. Czerwiński

ANEKS II [Protokół z rewizji] (Przekład z języka rosyjskiego) Protokół 28 maja 1942 roku, ja, protoprezbiter Jan Kowalenko, dziekan okręgu warszawskiego, w obecności diakona Jerzego Berkmana-Karenina i 2-ch funkcjonariuszy Niemieckiej Policji Politycznej, na żądanie tych ostatnich, zdjąłem pieczęcie z opieczętowanego przeze mnie, jako dziekana, mieszkania archimandryty Grzegorza Peradze, przy ulicy Brukowej, w domu numer 22, lokal numer 11. W mieszkaniu, składającym się z jednego pokoju z kuchnią, wszystko zastano w porządku, w tej postaci, w jakiej miało to miejsce podczas zamknięcia i opieczętowania. Funkcjonariusze wspomnianej policji znaleźli w szafie bibliotecznej, za książkami, banknoty – amerykańskie dolary i angielskie funty i szylingi. Pieniądze zostały przez nich podliczone i zabrane.

Mnie przekazano: 1) dwa srebrne krzyże – jeden na srebrnym łańcuchu i drugi – ażurowy, ozdobiony kamieniami, bez łańcucha; 2) maleńki owalny obrazek Zbawiciela w srebrnej oprawie; 3) dwa kamienie – ametysty, w tym jeden w srebrnej oprawie.

Po przejrzeniu (powierzchownym) szuflad biurka, innych cennych przedmiotów nie znaleziono. Po tym mieszkanie zostało znowu zamknięte i opieczętowane pieczęcią dziekana.

Dziekan Okręgu Warszawskiego (-) Protoprezbiter J. Kowalenko (-) Diakon Jerzy Berkman-Karenin (Na odwrocie strony dopisano:) Krzyże, obrazek i 2 kamienie – ametysty zostały przekazane do zakrystii przy metropolitalnej cerkwi Męki Pańskiej.

(-) Protoprezb. J. Kowalenko Przyjąłem na przechowanie w zakrystii.

(-) Sakelariusz, Prot. S. Batorewicz 30. V. 1942 r.

92

HENRYK PAPROCKI

ANEKS III [Pełnomocnictwo na opiekę nad mieszkaniem] (Przekład z języka niemieckiego) Warszawa, 10. VI. 1942 Pełnomocnictwo Ja, Grzegorz Peradze, ur. 31. 8. 99 w Tbilisi, duchowny, upoważniam diakona Jerzego Berkmana-Karenina z Kościoła prawosławnego w Warszawie, ul. Zygmuntowska 13, do opiekowania się moim mieszkaniem i moimi rzeczami. Metropolii proszę przekazać na przechowanie księgozbiór i obrazy. Proszę także o przyjęcie na przechowanie moich ubrań. Pozostałe rzeczy proszę sprzedać.

(-) Archim. Grzegorz Peradze

ANEKS IV [Protokół z zabrania rzeczy osobistych] Protokół Dnia 10-go czerwca 1942 roku my, niżej podpisani, ks. Protoprezbiter Jan Kowalenko, dziekan Okręgu Warszawskiego i ks. kanonik Jerzy Łotocki, Sekretarz J.E. Ks. Metropolity Dionizego, w obecności dozorcy domu N 22 przy ulicy Brukowej p. Mikołaja Czerwińskiego odpieczętowaliśmy i otworzyliśmy mieszkanie ks. Archimandryty Grzegorza Peradze, znajdujące się w tymże domu, N mieszkania 11, w celu zabrania bielizny osobistej ks. G. Peradze do odesłania mu.

Wzięte były niniejsze rzeczy: 1) 7 koszul 2) 5 par skarpetek 3) 1 prześcieradło 4) 5 ręczników 5) 8 chusteczek 9) 1 płaszcz letni Po zabraniu powyższych rzeczy mieszkanie ponownie było opieczętowane pieczęcią Dziekana i zamknięte na 2 klucze.

(-) Protoprezbiter J. Kowalenko (-) Ks. Jerzy Łotocki (-) Mikołaj Czerwiński

OKOLICZNOŚCI ARESZTOWANIA ŚW GRZEGORZA

93

ANEKS V [Odpis listu ks. Peradze z Pawiaka] (Przekład z języka niemieckiego. Zachowano oryginalną interpunkcję) 20/VI 42 Mój Kochany Przyjacielu Najserdeczniejsze życzenia i podziękowania Jego Eminencji za paczkę – proszę o Jego świętą modlitwę. Przesłałem Wam upoważnienie dotyczące mojego mieszkania i moich rzeczy. Całą bibliotekę i obrazy proszę wstawić do piwnic Metropolii – bieliznę buty ubrania pościel także szafę umieścić gdziekolwiek (może u zakonnic) – pozostałe rzeczy proszę sprzedać i opłacić transport książek i rzeczy. Mieszkanie umeblowane proszę przekazać komuś z Konsystorza. Wynajem powinien zostać pokwitowany na moje nazwisko.

Gdybym nie wyszedł bibliotekę przekazuję Metropolii, rzeczy należy sprzedać a dochód przekazać na rzecz naszego parafialnego sierocińca na Woli. Jako pamiątkę możesz zabrać co chcesz. Moje gruzińskie książki i dokumenty (także obrazy) po wojnie Metropolia powinna wysłać Kościołowi gruzińskiemu. Powodzi mi się dobrze. Proszę modlić się za mnie. Jeżeli zostałoby trochę pieniędzy ze sprzedaży proszę o przysłanie mi paczki żywnościowej. Wolno nam pisać raz w miesiącu. Proszę napisz także do mnie. Żywność jaką znajdziesz w kuchni i szafce nocnej (także w piwnicy) przekaż proszę zakonnicom, by one wysłały mi trochę chleba – suchy chleb jeśli znajdziesz prześlij także. Brakuje mi bielizny – proszę o 2 koszule, kalesony, szczoteczkę do zębów Chlorodont, mydło – wszystko tam znajdziesz. Ręcznik. Serdeczności Twój zawsze Archim. Peradze Odbiorca: Jerzy Karenin Warszawa-Praga ul. Zygmuntowska 13 Nadawca: Archim. Grzegorz Peradze Warszawa C 1 Skrytka pocztowa 494 Stempel pocztowy: Warszawa C 2 – 2 VII 42 21 bb Dopisek z boku: Proszę o Twój adres prywatny Pozdrowienia dla Twojej Matki

ANEKS VI [Telegram Komendanta Obozu Koncentracyjnego Auschwitz] (Przekład z języka niemieckiego) No. 060 Telegram Niemiecka Poczta Wschodu 260 Auschwitz F 14/13 11 0949 Jerzy Karenin ul. Zygmuntowska 13 Warszawa: Grzegorz Peradze zmarł w Obozie Koncentracyjnym Auschwitz Komendant 1 13 –

94

HENRYK PAPROCKI

ANEKS VII [List do Komendanta Obozu Koncentracyjnego Auschwitz] (Przekład z języka niemieckiego) 15 grudnia 1942 Nr 5107 Do Pana Komendanta Obozu Koncentracyjnego w Auschwitz W związku z telegramem Pana Komendanta do P. Jerzego Karenina w Warszawie, z dnia 11. XII. 1942, w sprawie śmierci w Obozie Koncentracyjnym Auschwitz archimandryty Grzegorza Peradze, który należał do duchowieństwa tutejszej metropolitalnej katedry prawosławnej uprzejmie prosimy o poinformowanie nas i nadesłanie: 1) daty śmierci archimandryty Grzegorza Peradze, 2) ostatniej woli Zmarłego, 3) świadectwa zgonu, i 4) urny z Jego prochami.

Członek Konsystorza: (podpis nieczytelny) Sekretarz: (brak podpisu) Referent: (brak podpisu)

ANEKS VIII [Świadectwo zgonu] AKT ZGONU (Urząd Stanu Cywilnego Auschwitz------------Nr.-------) Ksiądz Grzegorz Peradze prawosławny zamieszkały Warszawa przy ul. Brukowej Nr. 22 zmarł 6. grudnia 1942 o godz. 16 min. 45 w Auschwitz przy ulicy Koszarowej Zmarły urodził się 31. sierpnia 1899 roku w Tyflisie, Rosja (Urząd Stanu Cywilnego-------------Nr.-------) Ojciec: Roman Peradze, ostatnio zamieszkały w Tyflisie Matka: Maria Peradze, ur. Samadalaszwili, ostatnio zamieszkała w Tyflisie Auschwitz, dnia 30. grudnia 1942.

Kierownik Urzędu Stanu Cywilnego W zastępstwie (podpis nieczytelny) Okrągła pieczęć ze swastyką i napisem w języku niemieckim: Urząd Stanu Cywilnego Auschwitz (Powiat Gliwice) Podłużna pieczątka z napisem w języku niemieckim: Wolne od opłat

OKOLICZNOŚCI ARESZTOWANIA ŚW GRZEGORZA

95

Koperta pocztowa Datownik: 6 I. 1943 Pieczątka podłużna z napisem w języku niemieckim: SS-Poczta Polowa Datownik pocztowy: AUSCHWITZ (GÓRNY ŚLĄSK) a 04.1.43.-16 Do Konsystorza Prawosławnego Warszawa ul. Zygmuntowska Nr. 13 Okrągła pieczęć ze swastyką i napisem: Waffen SS Nr. 5107

96

97

Pro Georgia, 2010, t. 20, s. 97-111

MATERIAŁY, DOKUMENTY, WSPOMNIENIA

THE STRUGGLE FOR THE INDEPENDENCE OF THE CAUCASUS: M. E. RESULZADE AND THE GEORGIANS IN THE PROMETHEAN MOVEMENT (1926-1939)

by Georges Mamoulia Paris In the present paper we intend to cover the following aspects of this issue.

1) The main stages of the political cooperation of Resulzade’s political group with the Georgian émigré organizations in the framework of the Promethean movement.

2) How this cooperation influenced the development of the Caucasian integration projects and the Promethean movement in the whole.

When the majority of the Caucasian émigrés found themselves in Paris after the bolshevisation of the Caucasus in 1920-1, Poland was the only country which showed a real interest toward those refugees and came to their help. Unlike the Western European countries, Warsaw understood well that the main goal of Bolshevik Russia was the restoration of the Kremlin’s control over the geopolitical space of the former Romanov Empire because of the imperial traditions deeply rooted in the minds of the Russian people.

The conquest and annexation one by one by Russia of the republics of Northern Caucasus, Azerbaijan, Armenia and Georgia in 1920-21, led to an increasing feeling of regional solidarity among the refugees from those countries. In exile, far from the Caucasus with its complex interethnic relations, the representatives of Caucasian political circles began to acknowledge the mistakes and lost opportunities of the years 1918-21. Those émigrés began to understand that the long-term interests of the peoples of the Caucasus had been sacrificed to narrow national selfishness.

98

GEORGES MAMOULIA

Foreign policy factors also played an important role here. It was more realistic to attract international opinion towards the Caucasian problem as a whole, taking into consideration the economic interdependence and complementary resources of the region. This idea grew stronger after the national uprising of the Georgian people in August 1924. To a certain extent, the suppression of this revolt could be explained by the lack of an efficient coordination of the actions of the insurgents with the national liberation struggle of the other peoples in the Caucasus. It should be noted that after the autumn of 1924 the initiative for enhanced regional cooperation was taken over by the right-wing circles of the Caucasian emigration.

Poland, which was most interested in the national liberation of the non-Russian people of the USSR and thus in dismembering the Soviet empire, created the Promethean movement in order to support and finance the projects of Caucasian co-operation. The main purpose of the Promethean movement was to coordinate the actions of the non-Russian émigré organizations, in order to foster the disintegration of the Soviet empire into national states. The program of the organization emphasized that “Prometheism is the movement of all the nations oppressed by Russia”1.

Aiming at containing Russian expansion and creating a reliable cordon sanitaire, the Promethean movement strived at unifying all the nonRussian peoples of the Soviet empire into some sort of Confederation, stretching from the Baltic Sea to the Caspian coast. That would be „a guarantee of their independent existence and a powerful basis for a balance of power in this part of the world”2.

Warsaw’s interest of in the restoration of the Caucasians’ independence was clearly expressed by the fact that in 1921, despite a difficult economic situation, Poland took some 100 Georgians into his own army.

Some were regular officers and the others cadets from the Tbilisi military school, who had been evacuated to the West after the conquest of Georgia by the Bolsheviks. These officers were considered by Warsaw as the nucleus for the future Georgian army, and received corresponding ranks in the Polish armed forces.

1 Тадеуш Ш е т ц е л ь, Польская группа «Прометей» в Лондоне, 19. 3. 1951. Bibliothèque de documentation internationale contemporaine (BDIC, Nanterre), microfilms des archives du gouvernement géorgien, mfm 181, bobine 148.

2 Ibidem.

M. E. RESULZADE AND THE GEORGIANS

99

However, the formal institution of the Promethean movement took place only after the military coup d’Etat in Poland in the summer of 1925, when Józef Piłsudski came to power. A former socialist, Piłsudski had good personal ties with the Georgian social-democrat leaders. Piłsudski was fully aware that a main precondition of success was involvement in the movement the representatives of the former governments in exile of the Caucasian republics. That’s why the Georgian social-democrats headed by Noe Jordania and the Azerbaijani Mussavatists under the leadership of Resulzade played a central role in the Promethean movement during the whole duration of its existence. At the same time, aiming at centralisation, the Poles demanded that all the Caucasian political parties who were willing to join the Promethean movement unify with the governments in exile, or National Centres3.

After laborious negotiations between the rightist and leftist Caucasian political parties, a decision to establish a Committee for the independence of Caucasus in İstanbul was taken on 19 June 1926. Georgia was represented in the Committee by Noe Ramishvili and Nestor Magalashvili, Azerbaijan by the leader of the Mussavatists Mehmed Emin Resulzade and by Mustafa Vekilov, Northern Caucasus by Seid Shamil and Alikhan Kantemir. The Committee had its own diplomatic mission in Paris, composed of the former representatives of each Caucasian republic – A. Chkhenkeli, A. M. Topchibashy and A. M. Tchermoev4.

Despite the fact that relationship between the National Centre of Azerbaijan and its diplomatic mission was not free of serious frictions due mainly to Topchibashy’s personal ambitions, cooperation between the Georgians and Resulzade developed without big problems. The reason for this was the full coincidence of the political interests of both parties, based on the experience of the independence of the Caucasian republics in 1918-21.

Disagreements were resolved on the basis of compromises. The most eloquent example, was the dispute over the location of the Comittee for the Independence of the Caucasus. At the outset, the Poles and the Caucasians had planned to choose İstanbul as the seat of the Committee.

In 1926-27, when Ankara attempted to get closer to Great Britain and other Western Powers, such plans appeared realistic. From 1921 up to 3 Georges M a m o u l i a, Les combats indépendantistes des Caucasiens entre URSS et puissances occidentales. Le cas de la Géorgie, Paris, L’Harmattan, 2009, p. 98-100.

4 Ibidem.

100

GEORGES MAMOULIA

1928, when both the Bolshevik and the Kemalist regimes were in the process of formation, the Caucasians were able to conduct their activities from Turkish soil.

As a consequence Simon Mdivani, the representative of the Georgian national Centre in İstanbul, managed to run secret operations in Soviet Georgia from the territory of Turkey. From 1927 on, when the government of Turkey concluded a number of treaties with the Western Powers, Ankara found itself under permanent pressure from the Soviets, who demanded the actual implementation of the treaty of Kars (1921) as well as the treaty of friendship and good neighbourhood (1925), according to which no activity by anti-Soviet organizations was to be tolerated by the Turkish authorities on Turkish soil. In order to avoid a confrontation with Moscow, Ankara expelled from Turkey the members of the Georgian and North Caucasian secret organizations conducting intelligence operations5. In the same year the Turkish authorities closed down the journal Yeny Kavkasya, the official organ of Mussavat party in the country.

In September 1928, despite Polish efforts to save the situation the Turks expelled from the country Simon Mdivani, depriving the Georgians of the possibility to have a representative in the Committee for the independence of the Caucasus in İstanbul6. Aware of the impossibility to continue the activity of the Caucasians in Turkey, Noe Ramishvili, the former minister of Interior of Georgia and one of the leaders of the Georgian organization of the Promethean movement, demanded to transfer the seat of the Committee for independence from Istanbul to Europe. Initially the Azerbaijanis disapproved of that decision by the Georgians, hoping for a change of Turkish policy. Given their close ethnical, religious and cultural ties with the Turks they tried by all means to stay and continue to work in that country7.

Soon however, it became obvious that their hopes were unrealistic.

In 1929 the journal Azeri-Türk, the new organ of Mussavatists was closed down in Turkey. The apartments of Resulzade and Seid Shamil, the chief of the Promethean North Caucasians, were searched by the Turkish police which confiscated a lot of documents8.

5 Условия работы кавказских организаций в Турции, BDIC, microfilms des archives du gouvernement géorgien, mfm 181, bobine 194.

6 Shalva A m i r e d j i b i, Letter to Noe Jordania, 2. 10. 1928. (In Georgian). Ibidem.

7 М а м е д Е м и н Р а с ул - з а д е, Письмо Ною Рамишвили, 15. 10. 1928. Ibidem.

8 Хо сров -бек Сул т а н о в, Письмо Акакию Чхенкели, 10. 6. 1929. BDIC, microfilms des archives du gouvernement géorgien, mfm 181, bobine 195.

M. E. RESULZADE AND THE GEORGIANS

101

At the same time, the Soviet authorities increased their pressure on Ankara, as they feared the possible impact of the Prometheans on the local populations in the Caucasus, who had been subjected to forced collectivisation and were thus quite receptive to propaganda from abroad. As the activity of the Committee for independence had been totally paralysed by the Turkish authorities, on August 17, 1930 the Georgian national Centre officially proclaimed its withdrawal from the Committee, stressing that it was ready to conduct further negotiations on their future cooperation. Tadeusz Hołówko, the Polish official in charge of the Promethean movement, approved the transfer of the seat of the Committee to Europe9.

At the conference held in Warsaw on 6-12 February 1930, the Caucasians reached a compromise. The seat of the Committee was transferred to Warsaw. According to the sources, the Caucasians tried to organize in Turkey a secret section of the Committee specialized in the gathering of intelligence10 but all this efforts were vain due to Ankara’s position.

Nevertheless, this compromise was the beginning of a more productive cooperation of the Caucasians who were aware of the full-scale tragedy taking place in the Caucasus under forced collectivisation (in 1930, some 5,000 Azerbaidjanis were forced to flee to Iran by the Bolsheviks’ bloody repression11) concentrated their efforts on propaganda, urging the Georgians, the Azerbaijanis and the Highlanders under the Soviet occupation to unite their efforts in their struggle for liberation. In the leaflets printed by the Committee for independence and secretly sent and distributed in the Caucasus, Resulzade called for the alliance of all the Caucasians in their antibolshevik struggle. He stressed that for the success of the cause it was necessary that Azerbaijani peasants fight side by side with the Armenians against the Red imperialism of the Russian Bolsheviks12.

That’s why Resulzade published one of his most interesting books On Panturanism and the Caucasian problem during that period. In that work, Resulzade tried to show to the Armenians that the Azerbaijanis of 9 Alexander (Sandro) M e n a g a r i s h v i l i, Letter to Noe Ramishvili, 13. 5. 1929. (In Georgian).

BDIC, microfilms des archives du gouvernement géorgien, mfm 181, bobine 132.

10 Протокол конференции представителей национальных организаций Азербайджана, Грузии и Северного Кавказа 6-12 февраля 1930 г. в Варшаве, BDIC, microfilms des archives du gouvernement géorgien, mfm 181, bobine 194.

11 Appel de Mir Yacoub (Président par intérim de la délégation de la République d’Azerbaïdjan à Paris) à Son Excellence Monsieur le Président de l’Assemblée de la Société des Nations, 10. 9.

1930. Archive of G. Mamoulia.

12 Бюллетень Комитета независимости Кавказа, N° 13, март 1931 г., s. 4-5. Archive of G. Mamoulia.

102

GEORGES MAMOULIA

the Promethean movement considered “Panturanism” as a cultural and not a political endeavour, which only aimed at strengthening the cultural ties of the Turkish peoples of the Soviet empire. The Armenians, he argued, should abandon their pro-Russian stance which isolated them from all the other peoples of the Caucasus, and join the common struggle against the Red Bolshevik Empire. After the fall of the Bolshevik tyranny, Armenia could find its place within the framework of a Caucasian Confederation, the final aim of the Promethean Caucasians. It is interesting to note that the preface of the book was written by Noe Jordania, the former President of independent Georgia13 .

Alarmed by the revived activity of the Committee for independence and its possible impact on the events in the Caucasus the GPU resorted to terror. On 7 December Noe Ramishvili, one of the most influential leaders of the Committee, was killed in a public place in Paris. The killer was a certain Parmen Tshanukvadze, an unbalanced social-democrat manipulated by the GPU14. Several months earlier, according the same scenario, “Ukrainian nationalists” killed Tadeusz Hołówko.

After the transfer of the Committee for the independence of the Caucasus representatives of the National Centres in Paris started discussing the possibility of concluding a Pact of the Caucasian Confederation. The project put forward by the Georgian side argued that to declare the creation of a Caucasian Confederation from abroad would produce a negative impression on international opinion and allow Bolsheviks to present the governments in exile as hopeless utopians. As a consequence, the Georgians proposed to proclaim a Confederation only after the liberation of the Caucasus from the power of the Kremlin. They recommended the signing of a declaration of intent, called the “Pact of Caucasian Confederation”, with the purpose of announcing to the international community their decision to create a Confederation after the Caucasus was liberated.

The text of the pact was to contain the main principles of the future Confederation. Though the pact was meant to be signed as early as September 1927, coming to an agreement actually took eight more years.

One reason for this delay was the Caucasians’ failed attempts to persuade the Armenians to join the Pact and another the reluctance of the 13 М. Э. Р а с ул - з а д е, О пантуранизме в связи с кавказской проблемой. С предисловием Ноя Жордания, Париж, Издание КНК, 1930.

14 G. M a m o u l i a, Les combats indépendantistes des Caucasiens entre URSS et puissances occidentales. Le cas de la Géorgie, p. 133.

M. E. RESULZADE AND THE GEORGIANS

103

North Caucasian National Section, dominated by the Popular party of the highlanders of the Caucasus, to transform itself in to the North Caucasian National Centre on the basis of a cooperation with the other North Caucasian groups. Thus, the North Caucasian National Section had failed to cooperate with A. M. Tchermoev and H. Bammat, the chiefs of the former Diplomatic delegation of North Caucasus. The Georgians and Azerbaijanis were the main initiators of this attempt. It is important to note, that unlike his North Caucasian counterparts, Resulzade managed to restore relations with the former chief of the Diplomatic delegation of Azerbaijan, Ali Mardan Topchibashy.

The negotiations leading to the conclusion of the Pact accelerated in 1933, after the National Socialists had come to power in Germany and after the Franco-Soviet rapprochement which followed it. After the ratification of the non-aggression pact between France and the USSR on 16 May 1933, pressure from Moscow led Paris to abolish the Georgian embassy (Legation), the last symbol of Georgian independence on French soil. Worried by this diplomatic breakthrough by the Soviet Union, as they wished to draw the attention of international opinion to the problem of the Caucasus, the representatives of the National Centres of Georgia, Azerbaijan and Northern Caucasus signed the Pact of the Confederation of Caucasus on 14 July 1934 in Bruxelles.

According to this document: 1. “The Caucasian Confederation, whilst guaranteeing within the interior the national character and the sovereignty of each State, will act abroad in the name of all the Republics as an international unit.

The Confederation will have a political and customs frontier in common; 2. The foreign policy of the Confederated Republics will be directed by the competent organs of the Confederation; 3. The defence of the frontiers of the Confederation will be confided to the armies of the Confederation consisting of the armies of the Confederated Republics under a Chief Command under the control of the directing departments of the Confederation; 4. All differences which may arise between the Confederated Republics and which cannot be solved by direct negotiations must be submitted to obligatory arbitration or to the Supreme Court of the Confederation; The Confederated Republics themselves to accept without restrictions and to carry out decisions;

104

GEORGES MAMOULIA

5. A commission of experts will as soon as possible draw up a project or a constitution for the Caucasian Confederation, keeping in view the above formulated principles; this project to serve as a basis for the work of the first Constituent Assembly of each Republic; 6. This Pact will reserve a place for the Armenian Republic”15.

A special conference took place at the beginning of 1935. A Council of the Confederation was formed, composed of four delegates from each National Centre. The executive power was embodied by a Presidium composed of three person, - one from each republic. At the first session, on 20 July 1935, internal rules were adopted by the Council while a diplomatic commission and a Press office were created16. In the period between July 1935 and April 1938, 8 sessions of the Council took place. Various issues of the journal Prométhée were debated, as well as the establishment of ties with the ruling circles of Turkey, which, as we have already mentioned, had been forced by Soviet pressure to ban the activities of the Caucasian organizations on their territory. The latter mission was assigned to Resulzade17. However, Ankara showed itself very cautious, unwilling to irritate Moscow. Only in autumn 1939 after the beginning of the Second World War, Turks gave to Caucasians the possibility to resume secretly their activity in Turkey18.

The Azerbaijanis and Georgians also tried to promote the Caucasian case in Germany. As the authorities of the Reich mistrusted the former Georgian social-democratic government in Paris, the Promethean Caucasians tried to use the influence of Resulzade and the small group of his partisans, former Azerbaijani students who had stayed in Germany after the fall of the independent Azerbaijan. After the Azerbaijani press in Turkey was banned, this group helped Resulzade to edit in Germany the magazine Kurtulusch (“Liberation”). In 1937, on the basis of an agreement with the Georgians of the Promethean movement, the Azerbaijanis in Berlin had begun publishing the new magazine in German - Die Be15 Pact of the Caucasian Confederation, Prométhée. Organe de la défense nationale des peuples du Caucase, de l’Ukraine et du Turkestan, 1934, n 92, p. 7-8.

16 G. M a m o u l i a, Les combats indépendantistes des Caucasiens entre URSS et puissances occidentales. Le cas de la Géorgie, p. 147-151.

17 А. М е н а г а р и ш в и л и, Отчет о деятельности Совета Кавказской Конфедерации и его Президиума за период от 20 июля 1935 г. до 1 апреля 1938 г., BDIC, microfilms des archives du gouvernement géorgien, mfm 181, bobine 195.

18 G. M a m o u l i a, Les combats indépendantistes des Caucasiens entre URSS et puissances occidentales. Le cas de la Géorgie, p. 239-271.

M. E. RESULZADE AND THE GEORGIANS

105

freiung. Formally an annex of the Kurtulusch, this paper was conceived as the unofficial organ of the Promethean Caucasians published with the subtitle “Kaukasische Beilage der Zeitschrift “Kurtulu!””19. Unfortunately, after the print of the first 4 issues, publication of the magazine was suspended, probably, because of opposition from the German authorities.

Thus, in spite of their fiercely anticommunist rhetoric, the leaders of the Third Reich, as they dealt with anti-bolshevik emigrants, often opposed dismembering the Soviet Union, preferring to keep intact the Kremlin Empire under German influence after the fall of communism.

Such was the case of the chiefs of the organization “Antikomintern”, in charge of the antibolshevik propaganda in Germany20. That is why, in his letter to Alexander (Sandro) Menagarishvili, the secretary of the Council of the Confederation of Caucasus, Resulzade, speaking about his visit to Germany in May 1937, stressed that, although the Caucasian problem attracted huge attention in Germany “the leaders of the organization ‘Antikomintern’ are only emphasizing the social and ideological aspects, but not the national problem. They have advised us not to focus so much on the national problem”21.

To summarize our paper, it is important to note that in 1926-39, Poland, following its own strategic interests and its sincere understanding for the Caucasians, aspired to play a key role in fostering the ideology of Caucasian solidarity. Unfortunately, this policy was hampered by factional struggles among various groups of émigrés. However, one can say in this respect that the good co-operation between the Georgians and the Azerbaijanis in the Promethean movement, based on the experience of independent statehood and the geopolitical coincidence of their national interests, formed the cornerstone of the functioning of the Committee for independence, and then the Council of the Confederation of Caucasus.

Because of the cruel historical reality, geopolitical realization of the Promethean ideas became possible only after the fall of the USSR, at the 19 Die Befreiung. Kaukasische Beilage der Zeitschrift “Kurtulu!”, des Organs der Nationalen Verteidigung von Aserbeidschan, Berlin, Nr. 1 (März 1937), Nr. 2/3 (Mai-Juni 1937).

20 G. M a m o u l i a, Les combats indépendantistes des Caucasiens entre URSS et puissances occidentales. Le cas de la Géorgie, p. 182-183.

21 М. Э. Р а с ул - з а д е, Письмо А. Менагаришвили, 4. 6. 1937. BDIC, microfilms des archives du gouvernement géorgien, mfm 181, bobine 76.

106

GEORGES MAMOULIA

beginning of 90th years of the last century. An obvious continuity with the Polish geopolitical ideas may be seen in such international projects as GUUAM, TRACECA, BSC and the Great Silk Road.

МАМЕД ЭМИН РАСУЛ-ЗАДЕ, ПОЛИТИЧЕСКИЙ ОТЧЕТ О ДЕЯТЕЛЬНОСТИ КОМИТЕТА НЕЗАВИСИМОСТИ КАВКАЗА22 Комитет независимости Кавказа выступил на арену политической деятельности как общекавказский орган, ставящий себе целью объединить национальноосвободительные движения народов Кавказа и содействовать популяризации идеи Кавказской Конфедерации, как внутри, – среди народов Кавказа, так и во вне, – перед общественным мнением цивилизованного мира. Мы говорим о популяризации идеи, ибо сама идея Кавказской Конфедерации, как известно, не принадлежит комитету. Она имеет давность наравне с историей возникновения кавказских республик. На самом деле, идея объединения народов Кавказа в общий политический союз существовала всегда. Она, по временам, выявлялась в виде деклараций, резолюций и дипломатических нот – при национальных правительствах; а еще чаще, она напоминала о себе в эмиграции. Известны попытки наших делегаций в Париже, которые хотели придать этой идее, более или менее организационное выражение. Образование Совета 4-х, с декларацией от 21 июня 1921 г., а затем некоторую работу Совета 3-х, следует относить к этим попыткам. Несмотря на повторные попытки и формальные заверения заинтересованных сторон, кавказцам все еще не удавалось создать общекавказский орган пропаганды и действия, призванного по мере возможностей проводить в жизнь идею Кавказской Конфедерации. Образованный в Стамбуле в апреле 1926 г. КНК подписал декларацию и составил регламент, по которым комитет является: «органом координирующим и регулирующим действия национальных организаций народов Кавказа», добивающихся восстановления независимости демократических республик Кавказа и объединения их на базе Кавказской Конфедерации. Первоначально комитет был образован из представителей различных политических партий и групп Кавказа, которые, в национальных секторах комитета, находились в состоянии, порою, ожесточенной борьбы между собой, что не могло не затормозить работы и не нервировать комитет, тем самым, лишив его работоспособности. Из этого ненормального состояния, однако, комитет вышел с изменением своей структуры. Уже его образовывали не партии, а Национальные центры, придерживаясь принципа конфедерации. И таким образом, состязание партий оставались за 22 Report on the activity of the Committee for the independence of the Caucasus (1926-1935) held

by Mehmed Emin Resulzade on January 14, 1935 at the Conference of the Caucasian organizations of the Promethean movement in Paris. Bibliothèque de documentation internationale contemporaine (BDIC, Nanterre), microfilms des archives du gouvernement géorgien, mfm 181, bobine 195.

M. E. RESULZADE AND THE GEORGIANS

107

стеной комитета. В комитете же могли отразиться только национальные интересы, согласованные с мнением господствующего большинства у каждой наций. Но, несмотря на эту реорганизацию, работа и деятельность комитета, нельзя сказать, что всегда происходила гладко: наоборот, были критические моменты в жизни комитета, определенные разными пониманиями определенных задач и разными подходами к тому или другому явлению жизни. Был момент, когда спор о перенесении местонахождения комитета дошел до разрыва грузинской секции с ним; спор, который, впоследствии разрешился на варшавском совещании, в феврале 1930 г. Кроме того, часто происходили споры и недоразумения относительно прав и обязанностей комитета. Одни склонны были рассматривать его как революционный орган, призванный заниматься только вопросами связи со страной и организацией общекавказских сил на местах, отрицая за ним право органа, занимающегося вопросами государственного и международного характера. Термин «координирующий и регулирующий», отмеченный нами выше, разно толковался различными представителями национальных секторов. Вследствие чего происходили неожиданные осложнения в исполнении определенных планов, намеченных комитетом. Так было, например, перед конференцией разоружения, когда комитет решил выступить в Женеве. Так было и в вопросе о пакте Кавказской Конфедерации, когда спор шел о том, кто является инициатором пакта и кто должен созвать настоящую конференцию. Все это происходило потому, что, несмотря на наличие объективного сознания единства у всех, субъективно, еще не все усвоили необходимую общекавказскую психологию, без которой и трудно было создать благоприятную обстановку для плодотворной работы. Все еще существовали, скажем, элементы некоторой неосведомленности, чтобы не сказать сомнения, относительно действительных намерений и стремлений сотрудничающих сторон; о чем свидетельствовали заседания того же варшавского совещания, где одна сторона находила необходимым информироваться о пантуранизме, а другая интересовалась отношением ко второму интернационалу. Кроме этих кардинальных, и, если хотите, психологических моментов, были и стороны чисто технически-организационного характера, которые также сильно затрудняли и задерживали деятельность комитета. Комитет не располагал своим техническим персоналом и не имел возможности распоряжаться техническими силами национальных организаций, и потому подобные его желания и начинания, как образование кавказского пресс-бюро, взаимная перепечатка информационных материалов органами национальной кавказской печати, не приводилось в исполнение, или же, выполнялось не в достаточной мере успешно. Тем не менее, комитет, несмотря на все свои основные и технические недочеты, проводил известную работу и всеми силами способствовал сближению национальных организаций народов Кавказа. Прежде всего, комитет счел необходимым учредить печатный орган на французском языке, с целью популяризировать идеи Кавказа перед цивилизованным миром, с каковой целью основал журнал «Прометей» – вот уже 9-й год беспрерывно и с успехом продолжающий свое издание, служа политической линии проводимой комитетом. Более подробно об издательстве «Прометея» вы услышите от представителя редакции, мы же считаем тут нужным отметить, что деятельность редакции нами считается, в общем, удовлетворительной и достойной особого одобрения.

108

GEORGES MAMOULIA

Политическая же тактика комитета, заключается, прежде всего, в том, что вслед объединения борющихся сил Кавказа, следует обратить особое внимание на связь и союз с другими народами, борющимися против русской оккупации. В первую очередь, из этих народов КНК считал необходимым быть в тесной связи с Туркестаном и с Украиной, с каковой целью, с первого же дня основания «Прометея», комитетом было предложено этим национальным организациям принимать ближайшее участие в журнале. Кроме «Прометея», КНК, в целях популяризации идеи Кавказа, выпустил также на турецком и персидском языках два сборника статей под общим заглавием «Национальность и большевизм», где кроме общих руководящих статей о коммунизме, о большевиках, об их колониальной политике, были помещены специальные статьи об Азербайджане, о Грузии, о Северном Кавказе, о Туркестане, о Украине и др. Комитетом была издана также брошюра М. Э. Расул-заде «О пантуранизме в связи с кавказской проблемой» с предисловием Н. Н. Жордания, на русском языке. КНК выпускал также бюллетени на русском, на турецком и на французском языках. Кроме того, комитетом в разное время, на разных языках выпущены воззвания к народам Кавказа. В комитете зародилась мысль об организации военных сил Кавказа, находящихся в эмиграции. С этой целью образован Военный комитет в составе 3-х старших офицеров, по одному из каждой национальной секции КНК. Комитет этот ставит себе целью: а/ учесть военные силы народов Кавказа, б/ изучать Кавказ с точки зрения военной обороны и борьбы с оккупационным режимом, в/ поддерживать общекавказский дух в кавказских воинах. С этой целью, Военный комитет при КНК, по мере сил вел систематическую работу. Работа эта, само собой разумеется, ведется вполне конспиративно. Что же касается работы на местах и связи со страной, комитет непосредственной обязанности по этому вопросу на себя не брал. Ибо в практике комитета, конспиративные дела оставались в ведении самих Национальных центров. Тем не менее, хотя и нерегулярно, удавалось, отчасти, связаться со страной, доставлять туда литературу, получать кое-какие сведения. Но, несмотря на объективную слабость и нерегулярность связи со страной, одно существование общекавказской организации и его публичные выступления с призывом к единству и пропагандой идей Кавказской Конфедерации, объективно, делало свое созидательное дело. Народные массы Кавказа, с оружием в руках выступившие против оккупантов, действовали во имя общекавказской идеи и безусловно знали о общекавказской работе за границей. Знали о КНК, воззвания которого попадали к ним. Ведь иначе большевистский комиссар Элиава, в знаменитой своей речи, констатировавшей наличность восстания во всем Кавказе, не приписал бы это влиянию агентов КНК. Деятельности КНК посвящались статьи не только в советской печати. Им раздражалась также и русская эмигрантская печать. Достаточно отметить, что вышеозначенная нами брошюра о пантуранизме, комитетом была издана на русском языке, главным образом в целях освещения некоторых вопросов, которыми спекулировали недоброжелатели объединения народов Кавказа из лагеря русского империализма во всех его разновидностях. В этом смысле не раз приходилось кавказской прессе,

M. E. RESULZADE AND THE GEORGIANS

109

в частности, журналу «Прометей», отпарировать инсинуации озлобленной русской прессы, как красной, так и белой. Наш отчет заканчивается. Но прежде чем формулировать заключительную часть своего доклада, я должен отметить еще один кардинальный вопрос, который, вопреки тому, что был на виду у КНК с самого начала его образования, по сей день, к сожалению, остался неразрешенным. Я имею в виду армянский вопрос. Комитет сознавал все минусы отсутствия армян в нашей среде. Но, с другой стороны, он не мог не считаться с той позицией, которой придерживались и продолжают придерживаться руководящие армянские круги. Как вам известно, для комитета актуальным является борьба против русской оккупации на Кавказе, считая губительным для кавказских интересов тактику борьбы на несколько фронтов; тогда как ответственные руководители армян, как раз стоят на противоположной позиции, о чем составилось у комитета твердое мнение, как на основании наблюдаемых фактов текущей политической жизни и прессы, так и по впечатлениям личных встреч. В виду изложенного, комитет до сих пор не мог добиться сотрудничества с армянскими национальными организациями. Но это не значит, конечно, что он совершенно отказался от этой мысли, наоборот, в специальной резолюции устанавливающей его отношение к вопросу, комитет подчеркнул свою готовность к принятию армян к общей работе, если только они выразят желание воспринимать основную тактику комитета. В ожидании чего и в пакте Кавказской Конфедерации резервировано для них место. Отмечая тут отрицательное отношение официальных кругов армян к нашей работе, следует, однако, заметить, что под влиянием общей участи на местах, у известной части армянской массы наблюдается совершенно другое настроение. Итак, прислушиваясь к голосу борющейся страны, воодушевляясь героическими примерами народных масс, так умилительно братающихся на полях сражений неравной борьбы, КНК, зная подлинное желание образующих его национальных организаций, а также считая своим историческим долгом, во что бы то ни стало, завершить свою работу одним исключительным достижением: – дать народам Кавказа официальное знамя Кавказской Конфедерации и объединить их действия в одном авторитетном общекавказском органе, решения которого были бы обязательными для всех. С каковой целью он с величайшим удовлетворением опубликовал пакт, подписанный полномочными представителями трех национальных организаций Кавказа 14 июля 1934 г., и с такой же радостью отчитывается перед вами, просит настоящее собрание, учитывая все плюсы и минусы нашей работы, организовать тот авторитетный кавказской орган, который и должен, следуя духу пакта 14 июля, руководить борьбой народов Кавказа, направленной к восстановлению их потерянной свободы и реализации идеи Кавказской Конфедерации!.. Заканчивая свой отчет от имени КНК, отныне считающего свою миссию законченной, считаю нужным отметить один психологический момент, который, на наш взгляд, является наилучшим залогом для успеха дальнейшей плодотворной работы на почве Кавказского единства, а именно: События воочию доказали, что народам Кавказа нет спасения в увлечении разными политическими комбинациями, связывающими судьбу того или другого кавказского народа с силами находящимися вне Кавказа. Представителям Кавказа, следует в своей освободительной борьбе руководствоваться лишь реальными и насущными интересами соседних народов Кавказа! Кавказ, прежде всего, для кавказцев!

110

111

Pro Georgia, 2010, t. 20, s. 111-126

NATIONALISMUS UND ANTI-KOMMUNISMUS IM EXIL MƏMMƏD ƏMIN RƏSULZADƏ’S PUBLIZISTISCHE AKTIVITÄT IN FRANKREICH, POLEN UND DEUTSCHLAND von Wiebke Bachmann & Zaur Gasimov Eichstätt-Ingolstadt, Mainz „Unsere Freunde sind alle Länder, die gegen den Kommunismus, die Sowjets und generell gegen Russland kämpfen.“1 Der Staatsmann und (Exil-)Publizist Məhəmməd Əmin Rəsulzadə (geb. 31.01.1884, Novxanı, bei Baku – gest. 06.03.1955, Ankara) war eine der bedeutendsten Personen in der politischen und Geistesgeschichte Aserbaidschans im 20. Jahrhundert. Er gilt als Begründer der Aserbaidschanischen Demokratischen Republik (1918-1920) und ist heute einer der meist rezipierten und intensiv diskutierten Intellektuellen Aserbaidschans. Als Journalist und Publizist beobachtete er die politischen und gesellschaftlichen Prozesse an den Peripherien des Zarenreichs, des Osmanischen Reichs und Persiens. Rəsulzadə schrieb für die Bakuer Zeitungen über die Lage am Bosporus und informierte die Osmanen über die Situation der Russlandmuslime und über das Geschehen im Kaukasus. Sein politisches Engagement zwang ihn allerdings schon nach der russischen Revolution 1905 und wiederholt nach der Wiedereroberung Aserbaidschans durch die Bolschewiki 1920 ins Exil.

Infolge der Amnestie anlässlich der Jubiläumsfeier der Romanov Dynastie kehrte Rəsulzadə aus Istanbul, wo er bis 1913 im Exil war, nach Baku zurück. Im selben Jahr schloss er sich der 1911 gegründeten mu1 R e s u l z a d e, M. E.: Synteza epoki (Synthesis of Epoch), in: Wschód 2 (1938), s. 11.

112

WIEBKE BACHMANN & ZAUR GASIMOV

slimischen national-demokratischen Partei Müsavat [Gleichheit] an. Obwohl er nicht zu den Parteigründern gehörte, nannte ihn der Berliner Historiker Jörg Baberowski zu Recht den “Vater der Musavat-Bewegung”2. Rəsulzadə prägte die Ideologie der national-demokratischen Partei Müsavat wie kein anderer Politiker, denn er galt als einer der Begründer des modernen aserbaidschanischen Nationalismus. Der deutsche Aserbaidschanexperte Raoul Motika schreibt: “In einem Artikel, der in der Bakuer Zeitschrift Diriliş (Auferstehung) 1914 erschien, definierte er [Rəsulzadə] sein Verständnis von Begriffen wie Xalq (Volk) und Milliyät (Nation) und legte die theoretischen Grundlagen für die Bildung einer aserbaidschanischen Nation (milliyät).”3 Rəsulzadə hatte etwa acht Jahre in Persien und im Osmanischen Reich verbracht. Er hatte für die persische Zeitung Irane-Nov [Der neue Iran] geschrieben, sich im Rahmen der persischen Verfassungsbewegung engagiert und mehrere Bekanntschaften im sozialdemokratischen und nationalistischen Milieu von Tabriz, Tehran und Istanbul geschlossen. Aus kulturwissenschaftlicher Sicht war dieser Aufenthalt grundlegend für die Gestaltung der Weltvision Rəsulzadəs.

Auch seine Erfahrung mit Imperien wurde nach dem Aufenthalt am Bosporus nun facettenreicher. Währenddessen hatte sich der Kaukasus, in den er 1913 zurückkehrte, verändert. Die Aserbaidschaner waren bereits im Entstehen als eine politische Nation der kaukasischen Türken und Muslime.4 Somit waren die Etablierung der Aserbaidschanischen Demokratischen Republik im Mai 1918 und die Gründung der Bakuer Universität im Herbst 1919 Resultate der Nations- und Staatswerdungsprozesse, die von Rəsulzadə und seinen in Odessa und St. Petersburg ausgebildeten Mitstreitern unter den kulturellen Einflüssen, persönlichen Wahrnehmungen und Beobachtungen im Kaukasus, im Nahen Osten und an der europäischen Peripherie eingeleitet worden waren.

Im Mai 1918 beteiligte sich Rəsulzadə maßgeblich an der Verkündung der Aserbaidschanischen Demokratischen Republik in Tiflis.

Er hatte während dieser ersten Unabhängigkeit 1918-1920 unterschiedliche Ämter inne: er war Parlamentspräsident und unterrichtete 2 B a b e r o w s k i, Jörg: Der Feind ist überall. Stalinismus im Kaukasus, München 2003, s. 105.

3 M o t i k a, Raoul: Aserbaidschan-Nationalismus und aseritürkischer Nationa-lismus, in: J a h n, Egbert (Hg.): Nationalismus im spät- und postkommuni-stischen Europa. B. 2: Nationalismus in den Nationalstaaten, Baden-Baden 2009, s. 304f.

4 Zum Nationsbildungsprozess in Aserbaidschan siehe A l t s t a d t, Audrey: The Azerbaijani Turks, Stanford 1992, und C ə f ə r o v, Nizami: Azərbaycanlılar: etnokulturoloji birliyin siyasi-ideoloji üfüqləri, Baku 2001.

NATIONALISMUS UND ANTI-KOMMUNISMUS IM EXIL

113

aserbaidschanische Literatur an der im September 1919 gegründeten Universität in Baku. Die russische Okkupation der südkaukasischen Republiken 1920-21 setzte der politischen und nationalen Unabhängigkeit Aserbaidschans allerdings ein schnelles Ende. Rəsulzadə blieb zunächst noch im Lande und gab die Hoffnung auf die Einhaltung der Vereinbarungen mit den Bolschewiki nicht auf: Moskau unterstellt sollte Aserbaidschan seine innere Selbständigkeit beibehalten.

Dem aserbaidschanischen Zeithistoriker Mövsüm Əliyev zufolge hatte „Rəsulzadə vor, gemeinsam mit seinem Mitstreiter Abbasqulu Kazımzadə Baku zu verlassen und nach Georgien zu fliehen”.5 Einige der aserbaidschanischen Regierunsgmitglieder, z. B. der Außenminister Fətəli Xan Xoyski sind gemeinsam mit ihren Familienangehörigen nach Tiflis ausgewandert.6 Rəsulzadə jedoch änderte seine Entscheidung und blieb in der grenznahen Region im Dorf Lahıc auf aserbaidschanischem Territorium. In dieser Zeit entstand das Werk „Səyavuş unseres Jahrhunderts“, das der aserbaidschanische Publizist Hamlet Isaxanlı als „eines der originellsten und romantischsten Werke“ Rəsulzadəs bezeichnete: „Das war der Beginn einer Reihe von Veröffentlichungen zum Thema Aserbaidschan, Aserbaidschanertum, Aserbaidschankunde, die er auch in der Emigration bis zum Ende seines Lebens unermüdlich schreiben sollte.“7 Nach einem mehrmonatigen Aufenthalt in Lahıc wurde er hier verhaftet und nach Baku gebracht. Die Bekanntschaft mit Stalin soll ihm geholfen haben, so dass Rəsulzadə in den Dienst der Bolschewiki trat.

Nach einer kurzfristigen Mitarbeit im Volkskommissariat für die Nationalitäten und der Lehraktivität am Orientalistikinstitut in Moskau gelang es Rəsulzadə nach Europa auszuwandern. Damit begann erneut eine Zeit des Exillebens.

Publizistische Aktivitäten im Exil Im zweiten Exil setzte die Zeit einer intensiven Auseinandersetzung Rəsulzadəs mit der bolschewistischen Ideologie, mit der neuen russischen Eroberung und der Russifizierung Aserbaidschans, des gesamten Kaukasus und der zentralasiatischen Region ein. Das Exilleben führte ihn 5 Ə l i y e v, Mövsüm: Gələcək nəsillərə xitab, in: Azərbaycan. ədəbi-bədii jurnal 4 (1990), s. 151-152.

6 Georgien blieb bis Februar 1921 unabhängig.

7 I s a c h a n l y, Gamlet: Mladšij iz „bol’šoj pjaterki“ [Der Jüngste der „Großen Fünf“], in: Irs 4/12 (2004), s. 26.

114

WIEBKE BACHMANN & ZAUR GASIMOV

zunächst von Baku über Petersburg erneut nach Istanbul.8 Hier erlebte er die Transformation des Osmanischen Reiches in die Türkei unter Atatürk und beobachtete die neuen Reformen und Wandelprozesse in der türkischen Ideenwelt. Istanbul, mit seinen vielen Nationalitäten und Migrantengruppen, wie Griechen, Armeniern, Jungtürken, Muslimen und den Emigranten aus Georgien, dem Nordkaukasus und Russland9 prägte ihn gewaltig. Hier prallten die Kulturen aufeinander, ein Miteinander war oft Wunschdenken und die Nationalismen zeigten sich als neue Realität.

Gleichzeitig kam es zu einem intensiven Ideenaustausch und -transfer. So entnahm Rəsulzadə den osteuropäischen Diskursen um sprachliche Identität und Sprachnationalismus die Idee einer Schriftnation, einer Nation, die im sprachlichen Raum auch während der Fremdherrschaft existieren kann. In den 1920er Jahren veröffentlichte er eine große Anzahl an Broschüren, Artikeln und Büchern über die Literatur, Kultur, Sprache und Geschichte Aserbaidschans. Diese entstanden in der türkischen Sprache, die sowohl die Elemente des Osmanischen, als auch des Türkischen, das von den ostkaukasischen Muslimen in Aserbaidschan und in Dagestan gesprochen wurde, beinhaltete.10 Ein Beispiel für diese Publikationen ist die Monographie Rəsulzadəs „Kafkasiya türkleri“, die er 1928 in der Türkei veröffentlichte.11 Das Hauptorgan der nationalen aserbaidschanischen Bewegung (v.a. der Musavatisten) in Istanbul war die Zeitung Yeni Kafkasya, die in den 1920er Jahren12 zweimal im Monat erschien. Rəsulzadə fungierte als leitender Redakteur dieser Zeitung, viele weitere Beiträge stammten vor allem von dem Exilhistoriker Mirzə Bala Məmmədzadə. Das Ziel der Zeitung benannten die Herausgeber in der ersten Ausgabe folgendermaßen: 8 Aus Petrograd, wo Rəsulzadə tätig war, reiste er zuerst nach Finnland aus und von dort aus weiter in die Türkei.

9 Zur Geschichte der russischen Emigration in Istanbul siehe I p p o l i t o v, S. S./ N e d b a e v s k i j, V. M./ R u d e n c o v a, Ju. I.: Tri stolicy izgnanija. Konstantinopol‘. Berlin. Pariž. Centry zarubežnoj Rossii 1920-ch-1930-ch gg. [Drei Hauptstädte der Verbannung. Konstantinoppel. Berlin. Paris. Zentren des Auslandsrusslands in den 1920-30er Jahren], Moskau 1999.

10 In den 1920er Jahren gab es noch keine Unterschiede zwischen dem Türkischen, das man in Istanbul und in Baku sprach. Die Sprachen entwickelten sich erst in den 1930-40er Jahren auseinander.

Dies lag an der Ent-Arabisierung des Türkei-Türkischen unter Atatürk und an der intensiven Russifizierung der Sprache im sowjetischen Aserbaidschan.

11 In Teilen wurde diese Publikation ab 1990 in der Bakuer Zeitschrift Azərbaycan. ədəbi-bədii jurnal abgedruckt. Kommentiert wurde sie von den aserbaidschanischen Historikern und Linguisten Mayis Əlizadə und Zaman Əsgərli. Siehe Rəsulzadə, Məhəmməd Əmin. Qafqasiya türkləri, in: Azərbaycan 12 (1990), s. 141ff. 1993 wurde dieses Werk von Yavuz Akpınar, Irfan Murat Yıldırım und Sabahattin Çağın in Istanbul herausgegeben.

NATIONALISMUS UND ANTI-KOMMUNISMUS IM EXIL

115

Mit ihrer Arbeit wollten sie dem nationalen Befreiungskampf Aserbaidschans, des Kaukasus und der Turkvölker Anerkennung zollen.13 Weitere Medien der aserbaidschanischen Emigranten in Istanbul waren die Medien Odlu Yurt 14, Azeri-Türk, Yeni Türküstan und Bildiriş.

Die Verbesserung der Beziehungen zwischen der Türkei und der UdSSR in den 1920er Jahren hatte jedoch die Verschlechterung der Lage der kaukasischen und vor allem der aserbaidschanischen Politemigration in der Türkei zur Folge. Yeni Kafkasya wurde wie auch die anderen Organe auf Druck Moskaus auf die Türkei verboten. Ab Ende der 1920er Jahre reiste Rəsulzadə mehrmals nach Frankreich sowie nach Polen, um die Verlagerung des Exilantenzentrums aus der Türkei nach Europa zu vollziehen.

Daraufhin erschienen gemäß seiner Aussage die wichtigsten Organe auf Türkisch in Berlin. Dazu zählten bis 1934 die Zeitung Istiklal [Die Unabhängigkeit] sowie von 1934 bis 1939 der Verlag und die Zeitschrift Kurtuluş [Die Befreiung/ Wiedergeburt].15 Die erste Ausgabe der Zeitung Istiklal stand unter dem Motto „Den Menschen Freiheit! Den Nationen Unabhängigkeit!“ Rəsulzadə war der Chefredakteur von Istiklal und verfasste die Leitartikel der Zeitung.16 Kurtuluş wurde von dem Exilhistoriker Hilal Münschi17 gegründet und bezeichnete sich als das Organ der „nationalen Bewegung von Aserbaidschan“. Dem Historiker Xaləddin Ibrahimli zufolge können die in dieser Zeitschrift angesproche12 Der Erscheinungszeitraum der Zeitung Yeni Kafkasya wird von Rəsulzadə auf 1923 bis 1931 festgelegt. Dem Historiker Nasiman Yaqublu zufolge erschien die Zeitung allerdings nur bis 1927.

Zitiert nach XX Əsr Azərbaycan tarixi, 2. Bd., hrsg. von Yusif Yusifov und Tofiq Vəliyev, Baku 2004, s. 277. Die von Yaqub Mahmudov herausgegebene Enzyklopädie legt den Erscheinungszeitraum auf Herbst 1922 bis November 1927 fest. Artikel Yeni Qafkasya, in: Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, 2. Bd., hrsg. von Yaqub M a h m u d o v, Baku 2005, s. 437 13 Artikel Yeni Qafkasya, in: Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, 2. Bd., hrsg. von Yaqub M a h m u d o v, Baku 2005, s. 438.

14 Die Zeitung Odlu Yurt erschien von März 1929 bis August 1931. Rəsulzadə war Chefredakteur dieser Zeitung. Mehr dazu Artikel Odlu Yurd, in: Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, 2.

Bd., hrsg. von Yaqub M a h m u d o v, Baku 2005, s. 274.

15 Die Zeitschrift Kurtuluş erschien von 1934 bis 1938/9. Die Zeitung Istiklal wurde von 1932 bis 1934 in Berlin herausgegeben. Siehe XX Əsr Azərbaycan tarixi, 2. Bd., hrsg. von Yusif Yusifov und Tofiq Vəliyev, Baku 2004, S. 278. Mehr zur Zeitschrift Kurtuluş siehe I b r a h i m l i, Xaləddin: Vətən tarixinin öyrənilməsində “Qurtuluş” dərgisinin yeri [Stellung der Zeitschrift “Qurtuluş” bei der Erforschung der Heimatgeschichte], in: İPƏK YOLU 2 (2009), s. 75-78.

16 Die letzte Ausgabe erschien am 15. August 1934. Mehr dazu im Artikel Istiqlal, in: Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, 2. Bd., hrsg. von Yaqub M a h m u d o v, Baku 2005, s. 63.

17 Hilal Münschi war einer der Austauschstudenten, die durch den Erlass der Aserbaidschanischen Regierung 1918-1919 zum Studium nach Deutschland entsandt wurden. Nach der bolschewistischen Okkupation ist Münschi in Deutschland geblieben und weigerte sich ins sowjetische Aserbaidschan zurückzukehren.

116

WIEBKE BACHMANN & ZAUR GASIMOV

nen Themenbereiche in sechs Kategorien eingeteilt werden: Darstellungen von den Ereignissen in der UdSSR, der Geschichte und Kultur Aserbaidschans, der sowjetischen Wirtschafts- und Finanzkrise, der Prozesse in der internationalen Politik, der Integrationskonzepte zur kaukasischen Einheit sowie der historisch-politischen Dimension der Aserbaidschankunde.18 In der Tat definierte Rəsulzadə Exil vor allem als Widerstand: „Die politische aserbaidschanische Emigration hat die Aufgabe, in erster Linie den großen Kampf ideologisch zu untermauern, politisch, diplomatisch und taktisch zu leiten, um damit die Idee der aserbaidschanischen Selbständigkeit weiter zu festigen.“19 Um 1930 wanderte Rəsulzadə schließlich aus der Türkei aus. Er reiste und lebte zwischen Paris, Berlin und Warschau. In Polen ließ er sich in den 1930er Jahren nicht zuletzt aus privaten Gründen20 nieder. Das Leben im Exil dauerte bis zu seinem Tode 1955 in Ankara an, wohin er erst kurz nach dem Zweiten Weltkrieg zurückgekehrt war. Es waren fast dreißig Jahre publizistischer und wissenschaftlicher Aktivitäten in Frankreich, Deutschland und vor allem in Polen, die im Folgenden in ihren thematischen Schwerpunkten nachgezeichnet werden sollen.21 Die russische Fremdherrschaft und die nationale Befreiungsbewegung in Aserbaidschan Für Rəsulzadə wie für viele andere Exilanten aus den nicht-russischen Gebieten des ehemaligen Zarenreichs war die Kontinuität zwischen dem Zarenreich und der Sowjetunion offensichtlich. Für Aserbaidschan und 18 I b r a h i m l i, Xaləddin: Vətən tarixinin öyrənilməsində “Qurtuluş” dərgisinin yeri, s. 75ff.

19 R e s u l - z a d e, M. E.: Das Problem Aserbaidschan, s. 38.

20 Die zweite Ehefrau Rəsulzadəs war polnische Staatsbürgerin Wanda (nannte sich nach der Heirat Leyla). Vgl. hierzu Məhəmməd Əmin və Vanda Rəsulzadələr mübarizə yollarında [Məhəmməd Əmin und Vanda Rəsulzadə in den Jahren des Kampfs], in: Ədəbiyyat qəzeti 20/28.05.2009, in: http://www.edebiyyatqazeti.com/cgi-bin/edebiyyt/index.cgi id=1791 (30.05.2009).

21 Dem politischen Werdegang, seinem Wirken in Aserbaidschan und im Ausland sind mehrere Monographien gewidmet. Vgl. Ya q u b l u, N.: Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Baku 1991; I b r a h i m l i, X.: Azərbaycan siyasi mühacirəti [Die politische Emigration aus Aserbaidschan], Baku 1996; Q u r b a n o v, Şamil: Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Baku 2001; Ə l i z a d ə, Soltan H.: Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və İslam (mülahizələr, şərhlər) [Məhəmməd Əmin Rəsulzadə und Islam (Überlegungen und Kommentare)], Baku 2003; O r u c l u, M. R.: Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və ictimai-siyasi ideallar [Məhəmməd Əmin Rəsulzadə und die gesellschaft-politischen Ideale], Baku 2005; Ağayev, Müstəqil: Məhəmməd Əmin Rəsulzadə (ictimai-siyasi və fəlsəfi görüşləri) [Məhəmməd Əmin Rəsulzadə (gesellschaftlich-politische und philosophische Ansichten)], Baku 2006; Ə l ə k b ə r o v, Faiq: Məhəmməd Əmin Rəsulzadə dünyagörüşü [Die Weltanschauung von Məhəmməd Əmin Rəsulzadə], Baku 2007.

NATIONALISMUS UND ANTI-KOMMUNISMUS IM EXIL

117

andere Turkvölker erkannte Rəsulzadə keinerlei soziale oder politische Entwicklungsvorteile aus der russischen Vorherrschaft. Im Gegenteil behauptete er, „die heutigen Nachfolger der Zaren haben Aserbaidschan noch mehr Elend, Not und Unglück gebracht als ihre Petersburger Vorgänger.“22 Selbst wirtschaftlich hätte Russland wenig zur Entwicklung beigetragen. In der Landwirtschaft, aber sogar in der Ölindustrie, wo deutsche Familienunternehmen und englische Gesellschaften neben aserbaidschanischen Investoren dominierten, spielten Russen keine bedeutende Rolle, wie Rəsulzadə festhielt.23 Dagegen verwies Rəsulzadə durchgehend auf die Staatlichkeitstradition Aserbaidschans in der Geschichte. Die eigenstaatliche Existenz Aserbaidschans dauerte ihm zufolge unter wechselnden Herrschaftsdynastien bis zum 16. Jahrhundert an. Infolge der rivalisierenden Machtinteressen des Osmanischen Reiches, Persiens und Russlands zerfiel die Region zunächst in mehrere Chanate und geriet schließlich im 19. Jahrhundert unter russische Vorherrschaft.24 Nach der russischen Revolution 1905 habe der Kampf gegen die russische Fremdherrschaft durch die Gründung von Vereinen, Zeitungen, Schulen und der Bildung politischer Parteien ein neues Ausmaß angenommen. Es wurden zunächst die kulturelle Autonomie sowie politische und rechtliche Gleichstellung (z.B. auf dem Allrussischen Kongreß der Muslime 1905 in Nižnij Novgorod) und schließlich die territoriale Autonomie (z.B. auf dem Kongress der Muslime im Mai 1917 in Moskau) gefordert, die mit der Ausrufung der Aserbaidschanischen Republik am 28. Mai 1918 verwirklicht wurde.25 Eine besondere Bedeutung für den nationalen Widerstand sprach Rəsulzadə der Müsavat-Partei, der er selbst angehörte, zu. Sie sei die Institution des Befreiungskampfes, „die in den Augen des aserbaidschanischen Volkes das nationale Gewissen darstellt und mit dem Begriff Nationalismus synonym“ sei.26 Im Vorwort zu seinem Buch „Das Problem Aserbaidschan“27 schrieb er: „Das Problem Aserbaidschan ist eine blutige, aber zugleich ruhmre22 R e s u l - z a d e, M. E.: Das Problem Aserbaidschan, s. 53.

23 Ibidem, s. 20.

24 Ibidem, s. 13ff.

25 Ibidem, s. 27ff.

26 Ibidem, s. 29, 35ff.

27 Die Schrift basierte auf einem Vortrag, den Rəsulzadə im Mai 1937 im Berliner Humboldt Klub gehalten hatte. Sie bot einen umfangreichen Einblick in die Landeskunde, Geschichte und Kultur Aserbaidschans und zeichnete dann die Entstehung und Entwicklung der nationalen Bewegung und den Widerstand gegen die russische Herrschaft nach. Siehe R e s u l - z a d e, M. E.: Das Problem Aserbaidschan, passim.

118

WIEBKE BACHMANN & ZAUR GASIMOV

iche Epopöe eines für seine Selbständigkeit und Freiheit kämpfenden Volkes. Dieses Volk zählt zu seinen Freunden alle den Nationalismus achtenden Menschen und zu seinen Feinden nur die roten Eindringlinge, die alle Heiligtümer der Menschen mit Füßen treten und deren Ideologie der Kommunismus ist“.28 Dabei betonte er die Verbindung zu Deutschland in der Hoffnung auf ein „besonderes Verständnis“, indem er hervorhob, dass es Deutschland sei, „wo der Kampf für solche Begriffe, wie nationale Selbständigkeit, nationale Ehre und Existenz, die ja die Seele der Kulturgeschichte darstellen, geführt wird und wo zugleich die Fahne des Kampfes gegen den zerstörenden russischen Bolschewismus hochgehalten wird.“29 Der nationale Befreiungskampf, den Rəsulzadə hier anspricht, war nicht zuletzt der wichtigste Inhalt seiner Exiltätigkeit. Dabei wurden verschiedene Widerstandskonzepte im Ausland aufgenommen, die eine anti-kommunistische Komponente beinhalteten. Ein Beispiel dafür ist die so genannte Prometheus-Idee.30 Dieses Konzept wurde in Polen in der Zwischenkriegszeit erarbeitet und beinhaltete die Unterstützung der Unabhängigkeitsbestrebungen nicht-russischer Völker in der Sowjetunion und hatte letztlich die Zerstückelung der UdSSR zum Ziel. So schrieb Rəsulzadə 1938, dass sich die nationalen Bewegungen in der „Prometheusfront“ zusammengetan hätten, „die die größte und mächtigste Organisation der von dem roten Imperialismus unterdrückten Völker darstellt.“31 Im Polen der Zwischenkriegszeit erhielten die kaukasischen Emigranten eine einmalige Chance sich wissenschaftlich und publizistisch 28 R e s u l - z a d e, M. E.: Das Problem Aserbaidschan, s. 7.

29 Ibidem, s. 7.

30 Zum Thema des osteuropäischen Prometeizms detaillierter bei R a d w a ń s k i, Tadeusz: Idea prometejska na tle geopolityki Polski, in: Wschod 4-1(20-21) 1935-36, S. 17-24; Wo y t a k, Richard: The Promethean Movement in Interwar Poland, in: East European Quarterly, Vol. XVIII, no. 3 (September 1984), S. 273–78; M i k u l i c z, S.: Prometeizm w polityce II Rzeczypospolitej, Warszawa 1971; N o w a k, Andrzej: Jak rozbić rosyjskie imperium? Idee polskiej polityki wschodniej 1733-1921, Warszawa 1995; K o r n a t, M.: Bolszewizm, totalitaryzm, rewolucja, Rosja. Początki sowietologii i studiów nad systemami totalitarnymi w Polsce (1918-1939), Krakow 2003; K o r n a t, M.: Polska szkola sowietologiczna. 1930-1939, Kraków 2003; K o r n a t, M.: Polityka równowagi (1934-1939). Polska między Wschodem a Zachodem, Kraków 2007; K o r n a t, M.: Ruch prometejski – własne doświadczenie polityki zagranicznej II Rzeczypospolitej, s. 76-86, Nowa Europa Wschodnia 2/08, www.new. org.pl; S n y d e r, T.: Sketches from a Secret War: A Polish Artist’s Mission to Liberate Soviet Ukraine.

Yale University Press. 2005; S n y d e r, T.: Tajna wojna. Henryk Józewski i polsko-sowiecka rozgrywka o Ukrainę. Kraków. 2008; M a m o u l i a, G.: L’histoire du groupe Caucase (1934-1939), Cahiers du monde russe 48-2007/1, s. 45-85.

31 R e s u l - z a d e, M. E.: Das Problem Aserbaidschan, s. 57.

NATIONALISMUS UND ANTI-KOMMUNISMUS IM EXIL

119

mit ihren Ursprungsländern zu befassen. Bereits im Jahre 1930 veröffentlichte die Zeitschrift Wschód einen Überblicksartikel Rəsulzadəs unter dem Titel „Die Republik Aserbaidschan“.32 Im selben Jahr veröffentlichte Rəsulzadəs Mitstreiter, Hilal Münschi, eine Broschüre „Die Republik Aserbaidschan. Eine geschichtliche und politische Skizze“ in Berlin.33 Im Geiste der Prometheus-Idee schrieb Rəsulzadə mehrere Abhandlungen, Essays und Artikel für die polnischsprachigen Fachzeitschriften und Periodika. Zu wichtigsten Foren wurden die Wilnaer tatarische Zeitung Rocznik tatarski34 und die Monatszeitschrift Wschód. Gleichzeitig publizierte Rəsulzadə in der Pariser Zeitschrift Le Prométhée (Gründungsjahr 1926) und der Revue de Prométhée (ab 1929) und gab mehrere Bücher auch in Deutschland heraus. Obwohl er nicht mehr in der Türkei war, schrieb Rəsulzadə auch weiterhin für die aserbaidschanischen Exilantenzeitschriften in Istanbul, wie z. B. für die Azerbaycan Yurt Bilgisi35, die zwischen 1932 und 1934 existierte. 1938 gab der Aserbaidschanische Volksverlag (Azerbajdźańskie wydawnictwo narodowe)36 in Warschau eine größere Monographie Rəsulzadəs über „Aserbaidschan im Kampf für die Unabhängigkeit“ heraus.37 Das Resultat intensiver Auseinandersetzungen Rəsulzadəs mit der sowjetischen Politik im Kaukasus und in Aserbaidschan war ein länge32 R e s u l - Z a d e, M. E.: Rzeczpospolita Azerbejdżańska, in: Wschód 2 (1930).

33 Vgl. M u n s c h i, Hilal: Die Republik Aserbaidschan. Eine geschichtliche und politische Skizze, Berlin 1930. 1936 veröffentlichte Hilal Münschi einen Artikel zu Aserbaidschan auf Deutsch im von Adolf Ehrt herausgegebenen Sammelband „Der Weltbolschewismus“. Vgl. M u n s c h i, Hilal: Aserbaidschan, in: Ehrt, A. (Hg.): Der Weltbolschewismus. Ein internationales Gemeinschaftswerk über die bolschewistische Wühlarbeit und die Umsturzversuche der Komintern in allen Ländern, Berlin-Leipzig 1936, s. 447-449.

34 Interessant ist die Verbindung Rəsulzadəs zur tatarischen Diaspora in der Türkei und in Polen.

Seine Erinnerungen an den prominenten tatarischen Exilintellektuellen Ayaz Ishaki wurden im 1979 in Ankara herausgegebenen Sammelband zum Andenken an Ishaki veröffentlicht. Siehe Resulzade, Mehmet Emin: Ayaz Ishaki Merhum için, in: Muhammed Ayaz Ishaki. Hayatı ve fealiyeti. 100. doğum yılı dolayısıyla, Ankara 1979, s. 316-320.

35 Mehr zu Azerbaycan Yurt Bilgisi siehe Şen, Bülent: Publications and activities of Azerbaijan intellectuals in turkey: Azerbaycan Yurt Bilgisi, in: İPƏK YOLU 3-4 (2009), s. 50-58.

36 Die Aktivität dieses Verlags wurde infolge des sowjetisch-nationalsozialistischen Übergriffs auf Polen 1939 eingestellt. Das aserbaidschanische Verlagswesen in der Türkei, das nach einem ähnlichen Prinzip aufgebaut worden war, setzte seine Tätigkeit während des Kriegs und nach 1945 fort.

Besonders erwähnenswert ist die Konferenz des Mitstreiters von Rəsulzadə, Ahmet Ceferoğlu 1952 in Ankara, die von Azerbaycan Kültür Derneği (Aserbaidschanischer Kulturverein) organisiert wurde. Vgl. hierzu Prof. Dr. Ahmet Ceferoğlu: Azerbaycan dil ve edebiyatının dönüm noktaları. “Azerbaycan Kültür Derneği”nin teşebüsü ile 5 Nisan 1952 de eski Halkevinde verilen konferans, Ankara 1953.

37 R e s u l - z a d e, M. E.: Azerbejdżan w walce o niepodległość [Aserbaidschan im Kampf für die Unabhängigkeit], Wasrchau 1938 (siehe Abbildung 1).

120

WIEBKE BACHMANN & ZAUR GASIMOV

rer Artikel über die „Nationalen Strömungen im sowjetischen Aserbaidschan,“ den er 1935 in Wschód veröffentlichte.38 Mehrere kaukasische und ukrainische Exilanten befassten sich mit der Untersuchung der politischen Strömungen, oppositionellen Bewegungen innerhalb der „Kommunismen“ in ihren Ursprungsländern. Das traf auch bei polnischen Beobachtern auf Interesse. Der Publizist Z. Karwowski z.B. veröffentlichte bereits 1933 einen längeren Aufsatz zur Geschichte der oppositionellen Tendenzen in der Kommunistischen Partei Georgiens.39 Auch Rəsulzadə widmete sich den vielfältigen Kontroversen, die sich unter den Kommunisten selbst auftaten. So zählte er die Forderungen der aserbaidschanischen Kommunisten um Əyyub Xanbudaqov, dem zweiten Sekretär der Kommunistischen Partei Aserbaidschans, auf, die sich schon in den 1920er Jahren stark gegen die Moskauer Bevormundung stellten. Die Besetzung der aserbaidschanischen Verwaltung und Partei mit Russen, die Einführung der russischen Sprache in Aserbaidschan, die Verwendung aserbaidschanischer Einnahmen außerhalb des Landes oder die Ansiedlung russischer Bauern wurde abgelehnt und im Gegenzug die „Türkisierung und Nationalisierung“ eingefordert.40 Rəsulzadə berichtete außerdem, dass diese Differenzen oft öffentlich ausgefochten wurden: „Oft kam es zu regelrechten Zusammenstößen zwischen den beiden Richtungen, wobei den russischen Kommunisten von ihren aserbaidschanischen Genossen öffentlich in den Versammlungen solche Ausdrücke wie „Ihr seid Kolonisatoren […] und Ausbeuter! Weg mit Euch! zugerufen wurde.“41 Ebenso kam es zu ähnlichen Auseinandersetzung um die Berechtigung des Russischen als Sprache zum Beispiel in der Bildung.

38 R e s u l - z a d e, M. E.: Prądy narodowe w Azerbejdżanie Sowieckim (National Trends in Soviet Azerbaijan), in: Wschód, 1-2/17-18 (1935).

39 K r a w o w s k i, Z.: Historja opozycyjnych tendencyj w Partji Komunistycznej Gruzji [Geschichte der oppositionellen Tendenzen in der Kommunistischen Partei Georgiens], in: Wschód, 3-4/ 11-12 (1933), S. 59-64.

40 R e s u l - z a d e, M. E.: Das Problem Aserbaidschan, s. 42f. In der Tat wurde Əyyub Xanbudaqov (1893-1937) von Moskau des nationalen Abweichlertums beschuldigt und 1937 zunächst zu fünf Jahren Gefängnis verurteilt und dann im gleichen Jahr erschossen. Erst 1957 wurde er im Zuge der Entstalinisierung posthum rehabilitiert.

41 R e s u l - z a d e, M. E.: Das Problem Aserbaidschan, s. 45. Besonders weist Rəsulzadə auf den Streit zwischen dem aserbaidschanischen Kommunisten Həbib Cəbiyev, Chefredakteur der Zeitung Komünist, und dem russischen Kommunisten Naum M. Matusov (1901 - 1938) [von Rəsulzadə als Maltusof angegeben], von 1930-1932 Leiter der Zeitung Bakinskij Rabočij in Aserbaidschan hin. Cəbiyev hatte Matusov ebenfalls als Kolonisator bezeichnet und wurde daraufhin als nationaler Abweichler aus allen Ämtern und der Partei entlassen.

NATIONALISMUS UND ANTI-KOMMUNISMUS IM EXIL

121

Aserbaidschan: Geschichte –Landeskunde – Kultur In seinen Artikeln versuchte Rəsulzadə nicht nur auf die politischen Prozesse in der damaligen Sowjetunion und auf die Russifizierungspolitik Moskaus im Kaukasus einzugehen, sondern auch zum Bekanntwerden der aserbaidschanischen und kaukasischen Kultur und Traditionen in Europa beizutragen.

In vielen Publikationen stellten die Autoren ihr Land vor: es wurden die Daten zur Anzahl der Einwohner, zur geographischen Lage sowie zur geschichtlichen Entwicklung von den Anfängen bis zur bolschewistischen Okkupation 1920 übermittelt.42 So sind z.B. Rəsulzadəs Broschüre „L’Azerbaidjan en lutte pour l’independance“43 (Paris) oder auch sein Buch „Das Problem Aserbaidschan“ (Berlin) umfassende Darstellungen zur Geschichte, Kultur und Gegenwart Aserbaidschans. Ebenso verfasste auch Hilal Münschi 1930 eine Schrift zum Thema „Die Republik Aserbaidschan“44.

Bemerkenswert ist in diesem Kontext, dass die aserbaidschanische Musavat-Regierung während der kurzen Unabhängigkeit bereits 1919 mehrere Broschüren mit landeskundlicher Information über Aserbaidschan auf Französisch in Paris herausgegeben hatte. Schon hier wurde das Ziel der Popularisierung des Wissens über die Republik Aserbaidschan in Europa verfolgt.45 Intensiv setzte sich Rəsulzadə mit der aserbaidschanischen Literatur und Literaturgeschichte auseinander. 1936 veröffentlichte er einen polnischsprachigen Überblicksartikel zur aserbaidschanischen Literaturgeschichte in der Zeitschrift Wschód. Rəsulzadə lieferte einen Überblick über die literarische Entwicklung in Aserbaidschan seit dem 8. Jahrhundert, indem er die Biographien und einzelnen Werke der bekanntesten Schriftsteller und Dichter Aserbaidschans nachzeichnete.46 Besonders intensiv ging er auf die Sprachenfrage ein und hob das Verdrängen des Arabischen und des Persischen durch die „aserbaidschanische Volksspra42 Interessanterweise benutzt Rəsulzadə den polnischen Begriff Rzeczpospolita, und nicht den geläufigen Terminus Republika, obwohl der erste Begriff eigentlich nur auf Polen bezogen ist.

43 R a s s o u l - z a d é, M. E.: L’Azerbaidjan en lutte pour l’independence, Paris 1930.

44 M u n s c h i, Hilal: Die Republik Aserbaidschan, Berlin 1930.

45 Vgl. La République de l’Azerbeidjan du Caucase, Paris 1919.

46 R e s u l z a d e, M. E.: Literatura Azerbejdżanu [Die Literatur Aserbaidschans], in: Wschód 2-3 (1936), S. 63-70. Zur deutschen Übersetzung dieses Artikels siehe: Məmməd Əmin Rəsulzadə (18841955). Die Literatur Aserbaidschans. Aus dem Polnischen übersetzt und kommentiert von Zaur G a s i m o v, in: Jahrbuch Aserbaidschanforschung 2009, 3 (2010), s. 231-242.

122

WIEBKE BACHMANN & ZAUR GASIMOV

che“, die im 18.-19. Jahrhundert in der Poesie und Prosa zu dominieren beginnt, hervor. Ebenfalls 1936 erschien eine Broschüre zur modernen Literatur Aserbaidschans auf Türkisch in Berlin47 und auf Russisch in Paris.48 Rəsulzadə maß der aserbaidschanischen Kultur auch innerhalb der türkischen Welt eine besondere Bedeutung zu. In vielen Bereichen wie im Theater, der Oper und der Dichtung hätte die aserbaidschanische Kultur eine Vorreiterrolle eingenommen, weshalb er auf eine herausragende Stellung Aserbaidschan verwies.49 Dass Russland an den Peripherien eine kulturelle Mission zukam wie dies von z.B. Fedor Dostoevskij, aber auch von russischen Zeitgenossen Rəsulzadəs immer wieder hervorgehoben wurde, stellte Rəsulzadə vehement in Frage. Er schrieb: „die angeblich europäische Kulturmission der Russen in Kaukasien aber äußerte sich darin, dass das System der von allen Kulturvölkern Europas verabscheuten russischen Leibeigenschaft […] in Aserbaidschan von den russischen Beamten gewaltsam eingeführt wurde.“50 Gerade die europäische Dimension und die angeblich europäische „Zivilisationsmission“ sprach Rəsulzadə der russischen Kultur ab. Die religiöse Intoleranz, die sozialen Realitäten und die militärische Verwaltung hätten für die Chanate im Kaukasus vielmehr einen politischen und sozialen Rückschritt bedeutet. Die Abgrenzung von Russland erfolgte in Rəsulzadəs Werk somit nicht nur politisch, sondern betraf ihm zufolge alle Bereiche. „Wie man sieht, hat Aserbaidschan weder mit dem früheren, noch mit dem heutigen bolschewistischen Rußland irgendwelche Gemeinschaft. Aserbaidschan ist in religiöser, kultureller, rassischer und in geistiger Hinsicht grundverschieden von Rußland.“51 Die Konzepte von Turan und Panturkismus Als Reaktion auf das Anwachsen des Nationalismus als politische Ideologie in Europa in der zweiten Hälfte des 19. Jahrhunderts verbreitete sich im Zarenreich der panslawistische Gedanke. Unter den Muslimen 47 Dies ist einer Publikationsliste des Verlags Kurtuluş im Anhang an Rəsulzadəs Buch „Das Problem Aserbaidschan“ zu entnehmen. Siehe Anhang zu R e s u l - z a d e, M. E.: Das Problem Aserbaidschan, Berlin 1938.

48 R a s u l z a d e, Mamed Emin: Sovremennaja literatura Azerbajdžana [Die moderne Literatur Aserbaidschans], Paris 1936.

49 R e s u l - z a d e, M. E.: Das Problem Aserbaidschan, s. 17, 23.

50 R e s u l - z a d e, M. E.: Das Problem Aserbaidschan, s. 19.

51 Ibidem, s. 53.

NATIONALISMUS UND ANTI-KOMMUNISMUS IM EXIL

123

Russlands entstand daraufhin der so genannte Panturkismus52, der bald auch viele Sympathisanten im Osmanischen Reich anzog. Bereits 1918 hieß einer der größten Verlage in Baku Turan. Auch Rəsulzadə setzte sich mit der Idee des Panturkismus und des Turan53 auseinander. Turan sollte zum Schlüsselwort, zum zentralen Element eines turksprachigen Nationalismus werden: Mit den theoretischen Grundlagen des Nationalismusphänomens befasste sich Rəsulzadə intensiv. Er veröffentlichte einen Essay unter dem Titel „Synthese der Epoche“54, in dem er schrieb: „Der Kommunismus, der in Russland an die Macht gekommen ist, führt einen Todeskampf gegen das liberale und demokratische Europa.“55 Er bekämpfe den Nationalismus, der zum Beispiel die Klassengesellschaft in Frage stelle. Im Nationalismus der geknechteten Völker Osteuropas aber erkannte Rəsulzadə die Kraft, die allein imstande wäre, sich gegen den sowjetischen Kommunismus durchzusetzen.

In Paris veröffentlichte er 1930 eine Abhandlung zum Thema „O panturanizme“ [Über den Panturansimus], in der er zu den damaligen russischen Konzepten in den russischen Exilzeitungen Dni [Tage] und Vozroždenie [Wiedergeburt] kritisch Stellung bezog.56 Das Vorwort für dieses Buch stammte vom georgischen Menschewik und Exilpolitiker Noe Žordania. Die Publikation erschien in russischer Sprache und lieferte eine neue Auffassung des Pantürkismus. Rəsulzadə verstand unter Turan keinen einheitlichen Staat von Istanbul bis nach Westchina, in dem alle Turkvölker in einer einheitlichen politischen Entität zu leben hatten. Stattdessen stand für ihn die intensive Zusammenarbeit im Bereich Kultur im Vordergrund.57 Dieses Buch löste einen neuen Diskurs unter 52 Im klassischen Panturkismus geht es um politische und kulturelle Integrationskonzepte, die alle Turkvölker umfassen sollen. Wichtige Vertreter waren Əli Bəy Hüseynzadə, Yusif Akçura, Ahmed Ağaoğlu und Ziya Gökalp. Zum Pantürkismus in Russland siehe Červonnaja, Svetlana: Pantjurkizm i panislamizm v rossijskoj istorii [Panturkismus und Panislamismus in der russländischen Geschichte], in: Otečestvennye zapiski, 5/ 13/ 2003, http://www.strana-oz.ru/?numid=14&article=657 (26.07.2010).

53 Unter dem Turan versteht man einen geografischen Raum, der eine kulturelle, ethnische sowie sprachliche Homogenität aufweist und alle Turkvölker umfassend vom Balkan bis nach Westchina reicht. Vgl. G ö k a l p, Ziya: Türkçülüğün Esasları [Die Grundlagen des Türkentums], Istanbul 1923; Landau, Jacob: Pan-Turkism: From Irredentism to Cooperation, 2. Aufl., London 1995.

54 R e s u l z a d e, M. E.: Synteza epoki (Synthesis of Epoch), in: Wschód 2 (1938), s. 9-16.

55 Ibidem, s. 10.

56 Vgl. R a s u l z a d e, M. E.: O panturanizme. V svjazi s kavkazskoj problemoj [Über den Panturanismus. In Zusammenhang mit dem kaukasischen Problem], Paris 1930, Oxford 1985, Baku 2007.

57 Diese Ideen vertrat Rəsulzadə auch in der Zusammenarbeit mit den polnischen Tataren und ihren Presseorganen. 1932 druckte das Wilnaer Rocznik Tatarski seine Ansprache an die Tataren Polens ab.

Vgl. R e s u l - z a d e, M. E.: Aleyhim Selam!, in: Rocznik Tatarski 1932, s. 206-208.

124

WIEBKE BACHMANN & ZAUR GASIMOV

den kaukasischen Emigranten und Exilanten in Europa aus. Noch 1930 wurde es in der Pariser Exilzeitschrift Gorcy Kavkaza rezensiert.58 Auch der Vertreter der nordkaukasischen Emigranten Barasbi Baytugan schrieb eine Rezension in der Warschauer Zeitschrift Wschód.59 Diese Idee der kulturellen Einheit der Turkvölker findet sich auch in späteren Werken Rəsulzadəs. So schrieb er 1938 in seinem deutschen Buch „Das Problem Aserbaidschan“, „daß Aserbaidschan zur allgemein-türkischen Kulturund Blutsgemeinschaft gehört.“60 Von besonderer Bedeutung war diese Verbindung vor dem Hintergrund des nationalen Befreiungskampfes für Rəsulzadə. Nur ein gemeinsames Vorgehen aller turko-tatarischen Völker könnte erfolgreich zur Unabhängigkeit führen. Die Kultur- und Blutsgemeinschaft verstand Rəsulzadə demnach als „Hauptwaffen des Kampfes“.61 In diesem Kontext ist auch der Artikel zu sehen, den Rəsulzadə 1938 in Reaktion auf den Tod Kemal Atatürks62 in der Zeitschrift Wschód publizierte.63 Die kaukasische Konföderation Neben der Bemühung um die landeskundliche Darstellung Aserbaidschans in Europa befasste sich Rəsulzadə mit den Ideen einer Föderation bzw. Konföderation im Kaukasus. Einerseits sollte der konföderative Gedanke eine Konfliktlösung für die Region bringen, andererseits sollte es die Region durch die Einheit und das gemeinsame Vorgehen außenpolitisch – d.h. vor allem im Kampf gegen die russische Vorherrschaft – stärken. Dies zeugte von einem Ideentransfer, dem die kaukasischen Emigrées in Polen unter Józef Piłsudski ausgesetzt waren.64 Piłsudski hatte sich mit Föderationen als einer möglichen Form der zukünftigen Entwicklung Polens und Osteuropas beschäftigt. Bereits 1930 wandte sich Rəsulzadə mit einem längeren Appell in der Pariser Zeitschrift Gorcy 58 Dieses Buch sei „ein wertvoller Beitrag zur Geschichte der muslimischen Kultur und jeder Kaukasier sollte mit ihm vertraut sein“. Vgl. Gorcy Kavkaza, 21-23 (1930), S. 56f.

59 Wschód, 2/ 4 (1931).

60 R e s u l - z a d e, M. E.: Das Problem Aserbaidschan, s. 55.

61 Ibidem, s. 56.

62 Es kommt zu Vergleichen zwischen Józef Piłsudski und Mustafa Kemal Atatürk, die sich bereits in Artikeln der polnischen Intellektuellen in den Jahren zuvor finden lassen. Vgl. G ó r k a, Olgerd: Rola ludzi a warunków w tworzeniu Europy Wschodniej XX wieku, in: Wschód, 2-3 (1936), s. 31.

63 Smierć Kemala Atatürka, in: Wschód 4 (1938), s. 18-22.

64 Zum Thema der kaukasischen Föderation schrieb auch Murat B. Baragun. Vgl. B a r a g u n, M u r a t B.: U bram wolności, in: Wschód 2 (1930), s. 20-22.

NATIONALISMUS UND ANTI-KOMMUNISMUS IM EXIL

125

Kavkaza an die kaukasischen Emigranten: „Die Einigung der Völker des Kaukasus und ihre Entschlossenheit darüber, dass man die Ideen der unabhängigen kaukasischen Föderation verwirklichen soll, sind die Grundlagen unseres endgültigen Sieges. Völker des Kaukasus, vereint Euch, enger die Reihen und hebt neben Euren Naionalfahne auch die Fahne der kaukasischen Einheit.“65 Ab 1931 veröffentlichte Rəsulzadə einen Artikel zur Idee einer kaukasischen Konföderation in Wschód.66 Er führte einen intensiven Gedankenaustausch mit den nordkaukasischen, georgischen, polnischen und ukrainischen Prometheisten und Emigrées in Polen und in Frankreich über diese Idee. 1933 vertiefte er diese Gedanken in einem Artikel zu den Problemen des Kaukasus in der Zeitschrift Gorcy Kavkaza.67 Dabei handelte es sich im Prinzip um eine Rezension zu dem im gleichen Jahr in Paris erschienenen Buch des aserbaidschanischen Exilhistorikers Mir-Yacoub „Le Probléme du Caucase“. Rəsulzadə zufolge sei die Hauptidee MirYacoubs die Gründung einer unabhängigen kaukasischen Konföderation.

Vorname und Fussnote!

Im Sommer 1934 nahm die Idee konkrete Züge an. Rəsulzadə reiste nach Brüssel, wo er mit aserbaidschanischen, nordkaukasischen und georgischen Gleichgesinnten (Əlimərdan B. Topçubaşi, Girej Sunsch, Ibrahim Çulik, Tausultan Şakman sowie Noe Žordania, Akaki Čchenkeli) zusammentraf. Sie unterschrieben gemeinsam das „Dokument der politischen Reife und Weisheit der kaukasischen Völker“68, das den Pakt der Kaukasischen Konföderation ins Leben rief. Der Text des Paktes wurde im selben Jahr im Wschód abgedruckt.69 Das Ereignis wurde von zahlreichen Exilantenmedien intensiv beleuchtet. Die ukrainische Zeitung Tryzub sowie das kalmükische Wochenblatt Cagan öwsini dolgan hoben die Bedeutung des Paktes hervor, während die russische Exilantenzeitschrift Vozroždenie in Paris diesen scharf verurteilte.70 Verbündete in der Konföderation waren Georgien und der Nordkaukasus, aber auch Armeniens 65 R a s u l z a d e, M. E.: Pod lozungom edinstva Kavkaza, in: Gorcy Kavkaza 19-20 (1930), s. 8-14.

66 R e s u l - z a d e, M. E.: Idea Konfederacji Kaukaskiej (The Caucasian Confederation), in: Wschód, 2/4 (1931).

67 R a s u l - Z a d e, M: E.: Problema Kavkaza [Das Problem des Kaukasiens], in: Gorcy Kavkaza 44 (1933), s. 8-10.

68 Gurdzistani: Pakt Konfederacji Kaukaskiej [Pakt der Kaukasischen Konföderation], in: Wschód 2-3-4/ 14-15-16 (1934), s. 169.

69 Treść paktu Konfederacji Kaukaskiej [Inhalt des Paktes der Kaukasischen Konföderation], in: Wschód 2-3-4/ 14-15-16 (1934), s. 170-171.

70 Zum Überblick über die Resonanz in den Exilmedien vgl. in: Wschód 2-3-4/ 14-15-16 (1934), s. 171-173.

126

WIEBKE BACHMANN & ZAUR GASIMOV

Teilnahme wurde von Rəsulzadə nicht ausgeschlossen. „Das vierte Volk Transkaukasiens, Armenien, das noch abseits vom gemeinsamen Kampf steht, hat seinen Platz in dem erwähnten Pakt frei, der von ihm jederzeit besetzt werden kann.“71 Fazit Die publizistische Aktivität Rəsulzadəs war vielfältig und überdauerte mehrere Jahrzehnte. Dabei kristallisierten sich die von ihm entwickelten Gedanken unter den Umständen einer intensiven Rezeption der im damaligen Europa verbreiteten Ideologien ((Anti-) Kommunismus, National-Sozialismus, Faschismus) heraus. Von besonderem Einfluss zeigte sich der aktive Austausch mit den Exilanten aus dem Kaukasus, Tatarstan, Russland sowie mit den türkischen und polnischen Intellektuellen. Die Interaktionen und der Ideentransfer prägten die Überlegungen Rəsulzadəs erheblich. Gleichzeitig kommt den Schriften Rəsulzadəs seit Ende der 1980er Jahre in Aserbaidschan eine wachsende Bedeutung zu.

Rəsulzadə selbst kann als eine der wichtigsten Personen in der türkischmuslimischen Emigration der Zwischenkriegszeit angesehen werden.

71 R e s u l - z a d e, M. E.: Das Problem Aserbaidschan, s. 54.

Pro Georgia, 2010, t. 20, s. 127-137

127

PROMETEIZM W POGLĄDACH I DZIAŁALNOŚCI MEHEMMEDA EMINA RESULZADEGO napisała Shahla Kazimova Warszawa Mehemmed Emin Resulzade urodził się w czasie, kiedy jego rodzinne miasto Baku przeżywało boom naftowy, odnotowując największe tempo rozwoju w całej Rosji, co czyniło z niego atrakcję dla wielu kapitalistów – nafciarzy różnej narodowości. Ze wszystkich stron świata napływali tutaj ludzie w poszukiwaniu fortuny.1 Ludność miasta rosła w niespotykanym tempie, wyprzedzającym dynamikę tak dużych miast jak Nowy Jork czy Paryż. Pojawiła się i rosła w siłę grupa zamożnych przedsiębiorców.

Reprezentujący miejscową ludność azerbejdżańscy milionerzy naftowi szczodrze przekazywali środki na cele publiczne. W mieście pojawiały się wzorowane na europejskiej architekturze wille, budynki teatru, opery, szkół dla kobiet. Rosła liczba dobrze wykształconych młodych ludzi, którzy aktywnie uczestniczyli w życiu publicznym kraju. Azerbejdżańscy magnaci przemysłowi wspomagali nie tylko miejscowych dziennikarzy, lecz również finansowali pisma wydawane w Imperium Rosyjskim przez muzułmańską inteligencję.2 Rodzima grupa przedsiębiorców inwestowała w różne akcje dobroczynne i oświatowe. Dzięki ich wsparciu finansowemu oraz ogólnej liberalizacji w Rosji po rewolucji 1905 r. w Baku powstały liczne gazety, skupiające się na problemach miejscowej ludności. Wykształcona w Azerbejdżanie młodzież, podobnie, jak ich koledzy w całej Rosji, czuła obowiązek uczestnictwa w procesie edukowania swoich rodaków, włączenia się do różnych inicjatyw mających na celu likwidację analfabetyzmu wśród muzułmanów Rosji. Do tej nielicznej grupy, którą określa się 1 Ch. v a n d e r L e e u w, Azerbaijan: a quest for identity. A short history, New York 2000, s. 100.

2 A. L. A l t s t a d t, The Azerbaijani Turks: Power and Indentity under Russian Rule, Stanford, California 1992, s. 33-34; T. Ś w i ę t o c h o s k i, Azerbejdżan i Rosja. Kolonializm, islam i narodowość w podzielonym kraju, Warszawa, 1998, s. 35-36.

128

SHAHLA KAZIMOVA

jako inteligencja, należał między innymi Mehemmed Emin Resulzade.

Był jednym z najbardziej zdolnych i aktywnych publicystów muzułmańskich owych czasów. Jednocześnie od wczesnej młodości angażował się w działalność polityczną, która początkowo była skierowana przeciwko ustrojowi społecznemu w Rosji, uosobieniem którego był carat.

W swoich publikacjach piętnował carat za politykę podwójnych standardów wobec swoich poddanych, za ograniczenia praw muzułmańskiej ludności. Stąd wynikała jego sympatia do rosyjskich socjalistów, którzy głosili równouprawnienie wszystkich obywateli Rosji. Nasuwa się tutaj porównanie z Józefem Piłsudskim, który tak wspominał swoje młodzieńcze lata: „W owe czasy głośną była na całym świecie walka <Narodnej Woli> rosyjskiej z caratem. (…) W tym właśnie czasie przyszła socjalistyczna moda. Moda dla nas Wilnian szła ze wschodu, z Petersburga (…) Petersburski socjalizm (…) dawał mi pewną nić przewodnią, pewien światopogląd.”3 Resulzade krytykował również tradycjonalistyczne społeczeństwo muzułmańskie, które tkwiło w przesądach, fanatyzmie i bierności.

Z dużym zaangażowaniem głosił potrzebę reform w szkolnictwie muzułmańskim, włączył się w muzułmański ruch reformatorski tzw. dżadidizm. Dżadidizm w Rosji miał przeciwstawić się chrystianizacji muzułmańskiej ludności. Wskutek tego, że inteligencja muzułmańska, w tym i Resulzade, nawoływała do jedności muzułmańskiej w obliczu rusyfikacji i chrystianizacji, określano ich jako panislamistów.

Warto zaznaczyć, iż panislamizm oznaczał kulturowo-oświatowy ruch wśród muzułmanów, dążący do zatarcia podziału pomiędzy sunnitami a szyitami. Ponieważ w owym czasie nie powstała jeszcze świadomość narodowa poszczególnych ludów zamieszkujących Rosję, ich przedstawiciele walczyli generalnie o prawa i rozwój wszystkich muzułmanów, tworzących wspólnotę wiernych – ummę. Z tego punktu widzenia Resulzade w początkowym okresie działalności jest określany jako panislamista.

Podczas emigracji w Turcji w latach 1911-1913 Resulzade poznał ideę turkizmu, która skupiała się na uwypukleniu kwestii etnicznej tożsamości ludów tureckojęzycznych. Kiedy w 1913 r. pozwolono mu wrócić do Baku, ideę turkizmu wprowadził do programu założonej przez siebie gazety „Aczig soz”. W podtytule określił gazetę jako turecką, przeciw3 Cytat za: T. S c h a e t z e l, Prace Józefa Piłsudskiego w latach 1892-1901, “Niepodległość”, Londyn, 1951, t. III, s. 15.

PROMETEIZM W POGLĄDACH RESULZADEGO

129

stawiając się carskiemu nazewnictwu, które stosowało wobec ludności Azerbejdżanu określenia „Tatarzy” lub „muzułmanie”. Jednocześnie łamał stereotypowe myślenie o wspólnym narodzie muzułmańskim, podkreślając odrębność narodową Azerów, których określał jako Turków Kaukaskich bądź Azerbejdżańskich.

Polityczną działalność Resulzade rozwijał w ramach partii Musawat, która powstała w 1911 r. jako ugrupowanie panislamistyczne, broniące praw wszystkich muzułmanów Rosji. Po wstąpieniu do partii Resulzade zmienił charakter ugrupowania z religijnego na świecki. Włączając ideę turkizmu w program partii zrobił z niej sztandar ruchu narodowego. Zaczęły się z nim utożsamiać demokratyczne nastawione niepodległościowe siły.

Mimo faktu, że w ciągu dwóch lat istnienia Azerbejdżańskiej Demokratycznej Republiki Resulzade zajmował stanowisko przewodniczącego Rady Narodowej zaledwie kilka tygodni (w okresach: 27 maja- 17czerwca 1918 r. oraz 16 listopada-7 grudnia 1918 r.), stał się on symbolem państwowości azerbejdżańskiej. Wynikało to z faktu, że był przewodniczącym rządzącej partii, cele i założenia której stanowiły podstawę państwa azerbejdżańskiego. Musawat stał się synonimem narodowych rządów, a jej przewodniczący liderem obozu niepodległościowego.

Podsumowując działalność Resulzadego do jego kolejnej emigracji w 1920 r., można wyodrębnić trzy kierunki: zaangażowanie się w poszukiwania tożsamości narodowej, walka o polityczne prawa swoich rodaków w Imperium Rosyjskim oraz bój o niepodległe państwo.

Po okupacji bolszewickiej azerbejdżańska niepodległość popadła w ruinę, a jej architekci byli prześladowani. Mehemmed Emin Resulzade podjął nieudaną próbę ucieczki z kraju przez góry Kaukazu do niepodległej Gruzji. 17 sierpnia 1920 r. został aresztowany. Dzięki interwencji byłego “kolegi po fachu”, Józefa Stalina został zwolniony i sprowadzony przez niego do Moskwy.

Wokół postaci Resulzadego osnuto wiele legend, które trudno potwierdzić wskutek braku dokumentów. Jedną z takich ogólnie przyjętych „prawd” jest twierdzenie, iż ratując Resulzadego i zabierając go w swoim wagonie-salonce do Moskwy, Stalin odwdzięczył się mu za kilkukrotnie uratowanie życia w czasach rewolucyjnej działalności w Baku. Według jednej z wersji Resulzade dał schronienie gruzińskiemu koledze w minbarze4 meczetu, którego achundem, głównym duchownym, był jego 4 Katedra dla duchownego, z której czyta modlitwy.

130

SHAHLA KAZIMOVA

ojciec.5 Za drugim razem Resulzade rzekomo wyrwał Stalina z rąk ludzi jednego z magnatów naftowych, który za podjudzanie robotników do strajków i działalność agitacyjną kazał go wrzucić do szybu naftowego.6 Faktem jest, iż bakiński okres działalności Stalina nie jest dobrze zbadany, co jednak charakterystyczne sam Resulzade nigdzie nie wspominał o faktach uratowania Stalina. Dlatego traktuję podobne rozważania jako próby mitologizowania postaci Resulzadego.

Prawdopodobnie ratując Resulzadego Stalin kierował się nie tyle poczuciem rewanżu, ile pragmatycznymi planami związanymi z przyszłą ekspansją bolszewików na Bliskim Wschodzie. Można przypuszczać, iż Stalin chciał posłużyć się nim, osobą dobrze znaną wśród irańskich socjalistów, dla sowietyzacji Iranu, i dalszego rozszerzenia granic Sowietów na południu. Wydarzenia z lat II wojny światowej pokazują, iż taka teza wcale nie jest pozbawione podstaw. Wkroczenie Armii Czerwonej do Iranu w sierpniu 1941 r. według historyków przypominało sytuację do przyłączenia tzw. zachodniej Ukrainy i zachodniej Białorusi we wrześniu 1939 r.7 W lecie 1922 r. pod pretekstem pracy naukowej Mehemmed Emin Resulzade wyjechał z Moskwy do filii Akademii Nauk ZSRR w Piotrogrodzie. Stamtąd, przy pomocy tatarskich kolegów uciekł łodzią przez Zatokę Fińską do Finlandii, aż w końcu przybył do Stambułu.

Na emigracji Resulzade zorganizował Zagraniczne Biuro Musawatu oraz zapoczątkował prasę emigracyjną. Jego działalność publicystyczna skupiała się na kilku zadaniach: 1. nagłośnieniu sprawy utraconej niepodległości Azerbejdżanu i generalnej propagandy na rzecz narodowego państwa poza granicami Związku Sowieckiego; 2. krytyce reżimu sowieckiego, informowaniu opinii publicznej w krajach europejskich oraz w Turcji o negatywnych skutkach sowietyzacji (nagłośnienie represji politycznych) oraz obaleniu mitu o sukcesach i potędze Związku Sowieckiego, polemice w tej kwestii z oficjalną propagandą Moskwy, z prasą sowiecką; 3. kształtowaniu ideologicznemu młodzieży azerskiej w duchu patryotyzmu i wierności hasłom demokratycznego i niepodległego Azerbejdżanu.

5 М. Сул е й м а н о в, Дни минувшие, Баку 1990, s. 335-338.

6 Г. Гул и е в, Власть и судьба (страницы жизни и деятельности Н. Нариманова и М. Э. Расельзаде), Баку 2007, s. 147.

7 Д. Га с а н л ы, СССР-Иран: Азербайджанский кризис и начало холодной войны (1941-1946), Москва 2006, s. 9-10.

PROMETEIZM W POGLĄDACH RESULZADEGO

131

Jeżeli po kolei przyjrzeć się najbardziej istotnym elementom działalności Resulzadego za czasów Imperium Rosyjskiego, niepodległej Azerbejdżańskiej Republiki Demokratycznej oraz Azerbejdżanu w składzie Związku Sowieckiego, można zauważyć pewną analogię. Walczył on bowiem o sprawę Azerbejdżanu, której głównym wrogiem była Rosja.

W latach międzywojennych polską politykę wschodnią determinowało przeświadczenia Marszałka Józefa Piłsudkiego oraz jego najbliższego otoczenia o niebezpieczeństwie, w jakim znalazła się Polski za sprawą bolszewickiej Rosji. W związku z tym powstał program polityczny skierowany na robicie Związku Sowieckiego na narodowe państwa, które pełniłyby rolę buforu pomiędzy Polską a Rosją. Owej strategii nadano romantyczną nazwę prometeizm.8 W literaturze dotyczącej nazewnictwa ruchu prometejskiego istnieją rozbieżności. Według jednych źródeł tym, który zaproponował określenie porozumienia antysowieckiego słowem „prometeizm” był płk. Tadeusz Schaetzel.9 Natomiast historyk Józef Lewandowski pisał, że „zdaje się nazwę tę wymyślili Gruzini”10.

Rzeczywiście postać przykutego do gór Kaukazu Prometeusza była bardzo popularna wśród Kaukazczyków. Resulzade jeszcze w 1918 r. w swoim przemówieniu na otwarcie parlamentu Azerbejdżanu porównał narody kaukaskie ze zniewolnionym Prometeuszem, a ptaka, który wy8 Wprowadzenie do tematu można znaleźć w następującej literaturze: E. C h a r a s z k i e w i c z, Przebudowa Wschodu Europy, Warszawa 1983; W. B ą c z k o w s k i, Prometeizm na tle epoki. Wybrane fragmenty z historii ruchu, „Niepodległość”, t.17, 1984, s. 28-54; I. We r s c h l e r, Federalizm i prometeizm w poglądach oraz działalności Tadeusza Hołówki, “Dzieje Najnowsze” 1982, nr 1-4, s. 3-21; Idem, Z d z i e j ó w o b o z u b e l w e d e r s k i e g o . Ta d e u s z H o ł ó w k o : ż y c i e i d z i a ł a l n o ś ć , Warszawa 1984; S. M i k u l i c z, Prometeizm w polityce II Rzeczypospolitej, Warszawa 1971; J. L e w a n d o w s k i, „Prometeizm”- koncepcja polityki wschodniej piłsudczyzny, „Biuletyn Wojskowej Akademii Politycznej, Seria Historyczna”, t.1, z.2/12, 1958, t II, z. 1/14, 1959, s. 31-52; Idem, Imperializm słabości. Kształtowanie się polityki wschodniej piłsudczyków 1921-1926, Warszawa 1967; T. S n y d e r, Tajna Wojna. Henryk Józewski i polsko-sowiecka rozgrywka o Ukrainę, Kraków 2008; A. G r z y w a c z, G. M a z u r, Ruch prometejski w Polsce, „Zeszyty Historyczne” 1994, nr 110, s. 74-85; M. K o r n a t, Ruch prometejski – ważne doświadczenie polityki zagranicznej II Rzeczypospolitej, „Nowa Europa Wschodnia”, 02/2008, s. 76-86; R. A. Wo j t a k, The Promethean Movement in Interwar Poland, „East European Quarterly”, wrzesień 1984, vol. XVIII, nr 3, s. 273-278; É t i e n n e C o p e a u x, Le mouvement „Prométhée”, „Cahiers d’études sur la Méditerranée orientale et le monde turco-iranien” 1993, nr 16, s. 1-36 (szerszy wykaz tytułów – patrz bibliografia na końcu niniejszej pracy); G. M a m o u l i a, Les Combats indépendantistes des Caucasiens entre URSS et puissances occidentales. Le cas de la Géorgie (1921-1945), Paris 2009.

9 B. P o d o s k i, Śp. Pułkownik Tadeusz... op. cit., s. 180; W. B ączk o w s k i, Prometeizm na tle epoki.

Wybrane fragmenty z historii ruchu, „Niepodległość” t. XVII, 1984, s. 40; M. K o r n a t, Bolszewizm, totalitaryzm, rewolucja, Rosja: początki sowietologii i studiów nad systemem totalitarnym w Polsce (1918-1939), Kraków 2003, s. 63.

10 J. L e w a n d o w s k i, Imperializm słabości. Kształtowanie się koncepcji polityki wschodniej piłsudczyków 1921-1926, Warszawa 1967, s. 141.

132

SHAHLA KAZIMOVA

jadał mu wątrobę – z dwugłowym orłem rosyjskim. „Panowie, kiedyś Prometeusz, przedstawiciel idei wolności podobnie do nas, narodów kaukaskich, był przykuty do gór Kaukazu. Pragnął on zerwać wieczne okowy. Duch Prometeusza jest w każdym z narodów kaukaskich. Wolność i współżycie niepodległych narodów kaukaskich nie jest daleką utopią”11 Z tego fragmentu wynika, iż prometeizm Resulzadego nie był skutkiem „intryg polskiego wywiadu”, lecz wywodził się z jego wcześniejszych przekonań.

Ta sama metafora związana z postacią Prometeusza pojawiła się w 1923 r. w pierwszym numerze „Jeni Kafkasja” (Yeni Kafkasya – Nowy Kaukaz)”, emigracyjnego pisma, wydawanego przez Resulzadego w Turcji. Motyw ten mógł być przezeń zainspirowany, aczkolwiek nie ma niezbitych dowodów, które by potwierdziły tę tezę. Czy to jest przypadek, iż kilka lat później w dalekiej Polsce idea stworzenia wspólnego frontu kaukaskiego przeciwko Rosji otrzyma nazwę prometeizmu?

Według strategów polskich prometeistów zadaniem ruchu było wzmocnienie emigracji narodowych oraz konsolidacja ich działalności.

Polska finansowała pisma emigracyjne, koordynowała powstanie Kaukaskiego Komitetu Niepodległości – organizacji, która zrzeszała Centra Narodowe Azerbejdżanu, Gruzji oraz Ludową Partię Górali Kaukaskich.

Polscy stratedzy na współpracowników wybierali najbardziej wpływowych polityków, którzy mieli największe szanse w na sprawowanie władzy w przyszłości, w realiach niepodległych państw. Spośród polityków azerskich wybór padł na Resulzadego.

Warto się zastanowić dlaczego polscy stratedzy prometejscy wybrali osobę Resulzadego jako partnera. Pierwszym praktycznym powodem, jaki się nasuwa, był fakt stworzenia i utrzymywania przez Resulzadego pisma antysowieckiego, które mogłoby służyć jako wspólny organ propagandy dla przedstawicieli innych nierosyjskich narodowości. Po drugie, Resulzade był najbardziej sztandarową postacią wśród Azerów. Jednak trzeba szukać głębszych przyczyn powiązania lidera Musawatu z polskimi partnerami. Aby zrozumieć więzi, które łączyły polskich prometeistów i Resulzadego, warto przyjrzeć się biografiom tych ludzi, których życie upłynęło pod znakiem walki z Rosją.

11 Азербайджанская Республика. Документы и материалы. 1918-1920 гг., Баку 1998., s. 93; S. Ş i m ş i r (red.), Mehmet Emin Resulzade’nin Meclis-i Mebusan Konuşmaları (1918-1920), Istanbul 2003, s. 13.

PROMETEIZM W POGLĄDACH RESULZADEGO

133

Stratedzy prometeizmu doznali skutków agresywnej polityki caratu, a później i Sowietów. Dla nich Związek Sowiecki był kontynuacją Imperium Rosyjskiego, stąd wynikała ich wrogość wobec Rosji. Uważam, iż droga Resulzadego do prometeizmu zaczęła się jeszcze za czasów caratu i była kontynuowana podczas istnienia Republiki w formie federalistycznych koncepcji mających na celu umocnienia bezpieczeństwa państwa. Jednym z punktów programu prometejskiego było stworzenie wspólnego frontu narodów, które ucierpiały wskutek zaboru rosyjskiego, ze szczególnym uwzględnieniem koncepcji unii kaukaskiej.

W okresie współpracy Resulzadego z polskimi prometeistami temat federalizmu kaukaskiego zajął ważne miejsce w jego publicystyce. Jego przeciwnicy polityczni zarzucali mu sprzeniewierzenie się głoszonym wcześniej ideałom panturkizmu na rzecz idei pankaukaskiej. Podejrzewano go o oportunizm i konformizm, oskarżano o to, że jakoby dostosował swoją działalność polityczną i publicystyczną do wymagań polskich mocodawców. Jednak są dowody, które pozwalają wnioskować, że prometeizm Resulzadego na emigracji był logiczną kontynuacją jego działalności z poprzednich lat. Można to prześledzić na podstawie jego wypowiedzi i publikacji pochodzących sprzed okresu emigracji.

Temat unii kaukaskiej był obecny w jego publicystyce jeszcze przed 1920 r. Za czasów istnienia Azerbejdżańskiej Republiki Demokratycznej Resulzade przyszłość Azerbejdżanu widział w sojuszu z kaukaskimi sąsiadami, którzy geograficznie stanowili całość i byli w podobnej sytuacji.

W celu wzmocnienie bezpieczeństwa i niepodległości każdego z państw kaukaskich proponował stworzenie konfederacji niepodległych czterech republik:, Azerbejdżanu, Armenii, Gruzji i Północnego Kaukazu, pod ochroną Ligi Narodów lub jednego z mocarstw zachodnich.

O koncepcji federacyjnej wyraźnie mówił w 1918 r. w wywiadzie udzielonym gazecie „Azerbejdżan”: „Azerbejdżan widzę jako konfederacyjną część zjednoczonego w unijne państwa Kaukazu, gdzie powinny wejść Azerbejdżan, Gruzja, Armenia oraz Północny Kaukaz. Wszystkie sporne kwestie pomiędzy republikami kaukaskimi trzeba uregulować drogą pokojowych negocjacji, aby solidarnie stać na pokojowej konferencji dla obrony wspólnych interesów.”12 Znaczenie regionalnej polityki podkreślał podczas przedstawienia programu politycznego Musawatu na posiedzeniu parlamentu 10 grudnia 12 Rozmowa z przedstawicielem azerbejdżańskiej delegacji M.E. Resulzade, „Azerbejdżan”, 12 listopada 1918 r. pacz: Азербайджанская Республика. Документы и материалы, op.cit., s. 60.

134

SHAHLA KAZIMOVA

1918 r.: „Zachowanie niepodległości jest dla nas wszystkich wspólnym programem. Partie powinny się zająć nie propagowaniem idei Azerbejdżanu, a obroną prawną, polityczną i zewnętrzną już zaistniałego faktu (…) Kaukaz jest w takiej sytuacji, że państwa zaistniałe na tym obszarze bez budowania przyjaźni i sojuszu nie mogą istnieć. Dlatego drugim zadaniem rządu w polityce zagranicznej powinno być stworzenie unii kaukaskiej. Dla osiągnięcia tej niezbędnej jedności, która jest nam potrzebna jak powietrze, musimy uregulować wszystkie sporne kwestie drogą wzajemnych kompromisów i porozumienia, pokojowo i wreszcie musimy sięgnąć po arbitra. Rząd, który potrafi rozstrzygnąć te kwestie bez przelewu krwi będzie cieszył się naszym poparciem. Jesteśmy szczerymi zwolennikami nawiązania przyjaznych i ciepłych stosunków z Gruzją i Armenią, które są w takiej samej sytuacji, co my. Równocześnie powinniśmy być w ścisłym sojuszu z braćmi Góralami (z Północnego Kaukazu), którzy na skutek położenia geograficznego pierwsi doznali ciosu niebezpieczeństwa idącego z północy. Pamiętajmy, bolszewik po zjedzeniu śniadania tam, obiadować będzie u nas. Musimy podjąć odpowiedni kroki”.13 Resulzade nie przyznawał się do politycznych aspektów panturkizmu, nie utożsamiał się z państwem osmańskim, nie dążył do jedności narodów tureckojęzycznych w granicach jednego państwa. W panturkizmie pociągała go idea etnicznego partykularyzmu Turków wśród muzułmanów, kwestia, która przyczyniła się do rozwoju świadomości narodowej Azerów. Jego politycznym ideałem była niepodległość państwowa Azerbejdżanu. Podstawowe zagrożenie dla państwowości azerskiej upatrywał w Rosji. Aby móc przeciwstawić się jej, proponował współprace regionalną – unię kaukaską. Tak powstała jego koncepcja federalizmu kaukaskiego.

Założenia i cele prometeizmu nie powstały przypadkiem, były dyktowane doświadczeniem polityków polskich bądź innych niepodległościowych ideologów z obszaru byłego Imperium Rosyjskiego. Rola Polski nie polegała na przeszkoleniu takich działaczy jak Resulzade, a raczej na stworzeniu dla nich możliwości i warunków działania.

Warto podkreślić, iż antysowieckie nastroje nie były głównym motywem, który związał Resulzadego z obozem Józefa Piłsudskiego. Był to raczej fakt, iż program prometeistów uwzględniał niepodległościowe dążenia nierosyjskich narodów Związku Sowieckiego. Resulzade dążył ku 13 S. Ş i m ş i r (red.), Mehmet Emin Resulzade’nin Meclis-i Mebusan ...op.cit., s. 15-18; M. M ə m m ə d z a d ə, Milli Azərbaycan hərəkatı, Bakı 1992, s. 115-116.

PROMETEIZM W POGLĄDACH RESULZADEGO

135

temu, aby uświadomić politykom zachodnim, iż zwalczanie komunizmu i Związku Sowieckiego powinno iść drogą wsparcia ruchów niepodległościowych narodów zamieszkujących to państwo. Dlatego odpowiadał mu polski prometeizm, czyli program, który zakładał rozbicie Związku Sowieckiego i powstanie na jego miejscu narodowych państw.

W okresie II wojny światowej Resulzade podejmował próby szukania sojusznika w Niemcach hitlerowskich. O niepowodzeniu rozmów zadecydował brak zainteresowania Berlina sprawą ambicji niepodległościowych republik sowieckich. Błędem byłoby dopatrywanie się w tych działaniach odejścia od ideałów prometeizmu. Warto zaznaczyć, że Resulzade nie ukrywał faktu negocjacji z Niemcami, nawet przed polskimi kolegami.

Współpraca z nimi nie była dla niego celem, lecz środkiem do osiągnięcia głównego celu – rozbicia Związku Sowieckiego i odrodzenia niepodległego Azerbejdżanu. Resulzade był mężem stanu, dla którego interes jego kraju był najważniejszy – nie służył Polsce lecz idei niepodległościowej Azerbejdżanu. Te cechy uczyniły z niego gorliwego azerbejdżańskiego prometeistę.

Analizując sytuację w środowisku azerskiej kolonii można spostrzec pewną prawidłowość. Im bardziej widoczna była współpraca Resulzadego z polskimi prometeistami, tym coraz częściej do głosu dochodziły opozycyjne nastroje przeciwko niemu. Konflikty wokół Resulzadego wiązałabym poniekąd ze skutkami działalności prometejskiej, a mianowicie polską ingerencją w wewnętrzne sprawy kolonii azerskiej. U podstaw decyzji o powstaniu Azerbejdżańskiego Centrum Narodowego nie leżały przyczyny wewnętrzne, wynikające z chęci konsolidacji różnych grup politycznych, ale zewnętrzne uwarunkowania, a przede wszystkim presja polskiego MSZ i Oddziału II Sztabu Głównego Wojska Polskiego. Resulzade był niekwestionowanym liderem Musawatu, jednak kiedy Polska postawiła na niego jako na polityka, który miał odegrać w przyszłości główną rolę, politycy reprezentujący inne ugrupowania poczuli się urażeni.

Konflikty miały również podłoże personalne i finansowe. Poparcie Polski dla Resulzadego niosło ze sobą dwa skutki: z jednej strony umocniło pozycję jego samego oraz partii Musawat, z drugiej zaś naraziło na wrogość oponentów politycznych. Nie oznacza to, że bez poparcia polskich czynników Resulzade nie byłby najważniejszym działaczem politycznym wśród Azerów. Sam fakt, że był przewodniczącym i ideologiem partii, która kojarzyła się z państwowością i ideą niepodległościową, a także osobiste cechy, zdolność oratorska i charyzma sprawiały, że był

136

SHAHLA KAZIMOVA

najbardziej sztandarowym i liczącym się politykiem, zdolnym do pociągnięcia za sobą innych. Te właśnie cechy sprawiły, że wybór polityków polskich padł na niego. Jednak kiedy poza poparciem moralnym uzyskał zapewnione środki na prowadzenie działalności antysowieckiej, przeciwnicy mogli odczytać jego aktywność jako sposób na uzyskania monopolu na subsydia, które według nich były wykorzystywane nie na właściwe cele, lecz na zwalczanie rywali politycznych. Poza tym, na emigracji liczni politycy, którzy za czasów republiki zajmowali stanowiska ministrów oraz inne wysokie funkcje, w podleganiu zwykłemu dziennikarzowi widzieli degradację społeczną i czuli się dyskryminowani. Nie mogli się pogodzić, że wraz z upadkiem republiki stracili swoje stanowiska i stali się zwykłymi uchodźcami o politycznej przeszłości.

Siła Mehemmeda Emina Resulzadego polegała na tym, iż potrafił odnaleźć się w owych czasach, ewoluując wraz ze zmieniającymi się ideami, prądami, ruchami i nie utkwić w jednym z nich. Oddał daninę służby każdej idei niosącej ze sobą zmiany i reformy jego ojczystego społeczeństwa. To sprawiło, że miał w sobie cząstkę socjalisty, panislamisty, panturkisty i turkisty, prometeisty. Z różnych pozytywnych elementów tych prądów zlepił koncepcję azerbejdżanizmu, czyli idei państwa narodowego Azerów, któremu do końca życia był fanatycznie oddany. Wszystkie inne ideologie, które propagował, takie jak np. federalizm kaukaski, miały na celu zapewnienie istnienia państwowości Azerbejdżanu. Wiele wybitnych postaci epoki poświęcając swoje życie jednej idei, wraz z upadkiem możliwości jej realizacji rezygnowało z aktywnej działalności, uznając, iż nie ma ona sensu. On zaś nigdy nie zaprzestał walczyć o swoje ideały, zdołał utrwalić je w umysłach współczesnych i przyszłych pokoleń.

To spowodowało, że zwykły dziennikarz został przywódcą narodowym. „Zawsze wszyscy uznawali go za lidera. Jest on co prawda tylko dziennikarzem, [ale] wszyscy uznają go jednogłośnie za swego wodza.”14 Do końca życia Resulzade nie wątpił w to, że „raz wzniesionego sztandaru już nigdy nie da się ściągnąć”. Dla niego sprawa niepodległości Azerbejdżanu była kwestią czasu. Jako prawdziwy przywódca rozumiał, że sam fakt okupacji mniej szkodzi, niż pogodzenie się z nią. Czuł obowiązek podtrzymania ducha patriotycznego i wiary rodaków w wolną przyszłość swojego kraju. Swoją książkę, wydaną w Warszawie w 1938 r. przez Instytut Wschodni „Azerbejdżan w walce o niepodległość” za14 Cytat z listu polskiego dyplomaty ze Stambułu z dnia 02.05.1933 r. AAN, sygn. 6691, k. 124.

PROMETEIZM W POGLĄDACH RESULZADEGO

137

czyna cytatem z Józefa Piłsudskiego: „Być zwyciężonym a nie ulec – to zwycięstwo”15.

W orędziu do swojego narodu, wygłoszonym na falach radiostacji Głos Ameryki 28 maja 1953 r. Mehemmed Emin Resulzade przekonywał: „Niewątpliwie nadejdzie dzień, kiedy prawda zabłyśnie. Zwycięży strona, która trzyma się podstawy wolności, zasady Narodów Zjednoczonych oraz praw człowieka. To słońce zwycięstwa ponownie się narodzi, podobnie jak 28 maja 1918 r. w drogiej ojczyźnie, nękanej terrorem czerwonego despotyzmu. Absolutnie nie wątpcie w to!”16 Resulzade pragnął, aby w odrodzonej ojczyźnie zapanowały demokratyczne zasady, wolność słowa i poszanowanie praw człowieka. Nie wyobrażał sobie innego Azerbejdżanu.

15 M.E. R e s u l z a d e, Azerbejdżan w walce o niepodległość”, Warszawa 1938.

16 http://resulzade.org/xitab53.html (Ostatnie odwiedziny strony 06.08.2010).

138

Pro Georgia, 2010, t. 20, s. 139-167

139

KWESTIA AZERBEJDŻAŃSKIEJ ROPY NAFTOWEJ W POLITYCE ZWYCIĘSKICH MOCARSTW PO I WOJNIE ŚWIATOWEJ napisał Paweł Olszewski Piotrków Trybunalski Artykuł dotyczy problemu eksportu ropy naftowej z Demokratycznej Republiki Azerbejdżanu przez Wielką Brytanię oraz jej sojuszników: Francję i Włochy w okresie od przełomu 1918 r. i 1919 r., do kwietnia 1920 r. Kwestia ta była ważnym elementem zakaukaskiej polityki zwycięskich mocarstw po zakończeniu I wojny światowej. Ze względu na ograniczoną formułę artykułu przedstawiono jedynie zarys tej problematyki.

Ogromne znaczenie ropy naftowej wydobywanej w okolicach Baku datuje się już od drugiej połowy XIX w., kiedy zaczęła stawać się ona jednym z najważniejszych źródeł energii dla wysoko uprzemysłowionych krajów Zachodu. Po wybudowaniu pierwszej rafinerii w Surachanach w 1859 r., w latach 70. XIX w. w rozwój przemysłu naftowego Baku zaczęły inwestować kapitały wielkie firmy zagraniczne, gwałtownie zwiększając wydobycie i wywóz ropy z Azerbejdżanu. Wzrost wydobycia z 9 000 ton rocznie w latach 60. XIX w. do 11,1 mln ton w 1901 r. spowodował, iż w tym samym 1901 r. Rosja była największym producentem tego surowca mineralnego na świecie. W późniejszym okresie nastąpił stopniowy spadek wydobycia ropy naftowej w Azerbejdżanie, lecz do 1914 r. Rosja nadal była jednym z najważniejszych jego producentów.

Przed rozpoczęciem I wojny światowej największym odbiorcą bakijskiej ropy naftowej była Wielka Brytania1.

1 Archiwum Akt Nowych (AAN), Ministerstwo Spraw Zagranicznych (MSZ), sygn.208, s.4; M. I s m a i l o v, Socyalno-Ekonomiczeskaja Struktura Azerbajdżana v epochu imperializma, Baku 1982, s.6-8; V. S a m e d o v, Nieft i ekonomika Rossii (80-90 gody XIX wieka), Baku 1988, s.17-18; T. Ś w i ę t o c h o w s k i, Azerbejdżan i Rosja. Kolonializm, islam i narodowość w podzielonym kraju, Warszawa 1998, s.29-31; P. O l s z e w s k i, Polityka państw Ententy wobec Zakaukazia w latach 19181921, Piotrków Trybunalski 2001, s.11-12.

140

PAWEŁ OLSZEWSKI

Wybuch I wojny światowej i opowiedzenie się Turcji po stronie Państw Centralnych zahamowało wywóz ropy do zachodniej Europy. Po rewolucji najpierw lutowej, a później październikowej w Rosji na Kaukazie południowym (Zakaukaziu) zaczęły zachodzić gwałtowne zmiany polityczne. Ich efektem było powstanie 26 maja 1918 r. Demokratycznej Republiki Gruzji, natomiast 28 maja 1918 r. Demokratycznej Republiki Azerbejdżanu i Demokratycznej Republiki Armenii, które oddzieliły się od Rosji2.

Rząd nowo powstałej Republiki Azerbejdżańskiej był w specyficznej sytuacji politycznej, gdyż nie posiadał kontroli nad stolicą państwa - Baku.

Miasto znajdowało się pod władzą lokalnego rządu, w którym dominowali bolszewicy. Rząd ten kontrolował także pola naftowe położone na Półwyspie Apszerońskim. Ponieważ rządy Państw Centralnych, zwłaszcza Niemcy i Turcja były zainteresowane eksploatacją azerbejdżańskiej ropy naftowej, dlatego rząd sułtański pomógł władzom azerskim uzyskać kontrolę nad Baku. Powołano w tym celu specjalną wojskową formację turecko-muzułmańską, która 16 września 1918 r. zajęła miasto. Działaniom tym próbowali przeciwdziałać Brytyjczycy, którzy wysłali niewielki kontyngent sił wojskowych z północnej Persji, aby wspomóc lokalne siły ormiańsko-rosyjskie broniące stolicy Azerbejdżanu. Jednak akcja ich zakończyła się fiaskiem3.

Nawet Niemcy, sojusznicy Turcji protestowali początkowo przeciwko zajęciu Baku przez wojska tureckie, obawiając się nadmiernego ekonomicznego podporządkowania Azerbejdżanu Turcji. Efektem nacisków dyplomacji niemieckiej na rząd w Stambule był „Tajny protokół niemiecko-turecki” podpisany 23 września 1918 r. Na jego mocy Turcy zobowiązali się do wycofania swoich oddziałów z Armenii i Azerbejdżanu oraz zgodzili się, aby bakijski przemysł naftowy i linia kolejowa Tbilisi-Baku były administrowane przez Niemców. Ponadto Turcy wyrazili zgodę, aby 2 Papers Relating to the Foreign Relations of the United States. 1918 Russia (PRFRUS 1918 Russia), vol.2, Washington 1932, s.631; Z. Aw a ł o w, Niezawisimost’ Gruzii w mieżdunarodnoj politikie 1918-1921, New York 1982, s.61; R. G. H o v a n n i s i a n, The Republic of Armenia, Vol. I: The First Year,1918-1919, Berkeley 1971, s.33; W. Materski, Georgia Rediviva. Republika Gruzińska w stosunkach międzynarodowych 1918-1921, Warszawa 1994, s.52-53; T. Ś w i ę t o c h o w s k i, Azerbejdżan i Rosja ..., s.85-86.

3 Ministère de la Defense, Service Historique de l’Armée de Terre, Château de Vincennes (AA), Série: 16N, vol.3186; Archives du Ministère des Affaires Étrangères, Paris (MAE P), Série: Levant 1918-1940 (Levant), Caucase-Kurdistan, vol.2, s.226, s.291; PRFRUS 1918 Russia, vol.2, s.637638; W. E. D. A l l e n, P. M u r a t o f f, Caucasian Battlefields. A History of the Wars on Turco-Caucasian Border 1821-1921, Cambridge 1953, s.492-493; P. O l s z e w s k i, op.cit., s. 41-42.

KWESTIA AZERBEJDŻAŃSKIEJ ROPY NAFTOWEJ

141

wydobywana azerska ropa była dzielona między Państwa Centralne oraz aby mogła z niej korzystać również sowiecka Rosja i republiki zakaukaskie4. Jednak zakończenie I wojny światowej klęską militarną Niemiec i Turcji spowodowało, iż porozumienie to nie zostało zrealizowane.

Wysłanie oddziałów brytyjskich do Baku latem 1918 r. świadczyło o znaczeniu jakie rząd w Londynie przykładał do kontroli roponośnych terenów wokół Baku, bardzo ważnych nie tylko ze względów gospodarczych, ale także strategicznych i politycznych. Przekonanie Brytyjczyków o olbrzymiej roli azerbejdżańskiej ropy naftowej dla toczącej się wojny domowej w Rosji spowodowało, iż po zakończeniu I wojny światowej oraz wycofaniu się wojsk tureckich z Azerbejdżanu i niemieckich z Gruzji, siły brytyjskie rozpoczęły okupację terenów Zakaukazia. Zajęły Baku i rozciągnęły kontrolę na terenami wydobycia ropy naftowej na Półwyspie Apszerońskim.

Kontrola terenów Zakaukazia przez wojska brytyjskie wynikała z decyzji o podziale stref wpływów na południu Rosji między Wielką Brytanię i Francję, podjętej jeszcze 23 grudnia 1917 r. Została ona potwierdzona na angielsko-francuskim spotkaniu w Londynie 3 grudnia 1918 r.5 Wojskowa kontrola Zakaukazia przez Brytyjczyków umożliwiała stworzenie szlaków dostaw zaopatrzenia wojskowego dla operującej przeciwko bolszewikom na północnym Kaukazie formacjom Armii Ochotniczej popieranej przez państwa Ententy.

Pierwsze oddziały brytyjskie pod dowództwem gen. mjr Williama M. Thomsona pojawiły się w Baku 17 listopada 1918 r. Na początku 1919 r. w samym Baku było już około 4 batalionów, ponadto w porcie bakijskim stacjonowały brytyjskie okręty wojenne6.

W mieście ogłoszono stan wojenny. Gen. Thomson został mianowany gubernatorem wojskowym miasta a brytyjskie władze wojskowe przejęły kontrolę nad miejscową policją. Oddziały azerbejdżańskie musiały wycofać się z Baku. Jednocześnie pozwolono na dalsze funkcjonowanie 4 Les Grandes Puissances, L`Empire Ottoman et les Armeniens dans les Archives Françaises (19141918). Recueil de Documents, pod red.A.Beyleriana, Paris 1983, s. 667-668.

5 Archives du Ministère des Affaires Étrangères, Nantes (MAE N) Petrograd, vol.10; Archives du Ministère des Affaires Étrangères, Paris (MAE P), Série: Y Internationale 1918-1940 (Y), vol.15, s.284; Documents on British Foreign Policy 1919-1939. First Series (DBFP), vol. III, London 1949, s.369-370.

6 G. A. B r i n k l e y, The Volunteer Army and Allied Intervention in a South Russia,1917-1921. A Study in Politics and Diplomacy of the Russian Civil War, Notre Dame 1966, s.89, s.95-97; T. S wietochows ki, The Russian Azerbaijan 1905-1920. The Shaping of National Identity in a Muslim Community, Cambridge 1985, s.145-146.

142

PAWEŁ OLSZEWSKI

lokalnych instytucji miejskich stolicy Azerbejdżanu, choć grożono surowymi karami tym, którzy swoją działalnością będą utrudniać lub uniemożliwiać zarządzanie miastem angielskim władzom okupacyjnym7.

Anglicy obsadzali główne punkty strategiczne, przejęli pod swoją kontrolę najważniejsze obiekty przemysłowe, przede wszystkim szyby naftowe oraz urządzenia służące do przerobu ropy naftowej. Zgodnie z postanowieniami rozejmu w Mudros posterunki brytyjskie zostały rozstawione wzdłuż linii kolejowych, zwłaszcza najważniejszej z punktu widzenia gospodarczego i strategicznego kolei łączącej Baku z Batumi oraz ropociągu łączącego te dwa miasta.

Na przełomie 1918 r. i 1919 r. wojska brytyjskie zajęły także terytorium Gruzji i częściowo Armenii. Przy czym na terenie zachodniego Zakaukazia Brytyjczycy najściślejszą kontrolą polityczną, wojskową i gospodarczą objęli Batumi, w którym znajdowało się zakończenie rurociągu naftowego biegnącego z Baku oraz linii kolejowej łączącej Baku z Batumi. Poprzez ten największy port czarnomorski Kaukazu południowego wywożono do Europy surowce z całego Zakaukazia oraz terenów sąsiednich, np. północnej Persji8.

Charakter wojskowej obecności Brytyjczyków na Kaukazie południowym od schyłku 1918 r. wskazywał na dążenie wojskowych i politycznych kół tego państwa do zabezpieczenia firmom brytyjskim jak najlepszych warunków do wywozu surowców i żywności z tego regionu, szczególnie azerbejdżańskiej ropy i gruzińskiego manganu. Ogłoszenie stanu wojennego w stolicy Azerbejdżanu oraz powołanie brytyjskiego gubernatora w Batumi służyło stworzeniu dominującej pozycji gospodarczej Brytyjczyków w tych portach. Objęcie bezpośrednim nadzorem administracji angielskiej batumskiego portu sprawiało, iż reprezentanci Zjednoczonego Królestwa posiadali w swoim ręku faktyczny monopol na wywóz surowców z Zakaukazia.

O dużym zainteresowaniu Brytyjczyków możliwością eksploatacji surowcowej tego regionu świadczy informacja z połowy stycznia 1919 r., iż zakończyli oni naprawę 800 km ropociągu Baku-Batumi. Był on zniszczony w kilku miejscach przez bolszewików9. Działania te miały zinten7 Bor’ba za pobiedu Sowietskoj własti w Azierbajdżanie 1918-1920. Dokumienty i materiały, Baku 1967, s.27-30.

8 MAE P, Série: Europe 1918-1940 (Europe), URSS, vol.833, s.120; DBFP vol. III, s.482; W. M a t e r s k i, Georgia ..., s.104; I d e m , Gruzja i Wielkie Mocarstwa (1919-1921), „Studia z dziejów ZSRR i Europy Środkowej” t. XXV (1989), s.51-52.

9 MAE P, Série: Levant 1918-1940 (Levant), Caucase-Kurdistan, vol.3, s.165-166.

KWESTIA AZERBEJDŻAŃSKIEJ ROPY NAFTOWEJ

143

syfikować wywóz ropy z Baku. Jej produkcja wynosiła w końcu 1918 r.

8 mln pudów (131 040 ton) miesięcznie, z czego zaledwie 3 mln pudów (49 140 ton) miesięcznie było eksportowane przez Batumi10.

Według amerykańskich informacji pochodzących ze stycznia 1919 r. w Baku znajdowały się olbrzymie zapasy surowej ropy szacowane nawet na 2 mln ton, około 128 000 ton nafty oświetleniowej, 16 000 ton przetworzonej ropy oraz około 48 000 ton innych rodzajów paliwa wyprodukowanego z ropy naftowej. Te olbrzymie nadwyżki ropy i produktów naftowych, których nie można było wywieźć powodowały, iż wszystkie dostępne w Baku zbiorniki, magazyny i cysterny były wypełnione produktami naftowymi zaś część szybów naftowych została zamknięta. Według ocen amerykańskich dopiero wznowienie transportu ropy poprzez Morze Kaspijskie i rzeką Wołgą do Rosji oraz sprzedaż produktów naftowych w Rosji mogło przyczynić się do zlikwidowania tych zapasów i powrotu do poziomu przedwojennej produkcji bakijskiego przemysłu naftowego.

Trudności w wywozie produktów naftowych za granicę pogłębiał fakt, iż rurociągiem Baku-Batumi tłoczono tylko oczyszczoną ropę naftową, natomiast inne rodzaje produktów naftowych można było przewozić o wiele mniej wydajną linią kolejową łączącą Baku z Batumi11.

Dążenia Brytyjczyków do objęcia kontrolą gospodarczą Zakaukazia były na tyle widoczne, że spowodowały protesty ich sojuszników - już na początku angielskiej operacji zajmowania tego regionu. Wyrazem tego była oficjalna nota skierowana do gabinetu brytyjskiego przez rząd francuski 6 grudnia 1918 r. Domagano się w niej równych praw dla obywateli francuskich i angielskich przy inwestowaniu kapitałów w przedsięwzięcia służące powiększeniu wydobycia ropy naftowej oraz równego podziału procentowego wyeksportowanych ilości tego surowca z różnych obszarów roponośnych, w tym również z Zakaukazia12.

Jej wysłanie było wynikiem m.in. alarmujących raportów Francuskiego Komisarza Generalnego do Spraw Benzyny i Paliw Henry’ego Berengera. Wskazywał on na dużą aktywność Brytyjczyków, dążących do uzyskania nowych źródeł zaopatrzenia w ropę nie tylko na Zakaukaziu, ale i w innych regionach Europy, Bliskiego i Środkowego Wschodu oraz w Afryce Północnej. Berenger obawiał się, by Anglicy nie zablo10 MAE P, Europe, URSS, vol.640, s.25.

11 Library of Congress, Manuscript Division (LC MD), The Papers of Mark Lambert Bristol (PMLB), container nr 65, letter to Rear Admiral Commanding Black Sea, Constantinople, 24.01.1919, Annex: Oil Situation in Baku.

12 MAE P, Y, vol.192, s.126-129.

144

PAWEŁ OLSZEWSKI

kowali eksploatacji tych zasobów dla kapitałów francuskich. Dlatego w swoich notach do rządu francuskiego postulował, by w sposób formalny - poprzez specjalne porozumienie francusko-brytyjskie - zagwarantować możliwość udziału w eksploatacji tego surowca mineralnego dla gospodarki Francji13.

Podobnie jak Francuzi, również dyplomaci włoscy obawiali się, iż obecność wojsk brytyjskich na obszarze Zakaukazia uniemożliwi wykorzystanie bogactw naturalnych tego regionu dla potrzeb włoskiej gospodarki. Stąd też Rzym, godząc się na objęcie brytyjską strefą wpływów Zakaukazia, domagał się możliwości eksploatacji surowcowej Gruzji14.

Po obsadzeniu Kaukazu południowego przez wojska brytyjskie, aby ułatwić wywóz surowców, zwłaszcza ropy naftowej przez firmy brytyjskie, gen. Thomson nawiązał współpracę z rządem Azerbejdżanu15. Brytyjscy przedstawiciele wojskowi na południowym Kaukazie uznali także nieoficjalnie rządy Gruzji i Armenii. Było to niezgodne z oficjalną polityką rządu w Londynie nieuznawania republik zakaukaskich, jak też współpracą wojskową z gen. Antonem Denikinem dowódcą Armii Ochotniczej, który nie uznał niepodległości republik zakaukaskich i był zwolennikiem odbudowy antybolszewickiej Rosji w granicach z 1914 r.16 Taka postawa brytyjskich wojskowych na Zakaukaziu wynikała z oceny sytuacji politycznej w regionie i słusznego przekonania, iż realna władza na tym obszarze znajduje się w rękach rządów w Baku, Tbilisi i w Erewanie. Ponadto należy sądzić, iż utrzymanie dobrych stosunków z rządem azerbejdżańskim miało ułatwić Brytyjczykom wywóz ropy naftowej z tego kraju.

13 Ibidem, s.19-21, s.116-119.

14 Por. wypowiedź Sidneya Sonnino w Senacie włoskim 14 XII 1918r. - MAE P, Europe, Italie, vol.77, s.164-165; I Documenti Diplomatici Italiani, seste serie: 1918-1922 (DDI), vol. I, Roma 1955, s.229-230.

15 National Archives Washington DC (NA W), General Records of the Department of State, Record Group 59 (RG 59), Records of the Department of State Relating to Internal Affairs of Armenia, 19101929, T1192 (T1192), Roll 1, dok. 860j01/179, telegram from Charges d’Affaires Legation Teheran to Secretary of State, 27.02.1919, s.2.

16 Por. list gen. Denikina do gen. Briggs’a (przedstawiciela Wielkiej Brytanii przy dowództwie Armii Ochotniczej) z 6.03.1919r. w którym dowódca „ochotników” nie zgadza się na uznanie niepodległości Azerbejdżanu, gdyż jest to niezgodne z polityką Armii Ochotniczej zjednoczenia Rosji w dawnych granicach obejmujących także Rosję południową, łącznie z Zakaukaziem – Columbia University, NY, Bakhmetev Archives, Denikin Papers, Box 24, folder: Relation between the White Southern Government and England and France, Letter from Denikin to Briggs, 6.03.1919.

KWESTIA AZERBEJDŻAŃSKIEJ ROPY NAFTOWEJ

145

Obecność znacznych sił brytyjskich na Zakaukaziu wiosną 1919 r., wynosząca według niektórych szacunków nawet 60 000 żołnierzy17, spowodowała konieczność coraz większego zaangażowania się Wielkiej Brytanii w skomplikowaną sytuację wewnętrzną w tym regionie, a zwłaszcza w lokalne konflikty terytorialne między republikami zakaukaskimi.

Było to niezgodne z zasadniczym celem rosyjskiej polityki rządu Dawida Lloyd George’a popierania sił antybolszewickich Rosji w ich walkach z rządem RSFRR. Ponadto tworzyło niebezpieczeństwo nadmiernego zaangażowania się w narastający konflikt ormiańsko-turecki, co z kolei mogło doprowadzić do konieczności wysłania wojsk brytyjskich do Armenii tureckiej.

Część polityków brytyjskich zdawała sobie sprawę, iż niebezpieczeństwa te nie będą równoważyć korzyści gospodarczych związanych z utrzymywaniem wojsk na Zakaukaziu. Dlatego Brytyjczycy zaczęli skłaniać się do jak najszybszej ewakuacji swych formacji zbrojnych z republik zakaukaskich. O konieczności wycofania wojsk brytyjskich z Zakaukazia premier brytyjski po raz pierwszy wspomniał w trakcie obrad Rady „10” podczas Konferencji Pokojowej w Paryżu 28 stycznia 1919 r.18 Informacje przedstawicieli Włoch i Francji z Zakaukazia o działaniu Anglików w kierunku przejęcia kontroli wydobycia, a przede wszystkim wywozu ropy, wyraźnie świadczyły o dążeniu Londynu do nieformalnego objęcia swoją strefą wpływów ekonomicznych (bez szerszego zaangażowania politycznego i militarnego) Azerbejdżanu i Gruzji. Temu celowi mogło również służyć utrudnianie innym sojusznikom kontaktów z tym regionem. Działania te były o tyle ułatwione, iż na początku 1919 r. nie istniały regularne połączenia morskie Francji i Włoch z Gruzją, podtrzymywane tylko przez okręty wojenne Zjednoczonego Królestwa19.

O próbach utrzymania kontroli brytyjskiej nad roponośnymi terenami Azerbejdżanu mogą także świadczyć działania wojskowych brytyjskich, szczególnie gen. Thomsona, na początku lutego 1919 r., zmierzające do zatrzymania ofensywy Armii Ochotniczej w Dagestanie. Obawiano się, 17 Według premiera Anglii w lutym 1919r. na Zakaukaziu znajdowało się 30 000 żołnierzy brytyjskich. Z kolei według W. S. Churchilla do końca stycznia 1919r. na tym obszarze znalazło się 20 000 żołnierzy angielskich - D. L l o y d G e o r g e, Prawda o traktacie wersalskim, Warszawa 1939, t. I, s.342; W. S. C h u r c h i l l, The Aftermath Being a Sequel to the World Crisis, London 1941, s.166; A. I. C z o c h e l i, Politika Francyi w otnoszenii Gruzii w 1917-1921 godach, Tbilisi 1980, s.112; W. M a t e r s k i, Georgia..., s.109-110.

18 Papers Relating to the Foreign Relations of the United States. The Paris Peace Conference 1919, (PRFRUS PPC), Washington 1943, vol. III, s.758-771.

19 MAE P, Levant, Caucase-Kurdistan, vol.4, s.32; DDI, vol. II, Roma 1980, s.348.

146

PAWEŁ OLSZEWSKI

iż ofensywa „białych” na południe może doprowadzić do opanowania Baku przez te formacje20. W marcu 1919 r. Brytyjczycy doprowadzili do wycofania z Baku stacjonujących tam formacji „białych” gen. Lazara Biczeriakowa, uznającego zwierzchnictwo Denikina oraz obsadzili własnymi załogami znajdujące się w bakijskim porcie okręty rosyjskie21.

Działania te mogły wynikać z próby poddania ściślejszej kontroli portu, ważnego ze względów gospodarczych, a także z dążenia do normalizacji stosunków z rządem azerbejdżańskim. Z kolei na taką postawę mogła także wskazywać późniejsza decyzja Brytyjczyków o oddaniu rządowi Azerbejdżanu terenów spornych między tym krajem i Armenią.

Pełnemu podporządkowaniu Brytyjczykom portu w Baku służyło przejęcie przez dowództwo brytyjskie zwierzchnictwa nad liczącą 250 statków flotą handlową znajdującą się w porcie22. Dążyli oni także do objęcia kontrolą systemu finansowego Republiki Azerbejdżańskiej. Podporządkowali sobie oddział Banku Rosyjskiego otwarty w styczniu 1919 r. w stolicy Azerbejdżanu. Poza tym pod naciskiem Brytyjczyków zamknięto w kwietniu 1919 r. działające w Baku (od XI 1918 r.) przedstawicielstwo „Deutsche Bank”. Takie działania napotykały opór ze strony bakijskiego rządu starającego się stworzyć w miarę niezależny system finansowy Azerbejdżanu23.

Władze brytyjskie podejmując te działania nie liczyły się ze zdaniem swoich sojuszników. Same podejmowały decyzje w różnych istotnych kwestiach natury politycznej a zwłaszcza gospodarczej, jednak ciągle podkreślając, iż robią to w imieniu wszystkich Aliantów24.

Dominująca pozycja gospodarcza Brytyjczyków na Zakaukaziu zwłaszcza w Azerbejdżanie - wywoływała protesty przedstawicieli innych mocarstw w tym regionie. Przykładem tego mogły być liczne noty do rządu w Paryżu w tej sprawie reprezentanta Francji na Zakaukaziu ppłk Pierre’a Augusta Chardigny. Wskazywał on także na potrzebę poparcia przez rząd francuski rozwoju kontaktów handlowych między Francją i Zakaukaziem.

20 MAE N, Londres Ambassade 1914-1920, Série B (Londres B), vol.45; G. A. Brinkley, op. cit., s. 157-158.

21 MAE P, Europe, URSS, vol.638; G. A. B r i n k l e y, op.cit., s.167-168.

22 Brytyjczycy nadzorowali ruch tych statków i po opłaceniu ich załóg zabierali wszystkie zyski wypracowane przez te jednostki - MAE P, Europe, URSS, vol.832, s.44.

23 Ibidem, vol.640, s.75.

24 Świadczyć mogła o tym sugestia Chardigny`ego o stworzeniu mieszanej komisji alianckiej, która wspólnie ustalałaby różne kwestie związane z obecnością Sprzymierzonych na Zakaukaziu - MAE P, Levant, Caucase-Kurdistan, vol.3, s.248.

KWESTIA AZERBEJDŻAŃSKIEJ ROPY NAFTOWEJ

147

Szansa nawiązania bliższych stosunków gospodarczych między Francją i Azerbejdżanem pojawiła się w połowie marca 1919 r. Wówczas władze azerskie szukały możliwości zakupu znacznych ilości produktów tekstylnych (o wartości około 3 mln franków francuskich) na rynkach europejskich. Należność za te towary proponowano uregulować gotówką lub produktami naftowymi. Działające w imieniu rządu bakijskiego „Société Annonyme Ferrum” zwróciło się do reprezentanta Paryża na Zakaukaziu z propozycją zakupu tych towarów przez przedstawicielstwo Ferrum we Francji, za pośrednictwem rządu tego mocarstwa. Chardigny popierał tę propozycję, podkreślając, iż w związku z brakiem towarów przemysłowych w Azerbejdżanie reprezentanci Ferrum będą prowadzić rozmowy przede wszystkim z tymi handlowcami, którzy będą mogli w krótkim czasie dostarczyć przynajmniej część artykułów tekstylnych do Baku. Pułkownik wskazał także, iż przedstawiciele Ferrum rozpoczęli rozmowy w tej kwestii z reprezentacją włoskiej firmy „Compagnie Italiana per I Traffici con l’Oriente” z Rzymu. Wskazywało to na groźbę konkurencji dla firm francuskich ze strony kapitałów włoskich przy nawiązywaniu bliższych stosunków gospodarczych z młodymi republikami zakaukaskimi25.

Próby sprzedaży ropy naftowej zagranicę przez rząd Azerbejdżanu wynikał ze wspomnianej już olbrzymiej nadwyżki wydobycia tego surowca w stosunku do możliwości jego eksportu. Na skutek ograniczeń wywozu ropy i jej produktów koleją i ropociągiem (4 mln pudów 65 520 ton miesięcznie) w stosunku do jej wydobycia i przeróbki (14 mln pudów - 229 320 ton miesięcznie) w połowie 1919 r. w Baku powstały ogromne zapasy ropy i produktów naftowych rzędu 140 mln pudów (2 293 200 ton), które wypełniały wszystkie dostępne do tej pory zbiorniki. Taka sytuacja groziła zatrzymaniem wydobycia i przerobu ropy naftowej26. Porównując te dane z wcześniej przytoczonymi z 1918 r. należy wskazać, iż doszło do znacznego wzrostu wydobycia ropy naftowej przy stosunkowo niewielkim wzroście możliwości wywozu tego surowca.

W efekcie zapasy ropy naftowej i jej produktów w Baku wzrosły o prawie 200 000 ton27.

Przygotowując się do ewakuacji swoich wojsk z Zakaukazia dowództwo brytyjskie w tym regionie wyraziło 5 kwietnia 1919 r. zgodę na wkro25 MAE P, Europe, URSS, vol.640, s.59-60, s.62.

26 MAE P, Europe, URSS, vol.638.

27 Por.: przypis nr 10 i 11.

148

PAWEŁ OLSZEWSKI

czenie do Baku armii azerbejdżańskiej oraz zniesienie funkcjonującej w mieście policji brytyjskiej28. Działania te miały służyć utrzymaniu dobrych relacji z rządem w Baku. Wskazywała na to także decyzja Brytyjczyków podjęta 3 kwietnia 1919 r. o przekazaniu Karabachu i Zangezuru Azerbejdżanowi, do których pretendowała także Armenia.

Przygotowując się do wycofania oddziałów z Kaukazu południowego przedstawiciele rządu brytyjskiego w trakcie obrad Konferencji Pokojowej w Paryżu próbowali zainteresować rządy Włoch i Stanów Zjednoczonych projektem wysłania do tego regionu oddziałów włoskich i amerykańskich. Jednak ostatecznie w sierpniu 1919 r. rządy obydwu państw odrzuciły tę propozycję29. Mimo to Brytyjczycy kontynuowali wycofywanie wojsk z krajów zakaukaskich. Natomiast aby utrzymać wpływy gospodarcze na południowym Kaukazie w czerwcu 1919 r. mianowano przedstawicielem Zjednoczonego Królestwa w Gruzji Johna Olivera Wardropa. Uzyskał on jednocześnie status Wysokiego Komisarza Brytyjskiego na Zakaukaziu.

Wardrop był uznawany za doskonałego znawcę stosunków na tym obszarze i uchodził za przychylnie nastawionego zwłaszcza wobec Gruzji i Gruzinów30. Jego nominację uważano za przejaw zmiany polityki Londynu wobec regionu w kierunku ściślejszej współpracy z miejscowymi rządami. W instrukcjach dla Komisarza obok rozwijania współpracy z lokalnymi rządami za zasadnicze jego zadanie uznano pacyfikację stosunków tych państw z Armią Ochotniczą, aby zabezpieczając spokój na tyłach tej formacji umożliwić jej walkę przeciwko Armii Czerwonej31.

Poza tym wojska brytyjskie nie opuściły definitywnie Zakaukazia, gdyż nadal kontrolowały miasto i prowincję Batumi, nawet powiększając garnizon tego portu oraz linię kolejową i ropociąg łączący Batumi z Baku32.

Jednocześnie Brytyjczycy utrudniali eksport z Zakaukazia, pobierając np. w Batumi opłatę w wysokości 5 rubli za każdy pud (1 pud = 16,38 kg) produktów naftowych wywożonych przez ten czarnomorski port. Przyczyniali się w ten sposób do zmniejszenia opłacalności handlu surowcami mineralnymi33.

28 MAE P, Europe, URSS, vol.638.

29 DBFP, vol. III, s.453, s.531-532; P. O l s z e w s k i, op. cit., s.127-129.

30 J. K a w t a r a d z e, Gruzja w zarysie historycznym, Warszawa 1929, s.109; W. M a t e r s k i, Gruzja i Wielkie..., s.65; 31 MAE P, Europe, URSS, vol.832, s.113; DBFP, vol. III, s.451-452.

32 R. G. H o v a n n i s i a n, The Republic of Armenia, Vol. II: From Versailles to London, 1919-1920, Berkeley 1982, s.109; W. M a t e r s k i, Georgia..., s.141-142.

33 MAE P, Europe, URSS, vol.368.

KWESTIA AZERBEJDŻAŃSKIEJ ROPY NAFTOWEJ

149

Nie tylko działania samych Brytyjczyków ale i posunięcia lokalnych rządów utrudniały rozwój eksportu z tego regionu. Przykładem takich działań było wprowadzenie opłat w wysokości 10 % wartości wywożonych produktów nakładane przez władze gruzińskie w porcie w Poti.

Wymianę z zagranicą hamowały także zarządzenia wydane przez rządy Azerbejdżanu i Gruzji. Dotyczyły one ograniczenia eksportu - możliwość wywozu surowców istniała tylko wówczas, gdy eksporter zobowiązał się w ciągu dwóch miesięcy od momentu wywozu dostarczyć z zagranicy towary fabryczne o takiej samej wartości co eksportowane produkty. Dla zabezpieczenia wypełnienia tego zobowiązania firma eksportująca musiała oddać w depozyt miejscowym władzom 40% wartości wywożonych towarów. Wartość eksportowanych produktów ustalali przedstawiciele rządu Gruzji i Azerbejdżanu. Pieniądze te ulegały konfiskacie w przypadku nie wywiązania się eksportera z tego zobowiązania. Obok tych utrudnień istniały jeszcze inne, jak np. zawyżone koszty transportu towarów kolejami zakaukaskimi, wyśrubowane opłaty celne. Według francuskich informacji z 7 października 1919 r. opłaty celne za przewóz 1 pudu wyrobów jedwabniczych przez obszar Gruzji i Azerbejdżanu wynosiły w sumie 8 500 rubli, z czego 7 500 trzeba było zapłacić przy ich wywozie z Azerbejdżanu34.

Działania te, ograniczające wymianę towarową z zagranicą, utrudniały prowadzenie interesów nawet kupcom brytyjskim, którzy wydawali się mieć najlepsze warunki do prowadzenia działalności gospodarczej w tym regionie35. Przyczyniały się również do tworzenia w Gruzji i Azerbejdżanie ogromnych zapasów wina, manganu, ropy naftowej, skór36.

Jednak pomimo tych wszystkich niedogodności w prowadzeniu działalności gospodarczej na Zakaukaziu przedsiębiorcy zachodni nie rezygnowali z aktywności ekonomicznej w tym regionie. Przykładem tego mogą być działania Włochów. Na początku lipca 1919 r. doszło do otwarcia regularnego połączenia morskiego między Triestem a Batumi. Statki włoskie - kursujące regularnie co tydzień - dostarczały do czarnomorskiego portu około 200 ton towarów (win, artykułów żywnościowych, odzieży, butów, siarki etc.)37. Powołanie tej linii żeglugowej przyczyniło się do stworzenia podstawy dla umocnienia w przyszłości pozycji gospo34 MAE P, Europe, URSS, vol.832, s.116.

35 DBFP, vol.III, s.337.

36 MAE N, Consulat Trebizonde (Trebizonde), vol.77.

37 MAE P, Europe, URSS, vol.831, s.113.

150

PAWEŁ OLSZEWSKI

darczej Włoch na Zakaukaziu. Temu samemu zadaniu miało służyć założenie przez Banco Italiano di Sconto „Banco Italo-Caucasica di Sconto” z siedzibą w Rzymie. W skład jego rady administracyjnej wchodzili wybitni przedstawiciele środowisk politycznych i gospodarczych zarówno Włoch, jak i Zakaukazia oraz Kaukazu. Nowo powstały bank posiadał kapitał założycielski w wysokości 40 mln lirów i jego podstawowym zadaniem miało być udzielanie kredytów służących rozwojowi kontaktów handlowych, finansowych i przemysłowych Włoch ze Wschodem (przede wszystkim z Zakaukaziem oraz Kaukazem). Dlatego też Banco Italo-Caucasica di Sconto miał otworzyć swoje przedstawicielstwa w Tbilisi, Baku i Groznym38.

Także rządy państw zakaukaskich podejmowały próby nawiązania kontaktów gospodarczych ze zwycięskimi mocarstwami. Delegacje republik zakaukaskich przebywające w Paryżu, gdzie obradowali uczestnicy Konferencji Pokojowej, próbowały skłonić rządy państw Ententy do utrzymania obecności ich wojsk na Kaukazie południowym oraz przekazania sprzętu wojskowego dla swoich armii. Miały one służyć wzmocnieniu potencjału militarnego państw południowokaukaskich i utrzymaniu niepodległości tych republik. Latem 1919 r. największym zagrożeniem dla suwerenności państw zakaukaskich wydawała się Armia Ochotnicza operująca na Kaukazie północnym. W zamian za pomoc Ententy władze w Tyflisie, w Baku i w Erewaniu miały udzielić Państwom Sprzymierzonym różnego rodzaju koncesji gospodarczych, m.in. prawa do eksploatacji i wywozu bogactw naturalnych tych republik. Wyrazem takiego stanowisko było m.in. pismo szefa delegacji Gruzji w Paryżu do Przewodniczącego Konferencji Pokojowej z 1 września 1919 r.39 oraz wcześniejsze wspólne pismo delegacji Gruzji, Azerbejdżanu i Armenii do Rady Najwyższej Sprzymierzonych wystosowane 8 sierpnia 1919 r.40.

Przykładem takich działań rządu azerbejdżańskiego może być informacja od nowego szefa francuskiej misji wojskowej na Zakaukaziu komendanta Emila de Nonancourt, dotycząca prośby władz Baku do rządu Francji o umożliwienie zakupu m.in. 20 000 karabinów i 20 mln naboi w zamian za wełnę, jedwab, materiały bawełniane. Propozycja została powtórzona 26 października 1919 r. Ofertę sprzedaży broni dla Baku 38 MAE P, Europe, URSS, vol.640, s.124; MAE P, Europe, Italie, vol.78, s.155.

39 MAE P, Europe, URSS, vol.832, s.94.

40 MAE P, Europe, URSS, vol.832, s.97.

KWESTIA AZERBEJDŻAŃSKIEJ ROPY NAFTOWEJ

151

oceniano na sumę 8 mln franków41. Natomiast z 10 października 1919 r. pochodzi informacja o porozumieniu Melchiade Gabby, reprezentanta rządu Włoch na Zakaukaziu, z rządem azerbejdżańskim w sprawie uzbrojenia i wyekwipowania sił zbrojnych Azerbejdżanu przez Włochy w zamian za produkty naftowe42.

Pomimo ewakuacji wojsk z Kaukazu południowego Brytyjczycy starali się zintensyfikować wywóz ropy z Azerbejdżanu przez własne firmy.

Temu celowi miały służyć pojawiające się w połowie października 1919 r. żądania przedstawicieli Wielkiej Brytanii, aby rząd azerski sprzedał Anglikom istniejące zapasy ropy bez naliczenia opłat celnych i podatków nakładanych na sprzedaż tego surowca. Były one znaczne, skoro przy cenie wyjściowej 1 puda (16,38 kg) ropy, wynoszącej 15 rubli w końcu 1919 r., po doliczeniu kosztów transportu i różnych opłat jej cena wzrastała do 42,5 rubla przy wywozie z batumskiego portu43. W przypadku odmowy Brytyjczycy grozili zamknięciem ropociągu oraz portu Batumi przed dostawami ropy i jej produktów.

W połowie listopada 1919 r. Brytyjczycy przerwali na kilka dni przetaczanie ropy ropociągiem i jedynie pod wpływem protestów reprezentantów innych Aliantów wznowili jego funkcjonowanie44. Brytyjczycy dążyli również do wykupienia wagonów-cystern służących do przewozu ropy naftowej, aby zmonopolizować jej transport liniami kolejowymi Zakaukazia45.

Działania Brytyjczyków były niekorzystne dla rządu Azerbejdżanu, zwłaszcza wobec ciągle utrzymujących się trudności z wywozem wydobytej już ropy naftowej. O skali przepełnienia magazynów z produktami naftowymi mogą świadczyć informacje, które dotarły w połowie grudnia 1919 r. do Departamentu Stanu na temat sytuacji w Baku. Wspomina się w nich, iż przedsiębiorcy naftowi pozwalają na wtłaczanie wydobytej ropy do Morza Kaspijskiego, aby nie zaprzestać jej wydobycia i nie doprowadzić do unieruchomienia szybów naftowych46.

Działania Brytyjczyków na Zakaukaziu spowodowały oficjalne wystąpienie władz francuskich do rządu brytyjskiego, za pośrednictwem am41 AA, Série: 20N (20N), vol.186; MAE P, Europe, URSS, vol.638.

42 MAE P, Europe, URSS, vol.654, s.10.

43 MAE P, Europe, URSS, vol.640, s.261.

44 AA, 20N, vol.186.

45 MAE P, Europe, URSS, vol.638, s.6.

46 NA W, RG 59, Records of the Department of State Relating to Internal Affiars of Asia, 1910-1929, M722 (M722), Roll 8: Azerbaijan and Syria, dok.890c.6363/1, telegram from Batumi to Department of State, 15.12.1919.

152

PAWEŁ OLSZEWSKI

basady Francji w Londynie. Protestowano w nim przeciwko stworzeniu faktycznego monopolu angielskiego na wywóz surowców z Zakaukazia, dodatkowo ułatwionego przez niczym nieusprawiedliwioną, ścisłą kontrolę wojskową stolicy Adżarii przez Brytyjczyków. Nota została przekazana 4 grudnia 1919 r.47. W Batumi Anglicy m.in. nakładali wysokie opłaty portowe na statki sojusznicze, których nie można było usprawiedliwić kosztami utrzymania portu48. Protest rządu francuskiego odniósł pewien skutek skoro 26 grudnia 1919 r. doszło do podpisania porozumienia brytyjsko-francusko-włoskiego na temat podziału cystern kolejowych do przewozu ropy. Na jego podstawie 15 cystern dziennie otrzymywali Anglicy, 6 Włosi i 6 Francuzi. Ponadto firmy angielskie miały sprzedawać w Batumi - marynarkom wojennym sojuszników Wielkiej Brytanii - mazut na takich samych warunkach jak Royal Navy49.

Aktywność rządu francuskiego była spowodowana w dużym stopniu monitami od reprezentanta Paryża na Zakaukaziu. Chardigny był zaniepokojony nie tylko działalnością Brytyjczyków, ale i aktywnością Włochów, którzy w połowie października 1919 r. wysłali misję handlową do Tbilisi50. W depeszach domagał się on większego zainteresowania ze strony rządu Francji możliwością nawiązania stosunków gospodarczych z tym regionem. Apele znalazły częściowe zrozumienie we francuskich kołach rządowych, bowiem na początku października 1919 r. do Batumi przybył oficjalny przedstawiciel handlowy rządu francuskiego51. Jednak poza tym aktem nie można było zaobserwować większej aktywności rządu francuskiego, z wyjątkiem interwencji jego przedstawicieli na rzecz poszczególnych firm francuskich, których interesy były zagrożone w wyniku monopolistycznych działań władz zakaukaskich.

Już po powrocie do Paryża Chardigny w specjalnym memorandum proponował podpisanie przez rząd francuski tymczasowych konwencji handlowych z władzami republik zakaukaskich, które według niego powinny ułatwić rozwój handlu z tym regionem. Był on także zwolennikiem stworzenia w biurze Handlu Zagranicznego specjalnej sekcji zajmującej się wyłącznie stosunkami gospodarczymi z Zakaukaziem. W celu ożywienia kontaktów ekonomicznych z trzema republikami proponował 47 MAE N, Londres B, vol.50.

48 MAE N, Trebizonde, vol.76.

49 MAE N, Londres B, vol.50.

50 AA, 20N, vol.186.

51 Bibliothèque de Documentation Internationale Contemporaine, Nanterre, France, Archives de la République Indépendante de la Georgie (1918-1921) (AR), vol.31.

KWESTIA AZERBEJDŻAŃSKIEJ ROPY NAFTOWEJ

153

sprzedać część likwidowanych zapasów Armii Wschodniej za pośrednictwem Compagnie Française du Levant, wskazując, iż na podstawie posiadanych przez niego informacji Armenia gotowa byłaby dostarczyć za nie bawełnę, Gruzja mangan i wełnę, natomiast Azerbejdżan - ropę i mazut. Chardigny był także gorącym zwolennikiem stworzenia w tym regionie przedstawicielstwa banku z kapitałem francuskim, wskazując na Bank Ottomański. Zwłaszcza, że jego reprezentanci wyrazili już gotowość otwarcia swoich przedstawicielstw w Baku, Batumi i Tbilisi. Przy okazji poruszania tej kwestii pułkownik zaznaczył co prawda, iż większość spraw bankowych firm francuskich na Zakaukaziu prowadzi Bank Rosyjsko-Azjatycki, ale korzystniejsze byłoby posiadanie w tym regionie banku czysto francuskiego niż banku z nazwą rosyjską (kojarzącego się z dawną Rosją carską). Zwrócił uwagę także na potrzebę stworzenia regularnej linii żeglugowej Francji z Zakaukaziem. Istniało co prawda połączenie morskie między tym dwoma regionami podtrzymywane przez dwie kompanie żeglugowe: Compagnie des Messargies Maritimes oraz Compagnie Paquet, jednak wysyłały one swoje statki z Marsylii do Batumi bardzo nieregularnie (zaledwie raz na kilka tygodni)52.

Nawiązania z republikami zakaukaskimi bliższych stosunków nie tylko gospodarczych, ale także politycznych chciał także Wardrop, który również był zwolennikiem udzielenia pomocy w postaci sprzętu wojskowego zwłaszcza dla Gruzji oraz Armenii, ale również i dla Azerbejdżanu. Wiązał on tę pomoc z możliwością wzmocnienia gospodarczego Zakaukazia oraz z dużymi korzyściami dla Wielkiej Brytanii, gdyż za dostawy uzbrojenia reprezentanci miejscowych rządów proponowali Brytyjczykom ropę, mangan, węgiel etc. Brytyjski komisarz pragnął również uchronić ten obszar przed wpływami Denikina, proponując nawet uznanie de facto przez Anglię republik zakaukaskich53. Stanowisko takie związane było z dążeniem do zabezpieczenia interesów Anglii na Bliskim i Środkowym Wschodzie.

Wardrop, podobnie jak duża grupa polityków w brytyjskim Ministerstwie Spraw Zagranicznych i część dowódców angielskich, widział w Denikinie przedstawiciela dawnej Rosji - tradycyjnej rywalki Zjednoczonego Królestwa, zwłaszcza w Persji i Afganistanie. Dlatego też osłabienie pozycji Armii Ochotniczej na Kaukazie i Zakaukaziu traktował jako osłabienie Rosji w przyszłej, ponownej rywalizacji z Anglią o strefy wpływów w tej części świata.

52 MAE P, Europe, URSS, vol.640, s.224-226.

53 DBFP, vol.III, s.560-561, s.575-578, s.601-604.

154

PAWEŁ OLSZEWSKI

Klęski Armii Ochotniczej w walkach z bolszewikami na przełomie 1919 r. i 1920 r. spowodowały, iż pojawiła się groźba zajęcia Zakaukazia przez Rosję bolszewicką. Aby wzmocnić wewnętrznie republiki zakaukaskie przedstawiciele zwycięskich mocarstw w trakcie obrad Konferencji Pokojowej 11 stycznia 1920 r. uznali de facto rządy Gruzji i Azerbejdżanu, natomiast 19 stycznia 1920 r. uznali de facto rząd Armenii.

Decyzja ta wywołała olbrzymi entuzjazm w republikach zakaukaskich54, jednak poza efektem propagandowym nie miała większego praktycznego znaczenia. Także w styczniu 1920 r. rząd brytyjski zaczął rozważać możliwość ewakuacji swoich oddziałów z Batumi, obawiając się aby ten port nie został zajęty przez Armię Czerwoną55.

Członkowie Komitetu Wojennego Sprzymierzonych, składającego się z wojskowych reprezentantów Wielkiej Brytanii, Francji i Włoch ocenili możliwość obrony Baku przez wojska Sprzymierzonych przed groźbą zajęcia portu przez bolszewików. Komitet na posiedzeniu 17 stycznia 1920 r. doszedł do wniosku, że tylko w wypadku, gdy Brytyjska Marynarka Wojenna będzie w stanie kontrolować Morze Kaspijskie, oddziały Ententy obejmujące co najmniej 3 dywizje będą mogły skutecznie obsadzić linię Batumi-Baku. Takie wnioski według marszałka Henry`ego Wilsona, przedstawiciela Wielkiej Brytanii, wynikały z niebezpieczeństwa ataku „czerwonych” na stolicę Azerbejdżanu od strony morza. Zajęcie miasta przez bolszewików było w każdej chwili możliwe w wyniku przeprowadzenia takiej operacji. Wojskowy angielski wspominał, iż flota brytyjska nie dysponuje wystarczającymi siłami potrzebnymi do kontroli Morza Kaspijskiego, gdyż posiada zaledwie jeden mały okręt wojenny i niewielką liczbę uzbrojonych motorówek w Enzeli w północnej Persji.

Jednocześnie podkreślił, iż Marynarka Brytyjska nie ma odpowiednich sił osobowych, aby wysłać je na ten akwen i obsadzić rosyjskie okręty w celu wzmocnienia pozycji militarnej Aliantów w tym regionie. Dlatego marszałek Wilson przeciwny był jakimkolwiek planom akcji wojskowej mocarstw na Zakaukaziu i Morzu Kaspijskim, a także nie zgadzał się na wysłanie pomocy materiałowej dla Gruzji i Azerbejdżanu.

Negatywne stanowisko, zwłaszcza wojskowych brytyjskich w kwestii wysłania oddziałów alianckich, a także wsparcia w formie dostaw broni do Gruzji i Azerbejdżanu wynikało z rosnącej możliwości sowiety54 LC MD, PMLB, container nr 68, folder: Haskell Mission January-May 1920, letter from Haskell NEARES Tiflis to Stanav Constantinople, serial nr misc.225.

55 DBFP, vol.III, s.751-755.

KWESTIA AZERBEJDŻAŃSKIEJ ROPY NAFTOWEJ

155

zacji, szczególnie Azerbejdżanu. Przekonanie to wzmacniały dochodzące do zachodniej Europy informacje o rosnących wpływach komunistów w Azerbejdżanie, przede wszystkim wśród robotników przemysłu naftowego. Radykalne postawy robotników przemysłu naftowego były ważne dla sytuacji wewnętrznej w całym Azerbejdżanie zważywszy na fakt, iż według oficjalnych danych rządu tego kraju z 8 września 1919 r., spośród około 65 000 pracowników zatrudnionych w różnych gałęziach przemysłu republiki ponad 40 000 pracowało w zakładach związanych z wydobyciem i przerobem ropy naftowej56.

Wzrost wpływów bolszewików w Azerbejdżanie i narastający radykalizm robotników wielkoprzemysłowych w Baku wynikał w dużym stopniu z utrzymującego się permanentnego kryzysu ekonomicznego w tym państwie, związanego ze wspomnianą już kilkakrotnie nadprodukcją ropy i odcięciem rosyjskiego rynku zbytu dla produkcji naftowej Azerbejdżanu57. Wzrost radykalnych nastrojów wśród mieszkańców Baku wynikał także z wielonarodowego charakteru tego miasta, w którym duży odsetek stanowiła ludność nieazerska: szczególnie Rosjanie i Ormianie, którzy byli podatni na propagandę komunistyczną. Dochodziła do tego jeszcze napięta sytuacja w relacjach między ludnością azerską i ormiańską w Baku. Wynikała ona zarówno z konfliktów etnicznych między tymi grupami ludności w przeszłości, jak i w związku z toczącymi się w 1919 r. i w 1920 r. między Azerbejdżanem i Armenią konfliktami o przynależność terytorialną Karabachu, Zangezuru i Nachiczewanu. Konflikty te uległy ponownej eskalacji po ewakuacji wojsk brytyjskich z Zakaukazia.

W końcu kwietnia 1920 r. pojawiły się informacje na temat narastającej wrogości ludności azerskiej oraz lokalnych władz azerbejdżańskich wobec ormiańskiej ludności Baku. Jej wyrazem były liczne napady rabunkowe na Ormian, plądrowanie sklepów ormiańskich, a nawet morderstwa popełniane na ludności ormiańskiej. Silne nastroje antyormiańskie w Baku wynikały z przekonania ludności azerskiej, iż walki w Zangezurze rozpoczęli Ormianie pod wpływem rządu w Erewaniu. Autor tych informacji William N.Haskell – Wysoki Komisarz Sprzymierzonych do Spraw Armenii - był przekonany, iż to wzburzenie Azerów może w każdej chwili doprowadzić do masakry całej populacji ormiańskiej w stolicy Azerbejdżanu58.

56 NA W, RG 59, M722, Roll 8: Azerbaijan and Syria, dok.890c.00/-, Bulletin d’information de Azerbaidjan nr 2, 8 Septembre 1919, s.6-7.

57 LC MD, PMLB, container nr 68, folder: Haskell Mission January-May 1920, letter from USS. Cole to Stanav Constantinople, serial nr misc.126, s.1.

156

PAWEŁ OLSZEWSKI

Przekonanie o nastrojach probolszewickich, wśród przynajmniej części społeczeństwa Azerbejdżanu, potwierdzili członkowie delegacji Azerbejdżanu w Paryżu: Ali Madan Topczibaszew i Magaramow, którzy wraz z delegatami Gruzji: Iraklim Cereteli i Zurabem Awałowem zostali wysłuchani przez dyplomatów zachodnich w trakcie posiedzenia Rady Premierów 19 stycznia 1920 r. Wskazali oni, iż kryzys gospodarczy, a zwłaszcza kłopoty aprowizacyjne w republikach zakaukaskich spowodowały, iż ludność tych krajów jest podatna na propagandę bolszewicką59.

Pomimo uznania de facto rządów republik zakaukaskich mocarstwa zachodnie nie zdecydowały się na wysłanie swoich wojsk na Zakaukazie. Wynikało to ze wspomnianych negatywnych ocen skuteczności takich działań zaprezentowanych przez ich ekspertów wojskowych, a także trudnej sytuacji militarno-politycznej na południu Rosji: sukcesów wojsk bolszewickich w walkach z Armią Ochotniczą. Z tego samego powodu rząd Dawida Lloyd George’a podjął w lutym 1920 r. decyzję o ewakuacji swoich wojsk z Batumi, choć 20 lutego 1920 r. zawiesił tę ewakuację do lipca 1920 r. Niemniej już samo podjęcie tej sprawy świadczyło o stosunku władz Wielkiej Brytanii do tego regionu oraz do kwestii pomocy militarnej60.

Takie stanowisko Londynu związane było również z tendencją do nawiązania przez gabinet brytyjski nieoficjalnych stosunków z Moskwą61.

Wyrazem tego była rezygnacja z poparcia dla Armii Ochotniczej. Wśród części polityków brytyjskich dominowało przekonanie o skłonności państw zakaukaskich do szukania porozumienia z Moskwą oraz o istnieniu groźby rewolucji społecznej na tych terenach62.

Aby uregulować kwestię współpracy brytyjsko-francuskiej przy eksploatacji azerbejdżańskiej ropy naftowej, w grudniu 1919 r. doszło do rozmów na ten temat między Henry Berengerem, Francuskim Komisarzem Generalnym do Spraw Benzyny i Paliw i sir Hamarem Greenwo58 LC MD, PMLB, container nr 68, folder: Haskell Mission January-May 1920, letter from Bristol Stanav Constantinople to AMEMBASSY, serial nr Paris 291, 24.04.1920 (copy letter from Haskell Tiflis nr 111); NA W, RG 59, T1192, Roll 2, dok.860j01/257, letter from Logan to AMREF New York, 28.04.1920, food nr 445.

59 PRFRUS PPC, vol.IX, s.892-897.

60 DBFP, vol.XII, s.558-559.

61 Wyrazem tego były sondaże w kwestii wymiany jeńców między rządami: londyńskim i moskiewskim, w wyniku których 12 II 1920r.podpisano porozumienie w tej sprawie - DBFP, vol.III, s.812814, s.816.

62 Zob. np. fragment raportu Halforda J.Mackindera - specjalnego wysłannika rządu angielskiego do Denikina z początku 1920r.- DBFP, vol.III, s.770-772.

KWESTIA AZERBEJDŻAŃSKIEJ ROPY NAFTOWEJ

157

dem, Ministrem ds. ropy w rządzie brytyjskim. W ich wyniku ustalono zasady brytyjsko-francuskiej współpracy przy eksploatacji tego surowca63.

Jednak pomimo tego porozumienia i wspomnianych już interwencji reprezentantów Francji, aby ograniczyć angielską kontrolę ekonomiczną nad Batumi, Brytyjczycy nadal zachowywali dominującą pozycję gospodarczą w batumskim porcie. Świadczyła np. o tym informacja o decyzji naczelnego dowódcy wojsk brytyjskich stacjonujących na Południowym Kaukazie gen. George’a Milne’a z 12 kwietnia 1920 r., iż połowa mazutu przychodzącego do stolicy Adżarii zostanie przekazana na potrzeby marynarki brytyjskiej, natomiast reszta pod nadzorem władz angielskich będzie oddawana innym sojusznikom64. Ponadto reprezentanci Rządu Jego Królewskiej Mości w dalszym ciągu kontrolowali przewóz surowców - zwłaszcza ropy - liniami kolejowymi i rurociągiem Baku-Batumi, faworyzując firmy brytyjskie65. Taka sytuacja powodowała m.in. monity od Służb Paliwowych Marynarki Wojennej Francji na Morzu Czarnym.

Skarżono się w nich na utrudnianie dostaw mazutu do Batumi dla okrętów francuskich operujących na Morzu Czarnym, nawet w sytuacji, gdy odpowiednie ilości tego paliwa zostały już zakupione w Baku przez upoważnioną do takich transakcji francuską firmę: Towarzystwo Lille-Bonnieres-Colombes66.

Często zdarzało się, że Francuzom przyznawano mniejszy kontyngent cystern do transportu mazutu niż liczba obiecywana przez Anglików, nadzorujących ruch pociągów. Obok preferencyjnych praktyk reprezentantów Zjednoczonego Królestwa, wynikało to także w dużym stopniu z niesprawności dużej części wagonów, złego stanu technicznego lokomotyw oraz urządzeń kolejowych. Dekapitalizacja kolei na Zakaukaziu powodowała, iż okres przejazdu cysterny Batumi-Baku-Batumi trwał około 20 dni i do stolicy Adżarii przybywało dziennie zaledwie 40 cystern z Azerbejdżanu. Duża część produktów naftowych transportowana kolejami „ginęła” po drodze, konfiskowana przez lokalne władze azerbejdżańskie lub gruzińskie. Związane to było z koniecznością zaspokojenia potrzeb miejscowej gospodarki oraz z rozpowszechnioną spekulacją produktami naftowymi i cysternami służącymi do ich przewozu. Według 63 MAE P, Europe, URSS, vol.638, s.179.

64 AA, 20N, vol.186; MAE N, Trebizonde, vol.76.

65 AA, 20N, vol.187.

66 AA, 20N, vol.187.

158

PAWEŁ OLSZEWSKI

informacji znajdujących się w jednym z raportów francuskich, aby uzyskać pewność, iż zakupiony w Azerbejdżanie surowiec dotrze do portu w Batumi należałoby posiadać zaufanych ludzi na każdej stacji kolejowej przez którą przechodził ładunek. Ponadto każda partia surowca powinna być eskortowana przez uzbrojony konwój. Taka sytuacja utrudniała wywóz surowców z Zakaukazia także sojusznikom Francji67.

Pomimo tych trudności, wywóz ropy z Azerbejdżanu nadal był bardzo atrakcyjny ekonomicznie, zwłaszcza że według informacji opublikowanych we francuskiej opiniotwórczej gazecie „Le Temps” 29 grudnia 1919 r., w Baku znajdowały się jeszcze zapasy około 150 000 ton produktów naftowych. Miesięcznie przy pomocy linii kolejowej Baku-Batumi oraz ropociągu transportowano około 30 000 ton nafty oświetleniowej oraz 30 000 ton mazutu, które następnie wywożono statkami do Wielkiej Brytanii i Francji68.

Utrudnienia związane z zakupem i wywozem z Zakaukazia ropy naftowej, jak również innych surowców wynikały także z bardzo restrykcyjnych uregulowań ekonomicznych wprowadzonych przez rządy republik zakaukaskich. Informacje na ten temat znalazły się w specjalnej broszurze pt. „Wiadomości Handlowe” wydanej 1 maja 1920 r. przez Sekcję Handlową oficjalnego przedstawicielstwa politycznego Włoch na Zakaukaziu: Królewską Agencję Polityczną Włoch w Gruzji, Armenii i Azerbejdżanie. Podane tam informacje miały ułatwić firmom włoskim zainteresowanym w nawiązaniu kontaktów i sprowadzaniu surowców z Zakaukazia pierwsze kroki na lokalnym rynku zakaukaskim.

W broszurze zawarte zostały dane na temat podstawowych bogactw mineralnych, surowców pochodzenia zwierzęcego i roślinnego występujących w poszczególnych republikach zakaukaskich. Przedstawiono miejsca ich występowania, podano charakterystykę złóż, dane na temat miesięcznego wywozu, taryfy transportu koleją. W opracowaniu znalazły się również tabele przedstawiające najniższe i najwyższe ceny poszczególnych produktów od początku 1920 r. Ponadto podano informacje na temat opłat celnych i portowych związanych z poszczególnymi surowcami. Autorzy umieścili również charakterystykę sieci kolejowej Zakaukazia, a także informacje na temat włoskich linii żeglugowych łączących Tarent i Genuę z Batumi. Opisano w niej taryfy przewozowe tymi liniami żeglugowymi oraz dokładne dane dotyczące dnia, tygodnia 67 MAE P, Europe, URSS, vol.640, s.260-261, AA, 20N, vol.187.

68 „Le Temps”, 29 grudnia 1919 r.

KWESTIA AZERBEJDŻAŃSKIEJ ROPY NAFTOWEJ

159

i godziny wpłynięcia oraz wypłynięcia statków z portów docelowych oraz portów znajdujących się na trasie pomiędzy portem w Batumi i portami włoskimi. Broszurę kończył spis najważniejszych firm handlowych działających w Gruzji z ich dokładnymi adresami oraz określeniem rodzaju produktów, którymi handlują69.

Obok tych wskazówek równie istotne dla projektów nawiązania stosunków handlowych z Zakaukaziem były informacje na temat zasad wywozu towarów i surowców ustalonych przez poszczególne rządy państw tego regionu. Ich dokładniejsze przedstawienie pomoże lepiej zrozumieć problemy, przed którymi stawały przedsiębiorstwa wszystkich Państw Sojuszniczych nawiązujące i rozwijające stosunki handlowe z Gruzją, Armenią czy też z Azerbejdżanem.

W przypadku Republiki Gruzińskiej następujące produkty miejscowego pochodzenia podlegały zakazowi eksportu: zboże i wszystkie artykuły żywnościowe, materiały ceramiczne, produkty chemiczne i tekstylia.

Wyjątkowo można było uzyskać zgodę na ich wywóz od Ministerstwa Aprowizacji Gruzji. Istniała także grupa towarów, których zakup i sprzedaż na obszarze Gruzji oraz wywóz za granicę był objęty wyłącznym monopolem państwa. Należały do nich: tytoń, kokony jedwabników i ruda manganu. W przypadku manganu wyłączny monopol na handel i eksport tego surowca mineralnego należał do kontrolowanego przez państwo Stowarzyszenia Tchemo. Kolejną grupę artykułów stanowiły: drewno, koniak, skóry owcze, bawełna oraz miedź. Ich wywóz był możliwy na podstawie zezwolenia wydanego przez Ministerstwo Aprowizacji pod warunkiem dostarczenia do Gruzji towarów o wartości równej wywiezionym - butów, lekarstw, konserw mięsnych, nici etc. Pozostałe produkty można było eksportować z bez specjalnego zezwolenia70.

W przypadku Armenii kwestie związane z handlem zagranicznym regulował specjalny Komitet Wymiany Handlowej działający przy Ministerstwie Finansów. Określał on rodzaj produktów i ich ilości, które mogły podlegać eksportowi. Tylko Komitet był upoważniony do zawierania porozumień z firmami zagranicznymi dotyczących wymiany towarów importowanych w zamian za wywożone z Armenii. Dla zapewnienia importu produktów niezbędnych dla republiki miał on prawo domagać się oddania w depozyt od 25 do 50% wartości towarów wywożonych z Armenii. Pieniądze te były zwracane po przywiezieniu ustalonych umową 69 MAE P, Europe, URSS, vol.641, s.124-145.

70 Ibidem, s.126-128.

160

PAWEŁ OLSZEWSKI

towarów z zagranicy przez eksportera surowców ormiańskich. Połowa produktów sprowadzonych z zagranicy miała być sprzedana na terenie państwa ormiańskiego po cenie uzgodnionej przez ich importera z reprezentantem rządu erewańskiego. Reszta importowanej partii artykułów mogła być sprzedana po cenie rynkowej. Przy czym sam Komitet Wymiany Handlowej określał jaki rodzaj i liczbę towarów należało importować w zamian za określony typ wywiezionego surowca. Od momentu uzyskania koncesji przedsiębiorca miał jeden miesiąc na eksport i dwa do trzech miesięcy na zrealizowanie importu określonych towarów. Poza tym ustalono listę towarów, które podlegały całkowitemu zakazowi importu. Zaliczono do nich np. artykuły żywnościowe, węgiel, produkty naftowe, szkło71.

Może najmniej skomplikowane, ale również niekorzystne dla firm eksportowych były zasady wywozu surowców z Azerbejdżanu (w okresie przed jego sowietyzacją). Na podstawie ustawy przyjętej 11 grudnia 1919 r. przez parlament republiki postanowiono, iż można wywozić wszystkie rodzaje surowców z tego państwa pod warunkiem, iż eksporter przekaże 25% wywożonego towaru władzom azerskim72.

Wydaje się, iż najdalej idącą kontrolę nad wymianą handlową z zagranicą roztaczały władze ormiańskie. Wynikało to w dużym stopniu z najgorszej spośród wszystkich państw zakaukaskich sytuacji w tym kraju.

W Armenii było najmniej bogactw mineralnych, które można było sprzedać zagranicę, aby uzyskać tak potrzebną żywność i broń73. Jednak wprowadzenie ścisłej kontroli wymiany towarowej z zagranicą oraz stosowane konfiskaty surowców, należących do firm prywatnych, nie przyczyniły się do polepszenia sytuacji gospodarczej Armenii. Ich efektem był spadek opłacalności wydobycia surowców lub produkcji, skutkujący pogłębieniem kryzysu ekonomicznego republiki74.

Cechą charakterystyczną ograniczeń w zakresie eksportu narzucanych przez wszystkie trzy państwa zakaukaskie był zakaz wywozu żywności i artykułów przemysłowych. Wynikał on z ogromnych kłopotów aprowi71 Ibidem, s.133-135.

72 Ibidem, s.131.

73 Ta katastrofalna sytuacja ekonomiczna była zapewne głównym powodem dekretu rządu erewańskiego, w wyniku którego jeszcze w listopadzie 1919r. na obszarze całego państwa przeprowadzono konfiskatę zapasów wełny i skór. Działania te naraziły na szwank interesy m.in. jednej z firm francuskich, której skonfiskowano znaczną część ładunku obejmującego: 491,4 ton wełny i 982,4 ton bawełny, pomimo iż uzyskała ona zezwolenie na ich eksport i w zamian dostarczyła już do Armenii 50 ton cukru i 25 ton gwoździ - MAE P, Europe, URSS, vol.641, s.66-70.

74 Np. rekwizycje bawełny po bardzo niskich cenach doprowadziły do obniżenia jej produkcji na obszarze Armenii rosyjskiej do wysokości zaledwie 10% produkcji z okresu przed I wojną światową (z 11 466 ton do 1 310 ton) - MAE P, Levant, Armenie, vol.11, s.5.

KWESTIA AZERBEJDŻAŃSKIEJ ROPY NAFTOWEJ

161

zacyjnych w państwach tego regionu oraz dużych braków zaopatrzeniowych w zakresie artykułów codziennego użytku. „Wiadomości Handlowe” zostały wydane w kilka dni po zajęciu Baku przez Armię Czerwoną, 27 kwietnia 1920 r. W wyniku sowietyzacji Azerbejdżanu zawarte w niej dane dotyczące sytuacji gospodarczej w tej zakaukaskiej republice okazały się nieaktualne, gdyż wprowadzenie władzy komunistycznej w tym kraju diametralnie zmieniło jego sytuację ekonomiczną. Potwierdziły się obawy polityków zachodnich o przyszłość całego Zakaukazia. Podporządkowanie kontroli Rosji bolszewickiej Azerbejdżanu i przejęcie przez komunistyczny rząd azerbejdżański przemysłu naftowego Baku, który został znacjonalizowany, oznaczało praktyczne zahamowanie wywozu ropy z Zakaukazia przez Brytyjczyków i ich sojuszników.

Jednym z głównych powodów szybkiego zajęcia Baku przez oddziały Armii Czerwonej były obawy rządu W.Lenina, aby demokratyczne władze Azerbejdżanu nie zdołały zniszczyć szybów naftowych. Dlatego wbrew wcześniejszym ustaleniom władz Rosji bolszewickiej z komunistami azerbejdżańskimi, którzy mieli najpierw wywołać powstanie w Baku, a dopiero później wezwać na pomoc Armię Czerwoną, bolszewicy zdecydowali się zbrojnie zająć stolicę Azerbejdżanu, nie czekając na wezwanie azerbejdżańskich komunistów75.

Nowe władze bolszewickie Azerbejdżanu rozpoczęły konfiskatę zgromadzonych produktów naftowych i wysyłanie ich do RSFRR. Według ocen francuskich okupacja Baku przez bolszewików oznaczała utratę 2/3 ogólnej liczby transakcji handlowych przeprowadzanych do tej pory na Zakaukaziu76.

Komunistyczne władze Azerbejdżanu rozpoczęły 2 maja 1920 r. z inicjatywy Moskwy działania militarne przeciwko Gruzji i Armenii. Jednak trudna sytuacja na froncie rosyjsko-bolszewickim w związku z początkowymi sukcesami tzw. „wyprawy kijowskiej” wojsk polsko-ukraińskich zmusiła bolszewików do przerwania ofensywy na Gruzję. 7 maja 1920 r. podpisano traktat pokojowy między Gruzją i Rosją bolszewicką. Natomiast 28 maja 1920 r. zawarto rozejm gruzińsko-azerbejdżański, a następnie 12 czerwca 1920 r. podpisano traktat pokojowy między tymi dwoma państwami. Na jego podstawie rząd w Baku zobowiązał się przekazywać władzom w Gruzji miesięcznie 1 mln pudów (16 380 ton) produktów 75 T. Ś w i ę t o c h o w s k i, Azerbejdżan i Rosja..., s.113-114.

76 AA, 20N, vol.187; AAN, Ambasada RP w Londynie, sygn. 171, s.13-14.

162

PAWEŁ OLSZEWSKI

naftowych. Za ich równowartość Gruzja miała dostarczyć do Azerbejdżanu różnego rodzaju produkty przemysłowe. Sporny obszar Zakatały miał być podzielony między Gruzję i Azerbejdżan przez mieszaną komisję arbitrażową77. Natomiast nadal trwały walki sowieckiego Azerbejdżanu z Armenią.

Sowietyzacja Azerbejdżanu spowodowała, iż 9 lipca 1920 r. Brytyjczycy wycofali swoje wojska z Batumi oraz przybyłe tam w maju 1920 r. nieliczne formacje francuskie. Na mocy specjalnej umowy brytyjskogruzińskiej Anglicy przekazali miasto i port w Batumi rządowi Gruzji78.

Latem 1920 r. uległo znacznemu zmniejszeniu znaczenie portu w Batumi jako centrum eksportowego Zakaukazia. Głównym tego powodem było wprowadzenie władzy sowieckiej w Azerbejdżanie i wspomniana nacjonalizacja przemysłu naftowego tego kraju. Szczególnie istotne dla upadku znaczenia ekonomicznego Batumi okazało się uzależnienie ekonomiczne Azerbejdżanu od Moskwy oraz wynikające z tego faktu wysyłanie większości wydobytej ropy do sowieckiej Rosji. Według danych amerykańskich do 15 lipca 1920 r. bolszewicy wywieźli z Baku 747 000 ton ropy i produktów naftowych79. Natomiast do końca 1920 r. kolejnych około 2 432 430 ton ropy i jej produktów. W wyniku nacjonalizacji przemysłu naftowego oraz złego kierownictwa przedsiębiorstw naftowych, w których starą doświadczoną kadrę kierowniczą zastępowali nie posiadający żadnego doświadczenia działacze komunistyczni, doszło do obniżenia miesięcznego wydobycia ropy z 294 840 ton do 163 800 ton80.

Zmniejszenie wydobycia wynikało także ze strajków wśród robotników przemysłu naftowego. Występowali oni przeciwko władzy bolszewików z powodu wprowadzania represyjnych zasad komunizmu wojennego w Azerbejdżanie oraz przymusowego poboru lokalnej ludności do Armii Czerwonej81. Rząd bolszewicki w Moskwie podpisał oficjalne porozumienie handlowe z rządem sowieckiego Azerbejdżanu dotyczące wywozu ropy do Rosji w zamian za żywność i artykuły przemysłowe, które miały być sprowadzane z Rosji do Azerbejdżanu. Jednak w prakty77 MAE N, Rome A, vol.620; MAE P, Europe, URSS, vol.653, s.70.

78 Marine Nationale, Service Historique, Château de Vincennes (AM), Série: 1BB7 (1BB7), vol.138, DBFP, vol.XII, s.606-607, s.612, s.614, s.632-633.

79 NA W, RG 59, M722, Roll 8: Azerbaijan and Syria, dok.890c.00/5, 10.09.1920, Statement of W.C.Smith, s.4.

80 MAE P, Europe, Grande-Bretagne, vol.61, s.97.

81 NA W, RG 59, M722, Roll 8: Azerbaijan and Syria, dok.890c.00/3, Political Events and Conditions in Baku and former Republic of Azerbaidjan under the Bolsheviki – April 27 to June 20, 1920, s.1-6.

KWESTIA AZERBEJDŻAŃSKIEJ ROPY NAFTOWEJ

163

ce cała produkcja ropy była wysyłana do Rosji bez żadnych rekompensat gospodarczych82.

Przedstawiciele zachodnich firm naftowych próbowali wykorzystać zamiany wewnętrzne w Azerbejdżanie, aby przejąć kontrolę nad azerbejdżańskim przemysłem naftowych, mając nadzieję, iż w przyszłości dojdzie do obalenia władzy komunistycznej w tym kraju i odzyskania znacjonalizowanych przedsiębiorstw przez prywatnych właścicieli. Amerykański koncern naftowy Standard Oil oraz brytyjski Royal-Dutch Shell wykupiły pakiety akcji kontrolnych od właścicieli największych spółek zajmujących się produkcją bakijskiej ropy, którzy utracili swoje przedsiębiorstwa po nacjonalizacji przemysłu naftowego83. W lipcu 1920 r. Standard Oil kupił 50% akcji Nobel Brothers Company za 6,5 mln $. W ten sposób przynajmniej formalnie Standard Oil kontrolował 1/3 wydobycia ropy naftowej w Rosji oraz 40% rafinerii w Baku84.

Azerbejdżańskie władze sowieckie skonfiskowały także towary zakupione przez firmy zagraniczne. Na skutek tych działań doszło praktycznie do zerwania kontaktów gospodarczych Azerbejdżanu z zagranicą85.

Kolejnym czynnikiem powodującym upadek znaczenia gospodarczego Batumi był wybuch walk zbrojnych między sowieckim Azerbejdżanem a Gruzją i Armenią, w wyniku których doszło do uszkodzenia ropociągu Batumi-Baku. Przerwano także dostawy jedwabiu, bawełny i innych surowców pochodzących z Azerbejdżanu oraz transportowanych tranzytem przez ten kraj z Persji i Azji Środkowej.

Dodatkowo do obniżenia ruchu towarowego przez batumski port przyczyniły się pierwsze dekrety gruzińskiego administratora Batumi dotyczące zakazu eksportu produktów naftowych znajdujących się w tym porcie. Zostały one wydane już 11 lipca 1920 r.86. Działania te podyktowane były złą sytuacją Gruzji pogłębioną przez kryzys paliwowy spowodowany odcięciem dostaw ropy z Azerbejdżanu. Działania władz gruzińskich sprawiały, iż kupcy z Europy zachodniej wysyłali coraz mniej towarów do Batumi. Pojawiła się groźba zawieszenia regularnych połączeń morskich Europy zachodniej z tym czarnomorskim portem, gdyż 82 NA W, RG 59, M722, Roll 8: Azerbaijan and Syria, dok.890c.00/5, 10.09.1920, Statement of W.C.Smith, s.2-4.

83 A. H o g e n h u i s - S e l i v e r s t o f f, Les Relations Franco-Sovietiques, 1917-1924, Paris 1981, s.220.

84 D. Ye r g i n, Nafta, władza i pieniądze, Warszawa 1993, s.183.

85 DBFP, vol.XII, s.650.

86 AM, 1BB7, vol.138.

164

PAWEŁ OLSZEWSKI

połączenia te stawały się coraz mniej opłacalne dla firm żeglugowych w związku ze zmniejszaniem się wielkości ładunków powrotnych dla statków wracających z Batumi do Europy.

Taka sytuacja wynikała także z innych działań rządu gruzińskiego.

1 lipca 1920 r. nałożono w Gruzji nowy podatek na wszystkie towary wywożone i przywożone do tego państwa drogą morską. Należało m.in. zapłacić 1,5 rubla za każdy pud manganu, 2 ruble za taką samą ilość węgla i 3 ruble za produkty metalowe, naftowe oraz mąkę87. Natomiast w końcu września 1920 r. rząd w Tbilisi nałożył 35% podatek od zysku ze sprzedaży manganu komplikując już i tak trudna sytuację firm zajmujących się wywozem tego minerału, spowodowaną monopolem Tchemo88.

Jesienią 1920 r. sytuacja batumskiego portu uległa poprawie. Jednak w związku z utratą roli głównego portu wywozu azerbejdżańskiej ropy, jego obroty handlowe nie były już tak wysokie jak w okresie do wprowadzenia władzy sowieckiej w Azerbejdżanie. Co prawda w wyniku porozumienia gruzińsko-azerbejdżańskiego z 12 czerwca 1920 r. Gruzja uzyskała pewne ilości ropy i jej produktów, jednak wielkość dostaw wystarczała zaledwie na potrzeby republiki i nie mogła ich reeksportować za granicę89.

Uzależnienie gospodarki Gruzji i Armenii od dostaw ropy z sowieckiego Azerbejdżanu próbował wykorzystać rząd Lenina, który zaczął wywierać presję ekonomiczną na Gruzję, aby zdestabilizować gospodarkę republiki. Od sierpnia 1920 r. Azerbejdżan przerwał dostawy ropy do Gruzji powodując gwałtownie pogorszenie stanu gruzińskiej gospodarki.

3 listopada 1920 r. pojawiła się informacja, iż rząd moskiewski zgodził się na normalizację stosunków z Gruzją. Warunkiem ponownego nawiązania współpracy gospodarczej miało być przerwanie przez rząd gruziński kontaktów z Armią Ochotniczą i zaprzestanie prześladowania gruzińskich komunistów90. Ponadto zakaukaska republika miała zagwarantować, że produkty naftowe przekazywane jej z Baku nie będą sprzedawane Francji lub Anglii oraz, że rząd gruziński przeciwstawi się projektowi przekształcenia Batumi w bazę wojenną dla 87 MAE N, Londres B, vol.319.

88 AM, 1BB7, vol.138; MAE P, Europe, URSS, vol.656, s.35.

89 AM, 1BB7, vol.138.

90 Prowadzili oni ożywioną agitację na obszarze tego kraju przy pomocy przedstawiciela dyplomatycznego rządu sowieckiego w Tyflisie Siergieja Kirowa, który przyjechał do stolicy Gruzji w końcu czerwca 1920r.

KWESTIA AZERBEJDŻAŃSKIEJ ROPY NAFTOWEJ

165

floty Sprzymierzonych91. Gruzja zgodziła się na część tych warunków, dlatego 14 listopada 1920 r. doszło do podpisania porozumienia handlowego Tbilisi z Moskwą i Baku. Na jego mocy Azerbejdżan ponownie zobowiązał się dostarczać republice miesięcznie 1 mln pudów produktów naftowych. W zamian Gruzja zgodziła się na dostawy materiałów potrzebnych dla przemysłu naftowego i kolei (m.in. cegieł i glinki ogniotrwałej). W związku ze zobowiązaniem, że Gruzja nie będzie sprzedawać za granicę produktów naftowych otrzymanych z Azerbejdżanu, rząd azerski uzyskał prawo do kontroli przestrzegania tej klauzuli poprzez specjalnych przedstawicieli rozmieszczonych we wszystkich punktach granicznych Gruzji92.

Na początku grudnia 1920 r. doszło do wprowadzenia władzy sowieckiej w Armenii93, natomiast w połowie marca 1921 r. w Gruzji94.

W ten sposób całe Zakaukazie zostało podporządkowane bolszewickiej Rosji.

Sowietyzacja Azerbejdżanu uniemożliwiła dalsze wydobycie ropy naftowej przez firmy zachodnie, natomiast sowietyzacja Gruzji spowodowała, iż eksport azerbejdżańskiej ropy naftowej za granicę znalazł się pod całkowitą kontrolą bolszewików. W ten sposób została zamknięta kwestia eksploatacji azerbejdżańskiej ropy jako ważnego elementu polityki gospodarczej zwycięskich mocarstw wobec niepodległych republik zakaukaskich oraz jako istotnego wątku generalnej polityki Londynu, Paryża i Rzymu wobec południowokaukaskiego regionu po I wojnie światowej.

Oceniając znaczenie azerbejdżańskiej ropy naftowej w polityce Ententy od schyłku 1918 r. do początku 1921 r. należy wskazać, iż była ona istotnym elementem polityki mocarstw Ententy wobec regionu Zakaukazia. Należy sądzić, iż dążenie do uzyskania jak najlepszej pozycji do wywozu ropy na Zachód było zasadniczym czyn91 AA, 20N, vol.186. Należy wspomnieć, iż część tych zarzutów wobec rządu gruzińskiego było całkowicie bezpodstawnych zważywszy na złe stosunki Gruzji z Armią Ochotniczą oraz niechęć państw Ententy do ingerencji zbrojnej na Zakaukaziu.

92 MAE P, Europe, URSS, vol.653, s.79-90; AAN, MSZ, sygn.6676, s.35; W. M a t e r s k i, Georgia..., s.198-199.

93 F. K a z e m z a d e h, The Struggle for Transcaucasia (1917-1921), New York 1951, s.288-290; A. B. K a d i s z e w, Intierwiencya i grażdanskaja wojna w Zakawkazje, Moskwa 1960, s.329-332; R. G. S u n y, Looking toward Ararat. Armenia in Modern History, Bloomington and Indianapolis 1993, s.138-139.

94 AAN, Instytucje Wojskowe 1918-1939, sygn.296/II-9, s.114-115; National Republic of Georgia, Hearings before the Committee on Foreign Affairs House of Representatives, Washington 1926, s.208-211; F. Kazemzadeh, op.cit., s.318-319, s.323-325; W. M a t e r s k i, Georgia..., s.214-223.

166

PAWEŁ OLSZEWSKI

nikiem kształtującym politykę przede wszystkim Wielkiej Brytanii w tym regionie, zwłaszcza w pierwszej połowie 1919 r. Londyn z uwagi na obecność swoich wojsk w Azerbejdżanie i w Gruzji przynajmniej do schyłku 1919 r. posiadał najlepsze możliwości wywozu ropy naftowej i innych zakaukaskich surowców. Zarazem brak stabilizacji wewnętrznej na Kaukazie południowym, zła sytuacja gospodarcza, trudności transportowe wynikające ze zniszczonej lub niewystarczającej infrastruktury transportowej w znacznym stopniu utrudniały sprawny wywóz ropy naftowej z Azerbejdżanu. Jednocześnie nieomal permanentnie dochodziło do konfliktów przedstawicieli Wielkiej Brytanii na Zakaukaziu z reprezentantami innych mocarstw w tym regionie, szczególnie z Francuzami i Włochami na tle nadmiernej monopolizacji przez firmy brytyjskie eksportu miejscowej ropy ze szkodą dla firm francuskich i włoskich.

Także kontrola przemysłu naftowego w Azerbejdżanie przez Brytyjczyków doprowadzała do różnego rodzaju konfliktów z kolejnymi rządami azerbejdżańskimi, które słusznie uważały dochody z eksportu ropy za najważniejsze źródło finansowania odbudowy i unowocześnienia gospodarki republiki. Władze Demokratycznej Republiki Azerbejdżanu traktowały możliwość udzielenia koncesji dla firm zachodnich na wywóz ropy zagranicę jako rodzaj karty przetargowej w swoich staraniach dyplomatycznych o uzyskanie uznania politycznego oraz nawiązania bliskich stosunków wojskowych i politycznych z mocarstwami sprzymierzonymi.

Problem zapewnienia dostępu dla firm państw Ententy do surowców Zakaukazia, a zwłaszcza ropy naftowej, stale był brany pod uwagę, gdy przedstawiciele mocarstw Ententy analizowali i próbowali określić politykę swoich rządów wobec dynamicznie zmieniającej się sytuacji politycznej, wojskowej, gospodarczej i społecznej w republikach zakaukaskich od schyłku 1918 r. do początku 1921 r. Dlatego kwestia wywozu azerbejdżańskiej ropy, a także innych surowców z Zakaukazia w dużym stopniu kształtowała decyzje mocarstw dotyczące innych aspektów ich zakaukaskiej polityki. Wydaje się, iż najdobitniejszym tego przykładem może być decyzja Brytyjczyków o przekazaniu rządowi w Baku zwierzchnictwa nad Karabachem i Zangezurem.

Sytuacja uległa zmianie na przełomie 1919 r. i 1920 r., kiedy na zakaukaską politykę mocarstw coraz mocniej wpływała klęska Armii

KWESTIA AZERBEJDŻAŃSKIEJ ROPY NAFTOWEJ

167

Ochotniczej w jej walkach z bolszewikami. Sowietyzacja Azerbejdżanu, której doniosłym skutkiem gospodarczym było przejęcie przez bolszewików kontroli nad przemysłem naftowym republiki, zmusiła państwa zachodnie do znacznej weryfikacji ich zakaukaskiej polityki.

Azerbejdżańska ropa naftowa stała się ważnym narzędziem w rękach bolszewików, służącym podporządkowaniu Gruzji sowieckiej Rosji.

Bolszewizacja Azerbejdżanu, a później całego Zakaukazia spowodowała, iż kwestia azerbejdżańskiej ropy naftowej zaczęła być elementem polityki mocarstw zachodnich wobec Rosji bolszewickiej.

168

169

Pro Georgia, 2010, t. 20, s. 169-175

PRECONDITIONS OF CREATION OF “AN ATHEIST FIGHTERS’ UNION”

by Eka Silagadze Tbilisi “An Atheist fighters’ union” was appeared with the purpose to create antireligion course in the Soviet Union. Since 1923 closing of churches have become massive all around the Soviet Union. Following the multitude of churches this process influenced over Georgia. Organization “Atheist” has been founded in Russia, Severodvin district in 1925, April 26. Step by step it collected large number of people and the first congress of an “Atheists” correspondents had been arranged. As a result of these events 250 000 divine worshipers had been executed in the Soviet Union for 1925. (metropolitan, archbishop, bishop, archimandrite, deacon, hiero monk, choir monk, monk).1 In the articles that have been published in order to strengthen antireligion ideology, the church had been accused in different charges.

“Russian church was not behind of Western ones and it did not annihilate, but facilitate exploiters by preaching of obedience of women and so it appeared as a founder of prostitution.2 An amount of people taking part in an atheist society had been growing. Number of these people became 100.000 in 1925. The general census of the population and confiscation all over the union have been decided In February 23. Confiscation referred to all kind of precious things, things made by precious metals especially. The breakers of this process have been considered as counterrevolutioners.3 For effective work of an atheist society, they had begun to setting up branches in another Soviet Union countries. In 1928, Georgian branch of “An atheist fighters’ union” has been established. Officially, creating of an union has its own social-political motives, which should make a great impact on inculcation of a new world outline and reinforcement of a new state.

1 Jurnali saarqivo moambe, (Archival bulletin journal), Tbilisi 2008, no 1.

2 `uRmerTo dazgasTan”, (At an atheist machine) no 12, 1929.

3 Деятели октября о религии и церкви, (Workers of October about Religion and Church), M. 1968, p. 2.

170

EKA SILAGADZE

The genesis of spreading antireligion ideology has its root in European tradition of last centuries. The history of European countries isn’t only Reneissance and cultural revolution. Nations which consist of Europe, have passed all the necessary stages to achieve democracy quite painfully till the final formation. They got over much difficulties and finally they have reached the stage of development which is exemplary for ancient civilization countries, which have great history, among them for Georgia. ’’French materialists noticed social factors in the roots of religion. Lamert (1709-1751), Helvetius (1715-1771), Didro (1713-1783) and Holbach (1723-1789), materialists of 18-th century, were making atheistic conclusions and criticized theology very strictly’’,4 although we should not forget that in spite of Christianity, their confession was typical for an age of feudalism in France and there is no relation with orthodox country.

France was model country for Soviet Union, which marked off religion with the purpose to justify its own political direction. Many of antireligion French documents were translated into Russian, in order that the antireligion policy of a country, known as homeland of “enlighteners” to be certain evidence and justification for Bolshevik leaders. Their rude manner of antireligion campaign has got the most disgusting form in the history of the world, from the beginning of 1920s of the last century, including a period of ruling of Nikita Khrushchev.

In order to get support from population, V. Lennin and his companions have been actively using ides of K. Marx and F. Engels in favour of their own doctrine, as they wanted their new ideology to have highly scientific ground. In order to struggle against religion, several campaign is not enough, systematic and planned work is necessary.5 An antichrist religion is Bolshevism.6 It was impossible to correct the terrible socio-economic situation that was in the country only by changing the government. The apologists of socialism didn’t know exactly, if exhausted and weakened numerous population can endure new experiments. So, they choose the way of terror and the aim of their first attack was religion and churches, which, as they thought was the last reminder of Tsarism. The creating of Marxist atheism basic notions began in 1940s of the 19-th century. Refinement of these basic ideas is 4 G. D e d a b r i s h v i l i, me-18 saukunis frangi materialistebis aTeisturi Sexedulebani, Tbilisi, 1961, p. 18-21. (An atheistic views of French materialists of the 18-th century).

5 saqarTvelos uaxlesi istoriis centraluri arqivi, (The central archive of the newest history of Georgia). f. 1547, des. 1, c. 3, p.11.

6 Ibidem, p. 15.

CREATION OF “AN ATHEIST FIGHTERS’ UNION”

171

connected with great leaders of Proletariat, namely K. Marx and F. Engels.

In their works: “For critic of Hagel’s law philosophy”; “Bruno Bawer and early Christianity”; “Capital”; “Anti-Durang”; “Dialect of nature” and so on Marx and Engels formed the basis of scientific atheism. Communists denied religion and faith and came to the conclusion, that Communism is not only ideology, it is a new, real kind of belief. ”They say, that to be communist means that you should believe in a new course, which creates a new society in accordance with certain belief.” In addition, this novelty is not connected with any kind of superhumanity and it is drastically dissociated from it; As a result it makes heaven on the world. The main motive, through which Soviet Union has been justifying it’s antireligion policy should have been well-founded scientifically and acceptable for ordinary masses.

Before coming to the authority, Bolsheviks passed through quite difficult way and after overthrowing the autocratic regime they strengthened their positions, which was supported by outdatedness of Royal government. Russia’s participation in World War One deteriorated the social situation. Life has become more expensive and workmen’s living condition became worse.7 The war accelerated rising of Bolshevism. So, as soon as Bolsheviks came to the authority they declared so called “Decree of truce”. It was programme document for foreign affair policy of Soviet Union. At first time in the history Bolsheviks deemed aggressive war as the greatest crime against humanity.8 Preaching about struggle between social classes and anti-bourgeois feeling reached at every “privileged” class and a clergy especially. Religion, that managed to subordinate Rome Empire and had been on leading position for 1800 years all over the society, can’t be annihilated only through declaring it as a devised false. In order to destruct it, at first, you should explain the necessity of its genesis, historical development and these conditions through which religion got influence and was established. It refers to Christianity.9 An issue, connected with the question of education of a new generation “an atheist fighters’ union” thought that “installation of an atheism among children is sporadic in Georgia.”10 So they dissociated religion and school from each other.

7 D. G e g e s h i d z e, saqarTveloSi religiisa da eklesiis mdgomareobis burJuaziulklerikaluri falsifikaciis kritika, Tbilisi, 1986, p. 24. (The Critique of Clerical-Bourgeois Falsification of Condition of Church and Religion in Georgia).

8 enciklopedia, (Encyclopedia), vol. 3, p. 450.

9 ,,О р е л и г и и”, (About religion), M. 1963, p. 50-60.

10 ,,saqarTvelos uRmerTo”, (Georgian Atheist), no 1, June 25, 1930, p. 4.

172

EKA SILAGADZE

The leaders of communism and socialism thought that the reasons which caused dissociation of ancient society were in preaching of Christianity itself. They concluded, that social motives of Christianity approves slavery, calls for necessity of existence of different social classes and that religion is nothing but a tool for ruling classes against oppressed masses.

In 1918, until establishing Soviet ruling in Georgia, Social-Democrats came to the top. An independence of Georgia was declared on the 26-thy May. It was supported by European countries. Within the bounds of Russian Empire Georgian apostolic church reached at independence in 1917. This fact has got the national importance and it is the greatest achievement in Georgian history, but according to political viewpoint it does not mean neither revolution, nor socialism.11 Methods of approach mentioned above caused a lot of reforms made by Social-Democrats against churches. Georgian orthodox church which was the guarantee of animated consolidation between state and population had become subject of haunt and persecution in accordance with their political course. On the basis of regulation dated November 26, 1918 of Georgian National Council and Georgian republic an abolishment of learning of sacred doctrine had been ordered.12 The reasons of antireligion policy lead by Bolsheviks would be looked for in their own political and economic origins. Besides that, Bolshevik government, which was striving to create the great Soviet nation, attacked the religion and fought against nationality and any doctrine connected with these issues was considered from the Chauvinism viewpoint. In socialist country, where the collectivize should be carried out, any private property was being persecuted. So they declared church as one of the last reminder of autocracy along with Kulak persons, because both of them were rich and owned lands. This fact was against of all regulations of socialism from Bolshevik viewpoint.

According to decree on a Land – October 26, 1917, all monastery lands had been nationalized. Churches had been confiscated their own factories, hotels, hospitals, milk and bee thrifts, financial capital – more than 7.5 millions. In accordance with Decree of Governmental Committee Council, dated as December 11, 1917 year, clergy had been confiscated all of them rights to take part in the process of upbringing and educa11 K. P a v l i a s h v i l i, saqarTvelos marTlmadidebeli eklesia 1917-1921 wlebSi, Tbilisi, 1995, p. 110. (Georgian orthodox church in 1917-1921).

12 saqarTvelos demokratiuli respublikis samarTlebrivi aqtebis krebuli 19181921, (Code of law acts of Georgia democratic republic; 1918-1921), Tbilisi, 1995, p. 110.

CREATION OF “AN ATHEIST FIGHTERS’ UNION”

173

tion of young people. From 1918 year, January 1st all the posts of sacred doctrine teachers had been abolished, financial sources from government were delayed. This decree was being carried out in the process along with the process of struggle between social classes and severe civil war. An important portion of a clergy fought against its realization in real life.

Lennin’s private orders, which meant to punish and execute clergymen had begun at that time. As a result of instructions given by Lennin, the plenum of central committee declared special regulation in 1921, May 18. According which members of a party, who violate the 13-th article of a party programme (It determined the relation of members of a party with religion) should have been punished strictly, including exclude from a party.13 “An issue of struggling against religion, is a matter of cultural revolution for us, because an issue of cultural revolution is not abstract, it is a result of creating of Soviet Union and its condition at the same time. It is clear, that antireligion campaign is a constituting part of cultural and socialist creation.14 “In capitalist countries religion doesn’t weaken in culturally high classes for nowadays and so culture alone isn’t effective for weakening of religion.

Everything depends on them who holds that culture.”15 Bolsheviks thought that the clergy according to their financial condition are Kulaks, as they own mills, vineyards are engaged in usury and they rob peasants.”16 An Antireligion processes became more and more severe in Soviet Union. Darvin theory was saturated with antireligion ideology, which had been ignored in Europe in the first part of 20-th century, had become acceptable for communists. “Darvin, that I have been reading yet, is really excellent. Theology was not destroyed and Darvin has managed it. Besides that, experiment for affirm the development of nature was not so successful so, it is necessary to adopt the methods of that rude Englishman”.17 “We should support the freedom of conscience for every person, but we fight against all religion, because they are enemies for whole humanity.”18 Bolsheviks strengthened the doctrine mentioned above consti13 G. Rogava, rogor ebrZodnen religiasa da eklesias saqarTveloSi me-20 saukunis 20-30-ian wlebSi, (How they fought against Religion in 20-30s of the 20-th Century in Georgia), Tbilisi, 1994, p. 9-10.

14 saqarTvelos uaxlesi istoriis centraluri arqivi, (The central archive of the newest history of Georgia), f. 1547, des. 1547, c. 3, p. 8.

15 saqarTvelos uRmerTo, (Georgian Atheist), no 2-3, July 15, 1930, p. 15.

16 ,,О р е л и г и и”, (About Religion), М 1963, p. 330.

17 safrangeTis didi loJis konventi, 1922, oqtomberi, (The great convent of France convention), p. 128.

18 rezolucia, ssr, `mukis” meore yriloba, Tbilisi 1930, p. 30. (Resolution, USSR, 2nd plenum of “an atheists fighters’ union”).

174

EKA SILAGADZE

tutionally and declared freedom of conscience – “With the purpose of providing freedom of conscience for civilians, religion is isolated from state in Georgia SSR and church is dissociated from school and freedom of antireligion propaganda is acceptable for each citizen.19 According to antireligion standpoint, 1928-1929 years are very hard in history of Russia and Soviet Union. At that time process of church destroying became massive. The Country, that had announced industrialization and cultural revolution and failed to obtain of raw materials, was striving to utilize the churches. “An atheist fighters’ union” had been established by Soviet Union with the purpose to create relation with population, that have been on the lower stage of development and we thought that it had played a great role in collectivization. Most of collective farmers worked at Christmas day, Easter and other great holidays, they did not have relation with priests, refused baptism, marriage, burying and public prayers. Most houses of collective farmers are without religious goods and chatters, they throw away icons and crosses from their chests and they stopped going to the church. It often happens that even old women refuse religious rules.20 In order to implement the plan, defined by collectivization, peasants, connected with collective had to take part in the process along with their whole family. In accordance with ideas of Kirov and other ideologists of Socialism, “religion hinders socialism, prosperity in the heaven is false.

Religion as it preaches about love of enemies makes hard for us to eradicate wreckers and Kulaks from collective farms.”21 Social-economic development of a country has been hindered by religion, so while making agitation against it, members of an Atheist Union, declared that church stimulates remainders of Chauvinism and Nationalism, private property and many other crimes, which were inacceptable for socialist regime.22 1930s were quite hard time in Soviet reality, when repressions had been raging all over the country. In spite of that, main ideological purpose of “An atheist fighters’ union” was directed to implementation of the most important course, which means realization of cultural revolution in Soviet Union, organization heave been modified from primitive terror course.

In 1917 it had been closed and its members have been distributed in alliance “Znanie” (“Knowledge”). It was supported by new method of ap19 cited, 30.

20 mebrZoli uRmerTo, (An atheist fighter), no 1, January, 1930, p. 6-7.

21 Ibidem, no 12, December, 1934, p. 22.

22 1. f 1547, des. 1, c. 138, p. 1.

CREATION OF “AN ATHEIST FIGHTERS’ UNION”

175

proach to religion according to Stalin. After beginning of the war, relation with the church has been softened, because the leaders of an Atheists appreciate the influence of the church in war and its ability to make impact on population. Stalin can’t agree with the kindle of self-consciousness among nations through “freedom” of church. In an address of Stalin dated as November 6, 1941, Stalin has been talking about the strength of workmen and peasants and about protection of socialism, and there is no word about church. After solemn closure of a plenum, hymn “International” has been played.23 Leaders of Soviet Union after Stalin , in spite of bad relation with Georgians, could not define this potential, which has transformed in dissident movement all over the Soviet Union and finally caused its destruction along with other reasons. It is necessary to say that antireligion course, lead by “An atheist fighters’ union” has been fruitful for Soviet government. Massive atheism had removed people from the church, an amount of parish decreased and without selflessness of divine persons, Christianity would have been exiled from Georgian consciousness. “An atheist fighters’ union” managed to create unreliability in the mind of Georgian people. Stalin deemed orthodox Christianity as a source of making Russia into “The third Rome”, but Bolshevik leaders could not manage it. Policy, lead by next leader actually accelerated the dezorganization of the Soviet Union and the idea about realization of socialism in communism have become impossible. After death of Stalin, during period of Nikita khroushchev, antireligion campaign have been renewed.

23 R. M e d v e d e v, Они окружали Сталина, (They surrounded Stalin), М. 1990, p. 46.

176

Pro Georgia, 2010, t. 20, s. 177-184

177

TRADITIONAL LEGAL PRACTICE IN SOCIALIST TIMES IN GEORGIA1

by Lavrenti Janiashvili Tbilisi The Soviet period is a specific stage in the centuries-old legal history of the Georgian people. The Communist authorities struggled to include the entire population of Georgia into a unified Soviet legal system2. This encounter proved to be fairly difficult. The norms of Communist law were based upon Marxist-Leninist ideology but its practice in Georgia became intertwined with the Georgian State, the Georgian Orthodox Church and traditional law, formed throughout the ages.

Still, traditional law continued to play a significant role in the social relationships and everyday life during the Soviet period. Traditional law determined individual’s rights and commitments to his or her society.

Tradition regarded some activities as crime deserving punishment, i.e. became subject to condemnation while others, were praised and encouraged. Despite the fact that the punishment mechanisms of the institutions of traditional law were restricted in the Soviet period, the society’s attitude towards those who violated traditional norms remained negative. Due to the influence of socio-economic and ideological factors people stayed loyal to their traditions (religion, respect of the elders, hospitality, word of honour, family relationships, property division rule, exogamy, gender relationships, etc.), which are still reflected in the everyday life.

1 The paper was prepared for the Volkswagen-Foundation project “The Revitalisation of Traditional Law in the Republic of Georgia”.

2 I. Va r d z i e l i, saqorwino, saojaxo da sameurveo kanonTa axali kodeqsis proeqti, sabWoTa samarTali, #1, 1926, p. 4-5. (A new project of the code of wedding, family and guardianship laws// Soviet Law № 1. 1926); A. K a c h a r a v a, sabWoTa sasamarTlo saqarTvelos gasabWoebis xuTi wlis Tavze, sabWoTa samarTali, #1, 1926, p. 2. (The Soviet Court after five years of establishing the Soviet Rule in Georgia// Soviet Law № 1. 1926); G. N a d a r e i s h v i l i, J. K h e c u r i a n i, zogi mavne wes-Cveulebis Sesaxeb. Tbilisi 1979, p. 39. (Regarding some harmful traditions)

178

LAVRENTI JANIASHVILI

From the beginning the Soviet legislation began to struggle against the old traditions. They were declared as anachronisms to socialist public relationships, communist moral norms that caused material damage to the society. The Soviet Authorities tried to limit the whole population of Georgia with the one legislative system. The decree on the annihilation of the old courts was issued instead of the establishment of the workers and peasants courts. Besides them, there existed the special courts, so cold the revolutionary tribunal.

From 1923 the country shifted to the integral court system having the following form: The Higher Court -1, Regional - 2, (One in the Western and other in the Eastern Georgia), public court districts - 73, military tribunal of the Red Cross – 1, for 1926 91 judges worked in 73 courts.3 In 1926 was published the new project for the marital, family and custody rules strengthening the new positions. Namely, the church marriage lost its legislative status and it was replaced with the civil marriage. The process of divorce of spouses was simplified. (Expressing of the desire in the bureau was enough). The property conditions of the spouses were regulated as well as many other things4.

The appendix of the Criminal Code of Georgia SSR of 1928 consisted of seven articles referring to “on the Crimes, which represented family life samples”.5 Still, the legislative measures against the tradition of “blood feud” were at that time not very severe. The USSR adopted the statute “On the Reconciliation Proceedings in the Struggle against Blood Feud Tradition”, which obligated special local commissions to reveal each fact of blood feud and reconcile the parties.6 Soviet legal literature acknowledged only the role of socialist customs and traditions in creating of official legal norms. Law -making activities almost entirely disregarded traditional law. They tried to eliminate harmful customary norms through strengthening the rule of law. Later, the most severe punishment was introduced for the crime committed on the basis of the custom blood 3 A. K a c h a r a v a , sabWoTa sasamarTlo saqarTvelos gasabWoebis xuTi wlis Tavze, sabWoTa samarTali, #1, 1926, p. 2. (The Soviet Court after five years of establishing the Soviet Rule in Georgia).

4 I. Va r d z i e l i, saqorwino, saojaxo da sameurveo kanonTa axali kodeqsis proeqti //sabWoTa samarTali, #1, 1926, p. 4-5. (A new project of the code of wedding, family and guardianship laws).

5 G. N a d a r e i s h v i l i, J. K h e c u r i a n i, zogi mavne wes-Cveulebis Sesaxeb. Tbilisi 1979 p. 40.

(Regarding some harmful traditions).

6 Ibidem, p. 39.

TRADITIONAL LEGAL PRACTICE IN SOCIALIST TIMES

179

feud – execution by a firing squad (article 104 of the Criminal Code of Georgia).7 Despite the above mentioned facts, the analysis of the specialist literature and field research confirms that a significant niche was left for the functioning of traditional law in Soviet legislation. Dual systems of conflict regulation did exist. Traditional law continued to function with more or less intensity in Georgia. Its influence was traditionally greater in the highlands.8 “Customary law is still present in families, communities, and separate gorges and, generally, in the highlands of Georgia [...] Georgian customary law has been preserved as operating social norm changed due to time and situation”, wrote Kekelia in the 1990’s.9. According to Georgian researchers, traditional law has been relatively well preserved in Khevsureti and Svaneti in the 20th Century.10 My report is mainly based upon the ethnographic material collected from Svan eco-migrants in Kvemo Kartli (the South-east of Georgia) and Upper (above Bali) Svaneti (Mulakhi).

Traditional law norms have been practiced in Abkhazia, the Northwestern region of Georgia, neighbouring Svaneti. An opinion exists that blood feud tradition played certain role in Georgian-Abkhazian conflict and turned into an impeding factor to the return of the Georgian refugees to Abkhazia11. It should be noted that field material collected among Svan refugees from Abkhazia does not confirm this opinion.

Certain traditions preserved throughout the Soviet period became the basis of confrontation after the establishment of Georgian independence, i.e. the traditional rule of land tenure in Svaneti. Communists collectivised the entire land in collective farms, but the Svan population did not forget 7 M. K e k e l i a, erovnuli tradiciebis socialuri funqcia, Tbilisi 1989, p. 29. (Social function of national traditions).

8 A. E r k o m a i s h v i l i, kerZo danaSaulis Sesaxeb, sabWoTa samarTali, #23, 1928, p. 531. (Regardin the private crime// Soviet Law. #23. 1928.); Iv. Surguladze, kerZo danaSaulis Sesaxeb, sabWoTa samarTali, #18, 1928, p. 434-438. (Regardin the private crime// Soviet Law. № 18. 1928.); И. Л. Б а б и ч, Формирование правового плюрализма в советское и постсоветское время на Северо-Западном Кавказе, Юридическая антропология. Закон и жизнь. М. «Стратегия», 2000, p. 116-128. (Formation of legal pluralism in Soviet and Postsoviet times in the North-West Caucasus//Juridical Anthropology. Law and Life).

9 M. K e k e l i a, redaqtorisagan, qarTuli CveulebiTi samarTali, T. 3, 1991, p. 7. (From the editor//Georgian Customary Law. Vol.3. 1991).

10 G. D a v i t a s h v i l i, samediatoro sasamarTlo svaneTSi, Tbilisi 2002, p. 4. (Mediatory court in Svaneti, Tbilisi 2002).

11 Paula G a r b, The Return of Refugees Viewed Through The Prism of Blood Revenge, Anthropology of East Europe Review, Vol. 13, No. 2 Autumn, 1995, http://condor.depaul.edu/~rrotenbe/aeer/ aeer13_2/Garb.html.

180

LAVRENTI JANIASHVILI

the borders of their former belongings. Many families possessed even the maps of their plots with borders and their documents of purchase, which were recognized by the local population. In 1990’s, when collective the farms were demolished, conflicts on land ownership and tenure became frequent. The situation was resolved as each family identified the arable land belonging to them according traditional law. The majority of the population has not registered the land in official bodies, as they believed their rights to be protected by tradition.12 In the recent period, these plots have again become the reason for conflict due to the foreign investors coming to Svaneti. Several individuals were arrested. The reason of the arrest was a conflict about inherited land plots, which were used by the families Naveriani and Japaridze for mowing since many years (though the plots were not officially registered). This unregistered land was sold to foreign investors, but everybody knew that these plots belonged since a long time to the mentioned families13.

The main instruments of traditional law among the Svans were the public meeting (gathering). and mediatory court. The cases of this court could be divided into two categories: •

•

Crime against social interests: treason of community and icon, violation of exogamy (i.e. taboo on matrimony according to some principle – within a family or between the baptizer/baptized families), etc.

Crimes against individuals: murder, wounding, infliction of damage to property, moral damage, etc.

The court of morvar//morval//morev (mediators) resolved cases only between individuals (both criminal and civil law cases). Violations against the society (gorge, village, community) were out of its jurisdiction and such cases were solved at the community meeting.14 Community meetings presided over cases against individuals who violated the interests of the community. The assembly decided on the punishment. The meeting 12 R. G u j e j i a n i, qarTvel mTielTa mentalobis istoriidan, Tbilisi 2008, p. 122. (From the history of mentality oft he Georgian mountaineers).

13 http://presa.ge/index.php?text=news&i=12300.

14 M. K e k e l i a, sasamarTlo organizacia da procesi saqarTveloSi ruseTTan SeerTebis win, T. II, Tbilisi 1981, p. 113. (Judicial organization and litigation in Georgia before Georgia’s annexation by Russia.1981. Vol. II); Д. Б а к p a д з e, Сванетия, Записки Кавказского отделения Императорскаго Русского общества, 1864, книга IV, p. 55. (SvaneTi // Notes of the Caucasian branch of the Imperial Russian Society,1864 Book IV).

TRADITIONAL LEGAL PRACTICE IN SOCIALIST TIMES

181

also discussed significant issues like war, enemy taxation, responses to neighbour villages or other communities (i.e. North Caucasian), elected negotiators representing the village, decisions on the punishment for traitors or violators of traditions.

Village business was discussed at special place called svif (suif). Anyone could raise an issue. The discussions were intensive, the best opinion was chosen and it was regarded as everybody’s position.15 According to my field materials I have to suppose that the significance of community meetings had been slightly decreased throughout the Soviet period, because communist regime resolved social and economic issues based upon its interests16. Despite this fact, these meetings have not entirely lost their function. Some minor issues, such as the terms of ploughing, distribution of arable land for cereals, maize and mowing, transfer of livestock to the mountain, the start of mowing, fencing of the arable land, etc. were still discussed at such meetings.17 Sometimes, they went even further, e.g. in the 1930’s several individuals (among them – one resident of Kala) stole holy artefacts from the church St. Kvirike in Kala. St. Kvirike is the most important church in Svaneti.

After several days of wandering the criminals returned to the village.

The population caught them, arranged a community meeting and concluded to lapidate them. The villager was exempted from this punishment, but he and his family was excommunicated and they were banned from St. Kvirike’s church. Only recently the excommunicated family has been reconciled by the community of Kala. According to the tradition, the decision of reconciliation should be made by the entire community. This is difficult, because today a large part of the community lives in various regions of Georgia. A list with all family names of Kala was made. The excommunicated family did meet all the families on the list and made them sign to agree to reconciliation. After the collection of signatures they did go to Kala, convoked the community meeting, 15 ssi p iv. javaxiSvilis istoriisa da eTnologiis institiutis arqivi. ali daviTianis fondi, a.d. 2/2, m1 80, eTnografiisaTvis, Tbilisi 1939, p. 90. (The Archives of the I. Javakhishvili Institute of History and Ethnology. Materials of Ali Davitiani, For Ethnography.1939. d. 2/2, m1 80).

16 R. G u j e j i a n i, qarTvel mTielTa mentalobis istoriidan, Tbilisi 2008, p. 46. (From the history of mentality oft he Georgian mountaineers.2008).

17 G. D a v i t a s h v i l i, samediatoro sasamarTlo svaneTSi, Tbilisi, 2002, p. 6. (Mediatory court in Svaneti. 2002).; ssi p iv. javaxiSvilis istoriisa da eTnologiis institiutis arqivi. ali daviTianis fondi, a.d. 2/2, m1 80, eTnografiisaTvis, 1939 w., p. 92.(The Archives of the I. Javakhishvili Institute of History and Ethnology. Materials of Ali Davitiani, For Ethnography.1939. d. 2/2, m1 80).

182

LAVRENTI JANIASHVILI

sacrificed a cattle ,asked the people of Kala to forgive them and begged for St. Kvirike for mercy18.

The court of morvar has different functions. Its main objective is not only the identification of the criminal and its punishment, but the reconciliation of the parties in conflict. The mediators tried to convince the damaged party to agree to the material indemnification so that the vengeance and slaughtering would end19. The morval jurisdiction touched: • •

So-called material cases, such as land ownership, estate property right, violation of agreement, etc.

Murders, wounding, raping, beating, robbery, etc.

In case of crime against property the criminal was assigned a fine.

If the crime was major, it implied immediate vengeance through blood feud. If the criminal would hide and try to reconcile with the damaged party, the crime could fall under mediatory court jurisdiction. The criminal would pay a fine greatly exceeding the fine during property disputes.

The issues of Svan mediatory courts are fairly well represented in Georgian scientific literature, so I will address only some aspects.

Field-ethnographic materials show that Svan morvar courts were very popular in communist epoch. The population did not trust State institutes and absolutely tried to avoid its interference in their traditional legal relationships. Although some individuals were eager to serve in the state institutes, worked in party and civil positions, they remained faithful to the old traditions. Svans try to prevent the spreading of information on crime and appealing to the appropriate bodies even now. According to the field material, “the cases when something happens to a Svan and police becomes involved were very rare. Such (people who call the police) are called spies among us. If somebody did steal something and the police punished the criminal, the damaged party was not satisfied and made the criminal to pay for it. If the criminal denied the stealing, he would swear an oath on an icon. Despite the arrest and punishment of the murderer, the damaged family still tried to take blood. Even if the criminal was executed, the damaged party would try to avenge on its own. The state 18 L. J a n i a s h v i l i, savele-eTnografiuli masala, TeTriwyaros r-nis sof. abeliani, sof. dmanisi, 2010 w. (Field-Ethnographic materials, Tetritskaro district, the villages of abeliani and Dmanisi. 1910) 19 G. D a v i t a s h v i l i, samediatoro sasamarTlo svaneTSi, Tbilisi 2002, p. 4. (Mediatory court in Svaneti. 2002).

TRADITIONAL LEGAL PRACTICE IN SOCIALIST TIMES

183

punishment was less significant, although mediators took into account that the criminal had already paid for his misdeed.”20 Eco-migrants from Upper Svaneti (Mulakhi) tell the following: The mediator Ivane Kochkiani once said to the judge Gobron Kaldani at Mestia court: “What a judge you are! After your decision I mediate the people again.”21 Theoretically anyone could be elected as morvar (sometimes even women were mediators), but they should have been people with a high reputation. The most significant characteristics were impartiality, religious faith and cleverness. In addition, morvar should have been a person of authority.

I have described the involvement of the members of communist party in morvar court in field material, although such facts remained secret, because official authorities considered traditional law institutions as unacceptable. Mediators did swear an oath on an icon to confirm their unbiased attitude, but “the venerating of icons was severely banned in Communist times”22. One respondent remembered that his father was often asked to be a mediator. He was told: “Please, come, express your opinion and we will not make you to swear an oath on the icon.”23 Despite the fact that the mediators enjoyed great admiration and respect of the people, many tried to avoid being one. The mediators could unintentionally be subjective while having sworn an oath on the icon “not to show attitude, bias equal to the amount on the fly wing on clean plate”. Svans have great respect to oaths, they are afraid of God’s anger in case of false oath. It is noteworthy that Svans still use oaths to prove their truthfulness in important cases24.

Svans remember cases when certain conflicts were solved by criminal authorities, so called “thieves in law”. These criminal authorities had become quite popular in Georgia in 1970’s and consequently some disputes between Svans became the subject of the so called “thief’s proceedings”.

The objective of such proceedings, as in case of the mediators, was the elimination of conflict. However, the respondent notes that thieves in law 20 L. J a n i a s h v i l i, savele-eTnografiuli masala, sof WivWavi, 2010. (Field-Ethnographic materials, the village of Chivchavi. 1910) 21 L. J a n i a s h v i l i, savele-eTnografiuli masala, marneulis r-nis sof. Tamarisi 2010.

(Field-Ethnographic materials, Marneuli district, the village of Tamarisi. 1910) 22 Ibidem.

23 Ibidem.

24 gazeTi „yvela siaxle” 2010 w. 20 maisi „margvelanma da guguSvilma daibraleTo...”.

184

LAVRENTI JANIASHVILI

were less effective. After the thief’s proceeding the hostile situation could continue, while morvar decision was obligatory, because it was supported by the parties’ oaths.

Hence, despite the fact that traditional law punishment tools were restricted in Communist period, the traditional norms were fairly popular within the majority of the mountain population. Traditional law system played significant role in social relationships and everyday life even during the Soviet period. Despite the effort of the Soviet regime, both community meetings and mediatory courts have been well preserved amongst Svans. Moreover, customary law was practiced by the members of the Communist party itself.

185

Pro Georgia, 2010, t. 20, s. 185-195

THE CUSTOM OF BLOOD FEUD IN GEORGIA: AGGRESSION AND CULTURE1

by Natia Jalabadze Tbilisi The paper deals with the problem of the custom of blood feud in Georgia within the context of correlation of human aggression and culture. How cultural tradition instigates the aggressive behaviour and what causes preservation of blood feud among Georgia’s certain population?

Aggression has become the object of scientific study over the past several decades. However, the problem of the origin of aggression, which includes many types of behaviours, still remains unresolved among psychologists, physiologists, ethnologists and philosophers. What is it? Is it an instinctive, inborn phenomenon or a learned behaviour? There is no single answer to this question, however, the opinion of specialists regarding its definition, almost coincide: human aggression refers to any form of behaviour by one person that is intended to cause pain, suffering, or damage to another person, or - aggression is any form of behaviour directed toward the goal of harming or injuring another living being who is motivated to avoid such treatment (Baron/Richardson/Aronson et al.).

There are several theories about the nature and cause of aggression: instinct, drive, and social learning theories. Instinct theory, primarily developed by Sigmund Freud, considers aggression an instinctive phenomenon and an innate biological drive. Freud assumed that aggression stems mainly from the death instinct (Thanatos), which must be discharged periodically. Aggressive behaviour takes place because it is genetically or constitutionally pre-programmed in a man. A man, who is merciless by nature, could only manage to control his aggressive instincts through obe1 The paper was prepared for the Volkswagen -Foundation project “The Revitalisation of Traditional Law in the Republic of Georgia”.

186

NATIA JALABADZE

dience to social rules and norms.2 Generally, social psychologists reject instinct theories of aggression.

The most well known drive theory of aggression is the frustrationaggression hypothesis proposed by a group of researchers led by John Dollard (1939), according to which aggression must always result from frustration and frustration always leads to aggression. Leonard Berkowitz modified this theory in the 1960’s assuming that frustration produces a ‘readiness’ for aggression which, if triggered, can result in aggressive responses.3 Many researchers believe that the theory of aggression as a social learning is the most realistic and practical one. This theory does not attribute aggression to the internal mechanisms.4 It claims that aggression is a learned social behaviour. Social influences, such as role models and reinforcement, and situational factors, contribute to learning and expressing aggressive behaviour. Social learning theory emphasizes the role of observational learning and direct experience in the acquisition of aggressive responses. But it does not explain why people, who are not normally aggressive, sometimes behave uncharacteristically aggressively in some situations. In work Human Aggression Baron and Richardson discuss that the social learning approach does not see humans as being overtly aggressive just for any reason, it simply states that humans aggress under “appropriate social conditions”.5 According to Albert Bandura, people learn about aggression by personally experiencing and observing it.6 Social Psychologists argue that a person’s propensity towards aggression in a certain situation depends on a number of factors including the persons past experience and current reinforcements.

The fact that aggression varies tremendously in different societies, manifests the influence of social and cultural factors upon the phenomenon. Geen in his work Aggression and Antisocial Behaviour discusses the analysis of social and cultural influences on aggression and violence that has been facilitated by cross-cultural studies. These studies have taken two forms: those that compare national cultures and those that compare sub-cultures within nations. According to Archer and Gartner (1984), 2 Cf. http://www.faqs.org/health/topics/18/Aggression.html [29.07.2010].

3 Russel G. G e e n, Aggression and Antisocial Behaviour // the Handbook of Social Psychology, vol. II p.322.

4 Ibidem, p. 324-326; http://www.faqs.org/health/ topics/18/ Aggressi on. html.

5 R. A. B a r o n, D. R. R i c h a r d s o n, 1994. Human Aggression. 2nd edition.

6 A. B a n d u r a, Aggression, 1973 // Social Learning Analysis Englewood Cliffs, NJ.

THE CUSTOM OF BLOOD FEUD IN GEORGIA

187

who maintained cross-national comparisons, the United States had the highest rate of homicide among the industrial nations of the world. Another conclusion makes obvious, that tendency for Americans to generate aggressive solutions to interpersonal conflicts is greater than for people from some other nations. In Geen’s study the violence may become embedded in social norms that prescribe the conditions under which aggression is an acceptable and even socially desirable behaviour. Such a prescriptive process, becomes manifest not only in national cultures, but also in the so-called the subcultures of violence (according to Wolfgang/ Feracutti 1982) within larger societies. The origins of various subcultures of violence depend on the history and the circumstances of the society.

But regardless of origins, the subculture dictates the beliefs, values and attitudes of its members. Some recent studies indicate the existence of regional subcultural differences in aggression within the United States, associated with differentiated norms for aggressive behaviour.7 Biological factors may well play a role in aggressive behaviour alongside social and cognitive factors. Each of the biological factors - evolutionary history, the level of inheritance and level of hormone activity, contribute to the base level of aggressiveness of the individual and thereby helps to determine the type and magnitude of responses to situational provocations. For example, the specialists argue that in males the higher the level of testosterone (male sex hormone) the higher the level of aggression.8 Determinants of aggression can be of various character, social (frustration, physical and verbal provocation, bystanders - or instigators, sex and race, etc.) external (physical environment, climate, discomfort etc.), self-awareness (personality, mood, gender, etc.). They are likely to regulate aggressive responding.

But how things stand regarding the act of blood feud - a typical aggressive behaviour, which per se differs from usual aggressive acts? The traits of the custom of blood revenge in correlation with human aggression shall be reviewed on the basis of the Svan ethnographic data obtained mainly from research in the Georgian lowland region Kvemo Kartli.

The practice of blood revenge takes its roots from the early stage of society’s development and was experienced by almost all peoples in the 7 Russel G. G e e n, Aggression and Antisocial Behaviour // the Handbook of Social Psychology, vol. II p. 329-330.

8 Ibidem, p. 321; Р. Б э р о н, Д. Р и ч а р д с о н, Агрессия, Питер 2000. р. 225. (R. A. B a r o n, D. R. R i c h a r d s o n, Human Aggression.2000.)

188

NATIA JALABADZE

world. Bowers considers revenge “the first manifestation of a consciousness of justice” that provided the only means for redressing a personal injury in the absence of a civilized state. In its earliest stages, this system of justice, based purely on individual action and reaction, did not concern itself with rights or duties, but with strength. Only gradually did the theory of revenge evolve into a sense of collective justice on behalf of the family unit, with revenge becoming an obligation rather than a right or choice. This sense of collective justice, for Bowers, is the foundation of the blood feud.9 Blood feud had always been one of the core problems of the State legal policy throughout centuries in Georgia. Several measures were undertaken by the government to eradicate the custom. In Soviet period, according to their influence upon the dynamics of the society’s development, traditions were determined as harmful and harmless ones. Blood feud was among the harmful traditions and in the 1970’s, a campaign of fighting against the harmful traditions started in the republics of the former Soviet Union. However, devoid of any theoretical basis, the government’s endeavour failed (like their endeavour to establish modern Soviet festivals, which already belong to the past), the tradition of blood feud continued its existence. Today in Georgia the custom of blood feud, relatively transformed, still persists in the highland communities both in West and East Georgia, mainly among Svans and Khevsurs and the population migrated to the lowlands The Georgian term mesisxleoba (literally “responsibility for blood”) blood vengeance can be found in Georgian historical written sources since ancient times. It is not used in its direct sense, but it denotes payment for compensation for blood (blood money) in the form of property fixed for a murder or a wound. According to I. Javakhishvili, the terms sisxlis Zieba (“search for blood”), sisxlis patroni (“owner of blood”), etc. once should have been used in the direct sense, because, in old times, the law was a real „blood law” based on clan vengeance. So, blood in its direct sense meant the revenge by blood - killing of either the culprit or some of his relatives, i.e. per se the lex talionis - „An eye for an eye, a tooth for a tooth....” principle.10 The practice of personal vengeance against wrong9 B. M. G e i g e r, Public Revenge and Political Chaos: The Blood Feud Motif in Rennaisance Historical Writings, 1999. Dissertation, etd.lib.ttu.edu/theses/available/etd09262008 / 31295014212681. pdf, p. 5.

10 I. J a v a k h i s v i l i, qarTveli eris istoria, 1929. p. 301. (The History of Georgian Nation.

1929).

THE CUSTOM OF BLOOD FEUD IN GEORGIA

189

doers was considered natural and customary. According to Khizanashvili, inside of the “the Georgian highland communities, blood revenge was a compulsory law, which nobody could disregard”.11 Since old times, due to the physical geographic environment, the inhabitants of the mountain communities of Georgia, lacking the proper State control, were compelled to take care of themselves on their own. Frequent attacks of the North Caucasian neighbours threatened them not only with physical destruction but also their national self-determination and liberty. Therefore, the Georgian highlanders have been distinguished for their especial bellicosity and intra-group unity. In mountain communities, where the individuals and groups happened to constantly fight for their existence, inter-group conflicts were unavoidable. Besides, there often occurred contradictions within the group who were motivated by social, economic, religions, moral, ethno-psychological and other factors. Oppositions caused by the infringement of established rules and traditional norms of behaviour instigated conflicts between the members of the community which, because of the character and mentality of the mountaineers frequently ended in homicide. And, as homicide inspired the maintenance of blood feud, even when started after a minor incident, it might develop into a vicious circle of further killings.

Blood feud might occur between the representatives of different families (kindred), clan, community, village, and tribe. By tradition, the male representative of the family of the killed man was to avenge the culprit or a male member of his kindred. The highlanders used to say that “blood is not washed by water, but it can be washed off by blood”. This generated the endless chain of blood feuds, which caused destruction of the scanty population of the mountain communities, if special measures were not undertaken to stop it.

The responsibility to maintain the vendetta in Svaneti usually fell on the closest male relative of the victim. First, it might be his father, brother or son, but other members of the family might take the mantle as well.

The vengeance could extend to the culprit or, in case of his death, accordingly to the father, brother, son and then to other relatives. Blood feud was not the private problem of the families of the culprit and the victim.

It was too, the problem of the whole clan (kindred). Initially in Svaneti no distinction was made between murder and manslaughter: “Accidental kil11 N. K h i z a n a s h v i l i, rCeuli iuridiuli nawerebi, Tbilisi 1982, p. 250. (Collected Juridical Articles).

190

NATIA JALABADZE

ling and purposeful killing were equally evaluated.”12 Vengeance against the old men, the sick, women and children was considered as shameful.

Murder within the clan was not followed by blood feud. If a Svan happened to kill his relative accidentally, he would hang three little stones in his arm-pit for three years for confession of his sins.13 During the funeral the close relative of the dead was standing at the coffin. After the burial he let off a gun, which meant that he was undertaking the obligation of the blood revenge.14 When a Svan took revenge, he would go to the grave of the killed person, thrust the stick in the ground and shouted down: “I have taken revenge”. After the revenge was implemented the whole community (clan) would gather together and celebrate the event.15 In Svaneti, there were some rules of temporal ceasing of vengeance: if the culprit, chased by the avengers could manage to rush into his house and touch the hearth or the chain that was over the hearth as a token of begging, the avenger would stop chasing him. The avenger ceased chasing, too, in case the culprit entered into the church or got across the church wall.16 In these cases, obvious is the sacred meaning of the hearth and hearth chain, which is observed in different religious rituals all over Georgia.

Later, blood feud was replaced by blood money, i.e. a fine paid by a murderer or his family group to the kinsfolk of the victim. In case these payments were not made or were refused by the offended party, a blood feud would ensue. However, till late times among the Georgian highlanders blood revenge was considered more glorious deed than acceptance of blood money.

It is worth to be mentioned, that in different regions of Georgia the type of penalties for blood were determined by the type of the leading economics. For example, in Khevsureti, where the cattle-breading was prevailing blood money was represented by cattle (bull, cow). In Svaneti, where both agriculture and cattle –breading were equally present, the main price for the blood —“wori” was a plot of land. Though, blood 12 B. N i z h a r a d z e, istoriul-eTnografiuli nawerebi, Tbilisi 1962, t. I, p. 115. (Historical-Ethnographical Writings).

13 E. G a b l i a n i, Zveli da axali svaneTi. 1925, p. 136. (The old and new Svaneti. 1925).

14 R. K h a r a d z e, patriarqaluri ojaxis gadmonaSTebi svaneTSi, Tbilisi 1939. (The Relics of The Patriarchal Family in Svaneti).

15 E. G a b l i a n i, Zveli da axali svaneTi, p. 136.

16 B. N i z h a r a d z e, istoriul-eTnografiuli nawerebi, p. 116.

THE CUSTOM OF BLOOD FEUD IN GEORGIA

191

money for some individuals of the kinship group was measured by cattle.

Money as a penalty appeared later in the blood feud system in Svaneti.

Here penalties for blood of men and women were different. Generally woman’s blood was equal to the half of man’s blood. The system was common among the East Georgian highlanders. It seems that traditional law had established payment for reparation according to the gender distinction rather than the social differentiation. At present among the migrated Svans the traditional blood money system seems transformed, neither land, nor cattle, and even money are proved as fine.

Reconciliation is one of the important and the complex processes of the institution of blood feud. As the process of blood revenge has concern with two clans or kinships, in the process of reconciliation two clans or kinships were involved. Reconciliation with the victim’s relatives in Svaneti was arranged through negotiations carried out with the aid of go-betweens or mediators (morval// morvar).

They were chosen by the offender’s relatives first to begin the negotiation with the victim’s relatives. The period of negotiation sometimes lasted for years. It might happen so that the offended side refused to accept the blood money and much endeavor was needed to get the consent.

After the victim’s relatives’ agreed on reconciliation a big sufra (fiest), was organized at the culprit’s house on the fixed day, where all relatives from both clans (families) were to be present. The murderer, his brothers and close relatives had no right to be there, they were hiding out. Before sitting at the table, one of the relatives of the victim would go in the flat of the offender, take off the hearth chain, took it out of the house and poured water over the fire. Symbolically it was an imitation of the ruin of the family. Three toasts were to be drunk at the sufra, (the first—to the organization of the reconciliation, the second—to Archangel Michael and the third— to St. George). The murderer and his relatives had no right to join the supra. After the toasts were drunk (in Georgia they would rather say “drink the toast”, than “say the toast”), the murderer would enter on his knees with crossed little fingers as a token of obedience. The men from both sides would exchange the vessels with drink and after they were considered reconciled. Often after reconciliation, the old avengers became relatives or adopted bothers17.

During the process of reconciliation in Svaneti two moments were to be taken into consideration; on the one hand it was material compensation 17 R. K h a r a d z e, patriarqaluri ojaxis gadmonaSTebi svaneTSi, p. 38-41.

192

NATIA JALABADZE

given by a murderer to the kinsfolk of the victim and on the other, the moral compensation, that implied constant expression of obedience and veneration towards the injured family, which was to be hold in estimation. Otherwise, the conflict might start anew.

Being a norm of behaviour among Svans, the custom of blood feud appears to bear all traits that famous Georgia jurist I. Dolidze attributed to customary law, i.e. “conservative, particular, local, unwritten, durable, reiterative and compulsory”.18 The custom implies compulsory confession of values. It constrains the members of the group to keep strictly to the norms of behaviour towards these values. Its non-observance engenders negative sanctions and the infringers are expelled from the community the traditions of which they disregard.19 So, the nature of the very custom itself instigated aggressive instincts in spite of the individual’s inclinations towards it.

As was mentioned above, when a Svan was killed, it was the duty of his kinsman to avenge the culprit. But, if on the one hand, the act of violence was inspired by the tradition, on the other hand it was strongly linked with the code of honour. Despite the obligation, the avenger was striving to be glorified. In the mentality of the highlanders blood revenge was the act, through which a man could realize the community’s highest moral values - bravery and courage. As the act of blood revenge implied overcoming certain difficulties and obstacles, it gave chance to the individual to manifest the mentioned dignities, highly estimated by the mountaineers. Analogous was the situation among the East Georgian Highlanders.

The mankind in the process of its development has elaborated the mechanism of successive transformation of once established material and moral values from generation to generation. Each generation passes certain volume and content of culture to the next generation through training, each generation actively adopts the cultural heritage of their ancestors.20 It means, that the individual who appears within the frames of the concrete culture, is able to accept it even if they are inadmissible and sometimes antisocial.21 As for Svans, almost all of them residing in Kvemo Kartli 18 I. D o l i d z e, qarTuli CveulebiTi samarTali, Tbilisi 1960. p. 12. (Georgian Customary Law. 1960).

19 N. J a l a b a d z e, Moral values and religion in East Georgia, “Pro Georgia, Journal of Kartvelological Studies”, Warsaw 2004, №11.

20 M. B e q a i a, ojaxis eTnosociologiuri kvlevlis meTodologuri sakiTxebi,Tbilisi 1988, p. 63. (Issues of Ethno Sociological Study of The Family.1988).

21 С. К а р м и н, Културология, (Culturology). 2001, р. 147.

THE CUSTOM OF BLOOD FEUD IN GEORGIA

193

have retained the close ties to their home region. Some of them have relatives in Svaneti, some have built new houses or repaired the old ones, or some of them have started business, etc. So they happen to have contiguity with the traditional Svan environment. Besides, the Svan population has almost compact settlements in Kvemo Kartli in the neighbourhood of diffrenet ethnic groups( Azeri, Armenians, Greeks etc). This situation, too, causes consolidation of Svans and preservation of traditional cultural trends.

Apparently, the younger generation of migrated Svans, who are not brought up in Svaneti, know Svan traditions and try to keep them: “We listen to our parents and learn from them. We always try to keep the rules of behaviour, the correlation between the elder and the young. We attend the family (clan) meetings. There all representatives of our clan from different parts of Georgia gather. We listen to their talks and decisions and then try to follow them”. (Fieldwork materials, Kvemo Kartli 2009) Noteworthy is that today in Georgia the transformed form of blood feud is preserved in famous for their conservative nature highland communities. One could not find any case of blood feud among the lowland population; in recent years such occasions are rarely observed among the migrated to the lowland Svans. However, the disposition of the Svan population towards the custom is evident. According to my field materials, to the majority of my Svan male respondents and even some women, the custom of blood feud is acceptable, for ”it regulates the human behaviour and enables an individual to control his emotions to avoid possible offences”.

The attitude towards blood revenge is well manifested in the interviews with Svan respondents in Kvemo Kartli. According to the information of a Svan migrant in Dmanisi: •

•

“Svans have the tradition of blood feud, they practice it, though in Dmanisi I never heard about the case; but if it occurs, than who could forgive it, none of the Svans would forgive it” (Fieldwork materials, Kvemo Kartli 2009).

“I have heard about the cases that vengeance was not maintained, but I wonder, how I could not avenge the murder of my kinsman?!

Blood feud is everywhere in the world, not only in Svaneti. You just imagine — someone kills your sibling! What would you do then? And you speak as if only Svans practice it?! Why only Svans?”.

194 •

NATIA JALABADZE

“Svan would never go to the police to consider the criminal case.

Svans do it as they did it in old times. But if the matter gets extremely complicated, then they might apply the state organs” (Fieldwork materials, Kvemo Kartli 2009).

During the 1910 there were two cases of accidental homicide among the migrated Svans; but though it was not followed by blood revenge (while the opposite parties were close neighbours and had good relations, etc) the injured families insisted on immediate eviction of the blamed families from the village. The mediation lasted for months and the cases have not been settled even a month ago, when I carried on my field work in the region.

Important is the fact that today in Georgia the custom is appreciated and practiced in the society where there is no suitable social environment for its existence. The factor of “the lack of trusted police protection in the remote regions” no more exists.

Preservation of this institution till late times is caused by its being the component element of the cultural heritage of the group, which is passed from generation to generation and stand the test of time. The viability of blood revenge is supported by the ideological factors as well.

Apparently, the reason of the solid immunity of the very custom, despite socio-cultural aspects, must be sought in ethnic psyche. According to Malinowski, to satisfy certain impulses or accomplish intentions is the constant physiological and psychological factor which drives the traditionally established human behaviour.22 Tradition of blood feud might be interpreted just in connection with the impulse of revenge. Sociologists speak about the strong long lasting hereditary impulses of a man which, neither composition nor prohibition, even by the state can stop or overcome. Just the momentum of vengeance promotes preservation of the very tradition among Svans.

As it was manifested the custom of blood feud happens to be one of the factors of aggressive behaviour. In this case, its premise is in the culture itself. Due to tradition, the individual is pre-programmed to it. In case of blood revenge, the aggression does not disappear but it is generated again and again, and continues endlessly. And this impulse of continuity is embedded within it.

22 B. M a l i n o v s k i, Scientific Theory of Culture, 1967. p. 81.

THE CUSTOM OF BLOOD FEUD IN GEORGIA

195

We can say anything yet about how the aggressive behaviour is biologically conditioned among the Georgiaâ&#x20AC;&#x2122;s those population who still practice the custom of blood feud until it is studied by the specialists.

Unfortunately, the biological basis of human aggression is not yet studied by the Georgian physical anthropologists. Neither peculiarities of blood composition, nor hormonal parameters and eurostructures of the highlanders, have been discovered yet. Such study will better manifest biological traits that make them prone to violent behaviour. This, together with socio-cultural and psychological factors, would give the proper scientiďŹ c interpretation to this rather interesting phenomenon.

However, the Svan materials favour the social learning theory of aggression and manifest that aggression instigated by the cultural tradition is closely related to the process of socialization. The cultural tradition makes aggression controllable (like in cases of revenge ceasing) and proves the important role of cultural tradition in these processes.

196

Pro Georgia, 2010, t. 20, s. 197-210

197

COMMUNISM AS A “NEW RELIGION” AND GEORGIAN LITERATURE OF THE SOCIALIST REALISM

by Nana Gaprindashvili Tbilisi Communism is a political religion with its established spiritual and ideological concepts, dogmas and traditions. The scholars point out numerous features which were “borrowed” by the communists from the Orthodoxy and used in a wrong way. There are numerous parallels: the Bible/Manifest of Communist Party, the Holy Trinity/Marx-Engels-Lenin, etc.1 As soon as the Bolsheviks (RSDLP) came to the power, they declared war to religion, especially to Orthodoxy and started to establish their “new religion”- communism.

However, the domination of their ideas did not happen only by force. For a lot of people Bolshevism turned to be “the spirit of an epoch”. They treated it as a historical imperative. The writers played a considerable role in spreading of the ideas of Bolshevism as an ideology carrying the signs of religious belief.

Literaturocentrism characteristic of the Russian, Georgian and many other cultures appeared to be an essential factor in the structure of the Soviet ideology. The government used it for its benefit and put it into operation.

Socialist realism was a devoted comrade in arms of Communist Party in spreading of Communism as a new religion an artistic trend of Georgian Soviet literature and arts and creative method in the 20th century for almost 60 years. The primary aspiration of the Soviet literature must have been the demonstration of the advantage of Soviet social system compared with all other systems, the power of Communist ideas. In scholarly literature socialists realism is treated either as special function of the ideology or as a transformation means of cultural discourse ideologically.2 1 A. B a k r a d z e, mwerlobis moTviniereba, Tbilisi 1990. p. 91-97. (The rein of literature).

2 L. B u l a v k a, Социалистический реализм: превратности метода. Философский дискурс. Москва 2007, p. 3. (Socialist Realism: the vicissitudes of the method. Philosophical Discourse).

198

NANA GAPRINDASHVILI

The world history remembers many passed civilizations and today the Soviet reality, an integrated part of which was Georgian Soviet literature resting on the principles of socialist realism, is one of them. Georgian literature was evolved in the depth of the Soviet literature and, therefore, it carried all its features. The history of Georgian literature of the Soviet period has well-expressed chronological frame which covers the period from Georgia’s sovietization till the disintegration of the Soviet Union (1921-1991).

The issue of the relationship of ideology and literature as is known was one of the most important issues of the Soviet reality. As M. Chegodaeva puts it the method of socialist realism is“ opium for people”.3 In Communist era the most important function of literature was to prove the “divine manifestations” of the classics of Marxist-Leninism.

Divine features were ascribed to Lenin, Stalin, Mao Zedong, etc. They are created as “gods of new type”. The devotion of the arts and science to Marxist ideology is controlled by “new type servants”, the workers of Party apparatus. The Party institutions took up the similar functions of a “new type church”.

One of the peculiarities of the literature of socialist realism in the Soviet Union was its party-mindedness (partiinost) which meant that literature expressed the interests of only Communist party and not the whole society. The party-mindedness of socialist realist literature provided by itself the bias. The party policy in relation to literature at the onset looked like arbiter rather than of a dictator. It did not interfere actively in those literary and aesthetic confrontations and mainly concerned about strengthening of its positions and consolidation of power due to which it could not manage strict enforcement if its literary guidelines. However, this does not mean that the Party did not have well expressed policy and future intentions in connection with usurpation. In the spring of 1928 the Central committee conducted the International conference devoted to the issues of agitation and propaganda. This Conference adopted a resolution according to which each branch of arts was responsible for spreading of a new world outlook, “new religion”. In December of the same year the Central committee elaborated the guidelines as to what books had to be published. This was the first move towards strengthening of the Party control over literature and put literature in Party service.

3 M. C h e g o d a e v a, “История пастью гроба....” Соцреализм как “опиум для народа”// Собрание, №2, 2006, p. 77. (History mouth coffin ....”socialist realism as” the opium of the people).

“NEW RELIGION” AND GEORGIAN LITERATURE

199

In 1932 there appeared an idea of creating a single centralized organization - The Union of Soviet Writers which was designed to give the party opportunity of efficient control over literature. This idea was successfully implemented in 1934. That was the period when Party had already been forged and was able to control the entire Soviet literature, subordinate and use for its purposes. From this period on the Soviet literature was developed in the atmosphere of party dictatorship. Formally the policy in literature was guided by the Union of Soviet Writers but in reality – Party authorities. The Union of Soviet Writers just fulfilled the party instructions and orders. All writers and literary critics were responsible to conduct the official artistic credo of the socialist realism. The writers and literary critics had to subordinate to the views of Marxist-Leninism theoreticians. The direction of literary life proceeded on the basis of theoretical postulates Lenin’s article “Party organization and party literature”.

The adherents of soviet ideology, literary critics and critics proved that true and valuable can be only that literature the author of which shared the Marxist-Leninism postulates. “The Marxist interpretation of social realism is locked in a closed and vicious circle, arguing that only the reality of socialism is real, and, consequently, all that is alien to socialism is unrealistic.4 In the period after the World War II the ideological pressure was increased. In 1946 the Central committee of the party adopted a resolution on literature. Communist Party official Andrei Zhdanov in his speech sharply distinguished soviet and anti-soviet literature and defined as to what type of books the soviet writers must write at the transition stage from socialism to communism.

If during the so-called “patriotic” war the Party rather cautiously intervened in literature and arts, in the subsequent period it did it directly without disguise. The party-mindedness of the literature turned to be imperative which implied close connection of literature and party policy.

The Party was acknowledged as true and unmistakable leader of the people and thus, its position had to be shared by literature without arguing.

Great majority of Soviet writers tried that the subject matter of their works and ideological orientation were in full compliance with the requirements of the Communist party, officially adopted and shared views.

Soviet writers were deprived of fundamental right - free choice of subject 4 E. J. S i m m o n s, Политический контроль и советская литература// Политическая лингвистика. Вып. 1 (24), Екатеринбург 2008, p. 158. (Political control and Soviet literature //Political linguisti. Issue).

200

NANA GAPRINDASHVILI

matter and issue, and also free expression of their attitude. If any author made an attempt to write something which did not meet the party requirements he would be definitely criticized for this and forced to publicly repent for faults. If the writer did not do so and did not give up his ideas then more strict measures would be taken, namely cut off from literary space, imprisoned, exiled or even worse sentenced to death.

Such circumstance aggravated and made intolerable the state of numerous writers. First of all those were punished who could not tolerate the requirements of the officialdom. Those free-thinking writers who went on a compromise appeared in a terrible psychological state. The most ardent supporters of socialist realism felt at ease; they never questioned the correctness of the party line because the faith in Communist party was brought up to the level of religious faith. As Simmons has justly pointed out, “Like the churches of the Middle Ages, the Communist Party of the Soviet Union preaches its own model of life that a true believer in the party lives from cradle to grave”.5 Like “a true believer in the party” some writers blindly believed and they not only criticized but they did not even have doubts in Party and its requirements.

Particular interest of the representatives of socialist realism was focused on portrayal of the figure of the communism builder. There were different variants. The image of ideal hero was created and the one who doubted but under the influence of the ideal hero or after familiarization with communist ideas the latter experienced transformation and joined the team of communist builders.

The central figure of socialist realist work, positive hero, must have been connected with the team. The socialist realist writer described the positive impact that the team had on a person and the main character engaged in peaceful creative labor.

Socialist realism as an artistic method and trend does not exist without one of the main postulates of the theory of socialist realism and the most important category - positive hero. It occupies the central place in the ideal and aesthetic world of any socialist realist composition. The socialist realist norm would break without positive hero. Therefore, if the work was created in the depth of the aesthetics of socialist realism, the presence of a positive hero was necessary in it. According to orthodox and official view the positive hero might be only a “new man”, the builder of socialist realism or communism and not, let us say, kulak (wealthy peasant), White 5 Ibidem.

“NEW RELIGION” AND GEORGIAN LITERATURE

201

Guardists, petty bourgeois element, Gulag prisoner, etc. The “non-conflict” theory and practice contributed much to the creation of a positive hero which made the writer not to reflect the negative sides of the soviet life and present only the positive events. The number of positive characters in the literature of socialist realism from the twenties increasingly risen. Finally there appeared such works in which each charachter was a positive hero, and a conflict had totally formal character which in a majority of cases was revealed in opposition of the advanced workers in socialist competition: who would pick more tea plant, who would build a factory or a plant the fastest, etc. In connection with a large number of the positive heroes Abram Terts makes such ironical commentary: “As we approach the purpose, it becomes more positive, wonderful, great”.6 As a rule the character of the positive hero is developed linearly. It is impossible that in the hero’s character, behavior, thoughts there would be something negative and vicious. It is a new man a universal role model who is endowed with all good, willpower, wisdom, vice, nobleness, diligence, devotion to communist ideas, lofty principles, optimism, etc. The guarantee of his future happiness and the only purpose is communism or communist paradise, and one of the true artistic methods reflecting its happiness is socialist realism.

The ideal hero of socialist realist literature is a phenomenon of a new type in the history of literary heroes (among them one of the first was the protagonist of Pavka Korchagin from N. Ostovsky’s novel How the Steel was Tempered). It was the creations of socialist realist arts that people learned about numerous communist builders. The Bolsheviks did their best to encourage the writers, composers, artists that they represented labor and heroic deeds of these people, made their life role model for others, use their personal biography during the upbringing of a “new man” – the builder of socialism or communism. Proceeding from this, some scholars.7 consider that renovation and widening of genre system of coordinates took place in the Soviet literature. “This approach offers a look at the Soviet literature within the frames of the expanded system of genre 6 Abram Te r s t, Что такое социалистический реализм. Париж 1988, p. 27. (What is Socialist Realism).

7 E. Dobrenko, Метафора власти: Литература сталинской эпохи в историческом освещении, München 1993. (Metaphor for Power: Literature of the Stalin era in historical aspect.

München. 1993); K. C l a r k, Советский роман: история как ритуал / Пер. с англ.; Под ред. М. А. Литовской. Екатеринбург. 2002. (Soviet Novel: history as a ritual. Translated from English; ed. M. A. Litovskaya).

202

NANA GAPRINDASHVILI

coordinates, allows to speak about the actualization of the ancient genres, as well as their updating. One of such ancient genres claimed and renewed by the Soviet literature appeared to be the genre of hagiography”8.

Study of the genres of socialist realism and spiritual writing in typological aspect provides a rather interesting material. From this viewpoint especially productive is the comparison of hymnography and socialist realism, hagiography and socialist realism. The similarity of certain principles is so visible that for its characterization the scholars introduced the term “communist hagiography” which in scholarly literature is quite actively applied.9 Of special interest are those typological parallels which can be found between the positive hero of socialist realism and ideal hero in hagiography. Both might have only insignificant human shortcoming, such insignificant as for example it is Shushanik’s hot temper in the 5thcentury Georgian hagiographical monument, Iakob Khutsesi’s The Martyrdom of Shushanik. The devotedness and self-sacrifice to Christian ideas can be compared with the devotedness and self-sacrifice of socialist realist hero to communist ideas, the baptism with revolutionary baptism or joining the party, etc.

The hero of socialist realist work like the hero of hagiographical composition does not recognize the halftones, he also knows well what is right and what is wrong; what is allowed and what is banned. It is also alien for him the struggle of ideas, doubt, and inner fluctuations. The vector of his character is straightforward. All is well for him that helps to reach the goal and approximates to the purpose. All that separates from the goal or hinders on the path to the purpose is bad. If for the hero of hagiographical composition devotion to the faith and self-sacrifice are the most important things, the basic features of socialist realist hero are the devotion to communist ideals and party-mindedness. Other traits of character only favor the positive hero to manifest these basic traits fully and realize them.

As we mentioned above the ideal hero of socialist realism like the hero of hagiography in rare cases may show human weakness, in his consciousness may start the struggle between feeling and duty but it is an exception and the hero is to overcome by himself or with the help of other 8 Y. P o d l u b n o v a, Коммунистическая агиография в советской литературе 1920-1940-х гг. (Communist hagiography in the Soviet literature of 1920-1940, http://www.netslova.ru/ podlubnova/comm.html).

9 A. Bakradze, mwerlobis moTviniereba. Tbilisi. 1990. p. 93-97; (The rein of literature); Y. P o d l u b n o v a, Коммунистическая агиография в советской литературе… (Communist hagiography in the Soviet literature…).

“NEW RELIGION” AND GEORGIAN LITERATURE

203

communists this human weakness and what is essential, these factors should not prevent him on his path toward the main purpose.

The hero of socialist realist work if he devoted all strength and energy for the communist ideas came true, manifests more resemblance with the archetype of the genre of the so-called “Lives and Deeds”. Neither is the archetype of the saint martyr is alien to the aesthetics of socialist realism.

If the hero of socialist realist work sacrificed himself for communist ideals, it is associated with the archetype of the genre of “martyrdom” (from this viewpoint the artistic images presented in literature such as Zoia Kosmodedemianskaya, Zoia Rukhadze, Aleksandr Matrosov, Shota Gamtsemlidze and other protagonists are productive).

If the socialist realist work is presented as ballade, it must be based on real facts, like hagiographic composition the literature of socialist realism strictly observe the biographical principle. The important peculiarity of the aesthetics of socialist realism is hyperbolization, idealization of a character and documentation of the biography. As is known hagiographic works reflect the historical facts and events so accurately that in the majority of cases they are used as historical sources. The hagiographers are based on their own experience, the accounts of witnesses (let us recall the specimens of hagiographical literature The Life of Grigol Khandzteli written by Giorgi Merchule in the 9th century or Ioane Sabanisdze’s Martyrdoms of Abo Tbileli dated the 8th century, etc.) other canonic monuments. In order to create the accurate historical background, the socialist realist writers familiarize with historical and archive data and documents. Neither a description of miracles is alien to the socialist realism. The very first socialist realist miracle must be regarded the motif of national leaders immortality that enters largely in the works of art. The proletariat poet A. Mirtskhulava expressed his attitude to Lenin’s immortality in the following way: /You died but you will live with us forever/ We take a vow your ideas, will/ would labor with us, struggle with us/in the mountains, plants, barricades!/Time will pass with noise and break/ Different life will come/ New generation will come and /bow their thanks to your immortal image/10.

This is a typical specimen reflecting the values of proletarian writers, the ideals of socialist realism and aesthetics.

Georgian children’s literature of socialist realism also willingly conducted the ideological policy of the party and violated the soft psyche 10 A. M i r t s k h u l a v a, damkvreli brigadebi. rCeuli. Tbilisi. 1947. p. 15. (The Paying Brigades. Selected Works).

204

NANA GAPRINDASHVILI

of youngsters in order to implant the communist ideas, servile faith in the national leader and devotion into the consciousness of the builder of communism from the very onset. The motif of the leader’s immortality can be found in numerous specimens of children’s literature: /…In the mausoleum/ rests/Lenin- the national genius/ but Lenin’s light/ wraps the world/11.

Here lies not the body of Lenin but he just rests. Such misrepresentation and distortion of the reality was required from the writers by the norms of socialist realism which required to provide “true depiction of reality”, however not objective but if one can say it, “socialist realist actuality”. And according to the latter Lenin is not only alive but he is immortal.

The aesthetics of socialist realism pays great attention to the manifestation of the formation of an ideal hero. From this viewpoint it also reveals strong resemblance with hagiography. As the hero of hagiography step by step comes closer to God so is the formation of the builder of communism happens stage by stage. Canonic socialist realist and canonic hagiographic texts are composed with the intention to exert an active influence on the formation of the consciousness of the masses, to implement their ideological doctrine in people, to show the images of ideal heroes, to evoke the desire to copy them, sacralize these heroes.

The literature of socialist realism is mainly of didactic and educative character. Its didactics is limited and implies only the upbringing of the builder of communism and formation of communist consciousness. That hero of socialist realism who from the onset fluctuates eventually experiences “socialist realist catharsis”: he will transform, spiritually rises and join the row of positive heroes. Abram Terts discusses this specially and points out, “As soon as the protagonist sufficiently re-educates himself in order to become quite reasonable and aware of his usefulness, he has the opportunity to enter that privileged caste, which is surrounded by universal esteem and is called the „positive hero”. This is the holy of holies of socialist realism, its cornerstone and the main achievement.”12.

The apologetic writers of communist ideology used to think that the closer the soviet people come to the ultimate goal the better their spiritual 11 I. N o n e s h v i l i, Txz. or tomad, tomi II. Tbilisi. 1982. p. 341. (Compositions in two volumes).

12 Abram Te r s t, Что такое социалистический реализм. Париж. 1988. p. 21. (What is Socialist Realism).

“NEW RELIGION” AND GEORGIAN LITERATURE

205

world improved. A communist always concerned about the communist-socialist perfection of one’s own self and correspondingly, socialist realist literature reflected and familiarize the people the examples of this perfection.

The principles of the creation of an artistic image of the leader in Soviet literature were determined by V. Mayakovsky in his poem Vladimir Ilyich Lenin. In belletristic literature the image of a leader is idealized. The socialist realist writers invent the myths about their leaders and in these mythological images the positive features of the characters are hyperbolized. Naturally, the real character of the leader or portrait and “socialist realist character and portrait” greatly differ from each other.

Like the spiritual writings the socialist realist literature created canonic images. The censorship strictly controlled for the canonic images of the leaders not to be distorted of changed by any branch of art, including literature. They contributed much for the propaganda of the personality cult leaders and the party policy. The writers compete who would praise the leader loftier and with better artistic devices, his personal traits or state activity. For example, one Georgian poet treated Lenin as “a man turned out to be a light”: /Lenin has become the light for me / and Lenin himself became a light/13.

The theme of a leader in literature of socialist realism was considered an official theme and the control on it did not differ much from the control of official party documents. There was some kind of official scheme and the writer had no right to deviate from it. According to the rule of socialist realism the leader is tormented in his concern about people, he does not sleep, works day and night to approximate the time when communism comes. We can compare the image of a leader in literature with the image of hagiographical hero and in painting certain associations emerge with icon painting. While painting the socialist realist portraits of the leaders tan artist was restricted. He had to subordinate strictly the determined aesthetic rules in the same way as an icon painter. Neither in literature the socialist realist writer could diverge from the rules of socialist realism which adhered strongly to the main characteristics of the canonic image of a leader. In one case the socialist realist writer had to acquire the function similar to hagiography and write the composition equal to the “Lives” or “Martyrdom” and in another case it was possible to work as hard as a hymnographer and created the composition to glorify the national leader.

13 G. A b a s h i d z e, usaTauro, leqsebi, Tbilisi 1974. p. 97.

206

NANA GAPRINDASHVILI

For spreading of its doctrine the Christian religion makes active use of its symbolic: cross, lamb, shepherd, vineyard, the sun, etc. The communists go in the same direction. Communism as a “new religion” uses its own symbols: the five-pointed star, hammer and sickle, red square, red tie, etc.

The crossed hammer and sickle personifies peasants and workers. The sickle is a symbol for working peasants. When the Bolshevik came to power, it was the most widespread equipment of peasants labor belonged to almost everybody. However, this symbol an innocent and non-pretentiousness at one glance has connotational meaning too. The sickle as well as a scythe also symbolizes the death. Today when it is known how much blood was shed by the Bolsheviks with the hope of building “the earthly paradise” this meaning of the symbol of a sickle is of special attention.

The symbol of a hammer also has two meanings. On the one hand, it mirrors the labor, on the other hand – rough force. According to the official interpretation done by the communists the hammer was a working class symbol and reflected its job. From the vantage point of today it is not difficult to detect a symbol of a rough force in it.

The red is one of the major symbolic colors of communists from time immemorial personified life, energy, fire and sun. From the emotional viewpoint it is associated with love and passion on the one hand and with terror and aggression. In social and political sphere the red color symbolizes revolutions and wars. In Georgia the red color had two meanings.

In literature of socialist realism it personified the bright ideals of communism. “The red morning was at the trench”,14 writes Rodion Korkia about another victory of the Bolsheviks which has consumed the life of a small boy. In non-socialist literature the red is associated with death and misfortune: /With red flag and gracefully bending one’s neck/riding a white horse/death came with hammer/it was snowing and Tbilisi / Sioni and people doomed/15.

Along with other branches of arts, the literature also intensified, functionally loaded and actively utilized the soviet symbols for spreading of communist doctrine.

In the aesthetics of socialist realism the category of a time is one of the most important factors because it is time that phenomenon which con14 R. K o r k i a, marilis akvanSi, Tbilisi 1987. p. 13.

15 K. N a d i r a d z e, 25 Tebervali, 1921 weli //cisferyanwelebi, asi leqsi, Tbilisi 2007. p. 123. (February 25, 1921/ The Blue Horns).

“NEW RELIGION” AND GEORGIAN LITERATURE

207

tinually approximates the mankind to its happy future. We should agree with Abram Terts who remarked: “As far as communism is perceived by us as the inevitable outcome of historical development, in many novels the basis of the development of the plot is the rapid passage of time, which works for us, flows to the goal. Not „In Search of Lost Time” but „Time, Forward!” - that’s what the Soviet writer is thinking about. He hurries life, arguing that every passing day is not a loss but a gain for the person bringing him to at least one millimeter to the desired ideal.” 16 In socialist realist works as well as in any other verbal art composition there could be described the events which happened in the past, happen in the present or will happen in the future. From this viewpoint the present is the most productive and functionally loaded. In the works socialist realism the events mainly occurred in the present namely because practical realization of the aesthetics of socialist realism was possible in such works most easily. The writer needed more efforts to subordinate the historical facts and event to the rules of socialist realism. In this case it had to show only the vector of historical evolution as a movement towards communism and find such moments in the world history through which it was possible to strengthen these positions. Here of great assistance to the reader was the Marxism criticism which sought and even “found” the “progressive grains” in historical personages, historical facts and events which approximated the humankind to the cherished desire – communism at that time when the humankind actually knew nothing about communism.

In the literature of socialist realism the writers avoided to describe communism as already happened fact, an artistic representation. Perhaps there were numerous reasons for this but most likely, the primary one was subjective factor. It looks like the writers deliberately escaped writing about this theme. Like hagiographers they seemed to manifest “communist modesty” as if the representation of communist overall happiness and upheaval was beyond their artistic imagination. But probably more important is another fact: there was a risk of making a fatal ideological mistake while representing artistic description of communist utopia Party would never forgive. Therefore, they avoided writing about this topic.

Any work of socialist realism must have been oriented to this ultimate goal – communism. The purpose of the entire work, the life and activity 16 Abram Te r s t, Что такое социалистический реализм. Париж. 1988. p. 23. (What is Socialist Realism).

208

NANA GAPRINDASHVILI

of its hero was supposed to be involved in processes aimed at achieving this goal. The events and heroes described in the work of art may solve global issues or more modest tasks but even the latter must have been organically merged with this common Purpose – building of communism and show revolutionary evolution of the society. Hence, it is natural that typical feature of the work of socialist realism must be the happy ending that we term as “socialist realist happy ending” in order to differentiate it from the happy ending well known in literature and art17.

The socialist realist happy ending is an artistic reflection of “Marxist happy ending” preached by the Communist party. Proceeding from this teaching, a happy ending is considered only when the ultimate goal - the building of communism is achieved. Besides this, there also exist comparatively modest, a kind of intermediate goals (winning in socialist contest, fulfillment of five-year plan in three years, etc.). In a communist society the authorities do not care about the fate of a concrete person. Therefore, the ending of a work was not oriented at the fate of a protagonist at all.

The fate of a protagonist was one’s own personal tragedy and it was not essential for the aesthetics of socialist realism. Socialist realism had the same approach to a man as the Soviet government. Hence, not the fate of a protagonist determined the “socialist realist happy ending” but the fate of a common goal, common cause. If the protagonist sacrificed his life for this goal and the realization of the goal was not brought into question then everything was all right, it would be a happy ending.

In Soviet reality nobody cared for the fate of a concrete man or millions of people. Even if millions of people had been perished but the ultimate goal remained unthreatened, if they had been sacrificed for the sake of communism the casualties would have been quite justified. This is one of the typical features of the Marxist “happy ending”.

As is known the title of the work of art has polyfunctional purpose: artistic and aesthetic, commercial and advertising, etc. The socialist realism made it especially intense the ideological aspect of the title and delegated to it the implementation of the socialist realist “happy ending”. The works of socialist realism were designed to create an elevated mood and general optimism for the reader. This attitude was to be shown in the very title of 17 N. G a p r i n d a s h v i l i, M. M i r e s a s h v i l i, N. Ts e r e t e l i, socialisturi realizmis Teoriuli istoria (qarTuli literaturis magaliTze): socialisturi realizmis ideur-esTetikuri Taviseburebani. wigni I. Tbilisi. 2010. p. 96-100. (Theoretical History of Socialist Realism (on the example of Georgian literature): Ideological and aesthetical peculiarities of socialist realism).

“NEW RELIGION” AND GEORGIAN LITERATURE

209

the work. Though at theoretical and official level this requirement was not fixed anywhere but proceeding from the entire ideological and aesthetical system intuitively they themselves arrived to this conclusion. Here are some typical titles of the works of socialist realism: Down with Maize Republic (K. Lortkipanidze), To a New Georgia (G. Abashidze), To New Colchida (I. Mosashvili), The October Beacon (Alio Mirtskhulava), The Spring of Mankind (S. Mkhargrdzeli), The Crown of Mankind (K. Bobokhidze), He was born as an Eternal Sun (T. Jangulashvili), etc.

In the structure of a work of socialist realism with a happy ending from ideological viewpoint of special importance was also the ending of the work, the last monologue of a dying hero or words. It was just at the end of a work as it is in a speech delivered at the meeting loud proclamations were heard, the pictures of a happy future or the utopian pictures of communism were depicted; the characters glorified “big” or “small” heroisms of the builders of communism; the dying hero used to say the final words from which the revolutionary and communist pathos was expressed. Here is the episode how the small revolutionary protagonist from the above mentioned Rodion Korkia’s novel is leaving this world with the following words: “Hurrah! – is heard from the trench. – Long live the Soviet government!

Ours are crying! – occurred to a small boy. – So we have won! Oh, if only I could stand up! I would meet Frunze… Then I would retell my Mom about this… ….Hurrah! – heard from the trench.

- Comrades, I cannot go out of the trench, can I? – and the tears rolled down his cheeks.

It is dawn in the sky.

- Hurrah! – heard from the trench.

The small soldier made a move once more, got an air and exclaimed: - Hurrah!

After this the salt soil embraced him and closed the mouth, the red morning came in the trench”18.

The happy ending in the socialist realist works can be estimated as “forced optimism”, one of the basic components of the literature of socialist realism in which positive elements should dominate and, misfortune and troubles are better not to be shown. The socialist-realist heroes and heroines were wonderful people with stainless reputation, but the scoun18 R. K o r k i a, marilis akvanSi, Tbilisi 1987. p. 12.

210

NANA GAPRINDASHVILI

drels were as black as night. Another key element of socialist realism was a happy ending which must be one more evidence that socialist world was the best one among all possible worlds. The obligatory happy ending of these works of art was another verification of the fact that socialist world was the best of all possible worlds. In these compositions the forced exile, concentration camps and mass executions were either not regarded at all or referred to moderately, making slight hints.

Thus, the communism as a “new religion” created the literature of socialist realism to voice their ideas which due to its literaturocentrism acquired rather significant function in Georgian Soviet literature. In 1991 the epoch of socialist realism in Georgian literature came to its end. Georgian literature has not been the voice of the communist party any more.

It has returned its aesthetic function and the possibility of free creative development. From the vantage point of today it is clearly seen that the old paradigm was utopian and imperfect. After the end of socialist realism Georgian literary space is in search of a new paradigm.

Pro Georgia, 2010, t. 20, s. 211-213

211

RECENZJE, OMÓWIENIA

Wojciech M a t e r s k i, Gruzja, seria: Historia Państwa Świata XX i XXI wieku, Warszawa 2010, Wydawnictwo TRIO, ss. 491.

Wojciech Materski, profesor Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, jest jednym z najbardziej kompetentnych i zasłużonych współczesnych polskich badaczy problematyki kartwelologicznej. Co najmniej trzy jego książki – Georgia Rediviva. Republika Gruzińska w stosunkach międzynarodowych 1918-1921 (Warszawa 1994), Gruzja, Historia Państwa Świata XX wieku, (Warszawa 2000) oraz Gruzja, Historia Państwa Świata XX i XXI wieku, (Warszawa 2010) są już opracowaniami klasycznymi, stanowiącymi punkt odniesienia dla każdego poważnego kartwelologa.

Sakartwelo (Gruzja) to kraj, który po raz drugi już w wieku XX odzyskał niepodległość. Ta pierwsza, bardzo krótka i trudna, ale owocna w ważne dokonania, trwała trzy lata zaledwie i załamała się pod ciosami armii potężnego sąsiada z północy w kilku miesięcy po podpisaniu w maju 1920 r. traktatu, w myśl którego Rosja Sowiecka uznawała niezależność i suwerenność Gruzji i zobowiązała się nie mieszać w jej sprawy wewnętrzne. Ta druga zaś niepodległość (1991 r.) dopiero się rodzi, a trudności i problemy, które piętrzą się dziś na drodze Gruzji do jej w pełni niezależnego bytu państwowego, nie są mniejsze niż te sprzed dziewięćdziesięciu laty.

Recenzowana publikacja stanowi znakomitą prezentację historii Gruzji XX wieku wielce skomplikowanej i stosunkowo mało znanej problematyki w Polsce. Profesor Materski oparł się na szerokiej bazie materiałowej zarówno w polskiej, gruzińskiej, angielskiej jak i rosyjskiej wersji językowej. Pokaźną część stanowi literatura wspomnieniowa, czasopisma historyczne, prasa oraz dostępna literatura polska i zagraniczna. Liczne reprezentowane są również źródła archiwalne i zbiory dokumentów publikowanych.

Książka została słusznie podzielona na sześć części wyodrębnionych chronologicznoprzedmiotowo. Pierwsza zatytułowana Sakartwelo, (s. 9-64) zawiera dziesięć rozdziałów, tworzących zbiór zasadniczych analiz źródłowych poświęconych historii Gruzji od zarania jej dziejów do wieku XX. Wywody Autora rozpoczyna obraz Wspaniałej tradycji, (s. 9-21), datowanej od VI i III w. p.n.e., kiedy to powstało państwo Kolchidy i Iberii. Dalej Wojciech Materski skupił się na epoce pierwszych wieków chrześcijaństwa (I-IV w.), ukazując powstanie i umocnienie niezależności kościoła gruzińskiego oraz wprowadzenie własnej rachuby czasu od 552 roku, opartej na tradycjach syryjskich. Autor podkreśla, że Gruzja utrzymywała ścisłe kontakty ze światem bizantyjskim, chrześcijańską Palestyną i Syrią. Działała tam cała plejada gruzińskich tłumaczy i pisarzy, filologów i innych uczonych. Z lektury kolejnych rozdziałów omawianej części książki dowiadujemy się, że w okresie od VIII do IX w. na terytorium Gruzji istniało kilka feudalnych państw, zaś w drugiej połowie X i w początkach XI w. były one połączone w scentralizowaną monarchię, która w wieku XII i w początkach XIII przeżywała okres największej swej świetno-

212

RECENZJE, OMÓWIENIA

ści. Wszelako najazdy mongolskie w XIII w. oraz okres rozdrobnienia feudalnego, który utrwalił lokalne odrębności kultury żyjących tam licznych grup etnicznych, spowodowały w XV-XVI w. rozpad Gruzji na trzy królestwa – Kartlię, Kachetię i Imeretię oraz kilka udzielnych księstw, toczących długotrwałe, wyniszczające wojny obronne z Iranem i Turcją. W 1801 r., wbrew wcześniejszemu traktatowi z Rosją, przyłączone zostało do niej zjednoczone w połowie XVIII w., wschodniogruzińskie królestwo kartlijsko-kachetyjskie, a później - pozostałe państwa gruzińskie. Rządy rosyjskiej administracji w Gruzji już wkrótce zaczęły wywoływać protesty i wystąpienia ludności. Toteż pierwsze dziesięciolecia XIX w. upłynęły pod znakiem nieustających niemal antyrosyjskich powstań i spisków, mających miejsce w coraz to innych rejonach kraju. Autor zwraca szczególna uwagę, że mimo rusyfikatorskiej polityki władz, różnych form ucisku narodowego i innych negatywnych skutków obcego panowania, kultura gruzińska – literatura, teatr, wiele dziedzin sztuki, ruch oświatowy rozwijały się bardzo prężnie. Równocześnie nasilił się, zwłaszcza od drugiej połowy XIX w., proces konsolidacji narodowej Gruzinów. Skutkowało to znacznym ożywieniem gruzińskiego życia kulturalnego i wzrostem świadomości narodowej w początkach XX w.

Druga część omawianej książki obejmuje dziewięć rozdziałów, będących kontynuacją wcześniejszych rozważań dotyczących dziejów państwowości gruzińskiej. Mam tu na myśli położenie narodu gruzińskiego u schyłku drugiej dekady XX w. - to jest tematu szczególnie chętnie podejmowanego przez historyków. W rozdziale Pierwsza niepodległość (s. 65-111). Autor podkreśla, że po rewolucji 1917 r., Gruzja odzyskała niepodległość, początkowo w ramach tzw. Republiki Zakaukaskiej, a w latach 1918-1921 funkcjonowała jako Demokratyczna Republika Gruzji. 26 maja 1918 r., Gruzińska Rada Narodowa, wybrana pół roku wcześniej przez Zgromadzenia Narodowe, ogłosiła w Tyflisie Akt Niepodległości Gruzji, stanowiący, iż odtąd tylko „naród gruziński jest źródłem swych praw zwierzchnich, Gruzja zaś - państwem niepodległym i suwerennym”. Rząd gruziński przeprowadził w kraju wiele doniosłych reform: zreorganizowano w duchu samorządowym lokalną administrację, unarodowiono i rozbudowano na nowoczesnych zasadach szkolnictwo i inne instytucje oświatowe. Powstały także pierwsze w Gruzji szkoły wyższe (Uniwersytet w Tbilisi, 1918 r.), utworzona została narodowa armia gruzińska, a gruziński kościół już wiosną 1917 r. odzyskał autokefalię, uniezależniając się od rosyjskiego Synodu i po raz pierwszy od stu lat wybrał katolikosa. Jednak wkrótce, tak jak inne republiki zakaukaskie, Gruzję zajęła Armia Czerwona. Inwazja sowiecka z 1921 roku rozpoczęła długi okres politycznego i gospodarczego uzależnienia od Moskwy.

W kolejnych częściach książki: trzeciej - Zakaukaska Socjalistyczna Federacyjna Republika Rad (1921-1936), (s. 119-178) i czwartej - Republika związkowa (1936-1990), (s. 179-256), Wojciech Materski przedstawia zmienne losy Gruzji od wielkiej emigracji aż do sowieckiej rzeczywistości. Pokazuje, iż Rosja Radziecka podejmowała liczne próby rusyfikacji i sowietyzacji mieszkańców Gruzji, które zakończyły się jednak zupełnie fiaskiem (powstanie narodowe 1924 r.). Jednak autor nie pomija faktu, iż okres dominacji radzieckiej na tym obszarze wpłynął w ogromnym stopniu na zmiany struktur gospodarczych regionu Kaukazu. W konsekwencji charakteryzowały się one wzajemnym uzależnieniem ekonomicznym poszczególnych republik w ramach centralnego planowania. Taka strategia Kremla wobec Kaukazu była zamierzona i miała na celu utrzymanie spokoju i wewnętrznej spójności tego olbrzymiego tworu, jaki stanowiło imperium sowieckie. Jednakże to, co miało stanowić siłę i niepodważalną konstrukcję, rozpadło się po latach istnienia.

RECENZJE, OMÓWIENIA

213

W rozdziale piątym Druga niepodległość, (s. 257-380) zasługującym na nader wysoką ocenę, Autor wnikliwie analizuje skutki rozpadu imperium sowieckiego i rozpoczęcia budowy niepodległości Gruzji. W szczególności zobrazował determinanty dojścia do władzy liderów partii niepodległościowych oraz rozpalania konfliktów wewnętrznych.

Sporo miejsca poświęcił procesowi kształtowania się struktur i programów partyjnych, a także systemu polityczno-państwowego. Nie pominął też okoliczności obalenia pierwszej generacji nowego przywódcy, prezydenta Zwiada Gamsachurdii, co skutkowało powstaniem reżimu autorytarnego. Na kartach omawianej pracy znalazła się również analiza zapaści gospodarczej i cywilizacyjnej Gruzji pod rządami prezydenta E. Szewardnadze, ocena „rewolucji róż” i rządów Micheila Saakaszwilego. Dalsze wywody Autora dotyczą nieudanej próby kolejnej fragmentacji kraju poprzez secesję Adżarii pod rządami Abaszydze oraz ukazują narastanie kryzysu politycznego i próby odzyskania Abchazji (władze tymczasowe w wąwozie kodorskim). Wreszcie rozważania książki koncentrują się na dramatycznych wydarzeniach rosyjsko-gruzińskiej wojny pięciodniowej w sierpniu 2008 r. i jej międzynarodowych następstwach w postaci uznania Osetii Południowej i Abchazji przez Rosję. Uwypuklona też została rola Polski w kryzysie gruzińskim.

W części szóstej i ostatniej (Polak – Gruzin dwa bratanki, (s. 381-414) Autor podkreśla spontaniczność polskich uczuć sympatii i życzliwości wobec Gruzinów, co wynika z pewnością z przeświadczenia o zbieżności trudnych losów naszych dwóch narodów, a także o łączących je wielkich ideałach, ale i wielkich porażkach.

Publikacja zakończona jest kilkoma cennymi addendami: kalendarium (s.419-438), wykazem skrótów nazw państw, organizacji i instytucji wymienionych w książce (s.439440), wskazówkami bibliograficznymi (s.441-446), indeksem osób (s.447-490), oraz umieszczoną tuż za przednią okładką – mapą z zaznaczonymi miejscami, związanymi z przedstawianą w książce faktografią. Wszystko to wielce ułatwia czytelnikowi korzystanie z tak bogatej treściowo publikacji. Należy ponadto podkreślić lekki i barwny język podnoszący walory narracji. Na koniec pragnę też podzielić się osobistym wrażeniem, iż lektura książki profesora Materskiego była dla mnie prawdziwą przyjemnością. Jest ona warta polecenia każdemu, kto interesuje się historią tego niewielkiego kraju, wprawdzie odległego od Polski, lecz jednak bliskiego jej w płaszczyźnie wieloletnich walk o wolność i bezpieczeństwo narodowe. Niewątpliwie ogromna jest wartość recenzowanej syntezy, jaką zaprezentował Wojciech Materski i niekwestionowana jej przydatność dla pogłębienia znajomości historii Gruzji.

David Kolbaia – Uniwersytet Warszawski

214

215

Pro Georgia, 2010, t. 20, s. 215-219

KRONIKA

DOKUMENTY KLASZTORU OO. KAMEDUŁÓW Z POŻAJSKA W ARCHIWUM PAŃSTWOWYM W TBILISI napisała Ilona Czamańska Poznań Klasztor oo. Kamedułów w Pożajsku niedaleko Trok na Litwie ufundowany został w 1680 roku przez kanclerza wielkiego litewskiego Krzysztofa Paca. Świątynię określano łacińskim mianem Ara Pacis, co można rozumieć w dwojaki sposób: „Ołtarz Pokoju” albo też „Ołtarz Paców”. Mury pięknego barokowego zespołu klasztornego do dnia dzisiejszego górują nad miastem, jednak na temat jego dziejów niewiele wiadomo. Dokumenty dotyczące jego dziejów trafiły bowiem do dalekiej Gruzji, pozostając nieznane polskim i litewskim historykom. Ogromny zbiór materiałów archiwalnych, dotyczących tego klasztoru, przywiózł ze sobą do Gruzji w dobie rewolucji październikowej w Rosji mnich Kirion, który jakiś czas przebywał w Pożajsku. Po wielu perypetiach dokumenty trafiły ostatecznie do Archiwum Państwowego w Tbilisi, gdzie otrzymały numer fondu 1458, jednak do dnia dzisiejszego pozostają w stanie nieuporządkowanym, bez spisu.

W związku z tym nieznana jest także liczba wchodzących w skład tego zespołu jednostek archiwalnych. Szacunkowo oblicza się ten zbiór na ok. 1000 dokumentów.

Problemy ze sporządzeniem opisu tego zbioru w Archiwum Państwowym w Tbilisi wynikają z faktu, że znajdujące się w nim dokumenty są spisane w języku staropolskim, litewsko-ruskim języku kancelaryjnym (nazywanym też niekiedy językiem staro-białoruskim) oraz po łacinie, a pracownicy gruzińskiego archiwum nie mają przygotowania do czytania dokumentów w tych językach. W dodatku fakt, że zbiór był różnymi czasy dorywczo przeglądany przez różne i chyba nie zawsze kompetentne osoby, doprowadził do zupełnego zniszczenia oryginalnego układu akt, którego już raczej nie da się odtworzyć.W 2009 roku pisząca te słowa podjęła próbę uporządkowania i opisania dokumentów znajdujących się w zbiorze Kiriona. W ciągu 10-dniowego pobytu w Gruzji zostało przeczytanych i opisanych w języku rosyjskim ponad 200 dokumentów .

Opisane dokumenty pochodzą z pierwszego i częściowo drugiego kartonu. Są to głównie dokumenty o charakterze majątkowym dotyczące majętności, które zostały nadane klasztorowi przez fundatora klasztoru, kanclerza wielkiego litewskiego, Krzysztofa Paca.

Były to majętności: Warda, Pożajsk, Błaszkowszczyzna, Jackowska i Woronowsk, które zostały przez kanclerza litewskiego specjalnie wykupione, by stanowiły zaopatrzenie klasztoru. Nie są to jednak dokumenty wyłącznie dotyczące stanu majętności w czasie, gdy należały one do klasztoru, ale również materiały pochodzące z czasów wcześniejszych, gdy majętności klasztorne należały do innych rodzin, głównie do rodziny Szwa-

216

KRONIKA

bów. Można się z nich dowiedzieć jak wyglądał stan poszczególnych majątków w XVI i XVII wieku, komu i na jakich warunkach je dzierżawiono, jak wyglądała kondycja finansowa rodziny, jak dzielono spadki i jak wyposażano córki, zarówno te wychodzące za mąż, jak i te wstępujące do klasztoru. Spośród innych dokumentów wchodzących w skład przejrzanej partii zespołu wymienić należy zatwierdzoną przez papieża regułę zakonu.

Przejrzane i spisane dokumenty stanowią ok. 1/5 całości i zapewne kryją w sobie jeszcze wiele ciekawego materiału. Jaki to jest materiał będzie można powiedzieć dopiero po przeczytaniu całości i sporządzeniu inwentarza tych dokumentów. Realizacja tego przedsięwzięcia jest jednak zależna od pozyskania środków finansowych, o przyznanie których zwrócono się do polskiego Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa wyższego. Miejmy nadzieję, że grant zostanie przyznany i zostanie przygotowany trójjęzyczny (polskorosyjsko-gruziński) inwentarz akt, który umożliwi wejście tych dokumentów do obiegu naukowego.

ЕПИСКОП КИРИОН В КОВНО; ПОЛЬСКАЯ ТЕМА В ПРОИЗВЕДЕНИЯХ КИРИОНА написал Важа Кикнадзе Тбилиси Один из самых видных представителей Грузинской церкви – епископ Кирион (В миру Георгии Садзаглишвили. В 1917-1918 гг. католикос патриарх всея Грузии) в силу обстоятельств в начале ХХ века оказался в Литве. Он был определен настоятелем в мужском монастыре. Тогда и появился интерес к польско-литовским древностям и истории. Кирион всю жизнь борущиися за восстановление автокефалии грузинской церкви, по велению русских церковных и гражданских властей, в 1907 году был направлен (а фактически сослан) в далёкую Литву, в Пожаиский монастырь. Видающиися ученый, друг Кириона и грузинского народа Н. Н. Дурново (1876-1937), так писал о новом назначении Кириона: «Преосвященый Кирион, один из найболее просвещенных иерархов православной Церкви [...] был по необоснованным доносам О. Восторгова низложен 25 января 1907 г. с Сухумскои кафедры и назначен викарием в Ковно, отличающимся нездоровым климатом»1. И на самом деле, Кирион, переведеный в Ковно (Каунас) в феврале 1907 года, уже в Июле, в личном письме одному из своих сподвижников, писал: «Здешный противный климат едва не лишил меня жизни. Очень ослаб. Появилось множество болезней...»2.Находясь в Ковно, Кирион не прерывал связей со своими приверженцами и последователями в Грузии. Он и оттуда старался поддерживать борьбу грузинских церковных деятелей за восстановление автокефалии. Со своей стороны, верные единомышленники подбадривали его из Грузии. Так например, его 1 Orthodox (Н. Д у р н о в о), Несколько слов Восторговцам по поводу брошюры «Протоиерей И. Восторгов и его политическая деятельность», М., 1909, с. 5.

2 Национальный Центр Рукописей, Фонд Кириона, документ №306 (Ковно 31. VI.), 1907 (на груз. языке; перевод наш).

KRONIKA

217

ближайший друг и сподвижник епископ Петре (Кончошвили) так поздравил Кириона с днем Ангела (Сохранился подлинник телеграммы посланного им в Ковно): «Приветстую Вас владико (с) днем Ангела (!) Молю Бога продлить Вашу жизнь «Мравалжамиер»3 на пользу Церкви и Родине»4. Пожайский монастырь куда был направлен Кирион, до 1832 года был католическим. Возникает вопрос: почему он был отнят у католиков и переделан в православный? Согласно старой латинской пословице: «Cujus regio, ejus religio» («Чья территория, того и религия») и мы могли предположить что после присоединения Литвы и части Польши к Россий, католический монастырь в Пожаиске, близ Ковно, Был упразднен. Но это не так. На самом деле, Пожайский монастыр был отнят у католиков после поражения поьского восстания 1830-1831 года5. В начале службы в этой обители, Кирион заинтересовался историей не только данного монастыря, но и Польши и Литвы. В письме своему стипендианту С. Цомая, Кирион писал, что несмотря на очень сложные природные условия (мороз ночью достигал 30 градусов ниже нуля), он начал изучать местную историю и старину. Между прочим, он адресату сообщал следующее: «Меня попросили для «памятной книжки» (эти слова в письме написаны по русский – В. К.) Ковненской губернии написать что нибуть. Я обещал и за два-три дня напишу малую статью»6. Очевидно, речь идет о малой книжке, которую Кирион посвятил истории Пожайского монастыря. Весьма интересно, что этот свой труд Кирион озаглавил следующим образом: «Свенский (т. е. Брянский – В. К.) Колокол в плену у Камальдулов». Название выглядит довольно странно, т. к. этому колоколу, в исследовании уделено всего несколько строк. Возникает вопрос, чем вызван этот казус: почему Кирион озаглавил свою книгу, которая фактически посвящена истории Пожайского монастыря, подобным образом. Впервые, после более чем столетнего периода, прошедшего с момента опубликования данной книжечки, мы вправе предположить, что Кирион поступил так с умыслом, так сказать из дипломатических соображении. Он был уверен, что назвав свои труд как нибудь иначе (например «История Пожайского монастыря»), вызвал бы весьма нежелательную реакцию со стороны цензуры и властей, так как волей-неволей, ему пришлось бы коснуться острых вопросов связанных с историей монастыря и тех обстоятельств, ввиду которых данная обитель была «наказана». А назвав труд таким образом, он приобрел гораздо большую свободу в изложении истории и современного положения монастыря7. В самом начале книжки, Кирион воздает хвалу неописуемой красоте края и самого монастыря. Он лишь 3 «Мравалжамиер» - грузинское традиционное выражение означающее «многие лета». Существует полифоническая народная песня такого же названия.

4 Национальный Центр Рукописей, фонд Кириона, документ №996;См. также В. К и к н а д з е, Жизнь и деяния епископа Петрэ Кончошвили, Тбилиси, 2003, с. 182 (на груз. языка).

5 См. например карту территории, охваченных повстанческим движением в 1830-1831 гг.; А. Д ы б ко в с к а я, М. Жа р ы н, Ян Жа р и н, История Польши с древнейших времен до наших дней (русский перевод), Варшава 1995, с. 177.

6 Письмо Кириона С. Ц о м а и я (10.ХII.1907. Ковно), газета «Калмасоба» (Ежемесячное издание грузинской иститута Литературы им. Ш. Руставели), Тбилиси, 1999, №1, с. 3 (на груз. языке).

7 Со своей стороны, могу свидетельствовать, что так сказать, эта уловка, сработала не только в начале века но и в конце ХХ-го столетия. Находясь в научной коммандировке в Москве в 1999 году, я увидел эту книжку Кириона выставленную на видном месте в Россииской национальной библиотеке. Временная экпозиция была посвящена истории русских колоколов.

218

KRONIKA

мельком упоминает, что до 1832 года монастырь принадлежал Камальдулам. Далее, Кирион об’ясняет читателю кто такие Камальдулы (Camaldulani). В частности, он поясняет что это монашеский орден, основаный в начале ХI века бенедиктинцем св. Ромуальдом. В сноске, Кирион указывает оккуда черпает сведения о монастыре и об его истории. Он пишет, что использовал перевод т. н. «Annales Camaldulienses», который хранился в богатом архиве Пожайского монастыря8. Далее, Кирион вкратце излагает историю монастыря и восторженно описывает саму обитель. По его словам, Пожайскии монастырь основал великий канцлер Великого Княжества Литовского, Христофор Сигизмунд Пац (1667-1674) (В книжке воспроизведен и портрет Хр. Паца). О самом монастыре он отзывается следующим образом: «Семипрестольный главный монастырский храм представляет из себя высокохудожественное произведение. Чудный этот монумент вполне гармонирует с окружающей поэтической природой […]. Монастырский храм высоко поднимает в небесной лазури свою величественную главу и стоит одиноко […]. Все здесь полно таинственности: арки и своды ее ведут куда-то в инои мир. Каждая архитектурная деталь облечена символикой»9. По мнению автора, храм очень похож на итальянскую церковь св. Марии ди Кариньяно в Генуе, который был построен зодчим Галеццо д’Aллесио10. Кирион восторженно описывает и внутренный вид храма: «Стены его... облицованы разноцветным итальянским мрамором с жилками (стены), покрыты художественной резьбой, богатыми орнаментами, превосходной кисти фресками, скульптурными изваяниями и бронзовыми колоннами. Баллюстрада вокруг алтарей сделана из черного мрамора. Иконостас в нем устроен из розового полосатого мрамора»11. Кирион пишет, что этот храм настоящая «слава нации». По его сведениям, на построику храма израсходовано 8 миллионов польских злотых, или же 8 бочек золота. Очень интересное сообщение приводит далее Кирион. По его словам, в монстыре находилась чудотворная икона Божьей Матери, которую одинакого почитали как католики, так и православые12. Кирион, как настоящий иссделователь очень заинтересовался документами хранившимися в архиве Пожаиского монастыря. Своему другу, священнику И. Чиджавадзе, епископ писал: «Уже около двух недель как я пристально изучаю архив монастыря. Очень много ценного материала на латинском, польском и русском языках […]. Уже немножко разбираю и читаю польские рукописи. Как видно из тадписей на полках и нишах в стенах, в архиве монастыря хранилось очень много материалов и о них очень бережно заботились французские13 монахи»14. В этом письме видно с каким интересом и любовью относится Кирион к наследию монастыря. Между тем, он как бы намекает, что при старых владельцах документы хранились идеально, но в его время, о многих из них напоминали только надписи на полках. Вот тут и лежит об’яснение тому, что предпринял Кирион для 8 Е п и с ко п К и р и о н, Свенский колокол в плену у Камальдулов, Ковно, 1907, с. 1.

9 Е п и с ко п К и р и о н, названый труд, с. 5.

10 Е п и с ко п К и р и о н, там же, с. 5.

11 Там же.

12 Е п и с ко м К и р и о н, указ. Труд. с. 6.

13 В Грузии, «французами» называли всех католиков.

14 Национальный Центр Рукописей, фонд Кириона, документ №305 (12.05.1907. Ковно), лист 3 (на груз. яз.).

KRONIKA

219

спасения этих ценнейших материалов, датируемых, в основном с XVI-го по ХIХ век. Высокообразованный пастырь и исследователь церковной старины, епископ Кирион решил без лишней огласки, вывести эти документы из монастыря и таким образом спасти их от неминуемой гибели... Так, всю свою оставшуюся жизнь, скитаясь, по многим городам и монастырям общирной Россиской Империй (не по своей воле!), он бережно хранил и возил с собой около тысячи подлинников из архива монастыря15. В конце-концов они оказались в личном фонде Кириона и хранится ныне в национальном архиве Грузии. С полною уверенностью можно предположить что еслиб не такой радикальный подход со стороны Кириона, эти материалы были бы уничтожены и потеряны для потомства. Даже в том случае, если новые владельцы монастыря не прикоснулись бы к документам (что весьма маловероятно), они были бы уничтожены во время I-вой Мировой войны, когда монастырь был превращен в госпиталь; В советское же время, обитель и вовсе была упразднена. В настоящее время, уже начался процесс их изчения и будем надеятся, что они приоткроют завесу столетии и откроют много интересного из минувших времен.

15 В. К и к н а д з е, Лех Ко н ч а к, Исследование Польши и Литвы Кирионом II-м, Этюды на стыке культур, Тбилиси, 2007, с. 56-63.

220