PRZEGLĄD WSCHODN I
Tom XII-ty Zeszyt 2 (46) Kwartalnik RADA „PRZEGLĄDU WSCHODNIEGO”: Andrzej Ajnenkiel, Warszawa Stanisław Alexandrowicz, Toruń Daniel Beauvois, Paryż Alfredas Bumblauskas, Wilno Andrzej Ciechanowiecki, Londyn Norman Davies, Oksford Roman Dzwonkowski SAC, Lublin Piotr Eberhardt, Warszawa Mieczysław Jackiewicz, Olsztyn Natalia Jakowenko, Kijów Zbigniew Jasiewicz, Poznań Adolf Juzwenko, Wrocław Algis Kalėda, Wilno Andrzej Kamiński, Waszyngton Jerzy Kłoczowski, Lublin Stefan Kozak, Warszawa Antoni Kuczyński, Wrocław Natalia Lebiediewa, Moskwa Piotr Łossowski, Warszawa Adam Maldzis, Mińsk Stanisław Mossakowski, Warszawa Stanisław Nicieja, Opole † Bohdan Osadczuk, Berlin Jan Ostrowski, Kraków Jarosław Pelenski, Filadelfia Wojciech Roszkowski, Warszawa Władysław Serczyk, Rzeszów Elżbieta Smułkowa, Warszawa Bolesław Szostakowicz, Irkuck Roman Szporluk, Cambridge, Mass. Wiktoria Śliwowska, Warszawa Piotr Wandycz, New Haven Henryk Wisner, Warszawa Zbigniew Wójcik, Warszawa
REDAKCJA: Jan Malicki (redaktor) Jolanta Sikorska-Kulesza (sekretarz)
46
PW46 .indb 229
2013-01-05 14:45:42
Przegląd Wschodni № 46 Adiustacja, korekty: Zespół Okładka, opracowanie edytorskie i graficzne: J.M. Tłumaczenia – Studium: Turinys (Ana Romančuk), Зьмест (Mirosław Jankowiak), Содержание (Diana Brutyan), Зміст (Aleksander Skydan), Contents (Ilona Duchnowicz, Bolesław Jaworski)
Administracja: Inga Kotańska, abonament i sprzedaż: Joanna Łukaszuk II Zeszyt zamknięto ix/2012, wydano drukiem xii/2012, ISSN 0867-5929 Skład – „Tyrsa” Druk – „Duo-Studio” 46
PW46 .indb 230
2013-01-05 14:45:43
SPIS RZECZY Nagrody Przeglądu Wschodniego 2009 Nagroda Przeglądu Wschodniego 2009 w kategorii Dzieła Krajowe – Roman Jurkowski (laudacja: Wiesław Caban) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nagroda Przeglądu Wschodniego 2009 w kategorii Dzieła Krajowe – Elżbieta Orman (laudacja: Leszek Zasztowt) . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nagroda Przeglądu Wschodniego 2009 w kategorii Dzieła Zagraniczne – Anne Applebaum (laudacja: Adolf Juzwenko) . . . . . . . . . . . . . . . . . Nagroda Przeglądu Wschodniego 2009 w kategorii Dzieła Zagraniczne – Georges Mamoulia (laudacja: ks. Henryk Paprocki) . . . . . . . . . . . . Nagroda Przeglądu Wschodniego 2009 w kategorii Dzieje Polaków na Wschodzie – Andrzej Furier (laudacja: Marek Mądzik) . . . . . . . . . . . Nagroda Przeglądu Wschodniego 2009 w kategorii Dzieje Polaków na Wschodzie – Mariusz Korzeniowski (laudacja: Tadeusz Epsztein) . . . Nagroda Przeglądu Wschodniego 2009 w kategorii Popularyzacja Problematyki Wschodniej – Wojciech Zajączkowski (laudacja: Stanisław Zapaśnik) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nagroda Specjalna Przeglądu Wschodniego 2009 – Andrzej Rachuba (laudator: Henryk Wisner) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
247 250 254 257 260 264 267 270
A r t yku ł y Antoni Mironowicz, Prawosławie i unia w dziejach narodu białoruskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275 Tomasz Dywan, Kształtowanie propagandy ruskiego rodu szlacheckiego w Rzeczypospolitej pierwszej połowy XVII wieku – w świetle zachowanych zabytków literatury i sztuki, związanych z Adamem Kisielem (1600–1653) . . 311 * Andrzej Furier, Badania wschodnie w Polsce i na świecie . 343 D O K U M E N T Y I M a t eria ł y Georges Mamoulia, Rosyjskie ludobójstwo narodów Północnego Kaukazu podczas pierwszej wojny światowej (1914–1918) w dokumentach kaukaskiego ruchu narodowo-wyzwoleńczego . . . . . . . . . . 375 Bolesław Szostakowicz, Historia „polsko-syberyjska” jako przedmiot badań naukowych w końcu pierwszej dekady XXI w. . . . 399 231
PW46 .indb 231
2013-01-05 14:45:43
*
Jerzy Jaruzelski, „Kwestia książąt” i NKWD . . . . . . . . . . . . . . . . 413
RECENZJE Histaryčny Atlas Belarusi, tom 1, Belarus’ ad staražytnych časou da kanca XVIII st., red. M. Spirydonau, Warszawa–Mińsk 2008 (Henryk Litwin) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431 Raporty Straży Kresowej 1919–1920. Ziem Północno-Wschodnich opisanie, wstęp, wybór i opracowanie Joanna Gierowska-Kałłaur, Warszawa–Pułtusk 2011 (Roman Jurkowski) . . . . . . . . . . . . . . 437
ksią ż ki nades ł ane
445
PRZEGLĄD WSCHODNI
232
PW46 .indb 232
2013-01-05 14:45:43
TURINYS „Przegląd Wschodni” 2009 metų apdovanojimai
Przegląd Wschodni 2009, kategorija Šalyje sukurti darbai – Roman Jurkowski (giriamoji kalba: Wiesław Caban) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247 Przegląd Wschodni 2009, kategorija Šalyje sukurti darbai – Elżbieta Orman (giriamoji kalba: Leszek Zasztowt) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250 Przegląd Wschodni 2009, kategorija Užsienyje sukurti darbai – Anne Applebaum (giriamoji kalba: Adolf Juzwenko) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254 Przegląd Wschodni 2009, kategorija Užsienyje sukurti darbai – Georges Mamoulia (giriamoji kalba: kun. Henryk Paprocki) . . . . . . . . . . . . . . 257 Przegląd Wschodni 2009, kategorija Lenkų Rytų šalyse tyrinėjimai – Andrzej Furier (giriamoji kalba: Marek Mądzik) . . . . . . . . . . . . . . . . . 260 Przegląd Wschodni 2009, kategorija Lenkų Rytų šalyse tyrinėjimai – Mariusz Korzeniowski (giriamoji kalba: Tadeusz Epsztein) . . . . . . . . 264 Przegląd Wschodni 2009, kategorija Rytų problematikos populiarizacija – Wojciech Zajączkowski (giriamoji kalba: Stanisław Zapaśnik) . . . . 267 Specialusis Przegląd Wschodni 2009 apdovanojimas – Andrzej Rachuba (giriamoji kalba: Henryk Wisner) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270
STRAIPSNIAI
Antoni Mironowicz, Stačiatikystė ir unija baltarusių tautos istorijoje . . 275 Tomasz Dywan, Rusinų bajorų giminės propagandos formavimasis remiantis XVII amžiaus pirmosios pusės išlikusiais literatūros ir meno kūriniais, susijusiais su Adamu Kisielu (1600–1653) . . . . . . . . . . . . . . . . . 311 * Andrzej Furier, Rytų problematikos tyrinėjimai Lenkijoje ir pasaulyje . . 343
D O K U M E N TA I I R M E D Ž I A G A
Georges Mamoulia, Rusijos vykdytas Šiaurės Kaukazo tautų genocidas pagal Kaukazo karo metais dokumentus (1914–1918) tautinio išsivadavimo judėjimo pirmojo pasaulinio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375 Bolesław Szostakowicz, „Lenkų-Sibiro” istorija kaip mokslinių tyrinėjimų dalykas XXI a. pirmos dekados pabaigoje . . . . . . . . . . . . . . . . 399 * Jerzy Jaruzelski, „Kunigaikščių klausimas [Kwestia książąt]” ir NKVD . . . 413
RECENZIJOS
„Istorinis Baltarusijos atlasas, 1 tomas, Baltarusija nuo senovės laikų iki XVIII šimtm., vyr. Red. M. Spirydonau, Varšuva-Minskas 2008 (Henryk Litwin) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431 Lenkijos pakraščių apsaugos raportai 1919–1920. Šiaurės rytinių žemių aprašai, Įvadą parašė, surinko ir parengė Joanna Gierowska-Kałłaur, Varšuva–Pultuskas 2011 (Roman Jurkowski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 437
a t si ų s t os knygos
445
233
PW46 .indb 233
2013-01-05 14:45:44
ЗЬМЕСТ Узнагароды «Агляду ўсходняга» 2009
Узнагарода «Агляду ўсходняга 2009» у катэгорыі «Краёвыя працы» – Раман Юркоўскі (пахвальная прамова: Веслаў Цабан) . . . . . . . . . Узнагарода «Агляду ўсходняга 2009» у катэгорыі «Краёвыя працы» – Эльжбета Орман (пахвальная прамова: Лешэк Заштаўт) . . . . . . . . . Узнагарода «Агляду ўсходняга 2009» у катэгорыі «Замежныя працы» – Аннэ Апплебаўм (пахвальная прамова: Адольф Юзвенка) . . . . . Узнагарода «Агляду ўсходняга 2009» у катэгорыі «Замежныя працы» – Георгес Мамулія (пахвальная прамова: кс. Генрык Папроцкі) . . Узнагарода «Агляду ўсходняга 2009» у катэгорыі «Гісторыя палякаў на Ўсходзе» – Анджэй Фур’ер (пахвальная прамова: Марэк Мондзік) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Узнагарода «Агляду ўсходняга 2009» у катэгорыі «Гісторыя палякаў на Ўсходзе» – Мар’юш Кажэнёўскі (пахвальная прамова: Тадевуш Эпштэйн) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Узнагарода «Агляду ўсходняга 2009» у катэгорыі «Папулярызацыя ўсходняй праблематыкі» – Войцех Заянчкоўскі (пахвальная прамова: Станіслаў Запасьнік) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Спецыяльная ўзнагарода «Агляду ўсходняга 2009» – Анджэй Рахуба (пахвальная прамова: Генрык Віснэр) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
А Р Т Ы К УЛ Ы
247 250 254 257 260 264 267 270
Антоні Мірановіч, Праваслаўе і вунія ў гісторыі беларускага народу . 275 Томаш Дыван, Фармаваньне прапаганды рускага шляхецкага роду ў Рэчы Паспалітай першай паловы XVII стагодзьдзя ў сьвятле захаваных помнікаў літаратуры і мастацтва, зьвязаных з Адамам Кіселем (1600–1653 гг.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311 * Анджэй Фур’ер, Усходнія дасьледаваньні ў Польшчы і ў сьвец . . . . . . . 343
Д А К У М Е Н Т Ы І М АТ Э Р Ы Я Л Ы
Георгес Мамулія, Расійскі генацыд народаў Паўночнага Каўказу часоў першай сусьветнай вайны (1914–1918 гг.) ў дакументах каўказскага народна-вызваленчага руху . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375 Баляслаў Шастаковіч, «Польска-сібірская» гісторыя, як прадмет навуковых дасьледаваньняў у канцы першага дзесяцігодзьдзя XXI ст. . . . 399 * Ежы Ярузэльскі, «Пытанне князёў» і НКУС . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 413
РЭЦЭНЗІІ
Гістарычны Атлас Беларусі, том 1, Беларусь ад старажытных часоў да канца XVIII ст., рэд. М. Спірыдонаў, Варшава–Мінск 2008 (Генрык Літвін) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431 Рапарты Крэсовай варты 1919–1920 гг. Апісаньне Паўночна-ўсходніх земляў, Уступ, выбар і апрацоўка Ёанна Героўска-Каллаўр, Варшава–Пултуск 2011 (Раман Юркоўскі) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 437
К Н І Ж К І Д АСЛ А Н Ы Я
445
234
PW46 .indb 234
2013-01-05 14:45:44
ЗМІСТ Нагороди часопису «Przegląd Wschodni» 2009
Нагорода часопису «Przegląd Wschodni» 2009 в категорії Загальнонаціональні праці – Роман Юрковскі (хвалебна промова: Вєслав Цабан) . Нагорода часопису «Przegląd Wschodni» 2009 в категорії Загальнонаціональні праці – Ельжбєта Орман (хвалебна промова: Лешек Заштовт) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Нагорода часопису «Przegląd Wschodni» 2009 в категорії Закордонні праці – Енн Аппельбаум (хвалебна промова: Адольф Юзвенко) . . Нагорода часопису «Przegląd Wschodni» 2009 в категорії Закордонні праці – Георгій М амулия (хвалебна промова: о. Хенрик Пап роцкі) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Нагорода часопису «Przegląd Wschodni» 2009 в категорії Історія поляків на Сході – Анджей Фурієр (хвалебна промова: Марек Мондзік) . . . . Нагорода часопису «Przegląd Wschodni» 2009 в категорії Історія поляків на Сході – Маріуш Коженьовскі (хвалебна промова: Тадеуш Епштайн) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Нагорода часопису «Przegląd Wschodni» 2009 в категорії Популяризація доліджень сходу – Войчєх Зайончковскі (хвалебна промова: Станіслав Запашьнік) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Спеціальна нагорода часопису «Przegląd Wschodni» 2009 – Анджей Рахуба (хвалебна промова: Хенрик Візнер) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
С Т АТ Т І
247 250 254 257 260 264 267 270
Антоні Міроновіч, Православ’я та унія в історії білоруського народу . 275 Томаш Диван, Формування пропаганди руського шляхецького роду в Речіпосполитій в першій половині XVII століття, в світлі збережених пам’яток літератури і мистецтва, пов’язаних із постаттю Адама Кішєля (1600–1653) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311 * Анджей Фуріер, Східні дослідження в Польщі та у всьому світі . . . . . 343
Д О К У М Е Н Т И Т А М АТ Е Р І А Л И
Георгій Мамулия, Російський геноцид народів Північного Кавказу під час Першої світової війни (1914–1918) в документах кавказького національного визвольного руху . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375 Болеслав Шостакович, «Польсько-сибірська» історія як предмет наукових досліджень наприкінці першої декади XXI ст. . . . . . . . . . . . 399 * Єжи Ярузельські, «Питання князів» і НКВД . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 413
РЕЦЕНЗІЇ
Історичний Атлас Білорусі, том 1, Білорусь від стародавніх часів до XVIII ст., за ред. М. Спіридонау, Варшава–Міньск 2008 (Генрик Літвін) . . . 431 Рапорти Охорони Кресів 1919–1920. Опис північно-східних земель, Вступ, вибір і опрацювання Йоанна Гєровска-Каллаур, Варшава– Пултуск 2011 (Роман Юрковскі) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 437
надіслані кни г и 235
PW46 .indb 235
445
2013-01-05 14:45:44
СОДЕРЖАНИЕ Награды журнала”Przegląd Wschodni” 2009
Награда журнала „Przegląd Wschodni” 2009 в категории Общепольские работы – Роман Юрковски (похвальная речь – Веслав Цабан) . . . . . . . 247 Награда журнала „Przegląd Wschodni” 2009 в категории Общепольские работы – Элжбета Орман (похвальная речь – Лешек Заштовт) . . . . . . 250 Награда журнала „Przegląd Wschodni” 2009 в категории Заграничные работы – Энн Аппельбаум (похвальная речь – Адольф Юзвенко) . . . . . . 254 Награда журнала „Przegląd Wschodni” 2009 в категории Заграничные работы – Георгий Мамулиа (похвальная речь – кс. Хенрик Папроцки) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257 Награда журнала „Przegląd Wschodni” 2009 в категории История поляков на Востоке – Анджей Фуриер (похвальная речь – Марек Мондзик) . . 260 Награда журнала „Przegląd Wschodni” 2009 в категории История поляков на Востоке – Мариуш Кожениовски (похвальная речь – Тадеуш Эпштейн) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264 Награда журнала „Przegląd Wschodni” 2009 в категории Поупляризация всточных вопросов – Войциех Зайончковски (похвальная речь – Станислав Запасник) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267 Специальная награда журнала „Przegląd Wschodni” 2009 – Анджей Рахуба (похвальная речь – Хенрик Виснер) . . . . . . . . . . . . . . . 270
С Т АТ Ь И
Антони Миронович, Православие и уния в истории белорусского народа . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275 Томаш Дыван, Формирование пропаганды русского дворянского рода в Речипосполитoй в первой половине XVII в., в аспекте сохранившихся памятников литературы и искусства, связаных с личностью Адама Киселя (1600–1653) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311 * Анджей Фуриер, Восточные исследования в Польше и в мире . . . . . . . 343
Д О К У М Е Н Т Ы И М АТ Е Р И А Л Ы
Георгий Мамулиа, Российский геноцид народов Северного Кавказа во время Первой мировой войны (1914–1918) в документах кавказского национально-освободительного движения . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375 Болеслав Шостакович, «Польско-сибирская» история как предмет научных исследований в конце первого десятилетия ХХI в. . . . . 399 * Ежи Ярузельски, «Вопрос князей» и НКВД . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 413
РЕЦЕНЗИИ
Исторический атлас Беларуси, том 1. Беларусь с древнейших времен до конца XVIII в., ред. М. Спиридонау, Варшава–Минск 2008 (Хенрик Литвин) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431 Рапорты Охраны Кресов 1919–1920. Описание Северно-восточных земель, Введение подбор и разработка Иоанна Геровска-Каллаур, Варшава–Пултуск 2011 (Роман Юрковски) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 437
п рисланные книжки 236
PW46 .indb 236
445
2013-01-05 14:45:44
CONTENTS Antoni Mironowicz, The Orthodox and the Uniate Churches in the History of the Belarusian Nation . . . . . . . . . . . . . . . . . 275 The Belarusian land and its residents were Christianised by the Eastern Church. It is difficult to imagine the history of the Belarusian nation without great individuals linked to the Orthodox Church. One of the first individuals to have been recognised as a saint on Ruthenian lands was Euphrosyne of Polatsk, the daughter of Prince Svyatoslav and the founder of the Saviour’s convent. Hierarchs (bishops) that were named saints, form another group of people who became intrinsically bound with the history of the Belarusian nation. The Bishop of Turau, Cyril, was one of those who became especially esteemed. He was an outstanding orator and the author of numerous works on the subjects of literature, religion and morality. Monastic centres were home to monks and hierarchs who were later named saints – not to mention cradles of theological and philosophical thought. For example, saints such as the Dukes of Smolensk and Elisei of Lavryshevo (second half of the 13th century) were linked to Orthodox monasteries. Two female saints – Princess Juliana of Halshany(Olshensk) (1534–1550) and Princess Sophia of Slutsk (1575–1612) – bear a special place in the spiritual life of Belarusians. Athanasius of Brest-Litovsk (1597–1648) was also active during this period; he was the father superior of Kupyatitsk and Brest Monastery, as well a staunch defender of the Orthodox faith. There is no doubt that other religions also played a role in the development of the Belarusian culture. In addition to Orthodox temples, Catholic, Uniate and Protestant churches (as well as synagogues and mosques) were built in Belarusian towns and cities. Looking at the role these religions played in the development of the Belarusian identity, one can conclude that they were treated as indigenous to the land. This attitude among Belarusians was brought to bear by the principle of peaceful religious coexistence which had developed during the previous centuries in the Grand Duchy of Lithuania. There, a new model of tolerance was created at a time when religious conflict in Europe was reaching its peak. The Uniate religion, which was predominant in Belarus in the 17th and 18th centuries, did not influence the development of the national identity of Belarusians. The Uniate Church could only operate in the Polish-Lithuanian Commonwealth. There it was able to maintain its clear distinctness in terms of cultural and ritual elements. In the 19th century, when the Commonwealth found itself under the absolutist rule of the Tsar, this church was no longer able to remain independent. Because the position of the Catholic and Uniate Churches weakened following their engagement in the Polish national cause, the choice of part of the members of the Uniate Church to merge into the Russian Orthodox Church was accelerated. The Uniate Church was liquidated in Belarus before Belarusian Uniates became independent from the
237
PW46.indb 237
2013-01-05 14:45:44
CONTENTS patronage of the Roman Catholic Church and complete, independent organisational structures were established. Belarusian Uniates who rejoined the Orthodox Church only backed the Russian national idea to a limited extent. The linguistic and cultural differences – despite the uniting bond of a shared religion – turned out to be too great for this feeling of individuality and national identification to disappear overnight. No religion present in Belarus in the 19th century contributed to Belarusian national revival. Some point to the Uniate Church as the source of national revival, but this is a myth. This rite, which was latinised in the 18th century, became an object of rivalry between the two most powerful Christian religions: Orthodoxy and Roman Catholicism. The Russian Orthodox Church, which played a large part in the Russification of Belarus, did not help Belarusian national revival. Similarly, the Catholic Church – although most of the founders of the Belarusian national revival belonged to it – did nothing to bring Belarusian elements into religious life. The Catholic Church remained “the Polish religion”, which was unappreciative of Belarusian national ideas. Furthermore, there is no proof that any Protestant or nonChristian religions played any role whatsoever in the formation of the Belarusian national movement.
Tomasz Dywan, The Development of Propaganda by the Ruthenian Nobility in the early 17th century Poland in the Light of Preserved Literature and Art Monuments Linked to Adam Kisiel (1600–1653) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311 This article refers to an analysis of preserved literature and art monuments linked to the activity of a Ruthenian nobleman from Volhynia (presently Western Ukraine), who was a prominent politician during the rule of Vladislaus IV Vasa. For this purpose, old prints with dedications to A. Kisiel were used and issues concerning the propaganda influence of the Basilian monastery in Niskienicze (which he had founded in 1643) were raised. Kisiel, as part of his political activity, made attempts to increase the significance of the Orthodox religion in Poland. Therefore, the analysed mementos from the past, the Kisiel family legend and the Orthodox church he built for the monastery in Niskienicze, were aimed at pointing out the Ruthenian past of this noble family and their attachment to the Orthodox faith. However, the same monuments betray significant inspiration linked to propagating the great Polish noble lineages. The family legend refers to the pattern of development of the narratives in the style initiated by B. Paprocki, while the form of the church in Niskienicze was inspired by the architectural style of the Catholic temples-mausoleums funded by magnates from the Red Ruthenia (Ruś Czerwona) in the first quarter
238
PW46.indb 238
2013-01-05 14:45:44
CONTENTS of the 17th century. The interior of the analysed temple is especially similar to the interior of the Church of Saint Lawrence in Zhovkva (A. Ksiel’s tombstone and the tin sarcophagus in the church’s crypt). This attempt to combine the propagation of nobility of the Kisiel family, which drew upon models alien to the Byzantine-Ruthenian tradition, was an expression of the advanced process of cultural syncretism in the Ruthenian parts of Polish territory, where elements of ideologies belonging to different religious circles which seemed mutually contradictory at first glance, were combined into one, in an often surprising manner. One of the aspects which contributed to such a merger was the ideology of the nobility, which bound together this religiously and ethnically diversified social strata.
Andrzej Furier, Some Observations on Eastern Studies in Poland and the World . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343 Russian studies form an essential part of Eastern studies. These studies developed especially rapidly in the 19th and 20th centuries in Poland and the West, thus shaping a vision of Russia and its politics. The article, devoted to the Polish contribution to the development of Eastern studies, is an attempt to present selected elements which cause a difference in perception of the Russian reality in Poland and the West. This article is also an invitation to discussion on the quality of Eastern studies in Poland and the West. The length of the article has restricted the analysis to a small group of publications from various areas of humanities and social sciences. The author’s intention was to focus on exactly these kinds of works, which is meant emphasise the need for interdisciplinarity of Eastern studies. Two main theses are presented. The first one concerns the differences between Russian studies in Poland and the West. To prove it, this difference is shown through reference to the publications in question. The second thesis concerns the shortcomings in Russian studies in Poland and in the West – present in both methodology and the manner of presentation of the research material. The article analyses the period when Russian studies were developing most rapidly owing to the political success of the Russian Empire in the 18th and 19th centuries and later the Soviet Union in the 20th century. The great dynamics of socio-political transformation in Russia over the past two centuries required adequate research methods to be used, which Western researchers did not always succeeded in applying. The author has already pointed out the shortcomings in Western Sovietology, resulting from methodological defects, in his previous publications. For this purpose, he used his own experiences from empirical research conducted in the Caucasus in the 1990s (Studia Sociologica no. 12 from 2000). This led to the conclusion that Western researchers had been analysing a reality of different
239
PW46 .indb 239
2013-01-05 14:45:44
CONTENTS quality using the methods and notions applicable in the West. Martin Malia, to whom references are made in the article, accurately pointed out these shortcomings in his publications. To Malia’s list of shortcomings in Western political studies, the lack of access to archival materials before 1991 and their unskilful use thereafter must be added. The article’s starting point is the Polish vision of Russia, presented in the first subchapter, which has been affected by various experiences throughout history. The article brings attention to the important contribution made to these studies by Polish political exiles and career seekers in Russia during the 19th century. The achievements of the latter group upset the one-dimensional, martyrological image of Polish-Russian relations, which still dominates many Polish publications. It also highlights the underestimated and often overlooked contribution of Polish researchers to Russian studies in the West – from Jan Potocki to Jan Kucharzewski. Many Western researchers still fail to give due credit to Poles for their exploration of Russia, and are thus reproducing the stereotypical “rebellious” and “exiled” image of Poles, which was coined in the middle of the 19th century. One can find among the characters of their books the classic insurgent Pole, but certainly not a Pole who is a researcher, an explorer or an entrepreneur. The author already raised arguments against presenting the Polish presence in Russia in this way in previous publications (Pro Georgia, volume XXI from 2011). The last part of the article presents the changes which have been taking place in Eastern studies in the West since the collapse of the USSR. Since these publications have become more easily available in Poland, their contents have given rise to critical analysis. This is so because, in addition to valuable works, the Polish reader may also come across effects of compilation-based co-operation of authors and editors which are aimed at being financially successful rather than expanding academic knowledge. While uncritical acceptance of such works is opposed, the possibility of becoming familiar with the Western manner of presenting and analysing Russian transformation is also appreciated. This Western vision of Russia and its surroundings reveals to a great extent not only the possibilities that researchers have, but also their level of understanding of the processes taking place. For this reason, many authors who are currently popular in Poland are not mentioned, as the shortcomings in their writings are sometimes devastating. One example can be Simon Sebag Montefiore, who is excessively popular in Poland and who has been criticised by the author on numerous occasions. In turn, the significance of the valuable works of Robert Conquest and Richard Pipes has been appreciated. This article contains references to only a few dozen books, which have been recognised as representative of the Polish and Western achievements in Eastern studies. Thus they are the ones having the strongest impact on the Polish percep-
240
PW46 .indb 240
2013-01-05 14:45:44
CONTENTS tion of the Russian transformation. In conclusion, it needs to be stated that gross shortcomings in Eastern studies are present in both Western and Polish academic circles. In Poland, it is still difficult to challenge the martyrological image of Polish relations with Russia, which was created in the 19th century. To move beyond this, it is necessary to improve academic cooperation with Russian researchers. One example of a successful attempt at reaching such an agreement by Polish and Russian researchers is the joint publication Białe plamy. Czarne plamy (“White Spots. Black Spots”) (Warsaw 2010) quoted in the article. The lack of such collaboration is also evident in Western publications. This cannot be changed by writing long introductions with long lists of institutions and individuals with whom the authors of many books have visited. More important is the fact that they usually fail to bring anything new to the table. The incompetence in analysing the sources available and the superficiality of search queries are typical of many works published by Western researchers. Their studies still betray methodological shortcomings and fragmentary effects coming about as a result of short-term action, needed to meet the current popular demand. For this reason these publications often lack a broader cognitive perspective and the explanation of essential elements which form the processes being researched. Good effects are not always achieved when history textbooks are written by political experts, which can result in errors on the subject matter. In turn, the valuable feature is the openness to interdisciplinary research, which is greater than in Poland and which enables the presentation of the subject of research from a broader perspective.
Georges Mamoulia, Genocide Committed by Russians in the Northern Caucasus during World War I (1914–1918) as Shown in the Documents of the Caucasian National Independence Movement . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375 World War I, as a consequence of which part of the Caucasian nations which belonged to the Russian Empire gained long-awaited independence while others– having enjoyed sovereignty for several years – were absorbed by Bolshevik Russia, rekindled the desire for independence extinguished after the revolution of 1905. This tendency became especially clear when the Ottoman Empire became involved in the war in December 1914. Over one million Caucasian people, victims of the Tsarist colonial policy that had forced them to leave the lands of their forefathers just several decades before, lived in the Ottoman Empire at that time. Aware of the fact that ethnic issues had turned into the proverbial “Achilles’ heel” of the Russian Empire, the decision-makers of the Central Powers (the German Empire, the Austro-Hungarian Empire, the Ottoman Empire and the Kingdom of Bulgaria) chose
241
PW46 .indb 241
2013-01-05 14:45:45
CONTENTS from the earliest days of the war to support independence movements among the non-Russian nations living in the Russian Empire, representing something more akin to a patchwork of nations. The documents published in this article shed new light on the struggle for national independence among the nations of the Northern Caucasus region in 1914– 1918. Special attention is devoted to the participation of highlanders in the Third Conference of the Union of Nations (L’Union des Nationalités), which was held in Lausanne on 27–29 June 1916.
Boleslav Shostakovich, “Polish-Siberian” History as the Subject of Academic Research at the End of the First Decade of the 21st century . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399 The author is a Russian professor of history at Irkutsk State University. In his article he reviews works by Russian and Polish historians concerning research on Siberia. He also describes his own contribution to the subject. He stresses that research on the long history of the constant, Polish presence on a great portion of the TransUral area of Russia – traditionally called the “History of Poles in Siberia” – remains insufficient. Without doubt, it requires more deep and detailed study. In addition, it continues to be poorly popularized. For a long period of time, in historical literature, the subject appeared as one of marginal importance in the overall history of Siberia. Nevertheless, recent political and ideological changes in Russia (including Siberia) encourage a new look at many historical themes, which up until very recently were deemed irrefutable or “untouchable”. In this context, one of the problems worthy of attention, within the framework of a new understanding of the history of Siberia, is its Polish element. The author believes that the complex character of factual PolishSiberian history is one of the most important problems that deserves consideration in an – as much as possible – objective manner (in the sense of modern scholarship). It is especially important that the many anachronisms and evaluations of the subject – existing to this day – are shown. Finally, the most important questions concerning the subject should be identified for further academic research. He states that presently there is an urgent necessity to recreate a more comprehensive and systemic picture of the existence and activity of immigrants from the Republic of Poland in the Eastern Siberian part of Russia. At the same time, he underlines that it is of great importance that the subject is not taken out of the general, Russian, as well as Polish, historical context. The history of Polish-Siberian relations is understood to be an integral part of the above mentioned histories. The author of the essay regards it as his task to justify and present several important, new directions and methods of approach in academic research, as well as un-
242
PW46 .indb 242
2013-01-05 14:45:45
derstanding, of Polish-Siberian issues. Especially essential, in his view, is research on various, long-term experiences (over the course of a few centuries) connected to the enduring coexistence and cooperation of representatives of a foreign ethnic conglomerate – people from the Polish borderlands and areas of Eastern Europe formerly belonging to the Republic of Poland – with the multi-ethnic, multi-cultural and multi-confessional local environment – the Siberian “receiving society” on the widespread and far-flung territories of Siberia. Even in formulating this research prospect it is necessary to stress the need of an integrated research approach in this direction – i.e. on the basis of common Siberian research programs (more broadly Russian) and preferably in cooperation with Polish academics.
Jerzy Jaruzelski, The “Issue of the Dukes” and the NKVD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 413 The Sapieha aristocratic family had many outstanding representatives that earned distinction throughout the history of Poland. One of them was Duke Eustachy Kajetan Sapieha (1881–1963), who served as the Minister of Foreign Affairs of the Second Polish Republic (1920–1921) and owned the Spusza estate, in Lida Powiat (currently located in Western Belarus). When the Red Army took Grodno in September 1939, the NKVD immediately began arresting “problematic” Polish citizens. At that time, Eustachy Kajetan Sapieha and his more and less distant neighbours (also Polish landowners) were arrested. Not one of them was brought to the prison in Grodno and with the exception of Sapieha, all of them were most likely executed. Eustachy Sapieha was finally transported to the notorious Lubyanka prison in Moscow. There, his death sentence was changed to that of hard labour and he was sent to a Gulag near Arkhangelsk, where he remained until the Sikorski-Mayjski Agreement was signed in July 1941. Finally, after numerous perturbations, Duke Sapieha decided to settle in Nairobi, Kenya, where he spent the rest of his days. His son, Eustachy Seweryn Sapieha (1916–2004), also settled down in Kenya. He searched for and collected Polonica1 to do with his family that was scattered all around the world. He was the author of numerous publications which described his turbulent life. This publication is also accompanied by source documents such as manuscripts of the orders from 1939 to arrest Eustachy Sapieha. The final part is a text by Stanisław Mackiewicz on Eustachy Sapieha – a literary obituary written immediately after the Duke’s death (1963) and which subsequently was not accepted for publication by the censor’s office of the People’s Republic of Poland (1945–1989). 1
Research material, texts, documents, etc. written in Polish or to do with Poland
243
PW46 .indb 243
2013-01-05 14:45:45
PW46 .indb 244
2013-01-05 14:45:46
PRZEGLĄD WSCHODNI № 46
PW46 .indb 245
2013-01-05 14:45:46
PW46 .indb 246
2013-01-05 14:45:46
Laudacja Romana Jurkowskiego Laureata Nagrody Przeglądu Wschodniego 2009 w Kategorii: Dzieła Krajowe
Roman Jurkowski, Sukcesy i porażki. Ziemiaństwo polskie Ziem Zabranych w wyborach do Dumy Państwowej i Rady Państwa 1906–1913, Wydawnictwo UWM, Olsztyn 2009. Dzieje polskości, a w szczególności ziemiaństwa na Ziemiach Zabranych znajdują się w polu zainteresowania Romana Jurkowskiego od czasu pracy magisterskiej, którą wykonał w 1980 r. na Uniwersytecie Gdańskim pod kierunkiem prof. dra hab. Romana Wapińskiego. Bezpośrednio po ukończeniu studiów, ze względu na sytuację rodzinną, nie było dane Romanowi Jurkowskiemu podjęcie pracy naukowo-badawczej na Uniwersytecie Gdańskim. Pracując w szkole publikował wiele
247
PW46.indb 247
2013-01-05 14:45:46
z zakresu dziejów polskości na Ziemiach Zabranych – zwłaszcza w Wilnie i na Wileńszczyźnie. W latach 80–90. XX w. powstały artykuły i rozprawy poświęcone m.in. dziejom wileńskich towarzystw kulturalno-oświatowych i naukowych, prasie wileńskiej, czy kwestii pogodzenia świadomości bycia Polakiem litewskim i Litwinem mówiącym po polsku. W 2001 r. w cyklu: Bibliotheca Europae Orientalis wydawanym przez „Przegląd Wschodni” opublikowana została rozprawa doktorska Romana Jurkowskiego: Ziemiaństwo polskie Kresów Północno-Wschodnich 1864– 1904. Działalność społeczno-gospodarcza (ss. 600). Ukazał w niej Autor dzieje ziemiaństwa polskiego od strony niemalże nieznanej, a mianowicie poprzez pryzmat działalności gospodarczej w towarzystwach rolniczych, oceniał jego wkład w podtrzymywanie polskości na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej. Historyka olsztyńskiego interesowało udzielenie odpowiedzi na pytanie: na ile działalność polskiego ziemiaństwa w towarzystwach rolniczych można określić jako pracę organiczną, a na ile była to walka o przetrwanie? Ma rację powiadając, że nie można tu mówić o pracy organicznej w klasycznym, czyli poznańskim wydaniu, ani też o realizacji haseł pracy u podstaw jak w Królestwie Polskim. W guberniach północno-zachodnich polskie ziemiaństwo łagodziło spustoszenie, jakie swymi represjami wprowadził Michaił Murawjow po upadku powstania styczniowego. Było to trwanie w działaniu, a najlepiej z tego zadania wywiązało się Mińskie Towarzystwo Rolnicze, które bardzo rygorystycznie przestrzegało postanowień statutowych i dzięki temu z trwania w działaniu, przeszło do twórczej, zorganizowanej pracy na polu gospodarczym. Jednym słowem lojalizm daje również pokaźne efekty. Książka Romana Jurkowskiego odbiła się szerokim echem w środowisku historyków podejmujących problematykę dziejów Polaków na Ziemiach Zabranych w dobie zaborów i dziejów stosunków polsko-rosyjskich. Uzyskała pozytywne recenzje nie tylko w kraju, ale i poza jego granicami. Najbardziej wymiernym echem są jednak liczne cytowania przez historyków podejmujących badania nad dziejami ziem wschodnich dawnej Rzeczypospolitej w dobie zaborów. Po tej publikacji dr Roman Jurkowski zyskał opinię znawcy spraw polskich na Kresach Wschodnich w drugiej połowie XIX w. i na pocz. XX w. Nagrodzona dziś książka powstała w oparciu o niezwykle bogate materiały rękopiśmienne, przechowywane w archiwach i bibliotekach rosyjskich, litewskich, białoruskich, ukraińskich a także polskich. Zebrany materiał archiwalny został poddany szerokiej konfrontacji z informacjami, jakie zamieszczała na temat wyborów do Dumy Państwowej i Rady Państwa prasa polska, rosyjska, litewska i ukraińska. Wszystko to razem 248
PW46.indb 248
2013-01-05 14:45:46
umożliwiło dr. hab. Romanowi Jurkowskiemu przedstawić rzeczywistą kondycję polityczną polskiego ziemiaństwa. I to jest największy sukces tej książki. Polscy ziemianie angażując się w legalne życie polityczne, jakie stwarzały wybory do organów przedstawicielskich w imperium Romanowych, niewątpliwie liczyli, że uda im się odzyskać pozycję polityczną, jeżeli nie sprzed czasów powstania listopadowego, to przynajmniej sprzed powstania styczniowego. Niestety, było to już nie do odzyskania. W tym kontekście polskie ziemiaństwo poniosło porażkę. Nie była ona zawinioną tylko przez takie czy inne działania ziemian w trakcie walki o mandaty do organów przedstawicielskich, ale na nienajlepszy wynik w walce o mandaty złożyły się głównie manipulacje władz przy ordynacjach wyborczych, działalność duchowieństwa prawosławnego i rosyjskich nacjonalistów. Ale oprócz diagnozy kondycji politycznej polskiego ziemiaństwa na Ziemiach Zabranych książka Romana Jurkowskiego zawiera jeszcze inne ciekawe wątki. Historykowi olsztyńskiemu udało się właściwie odczytać politykę Petersburga po 1905 r. wobec tzw. Okrain na zachodzie imperium. Historycy rosyjscy głos Romana Jurkowskiego winni w tej sprawie dosłyszeć. Właściwie zostały odczytane relacje polskiego ziemiaństwa z chłopami. Podobnie rzecz się ma w przypadku relacji polskiego ziemiaństwa z ziemiaństwem rosyjskim. W ostatnich latach ukazało się niemało wartościowych prac dotyczących dziejów polskości na Ziemiach Zabranych w dobie zaborów, z pewnością książkę Romana Jurkowskiego należy zaliczyć do tej grupy. Na zakończenie pozwolę sobie przedstawić swoje życzenie, otóż chciałoby się, by wszyscy badacze chcący podjąć dzieje polskiego ziemiaństwa na Ziemiach Zabranych najpierw oddali się lekturze książki Romana Jurkowskiego, a to głównie dlatego by nie wejść na drogę mitologizowania roli polskiego ziemiaństwa na Kresach, a niestety, tego typu tendencja ujawnia się coraz wyraźniej. Wiesław Caban (Kielce)
249
PW46 .indb 249
2013-01-05 14:45:47
Laudacja Elżbiety Orman Laureatki Nagrody Przeglądu Wschodniego 2009 w kategorii: Dzieła Krajowe
Elżbieta Orman, Tahańcza Poniatowskich. Z dziejów szlachty na Ukrainie w XIX wieku, Polska Akademia Umiejętności i Fundacja Lanckorońskich, Kraków 2009. Opublikowana w 2009 roku praca Pani Doktor Elżbiety Orman na temat Tahańczy Poniatowskich stanowi ukoronowanie Jej dotychczasowej działalności naukowej. Ta unikalna, niezwykle rzetelnie i pracochłonnie napisana monografia z pozoru prezentuje przede wszystkim dzieje miejscowości – wsi a następnie miasteczka i kilku fabryk, w tym jednej z największych na ówczesnej Ukrainie fabryki sukienniczej. Miejscowość położona w powiecie kaniowskim to prawie zupełnie dziś zapomniane miasteczko
250
PW46 .indb 250
2013-01-05 14:45:47
na Kijowszczyźnie. Jej historia przedstawiona jest de facto począwszy od wzmianek z XI–XIII w. aż po rok 1917, choć Autorka uzupełnia swą narrację także swoistym, współczesnym pendant. Jednak książka ta przedstawia także – a właściwie przede wszystkim – obraz dziejów fortuny stworzonej przez pułkownika Wojsk Polskich Józefa Poniatowskiego, odległego powinowatego króla Stanisława Augusta, pieczętującego się tym samym herbem Ciołek. Fortuna ta odziedziczona została przez spadkobierców Poniatowskich: Buturlinów, Szembeków i Szymanowskich. Książka prezentuje wizję tworzenia, rozwoju i upadku owej fortuny na szerokim tle dziejów politycznych, gospodarczych, społecznych, finansowych, wyznaniowych i kulturowo-cywilizacyjnych terytorium obecnej Ukrainy w tamtych czasach. Istotnym jej walorem jest także drobiazgowa rekonstrukcja kwestii majątkowych w kontekście geografii historycznej Kijowszczyzny i pozostałych guberni ukrainnych, zwłaszcza podolskiej, wołyńskiej i chersońskiej. Praca podważa dotychczasowy, a przecież wciąż dominujący, negatywny obraz środowiska szlachty polskiej (i polsko-rosyjskiej ku końcowi wieku) na Ukrainie oraz przekonywająco udowadnia tezę postawioną przez Autorkę, że o tych, którzy działali na niwie gospodarczej i trwali na kresach, a nawet budowali fortuny, prawie nic dziś nie wiemy. Jest więc monografia Elżbiety Orman pierwszą tak solidnie udokumentowaną pracą, na temat cywilizacyjnego wkładu szlachty polskiej w rozwój ekonomiczny, gospodarczy i finansowy Ukrainy. Kwestie uczestnictwa w powstaniach narodowych, emigracji, zesłań i represji carskich przedstawione są w pracy przede wszystkim na tle opisywanej codzienności. Trzeba jednak podkreślić, że niektóre wydarzenia polityczne po raz pierwszy znalazły odzwierciedlenie w polskiej historiografii. Dotyczy to na przykład powstania ,,kozackiego” na Kijowszczyźnie w roku 1855 r. – nigdy chyba dotąd nie opisywanego w polskiej literaturze – powstania unikalnego, gdyż skierowanego nie przeciw Polakom, a przeciwko niższej hierarchii ówczesnego Kościoła prawosławnego. Życie codzienne, stanowiące istotę narracji, zarysowane jest wielowątkowo i stanowi też jedną z głównych zalet pracy. Nieodparcie nasuwa się porównanie z klasyczną już dwutomową monografią Stanisława Kościałkowskiego o Antonim Tyzenhauzie, która jednakowoż dotyczyła obszarów Litwy historycznej i napisana została jeszcze przed 1939 r., choć wydana w Londynie w roku 1970. Imponująca baza źródłowa wykorzystana w książce obejmuje zespoły z Centralnego Państwowego Archiwum Historycznego Ukrainy, Państwowego Archiwum Okręgu Kijowskiego w Kijowie, Państwowego Archiwum 251
PW46 .indb 251
2013-01-05 14:45:47
Okręgu Żytomierskiego w Żytomierzu, Biblioteki Jagiellońskiej, Biblioteki Czartoryskich oraz Archiwum Państwowego i Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie, Biblioteki Narodowej w Warszawie, Biblioteki Ossolineum we Wrocławiu, prywatnych archiwów rodzinnych m.in. Małachowskich pod Warszawą i w Krakowie, Buturlinów we Florencji, Rzymie i Lateranie we Włoszech, a także archiwa kościelne, w tym Archiwum Zgromadzenia Księży Zmartwychwstańców w Rzymie, Archiwum Zgromadzenia SS. Franciszkanek Rodziny Maryi w Warszawie i innych. Liczne wykorzystane w pracy pamiętniki i wspomnienia budzą respekt dla talentów językowych Autorki. Wykorzystała ona bowiem memuary, dzienniki i relacje napisane w językach: polskim, rosyjskim, francuskim, włoskim, niemieckim i angielskim. Są to często pozycje unikatowe, rozproszone w trudno dostępnych dawnych czasopismach z XIX stulecia. Stanowią one istotne uzupełnienie źródeł rękopiśmiennych na których książka opiera się w pierwszej kolejności, a których sam spis zajmuje aż pięć stron w zamieszczonej na końcu bibliografii. Literatura przedmiotu została wykorzystana w sposób profesjonalny z uwzględnieniem opracowań zarówno dawnych, jak i najnowszych: polskich, ukraińskich, rosyjskich, francuskich, włoskich, niemieckich i angielskich. Doprawdy przygotowanie językowe Autorki wzbudza szacunek! Jak wspomniałem wyżej, praca jest nowatorska zarówno od strony podjętego tematu, jak i od strony jego ujęcia. Oczywiście nawiązuje wielopłaszczyznowo do klasycznych badań historycznych z zakresu genealogii, ale także do dwudziestowiecznych monografii tzw. regionalnych, poświęconych dziejom miejscowości, których wielkim orędownikiem był swego czasu Franciszek Bujak. Wydaje się, że Autorka świadomie nawiązuje do tego wielkiego krakowskiego poprzednika i ucznia Stanisława Smolki. Mimo tych podobieństw ujęcie tematu odróżnia Ją jednak. W warstwie opisu życia codziennego stanowi istotny krok naprzód i nawiązuje do modnych w końcu XX stulecia opracowań historii pewnych zjawisk społecznych, jak historia dzieciństwa, dzieje kobiet i kobiecości, dzieje skąpstwa i rozrzutności – a przede wszystkim do opracowań dotyczących historii ,,dnia powszedniego”. Trzeba stwierdzić, że trudno w monografii pani Elżbiety Orman znaleźć jakieś braki czy wady. Może jedną z nich jest pewne wrażenie jakiego doznaje się czytając pierwsze strony książki. Początkowo bowiem wydaje się nudna, gdy omawiane są dawniejsze dzieje rodu i genealogia Poniatowskich herbu Ciołek, nota bene nie spokrewnionych bezpośrednio ze Stanisławem Augustem Poniatowskim, a jedynie odlegle skoligaconych rodowo i herbowo. Stopniowo jednak praca nabiera rumieńców i staje się fascynującą opowieścią o zaginionym dawno świecie. 252
PW46 .indb 252
2013-01-05 14:45:47
Od strony opracowania tekstu i redakcji praca wykonana została doskonale. Pięknie wydana przez Polską Akademię Umiejętności z unikalnymi ilustracjami, sztychami i mapami z pietyzmem opatrzonymi nie tylko podpisami, ale także odpowiednio dobranymi cytatami ze źródeł. Wszędzie wyczuwa się ów pietyzm i fascynację epoką. Ten majstersztyk edytorski zaopatrzony jest także w solidny indeks osobowy. Trzeba jeszcze raz podkreślić, że monografia autorstwa pani Elżbiety Orman jest wybitnym dziełem historycznym i swego rodzaju opus vitae, które trudno będzie zastąpić przez jakąkolwiek inną pracę, zwłaszcza w odniesieniu do dziejów Kijowszczyzny do roku 1917, ale także co do badań nad historią Ukrainy i Rzeczypospolitej okresu zaborów i dziejów porozbiorowych. Imponuje drobiazgowość ustaleń dotyczących przecież odległych realiów XVIII i XIX stulecia. Imponuje perfekcjonizm w wykorzystaniu materiałów pamiętnikarskich i opracowań. Widać, że Autorka jest znakomitym znawcą przedmiotu, a Jej praca w redakcji Polskiego Słownika Biograficznego (jest autorką około 100 haseł w PSB) zaprocentowała w tej wyśmienitej monografii. Również obszar guberni kijowskiej, po raz pierwszy od czasu prac Daniela Beauvois, został przedstawiony tak solidnie i wieloaspektowo. Przy czym należy dodać, że Autorka w swej pracy dobitnie polemizuje z poglądami profesora Beauvois i w sposób dyskretny, acz zdecydowany nie zgadza się z jego obrazem szlachty ukrainnej, czemu daje wyraz szeroką polemiką zawartą w zakończeniu. Praca zwiera również ważne – moim zdaniem – przesłanie co do dalszych badań nad stanem szlacheckim. Autorka stwierdza, że w przeciwieństwie do dziejów politycznych i historii konspiracji nadal brak jest opracowań fundamentalnych aspektów dotyczących życia gospodarczego, kwestii ekonomicznych i finansowych związanych z aktywnością szlachty nie tylko na Ukrainie, ale także na Litwie historycznej i w innych rejonach dawnej Rzeczypospolitej. Upraszczając można stwierdzić, że działalność cywilizacyjna owej „umarłej klasy” jest wciąż nie do końca zapoznana. W mojej opinii monografia Doktor Elżbiety Orman ze wszech miar zasługuje na wyróżnienie. Jest to dzieło wybitne, napisane z pasją, a do tego czyta się je lepiej niż niejeden pamiętnik z epoki. Dobre pióro, świetny styl, brak powtórzeń, wartka narracja. To jedna z najlepszych książek historycznych jakie ostatnio opublikowano. Cieszę się, że ,,Przegląd Wschodni” dostrzegł to i nagrodził jego Autorkę, której składam gratulacje wraz z ukłonami i tymi kilkoma słowami niewątpliwie zasłużonego uznania dla Jej tytanicznej pracy. Leszek Zasztowt (Warszawa) 253
PW46 .indb 253
2013-01-05 14:45:47
Laudacja Anne Applebaum Laureatki Nagrody Przeglądu Wschodniego 2009 w kategorii: Dzieła Zagraniczne
Anne Applebaum, Gulag. A History of the Soviet Camps, Penguin Books, Londyn 2009. Zasługi Anne Applebaum w zakresie publikacji o tematyce wschodniej są powszechnie znane i cenione. Dotyczą one zarówno działalności dziennikarskiej, jak i naukowej. Przedstawiona książka stanowi obszerną monografię na temat Gułagu. Temat ten, któremu choć poświęcono już niejedną publikację, wciąż wymaga nowych badań – jak okazuje się w przypadku publikacji Laureatki – wnoszących wciąż wiele nowych i bardzo cennych
254
PW46 .indb 254
2013-01-05 14:45:47
informacji. Książka Anne Applebaum jest przede wszystkim precyzyjnie udokumentowana. Zagadnienie ujmuje w szerokim zakresie geograficznym – od Morza Białego po Morze Czarne i przedziale czasowym – od okresu poprzedzającego powstanie obozów po końcowe lata istnienia ZSRR. Autorka – co jest szczególnie ważne dla polskiego czytelnika – zwróciła także uwagę, że zwłaszcza dla Polaków takie słowa jak „gułag”, „łagier” mają wydźwięk szczególny ze względu na to, że to jeden z narodów, który najdotkliwiej poznał sowiecki system represji i ludobójstwa. Autorka bardzo słusznie zwróciła uwagę, że określenie „gułag” utożsamiano nie tylko z samymi obozami, ale także całym sowieckim systemem pracy niewolniczej we wszystkich jego formach od obozów pracy, obozów karnych, obozów dla więźniów politycznych i kryminalnych, obozów dla kobiet, obozów jedynie przejściowych, po sam także system represji. Właśnie szerokie ujęcie przez Autorkę kategorii systemu represji stanowi także o wartości nagrodzonej książki. We wstępie monografii przypomniano, że – wbrew obiegowej opinii – Gułag nie przestał się rozrastać w latach trzydziestych, a nawet przeciwnie, zasięg jego rozszerzał się w czasie trwania II wojny światowej, zaś szczytowym okresem były lata pięćdziesiąte. Autorka dowodzi, że w tym okresie łagry stanowiły główną podporę ekonomii sowieckiej, obejmując niemal wszystkie gałęzie gospodarki. Sieć obozów pracy przymusowej stanowiła zaś jakby osobne państwo w państwie. Tak ujęte zagadnienie pozwala także na nowo spojrzeć na samą historię ZSRR. Anne Applebaum szacuje, że od końca lat dwudziestych do śmierci Stalina przez sowieckie łagry przeszło (pamiętając o dużej rotacji więźniów) około 18 milionów ludzi. Książka została uporządkowana w sposób bardzo przemyślany, obejmując trzy części: I – Początki gułagu, II – Życie i praca w obozach, III – Apogeum i zmierzch obozowego kompleksu przemysłowego 1940–1986. Tak ujęte zagadnienie pozwoliło nakreślić w części I cały kontekst związany z powstaniem sowieckich więzień i obozów pracy przymusowej, opisując czasy już od samego roku 1917. W części II, obejmującej ponad 200 stron, wnikliwej analizie poddano cały przebieg represji – począwszy od aresztowania, poprzez więzienie, transport do obozu, życie w obozach i pracę po kwestie związane ze strategiami przetrwania oraz próbami ucieczki. Dzięki temu monografia dostarcza nam też bardzo szczegółowej wiedzy nie tylko o systemie politycznym i historii poszczególnych gułagów, ale także ukazuje nam jak wyglądało życie od strony więźniów – i co istotne – więźniów pochodzących z różnych środowisk. W części III, o bardzo szerokim zakresie chronologicznym, ujęto jednocześnie czas najbardziej wzmożonej działalności Gułagów po lata zakończenia ich istnienia. Tak 255
PW46 .indb 255
2013-01-05 14:45:47
szeroka perspektywa pozwala nam spojrzeć na to zagadnienie w całym kontekście historii ZSRR. Do istotnych części składowych publikacji należy także aneks, w którym Laureatka próbuje – co jest do dziś niezwykle trudne – odpowiedzieć na pytanie: ilu mogło być w sumie więźniów w łagrach sowieckich? Opisując dzieje Gułagu Autorka dowodzi, że Stalin przez całe życie wierzył, iż Gułag stanowi podporę ekonomii sowieckiej. Po 1953 r. łagry jednak nie zniknęły całkowicie, przechodząc jedynie ewolucję. Choć istniały przez cały okres trwania ZSRR, prawda o ich historii dopiero całkiem niedawno stała się znana, zaś także i do dziś spore jej fragmenty pozostają nieznane, zwłaszcza w powszechnym obiegu. Autorka zauważa, że zwłaszcza dla zachodniego czytelnika, ale także dla pochodzącego z Europy środkowej, historia Gułagu w przeciwieństwie do historii hitlerowskich obozów jest wciąż bardzo mało znana. Nagrodzona publikacja z całą pewnością przyczyni się do rozpowszechnienia tej wiedzy. Adolf Juzwenko (Wrocław)
256
PW46 .indb 256
2013-01-05 14:45:47
Laudacja Georgesa Mamoulii Laureata Nagrody Przeglądu Wschodniego 2009 w kategorii: Dzieła Zagraniczne
Georges Mamoulia, Les combats indépendantistes des Caucasiens entre URSS et puissances occidentales: Le cas de la Géorgie (1921–1945), L’Harmattan, Paris 2009. Pan Georges Mamoulia, absolwent Wydziału Historii Uniwersytetu w Tbilisi, a później współpracownik Instytutu Historii i Etnografii Gruzińskiej Akademii Nauk, jest doktorem nauk historycznych i ma za sobą zarówno staż naukowy, jak i polityczny. Był bowiem doradcą prezydenta Gruzji w latach 1990–1994 w kwestiach relacji międzynarodowych, a w latach 1994–2000 drugim sekretarzem ambasady Gruzji w Rosji.
257
PW46.indb 257
2013-01-05 14:45:47
Ukończył też Akademię Dyplomatyczną w Moskwie. W 2000 r. na znak protestu wobec polityki Edwarda Szewardnadze porzucił pracę w dyplomacji i pracował jako lektor w Akademii Dyplomatycznej w Tbilisi. Od 2003 r. mieszka i pracuje we Francji. Jest autorem szeregu poważnych prac naukowych z historii Gruzji i Kaukazu oraz historii dyplomacji. W roku bieżącym Pan Mamoulia otrzymał Nagrodę „Przeglądu Wschodniego” za książkę Les combats idépendantistes des Caucasien entre URSS et puissances occidentales. Le cas de la Géorgie, 1921–1945, która ukazała się w Paryżu w 2009 r. w wydawnictwie „L’Harmattan” i liczy 448 stron druku. Należy pogratulować autorowi napisanej książki, a „Przeglądowi Wschodniemu” trafności wyboru Laureata. Mamy bowiem w tym wypadku całościowe opracowanie nie tylko historii Gruzji w aspekcie walki o niepodległość na przestrzeni ćwierćwiecza, ale także ukazane szerokie tło sytuacji politycznej w tymże okresie. Okoliczności polityczne miały bowiem ogromne znaczenie dla rozwoju sytuacji na Kaukazie. W tym kontekście szczególnego znaczenia nabiera ruch prometejski, w tym jego polskie skrzydło, a także czasopismo „Promethée”. Autor nie unika przy tym kwestii spornych i bolesnych, jak udział różnych narodów ZSRR w II wojnie światowej po stronie państw Osi. Pan Mamoulia już wcześniej opublikował książkę poświęconą temu problemowi: Gruzinskij legion w bor’bie za swobodu i nazawisimost’ Gruzii w gody wtoroj mirowoj wojny, Tbilisi 2003 (drugie wydanie w 2007 r.). Drugie wydanie jest ponad dwukrotnie rozszerzone. Wszystkie narody wchodzące w skład ZSRR kolaborowały z Niemcami i tworzyły własne dywizje, gdyż miały po prostu dosyć bolszewickiej niewoli. Wolność osobista i wolność narodu zawsze będą największym dobrem i marzeniem każdego człowieka. W nagrodzonej książce Autor ukazał szerokie tło i opis wydarzeń w różnych krajach, we Włoszech, Polsce, Niemczech, Turcji i Francji. Dodatkowo zamieszczono indeks alfabetyczny głównych postaci emigracji kaukaskiej, mapy i rzadko kiedy publikowane zdjęcia, nie zapominając o ogromnej bibliografii, liczącej aż 22 strony (s. 419–441). Mamy więc do czynienia z pozycją, która wypełnia ogromną lukę w naszej wiedzy na temat wydarzeń i działań zakulisowych w kwestii niepodległości Gruzji w latach 1921–1945. Chociaż wtedy działania te nie dały widocznego efektu, to jednak wpłynęły na rozwój sytuacji w Gruzji po 1990 r. Ojciec John Meyendorff zwykł mawiać, że idee żyją swoim własnym życiem i często te sformułowane gdzieś daleko – nawet na pustyni – znajdują swój odzew w zupełnie innym miejscu. 258
PW46.indb 258
2013-01-05 14:45:47
Właśnie to spotkało ideę prometeizmu. Obecnie odradza się także czasopismo „Prometeusz”... Gratuluję Panu Mamoulii i „Przeglądowi Wschodniemu”. Ta książka jest bardzo ważna i potrzebna. Należałoby pomyśleć o tłumaczeniach na różne języki... Ks. Henryk Paprocki (Warszawa)
259
PW46 .indb 259
2013-01-05 14:45:48
Laudacja Andrzeja Furiera Laureata Nagrody Przeglądu Wschodniego 2009 w kategorii: Dzieje Polaków na Wschodzie
Andrzej Furier, Polacy w Gruzji, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2009. Zauważalny w ostatnim czasie wzrost zainteresowania historią Gruzji, jak i Kaukazu w ogóle, zasługuje na pełne wsparcie. Dlatego też najnowsza książka Andrzeja Furiera – znanego już czytelnikom z licznych publikacji dotyczących właśnie powyższej problematyki – stanowi bez wątpienia ważne wydarzenie na polskim rynku wydawniczym. Prezentowana pozycja imponuje rozmiarami, liczbą omówionych zagadnień i bogactwem warsztatu naukowego. Autor w następujący sposób sformułował zamierzenie badawcze, a więc „przedstawienie polskiej obecności na ziemiach gruzińskich, ze szczególnym
260
PW46 .indb 260
2013-01-05 14:45:48
uwzględnieniem wieku XIX, gdy była ona największa. Obok prezentacji podstawowych informacji dotyczących zmieniającego się z czasem składu i liczebności grupy polskiej, podjęto także próbę ukazania jej wkładu w rozwój tego kraju [...]. Osobną uwagę poświęcono prezentacji działań integrujących Polaków, wśród których szczegółowo omówiono życie religijne, próby tworzenia polskich organizacji oraz kontakty z Gruzinami i innymi mieszkańcami Kaukazu”. Tak postawione zamierzenie badawcze musi imponować. Bez wątpienia Autor książki wykazał się dużą odwagą podejmując się jego realizacji. Poza wstępem i może nieco zbyt lakonicznym zakończeniem, książka składa się z siedmiu rozdziałów. Dwa pierwsze rozdziały to wędrówka przez kilkanaście stuleci, gdzie Autor szczegółowo analizuje historię Gruzji. Ta część dzieła była jak najbardziej potrzebna, bo wprawdzie czytelnik ma do dyspozycji Historię Gruzji autorstwa Bohdana i Krzysztofa Baranowskich wydaną przez Ossolinemu w 1987 r. oraz jeszcze starszą pozycję D. M. Langa Dawna Gruzja (Warszawa 1972), ale znajomość historii Gruzji jest u nas dość skromna. W polu zainteresowań Autora znalazła się olbrzymia strefa. Nie dość, iż prezentuje on wielowiekową historię tego kraju, to szczegółowo też analizuje np. warunki geograficzno-przyrodnicze tamtejszych terenów. W tym udanym, erudycyjnie fragmencie Andrzej Furier niezwykle dokładnie penetruje całość tematyki. Rozdział trzeci traktuje o początkach związków polsko-gruzińskich i początkach obecności Polaków na tamtejszym obszarze. Jest to niezwykle interesująca część książki. Szczególnie gdy dotyczy dziejów zarówno polskich misjonarzy na Kaukazie z okresu Rzeczypospolitej szlacheckiej, jak i tragicznych losów zesłańców po 1815 r. Uważny czytelnik dowie się m.in. jak wysoką cenę przyszło zapłacić naszym rodakom, np. młodzieży studenckiej, za różnego rodzaju działalność patriotyczną. Podkreślenie tego jest ważne, gdyż monografia A. Furiera, która ma pełne szanse dotrzeć nie tylko do akademickiego, lecz także do szerokiego grona odbiorców, może pozytywnie oddziaływać na kształtowanie się świadomości historycznej polskiego społeczeństwa. Zwłaszcza teraz, gdy toczy się dyskusja nad tzw. polityką historyczną, a postępująca globalizacja i unifikacja, oprócz niezaprzeczalnych pozytywów, niesie za sobą niestety i potencjalne zagrożenia. Kolejny rozdział – bardzo udany – podkreśla wielopłaszczyznowy charakter obecności polskiej w Gruzji. Autor zwraca uwagę m.in. na fascynację Kaukazem ze strony grupy polskich poetów, takich jak: Tadeusz Łada-Zabłocki, Leon Janiszewski, Władysław Strzelnicki. Z lektury książki wynika, iż spora liczba Polaków – zesłańców, rzeczywiście uległa urokowi 261
PW46 .indb 261
2013-01-05 14:45:48
tamtejszej kultury. Niektórzy podjęli trud badań zarówno nad przeszłością, jak i strukturą społeczną, etniczną czy walorami geograficznymi miejsca, w którym dane było im się znaleźć. Andrzej Furier stwierdza m.in., że „Wielką zasługą kaukaskiej grupy polskich poetów było stworzenie obrazu Gruzji i Kaukazu, [...] który utrwalił się w świadomości Polaków. Różnił się on zasadniczo od wcześniejszych opisów Kaukazu. [...] Nowa wizja regionu była znacznie pełniejsza i przemawiająca do wyobraźni. Oparta była na romantycznych wzorach”. Sporo uwagi Autor poświęcił także działalności Józefa Chodźko. Osoba ta bez wątpienia przyczyniła się do popularyzacji Gruzji, nie tylko pośród Polaków. Autor bardzo wnikliwie prezentuje również innych badawczy, którzy – można by rzec – profesjonalnie zajęli się poznawaniem Kaukazu. W tej obszernej części książki mamy też prezentację działalności obozu ks. Adama Czartoryskiego, w kontekście włączenia interesującego Autora terenu w krąg jego oddziaływania. Szczególnie ciekawy i nowatorski jest rozdział kolejny, poświęcony życiu religijnemu Polaków na ziemiach gruzińskich w XIX w. Tematyka ta, jak stwierdza Autor, była dotychczas zupełnie pomijana przez historyków. Stąd bardzo ważne są ustalenia Andrzeja Furiera dotyczące położenia Polaków – katolików. Okazuje się bowiem, iż środowisko katolickie nie było w Gruzji jednorodne. Pośród tej społeczności znajdowali się m.in. Ormianie, sprawujący liturgię w swym ojczystym języku. Natomiast ludność polska chciała, co nie może dziwić, zachować narodowy charakter swoich świątyń. Czytelnik dowie się też o historii kościoła w stolicy Gruzji, ówczesnym Tyflisie, pod wezwaniem Świętych Piotra i Pawła. W 1877 r. odbyła się uroczysta konsekracja kościoła, którego proboszczem został ks. Maksymilian Orłowski. Już od końca XIX w. kościół był miejscem skupiającym w mieście polską kolonię. Od 1894 r. przy kościele działało Towarzystwo Dobroczynności. W 1901 r. założono szkółkę elementarną, a dwa lata później powstała biblioteka i czytelnia. Warto w tym miejscu podkreślić, że Autor książki podczas pobytu w Tbilisi w 1988 r., sam uporządkował archiwum kościoła pod wezwaniem Świętych Piotra i Pawła. Od 1921 r. proboszczem kościoła został ks. Emanuel Wardidze, który w okresie międzywojennym próbował utrzymywać kontakty z polską placówką dyplomatyczną w stolicy Gruzji. Rozdział szósty łączy ze sobą różne sekwencje tematyczne. Sporo jest w nim o udziale Polaków w poszczególnych sektorach życia gospodarczego i społecznego Gruzji. Warto podkreślić, że nie prezentuje wyłącznie naszych rodaków z konieczności znajdujących się na Kaukazie. Byli bowiem i tacy, którzy z własnej woli przybyli na tamte obszary i dla kariery oraz apanaży finansowych przyjmowali stanowiska w rosyjskiej administracji. 262
PW46 .indb 262
2013-01-05 14:45:48
Autor nie pominął także działalności politycznej Polaków w Gruzji, zwłaszcza po 1917 r. Trzeba przy tym zgodzić się, że po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, większość Polaków przebywających na Kaukazie zdecydowała się na powrót do ojczyzny. Nie było to bynajmniej zadanie łatwe. Rozdział siódmy rozpoczyna się analizą dotyczącą funkcjonowania Konsulatu Generalnego w Tbilisi, a więc zagadnieniem wielkiej wagi. Placówka ta była istotna, gdyż na terenie jej okręgu kompetencyjnego nie obowiązywały postanowienia traktatu ryskiego. Nie istniały zatem zasady regulujące opiekę nad tamtejszą ludnością polską. W tej części książki Autor wnikliwie prezentuje też inne formy obecności polskiej w Gruzji w XX w. Ważną i wartościową część monografii stanowią także tabele, dostarczając wiele interesujących informacji. Książka Andrzeja Furiera w dużej mierze bazuje na archiwaliach zgromadzonych na podstawie kwerend w dobrze wytypowanych archiwach krajowych i zagranicznych. Imponujący jest też stopień wykorzystania literatury przedmiotu. W sumie należy stwierdzić, że baza materiałowa pracy jest rozległa. Jeśli zaś chodzi o pisarstwo Andrzeja Furiera, to stoi ono generalnie na dobrym poziomie. Podsumowując, należy stwierdzić, że książka Andrzeja Furiera ma niezaprzeczalną wartość naukową, tak jeśli idzie o zakres dokumentacyjny, jak i systematyzację dotychczasowej wiedzy o obecności Polaków w Gruzji, wypełnia lukę w obecnym stanie badań. Warto też podkreślić, że stanowi ona podsumowanie wieloletnich badań Autora nad tym tematem. Marek Mądzik (Lublin)
263
PW46 .indb 263
2013-01-05 14:45:48
Laudacja Mariusza Korzeniowskiego Laureata Nagrody Przeglądu Wschodniego 2009 w kategorii: Dzieje Polaków na Wschodzie
Mariusz Korzeniowski, Za Złotą Bramą. Działalność społeczno-kulturalna Polaków w Kijowie w latach 1905–1920, Wydawnictwo Trio, Lublin 2009. Tematem pracy jest życie społeczno-kulturalne Polaków w Kijowie na początku XX w., ograniczone do działalności w strukturach stricte narodowych. Książka zbiera informacje rozproszone w wielu wcześniejszych publikacjach: osobnych książkach, artykułach, znajdujących się w różnych periodykach, publikacjach zbiorowych, ale też prezentuje nowe ustalenia w oparciu o obszerną kwerendę w źródłach rękopiśmiennych. Do najciekawszych fragmentów książki zaliczam część (rozdział III)
264
PW46 .indb 264
2013-01-05 14:45:48
dotyczącą rozwoju polskiego szkolnictwa, szczególnie w okresie wojennym. Autor zaprezentował tu nowe ustalenia, po części nieznane z wcześniejszej literatury przedmiotu. Dotychczas problematyka ta nie doczekała się monograficznego opracowania. Nie mniej wartościowy jest rozdział II poświęcony prasie polskiej w Kijowie. Na ten temat ciągle mało wiemy, a był to bardzo ważny sektor aktywności polskiej na Ukrainie. Prasa ukazująca się w Kijowie rozchodziła się po całym regionie i oddziaływała na świadomość dużej części tamtejszych elit polskich. Autor tu nie tylko zbiera liczne informacje rozsiane po różnych opracowaniach, ale poważnie uzupełnia i rozszerza naszą wiedzę o zupełnie nowe dane, zaczerpnięte ze źródeł archiwalnych. Trochę tu zabrakło szerszego przeglądu treści, jakie niosły ze sobą omawiane tytuły: o czym pisano, w jaki sposób, jak zmieniała się problematyka, poglądy; a także wygląd zewnętrzny, objętość itd. poszczególnych periodyków. Cenny też jest rozdział II omawiający działalność dobroczynną Polaków w okresie przedwojennym i wojennym. Rozdział I poświęcony ogólnie miastu, zawiera sporo ważnych szczegółów o „polskim” Kijowie, natomiast zdecydowanie brakuje tu pełniejszego szkicu o roli Kijowa w Cesarstwie i na Ukrainie na pocz. XX w. Miasto to było nie tylko ważnym ośrodkiem oświatowym, naukowym i gospodarczym, ale także kulturalnym, artystycznym itd. Rozdział (V) zajmujący się różnymi organizacjami działającymi w Kijowie ma bardziej charakter przeglądowo-informacyjny, niż analityczny, ale też nie pozbawiony jest walorów poznawczych. Baza źródłowa pracy jest obszerna i Autor musiał poświęcić jej niemało trudu. Źródła rękopiśmienne zostały głównie zebrane w kolekcjach ukraińskich (Kijów, Charków) i polskich. W mniejszych zakresie skorzystał Autor ze zbiorów wileńskich i Instytutu Polskiego w Londynie. Jeżeli chodzi o kwerendę w zbiorach polskich, z jednej strony zwraca uwagę jej szeroki zakres, zaś z drugiej strony, brak takich placówek, jak Ossolineum, czy Biblioteka Jagiellońska. Autor przejrzał także w dużym wyborze źródła drukowane, przede wszystkim prasę wychodzącą na Ukrainie w interesującym go okresie, także inne periodyki, kalendarze, sprawozdania, druki propagandowe itd. Biorąc pod uwagę, że materiały te są często bardzo rzadkie i wiele z nich zachowało się w pojedynczych egzemplarzach w nielicznych zbiorach bibliotecznych, skompletowanie tego materiału nie było rzeczą łatwą. Oczywiście można tu jeszcze niejedną pozycję dodać, np. zdecydowanie brakuje w bibliografii podstawowego informatora o różnych dziedzinach życia Kijowa, a także rocznika rejestrującego polską aktywność społeczno-kulturalną, wychodzącego do samej wojny od końca XIX w.: Ves Kieva. Biorąc pod uwagę obszerność 265
PW46 .indb 265
2013-01-05 14:45:48
badanych zagadnień oraz stopień rozproszenia bazy źródłowej, końcowe rezultaty Autora są jak najbardziej zadawalające i godne uznania. Niewątpliwie jest to pierwsza praca w sposób całościowy opisująca zagadnienie aktywności społeczno-kulturalnej Polaków w Kijowie w omawianym okresie. Patrząc na katalog problemów, które mogą być omówione w ramach zainteresowań aktywnością społeczno-kulturalną, trochę brakuje w książce osobnego rozdziału o życiu artystycznym (jest teatr, ale nie ma miejsca poświęconego np. sztukom pięknym, muzyce). Dyskusyjną sprawą wydaje się podjęcie przez Autora decyzji o zajęciu się aktywnością Polaków w instytucjach i placówkach prawie wyłącznie o charakterze polskim, pomijając organizacje, wydawnictwa, uczelnie itd., w których Polacy byli współgospodarzami, obok Rosjan, Ukraińców, Żydów itd., np. Związek Oficjalistów, Towarzystwo Rolnicze w Kijowie i wiele innych organizacji. Zabrakło też wyraźnego podkreślenia we wstępie, że powstanie i istnienie wielu przedsięwzięć polskich w Kijowie w omawianym okresie było w mniejszym stopniu owocem aktywności Polaków kijowskich, od rezultatu wysiłku społeczności polskiej całej Ukrainy (Rusi), i nie tylko ziemiaństwa, o którym Autor wspomina, ale też miejscowej inteligencji, pracowników administracji dóbr ziemskich, przedsiębiorców itd. Autor nie jest też do końca konsekwentny, gdyż omawia w książce inicjatywy nie tylko kijowskie, ale również prowincjonalne, np. działalność Macierzy Szkolnej (s. 207 i n.), czy Polskiego Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości (s. 418 i n.) itd. Z drobniejszych spraw – zdecydowanie brakuje na końcu książki indeksu geograficznego. Uważam pracę Mariusza Korzeniowskiego za cenną, o przejrzystej konstrukcji, wprowadzającą nowe ustalenia do obiegu naukowego, i dającą przegląd najważniejszych faktów z życia Polaków w Kijowie w latach 1905–1920. Tadeusz Epsztein (Warszawa)
266
PW46 .indb 266
2013-01-05 14:45:48
Laudacja Wojciecha Zajączkowskiego Laureata Nagrody Przeglądu Wschodniego 2009
w kategorii: Popularyzacja Problematyki Wschodniej Wojciech Zajączkowski, Rosja i narody. Ósmy kontynent. Szkic do dziejów Eurazji, Wydawnictwo MG, Warszawa 2009. Nie jest trudno zrozumieć motywy, jakimi kierowali się Polacy odbywający służbę w wojsku rosyjskim czy zesłańcy polityczni podejmujący z dala od ojczyzny badania naukowe. W górach Kaukazu, stepach Azji Środkowej, tajdze lub tundrze syberyjskiej znajdowali w ten sposób potwierdzenie swojej przynależności do kultury zachodniej, szczycącej się nauką jako jednym z największych swoich osiągnięć. Ale nawet geograf czy zoolog z pochodzenia Polak nigdy nie pozostawał obojętny na sprawy ludności tubylczej. W losach Kazachów, Jakutów lub Ajnów dostrzegał
267
PW46.indb 267
2013-01-05 14:45:49
bowiem podobieństwo do własnych losów narodowych. Tak wielu Polaków stało się wybitnymi badaczami ludów azjatyckich na terytorium imperium rosyjskiego, ponieważ wyróżniało ich współczucie dla ludności, jak oni i przez tego samego zaborcę kolonizowanej. Obserwując rozwój intelektualny Wojciecha Zajączkowskiego, a znam go od czasu, gdy zaczynaliśmy razem pracować w nowo otwieranym Ośrodku Studiów Wschodnich, wielokrotnie zadawałem sobie pytanie, co kieruje wyborem przedmiotu Jego zainteresowań naukowych. Jest wszak autorem ksiązki socjologicznej W poszukiwaniu tożsamości społecznej. Inteligencja baszkirska, buriacka i tatarska wobec kwestii narodowej w Cesarstwie Rosyjskim i ZSRR, wydanej w 2001 r. Laudację tę wygłaszam dla uczczenia książki historycznej, której przedmiot odbiega od kierunków współczesnych badań Rosji przez historyków polskich. Ukazuje bowiem losy Polski i Polaków w szerszym kontekście kolonizacyjnej polityki imperium rosyjskiego, w którym szczególne miejsce zajmuje omówienie losów małych narodów azjatyckich. Czytając Rosję i narody nie mogłem uniknąć refleksji, że patriotyzm polski występował w różnych postaciach i nie zawsze w stosunku do Rosji znajdował wyraz wyłącznie w rozpatrywaniu martyrologii narodowej. Zamysł książki bowiem wyrósł z tych samych podstaw ideologicznych, za sprawą których polskie ruchy niepodległościowe na swoich sztandarach umieszczały hasło „Za wolność naszą i waszą”. Rosja i narody jest – o ile wolno mi sądzić - jedyną pracą w literaturze światowej przedstawiającą historię Rosji jako proces kolonizacji wewnętrznej. Niemal wszystko, co dotąd napisano o dziejach imperium rosyjskiego odnosiło się losów narodów, które po podboju rosyjskim straciły własną państwowość, słowem „narodów historycznych”. Książka Wojciecha Zajączkowskiego stanowi cenne źródło informacji o licznych, mało znanych szerszemu kręgowi czytelników ludach Syberii, Kaukazu i Azji Centralnej, które po podboju przez imperium poddawane były wielowiekowej rusyfikacji. W przypadku wielu z nich asymilacja była na tyle skuteczna, że nie przetrwały i o ich istnieniu wiadomo tylko z zapisków podróżników i archiwów. Inne nie poddały się, ale tylko nielicznym z nich przypadek, jakim był rozpad ZSRRumożliwił życie w niepodległym państwie. Rosja i narody to dzieło erudyty, o imponującej wręcz znajomości literatury przedmiotu. Co więcej, autor zna wiele problemów, o których pisze, z bezpośredniej obserwacji i jak mało kto potrafi zdarzenia z historii idei opisywać w odpowiadającym im kontekście geograficznym naocznie poznanym. Do zalet książki trzeba w moim przekonaniu zaliczyć także i to, że charakteryzując ideologię nacjonalizmu rosyjskiego jako opartą 268
PW46.indb 268
2013-01-05 14:45:49
na idei imperium, unika negatywnych stereotypów Rosjan i Rosji, przed którymi nie udaje się ustrzec wielu autorom polskim. Rosja i narody to książka napisana znakomitym językiem polskim i świadectwo wielkiego talentu literackiego Wojciecha Zajączkowskiego. Jako laudator i jako przyjaciel życzę Autorowi więcej równie ważnych, potrzebnych i pięknie napisanych książek. Stanisław Zapaśnik (Warszawa)
269
PW46 .indb 269
2013-01-05 14:45:49
Laudacja Andrzeja Rachuby Laureata Nagrody Przeglądu Wschodniego 2009 w kategorii: Nagroda Specjalna
Profesor Andrzej Rachuba jest jednym z tych, dla których doba nie ma określonej liczby godzin... Urodził się w roku 1951, w Pułtusku, tu spędził dzieciństwo i zaczął pobierać pierwsze nauki. Szkołą średnią było Liceum Pedagogiczne, co wskazuje, że myślał o zostaniu nauczycielem. Po zdaniu matury (1970) rozpoczął jednak studia na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego. Stojąc przed wyborem ściślejszego kierunku, wybrał seminarium prof. Tadeusza Wasilewskiego poświęcone pounijnym dziejom Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz Podlasia. Uczelnię ukończył w roku 1975, a praca magisterska, Działalność wojskowa Pawła Sapiehy..., została w swej głównej części opublikowana, co nie jest rzeczą zwykłą. Cztery lata później, czyli w roku 1979, Andrzej Rachuba obronił pracę doktorską (Wielkie Księstwo Litewskie wobec rokoszu Lubomirskiego...), którą napisał także pod kierunkiem prof. Tadeusza Wasilewskiego. Z tym uczonym Andrzej Rachuba współpracował i w latach następnych, czego owocem była m.in. edycja diariusza Jana Antoniego Chrapowickiego (1987). W 1979 r., Andrzej Rachuba rozpoczął pracę w Instytucie Historii PAN, w pracowni edytorstwa i nauk pomocniczych. W 1989 habilitował się (Konfederacja Kmicicowska...). W 1999 otrzymał tytuł profesora. Generalnie, działalność Profesora podzielić można na trzy główne działy: edytorską, pisarską i organizacyjną. Z nich trzeba wyróżnić przede wszystkim edytorstwo, które zaowocowało dziełami o nieprzecenionej, śmiało można powiedzieć, ponadczasowej wartości, z tym, że należy wskazać na dwa aspekty. Pierwszy, to inicjatywy oraz inspiracje, a drugi, ich realizacja. Jedno i drugie przybierze formę przede wszystkim publikowanych od roku 1994 spisów urzędników i dostojników Wielkiego Księstwa Litewskiego, sędziów trybunalskich oraz urzędników paru województw litewskich. Nie można jednak nie wymienić i edycji pamiętników, Metryki Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz rejestrów podymnego i podatkowych. Oczywiście, są to prace zbiorowe, spisy powstawały we współpracy z Henrykiem Lulewiczem, a ostatnie tomy także z Przemysławem Romaniukiem. 270
PW46.indb 270
2013-01-05 14:45:49
Wspomnieć trzeba o w założeniu czterotomowym opracowaniu pod ogólnym tytułem Nauki pomocnicze historii (poświęconym m.in. falerystyce, paleografii i weksykologii). Ten powstawał z udziałem Iwony i Sławomira Górzyńskich, a poszczególne dziedziny są opracowywane przez czołowych specjalistów z całej Polski. Stworzenie znakomitego zespołu badawczego, to także jeden z zasadnych powodów pochwały. Działalność pisarska, to książki (wśród nich tłumaczone na białoruski Wielkie Księstwo Litewskie w systemie parlamentarnym Rzeczypospolitej..., Warszawa 2002), artykuły, a na szczególne podkreślenie zasługują biogramy publikowane w Polskim Słowniku Biograficznym, oraz recenzje. Wreszcie, działalność organizacyjna. Andrzej Rachuba jest jednym z tych ludzi, którzy chcą i potrafią łączyć aktywność naukową z organizacyjną. Poprzestając z konieczności na wymienieniu tylko części funkcji, trzeba powiedzieć, że był, a czasem nadal jest, kierownikiem Pracowni Edytorskiej IH PAN, tej samej, w której przed dziesięcioleciami rozpoczął pracę, przewodniczącym Rady Naukowej IH PAN, prezesem Towarzystwa Miłośników Historii, członkiem założycielem Polskiego Towarzystwa Heraldycznego, kierownikiem Środowiskowego Studium Doktoranckiego i kierownikiem Studium Podyplomowego. Andrzej Rachuba uczestniczył w pracach zespołu doradczego przy Pełnomocniku Rządu do spraw dziedzictwa historyczno-kulturalnego oraz polsko-białoruskiej komisji podręcznikowej. Jest członkiem kilku rad redakcyjnych, w tym Polskiego Słownika Biograficznego. Na koniec, należy wspomnieć o działalności pozanaukowej – Andrzej Rachuba był przewodniczącym Komitetu Zakładowego Solidarności PAN, a jest członkiem Ogólnokrajowej Komisji Porozumiewawczej PAN. W roku 2004 Andrzej Rachuba został członkiem korespondentem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. W 2003 otrzymał Złoty Krzyż Zasługi, w 2009 Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski. Henryk Wisner (Warszawa)
271
PW46.indb 271
2013-01-05 14:45:49
PW46.indb 272
2013-01-05 14:45:50
artykuły
PW46.indb 273
2013-01-05 14:45:50
PW46.indb 274
2013-01-05 14:45:50
Przegląd Wschodni, t. XII, z. 2 (46), s. 275–309, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2012
Antoni Mironowicz Białystok
Prawosławie i unia w dziejach narodu białoruskiego
Z
iemie dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego (w tym ziemie obecnej Białorusi) i jej mieszkańcy zostali schrystianizowani przez Kościół wschodni. Fakt ten miał istotne znaczenie w ukształtowaniu granic cywilizacyjnych, wyznaczonych zasięgiem wschodniego i zachodniego chrześcijaństwa. Chrześcijaństwo łacińskie, które zdominowało Polskę, Węgry i Czechy stało się nośnikiem kultury zachodniej . Chrześcijaństwo wschodnie zakorzeniło się na ziemiach ruskich i określiło zasięg wpływów kultury bizantyjskiej. Powstaje w tym miejscu pytanie czy prawosławie, dominujące na ziemiach obecnej Białorusi, stało się równocześnie narodowym wyznaniem jej mieszkańców. Na początku należy zaznaczyć, że chrześcijaństwo wschodnie było stałym elementem życia religijnego w ponad tysiącletniej historii tej części Europy Wschodniej, ale prawosławia nie można jednakże utożsamiać jednoznacznie z religią wszystkich mieszkańców ziem ruskich. Z drugiej strony w historii narodu białoruskiego prawosławie stanowiło jego podstawową religię, kształtowało rodzimą kulturę i tożsamość. Prawosławie ostatecznie określiło krąg cywilizacyjno-kulturowy Białorusinów, podobnie jak: Serbów, Bułgarów, Rumunów, Macedończyków, Rosjan i Ukraińców. Późniejsze oddziaływanie na te narody innych wyznań i Kościołów miało drugorzędne znaczenie. Podobną rolę w dziejach Chorwatów, Węgrów, Czechów, Polaków i Litwinów odegrał Kościół rzymskokatolicki. Dotykamy bowiem oceny samej kultury bizantyjskiej, niosącej wraz z chrześcijaństwem wschodnim bogate dziedzictwo cywilizacyjne. Uświadomienie sobie faktu stałej obecności tej wielkiej tradycji chrześcijańskiej ma fundamentalne znaczenie w poznaniu tożsamości narodowej współczesnych Białorusinów.
O. H a l e c k i, Historia Europy – jej granice i podziały, Lublin 1994, s. 138–139.
PW46.indb 275
2013-01-05 14:45:50
276
Antoni Mironowicz
Trudno sobie wyobrazić historię kształtowania się narodu białoruskiego bez wybitnych postaci związanych z Cerkwią prawosławną. Jedną z pierwszych kanonizowanych na ziemiach ruskich była księżna połocka, założycielka monasteru św. Spasa – Eufrozyna. Święta zakonnica przyczyniła się do rozwoju oświaty i życia monastycznego. Została ona kanonizowana przed 1187 r. Do tej grupy należy zaliczyć również Marcina (1120–1170), mnicha turowskiego, Awraama (1172–1222), twórcę życia zakonnego na Smoleńszczyźnie, ascetę i cudotwórcę, Efrema (koniec XII w. – 1238), hagiografa smoleńskiego i krasomówcę, oraz księżnę litewską Charytynę (pocz. XIII w. – 1281) . Święci hierarchowie (biskupi) stanowią kolejną grupę osób, które trwale wpisały się w dzieje narodu białoruskiego. Hierarchowie ci w tradycji cerkiewnej noszą miano „światitieli”, w związku z ich kapłańską i pasterską posługą. Biskupi nie otrzymywali lauru świętości tylko za akty heroicznej ascezy, ale głównie za posługę Kościołowi i ludziom. Świętych hierarchów ceniono za zapał misyjny, obronę prawdziwej wiary, działalność kaznodziejską, zaangażowanie społeczne, troskę o chorych i ubogich. Szczególny rozgłos zyskał biskup turowski – Cyryl. Hierarcha turowski był wybitnym krasomówcą, autorem wielu utworów o charakterze literackim, religijnym i moralistycznym. Cyryl pisał wiele pouczeń, słów, modlitw i opowieści. Głównym źródłem do jego działalności pozostaje „Życie świętego Cyryla, biskupa turowskiego” . Cyryl Turowski został kanonizowany za życia swego następcy na katedrze turowskiej . Kazania i modlitewniki Cyryla Turowskiego były bardzo popularne w Wielkim Księstwie Litewskim, szczególnie w latach 1596–1635, w okresie tzw. białoruskiego odrodzenia prawosławnego. Cykle modlitw na cały tydzień Żytija swiatych, opr. przez monachinię Taisję, t. I, New York 1983, s. 243–245; A.A. M i e l n i k a ū, Put’ niepieczalen. Istoriczeskije swidietielstwa o swiatosti Biełoj Rusi, Minsk 1992, s. 25–40; A. M i r o n o w i c z, Święci w Cerkwi prawosławnej na Białorusi, [w:] Wilno i kresy północno-wschodnie, t. I, Historia i ludzkie losy, red. E. Feliksiak, A. Mironowicz, Białystok 1996, s. 81, 82. Żytija swiatych, opr. przez monachinię Taisję, t. II, s. 79, 108, 109, 223, 245; G.P. F i e d o t o w, Swiatyje driewniej Rusi, New York 1959, s. 61–71; A.A. M e l n i k a ū, Put’ nepieczalen…, s. 52–54, 91–101, 171–174; A. M i r o n o w i c z, Święci w Cerkwi prawosławnej…, s. 83–88. Biografia Cyryla Turowskiego została opracowana m.in. w pracach: I. M a ł y s z e w s k i j, Tworenija sw. otca naszego Kirilla, jepiskopa turowskogo, Kijew 1880; F. T i t o w, Kirill Turowskij, „Prawosławnaja Bogosłowskaja Encyklopiedija”, t. X., Sankt-Petersburg 1909, s. 398–401; P. T a t a r y n o v i c, S. Cirillo, vescovo di Turov, ela sua dottrina spirituale, Roma 1950, s. 1–41; A. N a d s o n, Sv. Kyryl Turivs’kyj, London 1968; G.A. A l e k s i e j e w a, Driewnie-russkij pisatiel Kirill Turowskij, „Russkaja Recz”, nr 5 (1975), s. 127–130; A.A. M e l n i k a ū, Kiryl, jepiskap Turaūski, Minsk 1997; G. P o d s k a l s k y, Chrześcijaństwo i literatura teologiczna na Rusi Kijowskiej (988–1237), Kraków 2000, s. 140–148. A.A. M e l n i k a ū, Put’ nepieczalen…, s. 68; I d e m, Swiataść zjamli, [w:] Turaū. Turaūskaje Jewangillie, Mińsk 2004, s. 131.
PW46.indb 276
2013-01-05 14:45:50
Prawosławie i unia w dziejach narodu białoruskiego
277
były wielokrotnie wydawane drukiem. Pięć z nich ukazało się w drukarni bractwa Świętego Ducha w Wilnie . Drugim kanonizowanym biskupem turowskim był Laurencjusz (1182–1194) . Do grupy „światitieli” należą czterej biskupi połoccy: Mina (1105–1116), Dionizy (1166–1187), Ignacy (1197–1210) i Szymon (1266–1289). Biskupi ci odegrali istotną rolę w rozwoju chrześcijaństwa na terenie Ziemi Połockiej, a swoją działalnością oświatową i społeczną przyczynili się do wzrostu znaczenia Cerkwi prawosławnej . W hagiografii białoruskiej trwałe miejsce zajął również legendarny męczennik Merkury Smoleński. Święty rycerz, obrońca wiary chrześcijańskiej miał zginąć w wojnie z Tatarami w 1238 r. Do tego grona należy męczennik Jelisiej Ławryszewski (XIII/XIV), założyciel monasteru ławryszewskiego oraz święci wileńscy Antoni, Jan i Eustachy (pocz. XIV – 1347 r.), którzy przyczynili się do rozwoju chrześcijaństwa na Litwie przed 1386 r. W ośrodkach monastycznych przebywali święci mnisi, hierarchowie, rozwijała się myśl teologiczna i filozoficzna. Z klasztorami prawosławnymi związani byli min. święci książęta smoleńscy: Teodor (1240–1299), Andrzej (1360–1390) i Gleb (1. połowie XV w.), biskup smoleński Michał (1383–1402), archimandryta Szymon (1351-1392), Jelisiej Ławryszewski (2. połowie XIII w.) czy Charytyna, księżna litewska (+1281)10. Za metropolity Piotra Mohyły kanonizowana została Juliana, księżna Holszańska (1534–1550) i Zofia Słucka (1575–1612)11. Po 1640 r. ukazane zostały relikwie Merkurego Smoleńskiego, świętego męczennika z XIII w.12 Na okres ten przypadła działalność Atanazego Brzeskiego (1597–1648), przełożonego monasteru kupiatyckiego i brzeskiego, obrońcy prawosławia13. W Wielkim Księstwie Litewskim ludność ruska z terenów dzisiejszej Białorusi stanowiła większość ludności, a język ruski (starobiałoruski) był oficjalnym L. L j a ū s z y n, Tworczaja spadczyna Kiryły Turaūskaga, [w:] Turaū. Turaūskaje Jewangillie, Mińsk 2004, s. 151. J.S. G a j e k, U początków świętości Rusi Kijowskiej, [w:] Chrystus zwyciężył. Wokół chrztu Rusi Kijowskiej, red. J. S. Gajek, W. Hryniewicz, Warszawa 1989, s. 101–103. Żytija swiatych…, t. I, s. 95, 243–245; A.A. M e l n i k a ū, Put’ nepieczalen…, s. 21–25, 41–43; A. M i r o n o w i c z, Święci w Cerkwi prawosławnej…, s. 79–81. D. R o s t o w s k i, Żytija swiatych, t. III, Moskwa 1905, s. 693–696; t. VIII, Moskwa 1906, s. 211–218; A.A. M e l n i k a ū, Put’ nepieczalen…, s. 69–73, 102–107, 140–152, 171–174; A. M i r o n o w i c z, Święci w Cerkwi prawosławnej…, s. 86–88. 10 E. G o ł u b i n s k i j, Istorija kanonizacyi swiatych w Russkoj Cerkwi, Moskwa 1903, s. 76–109; A.A. M e l n i k a ū, Put’ nepieczalen…, s. 114–152, 171–174; A. M i r o n o w i c z, Święci w Cerkwi prawosławnej…, s. 86–94. 11 A. M i r o n o w i c z, Kult świętych na Białorusi, „Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego” 1992, nr 4, s. 12–13. 12 E. G o ł u b i n s k i j, op. cit., s. 213–214. 13 D. R o s t o w s k i, op. cit., t. I, s. 5–29.
PW46.indb 277
2013-01-05 14:45:51
278
Antoni Mironowicz
językiem państwowym. Nic też dziwnego, że kulturę ruską chętnie przyjmowali książęta i bojarzy litewscy. Pod wpływem rutenizacji Litwini zostali częściowo schrystianizowani przez Kościół wschodni z całą tego faktu konsekwencją. Poprzez Kościół prawosławny upowszechniła się na ziemiach ruskich i polskich kultura bizantyjska14. W historię kultury białoruskiej trwale wpisały się prawosławne ośrodki zakonne takie jak: monaster ławryszowski, znany z bogatych zbiorów bibliotecznych i słynnej Ewangelii wykonanej z okazji kanonizacji fundatora i pierwszego przełożonego klasztoru15, monaster kupiatycki z cudowną ikoną Matki Bożej, monaster supraski z bogatymi zbiorami bibliotecznymi i cerkwią Zwiastowania NMP16, czy liczący ponad stu zakonników monaster kutienski pod Orszą z własną oficyną wydawniczą17. Wielki wpływ na rozwój kultury białoruskiej miały ośrodki zakonne znajdujące się w Połocku (św. Eufrozyny), Wilnie (św. Trójcy, św. Ducha), Trokach (Narodzenia NMP), Grodnie (św. św. Borysa i Gleba), Witebsku (św. Trójcy), Mińsku (św. Ducha i św. Trójcy), Mohylewie (Objawienia Pańskiego), Orszy (Objawienia Pańskiego), Słucku (św. Trójcy), Smoleńsku (Spaso-Awramowski) i Zasławiu (św. Trójcy). Na terenie Połocka znajdowało się w XVI w. 15 klasztorów, w tym św. Eufrozyny, św. św. Piotra i Pawła, św. Jana Chrzciciela, św. Michała, św. Mikołaja, Wniebowstąpienia Pańskiego, Objawienia Pańskiego i Zmartwychwstania Chrystusa18. W Mścisławie znane były monastery św. Onufrego, Zaśnięcia NMP i pustyński. Na Polesiu znanymi ośrodkami zakonnymi były monastery w Brześciu (Narodzenia NMP i św. Szymona Słupnika), Kobryniu (Przemienienia Pańskiego), Pińsku (św. Barbary i Objawienia Pańskiego), Lesz-
A. M i r o n o w i c z, Kościół prawosławny w państwie Piastów i Jagiellonów, Białystok 2003, s. 55–188. 15 M. N i k a ł a j e ū, Pałata Knihapisnaja. Rukapisnaja kniha na Biełarusi ū X–XVIII stahoddzjach, Mińsk 1993, s. 134. 16 O roli monasteru supraskiego w dziejach Kościoła prawosławnego por. N. D a l m a t o w, Supraslskij Błagowieszczeńskij monastyr, Pietierburg 1892; N. M o d e s t, Supraslskij Błagowieszczeńskij monastyr, „Wiestnik Zapadnoj Rossii”, t. I, ks. 2, Wilno 1867, s. 70–81; A. R o g o w, Supraśl kak odin iz centrow kulturnych swiaziej Bielorussii s drugimi sławiańskimi stranami, [w:] Sławianie w epochu fieodalizma, Moskwa 1978, s. 321–334; I d e m, Freski z Supraśla, „Driewnierusskoje iskusstwo. Monumientalnaja żiwopis XI–XVII w.”, Moskwa 1980, s. 345–371; A. M i r o n o w i c z, Supraśl jako ośrodek kulturalno-religijny w XVI wieku, Leimen 1984; I d e m, Podlaskie ośrodki i organizacje prawosławne w XVI i XVII w., Białystok 1991, s. 89–104, 118–129. 17 A. M i r o n o w i c z, Drukarnie bractw cerkiewnych, [w:] Prawosławne oficyny wydawnicze w Rzeczypospolitej, red. A. Mironowicz, U. Pawluczuk i P. Chomik, Białystok 2004, s. 61–62; I.N. S l j u n k o w a, Monastyri wostocznoj i zapadnoj tradycji, Moskwa 2002, s. 96–97. 18 G. S z e i k i n, Połockaja Jeparchija, Mińsk 1997, s. 21. 14
PW46.indb 278
2013-01-05 14:45:51
Prawosławie i unia w dziejach narodu białoruskiego
279
czu (Zaśnięcia NMP), Jabłecznej (św. Onufrego), Diatłowicach (Przemienienia Pańskiego), Klecku (św. Paraskiewy). Podobną rolę odgrywały monastery na terenie diecezji białoruskiej w XVII i XVIII w. podległe jurysdykcji biskupów mścisławsko-orszańsko-mohylewskich: ochorski, dziśnieński, newelski, mrozowski, połocki, tupiczewski, kuteiński, szołowski, priłucki, bujnicki, mohylewski, markowski, mierski, miński, mozołowski i borkułabowski19. Życie monastyczne odgrywało ważną rolę w życiu społeczności białoruskiej. Szczególnego znaczenia nabierały te ośrodki zakonne, w których znajdowały się cudowne ikony lub relikwie świętych. Obecnie, jak w minionych stuleciach, duchową kolebką Białorusinów pozostaje monaster Zaśnięcia NMP w Żyrowicach z cudowną ikoną Matki Bożej, przyciągającą tysiące pielgrzymów. Monastery były centrami życia oświatowego. Szkoły przyklasztorne zajmowały istotne miejsce w systemie edukacji religijnej młodego pokolenia. Największą rolę odgrywały szkoły założone przez bractwa cerkiewne przy monasterach: wileńskim św. Ducha i mohylewskim Objawienia Pańskiego. W wileńskiej szkole brackiej wykładowcami byli m.in.: Stefan Zyzani, Cyryl Lukarys, Iwan Borecki, Melecjusz Smotrycki, Teofil Leontowicz. Szkoła dostarczała wielu wybitnych działaczy religijnych i kulturalnych (Sylwester Kossow, Józef Nielubowicz Tukalski, Teodozy Wasilewicz). Jej absolwenci stawali się wykładowcami innych szkół brackich w Rzeczypospolitej20. Trudno sobie wyobrazić dzieje narodu białoruskiego z pominięciem politycznej roli senatorów ruskich z terenów obecnej Białorusi, która była o wiele bardziej znacząca aniżeli ich liczba. Prawosławnym dygnitarzom Wielkiego Księstwa Litewskiego przypadła funkcja kreowania i realizowania wschodniej polityki Rzeczypospolitej. Przy prawosławiu w XVI w. pozostawały tak znakomite białoruskie familie jak: Chodkiewiczowie, Sanguszkowie, Sapiehowie, Siemaszkowie, Słuccy, Sołomereccy, Tyszkiewiczowie, Massalscy, Olelkowicze i wiele innych. Duże znaczenie w rozwoju oświaty i kultury prawosławnej odegrała ruska magnateria. Jej mecenat nad kulturą cerkiewną uwidaczniał się w imponującej działalności wydawniczej i literackiej, świadczącej o dużym ładunku intelektualnym ruskolitewskiego prawosławia. W tym samym czasie nastąpiły, niedoceniane w nauce A. M i r o n o w i c z, Życie monastyczne w dawnej Rzeczypospolitej, [w:] Życie monastyczne w Rzeczypospolitej, red. A. Mironowicz, U. Pawluczuk i P. Chomik, Białystok 2001, s. 42–43; I d e m, Diecezja białoruska w XVII i XVIII wieku, Białystok 2008; W. K o ł b u k, Kościoły wschodnie w Rzeczypospolitej około 1772 roku, Lublin 1998, s. 354–356. 20 A. M i r o n o w i c z, Szkolnictwo prawosławne w Rzeczypospolitej, [w:] Szkolnictwo prawosławne w Rzeczypospolitej, red. A. Mironowicz, U. Pawluczuk i P. Chomik, Białystok 2002, s. 18–39; I d e m, Wykładowcy Akademii Ostrogskiej na tle dziejów szkolnictwa prawosławnego w XVI-wiecznej Rzeczypospolitej, [w:] Akademia Zamojska i Akademia Ostrogska w perspektywie historycznokulturalnej, red. H. Chałupczak, J. Misiągiewicz i E. Balashova, Zamość 2010, s. 205–223. 19
PW46.indb 279
2013-01-05 14:45:51
280
Antoni Mironowicz
polskiej, znaczne osiągnięcia kulturowe społeczności prawosławnej. Pierwsze druki na ziemiach polskich, które ukazały się w Krakowie w latach 1491–1492 były cyrylickimi księgami liturgicznymi, adresowanymi do wyznawców Kościoła wschodniego. To z inspiracji możnych rodów białoruskich dzieło Szwajpolta Fiola kontynuował pochodzący z Połocka absolwent Akademii Krakowskiej, doktor nauk medycznych Uniwersytetu w Padwie, humanista Franciszek Skoryna, który w latach 1517–1519 wydał w Pradze pierwszą Biblię w języku starobiałoruskim. Poza licznymi wydaniami biblijnymi Skoryna wydał, adresowaną do środowiska kupieckiego, Małą księgę podróżną. Patronat hetmana litewskiego Grzegorza Chodkiewicza umożliwił uruchomienie w jego rodzinnej rezydencji w Zabłudowie drukarni ruskiej. Dwaj drukarze Piotr Tymofiejewicz Mścisławiec i Iwan Fiodorow wydali tu w 1569 r. Jewangielije Uczitielnoje, stanowiące zbiór religijnych nauk pomocniczych do poznania tekstów biblijnych. Ewangelia zabłudowska, odpowiednik katolickich i protestanckich Postylli, ukazała się w 12 lat po Postylli Mikołaja Reja i na cztery lata przed wydaniem Postylli Jakuba Wójka21. Najlepszym wskaźnikiem określającym rolę Kościoła prawosławnego w społeczności ruskiej w Rzeczypospolitej jest fakt upowszechnienia wśród wyznawców „wiary greckiej” piśmienności. Znajomość pisma była niemal powszechna wśród warstw posiadających i społeczności miejskiej już w XII–XIII w. Gdy do tego dodamy znajdowanie się w obiegu ponad 50 tysięcy ksiąg liturgicznych 22, możemy sobie uświadomić bogactwo duchowe ówczesnego społeczeństwa. Jedynie w Wielkim Księstwie Litewskim znajdowało się około 500 bibliotek cerkiewnych i klasztornych, liczących od kilku do kilkudziesięciu woluminów23. Największe osiągnięcia myśli prawniczej zostały zawarte w opracowanych i wydanych w latach 1529, 1566, 1588 statutach litewskich. Ten zbiór prawa zwyczajowego zawierał wiele elementów prawodawstwa cerkiewnego. Statuty były rezultatem upowszechnienia się myśli renesansowej wśród Rusinów. Te osiągnięcia kulturalne mogły być uzyskane dzięki Cerkwi prawosławnej. Pod jej wpływem rozwijała się architektura sakralna, malarstwo ikonograficzne, śpiew i piśmiennictwo. Istotny wpływ na ukształtowane się świadomości religijnej i narodowej odegrał w XVII w. władyka białoruski Sylwester Kossow, który napisał Didaskalia, A. M i r o n o w i c z, Powstanie zabłudowskiej oficyny wydawniczej na tle sytuacji wyznaniowej w Wielkim Księstwie Litewskim, „Acta Baltico-Slavica” 1990, t. XIX, s. 245–264. 22 J. K ł o c z o w s k i, Cywilizacja bizantyjsko-słowiańska, [w:] Chrześcijaństwo na Rusi Kijowskiej, Białorusi, Ukrainie i Rosji (X–XVII w), red. J. Kłoczowski, Kraków 1997, s. 95. 23 M.B. T o p o l s k a, Czytelnik i książka w Wielkim Księstwie Litewskim w dobie Renesansu i Baroku, Wrocław 1984, s. 204. 21
PW46.indb 280
2013-01-05 14:45:51
Prawosławie i unia w dziejach narodu białoruskiego
281
albo nauka (Kutein 1637)24. W ciągu dziesięciu lat pełnienia funkcji metropolity biskup białoruski Sylwester Kossow (1647–1657) wspierał działalność licznych drukarń i szkół. Metropolita rozumiał konieczność poszerzenia wiedzy wśród ludności prawosławnej i podniesienia świadomości wyznaniowej. Z jego inicjatywy tylko w monasterze kupiatyckim ukazały się drukiem: Tryfalogion (1647), Psałterz (1650), Nowy Testament z Psałterzem (1652), Bukwar (1653), Leksykon (1653). Z drukarni bractwa mohylewskiego wyszedł drukiem Bukwar (1648), a wileńskiego: Modlitewnik (1652) i Bukwar (1652)25. Nie ulega wątpliwości, że w rozwoju kultury białoruskiej mają swój udział inne wyznania. W miastach białoruskich obok cerkwi fundowano kościoły, świątynie unickie, zbory protestanckie, synagogi i meczety. Patrząc na rolę tych wyznań w formowaniu się świadomości Białorusinów można stwierdzić, że były one traktowane jako własne, rodzime. Taka postawa Białorusinów wynikała z zasady zgodnego współżycia religijnego, wypracowanego w minionych wiekach na obszarze Wielkiego Księstwa Litewskiego, gdzie w okresie największych konfliktów wyznaniowych w Europie stworzony został nowy model tolerancji. Akceptacja innowierców na terenach obecnej Białorusi nie wynikała tylko z ich siły, ale z tradycji historycznej. Przypominano, że w państwie Jagiellonów oprócz katolików i prawosławnych można było spotkać mahometan i przedstawicieli wyznania mojżeszowego. Wzbogacenie owej mozaiki wyznaniowej o luteranów, kalwinów, antytrynitarzy, anabaptystów, arian, menonitów czy kwakrów nie zmieniło w istotny sposób stosunku mieszkańców Wielkiego Księstwa Litewskiego do spraw religijnych. U źródeł panującej tam tolerancji znalazły się historyczne doświadczenia zgodnego współżycia wyznaniowego oraz polityka wyznaniowa wielkich książąt litewskich w XIV i XV w. Liczne alianse małżeńskie i stała obecność kultury ruskiej w granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego czyniła z prawosławia religię własną a nie obcą. Doświadczenia tolerancji z Wielkiego Księstwa Litewskiego wpłynęły w XVI w. na jej teoretyczny i faktyczny charakter w całej Rzeczypospolitej. W czasach kontrreformacji, tam gdzie nie można było zmusić innowierców do przyjęcia katolicyzmu, stawiano na nieunikniony kompromis, zapewniając im ograniczoną tolerancję26. Nic też dziwnego, że Rzeczpospolita, I. S a w i e r c z a n k a, Silwiestr Kosaū, „Bielaruski Histaryczny Czasopis” 1995, nr 3, s. 180–181; A. M i r o n o w i c z, Sylwester Kossow, władyka białoruski, metropolita kijowski, Białystok 1999, s. 17–18. 25 A. J a b ł o n o w s k i, Akademia Kijowsko-Mohyńska. Zakres cywilizacji zachodniej na Rusi, Kraków 1899–1900, s. 134–135; A. M i r o n o w i c z, Bractwa cerkiewne w Rzeczypospolitej, Białystok 2003, s. 64–65. 26 J. T a z b i r, Specyfika polskiej tolerancji, [w:] Naród–Kościół–Kultura. Szkice z historii Polski, Lublin 1986, s. 63–64; J. K ł o c z o w s k i, Tolerancja w Rzeczypospolitej polsko-litewskiej z 1573 24
PW46.indb 281
2013-01-05 14:45:51
282
Antoni Mironowicz
a zwłaszcza obszary Wielkiego Księstwa Litewskiego, traktowane były jako azyl przez wszystkich dysydentów religijnych ówczesnej Europy. Na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego można było spotkać francuskich hugenotów, angielskich kwakrów i jezuitów, holenderskich menonitów, niemieckich Luteran, włoskich antytrynitarzy, rosyjskich sekciarzy czy hiszpańskich żydów. Antytrynitarz Marcin Ruar z Holandii napisał, że przybył do Rzeczypospolitej z powodu złotej wolności sumienia, umocowanej konfederacjami stanów królestwa i uroczystymi przysięgami królów27. Inną cechę specyfiki tolerancji wyznaniowej stanowił fakt sprawowania mecenatu przez możnowładców i szlachtę nad innowiercami. Menonici holenderscy byli wykorzystywani przez biskupów łacińskich w osuszaniu gruntów. W dobrach Radziwiłłowskich (Zabłudów, Nieśwież, Słuck) eksponowane stanowiska piastowali arianie (Zbigniew Morsztyn, Samuel Przypkowski). Ważne funkcje pełnili bracia polscy w dobrach katolickiej i prawosławnej magnaterii28. Edykty królewskie na ziemiach ruskich Księstwa Litewskiego w sprawie usunięcia braci polskich z 1658 r. nie były w ich dobrach zawsze przestrzegane. Na pozostałych obszarach Rzeczypospolitej taka obrona innowierców skazanych na banicję nie była możliwa. W części historiografii białoruskiej (L. Horoszka, J. Chadyka, S. Morozowa, G. Sahanowicz) powszechnie panuje podgląd o wielkim wpływie Cerkwi unickiej na rozwój świadomości narodowej jej wyznawców. Pogląd ten trudno zaakceptować zważywszy na silną latynizację i polonizację tego obrządku na terenach obecnej Białorusi po 1720 r. W XIX w. zlatynizowany i spolonizowany obrządek unicki nie był traktowany równoprawnie z obrządkiem rzymskokatolickim. Nie można tego zjawiska wytłumaczyć tylko walką o rząd dusz między obydwoma odłamami Kościoła katolickiego. Dobrowolna i przymusowa konwersja unitów na obrządek łaciński tkwiła w relacjach nie tylko wyznaniowych. Różnice językowe, etniczne, kulturowe pozostawały nadal barierą do równego traktowania katolików obrządku wschodniego. Nierówne traktowanie unitów dotyczyło spraw prawnych, uposażenia materialnego i życia codziennego. Zjawisko takie występowało w sytuacji, kiedy wśród duchowieństwa unickiego ukształtowała się świad mość, że są częścią duchowieństwa katolickiego. Niestety, takiego rozumienia jedności stanu duchownego nie było wśród kleru łacińskiego. Reformy synodu zamojskiego nie połączyły wschodniej i zachodniej tradycji chrześcijańskiej a doprowadziły do marginalizacji wschodniej obrzędowości i kultury. Reformy z 1720 r. wprowadziły roku o zachowaniu pokoju religijnego, [w:] Historia Europy Środkowo-Wschodniej, t. II, red. J. Kłoczowski, Lublin 2000, s. 88–112. 27 J. T a z b i r, Specyfika polskiej tolerancji…, s. 64. 28 J. T a z b i r, Bracia polscy w służbie Radziwiłłów w XVII w., „Miscellanea Historico-Archivistica”1989, t. III, s. 141–158.
PW46.indb 282
2013-01-05 14:45:51
Prawosławie i unia w dziejach narodu białoruskiego
283
do życia liturgicznego unitów elementy obrzędowości łacińskiej: msze czytane, odmawianie różańca, modlitwy „Anioł Pański”, święta charakterystyczne dla wyznawców Kościoła rzymskokatolickiego (np. Niepokalane Poczęcie NMP), łacińską ikonografię i wystrój wnętrza świątyni. Procesy te nie doprowadziły do równego traktowania unitów przez rzymskich katolików, ani też nie wpłynęły na umocnienie się własnej tożsamości narodowej grekokatolików na Białorusi. Ukazanie wpływu poszczególnych wyznań na kształtowanie się świadomości narodowej mieszkańców Białorusi w XIX i XX w. nie jest zadaniem łatwym. W tych to bowiem stuleciach formowała się współczesna świadomość narodowa Białorusinów. Zjawiska tego w odniesieniu do XIX w. nie można rozpatrywać w oderwaniu od prezentacji ogólnej struktury narodowościowej. Zdobycze terytorialne Rosji w XVIII i XIX w. spowodowały, że w jej granicach znaleźli się mieszkańcy innych wyznań chrześcijańskich i niechrześcijańskich. W 1796 r. na ogólną liczbę 41 175 tys. ludności imperium Rosjanie stanowili 48,9%. Oprócz Rosjan w granicach państwa mieszkali Ukraińcy (19,8%), Białorusini (8,3%), Polacy (6,2%), Tatarzy (2,2%), Finowie (2,2%), Litwini (2,0%), Łotysze (1,7%), Żydzi (1,4%), Estończycy (1,2%), Mordwini (0,8%), Czuwasze (0,8%), Niemcy (0,6%), Baszkirzy (0,5%), inne narodowości (2,9%). Podział narodowościowy przekładał się na podział wyznaniowy. Wyznawcami prawosławia byli w większości przeważnie Rosjanie, Ormianie, Białorusini i Ukraińcy. Część ludności z obecnej Białorusi i Ukrainy była grekokatolikami, a część Rosjan – staroobrzędowcami. Polacy, Litwini oraz część Niemców i Ormian była wyznania rzymskokatolickiego. Wyznania protestanckie dominowały wśród Łotyszów, części Niemców, Finów i Estończyków. Islam wyznawali Tatarzy i inne ludy w części azjatyckiej Rosji. Judaizm dominował wśród ludności żydowskiej. Pozostałe ludy wyznawały buddyzm, lamaizm i religie pogańskie29. W przypadku ziem białoruskich problem świadomości narodowej ich mieszkańców w XIX w. możemy analizować za pomocą wskaźnika językowego i religijnego. Oba z nich nie dają pełnej podstawy do określenia dokładnej struktury narodowościowej ludności Białorusi. Przy niskiej świadomości narodowej ludności chłopskiej jako wyznacznik przyjęto kryterium językowe. W świetle spisu z 1897 r. w pięciu guberniach w skład, których wchodziły ziemie obecnej Białorusi, ludność białoruskojęzyczna liczyła 73,3% (4 756,8 tys.) ogólnej liczby mieszkańców. Z wyjątkiem guberni grodzieńskiej, gdzie spis wykazał około 50% ludności białoruskojęzycznej, w pozostałych czterech guberniach zdecydowanie przeważała ludność, dla której język ruski (starobiałoruski) był językiem ojczystym.
W.M. B a b u z a n, Narody Rossii w pierwoj połowinie XIX w. Czisliennost’ i etniczeskij sostaw, Moskwa 1992, s. 125; P. E b e r h a r d t, Geografia ludności Rosji, Warszawa 2002, s. 87–88. 29
PW46.indb 283
2013-01-05 14:45:51
284
Antoni Mironowicz
Spis wykazał zaledwie 155 tys. ludności polskojęzycznej30. Kryterium językowe nie może być jedynym przy określeniu narodowości mieszkańców Białorusi. O wiele bardziej klarowne przy ustaleniu składu narodowościowego mieszkańców Białorusi w końcu XIX w. było kryterium wyznaniowe. W świetle wyników spisu z 1897 r. prawosławie wyznawało 4,6 milionów mieszkańców. Wyznanie to utożsamiano z Białorusinami i z napływową ludnością rosyjską. Spis wykazał 880 tys. wyznawców Kościoła rzymskokatolickiego, z czego 725 tys. katolików używało, na co dzień języka białoruskiego31. Mimo to na obszarze etnicznie białoruskim Kościół rzymskokatolicki był określany jako Kościół polski. Ludność wyznania rzymskokatolickiego, posługująca się językiem białoruskim, nie identyfikowała się z narodem białoruskim. Według ustaleń W. Wakara jedynie 40,8 tys. katolików nie uważało się za Polaków32. Różnice w liczbie katolików narodowości białoruskiej powstały z faktu, że ludność wiejska tego wyznania automatycznie została zakwalifikowana do grupy białoruskojęzycznej. Ziemiaństwo i inteligencja wyznania katolickiego posługiwała się językiem polskim. Polaryzacja narodowościowa powstała nie na podstawie języka i kultury, a wyznania. Wyznawcy prawosławia stawali się Białorusinami, a wierni Kościoła rzymskokatolickiego Litwinami i Polakami. Ludność katolicka, która w spisie z 1897 r. została zakwalifikowana jako białoruskojęzyczna czy białoruskiego pochodzenia, w następnych latach stała się nośnikami polskich idei narodowych. Dowodem na to było opowiedzenie się w latach 1918–1921 katolickiej ludności chłopskiej na terytorium zachodniej i środkowej Białorusi za państwowością polską33. * Za panowania Pawła I i Aleksandra I unici znaleźli się w pełnej zależności od Kościoła łacińskiego. Problem ten zrozumiała hierarchia unicka, która odzyskawszy wpływ na politykę personalną i obsadę beneficjów, zaczęła na początku XIX w. wracać do wschodniej tradycji cerkiewnej. Abp Herakliusz Lisowski wyprosił u cara rozdział Kolegium Rzymskokatolickiego na dwa departamenty: rzymskokatolicki i unicki. Władyka Lisowski po otrzymaniu godności metropolity sam zaczął wyznaczać kandydatów na biskupów. Metropolita dążył do ograniczenia wpływów tych bazylianów, którzy opowiadali się za latynizacją liturgii unickiej. Politykę jego kontynuował metropolita Józef Bułhak, dążąc P. E b e r h a r d t, Problematyka narodowościowa Białorusi w XX wieku, [w:] Białoruś, Czechosłowacja, Litwa, Polska, Ukraina. Mniejszości w świetle spisów statystycznych XIX–XX w., red. J. Skarbek, Lublin 1996, s. 11. 31 Ibidem, s. 12. 32 W. W a k a r, Rozwój terytorialny narodowości polskiej. Statystyka narodowościowa kresów wschodnich, cz. III, Kielce 1918, tabela 2. 33 P. E b e r h a r d t, Problematyka narodowościowa Białorusi…, s. 14. 30
PW46.indb 284
2013-01-05 14:45:51
Prawosławie i unia w dziejach narodu białoruskiego
285
do zachowania odrębności obrządku unickiego. Zadanie to było szczególnie trudne, albowiem wykształceni w polskiej kulturze bazylianie opowiadali się za wejściem unitów do Kościoła łacińskiego i deklarowali swoją przynależność do narodowości polskiej. Unickie duchowieństwo świeckie, niechętne ekspansji rzymskokatolickiej i wsparte lokalnym patriotyzmem, coraz częściej wyrażało chęć połączenia się z prawosławiem. Samodzielności obrządku unickiego broniła jedynie część hierarchii i absolwenci seminarium w Połocku34. Powstaje pytanie o przyczyny takiego zwrotu w postawie elit społeczeństwa unickiego na obszarze obecnej Białorusi. W latach dwudziestych XIX w. pojawili się pierwsi propagatorzy białoruskiej idei narodowej. Wśród studentów pochodzenia białoruskiego w Wilnie i Petersburgu kształtowało się poczucie odmienności od Polaków i Rosjan. Opisywano odrębność języka, kultury i etnografii białoruskiej, wskazywano na Wielkie Księstwo Litewskie jako własną ojczyznę. W tej części Europy był to okres przejścia od narodów kulturowych do politycznych, gdzie religia miała spełniać istotną rolę. Upadek Rzeczypospolitej spowodował, że zabrakło instytucji państwowych, które mogłyby integrować zróżnicowane wewnętrznie społeczeństwo. W państwie carów słabe ruchy narodowe nie mogły objąć wszystkich mieszkańców ziem białoruskich. Masy chłopskie własną tożsamość kulturową budowały na wspólnocie lokalnej. Ich ojczyzną była ojczyzna regionalna, nie ideologiczna. Problem idei narodowej ograniczał się do elit społeczeństwa. Ich głosicielami była początkowo szlachta i ziemiaństwo. Dopiero w ciągu XIX w., wraz z rozwojem idei narodowych, ich nosicielami stała się inteligencja. Szlachta i ziemiaństwo w hasłach narodowych zaczęły upatrywać czynnik destabilizacji społecznej, grożącej utratą ich dominującej pozycji w społeczności lokalnej. Pojawienie się tendencji rusyfikacyjnych wymusiło zmianę postawy świadomych elit polskich na Białorusi oraz zaangażowanie się duchowieństwa łacińskiego i części unickiego w polski ruch narodowy. Działacze ci uważali, że tendencjom rusyfikacyjnym może przeciwstawić się jedynie nowoczesna idea narodowa. Kształtował się wówczas typ Polaka katolika, który był trudny do zaakceptowania dla wszystkich unitów. Rozdarcie wewnętrzne unitów było widoczne, zwłaszcza za panowania Mikołaja I, kiedy Cerkiew unicka stała się terenem rywalizacji polskich i rosyjskich ruchów narodowych, Kościoła łacińskiego i prawosławnego. Podstawową masę wiernych obrządku unickiego stanowili chłopi. Dla tej grupy społeczeństwa, pozostającej we wspólnocie regionalnej, obca była nowoczesna idea narodowa. Problem haseł narodowych dotyczył wykształconych w polskich i rosyjskich
A. M i r o n o w i c z, Kościół prawosławny na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, Białystok 2005, s. 35–40. 34
PW46.indb 285
2013-01-05 14:45:52
286
Antoni Mironowicz
placówkach oświatowych Białorusinów, głównie wyznania unickiego i rzymskokatolickiego. W tej sytuacji w środowisku duchownych unickich zrodził się ruch, który opowiadał się za zjednoczeniem z Kościołem prawosławnym. Działacze ci byli przeciwni polskiej dominacji kulturowej i religijnej. W ich świadomości tworzyło się poczucie odrębności wobec polskich interesów narodowych i kościelnych, które coraz częściej były artykułowane wśród duchowieństwa łacińskiego i bazylianów. Za zbliżeniem z prawosławiem opowiadali się między innymi profesor Michał Bobrowski (duchowny unicki), Wasyl Łużyński, Jozafat Żarski, Antoni Zubko i inni35. Walka z wpływami polskimi i łacińskimi nieuchronnie prowadziła do zbliżenia z prawosławiem, a w konsekwencji do powrotu unitów do prawosławia. Jednym z działaczy tego ruchu był Józef Siemaszko, syn duchownego unickiego, absolwent Głównego Seminarium w Wilnie i przedstawiciel unickiego departamentu w kolegium rzymskokatolickim w Petersburgu36. Podjęcie działalności w kierunku zjednoczenia unitów z Cerkwią prawosławną napotkało szereg przeciwności. Przeciwne zjednoczeniu było duchowieństwo rzymskokatolickie i znaczna część unickiego. Niekonsekwentną politykę w stosunku do unitów prowadziła hierarchia Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego i administracja carska. Jedynie dzięki determinacji i zdolnościom organizacyjnym Józefa Siemaszki udało się zahamować latynizację obrządku unickiego i zainteresować planem zjednoczenia swych współwyznawców oraz wpływowych osób w Moskwie i Petersburgu37. W 1828 r. nastąpiły pierwsze istotne posunięcia oddzielające unitów od katolików, poprzez powołanie niezależnego od Kolegium Rzymskokatolickiego Greckokatolickiego Kolegium Duchownego i reorganizację struktur diecezjalnych38. Z czterech diecezji unickich utworzono dwa biskupstwa: białoruskie z siedzibą w Połocku i litewskie z rezydencją w monasterze w Żyrowicach. W przeciwieństwie do hierarchii Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej Józef Siemaszko stopniowo wprowadzał zmiany w systemie zarządzania instytucjami cerkiewnymi, w obrzędach, tradycji i liturgii, np. poprzez zakaz wysyłania unitów do seminarium katolickiego w Wilnie, utworzenie seminarium unickiego w Żyrowicach, Z. S z y b i e k a, Historia Białorusi 1795–2000, Lublin 2002, s. 72. Dane o życiu Józefa Siemaszki zostały zaczerpnięte z opracowanych przez niego zapisów, por.: I. S i e m a s z k o, Zapiski mitropolita litowskogo izdannyja Impieratorskoju Akadiemijeju Nauk po zawieszczaniju awtora, t. I, Sankt-Petersburg 1893. Biografia Józefa Siemaszki znajduje się w Podręcznej Encyklopedii Katolickiej, t. XXXV–XXXVI, Warszawa 1912. 37 W.F. B a c i a n o w s k i, Iosif Siemaszko i wozsojedinienije unitow, „Istoriczeskij Wiestnik”1893, t. XIV, s. 866. 38 E. L i k o w s k i, Dzieje Kościoła Unickiego na Litwie i Rusi w XVIII i XIX stuleciu, cz. II, Warszawa 1906, s. 59–60. 35
36
PW46.indb 286
2013-01-05 14:45:52
Prawosławie i unia w dziejach narodu białoruskiego
287
oparcie szkolnictwa unickiego na systemie szkolnictwa prawosławnego, zrównanie prawne unitów z prawosławnymi w szkołach. Wprowadzone w latach 1828–1829 zmiany doprowadziły do odseparowania się hierarchii unickiej od rzymskokatolickiej, zorganizowania własnego szkolnictwa i wzrostu nastrojów proprawosławnych wśród duchowieństwa i wiernych Cerkwi greckokatolickiej39. W ten sposób Mikołaj I wykorzystał dążenie unitów do samodzielności i odizolował ich od wpływów Kościoła rzymskokatolickiego. W celu wprowadzenia powyższych zmian w Kościele unickim, Józef Siemaszko konsekrował w styczniu 1834 r. trzech biskupów pomocniczych: Wasylego Łużyńskiego, Jozafata Żarskiego i Antoniego Zubka. Sam biskup litewski przeprowadzał wizytacje cerkwi unickich, badając stosunek duchowieństwa i wiernych do jego reform. Podczas wizytacji zbierał również podpisy duchownych pod aktem deklaracji przyłączenia do Cerkwi prawosławnej. Przeciwników zjednoczenia spotykały represje ze strony biskupa Józefa. Represje spowodowały usunięcie z parafii 130 dziekanów, niechętnych reformom władyki litewskiego i zamknięcie ich w klasztorach40. Reakcją na działalność Siemaszki były protesty wiernych części parafii unickich, zwłaszcza na Białostocczyźnie, np. w 1838 r. w Kleszczelach. 3 marca 1838 r. Józef Siemaszko został przewodniczącym Kolegium Greckokatolickiego. Z tego roku posiadamy szczegółowe dane o stosunku duchowieństwa unickiego do idei zjednoczenia. W diecezji litewskiej z 1 857 duchownych za zjednoczeniem opowiedziało się 760, a w białoruskiej z 680 podpisy złożyło jedynie 18641. Antyprawosławne nastawienie duchowieństwa w diecezji białoruskiej było wynikiem działalności biskupa połockiego Smaragda. Ażeby zmienić tę sytuację, Siemaszko na początku 1839 r. udał się z biskupem brzeskim Antonim Zubko do Połocka, gdzie przeprowadził szeroką agitację za zjednoczeniem. 12 lutego 1839 r. zebrał się sobór, w którym wzięli udział: biskup litewski – Józef Siemaszko, połocki – Bazyli Łużyński i brzeski – Antoni Zubko, 24 wyższych duchownych oraz przedstawiciele społeczności świeckiej. Na soborze H. D y l ą g o w a, Dzieje unii brzeskiej, Warszawa 1996, s. 83–84; A. M i r o n o w i c z, Kościół prawosławny na ziemiach…, s. 41–44. 40 T. Ś l i w a, Kościół greckokatolicki na „ziemiach zabranych” (1815–1839) i Kościół greckokatolicki w Królestwie Polskim (1815–1875), [w:] Historia Kościoła w Polsce, t. II, cz. 1, red. B. Kumor, Z. Obertyński, Poznań 1979, s. 499; A. M i r o n o w i c z, W związku z 150 rocznicą synodu połockiego (1839–1989), [w:] Chrześcijaństwo w Związku Radzieckim w dobie pierestrojki i głasnosti, red. W. Grzeszczak, E. Śliwek, Pieniężno 1992, s. 142; B. K u m o r, Historia Kościoła, t. VII, Lublin 2001, s. 114; M. R a d w a n, Carat wobec Kościoła greckokatolickiego w zaborze rosyjskim 1796–1839, Roma–Lublin 2001, s. 52–54. 41 T. Ś l i w a, Kościół greckokatolicki..., s. 502; A. M i r o n o w i c z, W związku z 150 rocznicą..., s. 143; B. K u m o r, op. cit., t. VII, s. 114. 39
PW46.indb 287
2013-01-05 14:45:52
288
Antoni Mironowicz
proklamowany został akt zjednoczenia, który został podpisany przez jego uczestników. Jednocześnie skierowano pismo do Synodu i cara Mikołaja I z prośbą o przyjęcie do Cerkwi prawosławnej. Do pisma dołączono wykaz 1305 osób duchownych, deklarujących się za ideą połączenia. Zjednoczenia z prawosławiem nie poparło 593 duchownych unickich42. Przy analizie ostatniego okresu dziejów unii na Białorusi nasuwa się pytanie, dlaczego wyznanie greckokatolickie nie wpłynęło na rozwój świadomości narodowej Białorusinów. Unia mogła funkcjonować jedynie w Rzeczypospolitej, kiedy zachowywała swoją wyraźną odrębność kulturowo-obrzędową. W absolutystycznym państwie carów zachowanie swojej niezależności nie było możliwe. Osłabienie pozycji Kościoła katolickiego i unickiego po jego zaangażowaniu się w polskie sprawy narodowe, przyspieszyło opowiedzenie się części unitów za jednością z Rosyjską Cerkwią Prawosławną. Unia została zlikwidowana na Białorusi, zanim białoruscy unici uwolnili się spod kurateli Kościoła rzymskokatolickiego i powołane zostały pełne niezależne struktury organizacyjne. Ci z mieszkańców guberni białoruskiej, którzy nigdy nie uważali się za Polaków lub Rosjan, znaleźli się w nowej rzeczywistości religijnej. Zamiast polonizacji i latynizacji ich życia religijnego nastąpił okres jego stopniowego rusyfikowania. W konsekwencji o wyborze wyznania decydował ich stan świadomości religijnej i dystansu do kultury łacińskiej. Część unitów zasiliła Kościół rzymskokatolicki i w następnych pokoleniach poddana była oddziaływaniu polskiego ruchu narodowego. Uniccy Białorusini, którzy powrócili do prawosławia, jedynie w nieznacznym stopniu opowiedzieli się za rosyjską ideą narodową. Dystans językowy i kulturowy, pomimo jedności wyznania okazał się zbyt duży, by nastąpiła natychmiastowa likwidacja odrębności narodowej. Najdobitniej swoją opinię o negatywnej roli Kościoła rzymskokatolickiego do kultury białoruskiej wyraził Adam Mickiewicz. W jednym z wykładów wygłoszonych przez poetę z katedry Collège de France ukazany został dramatyczny proces wypierania na terenie ziem wschodnich starobiałoruszczyzny przez język polski. „Dola polszczyzny przed wiekiem XVI – zauważył Mickiewicz – okazała się jakże smutna i jakże bardzo pozostawała ona w tyle za ruszczyzną, będącą mową dworu i wojska, mową, w której pisano prawa i układano statuty! Podczas gdy tamta zdążyła się już posunąć w rozwoju, dialekt polski, jakkolwiek rozciągał się szeroko aż po Śląsk, nie miał bytu urzędowego i prawnego: Kościół go odepchnął, nie był dopuszczony do prawodawstwa. Bywały w języku polskim statuty i przywileje prowincjonalne, ale na ogół prawa kanoniczne i państwowe pisano po łacinie. Wkrótce role się odwróciły: Jakaż to – zapytywał Mickiewicz – siła E. L i k o w s k i, Dzieje Kościoła unickiego na Litwie i Rusi w XVIII i XIX wieku, t. II, Warszawa 1906, s. 107–108; H. D y l ą g o w a, Dzieje unii brzeskiej..., s. 89–90. 42
PW46.indb 288
2013-01-05 14:45:52
Prawosławie i unia w dziejach narodu białoruskiego
289
wstrząsnęła narodowością polską i popchnęła ją ku ziemiom ruskim, wypierając narodowość i język ruski aż za Dniepr? I odpowiada: Siła ta nie wyrosła z polskiego gruntu, wypływała ona z bardzo daleka, była wynikiem zbiegu okoliczności i nie mających żadnego na pozór związku z dziejami Polski: oto Kościół wziął na siebie dzieło rozniesienia szeroko mowy polskiej, którą przedtem sam przez długi czas w Polsce przytłumiał”43. * Rosyjska Cerkiew Prawosławna również nie stała się źródłem odrodzenia narodowego Białorusinów. Początkowo miejscowa Cerkiew prawosławna zachowała dawne tradycje i obrzędowość. Do powstania listopadowego władze carskie nie wykorzystywały Cerkwi do polityki państwowej, a wpływy Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej nie były tak silne na Białorusi. Dopiero po likwidacji unii prawosławie stało się wyznaniem panującym na Białorusi, a jego rola w społeczeństwie znacznie wzrosła. Rosyjska Cerkiew Prawosławna była w XIX w. największą wspólnotą wyznaniową na terenie Rosji oraz terenach obecnej Białorusi i Ukrainy44. Za panowania Aleksandra I (1800–1824) Rosja prowadziła politykę tolerancyjną wobec innowierców. W czasach Mikołaja I carat, w celu zapewnienia sobie przychylności ludności rosyjskiej, popierał ideologię państwa prawosławnego opartego na symbiozie „prawosławia, samowładztwa i narodowości”. W odróżnieniu od poprzednika, car Mikołaj I wspierał tendencje integrystyczne w Cerkwi prawosławnej. W II połowie XIX stulecia zaczęły się kształtować ruchy narodowe na obszarze Cesarstwa Rosyjskiego i nastąpiła bliska korelacja między narodowością a religią45. Ważnym elementem tworzenia więzi mieszkańców imperium stało się ukształtowanie wśród części Litwinów, Białorusinów i Ukraińców świadomości ich historycznej wspólnoty z Rosją i Rosyjską Cerkwią Prawosławną. W ramach tej polityki władze rosyjskie narzuciły ośrodkom prawosławnym na Białorusi ustrój synodalno-konsystorski, likwidując ich odrębność prawną A. M i c k i e w i c z, Dzieła, t. IX, Warszawa 1955. O roli Cerkwi prawosławnej w dziejach państwa rosyjskiego por.: L. B a z y l o w, Historia Rosji, t. I–II, Warszawa 1983; L. K u c h a r z e w s k i, Od białego caratu do czerwonego, t. I–II, Warszawa 1990; J. O c h m a ń s k i, Dzieje Rosji do roku 1861, Warszawa 1986; R. P i p e s, Rosja carów, Warszawa 1990; J.C. R o b e r t i, N. S t r u v é, D. P o p i e l o v s k i, Historie de l’Église russe, Paris 1989; W.A. S e r c z y k, Poczet władców Rosji, Londyn 1992; Z. W ó j c i k, Dzieje Rosji 1533–1801, Warszawa 1981; A. M i r o n o w i c z, Cerkiew prawosławna w dawnej i we współczesnej Rosji, [w:] Bizancjum – Prawosławie – Romantyzm. Tradycja wschodnia w kulturze XIX wieku, pod red. K. Korotkicha i J. Ławskiego, Białystok 2004. 45 A. de L a z a r i, Narodowość oficjalna, [w:] Idee w Rosji. Leksykon rosyjsko-polsko-angielski, red. Andrzej de Lazari, t. I, Warszawa 1999, s. 280; K. B ł a c h o w s k a, Wiele historii jednego państwa. Obraz dziejów Wielkiego Księstwa Litewskiego do 1596 roku w ujęciu historyków polskich, rosyjskich, ukraińskich, litewskich i białoruskich w XIX wieku, Warszawa 2010, s. 71–72. 43
44
PW46.indb 289
2013-01-05 14:45:52
290
Antoni Mironowicz
i organizacyjną. Od współzarządzania Cerkwią został odsunięty element świecki, w tym bractwa cerkiewne. Kościół prawosławny na ziemiach białoruskich zatracił swoją kulturową specyfikę i organizacyjną niezależność, stając się częścią Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej. Od godności cerkiewnych odsunięto miejscowych duchownych, a na ich miejsce sprowadzono duchowieństwo rosyjskie, które ujednolicało życie parafialne i klasztorne według praw kanonicznych i zwyczajów obowiązujących w Cerkwi rosyjskiej. Polityka unifikacyjna doprowadziła do zlikwidowania miejscowej tradycji, lokalnej kultury cerkiewnej i charakterystycznej dla ziem białoruskich obrzędowości46. Po likwidacji unii nie zmieniła się sytuacja materialna Cerkwi prawosławnej. Władze narzuciły ziemiaństwu obowiązek budowania świątyń, utrzymania duchownych i szkół cerkiewnych. Ziemiaństwo wyznania katolickiego nie było zainteresowane w rozwoju prawosławia. W tej sytuacji w 1842 r. rząd carski odebrał majątki duchowieństwu i przejął obowiązek utrzymania kleru Kościoła prawosławnego i rzymskokatolickiego. Decyzja ta nie zrównała duchownych prawosławnych z katolickimi. Większość wyznawców prawosławia stanowiła ludność wiejska, a katolicyzmu – ziemiaństwo i szlachta. Ci ostatni szczodrze wspierali materialnie i politycznie duchowieństwo łacińskie. W świadomości społecznej prawosławie pozostało wyznaniem ludu, a katolicyzm wyznaniem szlachty. Rząd carski, wbrew panującej w historiografii polskiej opinii, nie troszczył się o status materialny Cerkwi prawosławnej. W polityce władz carskich ważniejsze było oczyszczenie białoruskiego prawosławia z miejscowych tradycji i narzucenie mu wielkoruskiej tradycji religijnej. Politykę tę realizowano poprzez zrusyfikowane duchowieństwo i nakazy administracyjne. Odrodzenie białoruskiej prawosławnej tradycji religijnej sprzed 1795 r. nie było możliwe. Od 1840 r. duchowni prawosławni stracili prawo wygłaszania kazań po białorusku. Duchowni prawosławni, często pochodzący z rodzin unickich, zostali zastąpieni na Białorusi klerem o mentalności wielkoruskiej. Kler rosyjski i zrusyfikowane duchowieństwo miejscowego pochodzenia nie reprezentowało białoruskich interesów narodowych. Lud białoruski, wyznania prawosławnego był traktowany przez duchowieństwo i administrację carską za społeczność rosyjską47. Cerkiew O dziejach Kościoła prawosławnego do 1918 r. por.: L. B i e ń k o w s k i, Organizacja Kościoła wschodniego w Polsce, [w:] Kościół w Polsce. Studia nad historią Kościoła katolickiego w Polsce, red. J. Kłoczowski, t. II, cz. 2, Kraków 1969, s. 781–1049; A. M i r o n o w i c z, Kościół prawosławny na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej (1596–1918), [w:] Prawosławie. Światło wiary i zdrój doświadczenia, red. K. Leśniewski, J. Leśniewska, Lublin 1999, s. 473–548; I d e m, Kościół prawosławny w dawnej Rzeczypospolitej, Białystok 2001; I d e m, Kościół prawosławny w Polsce, Białystok 2006. 47 R. R a d z i k, Rozwój narodowy społeczności polskiej i białoruskiej w okresie zaborów, [w:] Historycy wobec problemów tożsamości narodowej i europejskiej – między nacjonalizmem 46
PW46 .indb 290
2013-01-05 14:45:52
Prawosławie i unia w dziejach narodu białoruskiego
291
prawosławna na tych terenach stała się realizatorem polityki imperialnej państwa. Elementy rusyfikujące można dostrzec w wprowadzeniu wielkoruskiej obrzędowości, negacji lokalnych tradycji religijnych, charakterze szkolnictwa cerkiewnego czy współorganizowaniu z instytucjami państwowymi obchodów rocznic związanych z historią Rosji, np.: 300-lecia panowania dynastii Romanowych w 1913 r., 100-lecia urodzin Aleksandra Puszkina, 50-lecia zwolnienia chłopów z pańszczyzny, 10-lecia powołania eparchii grodzieńskiej. Pomimo tych negatywnych dla białoruskiego odrodzenia narodowego zjawisk w Cerkwi prawosławnej, nie można zgodzić się z tezą Ryszarda Radzika, że unia i katolicyzm dawały Białorusinom więcej szans na osiągnięcie narodowej tożsamości, aniżeli zależne od państwa prawosławie48. Teza ta nie znajduje potwierdzenia w rozwoju białoruskiego ruchu narodowego. Elity katolickie czuły się przedstawicielami narodu polskiego lub litewskiego. Roli Cerkwi unickiej na Białorusi nie można porównywać z wkładem duchownych unickich w rozwój ukraińskiej świadomości narodowej w Galicji. W okresie, kiedy kształtowały się nowożytne ruchy narodowe w tej części Europy, unitów na terytorium ziem białoruskich już nie było. Większość Białorusinów w XIX w. znajdowała się w strukturach Cerkwi prawosławnej. Procesy rusyfikacyjne, wpierane przez państwo, nie zdołały zniszczyć świadomości narodowej wiernych. Fakt ten znajduje potwierdzenie w aktywnym udziale Białorusinów wyznania prawosławnego w ruchu narodowym w czasie I wojny światowej i okresie międzywojennym. Trzeba pamiętać, że świadomość narodowa prawosławnych Białorusinów kształtowała się w trudniejszych warunkach, albowiem ich wyznanie było utożsamiane z panującą religią zaborcy. Na terenie ziem białoruskich, w warunkach społeczeństwa przedindustrialnego, trudno było rozwijać jakiekolwiek idee narodowe a białoruską w szczególności. Osoby, które wyszły z tego środowiska, znalazły się w sferze oddziaływania polskich i rosyjskich haseł narodowych. Tylko nieliczni z wychodźców stali się nośnikami białoruskiego ruchu narodowego. Prawosławni Białorusini z rezerwą odnosili się do wielkoruskiego imperializmu. Ludność wiejska wyznania prawosławnego, pozbawiona swych elit, nie była przygotowana do przyjęcia haseł narodowych, zwłaszcza że pierwsi twórcy dziewiętnastowiecznej literatury białoruskiej byli wyznania katolickiego. Ich twórczość nie przeciwstawiała się kulturze polskiej, trwając z nią w nierozerwalnym związku. Z tego powodu białoruskojęzyczna literatura, przepełniona polskością, nie była zrozumiała dla białoruskich mas chłopskich, pozbawionych własnej inteligencji i silnego mieszczaństwa. a uniwersalizmem XVIII–XX wiek. „Materiały Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej”, t. I, red. J. Kłoczowski, Lublin 1992, s. 42–43. 48 Ibidem, s. 40.
PW46 .indb 291
2013-01-05 14:45:52
292
Antoni Mironowicz
Większość ludności ziem białoruskich (Białorusinów), zawieszonych między polskością a rosyjskością, nie była zainteresowana jakimikolwiek ideami narodowymi. Społeczność prawosławna broniła swego etnicznego pochodzenia w poczuciu obcości wobec Polaków i Rosjan. Cerkiew prawosławna, posiadająca w drugiej połowie XIX w. rosyjski charakter narodowy, nie zmieniła mentalności Białorusinów. Ich siłą okazała się odporność etnicznego, chłopskiego społeczeństwa na nowożytne hasła narodowe. Polonizowały i rusyfikowały się jedynie osoby, które opuściły swoje etniczne terytoria. Nieliczna inteligencja i szlachta z ukształtowaną białoruską świadomością narodową nie mogła zmienić ogólnego procesu. Sytuacja odmieniła się dopiero, kiedy po upadku imperium rosyjskiego pojawiły się próby budowy własnej białoruskiej państwowości. Wstrząs wywołany I wojną światową w istotny sposób wpłynął na świadomość mas białoruskich. Białorusini wyznania prawosławnego znaleźli się wówczas wśród budowniczych swej państwowości i coraz częściej opowiadali się za nadaniem życiu religijnemu charakteru narodowego. W społeczności białoruskiej kształtowało się pojęcie jedności Białorusina i prawosławnego. Wraz z upadkiem państwa rosyjskiego czynnik wyznaniowy stał się elementem odróżniającym Białorusinów od ludności polskiej. Podsumowując należy stwierdzić, że w XIX w. żadne wyznanie występujące na Białorusi nie sprzyjało białoruskiemu odrodzeniu narodowemu. Mitem jest wskazywanie na Cerkiew unicką jako źródło odrodzenia narodowego. Obrządek ten, zlatynizowany w XVIII w., stał się obiektem rywalizacji między dwoma głównymi wyznaniami chrześcijańskimi: Kościołem prawosławnym i rzymskokatolickim. Białoruskiemu odrodzeniu narodowemu nie służyła Rosyjska Cerkiew Prawosławna, stanowiąca na terytorium Białorusi silny czynnik rusyfikacyjny. Również Kościół katolicki, pomimo że większość pionierów białoruskiego odrodzenia narodowego do niego należała, nic nie uczynił w kierunku białorutenizacji życia religijnego. Kościół katolicki pozostał wyznaniem polskim, niechętnym wobec białoruskich idei narodowych. Nie mamy też dowodów na jakąkolwiek rolę wyznań protestanckich czy niechrześcijańskich w kształtowaniu się białoruskiego ruchu narodowego. Ruch ten rozwijał się początkowo poza oficjalnymi strukturami kościelnymi, a w okresie międzywojennym jego działaczami stawały się osoby wywodzące się spośród wiernych Cerkwi prawosławnej i nielicznej grupy wyznawców Kościoła rzymskokatolickiego. Dla wielu ówczesnych działaczy białoruskich niewłaściwe było mieszanie wyznania z narodowością. Najlepiej problem ten zdefiniował w 1914 r. jeden z najwybitniejszych pisarzy białoruskich – Janka Kupała: „Pamiętajmy bracia, czy my katolicy, czy my prawosławni, my Białorusini a nasza ojczyzna – Białoruś”49. Myśl białoruska XX wieku. Filozofia, religia, kultura, Wybór tekstów, wstęp i opracowanie Jerzy Garbiński, Warszawa 1998, s. 18. 49
PW46 .indb 292
2013-01-05 14:45:52
Prawosławie i unia w dziejach narodu białoruskiego
293
* W okresie międzywojennym podjęto próby białorutenizacji Cerkwi prawosławnej i Kościoła rzymskokatolickiego. W przypadku tego ostatniego działalność takich księży jak Adam Stankiewicz, Józef Reszeć, Antoni Zienkiewicz, Andrzej Cikoto czy Wincenty Godlewski zakończyły się niepowodzeniem. Władze kościelne niechętnie odnosiły się do białoruskich tendencji narodowych a duchowni z nimi sympatyzujący byli odsyłani na parafie zdominowane przez ludność polską50. Na początku II Rzeczypospolitej Kościół prawosławny nadal pozostawał częścią Kościoła rosyjskiego. Odradzający się Kościół prawosławny w Polsce pozostawał pod wpływem tradycji wielkoruskiej, głęboko zakorzenionej w świadomości duchowieństwa i wiernych. Wyrazem tej tradycji był ustrój synodalno-konsystorski, kalendarz juliański oraz wszechobecny duch państwa rosyjskiego, będący anachronizmem w nowych warunkach polityczno-terytorialnych. Językiem kazań, nauczania religii oraz kontaktów z wiernymi pozostał nadal język rosyjski, chociaż większość wyznawców prawosławia była narodowości białoruskiej i ukraińskiej. Ponadto, pomimo, że większość wiernych Kościoła wschodniego stanowili Ukraińcy i Białorusini, to w skład wyższego duchowieństwa wchodzili głównie Rosjanie. Duchowieństwo to było wychowane w ideologii monarchiczno-nacjonalistycznej. Poglądy, wykształcenie i nawyki zachowań utrudniały duchowieństwu rosyjskiemu działalność duszpasterską w nowej rzeczywistości politycznej. W tej grupie duchowieństwa rosyjskość Cerkwi rozumiano jako podstawę prawdziwego prawosławia, niezbędny element trwałości i jedności kanonicznej z Kościołem Matką. Stan taki był wynikiem polityki prowadzonej przez rosyjską administrację państwową, ograniczającą innym narodowościom dostęp do seminariów duchownych i urzędów w Kościele. Wśród duchowieństwa panowało przekonanie, że „Cerkiew prawosławna jest Cerkwią rosyjską”. Kler prawosławny bronił liturgii w języku cerkiewno-słowiańskim, posługiwał się językiem rosyjskim w kazaniach, administracji cerkiewnej, nauczaniu religii. Białorusinów i Ukraińców wyznania prawosławnego duchowni rosyjscy traktowali jako część swego narodu. Według spisu ludności z 1921 r. do narodowości rosyjskiej przyznało się tylko 41 968 osób51. Mimo swej niewielkiej liczebności Rosjanie charakteryzowali się wysokim odsetkiem ludzi wykształconych, z dobrą pozycją społeczną. Wszystko M. M o r o z, „Krynica”. Ideologia i przywódcy białoruskiego katolicyzmu, Białystok 2001, s. 27; A. M i r o n o w i c z, Dekret arcybiskupa wileńskiego, „Biuletyn Informacyjny Prawosławnego Bractwa św. św. Cyryla i Metodego”, nr 23, Białystok 2002, s. 8. 51 M. P a p i e r z y ń s k a - T u r e k, Kościół prawosławny w latach 1918–1927. Sytuacja prawna i konflikty wewnętrzne, „Dzieje Najnowsze” 1976, nr 3, s. 15; E a d e m, Spory i konflikty wokół sprawy narodowego charakteru Kościoła prawosławnego w II Rzeczypospolitej, [w:] Trudna 50
PW46 .indb 293
2013-01-05 14:45:53
294
Antoni Mironowicz
to powodowało, że Rosjanie zajmowali w Cerkwi pozycję uprzywilejowaną i dominowali wśród świeckich współpracowników biskupów. Większość hierarchii była narodowości rosyjskiej, kultywującej nawet po 1925 r. tradycje Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Duchowieństwo wychowane w seminariach rosyjskich pozostało niechętne wobec dążeń narodowych społeczności białoruskiej i ukraińskiej. Duchowieństwo to bardziej akceptowało procesy polonizacyjne, aniżeli białorutenizacyjne czy ukrainizacyjne w Cerkwi. Dążenia do białorutenizacji Cerkwi duchowieństwo rosyjskie traktowało na równi z ekspansją katolicyzmu i polskości. Często osobom narodowości rosyjskiej powierzano stanowiska radców, wykładowców seminaryjnych i redaktorów prasy uzależnionej od metropolity52. Zdecydowanym przeciwnikiem autonomii Kościoła prawosławnego była grupa prawosławnych Białorusinów na czele z senatorem Wiaczesławem Bohdanowiczem, która wypowiedziała posłuszeństwo metropolicie warszawskiemu – Dionizemu. Zwróciła się ona do władz o zarejestrowanie nowej gminy wyznaniowej: „Starej Cerkwi Prawosławnej”. Prawosławna inteligencja białoruska domagała się „zwołania soboru krajowego, oparcia wewnętrznego ustroju cerkwi na zasadach uchwalonych przez sobór moskiewski oraz utrzymania związku z patriarchatem w Moskwie. Na czoło postulatów dotyczących białorutenizacji cerkwi wysunęli oni żądanie wygłaszania kazań w języku białoruskim. Pomimo, że działalność grupy Bohdanowicza nie wywołała szerszego oddźwięku wśród prawosławnej ludności białoruskiej, to powstały podział wewnątrz cerkwi osłabił jej wpływy i autorytet wśród ludności białoruskiej”53. Oficjalne ogłoszenie autokefalii, bez poparcia ze strony patriarchatu moskiewskiego, a jedynie za akceptacją patriarchy konstantynopolitańskiego, spowodowało, że część inteligencji widziała w tym fakcie szansę białorutenizacji i ukrainizacji Cerkwi prawosławnej. Niestety kilka lat po jej ogłoszeniu, autokefalia stała się „rozczarowaniem dla tych, którzy pragnęli zapobiec wpływom polskim i budować odrębność narodową przy pomocy Cerkwi”54. Większe otwarcie na sprawy narodowe wśród duchowieństwa prawosławnego nastąpiło po 1924 r., kiedy metropolita Dionizy nie uzyskał prawnego uregulowania stosunku państwa do Kościoła prawosławnego. Synod biskupów prawosławnych w Poczajowie 3 września 1924 r. zezwolił na używanie języka białoruskiego, ukraińskiego, polskiego i czeskiego w tych nabożeństwach, których tekst zostanie tożsamość. Problemy narodowościowe i religijne w Europie Środkowo-Wschodniej w XIX i XX wieku, red. J. Lewandowski, Lublin 1996, s. 71–72. 52 A. F i r s z k e, Kościoły wschodnie w Drugiej Rzeczypospolitej, „Więź” 1988, nr 7–8, s. 89; A. M i r o n o w i c z, Kościół prawosławny na ziemiach polskich..., s. 528. 53 K. G o m ó ł k a, Białorusini w II Rzeczypospolitej, Gdańsk 1992, s. 124–125. 54 A. M i r o n o w i c z, Cerkiew prawosławna a białoruska świadomość narodowa, [w:] Biełorusskij zbornik. Statii i matieriały po istorii i kulturie Biełarussii, Sankt-Petersburg 2002, s. 20.
PW46 .indb 294
2013-01-05 14:45:53
Prawosławie i unia w dziejach narodu białoruskiego
295
wprowadzony przez władze cerkiewne. Synod zezwolił na wygłaszanie kazań w języku wiernych, nauczanie w nim religii oraz na wprowadzenia języka macierzystego do seminariów duchownych55. W Kościele prawosławnym ruch białoruski był słabo rozwinięty. Białoruska mniejszość narodowa w ogromnej swej większości to ludność mieszkająca na wsi, z niską świadomością narodową. Część inteligencji przynależała do Kościoła katolickiego56. To z kolei decydowało o specyfice ruchu białoruskiego, w którym główną aktywność wykazywały osoby wyznania katolickiego57. Organizacje białoruskie bardziej interesowały się sprawami społecznymi, odsuwając na drugi plan kwestie religijne. Jedyną prawosławną partią polityczną, wykazującą zainteresowanie sprawą białorutenizacji cerkwi było powstałe stosunkowo późno, bo w 1927 r., Prawosławne Białoruskie Zjednoczenie Demokratyczne. W białoruskim ruchu narodowym Kościół prawosławny nie był traktowany, jako czynnik odrodzenia narodowego. Pomimo tego kwestię białorutenizacji życia cerkiewnego często podnosiły elity białoruskie. Domagano się zaspokojenia narodowych potrzeb ludności, uznania jej praw językowych i poszanowania jej godności. Aspiracje związane z odrodzeniem narodu białoruskiego ograniczały się do autonomii państwowej58. Ważnym problemem dla społeczności białoruskiej pozostawała kwestia języka nabożeństw i wygłaszanych kazań w cerkwi. Już w czerwcu 1919 r. przedstawiciele środowisk białoruskich Wileńszczyzny i Grodzieńszczyzny domagali się, oprócz kazań w języku narodowym, wyznaczenia duchownego białoruskiego do seminarium wileńskiego59. 27 stycznia władze Białoruskiej Republiki Ludowej przesłały patriarsze moskiewskiemu Tichonowi memorandum, w którym przedstawione zostało trudne położenie Cerkwi prawosławnej pod okupacją polską i wskazano na potrzebę białorutenizacji życia religijnego. Rząd BRL zawracał uwagę, że białorutenizacja cerkwi zahamuje rozwój katolicyzmu. W opinii władz białoruskich wprowadzenie języka narodowego podniesie stan świadomości Białorusinów i zahamuje rozwój polonizacji. Białorutenizacja życia religijnego pozwoli zmienić opinię lansowaną przez rząd polski o rusyfikacyjnej roli Cerkwi
Archiwum Akt Nowych, Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (dalej AAN MWRiOP), nr 939, k. 23; M. P a p i e r z y ń s k a - T u r e k, Między tradycją a rzeczywistością. Państwo wobec prawosławia 1918–1939, Warszawa 1989, s. 209. 56 A. P a c z k o w s k i, Prasa Polska w latach 1918–1939, Warszawa 1980, s. 360. 57 M. M o r o z, op. cit., s. 36; J. T r a c z u k, „Prawasłaunaja Biełaruś” jako organ Prawosławnego Białoruskiego Zjednoczenia Demokratycznego, „Slavia Orientalis” 1989, t. XXXVIII, nr 3–4. 58 M. P a p i e r z y ń s k a - T u r e k, Między tradycją..., s. 122. 59 M. D a w i d z i u k, Sprawa bełarutenizacyi Prawasłaunaj Carkwy u swiatle palityki polskich dzjarżawnych uład 1919–1939, „Bełaruski Kalendar”, Białystok 1990, s. 67. 55
PW46 .indb 295
2013-01-05 14:45:53
296
Antoni Mironowicz
prawosławnej60. Patriarcha postulaty BRL przesłał do rozpatrzenia przez Synod biskupów Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Synod zezwolił na wprowadzenie języka białoruskiego do dodatkowych nabożeństw, kazań i nauczania religii. Synod zwrócił się także do biskupów piastujących swe godności na ziemiach białoruskich, ażeby wydali zbiór kazań, modlitewniki i Nowy Testament w języku, którym posługują się parafianie. Patriarcha uznał również postulat obsady katedr biskupich na tym obszarze duchownymi narodowości białoruskiej i obiecał, że problem ten uwzględni przy przyszłych nominacjach ordynariuszy diecezji61. W czasie rozmów białorusko-polskich w Mińsku 20–24 marca 1920 r. pojawił się postulat ustanowienia w granicach państwa polskiego prawosławnej diecezji białoruskiej. Fiasko rozmów białorusko-polskich i zawarcie traktatu ryskiego przekreśliło plany białoruskich elit ustanowienia samodzielnej diecezji prawosławnej. Kiedy w czerwcu 1922 r. synod biskupów zezwolił na używanie języka ukraińskiego na terenie diecezji wołyńskiej minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego wystąpił z wnioskiem o wprowadzenie języka polskiego i białoruskiego w tych parafiach, gdzie ludność posługuje się tymi językami62. Odmienne stanowisko zajęły lokalne władze administracyjne, uważające, że wprowadzenie języka białoruskiego może spowodować pobudzenie aspiracji narodowych Białorusinów i ułatwić próby białorutenizacji Cerkwi. Obawiano się, że wprowadzenie języka białoruskiego do kazań, nauki religii może spowolnić proces polonizacji. Ostatecznie metropolita Jerzy wyraził zgodę na wprowadzenie języków narodowych w parafiach, w których wierni wyrazili taką wolę63. Podobne stanowisko zajął Synod biskupów we wrześniu 1924 r., zezwalając na posługiwanie się językiem białoruskim podczas nabożeństw i modlitw oraz wygłaszanie kazań tam, gdzie tego zażądają parafianie i lokalne warunki na to pozwolą. Synod polecił również nauczycielom religii na prowadzenie zajęć w języku ojczystym uczniów. Z powyższego wynika, że formalne podstawy do posługiwania się językiem białoruskim zostały stworzone. Jednakże możliwość ich faktycznej realizacji uzależniona była od zamierzeń administracji państwowej oraz stopnia zainteresowania tą kwestią przez wyznawców prawosławia. Często oddolne inicjatywy parafian były tłumione przez samych duchownych, przeciwnych białorutenizacji Cerkwi. Czynnikiem hamującym białorutenizację Kościoła prawosławnego był ponadto brak modlitewników w języku białoruskim i podręczników do nauki religii64. Nacjonalny Archiw Respubliki Biełarusi w Mińsku, f. 325, op. 1, nr 128, k. 33–36. Ibidem, f. 325, op. 1, nr 128, k. 67–68; Archiwum Akt Nowych (AAN), MWRiOP, j.a. 1027, s. 235; Pismo patriarchy Tichona z 14 XI 1922, Ibidem, nr 135. 62 Ibidem, nr 975; A. M i r o n o w i c z, Kościół prawosławny na ziemiach polskich..., s. 179–181. 63 M. D a w i d z i u k, Sprawa bełarutenizacyi..., s. 70–71. 64 K. G o m ó ł k a, op. cit., s. 124. 60 61
PW46 .indb 296
2013-01-05 14:45:53
Prawosławie i unia w dziejach narodu białoruskiego
297
Działania w kierunku białorutenizacji Kościoła prawosławnego napotykały na opór hierarchii cerkiewnej i władz państwowych. Źródłem konfliktu w życiu prawosławnych Białorusinów stało się zreformowanie kalendarza. Do momentu wprowadzenia autokefalii posługiwano się kalendarzem juliańskim, jednakże synod biskupów 22 czerwca 1924 r. wprowadził obchodzenie tzw. świąt nieruchomych według kalendarza gregoriańskiego, zaś święta ruchome miały być nadal wyznaczane przez kalendarz juliański. Decyzja synodu biskupów stała się przyczyną społecznego niezadowolenia i protestów ludności wyznania prawosławnego. W odczuciach tej ludności był to kolejny krok ku polonizacji i dowód na to, że władze państwowe nie liczą się z zagwarantowanymi prawami mniejszości. Przy akceptacji nowego stylu przez duchowieństwo, ludność wielokrotnie próbowała bojkotować to postanowienie poprzez nieuczestniczenie w odprawianych nabożeństwach podczas świąt ustalonych według nowego stylu. Wskutek nieugiętego stanowiska wiernych, pomimo licznych nacisków administracyjnych i działań policyjnych, zdecydowano się na ustępstwa. We wrześniu 1924 r. metropolita Dionizy zezwolił na obchodzenie wszystkich świąt według starego stylu, jeżeli zażyczą sobie tego wierni. Wprowadzenie nowego stylu wywołało ostrą krytykę wśród przedstawicieli białoruskich w ówczesnym sejmie i senacie. W lipcu 1926 r. odbył się zjazd działaczy białoruskich poświęcony sprawom wyznaniowym. Podczas zjazdu skierowano wiele postulatów pod adresem władz państwowych i Kościoła prawosławnego. Wśród nich znalazły się między innymi żądania przywrócenia zlikwidowanych parafii, nauczania religii w języku ojczystym, wykładania wszystkich przedmiotów (z wyjątkiem języka polskiego) w języku białoruskim w seminarium duchownym w Wilnie, zaniechania akcji rewindykacji dóbr cerkiewnych i obiektów sakralnych, mianowania duchownych Białorusinów na stanowiska wyższych i niższych władz kościelnych. Postulaty zostały odrzucone przez Synod biskupów i władze państwowe. W roku 1927 nastąpiła kolejna fala żądań białorutenizacji Cerkwi prawosławnej, w którą zaangażowało się wiele organizacji białoruskich: Białoruski Komitet Prawosławny Białorutenizacji Cerkwi, Prawosławne Białoruskie Zjednoczenie Demokratyczne, Związek Białoruskiej Młodzieży Prawosławnej i inne organizacje białoruskie. W połowie 1928 r. grupa białoruskich działaczy, Radosław Astrowski i o. Aleksander Kousz – prefekt Gimnazjum Białoruskiego, zwróciła się do metropolity Dionizego z prośbą utworzenia parafii białoruskiej w Wilnie. Metropolita 20 sierpnia 1928 r. wyraził zgodę na utworzenie takiej parafii, ale realizację decyzji utrudniał abp. Teodozy. Zmuszony do powołania parafii białoruskiej miejscowy władyka, wyznaczył na jej siedzibę cerkiew Piatnicką, która jako filialna świątynia cerkwi św. Mikołaja wymagała zgody MWRiOP. Ministerstwo wstrzymało się od wydania decyzji, a wojewoda wileński uznał:
PW46.indb 297
2013-01-05 14:45:53
298
Antoni Mironowicz
„stworzenie jeszcze jednej w danym wypadku szóstej parafii prawosławnej – uważam bezwzględnie za niewskazane”65. Dużym sukcesem było uzyskanie zgody na wydawanie przez uczącą się w Wilnie młodzież białoruską pisma „Narodnaja Niwa” i Białoruskaja Zarnica”. Pisma te ukazujące się nieregularnie w latach 1928–1929 odegrały ważną rolę w kształtowaniu się białoruskiej świadomości narodowej wśród prawosławnych Białorusinów66. W grudniu 1929 r. działacze białoruscy zwrócili się z memorandum do MWRiOP w sprawie utworzenia parafii białoruskiej i powołania do konsystorza wileńskiego duchownego narodowości białoruskiej. Z podobną prośbą zwróciło się do metropolity Dionizego białoruskie stowarzyszenie „Praswieta”. Stowarzyszenie to w piśmie z 12 lutego 1930 r. domagało się białorutenizacji konsystorza wileńskiego i seminarium, wprowadzenie języka białoruskiego na terenie diecezji wileńskiej jako administracyjnego, wprowadzenia języka białoruskiego do kazań, nauki religii i duszpasterstwa wojskowego67. Ministerstwo i wojewoda wileński niechętnie odnieśli się do białorutenizacji konsystorza wileńskiego, a petycję działaczy przekazano do rozpatrzenia abp. Teodozemu. Władyka wileński odmówił spełnienia postulatów środowiska białoruskiego. W tej sytuacji w marcu 1930 r. prawosławne organizacje białoruskie zorganizowały zjazd w Wilnie, na którym zażądano białorutenizacji konsystorza wileńskiego i odsunięcia osób duchowych prowadzących politykę rusyfikacyjną. Zjazd powołał „Białoruski Centralny Prawosławny Komitet Białorutenizacji Cerkwi”, przekształcony później w Białoruski Centralny Komitet Cerkiewny. Komitet stawiał sobie za cel zabieganie o obsadzanie wyższych stanowisk duchownych przez Białorusinów, białorutenizację prawosławnych konsystorzy i seminarium duchownego w Wilnie, opiekę nad oświatą białoruską, tworzenie komitetów parafialnych, powiatowych i diecezjalnych, chórów, bractw i białorutenizację innych form życia cerkiewno-społecznego68. W realizacji tego programu istotną rolę miało odegrać czasopiśmiennictwo religijne w języku białoruskim. Komitet rozpoczął wydawanie dwutygodnika – „Świetacz Biełarusi”, propagującego postulaty białorutenizacji Cerkwi69. Oprócz Prawosławnego Komitetu Białorutenizacji Cerkwi, żądania wprowadzenia elementów narodowych do życia religijnego wysuwały inne społeczne organizacje białoruskie: „Praswieta”, Białoruski Komitet Narodowy, Białoruska Prawosławna Grupa Studentów Uniwersytetu Wileńskiego, Białoruska M. D a w i d z i u k, Sprawa bełarutenizacyi..., s. 75–76. J. T r a c z u k, Prasa białoruska w II Rzeczypospolitej (1918–1939), „Studia Polono-SlavicaOrientalia. Acta Litteraria”1992, t. XIII, s. 261, 288–289; A. M i r o n o w i c z, Kościół prawosławny na ziemiach polskich…, s. 182–183. 67 Bełaruskij Dzierżawnyj Archiw Litieratury i Mastactwa w Mińsku, f. 3, nr 11. 68 M. P a p i e r z y ń s k a - T u r e k, Sprawa ukraińska..., s. 25, przyp. 40. 69 M. D a w i d z i u k, Sprawa bełarutenizacyi..., s. 77–78. 65
66
PW46.indb 298
2013-01-05 14:45:53
Prawosławie i unia w dziejach narodu białoruskiego
299
Prawosławna Organizacja Robotnicza, Związek Prawosławnej Białoruskiej Młodzieży w Wilnie, Zjednoczenie Parafialnych Białorusinów Diecezji Wileńskiej, Białoruski „Centrasajuz” i inne. Postulaty tych organizacji sprowadzały się do żądań wprowadzenia unarodowienia Kościoła prawosławnego, ale z zachowaniem liturgii w języku cerkiewno-słowiańskim, obsadzenia duchownymi narodowości białoruskiej parafii zamieszkanych przez Białorusinów, białorutenizacji seminarium wileńskiego i utworzenia parafii białoruskiej w Wilnie70. Hierarchia cerkiewna miała negatywny stosunek do działalności Prawosławnego Komitetu Białorutenizacji Cerkwi. Wrogo do problemu białorutenizacji odnosili się duchowni pochodzenia rosyjskiego, a osoby narodowości białoruskiej również nie wykazywały zbytniej aktywności. Synod biskupów na wniosek ordynariusza diecezji wileńskiej abpa Teodozego nakazał 17 stycznia 1933 r. „położenie kresu wystąpieniom Białorusinów szerzących w życiu Cerkwi smutę i rozstrojstwo”71. Aktywny współpracownik Komitetu o. Kousz został przez abp. Teodozego zmuszony do wyjazdu z Wilna, a czasopismo propagujące białorutenizację Cerkwi – „Gołos Prawosławnaha Biełarusa” zlikwidowała cenzura prewencyjna. Jeszcze raz delegacja środowisk białoruskich złożyła wizytę metropolicie Dionizemu w grudniu 1936 r. Tym razem metropolita zaakceptował propozycję wydawania dodatku do tygodnika „Słowo” w języku białoruskim – „Snapok”. Dodatek był wydawany od maja 1937 r. do lutego 1938 r., pod redakcją znanego działacza białoruskiego Sergiusza Pawłowicza72. Ostatecznie pismo zostało zamknięte decyzją wojewody wileńskiego. W drugiej połowie lat trzydziestych XX w. Metropolia Prawosławna wydała modlitewnik i trzy podręczniki do nauki religii w języku białoruskim autorstwa S. Pawłowicza73. Główną przeszkodą w białorutenizacji Cerkwi na terenie diecezji wileńskiej była polityka arcybiskupa Teodozego, który nadgorliwie wykonywał politykę władz państwowych. Opinię tę potwierdza sprawozdanie naczelnika wydziału społeczno-politycznego urzędu wojewódzkiego – Jasińskiego w Wilnie z 14 lutego 1939 r. „Zwalczając białorutenizację i rusyfikację cerkwi, władze administracyjne uzyskały we wrześniu 1937 r. wydanie przez miejscowego arcybiskupa zarządzenia o prowadzeniu wykładów religii prawosławnej w szkołach polskich w języku polskim. Zarządzenie to, rzecz oczywista, nie spotkało się z entuzjazmem całego bez wyjątku kleru prawosławnego, lecz drogą wywierania bezpośredniego wpływu na opornych, zarówno przez przedstawicieli administracji, M. P a p i e r z y ń s k a - T u r e k, Spory i konflikty..., s. 78. Prawosławne Archiwum Metropolitalne w Warszawie sygn. I/6, k. 1. 72 M. D a w i d z i u k, Sprawa bełarutenizacyi..., s. 82–83. 73 J. T r a c z u k, Książka białoruska w II Rzeczypospolitej 1921–1939, Warszawa 2000, s. 37; A. M i r o n o w i c z, Kościół prawosławny na ziemiach polskich…, s. 183–184. 70 71
PW46 .indb 299
2013-01-05 14:45:53
300
Antoni Mironowicz
jak i poszczególnych członków konsystorza prawosławnego, opór ten został częściowo przełamany. [...]. Również w Gimnazjum Białoruskim w Wilnie wykłady religii prawosławnej są prowadzone w języku polskim”74. Pomimo, że ruch białoruski w Kościele prawosławnym był słaby i ograniczał się głównie do jednej diecezji wileńskiej, to stanowił wyraz dążeń Białorusinów do nadania Cerkwi białoruskiego charakteru narodowego. Odpowiedzią na postulaty białorutenizacji i ukrainizacji życia religijnego była zmiana polityki państwa wobec spraw narodowych w Kościele prawosławnym. Polityka rządu polskiego w sprawie mniejszości narodowych i wyznaniowych zaczęła odchodzić od polityki ustępstw. Po 1927 r. władze nasiliły działania polonizacyjne w Cerkwi i wprowadziły politykę asymilacji mniejszości narodowych. Dane te wskazują na wielonarodowy charakter ludności prawosławnej w II Rzeczypospolitej. Na ogólną liczbę 3,8 miliona ludności prawosławnej ponad 1,5 miliona wiernych stanowili Ukraińcy, 900 tysięcy Białorusini, 700 tysięcy tzw. „tutejsi”, 500 tysięcy Polacy oraz 100 tysięcy Rosjanie. Ukraińców w Kościele prawosławnym było około 41% ogółu wiernych a Białorusinów 24%. Osobną grupę stanowili tak zwani „tutejsi”, głównie pochodzenia białoruskiego, mieszkający na Polesiu. „Tutejszych” było około 18,5% ogólnej liczby wiernych Kościoła prawosławnego75. Za mało wiarygodną należy uznać podaną liczbę około 500 tys. Polaków wyznania prawosławnego. Rzeczywista ich liczba oscylowała około 150 000 wiernych76. Powyższe dane wskazują, że Kościół prawosławny w II Rzeczypospolitej, będący na początku kontynuacją Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, ulegał stopniowym przemianom. Pod wpływem ruchu narodowego: białoruskiego i ukraińskiego oraz procesów polonizacyjnych zatracał swój pierwotny charakter przestając być monolitem narodowym. Polonizacja, popierana przez władze państwowe, tworzyła środowiska Polaków prawosławnych. Nadal jednak podstawową wspólnotę wiernych stanowili Białorusini i Ukraińcy, próbujący wykorzystać Kościół prawosławny do rozwoju własnych idei narodowych. Projekty stworzenia Białoruskiej Autokefalicznej Cerkwi Prawosławnej pojawiły się wśród elit białoruskich na terenie sowieckiej Białorusi po 1917 r. W dniach 9–10 sierpnia 1922 r. w Mińsku pod przewodnictwem metropolity Melchizedeka odbył się zjazd duchowieństwa i wiernych mińskiej metropolii, który podjął decyzję o przekształceniu istniejącej struktury cerkiewnej w Białoruską Cerkiew Prawosławną. W 1927 r. ten sam metropolita zwołał sobór lokalny składający się z biskupów, duchowieństwa i przedstawicieli wiernych AAN, MWRiOP, nr 368. M. P a p i e r z y ń s k a - T u r e k, Spory i konflikty..., s. 74. 76 J. Ż a r n ow s k i, Społeczeństwo Drugiej Rzeczypospolitej 1918–1939, Warszawa 1973, s. 375. 74
75
PW46 .indb 300
2013-01-05 14:45:53
Prawosławie i unia w dziejach narodu białoruskiego
301
z ziem białoruskich wchodzących w skład BSRR. Sobór ogłosił powstanie Białoruskiej Autokefalicznej Cerkwi Prawosławnej i zerwał wszelkie formy zależności z patriarchatem moskiewskim. Postanowienia białoruskiego soboru lokalnego spotkały się ze zdecydowanym sprzeciwem ze strony władz bolszewickich i Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Metropolitę Melchizedeka wkrótce po soborze lokalnym aresztowano i zamęczono wraz z wieloma duchownymi, zwolennikami stworzenia Białoruskiej Autokefalicznej Cerkwi Prawosławnej77. W latach trzydziestych Cerkiew prawosławna na Sowieckiej Białorusi walczyła jedynie o przetrwanie. Problem białorutenizacji życia religijnego nie mógł być brany pod uwagę. W rezultacie Cerkiew prawosławna zarówno w II Rzeczypospolitej jak i prześladowana w Białoruskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej nie przyczyniła się do rozwoju białoruskiej świadomości narodowej. * Istotne zmiany w relacjach Cerkiew – białoruski ruch narodowy nastąpiły w latach II wojny światowej. Sytuacja Cerkwi prawosławnej we wschodnich regionach sowieckiej Białorusi była tragiczna. Cały ten obszar pozbawiony został biskupów i duchownych. Większość cerkwi i klasztorów zniszczono lub zamknięto, przerobiono na magazyny lub świeckie instytucje publiczne. Wiele obiektów sakralnych zostało przez bolszewików zburzonych. W miejscowościach we wschodniej Białorusi nabożeństwa nie odbywały się od lat. W zachodnich regionach Białorusi duchowieństwo było stosunkowo liczne i to ono początkowo podjęło trud obudowy życia religijnego na zajętych przez wojska niemieckie terytoriach. Ich działaniom sprzyjała administracja niemiecka, która w odrodzeniu życia religijnego na Białorusi widziała możliwość odciągnięcia miejscowej ludności od wpływów komunistycznych. Władze okupacyjne wydawały specjalne pełnomocnictwa duchownym zaangażowanym w restytucję struktury cerkiewnej. W opinii władz niemieckich duchowieństwo prawosławne miało silny wpływ na społeczeństwo białoruskie78. I. K a si a k, Z historyi Prawasłaŭnaj Carkwy biełaruskaha narodu, New York 1956, s. 37–70; Arch. A f a n a s i j M a r t o s, Biełaruś w istoriczeskoj, gosudarstwiennoj i cerkownoj żyzni, s. 257–267; A. M i r o n o w i c z, Wokół problemów autokefalii Cerkwi prawosławnej na Białorusi, [w:] Sprawozdanie z czynności i posiedzeń Polskiej Akademii Umiejętności za 1994 rok, t. LVIII, Kraków 1995, s. 88–90; I d e m, About the Problem of Autocephalia of the Orthodox Church in Belorussia, [w:] Religie, edukacje, kultura. Księga pamiątkowa dedykowana profesorowi Stanisławowi Litakowi, red. M. Surdacki, Lublin 2002, s. 316; Bełaruskija Relihijnyja dzejaczy XX stahoddzja, Mensk–Mjunchen 1999, s. 122–123. 78 I. K a s i a k, op. cit., s. 87; M.W. S z k a r o w s k i j, Politika Trietiego riejcha po otnoszeniju k Russkoj Prawosławnoj Cerkwi w swietie archiwnych matieriałow 1935–1945 godow, Moskwa 2003, s. 272–273. 77
PW46 .indb 301
2013-01-05 14:45:54
302
Antoni Mironowicz
Początkowo Niemcy, nie orientowali się w sprawach kanonicznych Kościoła prawosławnego79. Nad ustanowieniem nowej organizacji cerkiewnej na terytorium Białorusi debatowali politycy współpracujący z władzami okupacyjnymi. Ich pomysł stworzenia Białoruskiej Autokefalicznej Cerkwi Prawosławnej był zbieżny z polityką władz okupacyjnych, które dążyły do zerwania wszelkich kontaktów Cerkwi prawosławnej na Białorusi z Rosyjską Cerkwią Prawosławną. Problem autokefalii pojawił się w Mińsku już we wrześniu 1941 r. w czasie rozmowy bp. Benedykta z naczelnikiem okręgu mińskiego Radosławem Ostrowskim, późniejszym prezydentem Białoruskiej Centralnej Rady80. Spotkanie dotyczyło organizacji życia cerkiewnego w nowej sytuacji wojenno-politycznej. Ostrowski domagał się, by wszelkie zmiany w życiu cerkiewnym dokonywały się w białoruskim duchu narodowym, a nowo wyświęceni biskupi byli wyłącznie narodowości białoruskiej. Generalny Komisariat stwierdzał, że Cerkiew prawosławna na Białorusi ma się kierować świętymi kanonami, a władze niemieckie nie będą ingerowały w jej sprawy wewnętrzne. Cerkiew prawosławna na Białorusi miała przyjąć nazwę Białoruskiej Autokefalicznej Narodowej Cerkwi Prawosławnej. Wszystkie kazania, nauka religii, wydawnictwa powinny być w języku białoruskim. Wybór biskupów, nominacja dziekanów i duchownych nie mogła się dokonywać bez wiedzy władz niemieckich. Sprawy organizacji życia cerkiewnego miał regulować statut wewnętrzny Kościoła. Liturgia miała być odprawiana w języku cerkiewnosłowiańskim81. Głównym wyznacznikiem polityki III Rzeszy wobec ludności prawosławnej na terenach okupowanych stało się powołanie do życia struktur cerkiewnych, które nie byłyby organizacyjnie powiązane z Rosyjską Cerkwią Prawosławną. W ślad za podjętymi ustaleniami niemiecki komisarz generalny Białorusi gen. Wilhelm Kube 7 października 1941 r. wydał rozporządzenie o uznaniu metropolity I. K a s i a k, op. cit., s. 82–83; „Cerkowny Świetacz”, nr 15; M.W. S z k a r o w s k i j, Politika Trietiego riejcha..., s. 279; O polityce III Rzeszy wobec Cerkwi w Generalnym Gubernatorstwie, por.: A. M i r o n o w i c z, Kościół prawosławny na terenach Generalnego Gubernatorstwa w latach 1939–1944, [w:] Kościół w obliczu totalitaryzmów. Zbiór studiów dla uczczenia XXV rocznicy męczeńskiej śmierci księdza Jerzego Popiełuszki, red. W. Polak, W. Rozynkowski, M. Białkowski i J. Kufel, Toruń 2010, s. 105–114. 80 I. K a s i a k , op. cit., s. 84; Arch. A f a n a s i j M a r t o s, Biełaruś w istoriczeskoj, gosudarstwiennoj i cerkownoj żyzni, s. 272; J. T u r o n e k, Białoruś pod niemiecką okupacją, Warszawa 1989, s. 120–150; E. M i r o n o w i c z, Historia Białorusi, Białystok 2001, s. 253–254; A. M i r o n o w i c z, Powstanie i działalność Białoruskiej Autokefalicznej Cerkwi Prawosławnej w latach 1941–1944, [w:] Kościoły a państwo na pograniczu polsko-litewsko-białoruskim, red. M. Kietliński, K. Sychowicz, W. Śleszyński, Białystok 2005, s. 383–394. 81 Arch. A f a n a s i j M a r t o s, Biełaruś w istoriczeskoj, gosudarstwiennoj i cerkownoj żyzni, s. 272; N. D o r a s z, Mitrapalit Pancielaiman (Rażnoŭski) 1867–1950, „Biełaruski Prawosławny Kalendar”, Mińsk 2002, s. 136. 79
PW46 .indb 302
2013-01-05 14:45:54
Prawosławie i unia w dziejach narodu białoruskiego
303
Pantelejmona (Rożnowskiego) za zwierzchnika Białoruskiej Cerkwi Prawosławnej. Rozwój struktur cerkiewnych wymagał powołania nowych diecezji i ich ordynariuszy. 23 listopada 1941 r. w monasterze żyrowickim archimandryta Filoteusz (Narko) został wyświęcony na biskupa wikarego metropolity mińskiego z tytułem władyki słuckiego, wikariusza diecezji mińskiej82. Metropolita Pantelejmon i bp słucki Filoteusz 30 listopada 1941 r. udali się do swej rezydencji w Mińsku, usytuowanej w budynku byłego żeńskiego monasteru Przemienienia Pańskiego. Cerkiew katedralna, w której bolszewicy urządzili klub sportowy, została odremontowana i przywrócona do swej pierwotnej funkcji. Ustanowienie hierarchii białoruskiej i otwarcie świątyń prawosławnych spowodowało odrodzenie się życia religijnego na całym obszarze ziem białoruskich. Metropolita z wielkimi trudnościami dokonał obsady parafii. Zdziesiątkowane przez władzę bolszewicką duchowieństwo prawosławne nie było w stanie zaspokoić potrzeb religijnych wszystkich wiernych. W tej sytuacji święceń duchownych dokonywano spośród tych osób, które nie miały należytego wykształcenia teologicznego. Administracja niemiecka sprzyjała rozwojowi struktur cerkiewnych, zwłaszcza na obszarach wschodniej Białorusi. Władze okupacyjne otwierały nowe parafie, wyrażały zgodę na udzielanie przez duchownych wszelkich posług religijnych83. Metropolita Pantelejmon nie posiadał dużego doświadczenia w administrowaniu Kościołem. Długoletni pobyt w monasterze żyrowickim spowodował, że władyka nie angażował się w życie polityczne i nie do końca zdawał sobie sprawę z sytuacji, w jakiej się znalazł. Jego otwartość i szczerość nie pomagały mu w relacjach z władzami okupacyjnymi i politykami białoruskimi. Metropolita był przeciwny zmianie charakteru życia religijnego, pragnął zachować język rosyjski w kazaniach i edukacji duchownych oraz kontakty kanoniczne z Rosyjską Cerkwią Prawosławną, nie zgadzał się na całkowitą białorutenizację Kościoła. Zwierzchnik Białoruskiej Autokefalicznej Narodowej Cerkwi Prawosławnej nie wykonywał warunków narzuconych mu przez Niemców i zaczął podczas nabożeństw wspominać imię metropolity moskiewskiego Sergiusza. Jego polityka musiała doprowadzić do konfliktu z administracją niemiecką i politykami białoruskimi. Proniemieccy działacze białoruscy skierowali do metropolity memorandum, w którym domagali się realizacji przyjętych ustaleń i białorutenizacji życia cerkiewnego. Problem ten dokonywał się na Białorusi samoistnie. W języku białoruskim prowadzono kancelarię cerkiewną, w tym języku duchowni głosili I. K a s i a k, op. cit., s. 86–87; J. C h a r k i e w i c z, Męczennicy XX wieku, Warszawa 2004, s. 142–143. 83 A.A. K o r n i ł o w a, Prieobrażenije Rossii. O prawosławnom wozrożdienii na okuppirowannych tierritorijach SSSR (1942–1944 gg.), Niżnij Nowgorod 2000, s. 23. 82
PW46 .indb 303
2013-01-05 14:45:54
304
Antoni Mironowicz
kazania i utrzymywali kontakty z wiernymi. Używanie języka cerkiewnosłowiańskiego podczas liturgii było zagwarantowane w statucie Białoruskiej Cerkwi Prawosławnej. Postulaty białorutenizacji życia cerkiewnego wysuwane przez działaczy białoruskich miały bardziej kontekst polityczny, aniżeli religijny. Postulaty prezentowano bardziej na użytek kontaktów z Niemcami i wewnętrznych sporów politycznych, niż rzeczywistych potrzeb społeczności białoruskiej. Władze niemieckie domagały się od metropolity zwołania Soboru Biskupów i uchwalenia statutu Białoruskiej Autokefalicznej Narodowej Cerkwi Prawosławnej. W skład Soboru Biskupów wchodzili wówczas metropolita Pantelejmon, biskup grodzieński Benedykt i biskup słucki Filoteusz. Z wielkimi trudnościami Sobór Biskupów rozpoczął się dopiero 8 marca 1942 r. Sobór zatwierdził statut Białoruskiej Prawosławnej Cerkwi i podjął istotne decyzje w sprawie nowej struktury organizacyjnej Kościoła prawosławnego na ziemiach białoruskich. Sobór ustanowił sześć diecezji: witebsko-połocką, białostocko-grodzieńską, (terytorialnie miała ona sięgać aż do granicy Prus Wschodnich), mińsko-wilejską, mohylewsko-mścisławską, nowogródzko-baranowicką i smoleńsko-brańską. Granice tych diecezji pokrywały się z granicami niemieckich okupacyjnych podziałów administracyjnych. Diecezja białostocko-grodzieńska uzyskała status autonomicznej, a jej ordynariusz otrzymał tytuł egzarchy Prus Wschodnich. Nadanie takiego tytułu wynikało z faktu, że ziemie Białostocczyzny i Grodzieńszczyzny weszły w skład Prus Wschodnich. Zwierzchnicy Białoruskiej Cerkwi Prawosławnej powołali na katedrę mińską metropolitę Pantelejmona. Biskupem mohylewsko-mścisławskim został władyka Filoteusz, białostocko-grodzieńskim – Benedykt, smoleńsko-brańskim – Stefan (Symeon Siewba), nowogródzko-baranowickim – Beniamin (Nowicki), przybyły z Ławry Poczajowskiej, a witebskopołockim – Atanazy (Martos). Chirotonia biskupa Atanazego nastąpiła w trakcie obrad Soboru, a władyki Stefana 17 maja 1942 r. Podczas Soboru metropolita Pantelejmon podniósł do godności arcybiskupiej władykę Benedykta i Filoteusza. Ponadto Sobór Biskupów postanowił utworzyć w diecezjach seminaria duchowne oraz rozpocząć wydawanie prasy i literatury cerkiewnej84. Powstała w 1942 r. cerkiewna struktura organizacyjna została wzbogacona rok później o nowo utworzoną eparchię homelsko-mozyrską. Biskupem tej diecezji w październiku 1943 r. został proboszcz cerkwi katedralnej w Grodnie Jerzy Boryszkiewicz, który przyjął imię zakonne Grzegorz85. Po zajęciu przez wojska radzieckie ziem ukraińskich i likwidacji Reichkomisariatu Ukrainy wiosną 1944 r. w skład Białoruskiej Cerkwi Prawosławnej zostały włączone eparchie brzeska i poleska. I. K a s i a k, op. cit., s. 94–96; Arch. A f a n a s i j M a r t o s, Biełaruś w istoriczeskoj, gosudarstwiennoj i cerkownoj żyzni, s. 274–275. 85 N. D o r a s z, Mitrapalit Pancielaiman (Rażnoŭski), s. 137–138. 84
PW46 .indb 304
2013-01-05 14:45:54
Prawosławie i unia w dziejach narodu białoruskiego
305
Ustanowienie autokefalii Kościoła prawosławnego na Białorusi wymagało zwołania Ogólnobiałoruskiego Soboru Cerkiewnego. Zwołać Sobór mógł jedynie pozostający w odosobnieniu metropolita. Metropolita pod presją administracji niemieckiej wyraził zgodę i 1 sierpnia 1942 r. udzielił pełnomocnictwa abp. Filoteuszowi na organizację soboru. W tej sytuacji, na wniosek niemieckiego komisarza generalnego, abp Filoteusz na przełomie sierpnia i września zwołał Ogólnobiałoruski Sobór Cerkiewny, którego delegatami mieli zostać przedstawiciele duchowieństwa i świeckich. Głównym celem Ogólnobiałoruskiego Soboru Cerkiewnego miało być ogłoszenie autokefalii Białoruskiej Cerkwi Prawosławnej i zatwierdzenie statutu86. Sobór odbył się w Mińsku i trwał od 30 sierpnia do 2 września 1942 r.87 Od samego początku obrady zdominowała dyskusja wokół autokefalii i statutu Białoruskiej Cerkwi Prawosławnej. W trakcie soboru wygłoszono referaty na temat kanonicznych postaw autokefalii i historii Kościoła prawosławnego na Białorusi. W referatach zwracano uwagę na długą niezależność organizacyjną Cerkwi na ziemiach białoruskich i pojawienie się dogodnych okoliczności do uzyskania autokefalii. Uczestnicy soboru opracowali posłanie do patriarchy konstantynopolitańskiego z omówieniem historii Białoruskiej Cerkwi Prawosławnej. W posłaniu wyrażono oczekiwanie na przyjęcie Białoruskiej Cerkwi Prawosławnej do grona Kościołów autokefalicznych. Podobnej treści listy zostały przygotowane do innych patriarchów i zwierzchników Kościołów lokalnych. Na przekór oczekiwaniom władz okupacyjnych, delegaci nie ogłosili aktu autokefalii, a jedynie zatwierdzili statut Białoruskiej Cerkwi Prawosławnej88. Delegaci uważali, że sprawę autokefalii należy odłożyć do kanonicznie bardziej dogodnych warunków, a rozwiązanie tego problemu powinno nastąpić po zakończeniu wojny. Administracja niemiecka i działacze białoruscy opowiadający się za ogłoszeniem autokefalii zmuszeni byli zaakceptować decyzję Ogólnobiałoruskiego Soboru Cerkiewnego. Sobór zakończył się bez formalnego ogłoszenia autokefalii89. I. K a s i a k, op. cit., s. 91; Arch. A f a n a s i j M a r t o s, Biełaruś w istoriczeskoj, gosudarstwiennoj i cerkownoj żyzni, s. 277–278; A. M i r o n o w i c z, The Orthodox Church and Byelorussian People, Białystok 2001, s. 54–55; I d e m, The Problem of Autocephalia of the Orthodox Church in Belorussia, „Administracja Publiczna. Studia krajowe i międzynarodowe. Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Administracji Publicznej w Białymstoku” 2003, nr 2, s. 284. 87 Arch. A f a n a s i j M a r t o s, Biełaruś w istoriczeskoj, gosudarstwiennoj i cerkownoj żyzni, s. 279; A. M i r o n o w i c z, Kościół prawosławny na terenach Generalnego Gubernatorstwa..., s. 190–191. 88 Treść statutu Białoruskiej Cerkwi Prawosławnej, por.: I. K a s i a k, op. cit., s. 173–188. 89 Ibidem, s. 110–116; Arch. A f a n a s i j M a r t o s, Biełaruś w istoriczeskoj, gosudarstwiennoj i cerkownoj żyzni, s. 279–280; A. M i r o n o w i c z, Powstanie i działalność Białoruskiej Autokefalicznej Cerkwi..., s. 383–394. 86
PW46 .indb 305
2013-01-05 14:45:54
306
Antoni Mironowicz
W 1943 r. nastąpił dynamiczny rozwój struktur cerkiewnych. Biskupi ustanawiali nowe parafie i monastery. Tysiące osób przyjmowało chrzest i aktywnie uczestniczyło w życiu religijnym. Wielkim utrudnieniem w funkcjonowaniu Białoruskiej Cerkwi Prawosławnej był brak stabilności w polityce władz okupacyjnych, napięcia na styku hierarchia a świeccy działacze białoruscy oraz akcje partyzantki polskiej i sowieckiej. W wyniku prowadzonych działań dywersyjnych, w latach 1942–1943 zginęło kilkunastu duchownych i kilkudziesięciu działaczy cerkiewnych90. Wielu duchownych prawosławnych zginęło z rąk niemieckich91. W październiku 1943 r. w Mińsku doszło do powołania Białoruskiej Centralnej Rady, której prezydentem został Radosław Ostrowski. Przy Białoruskiej Centralnej Radzie ustanowiono Komitet ds. Cerkiewnych, mający zająć się sprawami autokefalii i białorutenizacji Kościoła prawosławnego. Prezydent Białoruskiej Centralnej Rady chciał mieć wpływ na obsadę personalną parafii i katedr biskupich92. W początku maja 1944 r. niemiecki komisarz generalny zażądał zwołania Soboru Biskupów w celu potępienia wyboru na patriarchę moskiewskiego metropolity Sergiusza. W Soborze Biskupów uczestniczyli działacze białoruscy z prezydentem Białoruskiej Centralnej Rady Radosławem Ostrowskim na czele. Pod presją władz okupacyjnych biskupi uznali wybór patriarchy za niekanoniczny i dokonany z polecenia NKWD. Równocześnie Sobór Biskupów sprzeciwił się ingerencji Białoruskiej Centralnej Rady w sprawy wewnętrzne Kościoła. Ważną decyzją dotyczącą spraw Białoruskiej Cerkwi Prawosławnej było przyłączenie do metropolii mińskiej dwóch diecezji pińskiej i brzeskiej wraz z biskupami i duchowieństwem, potwierdzenie statutu oraz ustanowienie Prawosławnego Seminarium Duchownego w Mińsku93. W końcu czerwca 1944 r. w związku ze zbliżającym się frontem biskupi podjęli decyzję o ewakuacji do Grodna, a stamtąd do Niemiec. Członkowie episkopatu białoruskiego w pełnym składzie zebrali się w budynku grodzieńskiego konsystorza i po dwutygodniowych oczekiwaniach na transport 7 lipca 1944 r. udali się do Warszawy, a stamtąd po krótkim pobycie u metropolity Dionizego wyruszyli na zachód. Ostatecznie na początku 1945 r. wszyscy biskupi wyjechali do Niemiec, a po zakończeniu wojny weszli w skład Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej za Granicą. Wszyscy władycy białoruscy otrzymali własne katedry biskupie w Niemczech, Argentynie, Kanadzie i USA94. I. K a s i a k, op. cit., s. 117–121. Ibidem, s. 122–124. 92 Ibidem, s. 288–290. 93 I. K a s i a k, op. cit., s. 131–134; Arch. A f a n a s i j M a r t o s, Biełaruś w istoriczeskoj, gosudarstwiennoj i cerkownoj żyzni, s. 283–284. 94 O emigracyjnych losach metropolity Pantelejmona i innych biskupów Białoruskiej Cerkwi Prawosławnej por.: I. K a s i a k, op. cit., s. 140–170; N. D o r a s z, Mitrapalit Pancielaiman (Rażnoŭski), 90 91
PW46 .indb 306
2013-01-05 14:45:54
Prawosławie i unia w dziejach narodu białoruskiego
307
* Po zakończeniu II wojny światowej Kościół prawosławny na ziemiach polskich znalazł się w nowej sytuacji społeczno-politycznej95. Z pięciu przedwojennych diecezji w granicach państwa polskiego pozostała eparchia warszawska i część grodzieńskiej. Liczba parafii zmniejszyła się z 1579 do 169, a duchownych – z 1725 do 190. Liczba posiadanych przez Kościół świątyń zmniejszyła się z 1947 do 223, a cmentarzy – z 1 965 do 23496. Po zmianie granic, przesiedleniach ludności, migracji wewnątrz państwa, największe skupiska ludności prawosławnej pozostały na terenie województwa białostockiego, głównie narodowości białoruskiej. Otwartym pytaniem pozostaje obecna liczba wyznawców Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Liczbę wiernych władze cerkiewne w 1980 r. szacowały na 480 850 osób i 100 000 osób wyznania prawosławnego pozostających w mieszanych związkach małżeńskich97. W 1985 r. Metropolia Prawosławna w Warszawie informowała Urząd ds. Wyznań, że liczba wiernych Kościoła wynosi 851 850, z czego 622 000 miało zamieszkiwać w województwie białostockim98. Dwa lata później to samo źródło podawało liczbę 860 000 wiernych, z których 630 000 miało przebywać na Białostocczyźnie99. Z kolei w 1990 r. władze cerkiewne informowały o 870 6000 wiernych, w tym 640 000 z terenów województwa białostockiego100. Badacze problemu zwracają uwagę, że ponad połowa wiernych mieszka na terenie obecnego województwa podlaskiego. W najnowszej monografii województwa białostockiego ogólną liczbę wyznawców prawosławia szacuje się jedynie na niewiele ponad 120 tys. Według autorów opracowania w Białymstoku s. 139–142; A. M i r o n o w i c z, Życie religijne prawosławnej emigracji białoruskiej po II wojnie światowej, „Białoruskie Zeszyty Historyczne” 2010, nr 33, s. 116–134; I d e m, Białoruska Autokefaliczna Cerkiew Prawosławna na emigracji po II wojnie światowej, [w:] Autochtoniczne mniejszości na pograniczach a ich stosunki z odseparowanym etosem macierzystym, red. S. Jackiewicz, Białystok 2009, s. 129–147. 95 O sytuacji Kościoła prawosławnego i innych wyznań chrześcijańskich po II wojnie światowej por.: S. M a r k i e w i c z, Państwo i Kościół w okresie dwudziestolecia Polski Ludowej, Warszawa 1965; W. M y s ł e k, Polityka wyznaniowa Polski Ludowej, Warszawa 1970; I d e m, Kierownictwo Kościoła rzymskokatolickiego wobec Polski Ludowej 1944–1969, Warszawa 1970; B. K u m o r, op. cit., t. VIII, Lublin 2001; J. L a n g n e r, Nierzymskie związki wyznaniowe w PRL, Warszawa 1980; J. K o z ł o w s k i, J. L a n g n e r, T. Z a g a j e w s k i, Atlas wyznań w Polsce, Kraków 1989; K. U r b a n, Kościół prawosławny w Polsce 1945–1970, Kraków 1996; I d e m, Mniejszości religijne w Polsce 1945–1991, Kraków 1994; J. Ż a r y n, Dzieje Kościoła katolickiego w Polsce (1944–1989), Warszawa 2003; I d e m, Kościół a władza w Polsce, Warszawa 1997. 96 K. U r b a n, Kościół prawosławny w Polsce 1945–1970, Kraków 1996, s. 41–42; D. S a w i c k i, Kościół prawosławny w niepodległej Polsce, „Wiadomości PAKP” 1999, nr 2. 97 AAN, Urząd ds. Wyznań, sygn. 131/32, k. 44. 98 Ibidem, sygn. 132/220, k. 68. 99 Ibidem, sygn. 132/223, k. 16. 100 Ibidem, sygn. 132/20, k. 37.
PW46.indb 307
2013-01-05 14:45:54
308
Antoni Mironowicz
na ogólną liczbę 282 530 mieszkańców miasta w 1999 r. prawosławni stanowili zaledwie 9%, co stanowi 25 340 osób. W powiecie białostockim prawosławni stanowili 10,3% (14 317) ogółu mieszkańców, w bielsko-podlaskim 33,4% (21 533), w hajnowskim 60,6% (32 929), siemiatyckim 26,1% (4 039), sokólskim 6,8% (6 584)101. Powyższe dane nie są wiarygodne i są wyraźne zaniżone. Inna analiza struktury wyznaniowej mieszkańców Polski północno-wschodniej wskazywała, że na terenie dawnego województwa białostockiego w 1985 r. mieszkało około 250 000 wyznawców prawosławia, a na obszarze suwalskiego – 4 900, łomżyńskiego – 400, olsztyńskiego – 15 900 wiernych102. Niestety, ta interesująca analiza struktury wyznaniowej została ograniczona tylko do tego regionu kraju. Obecnie Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławnych liczy około 600 000 wiernych103. Dane te, pozyskane na podstawie informacji proboszczów, bardziej odpowiadają stanowi faktycznemu aniżeli te, które znalazły się w niektórych publikacjach naukowych. Interesujący jest również współczesny stan narodowościowy wyznawców prawosławia w Polsce. Największą liczbę wyznawców Kościoła prawosławnego stanowią osoby należące do białoruskiej mniejszości narodowej. Około 90% mieszkających w Polsce Białorusinów deklaruje wyznanie prawosławne. Tematyka związana z Kościołem prawosławnym jest popularna na łamach pism i czasopism wydawanych przez organizacje mniejszości białoruskiej („Niwa”, „Czasopis”, „Białoruskie Zeszyty Historyczne”). Drugą najliczniejszą grupą są osoby narodowości polskiej. Ta część wiernych ciągle się powiększa wraz z asymilacją mniejszości narodowych. Trzecią grupą narodowościową deklarującą wyznanie prawosławne są Ukraińcy i Łemkowie. Do Kościoła prawosławnego należą też przebywający w Polsce Rosjanie, Grecy, Serbowie, Rumuni, Macedończycy, Ormianie, Romowie, Asyryjczycy i inni104. Niestety, pomimo dominującej liczby Białorusinów wśród duchowieństwa i wiernych, Cerkiew prawosławna jedynie w niewielkim stopniu kultywuje ich narodowe tradycje. Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny jest nie tylko z nazwy polski. Na rozwój świadomości narodowej Białorusinów mieszkających w Polsce nie ma Województwo Podlaskie u progu XXI wieku, red. R. Horodeński, C. Sadowska-Snarska, Białystok 2001, s. 110. 102 A. S a d o w s k i, Mieszkańcy północno-wschodniej Polski. Skład wyznaniowy i narodowościowy, [w:] Mniejszości narodowe w Polsce, red. Z. Kurcz, Wrocław 1997, s. 20. 103 D. S a w i c k i, Najnowsza historia..., s. 255. 104 A. S a d o w s k i, Świadomość religijna wyznawców Kościoła prawosławnego na Białostocczyźnie, „EΛΠΙΣ” R. I (XII), z. 1 (14), Białystok 1999, s. 164; M. W i n i a r c z y k - K o s s a k o w s k a, Narodowości w Polskim Autokefalicznym Kościele Prawosławnym, „Rocznik Wschodni” 2000, nr 6; K. P u d ł o, Grecy i Macedończycy w Polsce 1948–1993. Imigracja, przemiany i zanikanie grupy, „Sprawy Narodowościowe” 1995, t. IV, z. 1; S. D u d r a, Kościół prawosławny na ziemiach zachodnich i północnych Polski po II wojnie światowej, Zielona Góra 2004, s. 135–137. 101
PW46.indb 308
2013-01-05 14:45:54
Prawosławie i unia w dziejach narodu białoruskiego
309
żadnego wpływu Kościół rzymskokatolicki, unicki ani wyznania reformowane. W wyznaniach tych dominują albo polskie albo ukraińskie nurty narodowe. W Republice Białoruskiej po II wojnie światowej zlikwidowano wszelkie akcenty białoruskie w Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej, a zaangażowani podczas wojny duchowni w działalność Białoruskiej Autokefalicznej Cerkwi Prawosławnej zostali zmuszeni do emigracji, lub poddani surowym represjom. Na Białorusi wierni prawosławni pozostawali w strukturze Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej, prowadzącej politykę rusyfikacyjną, nie licząc się z miejscową tradycją i zwyczajami. Dopiero po 1991 r. w Egzarchacie Białoruskim RCP nastąpiły istotne zmiany. Pojawiły się parafie z białoruskim językiem kazań i nauczania religii. Przetłumaczone zostały księgi liturgiczne na język białoruski, w tym cztery ewangelie. Przywrócono białoruską tradycję liturgiczną włącznie z białoruskim soborem świętych. Na godności biskupie metropolita Filaret powołuje osoby miejscowego pochodzenia. Zmiany te, choć nie zmieniły charakteru narodowego życia religijnego na Białorusi, spowodowały bliskie powiązanie części inteligencji białoruskiej z prawosławiem, czego wyrazem jest wzrost liczby białoruskich bractw cerkiewnych, stowarzyszeń religijnych i zaangażowania świeckich w życie Cerkwi. Nadal dominującym językiem w kontaktach z wiernymi pozostaje język rosyjski. Obecne władze białoruskie konsekwentnie sprzeciwiają się wszelkim próbom białorutenizacji Cerkwi prawosławnej. Odradzający się ruch unicki, pomimo że mocno akcentuje elementy narodowe Białorusinów, w minimalnym stopniu posiada wpływ na formowanie się świadomości narodowej mieszkańców Republiki. Wyznanie to jest popularne tylko wśród części inteligencji białoruskiej. Do 1991 r. Kościół rzymskokatolicki był postrzegany jako obcy białoruskiej tradycji i traktowany jako pozostałość wpływów polskich. Dopiero w ostatnich latach, między innymi dzięki postawie kardynała Kazimierza Świątka w Kościele tym pojawiły się nabożeństwa w języku białoruskim i katecheza. Coraz liczniejsza jest grupa duchowieństwa narodowości białoruskiej. W Mińsku parafie katolickie skupiają znaczną część inteligencji białoruskiej. Z powyższej analizy wynika, że dominujący wpływ na postawy narodowe mieszkańców ziem białoruskich będą miały zrusyfikowana Cerkiew prawosławna i spolonizowany Kościół katolicki. Problem ten po raz pierwszy na tak szeroką skalę dostrzega hierarchia obydwu Kościołów. Walka o pozyskanie inteligencji białoruskiej zmusza Kościoły do stopniowej białorutenizacji życia religijnego. Obywa wyznania odwołują się do wielowiekowej tradycji swego funkcjonowania na obszarze ziem białoruskich. Otwartym pytaniem pozostaje na ile Cerkiew prawosławna i Kościół katolicki będą wspierać tradycje i kulturę białoruską. Inne wyznania chrześcijańskie i niechrześcijańskie wciąż posiadają marginalny wpływ na tożsamość narodową Białorusinów.
PW46 .indb 309
2013-01-05 14:45:55
Esencja Wschodu Pismo Spraw Wschodnich
Pokojowe relacje między narodami buduje się najskuteczniej na poziomie obywateli Jan Nowak-Jeziorański
www.new.org.pl
PW46 .indb 310
2013-01-05 14:45:55
Przegląd Wschodni, t. XII, z. 2 (46), s. 311–342, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2012
Tomasz Dywan Wrocław
Kształtowanie propagandy ruskiego rodu szlacheckiego w Rzeczypospolitej pierwszej połowy XVII wieku – – w świetle zachowanych zabytków literatury i sztuki, związanych z Adamem Kisielem (1600–1653)
S
ylwetka wojewody kijowskiego Adama Kisiela trwale wpisała się w pamięć wielu pokoleń nie tylko historyków, ale także pokaźnego grona czytelników pierwszej części Trylogii Henryka Sienkiewicza – Ogniem i mieczem (1884). Oczywiście XIX-wieczną literaturę dotyczącą życia i działalności Adama Kisiela charakteryzuje dyskurs, wskazujący na nacjonalistyczne zaangażowanie poszczególnych autorów. Polacy pisali głównie o działalności publicznej słynnego wojewody, którą oceniano dość pozytywnie, zwracając uwagę na jego koncyliacyjną działalność w czasie powstania Chmielnickiego. Wówczas, przytaczając dość romantyczne stwierdzenia, Kisiel jako powszechnie szanowany obywatel gente Ruthenus, natione Polonus, starał się załagodzić wybuchły na ziemiach ukrainnych bunt i doprowadzić do zgody pomiędzy Kozakami a Rzeczypospolitą. Natomiast na zupełnie inne aspekty działalności publicznej Adama Kisiela, wskazywali autorzy rosyjscy i ukraińscy, którzy widzieli w osobie wojewody kijowskiego ostatniego protektora i skutecznego obrońcę Cerkwi prawosławnej w Rzeczypospolitej. Mamy w tym względzie do czynienia z interpretacją faktów historycznych, poprzez pryzmat aktualnych dla 2. poł. XIX w. konfliktów narodowych i społecznych . Bardziej obiektywne przedstawienie biografii interesującego nas bohatera, zawarł w napisanej na początku lat 70. XX w. pracy doktorskiej Frank Edward Sysyn. Zob. dodatek do monografii Adama Kisiela, w którym zanalizowano XIX-wieczne piśmiennictwo, dotyczące jego biografii: F.E. Sysyn, Between Poland and the Ukraine. The dilemma of Adam Kysil 1600–1653, Cambridge Massachusetts 1985 (Monograph Series, Harvard Ukrainian Research Institute), s. 221–224.
PW46 .indb 311
2013-01-05 14:45:55
312
Tomasz Dywan
Pomimo opublikowania bardzo wyczerpującej rozprawy na temat życia i działalności Adama Kisiela, nadal istnieją związane z tą postacią interesujące wątki badawcze . W tym względzie chciałbym podjąć próbę przedstawienia, w jaki sposób dość ubogi szlachcic ruski, który zrobił w przeciągu dwóch dziesięcioleci spektakularną karierę, propaguje w ramach różnych sposobów komunikacji swe dokonania. Niewątpliwie, bardzo ważnym elementem mentalności szlacheckiej był wywód przodków, który wskazywał na starożytne korzenie danej rodziny, co także podnosiło jej prestiż wśród lokalnej społeczności. Niezbędne będzie tytułem wstępu przypomnienie i uporządkowanie wiadomości o przodkach Adama Kisiela. Wywodził się on ze starej ruskiej rodziny bojarów, zasiedziałych na Wołyniu co najmniej od XV w. Kisielowie uchwytni są w źródłach od ok. 1430 r., wówczas wielki książę litewski Władysław Jagiełło, według tradycji zachowanej przez rodzinę Kisielów, miał nadać synom Aleksandra (Olechno) Kisiela, jako dobra dziedziczne Niskiennicze i Drohinicze na Wołyniu. Nadanie to miało być wyrazem wdzięczności władcy za poparcie, jakiego Aleksander udzielił Jagielle w walkach przeciwko jego młodszemu bratu Bolesławowi Świdrygielle (zm. 1452), który rezydując w Łucku pretendował do tronu wielkoksiążęcego . Aleksander miał być synem nieznanej z imienia księżniczki Czetwertyńskiej, prawdopodobnie córki lub siostry księcia Aleksandra Światopełka Czetwertyńskigo . Następnie od niego wywodził się uchwytny w dokumentach z początku XVI w. sędzia włodzimierski Sygnalizował je w recenzji monografii F. E. Sysyna (przypis wyżej): H. Grala, Rzecz o panu z Brusiłowa (w związku z książką Franka E. Sysyna, Between Poland and the Ukraine. The dilemma of Adam Kysil 1600–1653, Harvard Ukrainian Research Institute, Cambridge Massachusetts 1985, s. XVIII, 406), „Przegląd Historyczny”, 80 (1989), s. 182–183. S. Kossow, Патерікон abo żywoty SS. Oycow Pieczarskich. Obszyrnie słowieńskim ięzykiem przez Świętego Nestora, zakonnika y latopisca ruskiego przedtym napisany. Teraz zaś z graeckich, łacińskich, słowieńskich y polskich pisarzów objaśniony y krócey podany, przez..., Kijów 1635, k. A 4r-v.; S. Okolski, Orbis Polonus Splendoribus caeli Triumphis Mundi Pulchritudine animantium, Decore Aquatilium, Naturae excellentia reptilium condecoratus..., t. 1, Cracoviae 1641, s. 387; K. Niesiecki, Herbarz polski[...] powiększony dodatkami z późniejszych autorów, rękopisów, dowodów urzędowych..., wyd. J. Bobowicz, t. 5, Lipsk 1840, s. 96; A. Jabłonowski, Pisma..., t. 4: Wołyń, Podole i Ruś Czerwona, Warszawa 1911, s. 10–11; F. Rawita-Gawroński, Kisielowie, ich ród, pochodzenie, posiadłości, „Przewodnik Naukowy i Literacki”, 50 (1912), s. 1015–1016; Z. Wójcik, Kisiel Adam, Świętoldycz, herbu własnego (1600–1653), [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 12, 1966, s. 487; F.E. Sysyn, op. cit., s. 43–44, 258, zwraca uwagę na liczne nieścisłości w przekazanej przez XVII-wiecznych autorów historii rodziny Kisielów. S. Kossow, op. cit., k. A 4v.; K. Niesiecki, op. cit., t. 5, s. 96; F. Rawita-Gawroński, op. cit., s. 1016; F.E. Sysyn, op. cit., s. 258–259, jakkolwiek przekaz o matce Aleksandra, wywodzącej się z Czetwertyńskich jest bardzo wątpliwy, prawdopodobnie informację o tym ożenku wykreowano na początku XVII w., kiedy Kisiele udostojnili w ten sposób swój wywód przodków, co było korzystne w prowadzonych wówczas procesach o ziemie w powiecie owruckim (tzw. kisielewszczyzna); por. także: J. Wolff, Kniaziowie litewsko-ruscy od końca XIV wieku, Warszawa 1895, s. 35.
PW46 .indb 312
2013-01-05 14:45:55
Kształtowanie propagandy ruskiego rodu szlacheckiego
313
Tymofiej (Tychno) Kisiel (1 poł. XVI w.) , który ożenił się z nieznaną z imienia Hulewiczówną, a po jej śmierci z Myszczanką . Skoligacony był zatem ze szlachtą z powiatu włodzimierskiego i łuckiego. Jego córka Maryna była drugą żoną księcia Iwana Czartoryskiego (zm. ok. 1566) . Tymofiej miał trzech synów: Dymitra ożenionego z Hulewiczówną, który zginął w bitwie z Tatarami pod Sokalem (1519); Piotra, horodniczego witebskiego; Gniewosza, pułkownika Zygmunta I, ożenionego z Marią Tryźnianką (Tryzna) , który poległ w bitwie pod Orszą (1568) . Ostatecznie majątek pozostawiony przez Tymofieja został podzielony między jego dwóch żyjących synów. Piotr otrzymał Drohinicze a Gniewosz Niskienicze. Od tego momentu istniał podział na dwie linie Kisielów, którzy używali dodatkowo przy swoich nazwiskach określeń toponimicznych. Gniewosz występuje jako świadek w licznych dokumentach i umowach szlachty wołyńskiej10. Przekazał on majątek w Niskieniczach synowi Grzegorzowi (Hrehory, zm. 1619), podsędkowi włodzimierskiemu, który ożenił się z Teodorą z Iwanickich (zm. 1650)11. Odziedziczył on także Drohinicze, kiedy wymarła drohinicka linia Kisielów, utracił zaś w 1604 r. rozległe dobra ziemskie w powiecie owruckim, w wyniku przegrania procesu sądowego, jaki wytoczyli przeciw niemu bracia stryjeczni Iwan i Aleksander12. Według tradycji, to właśnie z tych ziem mieli się wywodzić Kisiele. W 1619 r. Adam Kisiel wraz z nieletnimi braćmi Mikołajem i Januszem, przejęli po ojcu jedynie dwie dziedziczne wsie w Niskieniczach i Drohiniczach, rodzina Kisielów wówczas znacznie zubożała13. Pomimo tego, Adam Kisiel wkraczając w dorosłe życie, odebrał bardzo staranne wykształcenie, które zdobył w nowo założonej Akademii Zamojskiej. W trakcie edukacji nawiązał znajomość z ordynatem Tomaszem Zamoyskim (1594–1638), jak i wieloma innymi wpływowymi osobami14. W 1617 r. rozpoczął A. B o n i e c k i, Herbarz polski, t. 10, Warszawa 1907, s. 93–94. F. R a w i t a - G a w r o ń s k i, op. cit., s. 1118–1119. J. W o l f f, op. cit., s. 39. K. N i e s i e c k i, op. cit., t. 9, Lipsk 1842, s. 123; F.E. S y s y n, op. cit., s. 260. S. K o s s o w, op. cit., k. A 4v.; K. N i e s i e c k i, op. cit., t. 5, s. 96; A. B o n i e c k i, op. cit., t. 10, s. 94; zob. także tablice genealogiczną Kisielów: F. R a w i t a - G a w r o ń s k i, op. cit., s. 1124, przy czym nie ujmuje ona pierwszej żony Tymofieja Kisiela – Hulewiczówny. 10 A. B o n i e c k i, op. cit., t. 10, s. 94; Urzędnicy wołyńscy XIV–XVIII wieku. Spisy, opr. M. Wolski, Kórnik 2007 (Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej XII–XVIII wieku. Spisy, red. A. Gąsiorowski, t. 3: Ziemie ruskie, z. 5), nr 496, s. 114. 11 S. O k o l s k i, op. cit., t. 2, s. 390; F.E. S y s y n, op. cit. s. 44. 12 A. B o n i e c k i, op. cit., t. 10, s. 94; F. R a w i t a - G a w r o ń s k i, op. cit., s. 1019–1023; F.E. S y s y n, op. cit., s. 44, 260. 13 F.E. S y s y n, op. cit., s. 45 14 T. L u b o m i r s k i, Adam Kisiel. Wojewoda Kijowski, Warszawa 1905, s. 7; F.E. S y s y n, op. cit., s. 47–49.
PW46 .indb 313
2013-01-05 14:45:55
314
Tomasz Dywan
służbę wojskową u boku hetmana Stanisława Żółkiewskiego (1547–1620), brał także udział w wyprawie królewicza Władysława na Moskwę w 1617 r., później walczył też w bitwie pod Chocimiem15. Potem jako podkomendny hetmana Stanisława Koniecpolskiego, stanął na czele własnej chorągwi, która walczyła ze Szwedami w Prusach w 1621 r. Podczas tej kampanii wyróżnił się szczególnie w walkach pod Gniewem, gdzie „przed wszystkimi z chorągwią okrywszy się sławą w ogniu nieprzyjacielskim, stracił dwóch braci stryjecznych Pawła i Gabryela, a Mikołaj brat rodzony szkodliwy odniósł postrzał”16. Podczas kolejnej wojny z Moskwą w latach 1632–1634, Kisiel strzegł granic księstw czernichowskiego i siewierskiego, mając do dyspozycji tylko jeden pułk kozacki. Obronę tych prowincji prowadził w bardzo trudnych warunkach. Wkrótce wysłany został na Zaporoże, gdzie zwerbował ok. 20 tys. Kozaków na służbę królewską, po czym połączył się z siłami wojewody bracławskiego Łukasza Żółkiewskiego i księcia Jaremy Wiśniowieckiego. Wespół z nimi „szedł na ziemię moskiewską, siły nieprzyjacielskie rozproszył, putywlskie, siewierskie, rylskie, kurskie, kromskie włości ogniem i szablą znosił”17. W trzeciej dekadzie XVII stulecia Adam Kisiel zdobył uznanie dzięki temu, że był wyróżniającym się odwagą i inteligencją żołnierzem. Skutkiem tego uzyskał protekcję najpierw Stanisława Żółkiewskiego i Tomasza Zamoyskiego, później innych wpływowych osób. Dzięki niej już w 1622 r. został posłem królewskim na sejmik ziemski łucki. Podobnie w charakterze królewskiego posła delegowano go na sejmik żytomierski w 1628 r., a rok później na synod prawosławny do Kijowa. W październiku 1630 r. został wybrany posłem z powiatu łuckiego na sejm warszawski, od tego czasu umacniała się jego pozycja na dworze Zygmunta III18. W tym też czasie ożenił się z Anastazją Bohuszewiczówną z Hulkiewiczów-Hlebowskich (zm. 1659). Była to córka Filona Bohuszewicza, syna Bohusza Hulkiewicza, którego synowie byli nazywani Bohuszewiczami19. Rodzina Anastazji, w przeciwieństwie do innych małżonek, które zazwyczaj Kisiele wybierali z rodzin szlachty wołyńskiej, wywodziła się z województwa kijowskiego. Poprzez skoligacenie z rodziną Hulkiewiczów, Kisiel wszedł w krąg rodzin związanych z wyższym duchowieństwem prawosławnym w Kijowie. Małżeństwo to było zapewne wyrazem zainteresowania Kisiela dalekimi ziemiami ukrainnymi, gdzie jego ojciec utracił rozległe dobra w powiecie owruckim. T. L u b o m i r s k i, op. cit., s. 12; F.E. S y s y n, op. cit., s. 51. Cyt. za: T. L u b o m i r s k i, op. cit., s. 12–13; por.: Z. W ó j c i k, op. cit., s. 487; Z. Ś w i t a l s k i, Kisiel Mikołaj herbu własnego (ok. 1605–1651), [w:] Polski słownik biograficzny, t. 12, 1966, s. 491; F.E. S y s y n, op. cit., s. 52. 17 Cyt. za: Z. W ó j c i k, op. cit., s. 488; zob. także: F.E. S y s y n, op. cit., s. 74–75. 18 Z. W ó j c i k, op. cit., s. 487–488. 19 A. B o n i e c k i, op. cit., t. 7, Warszawa 1904, s. 408; F.E. S y s y n, op. cit., s. 53. 15 16
PW46 .indb 314
2013-01-05 14:45:55
Kształtowanie propagandy ruskiego rodu szlacheckiego
315
Adam Kisiel, jak zawsze zaznaczał, był wyznania prawosławnego, nie mamy jednak całkowitej pewności czy po 1621 r., przyjął wyznanie rzymskie, z całą pewnością w tym czasie był przychylny idei unii Kościołów prawosławnego i katolickiego w Rzeczypospolitej20. Postawa religijna Kisiela była daleka od ekstremizmu, unię religijną rozumiał swoiście, jako połączenie równoprawnych Kościołów, podległych jednocześnie zwierzchności Rzymu, jak i Konstantynopola. Taka postawa nie oznaczała odcięcia się od tej części Cerkwi, która kategorycznie odrzuciła unię zawartą w Brześciu, wręcz przeciwnie Kisiel utrzymywał relacje z duchownymi katolickimi, jak i prawosławnymi. Postrzegany był jako człowiek mający duże wpływy wśród prawosławnego duchowieństwa21. Zapewne z tego względu właśnie Adama Kisiela nominował na swego posła król Zygmunt III, wysyłając go na prawosławny synod do Kijowa w 1629 r. Zastanawiano się podczas jego obrad, czy możliwy jest kompromis, skutkiem którego Cerkiew zaakceptuje formułę unii przyjętą w Brześciu w 1596 r. tak, aby zgodnie z życzeniem Zygmunta III, „rozdwojenie [dwóch Kościołów prawosławnych: unickiego i dyzunickiego w Rzeczypospolitej] usunięte być mogło”22. W trakcie obrad stanowisko Kisiela nie odbiegało od poglądów ówczesnego archimandryty Ławry Pieczerskiej Piotra Mohyły. Zanotowano nawet, że w zasadzie Kisiel „był tej samej wiary co Mohyła”23. Od tego momentu Kisiela łączyła zażyłość towarzyska z nowo wybranym metropolitą kijowskim, którego jeszcze oficjalnie nie zatwierdziła Rzeczypospolita. Ostatecznie kompromis, który starano się wypracować na synodzie kijowskim nie był możliwy, na skutek oporu rzymskiej Stolicy Apostolskiej, domagającej się bezwarunkowego podporządkowania Kościoła prawosławnego jurysdykcji Rzymu. Nieprzejednani dla idei unii byli także Kozacy. Kiedy okazało się, że połączenie Kościołów na zasadach kompromisu nie jest możliwe, Kisiel zaczął coraz bardziej skłaniać się ku odstąpieniu od idei unii obydwu wspólnot kościelnych, od 1632 r. już oficjalnie występował jako wyznawca prawosławia24. Trzeba wskazać, że pozycja Cerkwi prawosławnej w Rzeczypospolitej za panowania Zygmunta III była dosyć trudna, ponieważ po zawarciu unii w Brześciu, za jedyny legalnie działający Kościół wschodni uznano ten, który był w unii z Rzymem. Władycy i duchowni odrzucający unię, działali w oparciu F.E. S y s y n, op. cit., s. 58–59; H. G r a l a, op. cit., s. 181. C. Г о л у б е в, Kieвскій митрополитъ Петеръ Могила и его сподвижники, т. 2, Kieвъ 1898, s. 234, 238; F.E. S y s y n, op. cit., s. 58. 22 T. L u b o m i r s k i, op. cit., s. 14; por.: A. Mironowicz, Kościół prawosławny w dziejach dawnej Rzeczypospolitej, Białystok 2001, s. 91–93. 23 F.E. S y s y n, op. cit., s. 273. 24 C. Г о л у б е в, op. cit., s. 233; Z. W ó j c i k, op. cit., s. 487–488. 20 21
PW46 .indb 315
2013-01-05 14:45:56
316
Tomasz Dywan
o dawne prawa i przywileje, których formalnie nie potwierdził Zygmunt III25. Udało się tego dokonać dopiero poprzez naciski wywierane przez sejmiki, dzięki nim król musiał w końcu potwierdzić dawne prawa Cerkwi prawosławnej na sejmie w 1607 r., i doprecyzować je na kolejnym sejmie w 1609 r. tak, żeby nie było żadnych niejasności w ich interpretacji26. Siła Kościoła prawosławnego opierała się na dużym znaczeniu bractw cerkiewnych i wielkich monastyrów, stanowiących główną opozycję wobec unii brzeskiej. Bardzo istotna była także protekcja wpływowych prawosławnych rodów ruskich. Niekwestionowanym przywódcą prawosławnej szlachty i protektorem Cerkwi na Rusi koronnej był książę Konstanty Wasyl Ostrogski (zm. 1608). Dotował on monastery i cerkwie, utrzymywał prawosławne szkoły i fundował nowe świątynie27. Ostrogski swoją działalnością polityczną sprzyjał zdecydowanie Kościołowi prawosławnemu. Toteż kiedy po jego śmierci, jego synowie rewokowali do katolicyzmu, wzbudziło to wielkie obawy prawosławnego duchowieństwa. Jednak nadal znaczna część średniej szlachty na ziemiach Rusi koronnej pozostawała w 1 poł. XVII w. przy prawosławnym wyznaniu wiary, w szczególności na Wołyniu28. Zupełne nowe możliwości, korzystne dla wyznań niekatolickich, powstały w czasie bezkrólewia po śmierci Zygmunta III w 1632 r.29. Najbardziej aktywni politycznie podczas tego bezkrólewia byli innowiercy, co stanowiło reakcję na politykę wyznaniową, którą prowadził zmarły władca. Wszystkie sejmiki Rusi koronnej domagały się w instrukcjach pisanych na sejm konwokacyjny „uspokojenia greckiey wiary”30. Podczas tego bezkrólewia szczególnie wyróżniała się postać Adama Kisiela. Był on liczącą się osobą, ze względu na charyzmę i szacunek, jakimi darzyła go szlachta wołyńska. Dlatego też królewicz Władysław wysłał do niego list z prośbą o poparcie, w zamian obiecując poprawę położenia prawnego Cerkwi prawosławnej w Rzeczypospolitej31. Wkrótce też Kisiel został wybrany z powiatu łuckiego na sejm konwokacyjny, w czasie obrad którego, wraz z prawosławnymi i protestanckimi posłami, doprowadził do włączenia zapisu o poszanowaniu praw A. M i r o n o w i c z, op. cit., s. 69–72; L. Ć w i k ł a, Polityka władz państwowych wobec Kościoła prawosławnego i ludności prawosławnej w Królestwie Polskim, Wielkim Księstwie Litewskim i Rzeczypospolitej obojga Narodów w latach 1344–1795, Lublin 2006, s. 154–155. 26 L. Ć w i k ł a, op. cit., s. 169–171. 27 B. K u m o r, Geneza i zawarcie unii brzeskiej, [w:] Unia brzeska, geneza, dzieje i konsekwencje w kulturze narodów słowiańskich, red. R. Łużny, F. Ziejka, A. Kępiński, Kraków 1994, s. 38–41; A. M i r o n o w i c z, op. cit., s. 74. 28 F.E. S y s y n, op. cit., s. 38–42. 29 J. D z i ę g i e l e w s k i, O tolerancję dla zdominowanych. Polityka wyznaniowa Rzeczypospolitej w latach panowania Władysława IV, Warszawa 1986, s. 17–20; A. M i r o n o w i c z, op. cit., s. 97–98. 30 J. D z i ę g i e l e w s k i, op. cit., s. 22–23; F.E. S y s y n, op. cit., s. 66–67. 31 F.E. S y s y n, op. cit. s. 67. 25
PW46 .indb 316
2013-01-05 14:45:56
Kształtowanie propagandy ruskiego rodu szlacheckiego
317
różnowierców do pactów conventów32. Do rangi symbolu urosła postawa Kisiela podczas sejmu koronacyjnego Władysława IV w 1633 r. Wówczas doszło do sporu na punkcie tekstu przysięgi układanej dla nowego władcy. Niekatolicy domagali się, by pozostać przy dotychczasowych ustaleniach, jakie poczyniono na konwokacji, uwzględniających formułę równouprawnienia wyznań, jakie winien zaprzysiąc nowy król. W obronie tych ustaleń przemawiali Adam Kisiel i reprezentant protestantów Jan Schlichtyng33. Mowa i talent oratorski Kisiela zostały wówczas wysoko ocenione przez słuchaczy, a sam tekst przemowy był znany, ponieważ propagowany był w kilku rękopiśmiennych odpisach34. Jak przypuszcza Jan Dzięgielewski, w czasie tego sejmu posłowie prawosławni współpracowali z nowo wybranym władcą w celu przywrócenia praw Cerkwi prawosławnej. Szczególnie spektakularna była postawa Adama Kisiela wraz z posłami prawosławnymi, którzy w wielu przemowach grozili, że prędzej zerwą sejm, niż zgodzą się na ustępstwa w sprawie uzgodnionej na konwokacji kwestii „uspokojenia religii greckiey”. Skutkiem tego Władysław IV zatwierdził na sejmie koronacyjnym nowego metropolitę kijowskiego Piotra Mohyłę i zrównał w prawach dyzunitów z unitami35. Był to wielki sukces prawosławnych posłów z Adamem Kisielem na czele, który okazał się skutecznym politykiem, znającym zasady polskiego parlamentaryzmu, umiejącym wykorzystać je w obronie interesów prawosławia. Kiedy po koronacji Władysława IV, Kisiel udał się do Lwowa, tamtejsze bractwo stauropigialne zgotowało mu triumfalne powitanie, jako nowemu protektorowi Cerkwi. Rok później, Kisiel jako członek tegoż bractwa, zobowiązał się bronić praw i przywilejów prawosławnych mieszkańców Rzeczypospolitej36. Obrona interesów prawosławia podniosła znacznie autorytet Kisiela na ziemiach ruskich, stał się „uznaną głową Rusi”37. Jak dalej wskazywano, do takich zaszczytów „powoływało Kisiela gorące przywiązanie do wiary ojców, wykształcenie, dar wymowy, bystrość rozumu”38. Nie powinno więc dziwić, że w osobie Adama Kisiela, cieszącego się względami i szacunkiem Władysława IV, upatrywano nowego przywódcę i protektora Cerkwi, jakiego w Rzeczypospolitej brakowało od śmierci Konstantego Wasyla Ostrogskiego. Ówczesny władyka mścisławski Sylwester Kossów (1635–1647), przypisywał Kisielowi główną rolę w „ukontentowaniu narodu ruskiego, zatrzymaniu praw i swobód starożytnych, [podczas] szczęśliwych konwocacyey, elekcyey, koronacyey, felicissimi Vladislai Ibidem, s. 67–68. J. D z i ę g i e l e w s k i, op. cit., s. 70. 34 F.E. S y s y n, op. cit., s. 69–70. 35 J. D z i ę g i e l e w s k i, op. cit., s. 70–72; A. M i r o n o w i c z, op. cit., s. 101. 36 F.E. S y s y n, op. cit., s. 71. 37 C. Г о л у б е в, op. cit., s. 239. 38 T. L u b o m i r s k i, op. cit., s. 14; Z. W ó j c i k, op. cit., s. 488. 32 33
PW46.indb 317
2013-01-05 14:45:56
318
Tomasz Dywan
IV i seymu przeszłego acta & pacta na potym revoluere zechce i niewysłowioną łaskę I.K.M. narodom ruskim pokazaną”39. Silna pozycja Kisiela jako świeckiego przywódcy prawosławia trwała do wybuchu powstania Chmielnickiego. Kiedy po raz kolejny w 1643 r. starano się pozyskać prawosławnych dla idei unii z Rzymem, papież Urban VIII wystosował listy do metropolity kijowskiego Piotra Mohyły i Adama Kisiela jako najważniejszych osób, reprezentujących interesy prawosławnych mieszkańców Rzeczypospolitej40. Sam Kisiel w korespondencji z Bohdanem Chmielnickim uważał się za „syna Cerkwi bożej, dom mój z krwie narodu ruskiego, starożytny”41. Także w swoim ostatnim testamencie z 1653 r. podkreślił swoje oddanie dla wiary przodków: „Żyłem in orthodoxa, avita, catholica religione wschodnie świętej Cerkwi bożej, matki mojej, w której od lat sześciuset nieodmiennie zawsze przodkowie moi zostawali i teraz do ostatniego tchnienia mego chcę zostawać”42. Dzięki takiej postawie, którą prezentował wobec najwyższych władz Rzeczypospolitej, Kisiel stał się uznanym politykiem za panowania Władysława IV, z którego zdaniem i doświadczeniem w sprawach ruskich bardzo się liczono. Dzięki zaufaniu, jakim darzył go nowy władca, w 1633 r. uzyskał on godność podkomorzego czernihowskiego, a także nadania na kilka dochodowych starostw. Przeniósł się wówczas na czernihowszczyznę, gdzie rezydując w Dziewicach, zaczął organizować swoje latyfundium w dochodowym starostwie nossowskim43. Zdecydowanie zmienił się wówczas status społeczny Adama Kisiela, z ubogiego wołyńskiego szlachcica, posiadającego w 1621 r. skromną liczbę 37 dymów (zagród chłopskich), stawał się coraz zamożniejszym ziemianinem, już 8 lat później dysponował 65 dymami44, natomiast w 1633 r., piastując urząd podkomorzego czernihowskiego, był w stanie wystawić chorągiew kozacką liczącą 100 koni i dodatkowo utrzymywać ją przez pół roku. W czwartej dekadzie XVII w., Kisiel mógł już aspirować do roli ruskiego magnata, którego dochody, według co prawda niepewnych szacunków, wynosiły ponoć 150 tys. złotych rocznie45. Ze względu na zmianę pozycji społecznej Adama Kisiela, po 1633 r. możemy obserwować szereg działań propagandowych, mających na celu podniesienie prestiżu tej rodziny wśród społeczności szlacheckiej. Jak zauważył Franciszek Cyt. za: S. K o s s o w, op. cit., k. Br.; por.: F.E. S y s y n, op. cit., s. 96–97. F.E. S y s y n, op. cit., s. 118; A. M i r o n o w i c z, op. cit., s. 112–113. 41 R. O t t m a n, Adam z Brusiłowa Kisiel Wojewoda Kijowski. Kartka z życia jego lat 1648 i 1649, „Przegląd Powszechny”, 9 (1886), s. 189. 42 Ibidem, s. 356. 43 A. B o n i e c k i, op. cit., t. 10, s. 94; F.E. S y s y n, op. cit., s. 116. 44 Н. Я к о в е н к о, Українська шляхта з кінца XIV – до середини XVII століття, Boлинь і Центральна Україна, Kиїв 2008, s. 217. 45 H. G r a l a, op. cit., s. 178. 39
40
PW46.indb 318
2013-01-05 14:45:56
Kształtowanie propagandy ruskiego rodu szlacheckiego
319
Rawita-Gawroński, kiedy Adam Kisiel wyróżnił się jako pierwszy z rodu majątkiem i wpływami, wówczas dorobiono do tego nazwiska bardzo oryginalną historię rodową46. Specjalnie dla Adama Kisiela opracowano legendę herbową, która wskazywała, iż jego ród wywodzi się od woja pierwszego chrześcijańskiego władcy Rusi, księcia Włodzimierza Wielkiego. Pierwszą wersję tej narracji, opublikował w dedykacji do Żywotów św. Ojców Pieczerskich, ówczesny władyka mścisławski Sylwester Kossów. Zdarzenia opisane w owej legendzie, jak wskazał jej autor, były wynikiem lektury „latopisców ruskich”. Według Kossowa ród Kisielów miał wywodzić się od legendarnego „Świentoldycza, hetmana wojsk ruskich” z czasów Włodzimierza Wielkiego47. Ów „hetman”, kiedy książę Włodzimierz rezydował w Nowogrodzie, czuwał nad bezpieczeństwem Kijowa w 997 r. Wówczas miasto miało zostać oblężone przez Pieczyngów, którzy nie mogąc sforsować szturmem murów miejskich, zdecydowali się na długotrwałe oblężenie. „Wówczas Świętoldyczowa inwencja takowa swoich utwierdziła a nieprzyjaciół odraziła. Dwie studnie w nocy wygotował, iedną słodkiey wody miodem roztworzoney, drugą mąki ukwaszoney, przez co swoim [pokazał], że bogowie im z ziemi pokarm i napoy daią, aby statecznie tey stolice dotrzymali, nieprzyiacielowi aby na taką opatrzność bogów bacząc nic sobie o wymorzeniu głodem nie obiecowali pokazał”48. Skutkiem tego fortelu było, iż Pieczyngowie, tracąc nadzieje na skuteczną blokadę grodu, mieli odstąpić od Kijowa. Na pamiątkę tego wydarzenia Świętoldycza nazwano Kisielem „o czym szeroce wszystkie annales ruskie y od książąt ruskich zawiezione do Moskwy kroniki świadczą, a polscy historykowie co naydawniejsi, lubo compendiosus nie zapomnieli”49. Zapewne zawołanie Kisiel, które wywodzi się z języka ruskiego i oznacza kisielinę – rodzaj gęstego żuru przygotowywanego z zakwasu – zostało skojarzone z opracowywaną przez Kossowa legendą herbową50. Świętoldycz miał potem przyjąć chrzest wraz z księciem Włodzimierzem. Ta wersja legendarnej historii rodu Kisielów, wywodzących się od Świentoldycza, musiała być szeroko propagowana w końcu 4 dekady XVII w. Skutkiem tego była uwzględniona w herbarzu ułożonym w 1641 r. przez dominikanina Szymona Okolskiego (1580–1653), później została ujęta w herbarzu jezuity Wojciecha Kojałowicza-Wijuka (1609–1677), uwzględnia ją także herbarz jezuity Kacpra Niesieckiego (1682–1744)51. Powszechnie sądzono że, „za tę przemyślną odwagę F. R a w i t a - G a w r o ń s k i, op. cit., s. 1009. S. K o s s o w, op. cit., k. A 3v. 48 Ibidem, k. A 3v. – A 4r. 49 Ibidem, k. A 4r. 50 M. M a j e w s k a, Kisiel, [w:] Słownik polszczyzny XVI wieku, t. 10, 1976, s. 330. 51 S. O k o l s k i, op. cit., t. 1, s. 387-388; W. K o j a ł o w i c z - W i j u k, Herbarz rycerstwa Wielkiego Księstwa Litewskiego, tak zwany Compendium, czyli o klejnotach albo herbach, których familie 46 47
PW46 .indb 319
2013-01-05 14:45:56
320
Tomasz Dywan
Włodzimierz, jako hetmanowi namiot w herbie nadał [oraz] wieże w pamiątkę obrony miasta; Świętoldycz Kisielem od kiszenia chleba nazwany, a herb imienia Świętoldycz, nabył od przezacnego swego przodka”52. Próbę krytycznej analizy legendy herbowej Kisielów, jako pierwszy podjął Franciszek Rawita-Gawroński, nie jest ona jednak przekonująca53. Opisane przez Kossowa wydarzenia, zostały bezpośrednio zaczerpnięte z Letopisu hustyńskiego i po części skompilowane z Powieści minionych lat54. Źródła te, uważane w owym czasie za powstałe w X i XI w., zatem pochodzące z czasów księcia Włodzimierza Wielkiego, były w rzeczywistości XVI-wieczną kompilacją wiadomości zaczerpniętych z różnorakich średniowiecznych kronik ruskich, które zestawiono ze źródłami bizantyńskimi i polskimi. W skutek takiej kompilacji, powstała dostępna Sylwestrowi Kossowowi wersja latopisu pochodzącego z Moskwy, którą szeroko wykorzystywał w swojej pracy publicystycznej, kiedy przybył do Kijowa w 1631 r.55 Należy analizowaną legendę herbową, rozpatrywać w szerszym świetle, tego co działo się w środowisku intelektualnym Kijowa w latach trzydziestych i czterdziestych XVII w. Wówczas metropolita kijowski Piotr Mohyła (1627–1646), wywodzący się z rodu hospodarów mołdawskich, oficjalnie zatwierdzony przez Koronę w 1633 r., dążył do wzmocnienia i reformy prawosławia w ramach Rzeczypospolitej. Wyrazem tych tendencji był m.in. „powrót do źródeł”. Znakiem duszpasterstwa nowego metropolity była restauracja soboru sofijskiego w Kijowie i kilku starodawnych świątyń, będących jak sądzono fundacjami Włodzimierza Wielkiego. Starano się także prezentować argumenty historyczne, odnoszące się do prawowierności i dawności Kościoła prawosławnego na Rusi, tym należy tłumaczyć bardzo duże zainteresowanie ówczesnych duchownych dawnymi kronikami56. W ramach tych działań produkowano genealogie rodów stanu rycerskiego w prowincjach WXL. zażywją, wyd. J. Piekosiński, Kraków 1897, s. 179–180; K. Niesiecki, op. cit., t. 5, s. 95. 52 K. N i e s i e c k i, op. cit., t. 5, s. 95. 53 F. R a w i t a - G a w r o ń s k i, op. cit., s. 1010–1013, utrzymuje, że legenda herbowa jest autorstwa samego Adama Kisiela (zna ją tylko z treści przywileju Jana Kazimierza z 1649 r., powołującego Kisiela na wojewodę kijowskiego), pomija propagandową wymowę legendy wskazując, że pierwotnym herbem tego rodu był dzwon a nie namiot, są to fałszywe hipotezy. 54 Letopis hustyński, opr., tłum. i komentarze H. Suszko, Wrocław 2003 (Acta Universitatis Wratislaviensis No 2547), s. 111; Powieść minionych lat, opr. i tłum. F. Sielicki, Wrocław 1996, s. 100–101. 55 Letopis hustyński..., s. 18-19 [wstęp H. Suszki]; I. Š e v č e n k o, Różne oblicza świata Piotra Mohyły, tłum. E. Tabakowska, [w:] I d e m, Ukraina między wschodem i zachodem, Kraków 1996 (Eseje i studia, t. 3), s. 42; O. T o ł o c z k o, Gdzie i kiedy narodziła się legenda o kronikarzu Nestorze, tłum. M. Filipowicz, „Zeszyty Naukowe KUL”, 45 (2002), nr 1–2, s. 68. 56 I. Š e v č e n k o, op. cit., s. 26–29, 41–43; P. K r a s n y, Odbudowa kijowskiej cerkwi Spasa na Betestowie przez metropolitę Piotra Mohyłę a problem nawrotu do gotyku w architekturze sa-
PW46 .indb 320
2013-01-05 14:45:56
Kształtowanie propagandy ruskiego rodu szlacheckiego
321
ruskich, których początki widziano w czasach Włodzimierza Wielkiego57. Nie jest zatem dziwne, że kiedy duchowny prawosławny chcąc uhonorować Adama Kisiela, jako nowego obrońcę i protektora prawosławia w Rzeczypospolitej, w dedykacji do publikowanych Żywotów świętych pieczerskich, wykreował jego genealogię, jakiej początek widział właśnie w czasach Włodzimierza Wielkiego, na co przytoczył nawet argumenty historyczne w postaci lektury latopisów. Jest to przykład ówczesnej uczoności, polegającej na świadomej obróbce informacji zaczerpniętych z ruskich i polskich kronik58. Warto podkreślić, że to właśnie Adamowi Kisielowi dedykowano jedną z najważniejszych publikacji, służącą podbudowaniu wyznania prawosławnego. Sylwester Kossów ukazał w Paterikonie wyobrażenie o początkach chrześcijaństwa na Rusi, udowadniał tym samym, że chrześcijaństwo zostało przyjęte przez Słowian ze Wschodu. Był to wyraz polemiki na argumenty historyczne z łacinnikami i unitami, ponieważ publikacja ta wskazywała czytelnikom, iż Kijów od czasów księcia Włodzimierza jest ostoją prawosławia, a Ławra Pieczerska jest najważniejszym monastyrem, który gromadzi relikwie wielu świętych, co potwierdzają cuda doznawane przez wiernych odwiedzających to święte miejsce59. Opracowanie powyższej legendy, wpisuje się w praktykę kreowania legend herbowych dla poszczególnych znamienitych rodzin szlacheckich, zapoczątkowaną przez Bartosza Paprockiego (1543–1614). W tym względzie starano się opierać układaną narrację na wzmiankach zaczerpniętych z dawnych kronik Jana Długosza, czy Macieja Stryjkowskiego, następnie takowy przekaz próbowano skojarzyć z historią danego rodu. Dominującym toposem tych legend był motyw przodków danych rodzin, jacy w bardzo odległych, wręcz baśniowych czasach, w sposób bohaterski zasłużyli sobie na znak herbowy, najczęściej pokonując wrogów swoich władców60. Dlatego historyczną postać woja Swenalda, który w 997 r. ostrzegł swego księcia Światosława, będącego w Białobrzegu (tj. Białogrodzie), kralnej Rusi koronnej w XVII wieku, „Biuletyn Historii Sztuki”, 62 (2000), s. 339–340, 349–351; C. K a г а м л и к, Kиево-Печерска лавра: cвіт православной дуовості i культуpи (XVII–XVIII cт.), Kиїв 2005, s. 129–135. 57 Jak się przypuszcza przydomek Świętoldycz mógł zostać dodany do nazwiska Kisiela, na wzór księcia Jerzego Czetwertyńskiego, który do swojego nazwiska dodał przydomek Światopełk, odnoszący się do dawnego przodka, który wywodził się z Rurykowiczów, zob.: J. W o l f f, op. cit., s. 35, 505; F. R a w i t a - G a w r o ń s k i, op. cit., s. 1016–1017; I. Ševčenko, op. cit., s. 42; F.E. S y s y n, op. cit., s. 46, 262–263. 58 O. T o ł o c z k o, op. cit., 57–77. 59 A. M i r o n o w i c z, Sylwester Kossów, władyka białoruski, metropolita kijowski, Białystok 1999, s. 13–16. 60 E. S t a n k i e w i c z, Legendy herbowe, [w:] Słownik folkloru polskiego, red. J. Krzyżanowski, Warszawa 1965, s. 200–201; M. C e t w i ń s k i, M. D e r w i c h, Herby, legendy, dawne mity, Wrocław 1989, s. 5–22.
PW46 .indb 321
2013-01-05 14:45:56
322
Tomasz Dywan
przed zagrożeniem ze strony Pieczyngów, blokujących przeprawę przez Dniepr do Kijowa, zinterpretowano jako odnoszącą się do starożytnego przodka rodu Kisielów Świętoldycza. Na skutek tego ostrzeżenia, zgodnie z tekstem Powieści minionych lat, Światosław musiał zimować w Białobrzegu, wówczas mieszkańcy tego grodu głodowali na skutek braku żywności, czemu miał w oryginalny sposób zaradzić „Swenald”61. Przekaz powyższy uległ przeredagowaniu, dlatego w Letopisie Hustyńskim, odnosi się do „Swenteldycza”, a akcja całej narracji toczy się w Kijowie za czasów panowania Włodzimierza Wielkiego, co wykorzystał w kompilowaniu analizowanej legendy herbowej Sylwester Kossów. Od czasów popularyzacji powyższej legendy, herb Kisielów nazywano Świętoldycz (Światołdycz), która to nazwa wskazywała na historię znamienitej ruskiej rodziny62. Zapewne wykreowanie legendy herbowej Adama Kisiela było wzorowane na legendach herbowych książęcych rodzin ruskich. Jednak takie kniaziowskie rody ruskie wywodzące się od Rurykowiczów linii wołyńskiej i turowskiej – jak chociażby Czartoryscy – woleli uchodzić za krew Olgierdową, krew Jagiellońską, by tym samym z tytułem książęcym zasiadać w radzie wielko książęcej na równi z innymi książętami krwi. Zatem już od początków XV w. posiadali legendarne genealogie, na mocy których przyznali sobie herb Pogoń63. W przypadku Kisiela, jego znamienitego przodka odnaleziono w osobie legendarnego Świętoldycza, związanego z początkiem chrześcijańskiego państwa ruskiego. Było to niezwykłe uhonorowanie przez mścisławskiego władykę Adama Kisiela, postrzeganego wówczas, jako najbardziej skutecznego protektora i jednocześnie prawowiernego wyznawcę „greckiey wiary”. Z tego też względu bractwa cerkiewne, które zajmowały się także publikowaniem ksiąg liturgicznych, zdecydowały się zamieścić na początku swoich wydawnictw specjalne dedykacje właśnie dla ówczesnego podkomorzego czernihowskiego. Już w 1635 r. prawosławne bractwo przy cerkwi św. Ducha w Wilnie, dedykowało Kisielowi zbiór modlitw64. Warto wskazać, że drukarnia prowadzona przez to bractwo zajmowała się na początku XVII w. ożywioną działalnością polemiczną, wymierzoną przeciwko unitom. Doprowadziło to do licznych zatargów i procesów. Jednak dzięki legalizacji prawosławia w 1633 r. bractwo znów mogło bez przeszkód prowadzić działalność wydawniczą, o co postarał się me P. Ż m u d z k i, Władca i wojownicy. Narracje o wodzach, drużynie i wojnach w najdawniejszej historiografii Polski i Rusi, Wrocław 2009, s. 367. 62 A. B o n i e c k i, op. cit., t. 10, s. 98. 63 A. J a b ł o n o w s k i, op. cit., s. 23; Н. Я к о в е н к о, op. cit., s 53. 64 Mołytwy powsednewyj ot mnogich i Swiatych Otets sobrannyi..., Wilno 1635, oryginał tego druku nie jest mi znany (nie posiada go obecnie żadna biblioteka naukowa na terenie Polski), wzmiankuje tę publikacje: F.E. S y s y n, op. cit., s. 362, zob. także: K. E s t r e i c h e r, Bibliografia polska..., wyd. S. Estreicher, t. 22, Kraków 1908, s. 521. 61
PW46 .indb 322
2013-01-05 14:45:57
Kształtowanie propagandy ruskiego rodu szlacheckiego
323
tropolita Mohyła65. Sam Adam Kisiel dopomagał w pracach wielu komisji, które w oparciu o nowe przepisy prawne, orzekały o przynależności danej cerkwi do Kościoła unickiego, bądź prawosławnego. W latach 1632– –1633, Kisiel domagał się od delegatów takiej komisji działającej w Wilnie, zwrotu zajętych przez unitów świątyń66. Wprawdzie nie udało się odebrać na terenie Wilna ani jednej cerkwi zajętej przez grekokatolików, Il. 1. Klejnot herbowy Kisielów z 3 dekady jednak członkowie wileńskiego bra- XVII w. (przed 1635). Dedykacja dla Adama ctwa, zdecydowali się uhonorować Kisiela dołączona do zbioru modlitw: Mow dedykacji do modlitewnika Adama łytwy powsednewyj ot mnogich i Swiatych Kisiela. Jednak legenda herbowa Ki- Otets sobrannyi..., Wilno 1635. sielów publikującym pochwalną dedykację, nie była jeszcze znana. Zamieszczony tamże herb Kisiela nie posiadał w klejnocie trzech wież a trzy strusie pióra [Il. 1]67. Zapewne Adam Kisiel dodał motyw trzech wież do swojego klejnotu herbowego po zapoznaniu się z legendą herbową opracowaną i spopularyzowaną przez Sylwestra Kossowa. Był to najbardziej charakterystyczny motyw, jaki włączano do znaków i klejnotów herbowych, w przypadku legend herbowych o obronionych grodach68. Sam herb w formie namiotu obozowego, wywodził się ze znaków pieczętnych, które na równi z podpisem zaczęły uwierzytelniać różne dokumenty, takowych zaczęli używać ruscy bojarzy w Wielkim Księstwie Litewskim w XV w. Skutkiem tego ruska szlachta, do czasu włączenia ziem ruskich do Korony w 1569 r., stosowała własne znaki herbowe69. Dodatkowo Adam Kisiel od ok. 1640 r.
L. A b r a m o w i c z, Cztery wieki drukarstwa w Wilnie (1525–1925). Zarys historyczny, Wilno 1925, s. 70–73; T. K e m p a, Wileńskie bractwo św. Ducha jako centrum obrony prawosławia w Wielkim Księstwie Litewskim w końcu XVI i pierwszej połowie XVII wieku, „Białoruskie Zeszyty Historyczne”, 21 (2004), s. 55–61. 66 F.E. S y s y n, op. cit., s. 99–100. 67 Ibidem, s. 287, tamże ilustracja karty tytułowej z herbem; tak też musiał wyglądać klejnot herbowy Kisielów przed 1635 r.; K. Niesiecki opracowując genealogię Kisielów, wskazał na wątpliwości dotyczące wyglądu ich klejnotu herbowego, opowiadając się ostatecznie za klejnotem opublikowanym przez S. Okolskiego, zob.: K. Niesiecki, op. cit., t. 5, s. 95. 68 M. C e t w i ń s k i, M. D e r w i c h, op. cit., s. 129. 69 Н. Я к о в е н к о, op. cit., s. 52–53. 65
PW46 .indb 323
2013-01-05 14:45:57
324
Tomasz Dywan
dodawał także przed swym nazwiskiem przydomek Świętoldycz, który wskazywał na starożytne korzenie rodu Kisielów70. Kolejną, bardzo interesującą dedykację dla Adama Kisiela, znajdujemy w stale wznawianym przez lwowskie bractwo stauropigialne wydawnictwie Тріодіон cи eсть трипiснeцъ (zbiór pieśni cerkiewnych), które po raz pierwszy ukazało się w 1627 r. (następne wydania w 1631 i 1640 r.). W czwartym wydaniu z 1642 r., zdecydowano się na wydruk czterech wariantów Triodionu71. Warianty te różniły się dedykacjami honorującymi najważniejszych protektorów prawosławia w Rzeczypospolitej: metropolitę kijowskiego Piotra Mohyłę, hospodara mołdawskiego Bazylego Lupu (1595–1661), hospodara wołoskiego Macieja Basaraba (1588–1654) i Adama Kisiela, ówczesnego kasztelana czernichowskiego72. Wariant z dedykacją dla Kisiela, zaopatrzono w herb Świętoldycz z trzema murowanymi wieżami w klejnocie, wskazano także na starodawne pochodzenie Kisielów, wywodzących się od „hetmana” Włodzimierza Wielkiego73. Wydawcy powtórzyli legendę herbową ułożoną przez Sylwestra Kossowa, którą zacytował rok wcześniej Szymon Okolski w swym herbarzu. Dodatkowo podkreślono w tekście owej dedykacji pobożność adresata pochwał: „Вельможностъ ваша очень любитъ читатъ Cв[ятые] Писанїе и пенїе церковныхъ гимновъ для чего дерите при себе духовныхъ отцовъ и строите для нихъ удобные монастыри”74. Wydawcy chcieli zapewne podkreślić działalność fundacyjną Kisiela, który rezydując wówczas w Dziewicach na Czernihowszczyźnie, ufundował w 1640 r. cerkiew św. Mikołaja wraz z żeńskim monastyrem w Makoszynie nad Desną75. Starano się zapewne w ten sposób zmotywować adresata pochwał, do dalszych działań fundatorskich na rzecz Cerkwi. Wkrótce też Kisiel rozwinął taką działalność, dzięki dość znacznym dochodom pozyskiwanym ze starostwa nossowskiego. W 1643 r. ufundował w swym gnieździe rodowym męski monastyr. Nieco wcześniej w 1642 r. odkupił od metropolity Mohyły Hoszczę, którą darowała mu Regina z Hojskich Sołomerecka. Kisiel doposażył ufundowaną tamże w 1639 r. szkołę i żeński monastyr76. Placówka F.E. S y s y n, op. cit., s. 45–46. K. E s t r e i c h e r, op. cit., t. 31, Kraków 1936, s. 324–325, zna tylko dwa warianty z 1642 r. 72 Я. З а п а с к о, Я. І с а е в и ч, Памятки книжнового мистецтва. Kaталог cтародруків выданих на Україні. Книга перша (1574–1700), Львів 1981, nr 302, s. 63; Kaталог кириличных старoдруків Львивскої Наукової Бібліотеки iм. Стефанка НАН України, Львів 2000, s. 25–32. 73 Тріодіон cи eсть Трипiснeцъ, c[вя]тои Beлкои Пятдeсятницы, Пентикотаріон eже ecтъ Пятдесятница наpeченный от еллинскаго изслідованъ..., Львов 1642, k. I–II. 74 Ibidem, k. III. 75 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. B. Chlebowski, W. Walewski, F. Sulimierski, t. 5, Warszawa 1884, s. 928; F.E. S y s y n, op. cit., s. 295–296. 76 [J.M. G i ż y c k i] Wołyniak, Z przeszłości Hoszczy na Wołyniu, Kraków [bez daty wydania], s. 24–25; Г. Л о г в и н, Михайвська церква в Гощі, „Українське Мистецтвознавсво”, 4 (1970), s. 92–93; Sysyn 1985, s. 116. 70 71
PW46 .indb 324
2013-01-05 14:45:57
Kształtowanie propagandy ruskiego rodu szlacheckiego
325
ta, zgodnie z wolą Sołomereckiej, miała dzięki nauczaniu zgodnemu z prawosławną ortodoksją, zwalczać wpływy arianizmu popularnego wśród wołyńskiej szlachty77. Ksienią tego monastyru została owdowiała matka Kisiela Teodora z Iwanickich, przybierająca zakonne imię Eufrozyna78. Kolejny męski monastyr ufundował Kisiel w 1646 r. w Maksakach na czernichowszczyźnie. Wówczas na mocy ugody, jaką wypracowała wspólna komisja Rzeczypospolitej i Moskwy, w której obradach uczestniczył delegowany przez sejm Mikołaj Kisiel, doszło do wymiany skrawków terytoriów. Rzeczypospolita odstąpiła Moskwie Trubeck w zamian za ziemie w okolicach Putywla79. Znamienne, że fundacja Maksakach była przewidziana dla bazylianów z monastyru w Trubecku, wolących osiąść w Rzeczypospolitej, kiedy ich klasztor został zajęty przez Moskwę80. Dzięki temu owa fundacja uzyskała szczególną wymowę propagandową i polityczną. Szczególną wymowę, mającą propagować dokonania Adama Kisiela i zasługi jego rodu, ukazuje ufundowana przez niego cerkiew monastyru w Niskieniczach (Низкиничi – obecnie część miasta Nowowołyńsk na Ukrainie). Według najstarszych publikacji dotyczących historii tej placówki, fundacja miała miejsce w 1643 r. Stosownych zapisów fundacyjnych dokonano 15 września tego roku w grodzie łuckim i potwierdzono je 3 lata później w Kijowie81. Nie znam oryginałów tych dokumentów, jednak nie ma podstaw aby sądzić, że fundacja monastyru jak i cerkwi były odrębne. Jak dotychczas, w najstarszych publikacjach datę fundacji monastyru potraktowano także, jako datę wyznaczającą fundację cerkwi pod wezwaniem Pokrowy82. Fragmenty tych zapisów zacytował w obszernym opracowaniu, dotyczącym życia i działalności metropolity Piotra Mohyły, Stepan Gołubiew83. Niestety w tej pracy nie opublikowano w całości aktu fundacyjnego, ponieważ autor zwrócił jedynie uwagę na motywacje fundatora, chcącego przyczynić się do podniesienia prestiżu prawosławia w Rzeczypospolitej i takowe treści z wymienionego dokumentu zaprezentowano, cytując jedynie odpowiedni fragment. Fundator wskazał w tym dokumencie, że „zawsze przy prawach swobodach i przywileiach avitae religionis stawał, tak i te moie professią [J.M. G i ż y c k i] Wołyniak, Spis klasztorów unickich bazylianów w Województwie Wołyńskim, Kraków 1905, s. 33; por.: Słownik Geograficzny..., t. 3, s. 167. 78 [J.M. G i ż y c k i] Wołyniak, Z przeszłości Hoszczy..., s. 27. 79 Z. Ś w i t a l s k i, op. cit., s. 492. 80 F.E. S y s y n, s. 296; Słownik Geograficzny..., t. 5, s. 936, wzmiankuje jedynie męski monastyr. 81 Низкиницскїй монастырь, „Волынскія Епархалньыя Ведомости”, 8 (1868), s. 139. 82 Ibidem, s. 139; C. Г о л у б е в, s. 235; [J.M. G i ż y c k i] Wołyniak, Spis klasztorów unickich..., s. 67, podaje informację nie potwierdzoną w innych publikacjach, że monastyr ufundował Adam Kisiel wspólnie z żoną Anastazją; Г. Б y г о с л о в c к i й, Kieвcкій воевода Aдамъ Kисель и выстроенная имъ въ с. Низкеничахъ, Bладимipъ-Bолынскаго yeзда, цеpковь, [w:] Сборник cтатей въ честь графини Праскoвьи Сергіьевны Уваровой, Москва 1916, s. 233. 83 C. Г о л у б е в, op. cit., s. 235–236. 77
PW46 .indb 325
2013-01-05 14:45:57
326
Tomasz Dywan
uczyniwszy naznaczam [tę fundację]”. Wcześniej wskazywał Kisiel w owym przywileju, także na starożytne ruskie pochodzenie swego rodu i jego przywiązanie do „greckiego nabożeństwa i wiary w której przodek móy wraz z Włodzimierzem monarchą swym był okrzczony”84. Tekst aktu fundacyjnego ułożony przez Kisiela wskazuje zatem pośrednio, że nowo fundowany monastyr miał zachować ową starożytną wiarę i tradycję, której wierności dochowali Kisiele, działając na rzecz jej obrony i chwały. Mając na uwadze powyższe motywacje w realizacji fundacji monastyru w Niskieniczach, zarówno wygląd, jak i wyposażenie wznoszonej cerkwi PoIl. 2. Cerkiew Pokrowy monastyru bazy- krowy, również miały manifestować lianów w Niskieniczach, widok ogólny od – co postaram się wykazać – wierstrony wjazdu do monasteru (od pd.-zach.), ność Kisielów wobec greckiey wiary. fot. A. Riczynskyj, stan z ok. 1934, Zakład Interesującą nas cerkiew wzniesiono Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław. w centrum kwadratowego założenia obronnego monastyru, otoczonego drewniano-ziemnymi wałami z kwadratowymi bastionami w narożach85. Plan tej świątyni ma formę krzyża greckiego z dominującą kopułą, wzniesioną na tamburze w miejscu przecięcia się ramion krzyża. Także boczne aneksy, wyznaczone przez cztery ramiona krzyża, zostały przykryte czaszami kopuł. Centralny charakter wnętrza został podkreślony poprzez cztery arkady, na których wspiera się na pendentywach tambur kopuły głównej. Arkady otwierają się dość szeroko na boczne aneksy, wyczuwalnie je odgraniczając od przestrzeni pod kopułą centralną, jednak nie na tyle by ów podział stwarzał wrażenie niejednorodnej przestrzeni [Il. 3]. Zarówno ramiona boczne, jak i prezbiterium są zamknięte półkoliście, jedynie zachodnie ramie krzyża stanowi przestrzeń babińca na planie kwadratu, którą zwieńczono czaszą kopuły wspartą na pendentywach. W bryle niskienickiej świątyni, najbardziej czytelne są kopuły z dominującą, wyższą od pozostałych Ibidem, s. 236 [przypis 223]. J. M a z u r y k, Pozostałości budowli obronnych we wsi Niskienicze na Wołyniu, „ZamojskoWołyńskie Zeszyty Muzealne”, 2 (2004), s. 273–280. 84 85
PW46 .indb 326
2013-01-05 14:45:58
Kształtowanie propagandy ruskiego rodu szlacheckiego
327
kopułą główną. Również plan budowli oparty na schemacie krzyża greckiego, jest czytelny w jej bryle. Boczne ramiona krzyża, nakryte czaszami kopuł, zdają się wręcz być dostawione do centralnej struktury kopuły głównej [Il. 2]. Najstarsze publikacje, w których starano się analizować architekturę cerkwi Porowy w Niskieniczach, wskazywały na „bizantyński” charakter tej XVII-wiecznej świątyni86. Według zwiedzających niskienicką cerkiew miłośników starożytności, jej forma miała być wyrazem zachowania ortodoksyjnego wyglądu świątyni prawosławnej, stąd zastosowano plan o „пяти главах въ стиле малорусскомъ”87. Takie pobieżne stwierdzenia z pewnością nie oddają prawdy historycznej, odnośnie zastoso- Il. 3, Niskienicze cerkiew Pokrowy, wnęwania w Niskieniczach schematu cerkwi trze, widok na ikonostas z poł. XVIII w., fot. na planie krzyża greckiego z pięcioma E. Augustynowicz, stan przed 1931 r. kopułami. Nie ulega wątpliwości, że w Rzeczypospolitej 1 poł. XVII w. zdawano sobie sprawę z odrębności budownictwa cerkiewnego. Wskazuje na to Piotr Krasny, powołując się na okoliczności znane z żywota św. Jozafata Kuncewicza, przy przebudowie cerkwi katedralnych w Połocku i Witebsku, kiedy władyka ten został pomówiony przez wiernych prawosławnych, że remontując stare sobory zmienia je w taki sposób, jakby chciał usunąć obrządek grecki i wprowadzić łaciński. Gdy Kuncewicz polecił zburzyć cztery boczne kopuły soboru w Witebsku mówiono, że zburzył cztery kopuły – symbole patriarchów, zostawiając jedynie papieża, jako jedynego zwierzchnika Kościoła88. Wierni byli zatem przywiązani do tradycyjnego pięciokopułowego schematu budynków cerkiewnych i postrzegali je jako właściwe wyznaniu prawosławnemu. Był to zarazem wyraz ortodoksyjnej eklezjologii, głoszącej prymat pięciu stolic patriarszych. Należy jednak zwrócić uwagę, że uwagi te nie dotyczą Słownik Geograficzny..., t. 7, s. 156. Cyt. za: Г. Б y г о с л о в c к i й, op. cit., s. 233; por.: [Н. Петров], Волынь исторческія cyдьбы Юго-Западнаго Kpaя, Санкт-Петербургъ 1888, s. 131; w podobnym duchu wypowiedział się: Г. Л о г в и н, По Україні стародавні мистецьки пам’яmки, Kиїв 1968, s. 164. 88 P. K r a s n y, Architektura cerkiewna na ziemiach ruskich dawnej Rzeczypospolitej 1569–1914, Kraków 2003 (Ars venus et nova, t. 9), s. 29, 65. 86 87
PW46.indb 327
2013-01-05 14:45:58
328
Tomasz Dywan
tradycyjnego budownictwa świątyń bizantyńskich i staroruskich. Tradycja tego budownictwa uległa już przetworzeniu, tracąc swoją pierwotną ortodoksyjną formę świątyni krzyżowokopułowej. Na takim schemacie wzniesiono w końcu XV w. cerkiew św. Trójcy w Międzyrzeczu89. Ostatnia zaś cerkiew (pod wezwaniem Objawienia Pańskiego) o takim układzie przestrzennym ufundowana została ok. 1521 r. przez Konstantego Ostrogskiego na zamku w Ostrogu90. W przeciągu XVI w. tradycja budownictwa cerkwi krzyżowo-kopułowych zupełnie zanikła, razem z umiejętnością odczytywania znaczeń symboliki takich świątyń. W związku z powyższym schemat i bryła niskienickiej cerkwi mogły być odczytywane, jedynie jako wyraz ortodoksyjnej eklezjologii – symbol pięciu stolic patriarszych. Szczególnie jeśli zauważymy, że w nieodległym od Niskienicz Chełmie, unicki władyka Metody Terlecki ok. 4 dekady XVII w. wyremontował średniowieczny sobór, likwidując tym samym cztery boczne kopuły91. Zastosowanie schematu pięciokopułowego mogło tym bardziej uchodzić za wyraz ortodoksyjnego planu cerkwi, wznoszonej przez мужа блaгочетивого, w kontraście do remontu przeprowadzanego w Chełmie. Jednak mimo wszystko schemat niskienickiej świątyni, wyróżnia się na tle budownictwa cerkiewnego 1 poł. XVII w. i trudno znaleźć wcześniejsze przykłady zrealizowania na takim schemacie cerkwi na ziemiach ruskich. W tym sensie układ analizowanej cerkwi w Niskieniczach pozostaje dziełem oryginalnym. Dotychczas zwracano uwagę na wyważone proporcje, jak i harmonijną kompozycję brył budynku cerkwi w Niskieniczach92. Próbowano także dociekać genezy układu przestrzennego tej budowli, poprzez uniwersalne znaczenie jakie koduje znak chrześcijańskiego krzyża, jednak takie wyjaśnienie nie jest zbyt przekonujące93. Trzeba tu raczej wziąć pod uwagę funkcję, jaką miała spełniać niskienicka świątynia. Z pewnością zgodnie ze światopoglądem swojego fundatora, miała ona manifestować przywiązanie do starożytnej greckiey wiary, którą przyjął legendarny przodek rodu Kisielów, co zresztą podkreślił tekst przywileju fundacyjnego. Jednak obok tego cerkiew ta była świątynią grzebalną Kisielów, a zatem pełniła funkcję mauzoleum. Warto szerzej wskazać motywy zastosowania schematu krzyża greckiego we wznoszonej w Niskieniczach cerkwi, ze względu na funkcję memoratywną tej budowli94. W tym względzie wzorów dla ukształtowania formy analizowanej cerkwi mogło dostarczyć nie tylko sakralne Памятники градостроительста и архитектуры Украинской CCP, т. 3, Kиев 1985, № 605, s. 322–323. 90 Ibidem, No 604, s. 319–320; P. K r a s n y, op. cit., s. 63. 91 P. K r a s n y, op. cit., s. 65–66. 92 Г. Л о г в и н, По Україні..., s. 164–165. 93 П. P и ч к о в, B. Л у ц, Сакральне мистесцтво Володимира-Волынського, Київ 2004, s. 126. 94 Zwrócił na to uwagę: P. K r a s n y, op. cit., s. 66. 89
PW46.indb 328
2013-01-05 14:45:58
Kształtowanie propagandy ruskiego rodu szlacheckiego
329
budownictwo prawosławne, ale przede wszystkim wzniesione przez ruskich magnatów w 1 poł. XVII w. katolickie kościoły-mauzolea na planie zbliżonym do krzyża greckiego z kopułą w centrum. W klasycznej już syntezie o kaplicach grobowych w Polsce XVI i na początku XVII stulecia, Jerzy Łoziński wskazywał, że nowożytna idea świątyni centralnej, propagowanej przez renesansowych teoretyków architektury, nie przyjęła się w polskim budownictwie sakralnym. Zamiast tego niezwykle popularne były niewielkie kaplice, wznoszone na planie centralnym. Była to część świątyni o wybitnie pomnikowo-memoratywnym charakterze. Wzorem tego typu przedsięwzięć, zarówno pod względem formalnym jak i ideowym, była Kaplica Zygmuntowska na Wawelu i naśladujące tę budowlę kaplice-mauzolea95. Z pewnością wymowa ideowa takiej formy kaplicy była dla ówczesnych bardzo czytelna. Czasza kopuły symbolizowała niebo, najczęściej zaś w pendentywach umieszczano wyraziście eksponowane znaki rodowe – klejnoty herbowe96. Dół był strefą ziemską, gdzie umieszczano nagrobek zmarłego, wraz z potrzebną do kultu infrastrukturą i dekoracją zależną od wymyślonego programu ideowego. Natomiast od początku XVII w. coraz częściej to całe świątynie, zamiast kaplic, zaczęły spełniać funkcje mauzoleum. W tym względzie cerkiew w Niskieniczach możemy porównać z kilkoma katolickimi świątyniami-mauzoleami o centralnych lub centralizujących planach, opartych o schemat krzyża z dominującą kopułą na przecięciu nawy z transeptem. Niewątpliwe w tym względzie wydaje się oddziaływanie ideowe kościoła św. Wawrzyńca Męczennika w Żółkwi (1606– 1618). Świątynia ta, jako miejsce pochówku hetmana Stanisława Żółkiewskiego, uzyskała charakterystyczny dla świątyń grobowych plan centralny, zbliżony do krzyża greckiego z dominującą kopułą97. Jak wskazuje się w literaturze, zarówno schemat jak i dekoracja tego kościoła, miały przede wszystkim zwracać uwagę na bohaterskie dokonania wojenne zmarłego hetmana i wojsk Rzeczypospolitej98. Dopiero po tragicznej śmierci Żółkiewskiego poległego w bitwie pod Cecorą w 1620 r., kiedy jego ciało złożono w krypcie pod prezbiterium, pierwotna funkcja tej świątyni uległa przeobrażeniu w kościół-mauzoleum, z nowymi elementami kommemoratywnymi, takimi jak portrety przodków, epitafia, dostępny dla publiczności metalowy sarkofag zmarłego w krypcie. Idea takowej świątyni J. Ł o z i ń s k i, Grobowe kaplice kopułowe w Polsce 1520–1620, Warszawa 1973 s. 25–63. Ibidem, s. 278. 97 P. K r a s n y, Krzyżowo-kopułowe kościoły mauzolea w Polsce w pierwszej połowie wieku XVII, „Zeszyty Naukowe UJ. Prace z Historii Sztuki”, 20 (1992), s. 28; J.T. P e t r u s, Kościoły i klasztory Żółkwi, [w:] Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego, t. 2, Kraków 1994 (Materiały do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, red. J.K. Ostrowski, cz. I), s. 45, il. 6–9. 98 J.T. P e t r u s, op. cit., s. 65. 95
96
PW46 .indb 329
2013-01-05 14:45:58
330
Tomasz Dywan
mauzoleum znalazła spory krąg naśladowców w Rzeczypospolitej w 2 ćwierci XVII w.99 Podobnymi względami ideowymi kierował się krajczy wielki koronny Jakub Sobieski (1590–1646), fundując w 1624 r. kościół pod wezwaniem NMP w Złoczowie. Świątynia ta była mauzoleum dla zmarłej żony Sobieskiego Marianny z Wiśnioweckich, również sam fundator przeznaczał ją na miejsce swojego pochówku100. Z pewnością ze względu na powyższe funkcje, w układzie przestrzennym złoczowskiej świątyni wyeksponowano kopułę na przecięciu nawy głównej z transeptem, a całe wnętrze uzyskało centralizujący charakter, podkreślony przez masywne, lekko ostrołukowe arkady, dźwigające kopułę o bardzo nieregularnym podłużnym planie. Dekoracja tego kościoła odnosiła się do gloryfikacji czynów wojennych fundatora, wsławionego w bitwie pod Chocimiem w 1621 r., w której mścił się za śmierć poległego rok wcześniej pod Cecorą hetmana Żółkiewskiego. Świątynia ta mogła zatem uchodzić za swoiste votum, wzniesione w podzięce za uchronienie kraju przed Turkami101. Podobny układ do kościoła w Żółkwi ma także kościół bernardynów w Rzeszowie, ufundowany przez kasztelana sandomierskiego Mikołaja Spytka Ligęzę (1562–1637) w 1624 r. Świątynia ta również pełniła funkcję mauzoleum rodu Ligęzów, stąd też miała układ przestrzenny zbliżony do kościoła św. Wawrzyńca w Żółkwi. To, co wyróżnia mauzoleum Ligęzów, to prostopadłościenna wieża dostawiona od zachodu i pogrążona w więźbie dachowej czasza kopuły na przecięciu nawy głównej z transeptem102. Zwraca się uwagę, że świątynie-mauzolea wznoszono siłami różnych warsztatów budowlanych, zobowiązanych budować dany kościół na schemacie charakterystycznym dla kościoła w Żółkwi, czego życzył sobie zleceniodawca prac. Zatem kluczową rolę w rozpropagowaniu schematu świątyni-mauzoleum mieli fundatorzy tych budowli103. Kiedy sławny hetman, jako pierwszy w kraju ufundował taką świątynię, z bardzo czytelną dla ówczesnych wymową ideową, A. M i ł o b ę d z ki, Architektura polska XVII wieku, Warszawa 1980, s. 363; o idei nowożytnych świątyń-mauzoleów: C. H o w a r d, Architecture and the after-life, New Haven–London 1991, s. 283–285. 100 T. Z a u c h a, Dawny kościół parafialny p. w. Wniebowzięcia Najśw. Panny Marii i św. Jacka (obecnie cerkiew greckokatolicka p.w. Zmartwychwstania) w Złoczowie, [w:] Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego, t. 13, Kraków 2005 (Materiały do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, red. J.K. Ostrowski, cz. I), s. 368–369, 377, ostatecznie w wyniku drugiego małżeństwa z Teofilą z Daniłowiczów, Sobieski wszedł w posiadanie majątku Żółkiewskich i został pogrzebany w kościele św. Wawrzyńca w Żółkwi. 101 Ibidem, s. 379–380, il. 703–704, 708, 711–712, 715–716. 102 A. Fischinger, P. K r a k o w s k i, Kościół bernardynów w Rzeszowie – mauzoleum Ligęzów, „Studia Renesansowe”, 3 (1963), s. 150, 189–190; P. K r a s n y, Krzyżowo-kopułowe kościoły..., s. 34–35. 103 P. K r a s n y, Krzyżowo-kopułowe kościoły..., s. 38–39. 99
PW46 .indb 330
2013-01-05 14:45:58
Kształtowanie propagandy ruskiego rodu szlacheckiego
331
być może inspirowaną kościołem św. Wawrzyńca w Eskurialu104, wówczas wielu magnatów chciało mieć w swych gniazdach rodowych świątynię o podobnym wyglądzie i znaczeniu. Pierwsi na Rusi koronnej zastosowali taki schemat w nowo fundowanych świątyniach, skoligaceni i związani towarzysko z hetmanem Żółkiewskim, Mikołaj Spytek Ligęza i Jakub Sobieski. Nie mamy podstaw, aby wątpić, że w taki sam sposób postąpił 20 lat później Adam Kisiel, w młodości protegowany hetmana Żółkiewskiego, a później Jakuba Sobieskiego, z którym walczył w bitwie pod Chocimiem. Możemy założyć, że wymowa propagandowa powyższych kościołów-mauzoleów była znana Adamowi Kisielowi, w młodości przebywającemu na dworze Stanisława Żółkiewskiego, mającemu zatem okazję obserwować okoliczności i motywacje ufundowania przez hetmana kościoła św. Wawrzyńca, jak i widzieć końcowy etap jego realizacji. Wydaje się to o tyle słuszne, że Adam Kisiel był reprezentantem zróżnicowanego wyznaniowo stanu szlacheckiego Rzeczypospolitej, podzielał zatem jego wspólny światopogląd i styl życia. Dodatkowo fundator analizowanej cerkwi był osobą wykształconą, obytą, a zatem znającą zapewne zasady kształtowania i odczytywania znaczenia ideowego katolickich świątyń. W związku z powyższym można mniemać, że Kisiel wymagał od sprowadzonych muratorów zastosowania układu cerkwi, zgodnego z zasadami kształtowania świątyni-mauzoleum. Dodatkowo schemat taki przekształcono, zapewne zgodnie z życzeniem zleceniodawcy, chcącego wznieść świątynię o pięciu kopułach, co odnosiło się do zamanifestowania idei greckiey wiary w wyglądzie budowanej świątyni. Zastosowany układ przestrzenny można jeszcze interpretować co najmniej na kilka sposobów. Taka wielość możliwych interpretacji nie powinna dziwić, jeżeli zauważymy, że ziemie ruskie Korony były obszarem peryferyjnym. Stąd na te tereny, docierały bardzo różne wzory kształtowania budynków sakralnych, które nierzadko przyjmowano bez głębszej świadomości ich genezy i adoptowano w dowolny, a nawet zaskakujący sposób105. Bardzo interesujący był wystrój niskienickiej cerkwi, odbiegający znacząco od tradycyjnego wyglądu wnętrza prawosławnej świątyni, ponieważ inspirując się wyglądem katolickich świątyń-mauzoleów, zdecydowano się na ostentacyjne wyeksponowanie elementów gloryfikujących ród Kisielów. Przede wszystkim rzuca się w oczy nieortodoksyjne umieszczenie w cerkiewnym wnętrzu nagrobka z rzeźbioną postacią zmarłego. Alabastrową rzeźbę wyobrażającą Adama Kisiela, wstawiono w niszę arkady, znajdującą się w południowo-zachodnim filarze, na którym wspiera się tambur kopuły głównej. Wojewoda został przedstawiony Ibidem, s. 44–48. Problem ten podjąłem o wiele szerzej w mojej pracy magisterskiej: T. D y w a n, Cerkiew fundacji Adama Kisiela w Niskieniczach, Kraków 2010, maszynopis w Instytut Historii Sztuki UJ, s. 37–45. 104 105
PW46 .indb 331
2013-01-05 14:45:59
332
Tomasz Dywan
w półpostaci, w stojącej heroicznej pozie, ubrany w pełną zbroję bez hełmu, w lewej ręce dzierży buzdygan (niezachowany). Nisza w formie arkady posiada bogate marmurowe obramienie, w którego dolnej części znajdują się tablice inskrypcyjne, natomiast w zwieńczeniu widnieje herb Świętoldycz [Il. 4]. Forma tego monumentu miała za zadanie zaprezentować widzowi ziemskie dostojeństwa zmarłego, jak i jego rycerskie dokonania. Wprawdzie nie był to pierwszy przypadek umieszczenia rzeźby nagrobkowej we wnętrzu cerkwi, ponieważ jako pierwszy polecił w 1579 r. umieścić rzeźbiony nagrobek swojego ojca w cerkwi Zaśnięcia w Ławrze Pieczerskiej książę Konstanty Wasyl Ostrogski106 . Wobec powyższych Il. 4. Niskienicze cerkiew Pokrowy monasty- przykładów można mniemać, że praru bazylianów, nagrobek Adama Kisiela, po wosławni magnaci traktowali wnętrze 1653 r., fot. Z. Hornung stan z ok. 1920 r., sakralne w podobny sposób jak ich Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wroc- katoliccy odpowiednicy. Jest to o tyle ławiu. symptomatyczne, że w prawosławnych uroczystościach pogrzebowych, używano w cerkwiach kap nagrobnych (epitafos)107. Były to bogato haftowane złotą lub srebrną nicią ciężkie tkaniny, które wyobrażały leżącą postać zmarłego. Takie tkaniny znajdowały się w cerkwi w Suczewicy gdzie pochowano Jerzego i Symeona Mohyłów (datowane na 1606 i 1609 r.)108. Możemy zatem przypuszczać, że rzeźbiony nagrobek był niezwykłą, a zatem wyjątkowo znaczącą formą wyróżnienia w cerkiewnym wnętrzu zmarłego o wysokim statusie [F. K o p e r a, Komunikat o nagrobku Konstantego Ostrogskiego w Ławrze Pieczerskiej], „Sprawozdania Komisji do Badania Historii Sztuki w Polsce”, 7 (1906), s. CV–CIX; M. G ę b a r o w i c z, Studia nad dziejami kultury artystycznej późnego renesansu w Polsce, Toruń 1962, s. 154–155. 107 Icторія yкраїнського мистецтва в шести томах, т. 2: Mистецтво XIV – першой полвини XVII стoлiття, Kиїв 1967, s. 412–413, il. 294–297. 108 R. B r y k o w s k i, T. C h r z a n o w s k i, M. K o r n e c k i, Sztuka Rumunii, Wrocław 1979, s. 96, il. 166, 167. 106
PW46 .indb 332
2013-01-05 14:45:59
Kształtowanie propagandy ruskiego rodu szlacheckiego
333
społecznym. Dodatkowo taką wymowę nagrobka podkreślało wkomponowanie rzeźby zmarłego w arkadę, co na ówczesne wyobrażenia miało znaczenie wybitnie gloryfikujące109. Z pewnością mamy tu do czynienia z powtórzeniem ideowego konceptu, znanego z nagrobków Stanisława (zm. 1620) i Jana (zm. 1623) Żółkiewskich z kościoła parafialnego w Żółkwi, wykonanych w latach trzydziestych XVII w.110 Nagrobki te cechuje bardzo dobre wykonanie, przypisane przez Lubczenkę warsztatowi Wojciecha Kapinosa zwanego Życzliwym111. Atrybucję tę odrzucił Jerzy T. Petrus wskazując, ze względu na oryginalną kompozycję nagrobków, na ich śląsko-czeską proweniencję i pokrewieństwo formalne z warsztatem Jana Pfistera112. Jest to dość prawdopodobne, ponieważ taka heroiczna forma nagrobków była typowa w 1. ćwierci XVII w. dla krajów habsburskich. W szczególności węgierscy magnaci, którzy walczyli jako wodzowie w licznych kampaniach wojennych przeciwko Turkom, wybierali właśnie taką formę nagrobka, gloryfikującą ich militarne sukcesy113. Wprawdzie owe nagrobki miały bardzo zróżnicowane obramienia, zazwyczaj wzorowane na nastawach ołtarzowych, to jednak wspólną ich cechą była rzeźba zmarłego, wstawiona w niszę o formie arkady. Możemy tu wyodrębnić zwartą grupę nagrobków z Górnych Węgier, gdzie zmarłych przedstawiano w heroicznej stojącej pozie, zazwyczaj w pełnej zbroi, obowiązkowo z buzdyganem w jednej dłoni, podczas gdy druga spoczywała na rękojeści szabli lub na hełmie, który towarzyszył tym rzeźbom postawiony na postumencie114. Nagrobki te wykonywały miejscowe warsztaty kamieniarskie, tym tłumaczono ich typizację, jednak bardziej przekonujące jest wyjaśnienie wskazujące, iż ich heroiczne przesłanie było bardzo czytelne dla węgierskich magnatów, ponieważ afirmowało ich rycerskie zasługi w walkach z Turcją, zwłaszcza po zwycięskiej wojnie pod wodzą Rudolfa I ok. 1600 r.115 Nie dziwi zatem, że taką samą formę nagrobków wykonano w kościele w Żółkwi, a później zainspirowano się nią w Niskieniczach, gdzie uległa redukcji do rzeźby w półpostaci.
M. K a r p o w i c z, Rzeźba około 1600–1630, [w:] Sztuka około roku 1600. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki zorganizowanej przy współpracy Wydziału Kultury Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie, Lublin listopad 1972, Warszawa 1974, s. 62; P. K r a s n y, Krzyżowo-kopułowe kościoły..., s. 32. 110 Icторія yкраїнського мистецтва..., s. 142. 111 B. Л ю б ч е н к о, Львівська скульптура XVI–XVII столить, Kиїв 1981, s. 94–105. 112 J.T. P e t r u s, op. cit., s. 59. 113 Z. L u d i k o v á, Stolárstvo, [w:] Renesiancia. Umienie medzi neskorou gotikou a barokom, red. I. Rusina, Bratislava 2009 (Dejiny slovenského výtvarného umienia), s. 281–283. 114 Ibidem, s. 792–797, il. 152–157. 115 Ibidem, s. 794–795. 109
PW46 .indb 333
2013-01-05 14:45:59
334
Tomasz Dywan
Z pewnością wdowa po Adamie Kisielu znała przesłanie kompozycji żółkiewskich nagrobków, których wymowa wyśmienicie nadawała się do powtórzenia w niskienickiej cerkwi. Zarówno dekoracja nagrobka jak i inskrypcje na nim wyryte wskazywały, podobnie jak forma i dekoracje nagrobków z Żółkwi, na zasługi i czyny wojenne zmarłego116. Stąd też użyto w dekoracji analizowanego monumentu motywów panopliów w górnej części nagrobka, kopii husarskich wystających po jego bokach. Sam zmarły przedstawiony został w zbroi, wszak walczył w młodości za ojczyznę w wielu wyprawach wojennych, o czym przypominała inskrypcja na nagrobku. Na piastowane godności i wysoki status społeczny wskazywał dzierżony w lewej ręce buzdygan. Na uwagę zasługuje oryginalny motyw rękawic od zbroi, które niejako zawieszono na ścianie obok nagrobka, sugerując tym samym, że czekają w pogotowiu na użycie przez wojewodę. Elementem dekoracji wybitnie podkreślającym memoratywną funkcję cerkwi w Niskieniczach, były dziś już niezachowane stiuki, jakie wykonano w pendentywach kopuły głównej. Przedstawiały one herby złożone Kisielów i rodzin z nimi skoligaconych. O ich znaczeniu w ramach świątyni grobowej była już mowa. Tutaj warto wskazać na charakterystyczny program ideowy tych dekoracji, jakich pomysłodawcą był zapewne sam Adam Kisiel. Mamy tu do czynienia z dość skomplikowanym herbem złożonym, zestawionym według przemyślanego konceptu117. Wszystkie cztery struktury ze stiuku powtarzały ten sam motyw. Składał się na niego herb Świętoldycz umieszczony w centrum, ponad nim herb Pełnia, pod nim herb Pobóg. Z prawej od góry herb Nowina, niżej Pogoń. Analogicznie z lewej herb Gozdawa i Hipocentaurus. Powyższe herby wykonano w okrągłych kartuszach i umieszczono na wspólnej tarczy herbowej, ujętej w obszerne labry. Tarczę herbową zwieńczono hełmem rycerskim z umieszczonymi nad nim trzema murowanymi wieżami, charakterystycznymi dla klejnotu herbowego Kisielów po 1635 r. Natomiast od dołu tarcze ujmowała głowa aniołka ze skrzydłami. Wszystkie cztery struktury różniły się nieznacznie jedynie układem roślinności Treść tych inskrypcji przytaczają: T. L u b o m i r s k i, op. cit., wkładka na końcu publikacji; Г. Б y г о с л о в c к i й, op. cit., s. 225; E. U r b a n o w i c z, Cerkiew w Niskiniczach na Wołyniu, „Ziemia”, 16 (1931), s. 91–92. 117 „Herb złożony” rozumiem wg definicji zaproponowanej przez: P. S t r ó ż y k, O potrzebie i możliwościach badań nad herbami złożonymi. Uwagi na przykładzie ikonograficznych źródeł heraldycznych z Wielkopolski, [w:] Ad fontes. O naturze źródła historycznego, red. S. Rosik, P. Wiszewski, Wrocław 2004 (Acta Universitatis Wratislaviensis, No 2675, Historia CLXX), s. 203–205, za herb złożony uznaje taki, który w poszczególnych polach podzielonej tarczy (bądź z pominięciem podziału tarczy) ukazuje kilka semantycznie niezależnych herbów wyrażających pewną narrację, w przypadku herbów szlacheckich najczęściej owa narracja wyraża wywód przodków, w przypadku herbów panujących, najczęściej program dynastyczno-polityczny, lub ideę państwa złożonego z wielu ziem. 116
PW46 .indb 334
2013-01-05 14:45:59
Kształtowanie propagandy ruskiego rodu szlacheckiego
335
labrów, ledwo zauważalnym poprzez inaczej odciśnięte poszczególne elementy [Il. 3, 4]. Połączenie siedmiu herbów umieszczonych na jednej tarczy z klejnotem herbowym Kisielów, jakie daje się rozpoznać na kilku zachowanych międzywojennych fotografiach wnętrza niskienickiej cerkwi, jest bardzo nietypowe. Bowiem według klasycznych zasad budowy herbu złożonego – jakie stosowano w Polsce od XV stulecia – powinny tu być wyobrażone w kolejności herby: ojczysty i matki u góry oraz babki ojczystej i babki matczynej u dołu. Tym samym przodkowie po mieczu, zajmowaliby w takim układzie znaków herbowych bardziej zaszczytną, prawą stronę tarczy herbowej118. Jednak od początku XVII stulecia pojawiło się wiele odstępstw w układzie herbów, wybieranych do połączenia w dane zestawienie herbu złożonego. Dodatkowo zaczęto stosować w tym czasie tarcze pięciopolowe z herbem ojczystym w centrum i czterema herbami wokół niego, które odnosiły się do bardzo zróżnicowanych wywodów przodków, z licznymi odstępstwami od klasycznych zasad budowy herbu złożonego119. Czasem wymowa takich herbów jest trudno weryfikowalna, układana według kryteriów wskazujących zazwyczaj na większe dostojeństwo danej rodziny włączanej do herbu złożonego. Wszystko wskazuje na to, że z takim przypadkiem mamy do czynienia w rozpatrywanym układzie herbów. Przedstawiono tu – jak sądzę – wywód przodków w prostej linii po mieczu i po kądzieli, łamiąc przy tym klasyczne zasady budowy herbu złożonego. W centrum tarczy znajdował się herb ojczysty Adama Kisiela-Świętoldycz, natomiast nad nim znajdował się herb Iwanickich – Pełnia, z której to rodziny pochodziła matka Kisiela. Po prawej stronie herbu matczynego umieszczono herb prababki ojczystej, wywodzącej się z Hulewiczów herbu Nowina, będącej pierwszą żoną Tymofieja Kisiela i zapewne matką Gniewosza120. Po lewej stronie herbu matczynego, umieszczono Gozdawę – herb babki ojczystej Marii Tryźnianki, żony Gniewosza Kisiela121. Umieszczonemu nad herbem Kisielów herbowi matki, odpowiadał umieszczony pod herbem Świętoldycz, herb Pobóg. Sądzę, że ten herb należy łączyć z babką ze strony matki - Reginą Hoholewską, żoną Łazarza Iwanickiego, którą wzmiankuje w swym herbarzu Adam Boniecki122. Regina Hoholewska wywodziła się z wołyńskiej rodziny Hohołów, zwanych później Hoholewskimi. O tym prawosławnym rodzie posiadamy bardzo skromne J. K o n o p k a, O polskich herbach złożonych, „Miesięcznik Heraldyczny”, 4 (1911), s. 84; P. S t r ó ż y k, op. cit., s. 207. 119 J. K o n o p k a, op. cit., s. 110–112, 172–175. 120 S. O k o l s k i, op. cit., t. 2, s. 297; A. B o n i e c k i, op. cit., t. 7, s. 395. 121 K. N i e s i e c k i, op. cit., t. 4, s. 391, t. 9, s. 123. 122 A. B o n i e c k i, op. cit., t. 8, s. 65; por.: K. N i e s i e c k i, op. cit., t. 4, s. 408; ożenek Łazarza Iwanickiego z Hoholewską potwierdza także: S. O k o l s k i, op. cit., t. 2, s. 389. 118
PW46 .indb 335
2013-01-05 14:45:59
336
Tomasz Dywan
informacje, mające jedynie charakter wzmianek o poszczególnych osobach, wśród nich figuruje m.in. Jona Hohoł (zm. 1602), władyka pińsko-turowski. Nie udało się obecnie ustalić, jakiego herbu używała ta ruska rodzina. Jedynie herbarz Seweryna Uruskiego podaje, że Hohołowie używali herbu Jastrzębiec123, której to informacji także nie zdołano zweryfikować. Rozstrzygające w tym względzie byłyby znaki herbowe, jakich używało na swych pieczęciach rycerstwo ruskie w XVI i XVII w. Niestety takowe pieczęcie związane z rodziną Hohołów (Hoholewskich) nie są znane124. Spowodowane jest to zapewne tym, iż rodzina Hohołów, uzyskała potwierdzenie szlachectwa stosunkowo późno, być może dopiero w końcu XVI lub na początku XVII w. Dlatego znaki herbowe takich ruskich rodzin, od końca XVI w. kształtowały się pod wpływem heraldyki polskiej. Często w takich wypadkach w jednej rodzinie używano kilku herbów. Warto tu przytoczyć przypadek rodziny Wołków, której członkowie do 1616 r. używali herbów Siekierz, Kościesza i Pobóg, dopiero kiedy specjalnym przywilejem królewskim uzyskali herb Wieże, ostatecznie używali takiego właśnie znaku125. Możemy przypuszczać, że z podobną sytuacją mamy do czynienia w przypadku rodziny Hohołów, skutkiem tego nie możemy wykluczyć, że rodzina ta na początku XVII w. używała herbów Jastrzębiec, Pobóg i być może jeszcze jakichś innych. Ze względu na przytoczone powyżej argumenty, ułożenie herbów rodzinnych w analizowanym zestawieniu, tworzyło następującą narrację genealogiczną (od prawej, od góry): prababka ojczysta, matka, babka ojczysta; niżej: herb Pogoń (Czartoryscy?), herb ojczysty (pod herbem matki), herb Hipocentaurus (Holszańscy?, Hronostajowie?); oraz na samym dole pod herbem ojczystym, herb babki matczynej. Problemem pozostaje wyjaśnienie przyczyn umieszczenia w analizowanym herbie złożonym Pogoni i Hipocentaura. Z całą pewnością włączenie tych herbów książęcych do analizowanego zestawienia, prowadziło do udostojnienia herbu złożonego i sugerowało skoligacenia Kisielów z książęcymi rodzinami ruskimi. Ponieważ Kisiele z takowymi dostojnymi rodami nie byli bezpośrednio skoligaceni, to jednak zdecydowano się włączyć do prezentowanego zestawienia herb Czartoryskich – Pogoń z tego względu, że córka Tymofieja Kisiela – Maryna, była drugą żoną księcia Iwana Czartoryskiego. Nie było to w tym wypadku odosobnione działanie, ponieważ bardzo często do herbów złożonych, włączano herby nieskoligaconych znamienitych rodów, co służyło podniesieniu prestiżu danej rodziny126. Analogicznie po lewej stronie, pod herbem Tryznów S. U r u s k i, Rodzina herbarz szlachty polskiej, t. 5, Warszawa 1908, s. 160. O. A л ф ь о р о в, O. O д н о р о ж е н к о, Українські ocoбoві печатки XV–XVII cт. за матеріаламі кївських aрxiвocxoвищ, Xapкiв 2008, passim. 125 Н. Я а к о в е н к o, op. cit., s. 55, 66. 126 P. S t r ó ż y k, op. cit., s. 207. 123
124
PW46 .indb 336
2013-01-05 14:45:59
Kształtowanie propagandy ruskiego rodu szlacheckiego
337
umieszczono herb Hipocentaurus, być może odnoszący się do dalekich skoligaceń Kisielów z Hronostajami, lub też odnoszący się do książęcego rodu Holszańskich. Niestety motywów włączenia tego herbu do analizowanego zestawienia nie udało się ustalić. Prezentowane tuż pod tamburem niskienickiej cerkwi klejnoty herbowe, wskazywały bez wątpienia na wywód przodków Adama Kisiela, jaki stanowiły prawosławne rody ruskie. Jeżeli takie odczytanie znaczenia powyższych dekoracji jest słuszne, to w programie ideowym wykonanych stiuków trzeba dopatrywać się nie tyle nagrobnego pomnika, co gloryfikacji rodu wojewody, podkreślającej Il. 5. Niskienicze cerkiew Pokrowy monapochodzenie ze starożytnej rodziny, styru bazylianów, jeden z herbów złożonych od wielu pokoleń zasiedziałej na w pendentywie kopuły głównej, po 1643 r., Rusi. Jest to tym bardziej zasadne, fot. A. Riczynskij stan z ok. 1934 r., Zakład że zapewne Kisiel, który jako jedyny Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu. z rodu dostąpił senatorskich godności Rzeczypospolitej i mógł aspirować do roli ruskiego magnata, chciał poprzez zastosowanie takiej dekoracji wskazać na okazały wywód swojego pokrewieństwa, nawet do czterech pokoleń wstecz. Szczególnie zaakcentowano w powyższym układzie herbów skoligacenie ze starymi wołyńskimi rodami, używającymi własnych znaków herbowych, pochodzących jeszcze z XV w. Takowe herby wyróżniały zdecydowanie te rodziny, od herbów jakich używała szlachta polska. Stąd Iwaniccy, Tryznowie, po części Hulewicze oraz Hulkiewicze-Hlebowscy, których herb Łuk umieszczono w zwieńczeniu portalu wejścia głównego do niskienickiej świątyni, szczycili się swoimi oryginalnymi ruskimi herbami127. Warto także nadmienić, iż również Iwaniccy posiadali bardzo ciekawą legendę herbową, zgodnie z której przekazem herb Pełnia miał uzyskać ich legendarny przodek od księcia Lubarta Giedyminowicza w 1349 r., w podzięce za to, że pod osłoną nocy zbadał rozkład wojsk polskich oblegających Włodzimierz128. Н. Я а к о в е н к o, op. cit., s. 54–55; O. A л ф ь о р о в, O. O д н о р о ж е н к о, op. cit., s. 36–40, 66. S. O k o l s k i, op. cit. t. 2, s. 388; M. C e t w i ń s k i, M. D e r w i c h, op. cit., s. 143; Н. Я а к о в е н к o, op. cit., s. 218. 127
128
PW46.indb 337
2013-01-05 14:46:00
338
Tomasz Dywan
Natomiast członkowie rodziny Hulewiczów odegrali znaczącą rolę, jako przywódcy opozycji wobec unii brzeskiej na Wołyniu w początkach XVII w. Od czasu kiedy władyka łucki Teodozy Hulewicz (1540–1548) odbudował zrujnowaną cerkiew św. Dymitra, znajdującą się na zamku łuckim, wówczas świątynia ta stała się mauzoleum Hulewiczów. Później ta cerkiew, będąca pod patronatem Andrzeja Hulewicza, stanowiła centrum opozycji wobec unii brzeskiej w Łucku. Ponieważ powstanie tej świątyni widziano wówczas w czasach Włodzimierza Wielkiego, także Hulewicze zaczęli upatrywać początki swojego rodu w tak odległych czasach129. Możemy zatem założyć, że w analizowanym herbie złożonym mamy do czynienia z manifestacją ruskich korzeni Kisielów, skoligaconych z najstarszymi ruskimi rodami, zasiedziałymi na Wołyniu od wielu pokoleń, zazwyczaj osiadłymi w jednym gnieździe rodowym, cieszącymi się dużym autorytetem wśród wołyńskiego stanu rycerskiego i wyróżniającymi się działalnością publiczną na rzecz obrony greckiey wiary. Szczególnie memoratywną funkcję wzniesionej cerkwi, po raz pierwszy podkreślił pochówek brata Adama Kisiela – Mikołaja, poległego w walkach o Winnicę w 1651 r., toczonych w czasie powstania Chmielnickiego130. Wówczas staraniem Adama Kisiela wykonano we Lwowie cynowy sarkofag, następnie umieszczony w krypcie pod północnym aneksem cerkwi. W nim zamierzano złożyć ciało poległego Mikołaja Kisiela. Domyślać się można, że Adam Kisiel urządził ukochanemu bratu wystawny pogrzeb, w specjalnej oprawie artystycznej, po którym zachowały się także szaty liturgiczne, wykonane z purpurowego aksamitu, obszyte złotą nicią z ornamentem wyobrażającym winną latorośl. Rzucał się także w oczy wyszyty na felonionie klejnot herbowy Kisielów z inicjałami Adama131. Skądinąd uroczystość pogrzebowa Mikołaja, do której nie są mi znane żadne źródła, musiała się odbyć niezwykle okazale. Wzór dla jej „odegrania” stanowiły zapewne pogrzeby magnackie z tego czasu, w szczególności pogrzeby wodzów. Adam Kisiel z pewnością znał przebieg takiego pogrzebu z 1620 r., kiedy w kościele w Żółkwi pochowano Stanisława Żółkiewskiego poległego pod Cecorą. Ciało hetmana spoczęło wówczas w cynowym sarkofagu. Całość uroczystości pogrzebowych gloryfikowała przede wszystkim bohaterskie czynny wojenne zmarłego wodza132. Jest niemal pewne, że w podobny sposób zaaranżowano pogrzeb poległego „pułkownika Jego Królewskiej Mości” Mikołaja Kisiela. M. D o w b y s z c z e n k o, Na rozdrożu religijnego wyboru: dramat rodziny Hulewiczów. Hulewiczowie w religijnych ruchach końca XVI – pierwszej połowy XVII wieku, „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej”, 3 (2005), s. 71–72. 130 Z. Ś w i t a l s k i, op. cit., s. 492. 131 E. U r b a n o w i c z, op. cit., s. 93; T. D y w a n, op. cit., s. 20. 132 J.T. P e t r u s, op. cit., s. 66. 129
PW46.indb 338
2013-01-05 14:46:00
Kształtowanie propagandy ruskiego rodu szlacheckiego
339
W dzień przed swoją śmiercią Adam Kisiel wyraził życzenie, iż pragnie być pochowany razem z bratem Mikołajem. Wedle tekstu testamentu z 2 maja 1653 r., Kisiel polecał: „moje grzeszne exuvias w iednymże grobie z miłym bratem moim chcę mieć położone in partio solo i o to małżonki moiey pozostałey proszę”133. Nie mamy jednak pewności czy postąpiono zgodnie z tym zaleceniem zmarłego, ponieważ spod monumentalnego napisu jaki wyryto wówczas na sarkofagu, wyziera pierwotna inskrypcja. Wynika z niej, że sarkofag był przeznaczony dla brata Mikołaja i został wtórnie użyty dla Adama, stąd wcześniejszy napis przykryty został nowym z imieniem Adama134. Nie jest zatem całkowicie pewne stwierdzenie obecne w literaturze wskazujące, że do sarkofagu złożono drewniane trumny z ciałami obydwu braci, który zaopatrzono w inskrypcję odnoszącą się zarówno do Mikołaja jak i Adama Kisielów135. Abstrahując od powyższej kontrowersji trzeba stwierdzić, że największy wpływ na powstanie interesującego nas sarkofagu Kisielów, musiał wywrzeć niezachowany sarkofag hetmana Stanisława Żółkiewskiego, z którego przetrwały jedynie trzy fragmenty odlanych płaskorzeźb, aplikujących to dzieło. Płaskorzeźby te wyobrażały sceny batalistyczne, wskazujące na zasługi wojenne hetmana. Wiadomo także, że sarkofag ten był dźwigany w rogach przez przedstawienia czterech lwów136. Wobec powszechnej znajomości przez członków rodziny Kisielów wyglądu i znaczenia żółkiewskiej fundacji jest oczywiste, że Adam Kisiel wzorował się na tej realizacji i chciał uhonorować poległego Mikołaja w podobny sposób, jak uhonorowano Stanisława Żółkiewskiego. Stąd forma jego sarkofagu stanowiła zapewne kopię sarkofagu sławnego hetmana. Ponieważ zdaniem Mieczysława Gębarowicza, niskienicki sarkofag jest zupełnie innego typu od znanych współcześnie tego rodzaju realizacji. Przypuszcza się, że podobnie jak sarkofag Żółkiewskiego, sarkofag niskienicki został wykonany przez konwisarzy lwowskich137. Odlano go z cyny i pokryto brązowymi aplikacjami. Składa się on z dwóch części: właściwego prostopadłościennego sarkofagu z lekko odchylonymi do zewnątrz ścianami i masywnego wieka w kształcie pryzmatoidu. Sarkofag wsparto na 6 figurach niewielkich lwów. Na osi wszystkich czterech ścian sarkofagu przymocowano herby Kisielów i rodzin skoligaconych w takiej samej formie, w jakiej wykonano opisane wyżej stiuki w pendentywach kopuły głównej. Na dłuższych ścianach sarkofagu tarczę herbową z owymi kartuszami podtrzymuje para lwów. Krawędzie sarkofagu zostały okute pasem ornamentu, T. L u b o m i r s k i, op. cit., s. 23. M. G ę b a r o w i c z, op. cit., s. 325 [przypis 45]. 135 T. L u b o m i r s k i, op. cit., s. 31; Г. Б y г о с л о в c к i й, op. cit., s. 237; por.: Icторія yкраїнського мистецтва..., s. 151. 136 J. M i c h a l s k a, Cyna w dawnych wiekach. Katalog wystawy, Kraków 1973, s. 35–36, il. 25. 137 M. G ę b a r o w i c z, op. cit., s. 325. 133
134
PW46 .indb 339
2013-01-05 14:46:00
340
Tomasz Dywan
Il. 6. Niskienicze cerkiew Pokrowy, sarkofag Mikołaja i Adama Kisielów w krypcie, 1651– –1653, fot. A. Riczynskyj, stan z ok. 1934 r., Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.
złożonym z ciągu astragalu i liści akantu wyobrażonych na profilowaniu. Na rogach zaś dodano bardziej fantazyjne aplikacje, złożone z ornamentu małżowinowo chrząstkowego zakończonego głową uskrzydlonego aniołka. Na dwóch ścianach bocznych dodano takie same uskrzydlone główki aniołków do górnych krawędzi klejnotu herbowego. U góry bocznych ścian sarkofagu, tuż pod pasem ornamentu wygrawerowano napis, który odnosił się do zmarłych braci Adama i Mikołaja138. Ściany boczne wieka sarkofagu są mocno pochylone do środka i zamknięte nieznacznie opadającym do przodu płaskim zwieńczeniem. Na krótszych ścianach bocznych dodano aplikację w postaci płaskorzeźb lwich głów trzymających w paszczach okrągłe uchwyty ułatwiające podniesienie wieka. Dłuższe krawędzie wieka aplikowano pasem ornamentu analogicznie jak krawędzie sarkofagu, dodatkowo dołem przedstawiono dodatkowy pas ornamentu, gdzie wyobrażono rozgrywającą się scenę bitwy. Czytelne są nacierające na siebie oddziały jazdy i piechoty, rozbite namioty obozowe oraz rozstawiona artyleria. Na dłuższych ścianach wieka przynitowano bardziej rozległe aplikacje, które w znacznej części uległy zniszczeniu. Centrum tej kompozycji stanowiły panoplia (w większości niezachowane), ujęte po bokach w dwie armaty na lawetach, wraz z przygotowanym prochem i amunicją (zachowana tylko 1 armata i część lawety armaty po 138
Na podstawie: T. L u b o m i r s k i, op. cit., s. 31; Г. Б y г о с л о в c к i й, op. cit., s. 237.
PW46 .indb 340
2013-01-05 14:46:00
Kształtowanie propagandy ruskiego rodu szlacheckiego
341
przeciwnej stronie). Kompozycję tych aplikacji zamykali dwaj jeźdźcy na koniach (zachowana tylko część jednej aplikacji tego typu, [Il. 6]). Kiedy w niedługim czasie od śmierci Mikołaja umarł Adam Kisiel, wdowa po zmarłym wojewodzie kazała zapewne użyć gotowego już sarkofagu i pochowała w nim ciało zmarłego męża. Sarkofag umieszczono w krypcie cerkwi, gdzie podobnie jak w kościele żółkiewskim, umożliwiono oglądać go wiernym odwiedzającym niskienicką świątynię139. Ponieważ wszystkie jego ściany są dekorowane, stał zapewne na środku krypty, przeznaczony do oglądania ze wszystkich stron. Jego przesłanie musiało być bardzo czytelne, odnosiło się pierwotnie do czynów wojennych pułkownika Mikołaja Kisiela, który wsławił się w wojnie ze Szwecją w Prusach, ale równie dobrze mógł opiewać czyny wojenne Adama Kisiela. Dodatkowo umieszczony na ścianach bocznych sarkofagu taki sam zestaw klejnotów herbowych jak w przypadku stiuków z pendentywów kopuły głównej, będących w kartuszach na wspólnej tarczy, musiał mieć taką samą wymowę jak program owych stiuków. Zatem sarkofag odnosił się do gloryfikacji czynów wojennych Kisielów, jak i wskazywał na starodawność ich rodu skoligaconego od pokoleń ze znamienitymi prawosławnymi rodami ruskimi. Po zanalizowaniu zachowanych zabytków literatury i sztuki związanych z Adamem Kisielem, widać wyraźnie na czym polegały owe dylematy życia i działalności publicznej tej wybitnej postaci 1. połowy XVII w. Mamy tu do czynienia z bardzo ciekawą próbą podkreślenia z jednej strony ruskiego pochodzenia, jak i przywiązania Kisielów do wyznania prawosławnego, z drugiej zaś strony z zabiegami w propagowaniu własnego rodu i jego dokonań, wzorowanymi na propagandzie polskich rodzin szlacheckich. Wyrazem takiego postępowania jest legenda herbowa Kisielów, jak i wzniesiona cerkiew w Niskieniczach. Świątynia ta pełniła z jednej strony wybitnie memoratywny charakter, mający za zadanie gloryfikować ród Kisielów, natomiast sama fundacja monastyru miała przyczynić się do wzmocnienia i trwania greckiey wiary. Dlatego bardzo ważne było pojawienie się w 1. połowie XVII w. licznych fundacji prawosławnych monastyrów, co świadczyło o sile Cerkwi prawosławnej w Rzeczypospolitej. Tutaj wskazać należy na szereg takich inicjatyw rodów ruskich, pozostających wiernymi Cerkwi prawosławnej140. Ponieważ zrealizowane wyposażenie wnętrza niskienickiej cerkwi naśladowało wyposażenie kościoła z Żółkwi, to jednak musiano je dostosować do funkcji kultowej świątyni prawosławnej, stąd nagrobka fundatora nie można było umieścić w prezbiterium (tak jak w Żółkwi), ponieważ w liturgii greckiej ta Por.: P. K r a s n y, Krzyżowo-kopułowe kościoły..., s. 32–33. T. K e m p a, Fundacje monasterów prawosławnych w Rzeczypospolitej w pierwszej połowie XVII wieku, [w:] Życie monastyczne w Rzeczypospolitej, red. A. Mironowicz, U. Pawluczuk, P. Chomik, Białystok 2001, s. 77–95. 139 140
PW46 .indb 341
2013-01-05 14:46:00
342
Tomasz Dywan
część świątyni była przesłonięta przed oczami wiernych ikonostasem. Zamiast tego pomnik umieszczono w południowo-zachodnim filarze wspierającym kopułę główną, tuż przy arkadzie otwierającej się na babiniec, co było bardziej typowe dla urządzania cerkiewnych wnętrz. Należy zauważyć, że na zgodność z ówcześnie rozumianą prawosławną ortodoksją wskazywał przede wszystkim układ przestrzenny i schemat cerkwi. Takie znaczenie ideowe cerkwi w Niskieniczach podkreślała także jej bryła. Z pewnością obserwujący niskiennicką świątynię nawet z dość znacznej odległości mogli rozeznać, iż mają do czynienia z budynkiem sakralnym, przynależnym do wyznania greckiego i różniącym się zdecydowanie od wyglądu sylwetek ówczesnych katolickich świątyń, podczas gdy wnętrze niskienickiej cerkwi odnosiło się niezwykle wyraziście do propagacji fundatora i jego rodu. Były to bardzo charakterystyczne tendencje w kulturze prawosławnej ówczesnej Rzeczypospolitej, gdzie w praktyce nie rozróżniano wówczas tego co typowo ortodoksyjne, od tego co było zachodnie i napływowe. Szlachta ruska, wciąż wyznająca prawosławie, naśladowała zarówno obyczajowe jak i artystyczne wzory polskie, ze względu na ich szlacheckość, co jednocześnie nie przeszkadzało w zaakcentowaniu odmienności etnicznej i wyznaniowej141. Takie przejawy synkretyzmu kulturowego były na tyle zaawansowane, że zupełnie nie postrzegano ich jako obcych, przeciwnie często przejęte zachodnie wpływy pojmowano wówczas jako własne, oparte na starej odległej tradycji. Analizowane pamiątki przeszłości związane z Adamem Kisielem świadczą, że istniała pewna wspólna forma afirmacji zmarłego szlachcica w Rzeczypospolitej, wskazująca na jego wysoką pozycje społeczną i heroiczne czyny wojenne.
PRZEGLĄD WSCHODNI
M. S m o r ą g - R ó ż y c k a, Integracyjna rola sztuki w dobie unii brzeskiej, „Krakowskie Zeszyty Ukrainoznawcze”, 6/7 (1996–1997), s. 147–155. 141
PW46 .indb 342
2013-01-05 14:46:01
Przegląd Wschodni, t. XII, z. 2 (46), s. 343–372, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2012
Andrzej Furier
Poznań Laureat Nagrody Przeglądu Wschodniego 2009
badania wschodnie w Polsce i na świecie
P
rowadzeniu badań naukowych zawsze powinna towarzyszyć refleksja nad ich sensem i znaczeniem. To pozornie oczywiste stwierdzenie należy jednak w szczególny sposób przełożyć na wschodoznawstwo. Rozumiejąc, że zajmuje się ono ogromnym, największym na świecie obszarem Eurazji, skupimy się w tym artykule na przestrzeni obejmującej Rosję (Cesarstwo Rosyjskie, ZSRR, Federacja Rosyjska) i jej najbliższe otoczenie. Trzeba podkreślić, że do niedawna w skład tego państwa wchodziły obszary, gdzie dzisiaj istnieją niepodległe państwa. Dynamiczny rozwój badań naukowych poświęconych tym krajom nastąpił po 1989 r., ale już wcześniej w polskiej nauce niektóre z nich doczekały się szczegółowych opracowań naukowych. Dotyczyło to, ze względu na związki historyczne, zarówno krajów pogranicznych – Litwy i Ukrainy, jak też bardziej odległych – Gruzji i Armenii . Polskie dokonania w dziedzinie badań wschodnich na temat Rosji i jej najbliższego otoczenia są duże, a niekiedy mają charakter pionierski. Należy zwrócić uwagę na dokonujące się w tych badaniach przemiany, obejmujące stopniowe poszerzanie pól badawczych, jak też doskonalenie metod prowadzenia badań. Dlatego w artykule przedstawimy najważniejsze, zdaniem autora, przemiany w badaniach nad Rosją od końca XVIII w. do rozpadu ZSRR. Cezura początkowa wskazuje na oświeceniowy, W Polsce ważne zasługi dla rozwoju wschodoznawstwa miały badania uczonych, związanych z Uniwersytetami Lwowskim i Wileńskim, które szczególnie intensywnie rozwinęły się w okresie międzywojennym. Poszczególne ośrodki naukowe wyspecjalizowały się później w badaniach poświęconych wybranym krajom. Przykładem był rozwój lituanistyki w Poznaniu, ukrainistyki w Lublinie, a kaukazoznawstwa w Łodzi i Warszawie. Problemowi zmian dokonujących się w polskich badaniach kaukaskich autor poświęcił szczegółowe opracowanie. Por. A. Fu r ie r, Polski obraz Kaukazu – od relacji zesłańców i podróżników do publikacji naukowych, „Pro Georgia. Journal of Kartvelological Studies” 2011, t. XXI, s. 139-163.
PW46 .indb 343
2013-01-05 14:46:01
344
Andrzej Furier
racjonalistyczny charakter interesujących nas badań. Ustalenie cezury końcowej wynika z przekonania, że zmiany polityczne, jakie przyniósł rozpad ZSRR zakończyły rozwój nauki radzieckiej i zachodniej sowietologii. Wyznaczyły również całkowicie odmienne warunki działania polskim badaniom wschodnim, które zdaniem niektórych badaczy, stworzyły wcześniej polską szkołę w tej dziedzinie. Określenie ich miejsca w przeszłości i obecnie wobec zachodniej wizji rosyjskiej rzeczywistości pozostaje ważnym celem napisania tego artykułu. W kręgu zainteresowania autora pozostają nie tylko prace historyków, ale także specjalistów z innych dziedzin nauk humanistycznych i społecznych, stanowiące wartościowe źródła wiedzy o Rosji. Ograniczenia związane z dostępem do źródeł utrudniały rozwój nauk historycznych w Rosji, szczególnie badających przemiany polityczne i historię najnowszą. W jeszcze większym stopniu uniemożliwiały one działania badaczom spoza tego kraju. Wpływ państwa na te badania i prowadzona w Rosji od czasów monarchii polityka historyczna, spowodowały znaczące w porównaniu z Zachodem opóźnienie rozwoju rosyjskich nauk humanistycznych i społecznych. Stąd nie tylko słaba znajomość jej dokonań na Zachodzie, ale też dużo późniejsze wypracowanie nowoczesnych metod badawczych. Polscy naukowcy napotykali dodatkowo na inne problemy w rozwijaniu badań, co wynikało z ograniczeń politycznych. Poczynając od rozbiorów Rzeczypospolitej, z powodu braku własnego państwa nie istniał praktycznie mecenat i opieka nad polską nauką. Wyznaczało to także szczególną rolę historii i literatury, których zadaniem nie było wyłącznie poznanie, ale także kształtowanie patriotycznych postaw Polaków. Wynikająca stąd odmienność rozwoju polskiej nauki historycznej od zachodniej, jest widoczna choćby w braku odwołań do niej wśród tamtejszych badaczy. Można więc mówić o istotnym zróżnicowaniu metodologicznym zachodnich, polskich i rosyjskich badań wschodoznawczych . Badania rosjoznawcze mają długi rodowód, ale najdynamiczniej rozwijały się na świecie od XIX w., na co w sposób istotny wpływały publikacje autorów rosyjskich, ogłaszane coraz częściej na Zachodzie. Jednak najważniejsze znaczenie odegrała zmiana modelu badań społecznych, dokonująca się na Zachodzie na przełomie XIX i XX w., gdy stopniowemu wypieraniu badań humanistycznych z obszaru dziejów najnowszych, towarzyszyło tam promowanie działań skierowa M.H. S e r e js k i, Historycy o historii, Warszawa 1963, s. 7–8; przywołuje analogiczne publikacje wydane kilka lat wcześniej w Nowym Jorku i Paryżu, które w ogóle pomijają polską historiografię. Sam jednak cytując dzieła badaczy zachodnich poświęcone rozważaniom metodologicznym nie wymienia ani jednej pracy w języku rosyjskim (por. przyp. 1, s. 9). W książce brakuje pism Maurycego Mochnackiego, którego można uznać za prekursora polskich badań nad Rosją i wraz z następcami Zygmuntem Krasińskim, Henrykiem Kamieńskim i Janem Kucharzewskim są uznawani za twórców polskiej szkoły badań Rosji. W tym artykule przywołujemy publikacje dwóch ostatnich, jako należące do okresu nowoczesnej nauki, doceniając jednocześnie znaczenie prac wcześniejszych.
PW46 .indb 344
2013-01-05 14:46:01
badania wschodnie w Polsce i na świecie
345
nych na rozpoznanie współczesności. Dlatego w XX w. obok badań nad historią kultury, literaturoznawstwem i językoznawstwem dużego znaczenia nabrały tam antropologia, etnologia i politologia. Przyczyny tego procesu były dwojakie. Po pierwsze, podkreślano pragmatyzm i dążenie do uzyskiwania w prowadzonych badaniach efektów praktycznych. Szukano możliwości bezpośredniego zastosowania wyników badań w praktyce polityki, promując wykorzystywanie metod ilościowych. Po drugie, w związku z bardzo ograniczonym dostępem do materiałów źródłowych, szczególnie na temat historii najnowszej Rosji (i ZSRR), szukano narzędzi umożliwiających analizę radzieckiej rzeczywistości w oparciu o dostępną bazę źródłową. Odchodzenie od wyjaśniania genetycznego, zastępowanego różnymi nader wymyślnymi teoriami, rozwijało politologię i antropologię. Nie zawsze dobrze służyło historii, która bardzo odbiegała od europejskich standardów metodologicznych. Na Zachodzie zatrzymywano czas w miejscu, analizując przemiany w coraz szerszej skali. Stanowiło to wstęp do badań o charakterze globalnym, co było odpowiedzią na postępujące procesy globalizacji. Z drugiej strony, opisane przemiany ograniczały zapotrzebowanie na prace historyków, pozbawiając wiedzy o procesach przemian dokonujących się w realnym czasie, miejscu i warunkach. Miało to doprowadzić do porażki zachodnich sowietologów, ale zanim do tego dojdziemy, zastanówmy się jak w tym czasie rozwijały się badania nad Rosją w Polsce . Polski obraz Rosji Wyjątkowe zainteresowanie polskich badaczy Rosją i jej sąsiadami było od wieku XVIII wymuszone za sprawą dramatycznych wydarzeń wspólnej historii obu narodów, czego wynikiem stało się narzucenie części państwa polskiego rosyjskiego panowania. Walka zbrojna z Rosją w wiekach XIX i XX oraz polityczna zależność PRL od ZSRR w ramach bloku wschodniego, utrudniały zobiektywizowanie tych badań. Mimo prób ideologicznego uzasadniana potrzeby współpracy Polski i Rosji, nie udawało się jej realizować na równoprawnych zasadach, bo na przeszkodzie W politologii także dokonywały się istotne zmiany, co widać na przykładzie metodologii badań politologicznych poświęconych Wschodowi. Większe znaczenie niż dawniej przykłada się do badań terenowych i docenia ich interdyscyplinarny charakter. W refleksji metodologicznej polska politologia znacząco wyprzedziła w ostatnim czasie historię, czego dowodzi dwutomowa praca zbiorowa. Por. Przywództwo, elity i transformacje w krajach WNP. Problemy metodologii badań, t. 1, red. T. Bodio, t. 2, red. T. Bodio, W. Jakubowski, Warszawa 2010. W tworzących całość artykułach znajdujemy przegląd najnowszej literatury dotyczącej badań wschodnich w Polsce i na świecie, także rozwoju rosyjskiej politologii. To rozwinięcie wcześniejszych badań Tadeusza Bodio, który już w 2001 r. opublikował na temat przywództwa politycznego w Europie Środkowej i Wschodniej artykuł w „Studiach Politologicznych” vol. 5, Przywództwo polityczne, red. T. Bodio, Warszawa 2001.
PW46 .indb 345
2013-01-05 14:46:01
346
Andrzej Furier
stały rzeczywiste cele polityczne wschodniego sąsiada Polski, obejmujące realizację rosyjskiego planu rozwoju imperialnego państwa. Jednym z następstw dramatycznych wydarzeń politycznych dzielących Polaków i Rosjan, związanych z polskimi powstaniami narodowymi i represjami za walkę niepodległościową z Rosją, stał się dynamiczny rozwój polskich badań wschodnich, przyczyniający się także do zacieśnienia relacji polsko-rosyjskich. Miały one od XIX w. dwojaki charakter, co w asymetryczny sposób odzwierciedlało głęboki podział polskiego społeczeństwa na dwie części – zwolenników walki z Rosją oraz lojalistów optujących za współpracą z nią. Ostatnie pojęcie należy wyjaśnić, bo nie zawsze oznaczało ono wolę podporządkowania się Rosji, a raczej stanowiło zgodę na działanie w narzuconych przez historię warunkach. Polacy zamieszkujący ziemie wcielone w skład Rosji funkcjonowali w danym miejscu i czasie oraz realizowali swoje kariery zawodowe w ramach politycznych i prawnych wyznaczonych przez państwo zaborcze. Stosunkowo rzadko tego rodzaju wybory prowadziły do dramatycznych następstw, jak podczas powstania listopadowego . Polski udział w rozwoju badań wschodnich nie był jednak tylko jednym z następstw zajęcia postawy lojalistycznej. Paradoksalnie w badaniach tych wielkie sukcesy odnosili często dawni zesłańcy, co dowodziło umowności schematycznych podziałów na zwolenników walki z zaborcą i współpracy z nim. Nader często zdarzało się bowiem, że Polacy ukarani za walkę o wolność swojego kraju, wnosili potem wielki wkład w eksplorację i rozwój Rosji – kraju, z którym wcześniej walczyli. Mając świadomość rozmiarów i znaczenia polskiego dorobku w tej dziedzinie, trzeba podkreślić, że jest on nie tylko ogromny, ale także pionierski w zakresie obszarów aktywności badawczej i sposobów jej realizowania .
Na temat polskich oficerów zabitych przez tłum za dochowanie wierności przysiędze, złożonej carowi – por. J. Ta z bi r, „Zdrajcy” pomnikiem zhańbieni, „Przegląd Humanistyczny” 1997, nr 6 (345), s. 21–38. W artykule pominięto okres wcześniejszy i polskie dokonania związane z aktywnością na Środkowym i Dalekim Wschodzie duchownych i uczestników wypraw naukowych. Ich relacje stanowiły przez długi czas podstawę wiedzy w Europie Zachodniej na temat opisanych krajów. Przykładem są publikacje jezuity Tadeusza Krusińskiego na temat Persji i Kaukazu. Por: [T. K r u si ń s k i], Tragica Vertentis belli Persici Historia Per repetitas clades, ad anno1711 ad Annum 1728 vum. Continua Post Gallicos, Hollandicos, Germanicos ac demum Turcios Authoris typos Auctior Authore Patre Thadeo Krusinski Societas Jesu Missionario Persico, accesit ad eandem Historiam Prodomus interatis typis subiectus, Leopoli 1740. O wymiarze martyrologicznym polskich zesłań w XIX w. w głąb Rosji – por. M. Janik, Dzieje Polaków na Syberii, Kraków 1928. Wbrew tytułowi, autor opisał nie tylko obszar Syberii, ale także Kaukazu. Literatura ta była potem pomnażana o liczne publikacje, bo kolejne wydarzenia dostarczały nowych tematów. Przykładem jest zbrodnia katyńska, na temat której istnieje ogromna literatura, stale powiększana, co jest następstwem udostępniania nowych materiałów źródłowych.
PW46 .indb 346
2013-01-05 14:46:01
badania wschodnie w Polsce i na świecie
347
Prowadzone od końca XVIII w. polskie badania nad Rosją można podzielić na dwie grupy . Ich wyniki początkowo publikowano poza Polską, często w językach obcych. W pierwszej, dominującej grupie publikacji, obecna jest tematyka martyrologicznych aspektów kontaktów polsko-rosyjskich, takich jak rozbiory, powstania narodowe, dzieje spisków i aktów sprzeciwu, z obecnymi na końcu opisami represji za wymienione działania. Ich autorami byli najczęściej Polacy, którzy wcześniej dobrze poznali już sam kraj, przebywając tam jako zesłańcy lub wojskowi w służbie rosyjskiej. Co ciekawe, w licznych wspomnieniach i publikacjach ogłaszanych wówczas głównie na Zachodzie (Francja, Austria, Prusy), relacjonowanie swoich przeżyć uzupełniano przekazywaniem obszernej informacji na temat poznanych miejsc na terenie Rosji. Czerpano ją niekiedy z wtórnych źródeł zachodnich. Obok ogólnych danych na temat geografii i historii poszczególnych części Cesarstwa Rosyjskiego, opisywano także zwyczaje mieszkańców, ich stosunek do religii i sąsiadów. Opracowania te, często zawierające w tytule, „opis zwyczajów” były w istocie pierwszymi próbami badań etnograficznych na terenach Rosji. Jeszcze więcej takich prac polskich autorów powstawało w języku rosyjskim, często na zamówienie władz rosyjskich. Były one drukowane w języku rosyjskim, francuskim i polskim . Za pioniera polskich badań naukowych, zresztą nie tylko na terenie Rosji, należy uznać Jana Nepomucena Potockiego, odbywającego podróże do wielu odległych krajów świata, w tym Rosji i Mongolii. Na interesującym nas terenie najwartościowsza była wyprawa w poszukiwaniu kaukaskiej siedziby Sarmatów, opisana potem w dziele Podróż przez stepy Astrachania i na Kaukaz (1797–1798 r.). Jan Potocki należy do prekursorów w dziedzinie badań prehistorycznych i archeologicznych. Sporządzenie kilkudziesięciu map chronologicznych, zaopatrzenie tekstu we własne rysunki i zainteresowanie archeologią, wytyczyło kierunek tych badań, z wielkim powodzeniem kontynuowany później przez uczonych niemieckich i francuskich. Istotne znaczenie miało opublikowanie wyników poszukiwań Potockiego w językach zachodnioeuropejskich, co wprowadzało je do obiegu naukowego. Dużą zasługę miał w tym przyjaciel Polaka z czasu studiów w Paryżu, uczestnik wspólnych wypraw, późniejszy wykładowca Collège de France – Julius Klaproth . Nie ma tu jednak wyraźnej prawidłowości, bo niektórzy autorzy zaczynali na przykład publikować za granicą , a potem wracali do kraju. Inni zaczynali publikować w Rosji i na ziemiach zaboru rosyjskiego, a pod koniec życia wydawali we Lwowie, Krakowie, Poznaniu i Berlinie. Przykładem takiej kariery pisarskiej jest hrabia Juliusz Strutyński (1810–1878), związany na początku życia z opcją prorosyjską, służący dla kariery w wojsku rosyjskim. Ostatnie lata życia spędził we Lwowie i Krakowie, aktywnie publikując o Rosji. Por. B. B a r a n ow s k i. Georgia und Greorgians in the Works of Juliusz Strutyński, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Caucasica” 1983, nr 1. Spisana w języku francuskim relacja została opublikowana najpierw we Francji. Por. Essay sur l’histoire universelle et recherches sur celle de la Sarmatie, Leuven 1789–1792, t. 1–4. Polskie
PW46.indb 347
2013-01-05 14:46:01
348
Andrzej Furier
Na drugą połowę XIX w. przypada szczególne nasilenie aktywności badawczej w Rosji geografów i specjalistów z dziedzin pokrewnych. Było to związane z rozwojem prac Rosyjskiej Akademii Nauk i Rosyjskiego Cesarskiego Towarzystwa Geograficznego, które korzystało z pomocy państwa przy organizowaniu licznych ekspedycji badawczych i publikowaniu w swoich periodykach pierwszych naukowych opracowań na temat rosyjskiej geografii, etnografii, statystyki, geologii, lingwistyki i innych dyscyplin. W obszarze zainteresowania badaczy pozostawały także dzieje opisywanych terenów i ich mieszkańców. Wiele cennych badań geograficznych powstało niejako przy okazji realizowania innych przedsięwzięć, jak choćby odbywającej się według centralnego planu triangulacji państwa. Opracowania te mają niezwykły walor źródłowy, bo powstawały na miejscu, co oznaczało, że podawały nie tyle informacje oficjalne, co opisywały stan faktyczny. Wysoki był też poziom kompetencji sporządzających je topografów. Dla badaczy opracowania te mają znaczenie podstawowe, podobnie jak drukowane przez Rosyjskie Towarzystwo Geograficzne dane statystyczne dla zajmujących się przemianami demograficznymi w Rosji. Pamiętajmy, że pierwszy rosyjski powszechny spis ludności przeprowadzono w 1897 r., zaś wcześniej brakowało precyzyjnych danych statystycznych. Wydawnictwa Towarzystwa Geograficznego publikowały oficjalne dane spisów przeprowadzonych w poszczególnych jednostkach administracyjnych Rosji dla celów podatkowych i innych przez lokalne Komitety Statystyczne (Izwiestija i Sborniki Impieratorskogo Rossijskogo Gieograficzeskogo Obszczestwa) . Zachodni obraz Rosji w XIX w. Już w drugiej połowie XIX w. można dostrzec duże zróżnicowanie wśród publikacji na temat Rosji pomiędzy ukazującymi się na Wschodzie i na Zachodzie. Z powodu cenzury znacznie dynamiczniej rozwijały się w Rosji nauki wydanie: J. Po t o ck i, Podróże, opr. L. Kukulski, Warszawa 1959. J. K l a p r o t h, Voyages Au Mont Caucasu et en Georgie, Paris 1833. Polacy współtworzyli oddziały terenowe Rosyjskiego Cesarskiego Towarzystwa Geograficznego, zasiadając w jego władzach i publikując w periodykach przez nie wydawanych. Korzystali ze wsparcia Towarzystwa i uczestniczyli w jego pracach. Przykład stanowi działalność Józefa Chodźki na Kaukazie, wiceprezesa kaukaskiego Oddziału RCTG (por. A. Fu r ie r, Józef Chodźko 1800–1881. Polski badacz Kaukazu, Warszawa 2001), oraz polskich badaczy Syberii jak Aleksander Czekanowski, Benedykt Dybowski, Jan Czerski, Karol Bohdanowicz, korzystających z opieki Syberyjskiego Oddziału RCTG, którym kierował Bolesław Kukiel. Por. Z.J. Wójc i k, Karol Bohdanowicz. Szkic portretu badacza Azji, Warszawa 1997 (też inne prace tego autora). Przegląd publikacji o polskim wkładzie w badania dalekowschodnie znajdziemy w: A. Fu r ie r, Polski wkład w poznanie i rozwój Dalekiego Wschodu, [w:] Polskie ślady na Dalekim Wschodzie. Polacy w Harbinie, Szczecin 2008, s. 7–26.
PW46.indb 348
2013-01-05 14:46:01
badania wschodnie w Polsce i na świecie
349
geograficzne, a słabiej historyczne i filozoficzne. Krytyczna analiza rosyjskich przemian politycznych lepiej niż w Rosji rozwijała się wówczas za granicą. Nota bene Polacy mieli poważny wpływ na jej kształt oraz wizję Rosji na Zachodzie. Wspomnieć należy o działalności w Paryżu Adama Mickiewicza i jego współpracowników oraz o akcji propagandowej prowadzonej przez Hôtel Lambert. Przejęte podczas powstania listopadowego archiwum wielkiego księcia Konstantego zostało wówczas przewiezione do Paryża. Zawierało wielu dokumentów, które opublikowano potem na Zachodzie, obnażając metody rosyjskiej polityki (przywołajmy wydawane przy wsparciu angielskim „Portfolio”). O sile tego oddziaływania niech świadczy mało pochlebna dla Rosjan ocena ich kraju, zawarta w niezwykle popularnej w pierwszej połowie XIX w. relacji z podróży do Rosji francuskiego arystokraty Astolpha de Custine. Mówiąc najoględniej ten opis Rosji, cechowały negatywne oceny stanu infrastruktury i obyczajów mieszkańców oraz krytycyzm i jednostronność wykładu . Wielu badaczy docierało na teren Rosji i krajów sąsiednich realizując większe projekty podróży – do Chin, Persji, lub Indii. Zdarzało się też, że celem było poznanie wybranego regionu lub kraju. Niekiedy badacze realizowali samodzielnie plan ekspedycji badawczej, ale często byli zabierani przez wyprawiane do krajów sąsiednich poselstwa. W taki sposób do Chin z rosyjskim poselstwem dotarł wspomniany wyżej Jan Potocki. W efekcie powstawały nader powierzchowne opisy kraju i ludzi, nie poszerzające znacząco wiedzy o nim. Niekiedy prowokowały one do kpin z dokonań zachodnich badaczy. Polski zesłaniec Władysław Strzelnicki opisał poczynania takiego zachodniego podróżnika na Kaukazie, gdy przypadkowo zasłyszane słowo posłużyło owemu wojażerowi do „stworzenia” nowego, nie istniejącego plemienia „Czaparów – Pocztarzy”10. Sytuacja powoli zaczęła się zmieniać pod koniec XIX w., gdy badaniami wschodnimi zajęli się specjaliści z wielu dziedzin. Należy podkreślić, że niezależnie od wskazanych niedociągnięć, badania te przyciągnęły ekspertów z krajów zachodnich, którzy wnieśli wielki wkład w stworzenie podstaw badań nad historią Rosji i krajów jej wówczas podporządkowanych. Trudno tu wymienić wszystkich badaczy działających na zlecenie rosyjskich instytucji naukowych. Badaczem szczególnie zasłużonym dla rozwoju kaukazoznawstwa był francuski historyk Marie Felicite Xavière Brosset. W efekcie jego wieloletniego pobytu w Rosji powstało ponad dwieście publikacji naukowych i siedem książek poświęconych Relacje z pierwszej połowy XIX w. były mniej precyzyjne niż późniejsze. Por. A. de C u s t i n e, Rosja w roku 1839, t. 1–2, przekład Paweł Hertz, Warszawa 1995. W tym wydaniu warte polecenia są erudycyjne przypisy Pawła Hertza. 10 Błąd był wynikiem opisanej przez Władysława Strzelnickiego nieznajomości języka. Por. A. Fu r ie r, Polacy w Gruzji, Warszawa 2009, s. 136.
PW46 .indb 349
2013-01-05 14:46:02
350
Andrzej Furier
Kaukazowi. Zawierały one, oparty na materiałach źródłowych, wykład o gruzińskiej i ormiańskiej historii od starożytnych czasów po współczesne. Skupienie się na tych dwóch narodach, zaś mniejsze zainteresowanie dziejami Kaukazu Północnego, wynikło nie tylko z przekonania o zróżnicowanym poziomie ich rozwoju kulturalnego. Zgodnie z postulatami ówczesnej metodologii, badacz starał się opierać swoje dociekania na materiałach źródłowych, a te wytworzyli wcześniej właśnie Gruzini i Ormianie, którzy już od IV w. posiadali alfabet swoich języków. Staraniem Brosseta wydano także gruzińskie kroniki, co oznaczało całkowitą zmianę charakteru prowadzonych dotąd badań historycznych przez zwrócenie się ku źródłom archiwalnym11. Rosnące od XIX w. zainteresowanie materiałami archiwalnymi obejmowało nie tylko naukę historyczną, ale także inne dyscypliny. Zwiększała się też wymiana publikacji i pojawiały pierwsze tłumaczenia książek zachodnich o Rosji. W Rosji podjęto pod patronatem państwa działania nad publikacją wielotomowych wydawnictw źródłowych. Zajmowała się tym działająca od 1834 r., podlegająca Ministerstwu Oświaty, Komisja Archeograficzna. Wydawała ona Akty Sobrannyje Archeograficzeskoj Komissijej, we wszystkich częściach Cesarstwa. Ukazywały się one aż do rewolucji bolszewickiej, umożliwiając badaczom dotarcie do ważnych materiałów źródłowych. Potem z mniejszym powodzeniem kontynuowała te prace wydzielona jednostka Akademii Nauk ZSRR. Drukiem wydawano liczne stare kroniki (latopisy) i inne źródła. Zwiększał się z czasem dostęp do oficjalnych dokumentów państwowych, które upowszechniano w wydawnictwach zbiorowych (Swod zakonow). Wszystko to przygotowało rozwój nowych kierunków badań, z paleografią ruską na czele12. Na przełomie XIX i XX w. pojawiła się nowa tendencja, polegająca na ukazywaniu się wielotomowych wydawnictw zbierających całokształt wiedzy na dany temat. Miały one charakter monografii lub encyklopedii. Trzeba także odnotować rozwój badań w nowych kierunkach, umożliwiających badania prehistoryczne ziem ruskich. Dynamiczny rozwój archeologii i geografii historycznej miał tu największe znaczenie. Wyżej wymieniono pioniera tych badań na terenie Rosji – Jana Potockiego. Trzeba jednak podkreślić, że później w dziedzinie archeologii ogromne zasługi położyli badacze niemieccy, francuscy i miejscowi. Co M.F. B r o s s e t, Histoire de la Géorgie depuis l’antiquité jusqu’au XIXe siècle, v. 1–7, Sankt Peterburg 1848–1858; t e n ż e, Les ruines d’Ani, capitale de l’Arménie sous les rois Bagratides aux Xe et XIe siècles, v. 1–2, Sankt Рetersburg., 1860–1861; id e m, Rapports sur un voyage archéologique dans la Géorgie et dans l’Arménie, exécuté en 1847–1848, livr. 1–3, Sankt Peterburg 1849–1851. 12 Znaczenie piśmiennictwa cyrylickiego rosło wraz z powiększaniem obszaru oddziaływania języka rosyjskiego. Najlepiej widać to w XIX w. na przykładzie Bałkanów, gdzie alfabet ten zastosowano do tworzenia piśmiennictwa w językach narodowych. Por. B. Ho r o d y s k i, Podręcznik paleografii ruskiej, Kraków 1951. 11
PW46 .indb 350
2013-01-05 14:46:02
badania wschodnie w Polsce i na świecie
351
ciekawe, często późniejsze badania są bardziej popularne nie tyle ze względu na wyniki, ale liczbę wydanych książek. Przykładem jest popularność na Zachodzie publikacji Friedricha Bodenstedta, prezentującej walkę mieszkańców Kaukazu z rosyjskim panowaniem. Jest ona z upodobaniem cytowana aż do dzisiaj przez badaczy tego regionu, pomijających znacznie ważniejsze dokonania poprzedników tego autora13. W drugiej połowie XIX w. zmienił się charakter większości opracowań na temat Rosji. Dotyczyło to także polskich publikacji. Obok drukowanych nadal wspomnień z niewoli, coraz większą grupę stanowiły opracowania naukowe z różnych dziedzin – od geografii po biologię. Trzeba dodać z żalem, że wiele polskich cennych opracowań pozostało w rękopisach lub ukazało się drukiem tylko w językach obcych. Wśród osób podróżujących po Rosji coraz więcej było osób wykształconych; naukowców i pisarzy. Ich relacje ukazywały się w formie książek lub artykułów prasowych, kształtując obraz tego kraju na Zachodzie. Analiza treści tych przekazów ukazuje ogrom niewiedzy na temat Wschodu, jaki nadal panował nawet wśród osób wykształconych. Do takich z pewnością należał pisarz Aleksander Dumas (ojciec), przez dwa lata przebywający na terenie Rosji. Cieszył się tam sławą znanego autora powieści historycznych, publikował i spisywał swoje wrażenia z podróży w odległe części Cesarstwa. W listach z Baku do Paryża z 1858 r. dopisywał obok daty: „dawna Persja, obecnie Rosja”, dodając dalej w tekście, że tak naprawdę to znajduje się już chyba w Indiach14. Zwracając uwagę na obszerną literaturę podróżniczą na temat Rosji i jej sąsiadów w XIX w. możemy w tym miejscu wymienić zaledwie kilka nazwisk najbardziej popularnych autorów, cytowanych przez badaczy zachodnich po dzień dzisiejszy. Z jednej strony można to zrozumieć, bo są to relacje uznane za rzetelne i dlatego dostarczające podstawowych informacji o Rosji. Drażnić jednak musi pomijanie relacji innych autorów, w tym Polaków, których poziom kompetencji był ze względu na czas pobytu i prowadzone na miejscu badania, znacznie wyższy. Ta zadziwiająca wierność relacjom zachodnich autorów, często pełnym błędów i stereotypów, jest ważnym przyczynkiem do przedstawienia współczesnej wizji Rosji na Zachodzie. Problemem jest, zdaniem autora artykułu, nie tyle przywoływanie tych relacji, ale brak krytycznego podejścia do ich zawartości15. F. B o d e n s t e d t, Die Volker des Kaukasus und ihre Freiheitskampfe gegen die Russen, Frankfurt Am Main 1848. Współczesny badacz amerykański przywołał publikację Niemca, nie wspominając nawet o J. Potockim. Por. Charles K i n g, The Ghost of Freedom. A History of the Caucasus, Oxford 2008 (polska edycja tej pracy została opublikowana przez Wydawnictwo UJ w 2010 r.). 14 A. D u m a s, Kawkaz, Tiflis 1861. To skrócona wersja pełnego wydania w trzech tomach w języku francuskim (Paryż 1859). Publikacja polska pod tytułem W pałacu carów, Warszawa 2007. 15 W grupie tej dominują relacje francuskie i angielskie, których autorami są także dyplomaci: Jacques-Francois Gamba, Edmund Spencer, Thomas Alcock, Carl Erik Bechhofer, Oliver Wardrope, 13
PW46 .indb 351
2013-01-05 14:46:02
352
Andrzej Furier
Mimo braku precyzji kolejnych opracowań na temat Rosji z przełomu XIX i XX w., postępował wówczas proces specjalizacji badań na jej temat. W przypadku autorów polskich, niemieckich i niekiedy francuskich było to zrozumiałe, ponieważ z reguły relacjonowali oni wyniki swoich wieloletnich badań na miejscu. Tego waloru nie posiadała większość opracowań angielskich i amerykańskich, tym niemniej ich jakość znacząco się poprawiała. Co ważniejsze, były one oparte na własnych badaniach i często stanowiły pierwszy opis danego zagadnienia w nauce światowej. Zmiany dotyczyły także sposobu prezentowania rosyjskiej historii, stosunków politycznych i społecznych. Polscy badacze ukazywali coraz częściej nasz wkład w rozwój tego kraju oraz historię kontaktów Rosji z innymi narodami europejskimi. Symboliczny wymiar ma wprowadzenie przez Polaków do europejskiej kultury narodowego poematu gruzińskiego Szoty Rustawelego Rycerz w tygrysiej skórze. Jeszcze większe znaczenie ma działalność Wielkiej Emigracji we Francji i promowanie problematyki słowiańskiej przez Adama Mickiewicza16 W Rosji szczególną uwagę poświęcano relacjom niemiecko-rosyjskim, co było zrozumiałe ze względu na znaczenie współpracy obu państw i koligacje dynastii panujących. Trzeba dodać, że niemieccy badacze wnieśli ogromny wkład w rozwój nauki rosyjskiej, szczególnie geografii i biologii. Mniejszy był natomiast ich wpływ na nauki humanistyczne. W tym okresie opublikowane zostały wielotomowe syntezy rosyjskich historyków, po dzień dzisiejszy stanowiące punkt odniesienia dla wszelkich badań nad rosyjską historią. Chociaż wykracza to poza ramy tego artykułu, to ze względu na ich liczne wydania za granicą oraz znaczenie, przypomnijmy o najważniejszych – Sergiusza Sołowiowa Istorija Rossii s driewniejszych wriemion (pierwsza kompletna edycja 29 tomów w latach 1893–1895) oraz Wasyla Kluczewskiego Kurs russkoj istorii. Obie były wielokrotnie wznawiane i uzupełniane. Najważniejszą wagę dla rozpoznania przemian rosyjskich jako ważnej części historii powszechnej ma całkiem pokaźna grupa publikacji o charakterze ogólnym, prezentujących obok przemian politycznych także rozwój kultury i przemiany społeczne. W ostatniej grupie za pionierską należy uznać interdyscyplinarną pracę Henryka Kamieńskiego, wydaną w Paryżu w roku 1875, John Steinbeck. Edmund Spencer podróżował na przykład po Europie Środkowej i Imperium Osmańskim, a pobyt na terenach Cesarstwa Rosyjskiego był tylko uzupełnieniem tych wojaży. Mimo to po dzień dzisiejszy jest bardzo obszernie cytowany, powielając stereotypy dotyczące np. polskiej obecności na terenie Rosji. Por. E. S p e n c e r, Travels in Circassia, Krim – Tatary, &…Including a Steam Voyage Down the Danube, from Vienna to Constantinopole and round the Black Sea, t. 1–2, wyd 3, London 1839 (wydawca Henry Colburn). 16 Obszerniej o tym w A. Fu r ie r, Polacy w Gruzji…, s. 126–127. Na temat aktywności polskiej emigracji w XIX w. napisano tak dużo prac, że nie sposób ich tu przytoczyć.
PW46 .indb 352
2013-01-05 14:46:02
badania wschodnie w Polsce i na świecie
353
w której rosyjskie przemiany polityczne poparto analizą przemian społecznych. Autor publikacji interesował się nie tylko przemianami politycznymi, ale także tym jak się one przekładały na strukturę społeczną. Omówienie funkcjonowania rosyjskich wspólnot wiejskich wyprzedziło o kilkadziesiąt lat rozwój etnologii i socjologii, a może nawet psychologii społecznej. Wpłynęło też na rozumienie rosyjskich przemian pod koniec XIX w., bardziej niż liczne relacje podróżników. Wywody Kamieńskiego osadzały rosyjskie przemiany w szerszym kontekście europejskim i polskim. U tego autora Rosja nie była już oderwanym bytem, ale elementem większej całości odróżniającym się od innych własną drogą rozwoju politycznego i społecznego17. W okresie międzywojennym polską literaturę przedmiotu wzbogaciły książki Jana Kucharzewskiego. Prawnik i polityk, dla którego badanie historii Rosji stanowiło uboczny obszar aktywności, napisał niezwykłe siedmiotomowe dzieło Od białego do caratu czerwonego. Oprócz wydania przedwojennego, doczekało się skróconej wersji w jednym tomie przetłumaczone na język angielski w 1948 r. (polskie wydanie 1958 r.). Możemy kolejny raz mówić o przeniesieniu polskiej wizji rosyjskiej rzeczywistości do nauki zachodniej. J. Kucharzewski dokonując krytycznej prezentacji zasad ideowych rosyjskiej polityki imperialnej, podkreślał odejście rosyjskich zwolenników Marksa od rodzimej tradycji politycznej. Analizując poglądy takich rosyjskich myślicieli i działaczy, jak Aleksander Hercen i Mikołaj Czernyszewski, wskazywał na ich charakterystyczne cechy, na poszukiwania własnej rosyjskiej drogi transformacji politycznej. Do najciekawszych fragmentów monografii należą te, w których omówiono założenia rosyjskiego marksizmu. Twierdzenie, że teoria Marksa była znana w Rosji przed powstaniem ruchu narodnickiego, wskazywało na nią jako jedno ze źródeł kształtowania się rosyjskiej idei rewolucyjnej. Co więcej, Kucharzewski odkreślił dwa elementy, szczególnie w niej bliskie Rosjanom – determinizm dziejowy i pochwałę nienawiści do klasy wyzyskiwaczy. Przejmując spadek po wcześniejszych rosyjskich rewolucjonistach – od dekabrystów po terrorystów i anarchistów, rosyjski marksizm opierał się w okresie powstawania na grupie ludzi najbardziej niezadowolonych. Jan Kucharzewski osadził swoje wywody w czasie i przestrzeni, dlatego dostrzegał bezpośredni wpływ okresu, w jakim powstawał rosyjski marksizm, z tym kto go stworzył. Zdaniem badacza do zwolenników nowej ideologii należeli nie tylko pragnący zmian inteligenci, robotnicy i wiejska biedota, ale także Żydzi, których w tym okresie władze zraziły do siebie pogromami i antysemickimi ustawami. Rosyjskich marksistów cechowało, poczynając od Georgija Polskie wydanie ukazało się znacznie później. Por. H. K a m ie ń s k i, Rosja i Europa. Polska. Wstęp do badań nad Rosją i Moskalami, Warszawa 1990. 17
PW46 .indb 353
2013-01-05 14:46:02
354
Andrzej Furier
Plechanowa, doktrynalne przywiązanie do zasad wyłożonych w dziełach klasyków. Znacznie mniejsza, niż u wcześniejszych rosyjskich rewolucjonistów, była ich samodzielność intelektualna i umiejętność poszukiwania własnych rozwiązań ważnych problemów społecznych. Obok wielu innych nader trafnych, broniących się po dzień dzisiejszy tez, Kucharzewski przedstawił Plechanowa nie tylko jako działacza politycznego, ale także myśliciela, jako pierwszego w Rosji uznającego materializm historyczny za metodę badawczą, pozwalającą wyjaśniać proces historyczny. Miało to wprost nieobliczalne następstwa dla historiografii rosyjskiej (i nie tylko) w późniejszym okresie18. Nawet jeśli wiele wniosków Kucharzewskiego budzi dzisiaj zdziwienie lub polemikę, to jego niezwykle erudycyjna monografia zadziwia szerokością horyzontów intelektualnych. Napisana prawie sto lat temu, ukazuje rosyjskie przemiany ideowe i polityczne w szerszej perspektywie historycznej, jako część procesów przemian dokonujących się w Europie. To niezwykle ważna cecha, odróżniająca książkę Polaka od większości wcześniejszych i wielu późniejszych prób analizowania tej problematyki, traktujących Rosję (ZSRR) jako byt samodzielny, oderwany od reszty świata. Było to z pewnością związane z postępującą po II wojnie światowej specjalizacją i fragmentacją badań historycznych. Pojawiło się wówczas zapotrzebowanie na opracowania poszczególnych problemów, krajów. Czas wielkich syntez prezentujących całą historię ZSRR jeszcze nie nadszedł. Nie znaczy to oczywiście, że takich opracowań nie publikowano. Publikacje te, monografie, słowniki, encyklopedie, stanowiły swoisty punkt odniesienia dla prac o zakreślonym wąsko obszarze badawczym. W polskiej literaturze naukowej okres radziecki, nie licząc oczywiście publikacji propagandowych, długo nie mógł się doczekać pełnego omówienia19. Niezwykle ważne miejsce w polskich badaniach nad Rosją zajmują syntezy Ludwika Bazylowa, absolwenta Uniwersytetu Lwowskiego (doktorat w 1939 r.), specjalizującego się początkowo w historii Polski XV–XVII w. W późniejszym okresie poświęcił się badaniom nad historią Rosji, ze szczególnym uwzględnieniem rosyjskich przemian społecznych i politycznych w XIX w. Autor znakomitej dwutomowej Historii Rosji (I wydanie w 1985 r.), nie tylko zaprezentował przemiany polityczne i społeczne od czasów ruskich po rewolucję 1917 r., ale także podał obszerną informację bibliograficzną i źródłową, która obejmowała obok wydawnictw źródłowych i monografii opublikowanych w Rosji (ZSRR), także wydawnictwa emigracyjne, z Paryża, Berlina, Londynu. Zmieniało to znacząco wizję wielu prezentowanych problemów, pozwalając po raz pierwszy zaprezento J. K u c h a r z e w s k i, Od białego caratu do czerwonego, t. 1–7, Warszawa 1923–1935. Spośród polskich prac trzeba wymienić monografię trójki poznańskich autorów: A. K ija s, J. Mo r z y, J. O c h m a ń s k i (red. całości), Zarys dziejów ZSRR, Warszawa 1984.
18
19
PW46 .indb 354
2013-01-05 14:46:02
355
badania wschodnie w Polsce i na świecie
wać pełny obraz dokonujących się przemian. Książka warta jest polecenia jeszcze z jednego względu. Po przemianach ustrojowych ukazało się jej jednotomowe wydanie, uboższe o część bibliograficzną, ale poszerzone o rozdział obejmujący wiek XX. Jego autor, Paweł Wieczorkiewicz, dołożył wielu starań, by wypełnić wiele luk w naszej wiedzy na temat najnowszej historii Rosji20. Niezwykle bogata bibliografia prac rosjoznawczych Ludwika Bazylowa zawiera tytuły nie tylko związane z historią Rosji, ale także przemianami społecznymi i kulturalnymi na jej terenie. Cechą wszystkich publikacji tego autora jest prowadzenie badań rosyjskiej przeszłości w oparciu o solidną bazę źródłową. To świadomość ich braku odnośnie do XX w. skutecznie zniechęcała Bazylowa od podejmowania tej problematyki. Rzadki to przykład rzetelności badawczej, jakże odmienny od pisarstwa wielu autorów. Za najważniejsze uznać należy też przyjęcie podstawowej hipotezy badawczej, nakazującej traktować Rosję jako jeden organizm, w którym ścierały się wpływy wschodnie i zachodnie. Współtworzyły one w wielonarodowej Rosji specyficzny układ więzi społecznych i odmienną od innych krajów kulturę21. Przywołane wyżej publikacje autorów zachodnich poświęcone zostały rosyjskiej kulturze. Dlatego warto zwrócić uwagę na monografię Bazylowa na temat nowożytnej kultury rosyjskiej. Książka obejmuje okres ostatnich trzech stuleci, wiążąc tym samym prezentację dokonań kulturalnych z formacją polityczną, której służyły. Materiał podzielono na trzy części: wiek XVIII, lata 1801–1861 i lata 1861–1917. W każdej z nich przedstawiono najważniejsze dziedziny kultury – od edukacji, przez naukę i literaturę aż po sztukę najważniejszą w danym okresie (w ostatniej części pojawia się kinematografia). Taki układ podkreślił odrębność nowożytnej kultury rosyjskiej od wcześniejszej (ruskiej) i późniejszej radzieckiej, akcentując wyraźnie związek tworzonej kultury z przemianami politycznymi i społecznymi. Bazylow nie musiał wydzielać w tym celu osobnych fragmentów tekstu, jak robi to wielu autorów, bo w jego ujęciu kultura stanowiła integralną część rzeczywistości społecznej. W koncepcji Bazylowa kultura jest także integralną częścią życia społecznego, odpowiadającą na pojawiające się zapotrzebowanie i funkcjonuje w ramach określonych przez obowiązujący system ustrojowy państwa rosyjskiego. Dzięki temu narracja wzbogacona o różnorodną ikonografię, pozwala zrozumieć istotę dokonujących się przemian i ich dynamikę. Skoncentrowanie się na okresie cesarstwa ułatwiło też operowanie jednoznacznymi dla tego okresu pojęciami. Co ważne, wskazano na zróżnicowanie źródeł kultury rosyjskiej, która czerpała zarówno z zachodu, jak też ze wschodu22. L. B a z ylow, P. Wie c z o r k ie w ic z, Historia Rosji, Wrocław 2010. L. B a z ylow, Historia Rosji, t. 1–2, Warszawa 1983 (wersja poszerzona, zob. przypis 20). 22 L. B a z ylow, Historia nowożytnej kultury rosyjskiej, Warszawa 1986. 20 21
PW46 .indb 355
2013-01-05 14:46:02
356
Andrzej Furier
Zestawiając książkę Ludwika Bazylowa z wydaną dwadzieścia lat wcześniej monografią Jamesa H. Billingtona można wskazać na różnice w sposobie prezentacji badanej problematyki. Dla angielskiego badacza kultura Rosji stanowiła całość poczynając od czasów ruskich aż po radzieckie. Dlatego zdecydował się w swojej książce, pod nieco mylącym tytułem Ikona i topór, zaprezentować jej dokonania z ostatnich sześciu stuleci. Polskie tłumaczenie tej obszernej monografii ukazało się nakładem Wydawnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego dopiero w 2008 r. Należy zaznaczyć, że Billington pomimo prawie dwukrotnie większej objętość publikacji niż w przypadku Bazylowa, nie przedstawił pełniejszego obrazu rosyjskiej kultury. Zdając sobie sprawę z popularnego charakteru wywodów, zadbał o obszerny aparat naukowy, dostarczył też wielu szczegółów. Popełnił jednak jeszcze więcej błędów i to zarówno w warstwie faktograficznej, jak też ogólnej. Za najpoważniejszy należy uznać całkowite pominięcie wpływów wschodnich na kulturę rosyjską i skoncentrowanie się na czymś co sam określił jako „Rosję Europejską”. Lektura wywodów Billingtona, pełna erudycyjnych wtrętów i świadcząca o bardzo dobrej znajomości przedmiotu, dostarcza ciekawych informacji na temat kultury Rosjan. Trudno jednak powiedzieć, że prezentuje jej pełny obraz, dynamikę przemian z ich uwikłaniem w aktualne wydarzenia polityczne. Jakie znaczenie mają szczegółowe informacje o pisarstwie Lwa Tołstoja, gdy zabrakło prezentacji jego postaci jako autorytetu moralnego? Co oznacza informacja na temat najważniejszego dzieła, gdy brakuje wyjaśnienia jak ogromne znaczenie miała opisana w nim wojna wraz z najazdem wojsk Napoleona, dla stworzenia mitu wojny ojczyźnianej? Za najsłabszą stronę tej publikacji trzeba uznać pełne błędów i niedomówień wywody dotyczące politycznej strony tych wydarzeń – poczynając od umieszczonej na wstępie mapy po prezentację polityki kulturalnej państwa radzieckiego. W książce tej, zasługują na uwagę liczne szczegóły, ale brakuje wyjaśnienia tego, co w poszczególnych okresach miało najważniejsze znaczenie. Dotyczy to szczególnie sfery pisarzy politycznych i form sztuki współczesnej od teatru po film. Swoją drogą, gdy w jednej pracy pisze się o kulturze rosyjskiej i radzieckiej to należy podwójnie dbać o precyzję wywodów23. Wracając do dorobku Ludwika Bazylowa, podkreślmy, że był badaczem, który z powodzeniem dokonał wielkich opracowań syntetycznych poświęconych Rosji, lecz miał w dorobku także opracowania wybranych problemów spoza obszaru jej wąsko pojmowanej historii. Wskażmy tu tylko na dwie monografie, z których pierwsza została poświęcona polskiej obecności w Petersburgu, a druga omawia historię Mongolii. Zwracając uwagę na szczególnie bliskie autorowi artykułu badania na temat Polaków w Rosji, trzeba podkreślić, że Bazylow przeprowadził J. Bi l l i n g t o n, Ikona i topór, Kraków 2008.
23
PW46 .indb 356
2013-01-05 14:46:02
badania wschodnie w Polsce i na świecie
357
je w formie dalekiej od stereotypowej prezentacji obrazu narodowej martyrologii. Pozwoliło to zaprezentować działalność polskiej kolonii w stolicy kraju, z jej dokonaniami i ograniczeniami. Ważnym elementem było ukazanie warunków w jakich Polacy musieli funkcjonować. Takie genetyczne podejście umożliwiło wyjaśnienie wielu problemów, jak choćby obszarów aktywności Polaków i jej rozmiarów. Bazylow docenił znaczenie religii, jako elementu integrującego grupę polską. Stąd omówieniu działalności petersburskiego katolickiego kościoła pod wezwaniem św. Katarzyny poświęcono sporo uwagi. Podkreślanie znaczenia religii dla Polaków przebywających na terenie Rosji nie było w tym czasie normą, a badania te, poza KUL-em rozwinęły się w zasadzie dopiero po 1989 r. Lista dokonań poszczególnych osób pozwalała odnotować wkład bohaterów książki w rozwój Rosji. Nakreślenie takiego mało stereotypowego obrazu polskiej obecności w Rosji, bardzo odbiegającego od wizji Polaka-zesłańca, doskonale uzupełniało funkcjonujący dotąd obraz tej części historii Polski24. Podkreślanie wkładu Polaków w rozwój Rosji pojawia się także w innych pracach Bazylowa, jak choćby wymienionej wyżej Historii Mongolii. Znajdujemy w niej obszerne fragmenty poświęcone wyprawom eksploracyjnym na teren Mongolii i Syberii z polskim udziałem. To pierwsza polska monografia całościowo prezentująca historię Mongolii od czasów prehistorycznych po współczesność. Bazylow doskonale rozumiał, że Mongolia w XII w. stała się ważną częścią dziejów powszechnych, potem musiała jednak walczyć z dominacją mandżurską, by dopiero w XX w. odzyskać niepodległość. Okres największej potęgi politycznej był istotny także z punktu widzenia historii Rosji, której Mongołowie narzucili swoje panowanie. Bazylow nie skupił się wyłącznie na okresie największej chwały Mongołów, ale przedstawił także dokładnie okres go poprzedzający i późniejszy. Postąpił tak nie tylko dlatego, że był zobowiązany zrealizować zamysł redaktorów serii wydawniczej, w której tom się ukazał. Podkreślił też wpływ Mongołów na kraje sąsiednie25.
L. B a z ylow, Polacy w Petersburgu, Wrocław 1984. Dla autora artykułu publikacje te stanowiły istotną pomoc w określeniu własnego pola badań i metodologii badań prowadzonych na Kaukazie. 25 Warto to odnotować szczególnie w odniesieniu do obszaru dawnego ZSRR, którego ówczesne republiki doczekały się, niekiedy po raz pierwszy, polskiej monografii historycznej opisującej całe dzieje od powstania danego państwa po okres współczesny. Ta ostatnia część była z reguły najsłabsza, tym niemniej publikowane przez Ossolineum monografie wypełniały dotkliwą lukę w naszej literaturze przedmiotu. Na szczególne uznanie zasługują historie narodowe wszystkich dzisiejszych wschodnich sąsiadów Polski oraz krajów Kaukazu Południowego – Gruzji, Armenii, Azerbejdżanu. W serii tej ukazały się także, sąsiadujące ze sobą – napisana przez Jana Kieniewicza Historia Indii (1980) i Witolda Rodzińskiego Historia Chin (1974). 24
PW46.indb 357
2013-01-05 14:46:03
358
Andrzej Furier
Opisując historię Mongolii polski badacz skupił uwagę na rozwoju wydarzeń od czasów najdawniejszych z dominacją związków plemiennych (tureckich, mongolskich, tunguskich), po czasy współczesne i stworzenie nowoczesnego państwa. Poszerzył narrację o ważny w czasach mongolskiej ekspansji element oddziaływania zewnętrznego. Jest on obecny w całych wywodach i obejmuje głównie oddziaływanie chińskie. Ze względu na charakter państwa Mongołów, wykład nie jest związany wyłącznie z miejscem zajmowanym obecnie na mapie przez Mongolię, ale obszarem największej aktywności politycznej w danym okresie historycznym. Dlatego opisując wydarzenia z wieku XIII autor przeniósł narrację na tereny Azji Centralnej i Kaukazu, gdzie wojska mongolskie zdobyły Chorezm i pokonały nad rzeką Kałką oddziały połowiecko-ruskie w 1223 r. Skoncentrowanie uwagi na historii politycznej, nie oznacza pominięcia najważniejszych przemian ekonomicznych i kulturalnych. Potraktowanie w sposób dosyć pobieżny pozostałych sfer życia społecznego odzwierciedlało ówczesny stan badań26. Przywołane wyżej publikacje Ludwika Bazylowa doskonale ilustrują odmienność polskiego obrazu rosyjskiej (i wschodniej) rzeczywistości, od tego jak prezentują go publikacje zachodnie. Wynika to zarówno z innej tradycji tych badań, jak też różnych podstaw metodologicznych. Najważniejsza różnica tkwi w oparciu analizy o badania terenowe i źródłowe. Sytuacja ta zmieniła się w XX w., gdy po odzyskaniu niepodległości przez Polskę możliwości prowadzenia badań przez Polaków zbliżyły się do możliwości badaczy zachodnich. W tym czasie dokonywały się też zasadnicze zmiany w kształtowaniu na świecie obrazu Rosji, związane ze wzrostem jej znaczenia politycznego na arenie międzynarodowej. Skierowało to uwagę badaczy zachodnich na Rosję. Po publikacjach XIX-wiecznych Niemców, Francuzów i Anglików, do badaczy Rosji dołączyli naukowcy ze Stanów Zjednoczonych. W XX w. ze względu na znaczenie tego kraju właśnie ich publikacje, a także inne w języku angielskim, miały decydujący wpływ na ukształtowanie w świecie obrazu Rosji i ZSRR. Stąd zrozumiałe jest zainteresowanie pracami z tej właśnie grupy. Dodatkowym argumentem przemawiającym za poświęceniem szczególnej uwagi tej grupie publikacji jest ścisły związek z samym prezentowaniem problematyki polskiej, a przez to kształtowaniem obrazu naszego kraju. Wreszcie zwiększenie dostępności dla polskiego czytelnika tych publikacji po roku 1989 wymaga komentarza, wyjaśniającego przyczyny różnic w percepcji rosyjskiej rzeczywistości na Zachodzie i w Polsce27. L. B a z ylow, Historia Mongolii, Wrocław 1981. O Polakach – s. 228–230, s. 289 o Giżyckim w Mongolii i inne wzmianki. 27 Należy podkreślić, że niezwykle dynamicznie od czasów Adama Mickiewicza rozwijała się polska rusycystyka. Trzeba wskazać na znaczenie niezwykle cennych publikacji polskich językoznawców i historyków idei, wśród nich Mariana Jakóbca, Wiktora Jakubowskiego, René Śliwowskiego, 26
PW46.indb 358
2013-01-05 14:46:03
badania wschodnie w Polsce i na świecie
359
O współczesnej wizji Rosji Zainteresowanie Rosją na Zachodzie można podzielić na dwa okresy, które określimy umownie jako paranaukowy i naukowy. Pierwszy rozpoczął się wiele wieków temu a zakończył, czy mówiąc precyzyjniej, osłabł w wieku XVIII. Obejmuje okres, kiedy wiedza Zachodu na temat Rusi-Rosji opierała się na relacjach trafiających tam sporadycznie podróżników, wśród których przeważali duchowni i arystokraci. Relacje te niekiedy aspirowały do naukowości, odbiegały jednak od niej pod względem formalnym. Przemiany polityczne i cywilizacyjne rozpoczęte w Rosji na początku XVIII w. przez Piotra I nie zakończyły napływu podróżników. Dzięki rozbudowie infrastruktury komunikacyjnej nawet zwiększyła się ich liczba. Jednak popularne nadal pisarstwo relacjonujące przygody z podróży do Rosji (listy, wspomnienia) przestało stanowić podstawę wiedzy o tym kraju. Ich miejsce zajmowały coraz liczniejsze publikacje naukowe o charakterze specjalistycznym, tzn. opisującym historię, geografię, etnografię i inne dziedziny rosyjskiej rzeczywistości. Publikacje te kształtowały aż po wiek XX obraz Rosji i jej mieszkańców w świadomości ludzi Zachodu. Przykładem jak bardzo był to obraz wypaczony, jest wspomniana wyżej niezwykle popularna relacja XIX-wiecznego podróżnika Astolpha de Custine. Dla Zachodu rzetelniejsze źródło wiedzy o Rosji stanowiła wtedy rosyjska literatura, niż ukazujące się publikacje naukowe własnych autorów28. Początkowo w inicjatywach rosjoznawczych uczestniczyli głównie badacze miejscowi, realizujący zlecenia kolejnych carów i instytucji państwowych. Określenie „badacze miejscowi” zostało użyte celowo, ponieważ odzwierciedla wielonarodowy skład tej grupy. W XVIII w., czyli w okresie tworzenia pierwszych rosyjskich szkół wyższych – akademii wojskowych, a potem uniwersytetów i instytucji naukowych z Akademią Nauk i licznymi towarzystwami naukowymi, brakowało rodzimej kadry. Dlatego w eksploracji rozległego terytorium Rosji uczestniczyli przedstawiciele wielu narodowości – Niemcy, Polacy, Francuzi, Szkoci, Holendrzy, Szwedzi, Duńczycy i inni. Szybko dołączyli do nich Rosjanie, działający na zlecenie władz tworzyli naukę i kulturę ściśle podporządkowaną interesom państwa rosyjskiego i realizowaną przez jego instytucje. Miało to Andrzeja Walickiego, Andrzeja Drawicza. Por. Historia literatury rosyjskiej, pod red. M. Jakóbca, t. 1–2, Warszawa 1976; W. Jakubowski, R. Łużny, Literatura starosuska, Warszawa 1974. 28 Relacje z podróży nie zawsze ukazywały się w formie książek, ale publikowały je chętnie ówczesne gazety i dzienniki. Ich autorami byli często przypadkowi podróżnicy odwiedzający swoje rodziny lub przebywający w Rosji w interesach. Obniża to wartość źródłową tych przekazów, ale mimo to w wielu przypadkach są po dzień dzisiejszy cytowane jako podstawowe źródło przez wielu zachodnich badaczy. Przykładem jest wykorzystanie przez Charlesa Kinga tych relacji do omówienia polskiej obecności na Kaukazie (por. przyp. 9).
PW46 .indb 359
2013-01-05 14:46:03
360
Andrzej Furier
wpływ na zakres swobody badawczej i przekładało się na opóźnienie w stosunku do Zachodu procesu emancypowania się rosyjskich badań naukowych. Szczególnie silne piętno odcisnęło to na naukach humanistycznych, znacznie dłużej niż na Zachodzie pozostających w służbie państwa i jego ideologii. Na otwarty sprzeciw wobec tego systemu mógł sobie bezkarnie pozwolić tylko Lew Tołstoj, pisząc artykuł zatytułowany Nie mogę milczeć! Na pobłażanie władz nie mogli już jednak liczyć redaktorzy i wydawcy tego dzieła. Tym bardziej trzeba odnotować, że w pierwszym okresie niektórzy uczeni i myśliciele publikowali wyniki swoich badań w językach międzynarodowych, co umożliwiało dostęp do nich badaczom na całym świecie. Inna sprawa, że nawet obcokrajowcy prowadzący badania w Rosji jako poddani rosyjscy, byli często uznawani przez samych Rosjan za badaczy rosyjskich i jako tacy figurują w encyklopediach i słownikach29. Stosunek badaczy zachodnich do dokonań rosyjskiej nauki był, od jej początków, dosyć osobliwy. Z pewnością istotne ograniczenie stanowiła tu słaba znajomość języka rosyjskiego, ale trudno tym wytłumaczyć widoczną w publikacjach skłonność do przedkładania własnych opracowań i źródeł nad rosyjskie. Do dnia dzisiejszego jest to widoczne w publikacjach, których bibliografie zawierają więcej raportów i relacji nawet całkiem przypadkowych (czytaj niekompetentnych dla badanej problematyki) ziomków autorów, niż dokumentów rosyjskich. Można niekiedy dojść od wniosku, że zmiana tytułów tych książek na „Rosja w relacjach angielskich (lub innych) z lat...” byłaby w takim przypadku bardzo uzasadniona. To przywiązanie do własnej wizji Rosji może wynikać także z tego, że kraj ten do końca XIX w. był trudno dostępny, co wynikało z rozległości terytorium i fatalnej sieci komunikacyjnej. Dopiero wybudowanie linii kolejowych w drugiej połowie XIX w. zmieniło tę sytuację, jednak wkrótce potem kraj od Zachodu nader skutecznie odizolowały wydarzenia polityczne. Rewolucja rosyjska wynosząc do władzy bolszewików, odgrodziła na prawie cały wiek XX ZSRR od reszty świata. Paradoksalnie, przełożyło się to na ogromny wzrost zainteresowania tym krajem. Zainteresowanie badaniami ZSRR w drugiej połowie XX w. przybierało jednak inną formę w krajach europejskich i USA. O ile za oceanem najbardziej badaczy interesowała problematyka aktualnych przemian społecznych i politycznych, to w Europie wracano także do historii. Ciekawą formę badania te przybrały w Niemczech, gdzie z wielkim uporem realizowano liczne projekty Dotyczyło to szczególnie poddanych rosyjskich, a wśród nich Polaków, którzy po rozbiorach znaleźli się na ziemiach przyłączonych do Cesarstwa Rosyjskiego. Publikacje w językach obcych były udziałem głównie obcokrajowców w służbie rosyjskiej. Dla historii najistotniejszym ograniczeniem stała się obowiązująca w Rosji kontrola publikacji. Por. B. Mu ch a, Dzieje cenzury w Rosji, Łódź 1994, s. 169-170. 29
PW46 .indb 360
2013-01-05 14:46:03
badania wschodnie w Polsce i na świecie
361
potwierdzające współpracę niemiecko-rosyjską. Jeden z jej elementów stanowiło weryfikowanie obrazu II wojny światowej, przez polemikę z rosyjskim mitem Wielkiej Wojny Ojczyźnianej. Publikacje poświęcone formacjom cudzoziemskim walczących po stronie III Rzeszy długo nie docierały do państw bloku wschodniego. Jedną z pierwszych książek na ten temat wydanych w Polsce była Jurgena Thorwalda Iluzja. Żołnierze radzieccy w armii Hitlera (Warszawa–Kraków 1994). Potem ukazały się w Polsce także tłumaczenia kolejnych prac. Z najnowszych wymieńmy tylko Joachima Hoffmana Rosyjscy sojusznicy Hitlera. Własow i jego armia (Warszawa 2008) i Samuela J. Newlanda Kozacy w Wehrmachcie 1941– 1945 (Warszawa 2010). Jeśli dodamy do tego publikację wspomnień żołnierzy służących w tych oddziałach, to ukażemy obszar ogromnych przewartościowań w naszym oglądzie najnowszej historii Rosji30. Sukces polityczny, jakim stało się osiągnięcie przez ZSRR statusu supermocarstwa, zmusił zachodnich polityków i badaczy do lepszego niż wcześniej poznania jego przyczyn. Z innych powodów interesowały się Rosją społeczeństwa zachodnie, dostrzegające w rosyjskich przemianach, przynajmniej początkowo, szansę na stworzenie lepszej rzeczywistości społecznej. Dzięki temu jako odrębna dziedzina badań powstała na Zachodzie sowietologia. Rozumiejąc genezę jej powołania należy podkreślić, że od początku pozostawała jakby na obrzeżach nauk społecznych. Korzystając z dorobku innych nauk, nie potrafiła wypracować własnej metodologii, pozwalającej rzetelnie analizować rosyjskie i radzieckie przemiany. Jej twórcy zadowalali się opisywaniem aktualnych wydarzeń w ZSRR i wybranych elementów z odleglejszej przeszłości, których wpływ na współczesność uznawali za znaczący. Wykorzystywano przy tym metody i pojęcia stosowane do analizy rzeczywistości zachodniej. Ta swoista selektywność i niechęć do prowadzenia badań genetycznych o szerokim spectrum poznawczym, kompleksowo analizujących toczące się przemiany, nie przyniosły zadowalających wyników. Braki badań zachodnich sowietologów brutalnie obnażyły przemiany polityczne w latach 80. XX w., doprowadzając do rozpadu ZSRR. Wydarzenia te całkowicie zaskoczyły zachodnich specjalistów, negatywnie weryfikując ich ustalenia badawcze. Zachód nadal fetował pieriestrojkę Michaiła Gorbaczowa, nie zdając sobie sprawy z tego, jak ogromne zagrożenia przyniesie zbliżający się rozpad ZSRR. Niezależnie od tego, ta trzecia w historii ZSRR „przebudowa” zakończyła się, w odróżnieniu od dwóch poprzednich, całkowitym niepowodzeniem. Jak w kontekście tej klęski ocenić wychwalające Gorbaczowa publikacje L. D e g r el le, Front Wschodni 1941–1945. Wspomnienia, Kraków 2002 (II wydanie Międzyzdroje 2007). Trudno się zgodzić z zapisanym w posłowiu do II wydania stwierdzeniem Pawła Wieczorkiewicza, że książka ta zasługuje na Nagrodę Nobla. Nie sposób jednak odmówić jej dużej wartości źródłowej. 30
PW46 .indb 361
2013-01-05 14:46:03
362
Andrzej Furier
zachodnich badaczy? Przecież poniósł on polityczną klęskę, nie realizując pierwotnego planu przebudowy – odnowienia ZSRR. Była to jednak porażka politycznego i ideowego przeciwnika, stąd tak uroczyste jej fetowanie na Zachodzie31. Rosja w okresie transformacji ustrojowej Przemiany ustrojowe w Polsce po 1989 r. ułatwiły polskim badaczom dostęp do zachodniego dorobku naukowego we wszystkich dziedzinach. Szczególne miejsce zajmował tu dorobek nauki anglosaskiej, przez wielu uważanej za wiodącą w świecie. Nie budziło wątpliwości uznanie dla nauk ścisłych i stosowanych. Ich wyniki, weryfikowane permanentnie przez praktykę społeczną, umożliwiały przebudowywanie wielu dziedzin polskiej gospodarki, stanowiąc punkt odniesienia dla zachodzących w kraju przemian ustrojowych. Zainteresowanie budziły także dokonania nauk humanistycznych i społecznych, wcześniej z powodu ograniczeń ideologicznych nie rozwijanych należycie w krajach bloku wschodniego. Dotyczyło to szczególnie politologii, socjologii, antropologii, psychologii, historii, w tym historii myśli i idei, które bardzo były indoktrynowane ideologicznie. W nowych warunkach politycznych obszar badawczy we wszystkich dziedzinach mógł zostać znacząco poszerzony. Polskie zainteresowanie dokonaniami zachodnich badaczy analizujących przemiany społeczne, nie oznaczało przyzwolenia na automatyzm w przyjmowaniu prezentowanej w nich wizji rzeczywistości. Trzeba jednak podkreślić, że nastąpiła istotna zmiana w porównaniu z okresem poprzednim, gdy publikacje anglojęzyczne były dostępne dla niewielkiego grona specjalistów. Teraz możliwość korzystania z nich uzyskali praktycznie wszyscy – od badaczy po zwykłych czytelników, co oznaczało, że w znacznie większym niż dawniej stopniu oddziaływały nie tylko na naukę, ale także na świadomość Polaków32. Niewiele krytycznych publikacji o pierestrojce stanowi wyraźny znak podporządkowania się badaczy tej problematyki tzw. poprawności politycznej. Nieco krytycznych uwag o tym polityku znajdziemy w polskiej książce – por. W. Marciniak, Rozgrabione Imperium, Kraków 2001. To ciekawy przykład napisania wartościowej książki historycznej przez politologa. W Polsce zresztą nie jedyny, bo trzeba doceniać znaczenie podobnych publikacji dla badań historii najnowszej rusycystów. Por. Józef Sm a g a, Narodziny i upadek imperium, Kraków 1992; Andrzej de Lazari, (red. cyklu), Idee w Rosji, Łódź 2003. 32 Omówienie zmian dokonujących się w tej dziedzinie badań w: Marek Ko r n a t, Współczesna polsko-rosyjska historiografia, [w:] Białe plamy. Czarne plamy. Sprawy trudne w relacjach polskorosyjskich (1918–2008), red. A.D. Rotfeld i A.W. Torkunow, Warszawa 2010, s. 793–842. Podkreślone jest tam znaczenie problematyki dla Polski i Rosji, co znalazło wyraz w stworzeniu już w czasach M. Gorbaczowa specjalnej komisji wspólnej historyków, zajmującej się badaniem spraw trudnych we wzajemnych stosunkach (pierwsze posiedzenie w 1987 r. – koniec działania wraz z rozpadem ZSRR). Artykuł zawiera przegląd problemów spornych, sposobów ich wyjaśniania oraz przegląd 31
PW46 .indb 362
2013-01-05 14:46:03
badania wschodnie w Polsce i na świecie
363
Ogromne znaczenie dla rozwoju badań wschodnich w Polsce po 1989 r. posiadała możliwość konfrontowania wyników własnych badań z ustaleniami zachodnich badaczy. Początkowo zabiegom tym towarzyszyła duża rezerwa, wynikająca z całkowicie odmiennej perspektywy badawczej – polskiej, obarczonej bagażem tragicznej przeszłości i zachodniej, koncentrującej się na politycznej rywalizacji. Krytycyzm wobec dokonań zachodnich badaczy Rosji potwierdzała ocena doświadczeń zachodnich sowietologów. Na uwagę zasługują w tej dziedzinie spostrzeżenia Martina Malii, autora interesujących badań historii Rosji i ZSRR. W Polsce już w połowie lat 80. opublikowano jego prace poświęcone rewolucji rosyjskiej, zaś największą popularność zyskała książka wydana w 1994 r. The Sowiet tragedy, która cztery lata później trafiła do polskiego czytelnika33. Dla badaczy zachodnich zaskoczeniem stała się nie tylko sama likwidacja ZSRR, ale także jej forma i konsekwencje. Komentując nawet kilka lat po likwidacji tego państwa bieżące wydarzenia związane z procesami dezintegracji, nie dostrzegali potencjału procesów integracyjnych tkwiących na dawnym obszarze postradzieckim. Analiza aktywności Wspólnoty Niepodległych Państw, którą początkowo uważano za spadkobiercę idei ZSRR, może doprowadzić do wniosku, że potencjał ten jest nadal duży. Stworzenie WNP nie wyczerpywało listy rosyjskich inicjatyw, których celem było zintegrowanie danej przestrzeni radzieckiej. A miały one zróżnicowany charakter i obejmowały najważniejsze dziedziny stosunków międzynarodowych – od relacji politycznych, przez politykę bezpieczeństwa, po współpracę ekonomiczną w ramach Euroazjatyckiej Wspólnoty Gospodarczej34. Analizując przyczyny niepowodzenia, prowadzonych przez wiele dekad na Zachodzie badań sowietologicznych Martin Malia, profesor Uniwersytetu w Berkeley, w opublikowanym przez „Res Publicę” tekście napisał: Zachodnia sowietologia dlatego tak marnie przygotowała nas do obecnego kryzysu w Związku Radzieckim i w całym systemie komunistycznym, bo przez co najmniej dwie literatury przedmiotu. Cytowana książka stanowi interesujący dowód polsko-rosyjskiej współpracy naukowej w dziedzinie wyjaśniania najtrudniejszych problemów spornych we wzajemnych relacjach. Jej omówienie autor opublikował w „Athenaeum” vol. 31 z 2011 r. 33 M. M a l i a, Sowiecka tragedia. Historia komunistycznego imperium rosyjskiego 1917–1991, Warszawa 1998. 34 Por. A. Fu r ie r, Rosjanie pod koniec ’97 – naród podzielony?, „Życie i Myśl” 1997, nr 4, s. 52–62. Krytyczny tekst wobec publikacji Marie Mendras z francuskiego pisma „Comentaire” nr 71, 1995. Autorka ta jest doskonałym przykładem łatwości adaptacji do nowych warunków. Kilka lat później z różnym powodzeniem co wcześniej w ZSRR, zajmowała się nową Rosją, publikując na temat jej przywódców. Por. M. Me n d r a s, Powrót do oblężonej twierdzy?, [w:] Fundacja Stefana Batorego, Imperium Putina, Warszawa 2007. Dostęp na stronie internetowej: http://www.batory. org.pl/doc/imperium-putina.pdf.
PW46 .indb 363
2013-01-05 14:46:03
364
Andrzej Furier
dekady koncentrowała się na poszukiwaniu źródeł radzieckiej „stabilności”, stabilności „dojrzałego społeczeństwa przemysłowego” rozwijającego się w kierunku pluralizmu. Zachodnia sowietologia zamiast potraktować dosłownie ideologiczne deklaracje radzieckiego kierownictwa – że naprawdę chce ono „zbudować socjalizm” – narzuciła w znacznym zakresie na radziecką rzeczywistość kategorie nauk społecznych wzięte z zachodniej rzeczywistości, co spowodowało, że niezwykłe, surrealistyczne doprawdy, radzieckie doświadczenie zostało w znacznej mierze sprowadzone do trywialnego poziomu35.
Jak widać amerykański badacz za podstawowy powód klęski zachodniej sowietologii uznał błąd metodologiczny, pozwalający tworzyć zachodni obraz radzieckiej rzeczywistości, który jednak nie jest prawdziwy. Nie można bowiem osiągnąć zadowalających wyników w naukach społecznych, jeżeli od początku przyjęte zostaje fałszywe założenie badawcze. W tym przypadku było nim przekonanie o przystawaniu państwa radzieckiego do zachodniego modelu rozwoju społecznego. W konsekwencji dopuszczono do zastosowania w badaniach sowietologicznych metody i pojęcia używane do analizy rozwiniętych państw zachodnich. Efekty takiego zabiegu nie mogły przynieść sukcesu. Dlatego Malia postulował potrzebę dokonania zasadniczej zmiany w badaniach nad Rosją. Odwoływał się w tej dziedzinie do dokonań Roberta Conquesta, postulując także szersze wykorzystanie metod intuicyjnych. Odróżniało to tego badacza od większości zachodnich politologów, promujących wykorzystywanie metod ilościowych. Nakładanie na przemiany w ZSRR kalki pojęciowej stosowanej w badaniach na Zachodzie trwa po dzień dzisiejszy. Przykładem jest niedocenianie zróżnicowania etnicznego i siły więzi etnicznych, negowanych przez zachodnich ideologów. Swoją drogą to fascynujący przykład bliskości dwóch przeciwstawnych ideowo systemów politycznych – komuniści odrzucali element etnonarodowy na rzecz internacjonalizmu, zachodni demokraci – na rzecz idei wielokulturowości. W obu przypadkach można mówić o klęsce koncepcji oderwanych od realiów społecznych i słabości metodologicznej takich działań. W odróżnieniu od polskiej nauki szukającej obiektywnej prawdy o wydarzeniach, zachodni badacze podążają za własnymi ich interpretacjami. Dosyć popularny jest tam pogląd o tym, że ilu badaczy tyle wizji rzeczywistości i lepiej dodać więcej współczesnych ciekawostek, niż wyjaśnić coś w oparciu o znajomość przeszłości36. M. M a l i a, Do Mauzoleum Stalina, „Res Publica” 1997, nr 11, s. 3–4. Niepowodzenie badań sowietologicznych nie skłoniło ich twórców do zawieszenia aktywności, po 1991 r. z wielkim zapałem zajęli się analizowaniem przemian politycznych w nowej Rosji, koncentrując się na problemach systemu politycznego i partyjnego, rosyjskiej demokracji, przemian społecznych i instytucjonalnych. Różnicę w sposobie badania współczesnych przemian rosyjskich 35
36
PW46 .indb 364
2013-01-05 14:46:04
badania wschodnie w Polsce i na świecie
365
Krytyczne oceny sowietologii Martina Malii oparte zostały na zrozumieniu niedoskonałości metodologicznej badań prowadzonych na Zachodzie. Potwierdzało to trafność obserwacji poczynionych przez autora tego artykułu podczas badań przeprowadzonych na Kaukazie, na przełomie lat 80. i 90. ubiegłego stulecia. Doświadczenia te stanowiły ważny argument aprobujący dokonany wcześniej wybór własnych pól badawczych oraz sposobów prowadzenia badań. Podstawę stanowiły badania źródłowe na miejscu, realizowane w oparciu o nowoczesne techniki. Ich główne założenie polegało na tworzeniu możliwie najpełniejszego obrazu przeszłości, ujmującego problematykę w szerokim kontekście politycznym i społecznym. Celem postępowania badawczego pozostawała analiza przeszłości w ujęciu genetycznym, prowadzona w oparciu o ustalony na miejscu stan badań. Poszukiwania te obejmowały polską obecność na Kaukazie, w szerokim, a nie jak wcześniej tylko martyrologicznym wymiarze. Przedstawienie pełnego obrazu wymagało pokazania obok martyrologii polskiego wkładu w rozwój regionu. Wszystkie te procesy osadzano w szerokim kontekście miejsca i czasu, który obejmował nie tylko warunki zewnętrzne (geografia, klimat), ale przede wszystkim uwarunkowania polityczne, społeczne i kulturowe. Dla autora artykułu stanowiło to warunek konieczny w realizacji zasadniczego postulatu metodologicznego – racjonalizacji rzeczywistości. Dlatego kontynuując zainteresowania kaukazoznawcze, świadomie rezygnowano z bezpiecznej perspektywy historycznej i zajmowano się także badaniem współczesnych przemian politycznych i społecznych. Poszukiwaniom tym nadawano charakter interdyscyplinarny, wykorzystujący narzędzia badawcze innych nauk społecznych, jak socjologia (badania ankietowe w Gruzji i Armenii) i politologia. Wynikało to z uświadomionej potrzeby wzbogacenia bazy informacyjnej historyka o pewną wiedzę na temat współczesnych przemian społecznych. Stanowiło to też potwierdzenie potrzeby prowadzenia badań terenowych, odróżniających współczesne nauki społeczne od gabinetowej wizji świata tworzonej dawniej. Historia nie może być w tej dziedzinie wyjątkiem, jeżeli nie chce ustąpić pola politologii i przez pryzmat wiedzy o przeszłości ma tłumaczyć współczesność37.
można pokazać na licznych publikacjach o kolejnych prezydentach Federacji Rosyjskiej – Borysie Jelcynie, Władimirze Putnie i Dimitriju Miedwiediewie. Z jednej strony są to prace ukazujące rosyjską prezydenturę w kontekście przemian historycznych, z drugiej relacje dziennikarskie i przyczynki na temat otoczenia i rodzin prezydentów. Por. A. Fu r ie r, Dekada Jelcyna. Uwarunkowania rosyjskich przemian społecznych i politycznych 1991–2000, Szczecin 2003; B. Reit schu st e r, Władimir Putin. Dokąd prowadzi Rosję?, Warszawa 2005 (I wydanie niemieckie 2004). 37 Omówienie tych badań i wnioski zawierające postulat wykorzystania metod jakościowych w badaniach wschodnich por. A. Fu r ie r, Problemy badań społecznych na terenie byłego Związku Radzieckiego (doświadczenia kaukaskie), „Studia Sociologica” 2001, nr 12 (303), s. 132–133.
PW46 .indb 365
2013-01-05 14:46:04
366
Andrzej Furier
Zbyt dużym uproszczeniem byłoby przyjęcie, że cały zachodni dorobek interesującej nas problematyki z tego okresu nie jest wart uwagi. Wśród opublikowanych na Zachodzie książek poświęconych Rosji i ZSRR znajdujemy niezwykle wartościowe pozycje, oparte na wynikach własnych badań terenowych. Utrudniony dostęp do materiałów archiwalnych, szczególnie dotyczących problematyki politycznej i etnicznej, ograniczał możliwości powstawania znakomitych prac z tego zakresu. Za to obszarem wartościowych dociekań stała się bardziej odległa historia Rosji oraz te aspekty jej współczesności, które mogły zostać zbadane nawet bez konieczności prowadzenia kwerend na miejscu. Szczególnie po II wojnie światowej nastąpił rozwój tych badań. Zachodnie publikacje z tego okresu można podzielić na dwie grupy. Do pierwszej należy zaliczyć książki takich autorów jak Richard Pipes i Robert Conquest, często z dużym opóźnieniem publikowane w Polsce38. Do drugiej grupy zaliczymy pozycje zawierające wyniki prac etnologów i antropologów, którzy w okresie otwierania się ZSRR na Zachód od końca lat 60. XX w. uzyskali możliwość przeprowadzenia badań na terenie ZSRR. Ostatni interesowali się głównie problemem wpływu warunków życia w ZSRR na jego mieszkańców. Przykładem takich dociekań jest zbadany przez Sulę Benet problem długowieczności mieszkańców Kaukazu39. Publikacje zaliczone do pierwszej grupy są dobrze znane i zostały wielokrotnie omówione. Poświęcimy im nieco miejsca, odnotowując duże znaczenie dla omawianej problematyki. W grupie badaczy zachodnich, dobrze rozumiejących odmienność rosyjskich realiów i związaną z nią konieczność prowadzenia badań w ścisłym związku z wymogami miejsca i czasu, z pewnością należy zaliczyć Roberta Conquesta i Richarda Pipesa, badaczy starszego pokolenia. Dorobek obydwu jest tak obszerny, że nie ma możliwości omówienia go tu w całości. Dlatego zajmiemy się tylko kilkoma wybranymi książkami, uznając je za charakterystyczne dla zachodniej wizji Rosji w drugiej połowie XX w. Jak ważne były to prace nie tylko dla zachodniej nauki świadczy fakt, że wobec braku badań nad terrorem stalinowskim książka Conquesta długo stanowiła zakazaną, ale bardzo pożądaną lekturę na ten temat nie tylko na Zachodzie, lecz również w ZSRR. Urodzony przed wojną w Cieszynie Richard Pipes w 1940 r. wyjechał do USA, gdzie w 1950 r. uzyskał stopień doktora w Harvard University. Z tą uczelnią związał swoją dalszą karierę naukową. Jest znany na całym świecie jako autor podstawowych prac na temat początków ruchu socjaldemokratycznego R. P i p e s, Rosja carów, Warszawa 1990; I d e m, Rosja bolszewików, Warszawa 2006. R. C o n q u e s t, Stalin, Warszawa 1996; id e m, Wielki terror, Warszawa 1997. 39 S. B e n e t, How to live to be 100. The life-style of the People of the Caucasus, “The Dial Press”, New York 1976. Muzeum Etnograficzne w Toruniu przygotowuje obecnie polskie wydanie tej publikacji. 38
PW46 .indb 366
2013-01-05 14:46:04
badania wschodnie w Polsce i na świecie
367
w Rosji, rewolucji rosyjskiej i następującego po niej okresu wojny domowej. Zaangażowanie w politykę oraz piastowanie wysokich stanowisk doradczych w amerykańskiej administracji za prezydentury Ronalda Reagana, uczyniły z niego osobę opiniotwórczą, uznawaną za autorytet w sprawach wschodnich. Poczynając od książki o powstaniu ZSRR Formation of the Sowiet Union z 1954 r., opublikował ich kilkanaście. Największą popularność przyniósł mu cykl Russia Under the Old Regime z 1974, The Russian Revolution w 1990 r. i Russia Under the Bolshevik Regime z 1993 r. Książki te różnią się objętością, sposobem narracji i podstawami źródłowymi. Łączy je przekonanie o ciągłości państwa, narodu i realizowanej polityki w zmieniających się warunkach ustrojowych. Najskromniej prezentuje się Rosja carów, co jakby symbolicznie wskazuje na nieco mniejsze znacznie tego okresu dla autora. Nie epatuje ona objętością ani erystycznymi popisami. W sposób klarowny i rzeczowy prezentuje w trzech częściach przemiany rosyjskiego państwa, społeczeństwa i znaczenie inteligencji. Autor z dużą swobodą porusza się w przestrzeni historycznej, doceniając wpływ jaki na opisywane wydarzenia miały zarówno czynniki wewnętrzne (w tym środowiskowe) jak i zewnętrzne. Skupienie się wokół kilku pojęć uznanych przez Pipesa za podstawowe (państwo patrymonialne), pozwoliło przedstawić zasadnicze przemiany polityczne i społeczne oraz ich przyczyny i następstwa Oczywiście krytyczny czytelnik może dostrzec pewien brak równowagi, w ostatniej nieco skrótowej części. Jednak wydzielenie osobnego miejsca dla grupy inteligencji oznacza docenienie znaczenia tej warstwy dla przemian w Rosji. Za najcenniejszą w pisarstwie naukowym Pipesa należy uznać niechęć do podawania zbędnych szczegółów, obciążających narrację. Obraz malowany przez Pipesa zawiera pewne skróty myślowe, będące owocem wcześniejszych studiów i dociekań. Dlatego pozwala on zrozumieć istotę opisywanych przemian40. Pozostałe książki Richarda Pipesa różnią się obszarem badawczym i precyzją wywodów, ale są podobne pod względem stosowanych metod badań historycznych. Można w nich obserwować pewne doskonalenie sposobu badań przez samego Pipesa, który stosuje wyjaśnianie genetyczne, oparte na szerokiej bazie źródłowej. Charakterystyczna jest coraz obszerniejsza i pełniejsza ich analiza, co wynika ze zwiększającej się dostępności do materiałów źródłowych, ale także zrozumienia ich znaczenia w wyjaśnianiu historycznym. W książce Rewolucja rosyjska znajdujemy już obszerne cytaty z opublikowanej korespondencji i przypisy odwołujące się do materiałów archiwalnych (głównie drukowanych). Na uwagę obok pogłębionej analizy prezentowanych problemów zasługuje dobre zrozumienie opisywanych procesów, co znalazło wyraz w określeniu 40
R. P i p e s, Rosja carów, Warszawa 1990.
PW46.indb 367
2013-01-05 14:46:04
368
Andrzej Furier
cezur czasowych. Pipes podkreślił związek między rewolucjami 1905 i 1917 r., opisując je jako jeden proces. Na początku caratowi udało się go powstrzymać, ale później proces ten osiągnął sukces. W książce przedstawiono wyjaśnienie przyczyn zarówno wcześniejszej porażki rewolucji, jak też pomniejszego sukcesu. Przesunięcie cezury końcowej na opis „czerwonego terroru”, który przecież rozwinął się po zwycięstwie bolszewików, jest kwintesencją wyjaśniania historycznego Pipesa. Wskazuje bowiem na bezpośrednie następstwa tytułowej rewolucji rosyjskiej, ukazując metody sprawowania władzy przez bolszewików. Zamyka to tym samym cały proces w logiczną całość, pozwalając zweryfikować mit funkcjonujący w niektórych środowiskach po dzień dzisiejszy – „dobrego Lenina” i „złego Stalina”. Zdaniem badacza teza o tym, że dopiero po śmierci Lenina zaczął się terror jest fałszywa. Stalin tylko wydoskonalił stosowane wcześniej metody i uczynił z terroru wobec swoich przeciwników sposób funkcjonowania ZSRR, tworząc obozy koncentracyjne41. Omawiając dorobek Richarda Pipesa warto także zwrócić uwagę na jego wewnętrzne zróżnicowanie. Wyżej przedstawiono najważniejsze prace historyczne, uznając je za najcenniejsze w dorobku tego badacza. Jednak ważne miejsce zajmuje u Pipesa publicystyka polityczna i prace, które należałoby zaliczyć do dorobku z zakresu politologii i stosunków międzynarodowych. To oczywiście zrozumiałe, ze względu na zaangażowanie Pipesa w działalność polityczną. Należy jednak podkreślić, że różnią się one zasadniczo od prac historycznych. Przykładem jest opublikowany przez „Arcana” w 2002 r. (czyli równocześnie z publikacją oryginału) zbiór esejów ogłoszonych wcześniej drukiem w opiniotwórczych periodykach amerykańskich. Ma on przez to duże znaczenie, bo pokazuje jaki sposób myślenia kształtuje amerykańskie elity polityczne. W odróżnieniu od bardzo rzeczowej analizy w pracach historycznych, znajdujemy tu analizę przemian politycznych podporządkowaną pewnym tezom ogólnym amerykańskiej polityki. Pipes słusznie podkreśla, że idea mocarstwowej Rosji stanowi obecnie przeszkodę w jej reformowaniu. Nie oznacza to jednak, że aby tego dowieść można państwo rosyjskie (czyli w wywodach Pipesa jego PKB) porównać z wielką amerykańską korporacją (i jej dochodami). Te dwa różne jakościowo podmioty stosunków międzynarodowych trudno na takiej zasadzie w ogóle porównywać. O ich sile i znaczeniu nie decydują tylko zgromadzone na kontach fundusze. W przypadku państwa istotne znaczenie mają takie czynniki jak obszar, zaludnienie, możliwości oddziaływania dyplomatycznego, wielkość i siła armii. Trudno się więc zgodzić zarówno z przyjętymi założeniami, jak też wypływającymi z nich wnioskami42. R. P i p e s, Rewolucja rosyjska, Warszawa 1994, s. 624–666 (rozdział 16 Czerwony terror). R. P i p e s, Rosja, komunizm i świat. Wybór esejów, Kraków 2002, s. 206–211. Tom kończy wywiad z Pipesem, w którym przywołano polskich autorów od Mochnackiego i Kamieńskiego po 41
42
PW46.indb 368
2013-01-05 14:46:04
badania wschodnie w Polsce i na świecie
369
Nieco młodszy od Richarda Pipesa Robert Conquest jest autorem ważnych prac poświęconych radzieckiej historii, które z pewnym opóźnieniem dotarły do polskiego czytelnika. Na uznanie zasługuje to, że chociaż w dużej części powstawały jeszcze przed rozpadem ZSRR, zostały oparte na obszernej bazie źródłowej i literaturze. Wyróżnia je także duża staranność korzystania z tych zasobów, co jest dostrzegalne w formie przypisów. W wielu zachodnich publikacjach mają one bowiem charakter „zbiorczy”, co oznacza, że czytelnik tak do końca nie wie, które konkretnie z kilku zacytowanych źródeł wykorzystano43. Na szczególną uwagę zasługuje napisany przez Conquesta w 1968 r. Wielki Terror, po uzupełnieniach ponownie wydany i dopiero w 1997 r. opublikowany w języku polskim. Książka omawiała jeden z najważniejszych problemów dotyczących istnienia ZSRR, ze względów politycznych pozostający w tym państwie całkowicie nierozpoznany. Dlatego publikacja ta miała ogromny rezonans nie tylko na Zachodzie, ale też w Rosji, dokąd docierała w wersji oryginalnej dzięki prywatnemu kolportażowi. Rzetelność wywodów, przejrzysta konstrukcja całości powodowały, że po dzień dzisiejszy jest to praca nie tylko pionierska ale także podstawowa dla tego okresu historii ZSRR. W rozdziale pierwszym Korzenie terroru, Conquest wykorzystał doświadczenia zebrane wcześniej, podczas pisania książki o zabójstwie Kirowa (Stalin i zabójstwo Kirowa, Warszawa 1989). Najcenniejszy jest rozdział drugi Jeżowszczyzna, w którym przedstawiono kolejne etapy terroru bolszewickiego – wobec wojskowych, działaczy partyjnych, ludzi kultury. Osobny rozdział poświęcono działaniom skierowanym przeciwko „zwykłym ludziom”, co dowodzi, że Conquest doskonale rozumiał znaczenie terroru bolszewickiego. Miał on bowiem dwojakie znaczenie – jako narzędzie sprawowania władzy pozwalające eliminować konkurentów politycznych, ale także pozwalające utrzymywać w podporządkowaniu całe społeczeństwo. W rozdziale poświęconym radzieckim obozom koncentracyjnym, Conquest podjął próbę usystematyzowania wiedzy o Gułagu. Nawet jeżeli podane tam szacunkowe liczby więźniów należy dzisiaj zweryfikować, ponieważ udostępnienie nowych dokumentów pozwala uzupełnić wcześniejsze ustalenia (dotyczy to głównie liczby ofiar), w niczym nie umniejsza to jego znaczenia44. Kucharzewskiego. Pipes krytycznie wypowiedział się o amerykańskich autorach zabierających głos na temat Rosji. 43 Wyjątkiem jest napisana w 1972 r. książka Lenin. Prawda o wodzu rewolucji, Warszawa–Chicago [bdw.] Miała ona charakter obszernego eseju, demaskującego prawdziwe oblicze wodza rewolucji rosyjskiej. 44 Przykładem jest brak precyzji przez podanie zaniżonych liczb Polaków, którzy padli ofiarą systemu radzieckiego w latach 1939–1941. R. Conquest podaje, że w tym okresie wśród Polaków było: 440 tys. deportowanych, 200 tys. jeńców wojennych i 15 tys. uwięzionych oficerów – późniejszych ofiar katyńskich, s. 493–494. Jak widać wszystkie liczby zostały znacznie zaniżone.
PW46 .indb 369
2013-01-05 14:46:04
370
Andrzej Furier
Do publikacji R. Conquesta nawiązywali liczni badacze, ale ich dorobek trudno postawić na równi z omówionymi wyżej pracami. Ich publikacje skupiają uwagę na znacznie mniejszych polach badawczych, prezentując wybrane problemy i osoby z historii ZSRR. Ciekawą próbę omówienia działalności jednego z najbliższych współpracowników Stalina – Ławrientija Beri podjęła Amy Knight. Książka została przetłumaczona na język polski i wydana przez „Iskry” w 1996 r. Oparta na dosyć skromnej bibliografii, pozbawiona bazy źródłowej, stanowi raczej próbę usystematyzowania wiedzy o tym działaczu, w dosyć schematyczny zresztą sposób. Jej przywołanie pozwala wskazać na zasadniczy brak wielu publikacji zachodnich na temat Rosji, powstających w zasadzie za oceanem, przez co nie mogących poszerzać naszej wiedzy o prezentowanych problemach. Niedostatki warsztatowe podkreśla używanie mało naukowego języka, ze zwrotami „wydaje się” „być może” itp. Język wykładu bliższy publicystyki niż nauki wskazuje, że autorce bardziej zależało na zyskaniu popularności, a nie dotarciu do zrozumienia opisywanych zdarzeń. Nie są to ani dobre badania historyczne, ani w ogóle dobra nauka. Na podobną ocenę zasługują także inne prace na ten temat publikowane ostatnio w Polsce45. Zwrócenie uwagi na badania Conquesta i Pipesa wynika także z tego, że chociaż prezentują oni odmienny warsztat historyczny, osiągnęli pozytywne rezultaty badawcze. Conquest jest badaczem bliższym europejskiej metodologii, przez szacunek dla precyzji pojęciowej i dokładność zarówno wywodów, jak też aparatu naukowego. Pipes traktuje stronę formalną swobodniej, nie przykładając do niej tak wielkiej wagi, koncentrując się na wyjaśnianiu istoty omawianego problemu. Pozytywny rezultat badawczy w obu przypadkach wynika z dobrego zrozumienia rosyjskich przemian i ogromnej wiedzy, która nie jest wynikiem pisania zleconego przez wydawcę „na zadany temat”. Wymienieni dwaj autorzy prowadzili długie badania nad omawianą problematyką, osiągając zrozumienie istoty interesujących ich przemian i w formie właściwej dla każdego z nich potrafili to zrozumienie przekazać czytelnikom. Nie zawsze dorównywali im inni badacze poszczególnych okresów rosyjskiej i radzieckiej historii46.
A. K n ig ht, Beria. Prawa ręka Stalina, Warszawa 1996. Autor kilkakrotnie krytycznie omawiał ten dorobek, zwracając szczególną uwagę na publikacje Simona Sebaga Montefiore o Stalinie (Stalin. Dwór czerwonego cara, Warszawa 2004; Stalin – młode lata despoty, Warszawa 2008). 46 Podobnie jak Amy Knight, mało precyzyjnie intelektualne źródła powstania leninizmu omówił badacz francuski. Por. A. B e s a n ç o n, Les Origines Intellectuelles du Leninisme, Paris 1977. 45
PW46.indb 370
2013-01-05 14:46:04
badania wschodnie w Polsce i na świecie
371
Uwagi końcowe Kończąc rozważania na temat rozwoju badań rosjoznawczych w Polsce i na świecie należy podkreślić ich bliskie związki. Początkowo polscy badacze współtworzyli te badania i dopiero w XIX w. zaczęli je realizować w sposób odmienny od swoich zachodnich kolegów. Wynikało to nie tylko z warunków prowadzenia badań, ale było także następstwem odmiennej perspektywy badawczej. Na uwagę zasługują zarówno dokonania Polaków mieszkających w Rosji, jak też działalność badaczy emigracyjnych. Z czasem polskie badania wschodnie usamodzielniały się i obejmowały coraz to nowe pola badawcze. Za niezwykle cenne należy uznać stopniowe odchodzenie od jednowymiarowej, martyrologicznej wizji relacji polsko-rosyjskich oraz akcentowanie polskiego wkładu w badania i rozwój ziem rosyjskich. Ostatni kierunek badań rozwinął się intensywnie dopiero po 1989 r. i wymaga osobnego studium. Dlatego w tym miejscu wskażmy tylko na zasadniczą zmianę jaka dokonała się w tym okresie w naszym kraju w badaniach wschodnich. Działania badaczy zachodnich w Rosji wykazywały w przeszłości pewne podobieństwa do prac Polaków. Z czasem jednak odmienność metodologii i perspektywy badawczej doprowadziła do powstania istotnych różnic. Szczególnie dobrze ujawniły się one w rozwoju sowietologii, która poniosła tam sromotną klęskę wraz z rozpadem ZSRR. Wydarzenie to ma szereg implikacji, wartych odnotowania. Potwierdziło ono całkowity brak przygotowania zachodnich specjalistów na taki scenariusz rozwoju sytuacji. Przez to ujawniło powierzchowność badań prowadzonych przez ponad pół wieku, które okazały się nieprzydatne do prognozowania rosyjskich przemian politycznych i społecznych. Skłoniło to wielu badaczy do zweryfikowania przyjętych wcześniej założeń metodologicznych. Poczynając od konferencji poświęconej polskiej obecności na terenie ZSRR zorganizowanej przez Uniwersytet Jagielloński w 1991 r., nastąpiła ogromna intensyfikacja badań wschodnich w Polsce. Konferencje wschodoznawcze organizowane w kolejnych latach odbywały się w całej Polsce. Po zainteresowaniu polską obecnością na Wschodzie, przyszła kolej na badania wybranych problemów historii i współczesności. Po konferencjach pozostały liczne tomy studiów, ukazujące aktualny stan badań. Po tym okresie do głosu doszło młode pokolenie, co nie zawsze przekładało się na zadowalającą jakość publikacji. Niezależnie od tej dygresji, rosnący dorobek najnowszy można podzielić na dwie części – znacznie większą grupę prac, złożoną z opracowań zbiorowych oraz znacznie mniejszą grupę monografii opartych o własne badania źródłowe i terenowe. Ostatnie zawierają nowe ustalenia, weryfikują istniejące mity i funkcjonujące stereotypy. Pojawiły się nowe ośrodki badań wschodnich, obejmujące obszary dawniej pomijane. Już nie tylko historycy i literaturoznawcy, ale także politolodzy, etnolodzy i specja-
PW46.indb 371
2013-01-05 14:46:04
372
Andrzej Furier
liści z innych dziedzin nauki zajmują się badaniami wschodoznawczymi. Biorąc to pod uwagę, warto dzisiaj zapytać o perspektywy rozwoju badań wschodnich w Polsce i określić ich najważniejsze kierunki47. Polskie badania przemian w Rosji dobrze prezentują się na tle współczesnych prac podejmowanych w świecie nad tą problematyką. Przedstawione wyżej kolejne etapy ich rozwoju pozwalają odnotować jakościową odmienność pomiędzy początkami ich prowadzenia, a dniem dzisiejszym. Brak znajomości rosyjskich realiów, korzystanie z wtórnych źródeł informacji, skłonność do selektywnego ujmowania problematyki bez pytania o genezę opisywanych przemian, to tylko najważniejsze elementy odróżniające te badania od polskich. W znacznie większym stopniu niż w Polsce, badacze zachodni działają na zapotrzebowania bieżące, co przekłada się na fragmentaryczność efektów tych badań. Porażka zachodnich sowietologów, której przyczyną stały się wskazane powyżej błędy metodologiczne, pozwala z rezerwą podchodzić także do osiągnięć współczesnych badaczy Rosji działających na Zachodzie. W odróżnieniu od Polski, znacznie większa panuje tam otwartość na metody innych niż historia nauk, jak politologia, etnologia, antropologia, socjologia. Stąd dobry rozwój badań rosjoznawczych w tych dziedzinach, do którego coraz częściej odwołują się także polscy badacze.
PRZEGLĄD WSCHODNI
Po konferencji krakowskiej opublikowano tom: Mniejszości polskie i Polonia w ZSRR, red. H. Kubiak, T. Paleczny, J. Rokicki, M. Wawrykiewicz, Wrocław–Kraków 1992; Na temat rozwoju tych badań po 1989 r. por. A. F u r i e r, Polskie badania wschodnie 1989–1996, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1997, Rok LIX, z. 1, s. 181–183. 47
PW46.indb 372
2013-01-05 14:46:05
DOKUMENTY I MATERIAŁY
PW46.indb 373
2013-01-05 14:46:05
PW46.indb 374
2013-01-05 14:46:05
Przegląd Wschodni, t. XII, z. 2 (46), s. 375–398, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2012
Georges Mamoulia
Paryż Laureat Nagrody Przeglądu Wschodniego 2009
Rosyjskie ludobójstwo narodów Północnego Kaukazu podczas pierwszej wojny światowej (1914–1918) w dokumentach kaukaskiego ruchu narodowo-wyzwoleńczego
P
ierwsza wojna światowa, w wyniku której część narodów imperium rosyjskiego uzyskała długo oczekiwaną niezależność, a część po latach samodzielnego istnienia została ponownie wchłonięta – tym razem przez bolszewicką Rosję – uruchomiła uśpione po rewolucji 1905 r., aspiracje niepodległościowe narodów Kaukazu. Zjawisko to stało się wyraźnie zauważalne po przystąpieniu do wojny imperium osmańskiego w grudniu 1914 r., na terytorium którego zamieszkiwało więcej niż milion przybyszów z Kaukazu – ofiar polityki kolonialnej rosyjskiego caratu, zaledwie kilka dziesięcioleci wcześniej przymusowo wydalonych z ziemi swych przodków. Zdając sobie sprawę, że kwestia narodowa jest rodzajem „pięty Achillesa” rządów Romanowów, już od początku działań wojennych, w stolicach państw Czwórprzymierza postanowiono wesprzeć ruch na rzecz niepodległości nierosyjskich narodów imperium rosyjskiego. Jeszcze w sierpniu 1914 r., czyli przed formalnym przystąpieniem imperium osmańskiego do wojny, osmański marszałek i senator Fuad Pasza (z pochodzenia Czerkies), podjął inicjatywę zorganizowania powstania Czerkiesów w okupowanym przez Rosjan Kaukazie Północnym. Równolegle inny wybitny działacz Północnego Kaukazu, z pochodzenia Osetyńczyk, Bekir Sami Bey, syn generała Mussy Paszy Kunduchowa, który piastował w Turcji wysokie państwowe i dyplomatyczne stanowiska, zaproponował ideę stworzenia Legionu Czerkieskiego do udziału w operacjach wojskowych przeciwko wojskom rosyjskim na froncie kaukaskim. W celu kamuf lażu, przed przystąpieniem do pierwszej wojny światowej, rząd osmański pozwolił na działalność na swoich
PW46.indb 375
2013-01-05 14:46:05
376
Georges Mamoulia
terytoriach tzw. Tureckiej Misji Sanitarnej, w istocie ukrytej organizacji, w skład której wchodzili aktywni działacze dążący do niezależności Kaukazu. Po przystąpieniu Turcji do wojny, wymieniona misja została oficjalnie przekształcona w Komitet Kaukaski, składający się z przedstawicieli Północnego Kaukazu, Azerbejdżanu i Gruzji. Prezesem tego pierwszego w historii Komitetu Kaukaskiego został wspomniany już Fuad Pasza. Pozostali członkowie to: Aziz Meker – Czerkies, profesor Akademii Rolniczej w Konstantynopolu; Isa Kotseki Pasza – Dargijczyk, generał brygady i oficer medyczny armii osmańskiej; książe Georgij Maczabeli – Gruzin, przewodniczący stworzonego w Berlinie w 1914 roku, a także działającego na terytorium Turcji Komitetu Wyzwolenia Gruzji; porucznik kawalerii Kamil Tawdgiridze – przedstawiciel zamieszkałych w Turcji Gruzinów-muzułmanów, a także Azer Selim Bey Bebutow . Pod koniec 1914 r. w okolicach Trapezuntu, rozpoczęto formowanie Gruzińskiego Legionu, składającego się nie tylko z lokalnych muzułmańskich Gruzinów, ale także mieszkających w Turcji górali z Kaukazu Północnego. Został on dołączony do 8. Pułku Piechoty, dowodzonego przez niemieckiego pułkownika Stange. W takiej postaci uczestniczył w pierwszej zimowej ofensywie armii osmańskiej na froncie kaukaskim, wyróżniając się 25 grudnia 1914 r. podczas zdobycia Ardaganu. Jednak już 3 stycznia 1915 r., w wyniku klęski wojsk tureckich w operacji wojskowej w Sarykamysz, kaukascy ochotnicy musieli opuścić przechwycone pozycje, z walką i ciężkimi stratami odwracając się w kierunku Artwina . W tym samym czasie członkowie Komitetu Kaukaskiego rozpoczęli energiczną działalność dyplomatyczną, odwiedzając z wizytą, w końcu 1915 r. i na początku 1916 r., stolice cesarstwa niemieckiego i austro-węgierskiego. Podczas tych wizyt przewodniczący komisji Fuad Pasza przekazał ministrom spraw zagranicznych Niemiec i Austrii sporządzone w języku francuskim memorandum , tłumaczenie którego jest podane w niniejszej publikacji (dokument nr 1). G. J ä s c h k e, Der Turanismus der Jungtürken. Zur osmanischen Aussenpolitik im Weltkriege, [w:] Die Welt des Islams, 1941, Bd. 23, H. ½, s. 17; W. B i h l, Die Kaukasus-Politik der Mittelmächte. Teil. I, Ihre Basis in der Orient-Politik und ihre Aktionen 1914–1917, Wien–Köln–Graz 1975, s. 61–62, 239. Cf. Sh. Mu f ti, Heroes and Emperors in Circassian History, Libanon 1972, s. 284–285. H.C. A r m s t r o n g, Unending Battle, New York and London 1933, s. 235–240; F. G u s e, Die Kaukasusfront im Weltkrieg bis zum Frieden von Brest, Leipzig 1940, s. 38, 48, 49; W.E.D. A l l e n, P. M u r a t o f f, Caucasian Battlefields. A History of the Wars on the Turco-Caucasian Border, 1828–1921, Cambridge 1953, s. 254, 274–275, 280–281; W. B i h l, Die Kaukasus-Politik der Mittelmächte. Teil. I, Ihre Basis in der Orient-Politik und ihre Aktionen 1914–1917, s. 74; G. K e r e s e l i d z e, Komitet niezależnej Gruzji (1914–1918). Do druku przygotował G. Mamoulia. „Pirosmani” , Stambuł 2010, № 11, s. 36–51 (w języku gruzińskim i tureckim). W. Bi h l, Die Kaukasus-Politik der Mittelmächte. Teil. I, Ihre Basis in der Orient-Politik und ihre Aktionen 1914–1917, s. 64, 128. Interesujące jest to, że działalność Komitetu Kaukaskiego
PW46.indb 376
2013-01-05 14:46:05
Rosyjskie ludobójstwo narodów Północnego Kaukazu (1914–1918)
377
Po wymienieniu obiektywnych argumentów, stwierdzających że narody kaukaskie nie chcą i nie mogą znajdować się pod jarzmem imperium rosyjskiego, jak również wystosowaniu prośby o wsparcie działań Komitetu przez Berlin i Wiedeń, w dokumencie podkreślono, że ostatecznym celem ich walki o wyzwolenie Kaukazu jest: „Utworzenie konfederacji państw, w której każdy z jej członków, uzyskując i utrzymując pełną autonomię administracyjną, powinien zapewnić, zgodnie z własnymi środkami i możliwościami, niezbędne kontyngenty i finanse, w celu ochrony wspólnych interesów i bezpieczeństwa ogółu państwa” . W ten sposób, co jest szczególnie ważne, we wspomnianym dokumencie w rzeczywistości po raz pierwszy nakreślony został projekt stworzenia jednego państwa kaukaskiego, zjednoczonego unią wojskową, celną i finansową. Aktywność narodów Kaukazu wzmogła się jeszcze w 1916 r., kiedy to w Szwajcarii, w Lozannie, została założona Liga nierosyjskich narodów Rosji (Ligue des nationalités allogènes de Russie). Organizacja ta, którą bez przesady można nazwać prekursorem późniejszego ruchu prometejskiego, powstała wiosną 1916 r., dzięki staraniom litewskiego patrioty Juozasa Gabrisa (Paršaitis) i niemiecko-łotewskiego barona Friedricha von Roppa. Chociaż przywódcy Ligi otrzymywali wsparcie finansowe z Ministerstwa Spraw Zagranicznych Niemiec, nie oznaczało to bezwarunkowej akceptacji polityki zagranicznej Berlina. Celem Ligi stała się ostateczna likwidacja rosyjskiego imperializmu poprzez podział imperium na części, z których się ono składało. W tym przypadku, podział imperium miał być przeprowadzony na podstawie rzeczywistego wyzwolenia nierosyjskich narodów. „W żadnym wypadku, narody których obszary już są podbite przez wojska niemieckie, nie powinny być przedmiotem aneksji. Wspomniane narody muszą najpierw uzyskać niezależność” – żądał baron von Ropp. W celu realizacji tego projektu, komitety emigracyjne wszystkich nie-rosyjskich narodów walczących o niepodległość, miały wejść do międzynarodowej ligi, która prowadziła intensywną propagandę
w Europie nie pozostała niezauważona przez rosyjski wywiad wojskowy. 8 XII 1915 r. rosyjski agent wojskowy (attaché wojskowy) w Rumunii, zgłosił do Petersburga, że w listopadzie tego roku, przebywający w Wiedniu członkowie Komitetu Kaukaskiego, planujący zorganizować powstanie w Gruzji, byli wielokrotnie przyjmowani w MSZ Cesarstwa Austriackiego. Dokument został przekazany do Tbilisi, pozostał więc w materiałach archiwalnych cesarskiego namiestnika na Kaukazie. Patrz L. B a k r a d z e, Stosunki niemiecko-gruzińskie w czasie Pierwszej wojny światowej (Działalność Gruzińskiego Komitetu Narodowego w latach 1914–1918), Tbilisi 2009, s. 50, 134 (w języku gruzińskim). Haus-, Hof- und Staatsarchiv, Politisches Archiv w Wiedniu (HHStA, PA) I 947 Krieg 21 k Türkei: Georgisch-grusinischer Aufstand im Kaukasus 1914–18, Fol. 103–104. F. von der R o p p, Zwischen Gestern und Morgen. Erfahrungen und Erkentnisse, Stuttgart 1961, s. 103.
PW46.indb 377
2013-01-05 14:46:05
378
Georges Mamoulia
wobec rosyjskiego imperializmu, nie tylko w krajach Czwórprzymierza, ale przede wszystkim w krajach Ententy i państwach neutralnych . Pierwszą akcję Ligi w polityce zagranicznej stanowił apel w maju 1916 r. do prezydenta Północnych Stanów Ameryki Woodrowa Wilsona, w tym czasie znanego z prób powstrzymania Ameryki od udziału w wojnie, a także z wypowiedzi pacyfistycznych, przez co zdobył światową reputację jako rozjemca. Tekst apelu składał się z krótkiej listy niesprawiedliwości oraz przestępstw popełnionych przez rosyjski imperializm i carskie samodzierżawie wobec Finów, narodów bałtyckich, Białorusinów, Polaków, rosyjskich Żydów, Ukraińców i muzułmańskich narodów Rosji (Tatarów, Baszkirów, Kirgizów, Sartów, Tadżyków, Turkmenów, górskich narodów Kaukazu) i Gruzinów. Przedstawiciele uciskanych muzułmańskich narodów Rosji, wśród których znaleźli się również przedstawiciele działającego w Turcji Komitetu Kaukaskiego, zwracając się do amerykańskiego prezydenta szczególnie podkreślali, że muzułmanie w Rosji, to w sumie 25 milionów ludzi, wspólnie występujących w obronie swoich praw do wolności istnienia: „Jarzmo rosyjskiego rządu, obudziło w nas poczucie solidarności jak nigdy wcześniej. Wszyscy protestujemy przeciwko tej opresji. Stawia się nam przeszkody w wykonywaniu naszego kultu – najdroższego naszego dziedzictwa. W 1892 r. Rosjanie chcieli zmienić treść Koranu. Z naszymi prawami politycznymi, uznanymi przez prawo, w najmniejszym stopniu się nie liczą. Nasz rozwój materialny i intelektualny jest hamowany. Nasz udział w służbie wojskowej, administracji, sądach i wolnych zawodach jest ograniczony. Nasze ziemie zostały skonfiskowane i bez odszkodowania oddane uprzywilejowanym grupom społeczeństwa. Od początku wojny dla nas nie ma nawet cienia sprawiedliwości. Jesteśmy ścigani, poddawani okrucieństwu, bez jakichkolwiek sądów” . Należy zwrócić uwagę, że wspomniany apel odbił się szerokim rezonansem w Europie oraz w Rosji, stając się przedmiotem dyskusji w Dumie Państwowej. Nawet niektórzy z jej członków musieli przyznać, że dane zawarte w apelu były zgodne z rzeczywistością . Przedstawiciele narodów Północnego Kaukazu w Lidze nierosyjskich narodów Rosji jeszcze głośniej wypowiedzieli się podczas trzeciej konferencji Unii S. Z e t t e r b e r g, Die Liga der Fremdvölker Russlands 1916–1918. Ein Beitrag zu Deutschlands antirussischem Propagandakrieg unter der Fremdvölkern Russlands im Ersten Weltkriegs, Helsinki 1978, s. 70. Appel des allogènes de Russie au Président des Etats-Unis d’Amérique, à Washington. Mai 1916, [w:] J. G a b r y s, Vers l’indépendance Lituanienne. Faits, impressions, souvenirs 1907–1920, Lausanne 1920, s. 280–281. S. Z e t t e r b e r g, Die Liga der Fremdvölker Russlands 1916–1918. Ein Beitrag zu Deutschlands antirussischem Propagandakrieg unter der Fremdvölkern Russlands im Ersten Weltkriegs, s. 91–92.
PW46.indb 378
2013-01-05 14:46:06
Rosyjskie ludobójstwo narodów Północnego Kaukazu (1914–1918)
379
Narodów (L’Union des Nationalités), odbywającej się w Lozannie w dniach 27–29 czerwca 1916 r. Założona w 1912 r. w Paryżu, przez wspominanego już Juozasa Gabrisona i francuskiego dziennikarza Jeana Pelise, Unia Narodów, mająca na celu zapoznanie zachodniego społeczeństwa z kwestiami narodowymi i historią małych narodów nie tylko Rosji, ale całego świata, w 1916 r. przeniosła się do Lozanny . Neutralny status Szwajcarii umożliwiał kierownictwu Unii szersze pole manewru w porównaniu do Francji, zaangażowanej w jednym z obozów z państw walczących w wojnie. Interesujące jest to, że wraz z nierosyjskimi narodami imperium rosyjskiego, w konferencji uczestniczyli także Albańczycy, tureccy Ormianie, Alzatczycy, Baskowie, Belgowie, Katalończycy, Egipcjanie, Irlandczycy, Luksemburczycy, Rumuni, Syryjczycy, Czesi, Tunezyjczycy, Serbowie i Chorwaci – czyli głównie przedstawiciele narodów znajdujących się pod jarzmem Czwórprzymierza, a więc nastawionych pozytywnie do Ententy. Wśród delegatów reprezentujących nierosyjskie narody imperium rosyjskiego znajdowali się Polacy, Finowie, Łotysze, Litwini, Ukraińcy, Białorusini, Żydzi, Gruzini, Czerkiesi, Dagestańczycy, Tatarzy, Kirgizi i Bucharzy. Od samego początku, przedstawicielom narodów zniewolonych przez Rosję udało się też przyciągnąć uwagę innych osób. Raporty przedstawiciela Czerkiesów Ismaila Bedanoka, delegata Dagestańczyków Saida Tahira al-Husejni, a także przedstawiciela Kumyków Ahmeda Beja Kaplana-Zadego, których teksty w pełnym tłumaczeniu po raz pierwszy zostały przedstawione w niniejszej publikacji (dokumenty nr 2, 3, 4), zawierały nie tylko informacje historyczne, ukazując jak nieludzkie były przestępstwa popełniane przez imperium rosyjskie wobec narodów górskich na Kaukazie10. W raportach tych podana jest wykwalifikowana i wszechstronna analiza tragedii, jakie dotknęły w XIX w. narody Kaukazu Północnego. Analiza wyraźnie udowadnia, że w tym wypadku była to kwestia bardzo celowej i świadomej polityki, zmierzającej do fizycznego wyniszczenia narodów, których jedyną winę stanowiła chęć zachowania niezależności od, szybko w tamtych czasach posuwającej się na południe, fali rosyjskiego imperializmu. Współczesne prawo międzynarodowe jednoznacznie kwalifikuje takie działania jednym słowem – ludobójstwo. Ibidem, s. 60–61. Patrz G. J ä s c h k e, Les peuples opprimés de la Russie et la Conférence de Lausanne en 1916, [w:] Prométhée. Organe de défense nationale des Peuples du Caucase, de l’Ukraine et du Turkestan, Paris, novembre 1937, n° 132, p. 17–19. Sprawozdania Kaukazów, a także innych przedstawicieli Ligi nierosyjskich narodów Rosji, sporządzone na konferencji Związku Narodowości w Lozannie, stanowiły podstawę dla książki Rosja i jej nie-rosyjskie narody, opublikowanej później przez J. Gabrisa pod pseudonimem „Cudzoziemiec”. Patrz I n o r o d e t z, La Russie et les Peuples Allogènes, 2me édition complétée, revue et corrigée, Berne 1918, s. 187–203.
10
PW46.indb 379
2013-01-05 14:46:06
380
Georges Mamoulia
Wspomniany temat harmonijnie kontynuuje raport „O pozbawieniu praw górali Kaukazu Północnego” (dokument nr 5), przygotowany i napisany wiosną 1916 r., przez jednego z działaczy północno-kaukaskiego ruchu narodowo-wyzwoleńczego, Czeczena Arsamakowa. Tekst został znaleziony w materiałach archiwalnych MSZ Cesarstwa Austriackiego, napisany w języku niemieckim, pod pseudonimem Uzdeń Hadżi-Murad Gazawat. Interesujące jest to, że od razu po przekazaniu dokumentu do przedstawicieli ministerstw spraw zagranicznych Niemiec i Austrii w Konstantynopolu, Arsamakow wraz ze wspomnianymi już przez nas członkami Komitetu Kaukaskiego w Turcji, Gruzinem Georgiem Maczabeli i Azerem Selim Bej Bebutowem, potajemnie wysiadł z niemieckiej łodzi podwodnej na Morzu Czarnym na wybrzeżu Gruzji, w rejonie Anaklia. Z Gruzji Arsamakow ruszył na Kaukaz Północny, gdzie, według źródeł niemieckich, udało mu się połączyć z niewielką grupą miejscowych powstańców11. W maju 1917 r., już według źródeł gruzińskich, brał on udział w pierwszym zjeździe Związku górali Północnego Kaukazu i Dagestanu12, najwyraźniej wrócił do Turcji jedynie w 1918 r. Według Gajdara Bammata, ministra spraw zagranicznych górali Północnego Kaukazu i Dagestanu, latem 1918 r. Arsamakow był w Niemczech, gdzie, jak mógł, starał się przyczynić do uznania przez Niemcy niepodległości Północnego Kaukazu13. Oczywiście, dla współczesnego czytelnika interesujące będzie zapoznanie się z zamieszczonymi tu dokumentami z punktu widzenia porównania historycznego. Dla każdej bezstronnej osoby czytającej przytoczone dokumenty, staje się jasną pełna i całkowita ciągłość „polityki kaukaskiej” obecnych władz Kremla z ludobójczymi aktami imperium rosyjskiego w XIX w. W. B i h l, Die Kaukasus-Politik der Mittelmächte. Teil. I, Ihre Basis in der Orient-Politik und ihre Aktionen 1914–1917, s. 72. 12 Sz. A m i r e d ż y b i, Dagestan i Czeczenia, [w:] Szałwa Amiredżybi (1886–43), red. I. Ordżonikidze, Tbilisi 1997, s. 272 (w języku gruzińskim). 13 Patrz List dyplomatycznego przedstawiciela rządu góralskiego G. Bammatowa do premiera A. Chermoyewa o polityce Niemiec i Turcji w stosunku do Kaukazu i Rosji. Konstantynopol, 31 VIII 1918 w: Unia Zjednoczonych Narodów Górskich na Północnym Kaukazie i Dagestanie (1917–1918), Górska Republika (1918–1920). Dokumenty i materiały, Machaczkała 1994, s. 152–153. Jest prawdopodobne, że wskazany w niemieckich źródłach Hadżi Murad Gazawad, mający według G. Bammat nazwisko Arsamakow, w rzeczywistości był księciem Inalukiem Dyszińskim-Arsanukayewem, pełniącym od września 1919 r., obowiązki wielkiego wezyra (premiera) w rządzie Północnokaukaskiego Emiratu Imama Uzun Hadżi. Patrz. A. T a c h o - G o d i, Rewolucja i Kontrrewolucja w Dagestanie, Machaczkała 1926, s. 224–229. W 1921 r., po zajęciu Kaukazu Północnego przez bolszewików, Arsanukayew został zamordowany przez nich bezpośrednio na ulicy Groznego, a zabiciem oskarżeni zostali bandyci. Patrz: N.G. J a w a c h i s z w i l i, Walka o wolność Kaukazu, Tbilisi 2005, s. 42. 11
PW46.indb 380
2013-01-05 14:46:06
Rosyjskie ludobójstwo narodów Północnego Kaukazu (1914–1918)
381
DokumentY Nr 1 15 października 1915 r. – Konstantynopol, Rezolucja komitetu kaukaskiego w Imperium Osmańskim, przekazana przez przewodniczącego, marszałka Fuada Paszę sekretarzowi stanu Cesarskiego Departamentu Ministerstwa Spraw Zagranicznych Niemiec, Gottliebowi von Jagowa. Kaukaska misja składająca się z przedstawicieli Czerkiesów, Dagestańczyków, Gruzinów, Tatarów Azerbejdżanu i Lezginów, ma zaszczyt przedstawić łaskawej uwadze cesarskiego rządu niemieckiego następujące uzasadnienia i rezolucje, które w pełni spełniają poglądy, uczucia i pragnienia wszystkich rdzennych ludów na Kaukazie. Biorąc pod uwagę politykę rządu rosyjskiego od momentu włączenia regionu do imperium; politykę, która mimo wielu przejawów lojalności ze strony narodów Kaukazu, przedstawia trwałą serię ataków we wszystkie aspiracje narodowe, wszystkie szczególne tradycje i religijne przekonania mieszkańców Kaukazu, z wyjątkiem rosyjskiego prawosławia; politykę, która korzysta ze wszystkich sposobów, a mianowicie: ze zniszczenia wpływowych klas, z rusyfikacji programów szkolnych, z niedostępności do kariery dla przedstawicieli nierosyjskich narodów; z nadmiernych podwyżek podatków, z dowolnej masowej deportacji ludności na Syberię, z wysyłania na Kaukaz rosyjskich kolonistów, w celu narzucania w sposób najbardziej okrutny, poniżający i zdecydowany rosyjskiego języka, kultury, religii, zwyczajów i tradycji; Biorąc pod uwagę nastroje, które taka administracja w sposób tak fatalny spowodowała w kraju, gdzie panuje całkowita nienawiść do Rosjan i olbrzymie pragnienie uwolnienia; Biorąc pod uwagę dość oczywistą bezsilność, do której Rosję doprowadziła obecna wojna; Biorąc pod uwagę wspólne tradycje, obyczaje, zainteresowania i troski obejmujące całą ludność, bez różnicy rasy, języka i religii; Członkowie misji, będąc absolutnie pewni pełnej akceptacji i wsparcia jej działalności przez różne narody, mają zaszczyt ją reprezentować, jednogłośnie przyjęli następującą rezolucję: A) Uważając, że obecny czas, w którym się znajdujemy, to wyjątkowa i bezprecedensowa era, aby skorzystać z okazji do podjęcia walki zbrojnej, w celu usunięcia jarzma nad naszymi narodami od rosyjskiego imperializmu, a tym
PW46.indb 381
2013-01-05 14:46:06
382
Georges Mamoulia
samym położenia kresu cierpieniom części ludzkości, którą przez ponad wiek dławi się w okowach nieznośnej tyranii władzy. B) Utworzenie Konfederacji państw, w której każdy z jej członków, uzyskując i utrzymując pełną autonomię administracyjną, powinien zapewnić, zgodnie z własnymi środkami i możliwościami, niezbędne kontyngenty i finanse, w celu ochrony wspólnych interesów i bezpieczeństwa ogółu państwa. C) W celu ochrony nowego państwa od wszystkich prób podboju rosyjskiego, należy nadać mu charakter wojskowy, dostosowany do warunków lokalnej ludności, jak również do wymogów obrony narodowej. Podpisać między Turcją a państwami Kaukazu konwencję wojskową, zapewniającą wzajemną pomoc dwóch państw w celu ochrony ich integralności terytorialnej i ich wspólnych interesów. D) Należy przedstawić cesarskiemu rządowi Niemiec i jego sojusznikom powody, dowodzące że utrata Kaukazu zada śmiertelny cios w polityczny prestiż najgroźniejszego ich wroga, a tym samym uwolnienie ich od obecnej sytuacji zagrożenia. Ruch Kaukaski koniecznie spowoduje odpowiednią reakcję w Turkiestanie, Persji, Afganistanu, Indiach i bezpośrednio w Rosji, z perspektywą dalszego rozwoju niezamierzonych konsekwencji. E) Należy od cesarskiego rządu Niemiec prosić jego silnego wsparcia w realizacji narodowych ideałów mieszkańców Kaukazu – stworzenia nowego państwa, powiązanego ze swoimi dobrodziejami więzami wiecznej wdzięczności i całym sercem gotowego, aby zapewnić im wszystkie korzyści ekonomiczne i kulturowe, które są zgodne z poczuciem godności i niezależności państwa. W imieniu grupy czerkieskiej: Aziz Meker, profesor Akademii Rolniczej w Konstantynopolu W imieniu grupy gruzińskiej: Książe Georgij Maczabeli, Kamil Tawdgiridze, porucznik kawalerii W imieniu grupy dagiestańskiej: Dr Isa Kotseki Pasza, oficer medyczny armii osmańskiej, generał brygady W imieniu grupy Tatarów i Lezgin: Selim Bej Bebutow Wien, Haus-, Hof- und Staatsarchiv, Politisches Archiv (HHStA, PA), I 947 Krieg 21 k Türkei: Georgisch-grusinischer Aufstand im Kaukasus 1914–18, Fol. 103–104, oryg. w j. francuskim.
PW46.indb 382
2013-01-05 14:46:06
Rosyjskie ludobójstwo narodów Północnego Kaukazu (1914–1918)
383
Nr 2
29 czerwca 1916 r. – Raport „czerkiesi”, przedstawiony przez Ismaila Bedanoka, wiceprezesa Ligi Nierosyjskich Narodów Rosji podczas III Zjazdu Unii Narodów w Lozannie. Przed przystąpieniem do prezentacji i wyjaśnienia wymogów narodu czerkieskiego, który przeżył wielkie cierpienia, dla zachowania wolności i bytu narodowego, myślę, że dla lepszego zrozumienia wymienionych wymagań, konieczne jest podanie krótkiego rysu historycznego na temat metod i technik stosowanych przez Rosję w podbiciu Czerkiesji. Od czasów starożytnych Kaukaz jest krajem, w którym na danym obszarze geograficznym, otoczonym przez liczne góry i duże rzeki przekraczające jeden kraj, kilka narodów żyło pokojowo. Pomimo różnorodności ras i religii, Kaukaz jest jednym z niewielu krajów na świecie o niewielkiej liczbie tragedii związanych z wojnami domowymi i religijnymi. Region ten, podobny do siedzącej na grzbiecie konia Szwajcarii, znajduje się między kontynentami Azji i Europy, przez swoje położenie geograficzne, jak i dzięki ideałom wolności swojej ludności, utrudnił i zatrzymał wiele inwazji, zażegnując tym samym nieszczęścia, które zagrażały mieszkańcom Azji i Europy. My mieszkańcy Kaukazu, od wieków żyliśmy spokojnie w cieniu naszej wolności, w czasach gdy reszta ludzkości była rozdzierana różnymi wojnami. W czasach Iwana Groźnego, Piotra Wielkiego i Katarzyny II, imperium mos kiewskie zwiększyło liczbę wojen i toczonych podbojów na wschodzie i południu. Jako uzasadnienie swojego imperializmu i ataku na południe, przywódcy rosyjskiej polityki podnosili potrzebę dostępu oraz założenia portów nad ciepłymi morzami. Wojny ze Szwedami i Tatarami krymskimi wniosły im wskazane porty oraz komunikację ze światem zachodnim i Morzem Śródziemnym. Tak więc, według ich własnej logiki, oraz w przypadku, gdyby Rosjanie byli szczerzy w swoich argumentach w sprawie konieczności posiadania portów dla importu i eksportu, już od dawna musieliby powstrzymać swoją inwazję. Jednak tak się nie stało, a imperializm moskiewski nadal z jeszcze większą przemocą, przenosi się na południe, w kierunku Kaukazu. Iwan Groźny skierował pierwsze moskiewskie ataki na Północny Kaukaz. Piotr Wielki chciał interweniować w sprawy Gruzji, a Katarzyna II podpisała w 1783 r. z gruzińskim królem traktat sojuszniczy, aby mieć możliwość do inwazji na Gruzję. Na dzień dzisiejszy, badając okupację Kaukazu przez Rosję, nie da się znaleźć ani jednego logicznego powodu, który uzasadniałby taki podbój i zniewolenie narodów tam mieszkających, ideału wolności i człowieczeństwa, który był
PW46.indb 383
2013-01-05 14:46:06
384
Georges Mamoulia
przedmiotem podziwu starożytnych Greków i Rzymian, a także wszystkich współczesnych autorów, którzy pisali o narodach Kaukazu. Czy można twierdzić, że Moskale najechali na Kaukaz, ponieważ kraj ten był niezamieszkany? Nie, ponieważ przez cały czas, kraj ten był zamieszkany przez ludzi należących do rasy kaukaskiej. W tym względzie zgadzają się ze sobą wszyscy historycy. Czy mogą powiedzieć, że przyszli na Kaukaz w imię cywilizacji zachodniej, cywilizacji, na mocy której zostały rzeczywiście popełnione zbrodnie przeciwko wielu narodom? Nie! Struktura społeczna Moskali, w żaden sposób nie była bardziej rozwinięta w porównaniu ze strukturą społeczną narodów Kaukazu, mimo wysiłków Moskali przybliżenia się do ludzi Zachodu i pomimo licznych przeszkód stawianych przeciw postępowi narodów Kaukazu. Wszyscy uczciwi autorzy, którzy badali świat Moskali i świat narodów Kaukazu, w tym nawet zwykli turyści, którzy odwiedzili te dwa kraje, są zgodni twierdząc, że rosyjscy Moskale nie mają powodów, by przypisywać sobie nazwę cywilizatorów. Czy mogą na dzień dzisiejszy powiedzieć Moskale, że ich przodkowie podbili Kaukaz za pomocą miecza i ognia z przyczyn ekonomicznych? Czy mogą twierdzić, jak Japończycy, Chińczycy i Niemcy, że ze względu na gęstość zaludnienia, emigrację lub nabycie kolonii, było to konieczne? Nigdy, ponieważ w przypadku Moskali zajmujących dziś więcej niż pół Europy, gęstość ich europejskiego zaludnienia jest mniejsza niż 20 osób na kilometr kwadratowy. Czy mogą twierdzić Moskale, że byli zmuszeni podbić Kaukaz, ponieważ inne mocarstwa imperialistyczne chciały zdobyć ten kraj i zagrozić istnieniu europejskiej Rosji? Też nie, bo rosyjski podbój Kaukazu zbiega się dokładnie z największym upadkiem Osmańskiego i Perskich imperiów. Z powyższego krótkiego eseju wynika, że rosyjscy Moskale nie są w stanie przytoczyć jednego prawnego i logicznego argumentu, aby uzasadnić podbój Kaukazu. Moskali pchnęła do tego podboju choroba niektórych narodów, które nie są nigdy syte, nigdy nie mają spokoju, dopóki narodowe i polityczne istnienie ich sąsiadów nie zostanie unicestwione. Nowoczesny język, z powodu wrodzonego eufemizmu, nazywa tę chorobę słowem „imperializm”. Tak więc, wojny prowadzone przez Rosjan przeciwko pokojowemu krajowi, pod nazwą Kaukaz, są zbrodnią przeciwko ludzkości, co naprawdę cywilizowany człowiek musi całkowicie potępić. Ich dominacja w tym kraju, w którym wszystko zgnębili i zniszczyli, jest aktem bezprawnym i niesprawiedliwym, czemu świat Zachodni musi dać kres. Rzeczywisty podbój Czerkiesji przez Rosjan rozpoczął się w 1760 r. Podobnie jak wszystkie małe, nieimperialistyczne narody oraz niewielkie starożytne republiki greckie, Czerkiesja nie miała regularnej armii. Zatem wojskom rosyjskim łatwo udało się dostać do centrum Czerkiesji, podzielić kraj na dwie części i osiedlić się w górnym biegu rzek Kubani i Tereka. Ten pierwszy cios podzielił
PW46.indb 384
2013-01-05 14:46:06
Rosyjskie ludobójstwo narodów Północnego Kaukazu (1914–1918)
385
Czerkiesję na dwie części – wschodnią i zachodnią, które odtąd nie były w stanie udzielić sobie wzajemnej pomocy w zachowaniu swej narodowej wolności. Po osiągnięciu tak korzystnej dla nich sytuacji, Rosjanie próbowali pozbyć się dwóch części tego samego kraju przy pomocy intryg i wojny domowej, którą starali się sprowokować na wszystkie sposoby. Nie wahali się w wyborze środków – takich jak pieniądze i tytuły, aby poddać niektórych książąt pod wpływ rosyjski; amnestia zapewniona wszystkim przestępcom i gangsterom, którym udało się uniknąć sprawiedliwości w ich kraju. Moskale zorganizowali te gangi, złożone z ludzi będących przestępcami i banitami w ich własnych krajach, włączając do nich wszystkich stojących w jakiejkolwiek sprzeczności z wymiarem sprawiedliwości, umieszczając ich pod dowództwem oficerów Moskali, następnie wysyłali ich, aby okradać przygraniczne cywilne obszary. Wsie zostały zniszczone a mienie zrabowane, ludzie – zabici lub odprowadzani do niewoli. Podobne metody stosowali Moskale od roku 1760 po rok 1864, brzemienną w skutki datę, kiedy ostatni bastion niezależności kaukaskiej – Zachodnia Czerkiesja – dostała się w ręce Moskali. Na przestrzeni jednego wieku Moskale kontynuowali stosowanie własnych metod podboju i niszczenia ludzi. Kilkakrotnie chcieli jednocześnie podbić obydwie części Górnego Kaukazu, tworząc w tym celu duże armie, składające się z kilkuset tysięcy ludzi. Pozycja, którą posiadali od początku podboju, pozwalała im korzystać ze swoich uprawnień zarówno na wschodzie, jak i na zachodzie, zapobiegając okazywaniu wzajemnej pomocy pomiędzy obydwoma częściami Górnego Kaukazu. Gruzja i inne części Zakaukazia były pod zaborem rosyjskim od 1801 r. Od tego czasu Rosjanie ostatecznie zaczęli osiedlać się w Gruzji, pomimo umów zawartych przez Moskali z królami gruzińskimi. Czerkiesja została podzielona na dwie części przez armię rosyjską, która zajęła górne doliny Kubany i Tereka. Została odizolowana od świata zewnętrznego z jednej strony przez Morze Czarne, z drugiej przez Zakaukazie, znajdujące się w rękach Moskali. Do 1829 r. ta rozpaczliwa sytuacja jeszcze bardziej się pogarszała. Od tego czasu, pomiędzy wielkim imperium moskiewskim i obydwoma częściami Górnego Kaukazu, rozpoczęła się ta gorzka i bezlitosna walka, która trwała aż do roku 1864. Wspomniana walka – to jedyny taki przypadek w historii, zarówno z punktu widzenia jej czasu trwania jak i ciężkości oraz dysproporcji sił zaangażowanych po obydwu jej stronach. Z jednej strony, liczące 80 mln osób imperium, korzystające ze wszystkich swoich zasobów ludzkich, z drugiej – opierające się na arystokratycznych i teokratycznych podstawach małe republiki o populacji liczącej ponad 2 mln ludzi, obywateli idących na śmierć dla zachowania wolności i bytu narodowego. Wschodnia Czerkiesja związała swój los z Dagestanem. Duchowni przywódcy organizowali państwa różnym narodom, takim jak Czeczeni, Kabardyjczycy,
PW46.indb 385
2013-01-05 14:46:06
386
Georges Mamoulia
Kumkowie, Awarowie, Lezgini, skutecznie walczącym z Moskalami, podczas gdy w Zachodniej Czerkiesji armie formowano dzięki małym republikom, zbudowanym na zasadach arystokratycznych. Tym wojskom udało się wydalić Rosjan poza Kubań. W okresie od 1829 do 1864 r., walka miała niezwykły i intensywny charakter. Bardzo interesująco byłoby ropoznać i określić główne czynniki, jakie pozwoliły narodom Kaukazu stawiać tak długi i zaciekły opór. W tym czasie Moskale posługiwali się dużą armią, jak również zorganizowanymi gangami. Okres ten charakteryzował się zagładą ludzi przez regularne armie oraz tzw. gangi przygraniczne. Po każdej walce my Czerkiesi grzebaliśmy coraz więcej kobiet i dzieci, niż prawdziwych wojowników. Ten fakt jest bezsporny – po wszystkich bitwach, które miały miejsce w dolinach Zelenchuka i Laby, kobiety i dzieci były mordowane przez rosyjskie wojska. Ci z nieszczęśników, którym udało się uniknąć śmierci od bagnetów Moskali, umierali w górach z głodu i ubóstwa. Świat zachodni, za sprawą relacji europejskich podróżników, którzy odważyli się przeniknąć do tych krajów zniszczonych wojną, był głęboko poruszony bohaterską obroną i mającymi tam miejsce morderstwami. Brytyjczycy i Francuzi opowiadali cywilizowanemu światu o nierównej i brutalnej walce toczonej w górach Czerkiesji (Taitbout de Marigny). Wszyscy zgodzili się, że wielkoduszność, lojalność i hojność były właściwościami słabej strony, podczas gdy strona silna wyróżniała się tylko okrucieństwem, brutalnością, złamaniem danej obietnicy. Przedstawiciele świata zachodniego i cywilizowanego okazywali nam nie tylko platoniczne współczucie, wyrażając się także publicznie o tym, że Moskale przelali za dużo krwi w górach Kaukazu, i należy tej rzezi położyć kres. Członkowie Komitetów Czerkieskich w Londynie i Paryżu otrzymali zapewnienie interwencji w celu położenia kresu tej walce, która trwała około wieku. Jednak słowa te nie były dotrzymane, a wojna nadal trwała z jeszcze większą zaciekłością. Około 1835 r., w części północno-wschodniej, jednemu z duchowych przywódców udało się zebrać wokół siebie wszystkie narody Kaukazu: Czeczenów, Kumyków, Lezginów, Awarów, itp. W zachodniej Czerkiesji to samo zjawisko zjednoczenia miało miejsce wokół arystokratycznych przywódców. Było jasne, że jeden duch poświęcenia i ofiarności inspiruje wszystkich Czerkiesów i Dagestańczyków oraz, że czas intryg i podziału należał już do przeszłości. Moskale widzieli wyraźnie, że aby zwyciężyć te małe i heroiczne narody, należy ponieść duże ofiary. Skorzystali z wytchnienia, które miało miejsce aż do 1853 r., po upadku Napoleona I. Jednak w tym okresie, nie udało im się poradzić sobie ani z Szamilem, ani z zachodnimi Czerkiesami. Po wojnie krymskiej, zawierając pokój z mocarstwami zachodnimi, Moskale skoncentrowali wszystkie swoje wysiłki przeciwko Szamilowi, którego udało im się zwyciężyć w 1858 r.
PW46.indb 386
2013-01-05 14:46:07
Rosyjskie ludobójstwo narodów Północnego Kaukazu (1914–1918)
387
Zachodnia Czerkiesja kontynuowała walkę, pomimo wszystkich niepowodzeń i nieszczęść. Ani upadek Szamila, ani doświadczone przez nią różnego rodzaju niepowodzenia, nie zachwiały odwagi jej synów, którzy stawiali opór jak skały rodzimych gór. Okres pomiędzy 1858 a 1864 r. był czasem największych okrucieństw Rosjan. Nie mogąc ostatecznie przeniknąć do serca samego kraju za pomocą samych zwycięstw armii, Rosjanie wymyślają nieludzkie środki. Oblegają i izolują od świata zewnętrznego naród, który liczy pół miliona ludzi. Rosjanie ograniczają do Czerkiesji import soli i najbardziej podstawowych leków dla kobiet, dzieci i rannych. Wszystkiego rodzaju deprawacje materialne i nieskończone walki wyczerpały fizycznie mężczyzn, kobiety i dzieci, więc w walkach latem 1864 r., zwycięstwo pozostało po stronie Moskali, którzy przenikając do Czerkiesji, dokonali dzięki regularnym wojskom i gangom najbardziej brutalnych zbrodni XIX w. Wszyscy ci, którzy polegli z rąk Rosjan w czasie inwazji i po niefortunnej bitwie, zostali straceni lub deportowani do centralnej Rosji i na Syberię. Pozostali byli prześladowani, wpędzani do Morza Czarnego, gdzie wepchnięci do niestabilnych łodzi byli zdani na łaskę burzliwych fal. Otóż w ten sposób Rosja wydaliła poza ich własny kraj 750 tysięcy mieszkańców Zachodniej Czerkiesji, nie uznając ich jakichkolwiek praw do majątku ruchomego i nieruchomego. Zagłady i przymusowego wydalenia uniknęli tylko ci, którzy byli w stanie wycofać się w stronę lodowców. Nowoczesny cywilizowany świat zawsze przeklinał cesarzy rzymskich Wespazjana i Tytusa, którzy wygnali naród Izraela z ojczyzny ich przodków rozpędzając na cztery krańce Cesarstwa Rzymskiego. W XIX w. Moskale dokonali jeszcze bardziej odrażającego aktu, rozrzucając naród, którego jedyną winą było to, że chciał zachować swoją polityczną i narodową wolność. Dlaczego więc świadoma i humanitarna ludzkość nie wyraża nam współczucia na nasze nieszczęścia, nędzę i zniszczenia, które grożą nam na przestrzeni całego wieku? Rosja wznowiła podobne akcje w 1877 r., gdy przy okazji danej jej przez wojnę rosyjsko-turecką, wydaliła poza granice Czerkiesji, w ten sam sposób jak w 1864 r., dodatkowe 100 tys. osób. Osiedlając się na stałe w kraju, Moskale zmusili Czerkiesów do zejścia w dolinę, i rozrzucili ich dookoła w małych grupach, w celu zniszczenia narodowego charakteru samych mieszkańców. Pozostali do tej pory z tego bohaterskiego narodu, który stawiał opór wszystkim europejskim i azjatyckim inwazjom, mieli tylko prawo do uprawy ziemi – należącej do ich przodków, która stała się teraz własnością państwa rosyjskiego, lub potomków tych oficerów, którzy wyróżnili się w eksterminacji czerkieskiego narodu. Nie zadowalając się tym, nadal nawet w czasie pokoju, kontynuowane były prześladowania tego narodu męczenników. Po osiedleniu się, administracja rosyjska, „obdarzała” Czerkiesów jedynie „dobrem” permanentnego stanu zagrożenia. Europie Zachodniej jest dobrze
PW46.indb 387
2013-01-05 14:46:07
388
Georges Mamoulia
wiadomo, że rosyjskie prawo nie świeci liberalizmem. Moskale nie dają nam prawa do używania nawet tych praw, co zmusza nas do życia w strachu istniejącego stanu wyjątkowego. Jest oczywiste, że w tym stanie ciągłego oblężenia niemożliwe są ani wolność jednostki, ani tym bardziej, wolność narodowa. Dlatego dziś my, Czerkiesi w XX w., nie możemy się rozwijać zgodnie z naszymi zwyczajami, tradycjami i aspiracjami narodowymi. Przy pomocy tego stanu wyjątkowego, rząd rosyjski potrafi zniszczyć wszystkie osobistości oraz wszystkie warstwy społeczne, które mogłyby służyć jako przywódcy czerkieskiego narodu. Początkowo była atakowana arystokracja, która zniknęła w wyniku intryg, wątpliwych nagród, deprawacji, więzień i wygnania, sztyletu i trucizny, w zależności od charakteru osobowości i statusu ofiary. Moskale wierzyli, że czerkieski naród pozbawiony moralnych przywódców w wyniku uszczuplenia arystokracji, sam się unicestwi. Tak jednak się nie stało, ponieważ żywiołowość czerkieskiego narodu jest wielka. Obecnie naród kierowany jest przez swoich religijnych przywódców i intelektualistów, którzy studiowali na zachodnich uniwersytetach. To oni w szczególności są obecnie przedmiotem ataków Moskali. Kadii, byli wybrani przez naród, który powierzył im prowadzenie spraw związanych z religią, jak również dobroczynnością i edukacją. Dziś Moskale utrudniają dokonywanie nam wyboru naszych duchowych przywódców i w niektórych przypadkach sami powołują nam państwowych kadii. Czerkieski intelektualista, obeznany ze światem zachodnim, stanowi dla Rosjan przekleństwo. Nigdy nie byłby w stanie swobodnie dysponować swoim czasem, utrzymywać kontakty ze swoimi rodakami, próbując podnieść ich duchowy i intelektualny poziom. Pod byle pretekstem, natychmiast zostałby usunięty lub deportowany. Moskale wymyślają nowe środki zagłady, jak gdyby wszystkich tych represji, przeszkód i niesprawiedliwości nie wystarczyło, aby zniszczyć naród, który w wyniku wielowiekowych wojen i deportacji już stracił trzy czwarte swojej ludności. „Hojność” Moskali zbawiła nas od obowiązkowej służby wojskowej, ale jak tylko rozpoczyna się wojna przeciwko zewnętrznemu wrogowi, czerkieski naród zmuszony jest do stawienia siedmiu pułków kawalerii, uzbrojonych i wyposażonych na własny koszt. Osoby te, możliwe że są dobrymi kawalerzystami, ale nie mają żadnego pojęcia o nowoczesnej wojnie, artylerii i broni, jaką w chwili obecnej używają armie Europy. Wyobraźcie sobie ludzi rycerskiego charakteru, z dumą i wizją rycerzy XV w., pojawiających się w nowoczesnych armiach, uzbrojonych w karabiny automatyczne, karabiny maszynowe, karabiny szybkiego ognia. Chcę was zapytać, co by powiedział i pomyślał świat zachodni o rządzie, który postępuje w taki sposób? Co można zrobić! Nieszczęśliwi synowie Czerkiesji znajdowali się w takim stanie podczas wojny rosyjsko-japońskiej.
PW46.indb 388
2013-01-05 14:46:07
Rosyjskie ludobójstwo narodów Północnego Kaukazu (1914–1918)
389
A dziś, w tej nieszczęsnej wojnie światowej, która rozrywa większość część ludzkości, są w tej samej sytuacji. Jak wszyscy muzułmanie, Czerkiesi nie piją alkoholu, a więc rodziny czerkieskie zakazują społeczeństwu sprzedaży alkoholu na ich terytoriach. Z wielu powodów, Rosjanie trzymają się przeciwnego usposobienia. Początkowo rosyjscy agenci oficjalnie ogłaszali, że ten zakaz jest sprzeczny z ogólnymi prawami imperium, odnosząc się do strat, które ze względu na ten fakt, ponosił rosyjski skarb. Wszystkie te zastrzeżenia, ukrywały jednak inny zamysł, o którym nie odważono się mówić otwarcie. Mianowicie, że ten zakaz władz gminnych, zapobiegał fizycznemu i moralnemu zatruciu czerkieskiego narodu. Tak więc, przy użyciu tych zastrzeżeń, Rosjanie otworzyli tawerny sprzedające ten nieczysty alkohol, powodując degenerację jednostek, jak i całego narodu. Przed przyjściem Rosjan na Kaukaz gruźlica i kiła były nieznane na Kaukazie. Moralny i fizyczny stan ludzi był doskonały, a złe czyny były niezwykle rzadkie. Teraz Rosjanie uważają za niesprawiedliwość to, że nie jesteśmy z rządów zadowoleni. Opierając się na fakcie, że rosyjska okupacja Kaukazu, zgodnie z prawem międzynarodowym i prawem humanitarnym, jest niesprawiedliwością i nierównością; Biorąc pod uwagę pogwałcenie najbardziej podstawowych praw jednostek i narodów, otwarcie dokonanych przez rząd Moskali; Biorąc pod uwagę, oczywistą i rzeczywistą upadłość cywilizacji i współczesnego rządu Moskali, uważających się za obrońców zachodniej cywilizacji w tej części świata; Biorąc pod uwagę, że narody Kaukazu od starożytności zamieszkują ten kraj, będący ich dziedzictwem narodowym; Biorąc pod uwagę moralną jedność wszystkich narodów Kaukazu, jedność istniejącą zawsze, która istnieje również w naszych czasach; Biorąc pod uwagę etnograficzną jedność większości narodów Kaukazu: Gruzinów, Czerkiesów, Lezginów; Biorąc pod uwagę religijną jedność większości z nich: Czerkiesów, Lezginów, Turko-Tatarów; Biorąc pod uwagę rzeczywiste zdolności, wykazane przez Czerkiesów, we wszystkich dziedzinach działalności człowieka, jako oficerów, administratorów, pisarzy, podróżników, artystów, itp.; Biorąc pod uwagę wielką siłę, którą okazał naród czerkieski w obronie swojej ojczyzny i swoich swobód narodowych oraz w odporności przeciwko rosyjskiej asymilacji; Biorąc pod uwagę, że naród czerkieski, razem z jego plemionami siostrzanymi, nadal jest silnym rdzeniem, składającym się z pół miliona ludzi, który zajmuje
PW46.indb 389
2013-01-05 14:46:07
390
Georges Mamoulia
najbogatszą część Kaukazu, zarówno pod względem upraw rolnych i leśnych, jak i w zakresie zasobów mineralnych i hydrologicznych; Biorąc pod uwagę wszystkie te czynniki, niektóre ważniejsze od innych, współpraca narodu czerkieskiego z elementem moskiewskim w organizmie politycznym stała się nie do zniesienia i nie jest możliwa. Zatem naród czerkieski żąda od Anglii, która już była zainteresowana jego losem w 1856 r. i 1864 r.; od Francji, która miała zaszczyt proklamować prawa człowieka; od Stanów Zjednoczonych, które umożliwiają swobodny rozwój wszystkich osób; od Konfederacji Szwajcarskiej, tak hojnie dziś nas goszczącej, która z różnych powodów podobna jest do naszego kraju; od nich wszystkich naród czerkieski domaga się sprawiedliwej oceny męczeństw, na które jest on narażony w ciągu całego wieku, a także tego, aby został on zwolniony z jarzma Moskwy, dążącej do jego pełnej zagłady. Compte rendu de la IIIme Conférence des Nationalités réunie à Lausanne 27–29 juin 1916. Publié par l’Office centrale de l’Union des Nationalités, Lausanne, 1917, s. 89–96, oryg. w j. francuskim.
Nr 3 29 czerwca 1916 r. – Raport „dargijczycy” przedstawiony przez Saida Tahira al-Husejnijego, przedstawiciela Dagestanu, podczas III Kongresu Unii narodów w Lozannie Dagestan to kraj na Kaukazie rozciągający się od Morza Kaspijskiego do ujścia Terek i południowych stoków Wielkiego Grzbietu Kaukazu, od północnego wschodu do południowego wschodu. Od czasu przenikania do kraju islamu, podczas podboju pierwszych kalifów i aż do podboju Rosji, naród Dagestanu mieszkał w różnych księstwach. Będąc szczęśliwym, rozwijał się w miarę możliwości poprzez relacje z Zachodem. Po nastaniu rosyjskiej okupacji Zakaukazia naród Dagestanu, widząc realne zagrożenie, gotów był chronić ziemię i wolność, wybierając jako jednego przywódcę Kazijego Magomeda. Przez sześć lat, od 1826 r. do 1832 r., Kazi Magomed prowadził akcje militarne przeciwko Rosji, poległ z honorem na polu bitwy. Jego następca, Emir Gamzat, również wybrany przez naród, szedł śladami pierwszego bohatera Dagestanu i został zabity podczas walki z Rosjanami. Wreszcie pojawił się Szamil – największa postać wojen kaukaskich o niepodległość. Większość narodów wschodniego Kaukazu była wyczerpana i zniechęcona nieudaną walką. Szamil został sam z Czeczenami i Lezginami. Z nimi wspólnie
PW46 .indb 390
2013-01-05 14:46:07
Rosyjskie ludobójstwo narodów Północnego Kaukazu (1914–1918)
391
kontynuował walkę w ostatnich latach, co w ciągu 25 lat przyczyniło się do ostatecznego pokonania wojsk rosyjskich. Jego ostatnie schronienie – twierdza Gunib, utrzymała się, pokonując powtarzające się rosyjskie ataki, aż do momentu kiedy w styczniu 1858 r., w wyniku zdrady zdołali do niej przeniknąć Rosjanie i uchwycić słynnego imama. Mocarstwa zachodnie, zwłaszcza Wielka Brytania i Francja, były zainteresowane losem obrońcy Wschodniego Kaukazu, chcąc interweniować w wydarzeniach w celu zmuszenia Rosji do uznania niepodległości północnowschodniego Kaukazu rządzonego przez Szamila. Jeszcze bardziej krwawa była wojna o niepodległość w Zachodniej Czerkiesji, która trwała do 1864 r. Kapitulacja twierdzy Gunib dokonała się na określonych warunkach. Rosjanie jednak nie dotrzymali żadnej z danych przez nich obietnic, wysyłając Szamila z całą jego rodziną i najbliższym otoczeniem do Rosji, na wygnanie do Kostromy. Dopiero w 1865 r. Rosja pozwoliła Wielkiemu Szejkowi odwiedzić Mekkę. Kilka miesięcy później w 1866 r. wielki obrońca Kaukazu zmarł w Medynie. Po uchwyceniu Szamila Rosjanie kontynuowali swoje okrucieństwa w Dagestanie, którego zdesperowani mieszkańcy w 1877 r. zbuntowali się i wypędzili najeźdźców. Rosjanie powrócili w 1879 r. Okradali wioski, zabijali ich mieszkańców, hańbili kobiety i dziewczyny, tysiące rodzin wywieziono do Rosji i na Syberię. W ostatnich czasach rosyjski despotyzm nie miał granic. Pod pretekstem walki z jednostkami rebeliantów, rosyjski rząd zwrócił się przeciwko ludności cywilnej, stosując masowe deportacje. Po wojnie rosyjsko-japońskiej mieszkańcy Dagestanu próbowali wysyłać posłów do I Dumy. Pomimo faktu, że liczba ludności w Dagestanie osiągała milion, ledwo udało im się wysłać tylko jednego posła. Prasa nigdy nie mogła przekazać prawdy o wydarzeniach w moim nieszczęśliwym kraju. Rosjanie zgodzili się na następujące ustępstwa w odniesieniu do narodów Dagestanu: 1) Wolność religii – społeczność muzułmańska w Dagestanie powinna być prowadzona przez jednego Gadi i jego czterech pomocników, którzy zostali wybrani przez naród. 2) Rosja nie powinna ingerować w sprawy religijne narodów Dagestanu, gdzie imamowie i szejkowie powinni mieć pełną swobodę w wykonywaniu swoich obowiązków. 3) Mieszkańcy Dagestanu posiadają swobodę w podejmowaniu pielgrzymki do Mekki, odwiedzaniu Turcji, Arabii i krajów zagranicznych w celu ukończenia edukacji. 4) Mieszkańcy Dagestanu płacą jako podatek kwotę równą dwóm frankom rocznie na każdą rodzinę. 5) Zgodnie z dawnymi tradycjami kraju noszenie broni nie jest zakazane.
PW46 .indb 391
2013-01-05 14:46:07
392
Georges Mamoulia
6) Z wyjątkiem wielkich miast, urzędnicy są wybierani z lokalnej społeczności. 7) Mieszkańcy Dagestanu są zwolnieni z odbywania obowiązkowej służby wojskowej. Rosja nie spełniła prawie żadnego z tych paragrafów, bowiem Dagestan był ciągle objęty stanem wyjątkowym. Rosja zawsze wysyła do nas skorumpowanych urzędników, którzy myślą tylko o tym, jak się wzbogacić kosztem ludzi. Rosyjscy urzędnicy przyjeżdżający do kraju w stanie skrajnego ubóstwa, opuszczają go gromadząc całą fortunę. Najbardziej sprawiedliwe i najbardziej podstawowe zarzuty, nawet nie są wysłuchiwane. Ich autorzy są aresztowani lub wysyłani na Syberię. Nasze ziemie zostały podzielone na sekcje i rozdzielone pomiędzy Kozaków i kolonistów moskiewskich, zmuszając rdzennych mieszkańców do emigracji. Rosjanie utrudniają odbycie Hadża, co jest obowiązkiem każdego muzułmanina, lub wymagają od tych, którzy udają się do Mekki, zatrzymywania się w Konstantynopolu. Pielgrzymów przebywających w Konstantynopolu, surowo karano lub wysyłano na Syberię. Rosja nie pozwala nam na naukę języka ojczystego. Chodzi o zakaz publikacji książek i gazet. W skrócie, rząd rosyjski opóźnia nasz narodowy i kulturalny rozwój przez szereg przypadkowych aktów, systematycznie niszcząc nasze społeczeństwo. Na tej podstawie, a także biorąc pod uwagę trudną sytuację istniejącą w kraju, czego jedyną przyczyną jest moskiewska administracja, naród Dagestanu zwraca się do cywilizowanego świata z prośbą o wyzwolenie go w całości od tej niszczycielskiej władzy. Compte rendu de la IIIme Conférence des Nationalités réunie à Lausanne 27–29 juin 1916. Publié par l’Office centrale de l’Union des Nationalités, Lausanne, 1917, s. 97–99, oryg. w j. francuskim.
Nr 4
29 czerwca 1916 r. – Deklaracja, przeczytana przez Ahmed Beja Kapłana-Zadego, przedstawiciela Kumyków (Dagestan), podczas III Zjazdu Unii Narodów w Lozannie Całkowicie zgadzam się ze wszystkim, co zostało powiedziane przez moich kolegów, co dotyczyło losów narodów Rosji. Mówiąc o nieszczęściach narodów,
PW46 .indb 392
2013-01-05 14:46:07
Rosyjskie ludobójstwo narodów Północnego Kaukazu (1914–1918)
393
do których przynależę, jest niemożliwe odróżniać je od innych muzułmańskich narodów żyjących obecnie w Rosji, ponieważ rosyjska polityka wobec muzułmanów była w zasadzie taka sama przez ponad cztery wieki. Zmieniała się tylko pod wpływem potrzeby. Narody i rządy muzułmanów zniewolonych przez Rosję pierwotnie obejmowały Kazań, Syberię, następnie – Kaukaz. Po zniszczeniu gruzińskiego królestwa, założonego dwa tysiące lat temu, Rosja stopniowo zajęła chanaty Karabachski, Szirwański i Nachiczewańsk, które były wasalami Persji. Narody Kaukazu, Czeczeni, Kumycy i inni, którzy walczyli przez wieki o swoją niepodległość, także w końcu zostali podbici. Wreszcie słynne chanaty Chiwa, Buchara i Kokand zostały w pełni włączone do imperium w ciągu ostatnich trzydziestu lat. Zgodnie z dziejami Rosji, wspomniane podboje przeprowadzono w następujący sposób: Wysyłano emisariuszy do prowokowania, przy pomocy złota, zamieszek w kraju, głównie poprzez osiągniecie rozdarcia pomiędzy arystokracją a narodem tak, aby uniemożliwić jakiekolwiek opór wobec obcej inwazji. Następnie, korzystając z zamieszek wywołanych w taki sposób, wysyłano armie okupacyjne. Dochodziło do zdetronizowania suwerena i wymiany go na rosyjskiego gubernatora, wreszcie przekształcenia księstwa w województwo, co było równoczesnym procesem. Ale to nie było wszystko. W sposób mozolny stosowano praktykę asymilacji. Mieszkańcy kraju byli brutalnie zmuszeni do przyjęcia języka rosyjskiego, instytucji i religii. W XVI i XVII w., arystokracja podbitych krajów musiała przyjąć prawosławie pod groźbą konfiskaty ich mienia. Dlatego też, w naszych czasach, trzecia cześć rosyjskiej arystokracji, będąc prawosławna, posiada nazwiska muzułmańskie. Po podporządkowaniu arystokracji, cały naród przy pomocy różnego rodzaju tortur, stopniowo był zmuszony do chrystianizacji. Nawet w czasie zwołania Dumy, konstytucyjny rząd Rosji uniemożliwiał mieszkańcom kilkuset wiosek powrót do religii swoich przodków. Kilku przywódców zesłano na Syberię, co zdarza się teraz co dzień. Pomimo faktu, że dowodów masowego przymusowego nawracania na chrześcijaństwo nie było w ciągu ostatnich pięćdziesięciu lat, jednak represji nigdy nie zaprzestano. Znaczna część ziemi została skonfiskowana, by być rozdana osadnikom rosyjskim przybyłym z innych prowincji. Właśnie w ten sposób, w miejscu zamieszkania ludności muzułmańskiej, deportowanej przymusowo do Turcji, zostały stworzone rosyjskie wioski. W ten sposób większość wiejskich terenów Północnego Kaukazu jest w rękach Rosjan. Mam zaszczyt zwrócić Państwa szczególną uwagę na los mieszkańców wybrzeża kaukaskiego, którzy przez dziesiątki lat, a nawet do dziś, na wszelkie sposoby są zmuszani do przenoszenia się do Turcji. Ci nieszczęśni, pozostawiają swój kraj w stanie nieopisanej biedy, bo całe ich mienie skonfiskowane zostało przez Rosjan.
PW46 .indb 393
2013-01-05 14:46:07
394
Georges Mamoulia
To wszystko, co Państwu chciałem powiedzieć. Na zakończenie, w imieniu moich rodaków z Kaukazu, zwracam się do szanownego zgromadzenia, aby wykorzystało swoje wpływy, aby złagodzić los tej biednej ludności. Compte rendu de la IIIme Conférence des Nationalités réunie à Lausanne 27–29 juin 1916. Publié par l’Office centrale de l’Union des Nationalités, Lausanne, 1917, s. 156–157, oryg. w j. francuskim.
Nr 5
Raport Uzden Hadżi-Murad Gasawatta „O pozbawieniu praw górali Północnego Kaukazu”, przekazany przez niego w lipcu 1916 roku w Konstantynopolu przedstawicielowi Ministerstwa Spraw Zagranicznych Imprerium Niemiec i Austrii Po długich i krwawych bitwach w latach 1795–1859 los sprawił, że górale Kaukazu musieli złożyć broń poddając się rosyjskiej przemocy. Ponad 60 lat walczyli górale o swoją niepodległość, tracąc w tej nierównej walce połowę męskiej ludności. Turcja i Francja protestowały, jednak protesty te pozostały jedynie protestami, a los Kaukazu został przesądzony przez zatrzymanie w niewoli w 1859 r., w mieście Gunib wspaniałego Szamila – Imama kaukaskich muzułmanów. Rosja zdobyła Kaukaz zdewastowany, ponieważ górale walczyli do ostatniego. Ledwie zabrzmiał ostatni strzał pokonanego Kaukazu, gdy Rosjanie rozpoczęli już swoją politykę rusyfikacji. Wobec energicznego oporu, Rosja rozpoczęła własną grę z obcymi dla niej narodami. Obiecując wiele, nie spełniała niczego. Od samego początku polityka ta się nie powiodła. Upewniwszy się, że górale nie są w stanie stawić zbrojnego oporu, Rosja zadecydowała z determinacją iść do przodu. Rosjanie mają własną narodową sztukę władzy – niesprawiedliwość i przemoc w polityce. Ten rodzaj sztuki rosyjskiego rządu nadal dominuje na Kaukazie. W celu wzmocnienia swojej pozycji w kraju, Rosjanie odbierają ziemię od górali, wręczając ją Kozakom, chłopom oraz wszelkiego rodzaju przestępcom, wcześniej zesłanym na Kaukaz. W tym samym czasie, nie ograniczając się tylko do nabycia ziemi, Rosja również zmusiła część górali do opuszczenia Kaukazu. Tak więc, w latach 1860–1900, do Turcji wygnano około dwóch milionów ludzi, z których połowa zmarła w drodze, w wyniku głodu i nadużyć urzędników rosyjskich. Od momentu podboju narodów Kaukazu, górale nigdy nie cieszyli się z praw zagwarantowanych im przez rosyjskie ustawy, ponieważ przez większość tego czasu na Kaukazie dominował stan wojenny i kraj ten był rządzony przez pełnych
PW46 .indb 394
2013-01-05 14:46:07
Rosyjskie ludobójstwo narodów Północnego Kaukazu (1914–1918)
395
przemocy skorumpowanych urzędników. Dopiero od niedawna została zniesiona kara cielesna, której już od dłuższego czasu nie stosowano wobec rosyjskich chłopów. Jak wyraźnie niesprawiedliwy jest ustanowiony tam system prawny wynika z faktu, że z usług prawników mogą korzystać tylko Kozacy i chłopi, ale nie górale. Stan wojenny istnieje tylko dla miejscowych narodów Kaukazu. Nawet w okresie wprowadzenia konstytucji i Dumy, muzułmanie kaukascy nie otrzymali swoich praw. Z sześciomilionowej ludności muzułmańskiej na Kaukazie został wybrany tylko jeden poseł, który został wyznaczony przez rząd rosyjski. Trudno uwierzyć jak brutalnie działają nawet dzisiaj Rosjanie na Kaukazie i z jaką bezczelnością i pogardą mówią w tym samym czasie o humanitarnym zarządzaniu! Aby łatwiej rozprawić się z górskimi narodami, Rosja zdecydowała się najpierw zniszczyć je ekonomicznie, stopniowo zajmując w tym celu naszą najlepszą ziemię. 20 lat temu górskie narody jeszcze posiadały stada. Dziś należy to już do przeszłości. Ziemie usytuowane wokół naszych miast na Północnym Kaukazie, wcześniej należące do narodów górskich, dziś w połowie są zabrane i przekazane przez rząd Kozakom i chłopom rosyjskim. Narody górskie energicznie protestowały przeciwko tej przemocy. Rosjanie w odpowiedzi stosowali swoje ulubione okrucieństwa – zniszczenia, wygnania i szubienicę – w Kubańskiej, Terekskiej i Dagestańskiej prowincji. Tak więc, w latach 1870 i 1880, zostały zgładzone tysiące ludzi i rodzin. Obecnie bezpośrednie wieszanie już nie jest stosowane. Zamiast tego Rosja wykorzystuje inne środki, najstraszniejszym z nich jest tak zwana „egzekucja”. Egzekucje wyróżniają się szczególnym okrucieństwem, które często stanowią tylko pretekst wykorzystywany przez rząd. Jeśli, na przykład w wyniku słabego urodzaju, mieszkańcy nie są w stanie w pełni opłacić podatków, podejmuje się konfiskaty poprzez egzekucje. Albo jeśli, powiedzmy zdarza się kradzież na terenach odległych o tysiące mil od wiosek górskich, zaś ślady złodzieja znajdą się gdziekolwiek, w tym przypadku całe terytorium poddawane jest egzekucji za pomocą kompanii żołnierzy i kozaków. Żołnierze ci wykazują się różnego rodzaju przemocą i brutalnością. Każdy opór jest tłumiony przez wyrok śmierci. Szczególnym okrucieństwem wyróżniały się wyprawy rządowe, wysyłane w celu karnym na Kaukaz Północny w latach 1907–1911. Na dowódców tych wypraw zostały mianowane szczególnie okrutne osoby, takie jak Werbitski, Filippow, Wesełowski itp. Nadal nie jest wiadomy cel tych wypraw. Pod pretekstem poszukiwania ukrytej broni przeszukano wszystkie domy górali, podczas gdy Kozacy i żołnierze zabierali wszystko co im się podobało. Rząd zdecydował się sterroryzować wszystkich górali, zapewniając w tym celu przywódcom ekspedycji wszystkie uprawnienia jakich chcieli. Doprowadziło to do tego, że przywódca Kozaków zorganizował na stepie polowanie na ludzi, nakazując Kozakom karać niewinne ofiary biczem. Wielu górali zginęło w imię honoru swojej rodziny. Wielu wciąż umiera w rosyjskich więzieniach. Przywódcy
PW46 .indb 395
2013-01-05 14:46:08
396
Georges Mamoulia
Werbitski i Filippow nakazali biczować ludzi, a w przypadku oporu po prostu strzelać do każdego, kto nie jest Rosjaninem, a po godzinie 19:00 znajduje się na ulicy lub na stepie. Dlatego zabito wielu górali w rejonach Terek i Dagestanu. Na szefów okręgów zostali powołani i powołuje się osoby wojskowe, znane z okrucieństwa. Pułkownicy Mitnik i Dobrowolski zastrzelili ludzi osobiście, mówiąc w ten sposób: „To interesujące zobaczyć, jak umierają te zwierzęta-górale, którzy nas nienawidzą”. Dużo okrucieństwa i przemocy zostało popełnione podczas wypraw do Dagestanu, Czeczenii, Inguszetii, Kumycji, Osetii i innych rejonów. Trudno w to uwierzyć, ale jest to, niestety, fakt powtarzający się do dziś. Górale płacą rządowi rosyjskiemu bardzo wysokie podatki. W szczególności, tak zwane bezpośrednie, pośrednie, dodatkowe, awaryjne i podatki karne. W dodatku do tych podatków trzeba dopłacać pieniądze dla szkół i szpitali, chociaż nic z tego Rosja jeszcze nie wydała na potrzeby górali. Wszelka inicjatywa pochodząca od samych górali i mająca na celu poprawę naszej sytuacji, napotyka na przeszkodę nie do pokonania ze strony rządu, a sami inicjatorzy zostają objęci nadzorem policji. Rosja zawsze była wrogiem naszego narodu, naszej kultury i naszej egzystencji, prowadząc od daty podboju Kaukazu zaciętą walkę przeciwko nam. Jeszcze w 1790 r., przed podbojem Kaukazu, był zauważalny intensywny rozwój kulturalny. Mieliśmy przemysł, handel, czasopisma, bogatą literaturę i muzykę. Było wiele organizacji charytatywnych i stowarzyszeń kredytowych. W skrócie, Kaukaz był odrębnym, niezależnym kulturalnym regionem. Rosja wszystko to zniszczyła. Na Północnym Kaukazie zostały zakazane gry, tradycyjna muzyka i pieśni. Wykonawcy zostali pozbawieni instrumentów muzycznych, a sami wrzuceni do surowych lochów. Dziewczętom, śpiewającym lub grającym na jakimś instrumencie, obcięto warkocze, a ich rodzice zostali ukarani. Wszystko to działo się regularnie, od podboju Kaukazu do 1900 r. Trwa to do dziś. Taką przerażającą dominację i takie upokorzenie musi znosić cały Kaukaz Północny. Trudno uwierzyć, że jakikolwiek naród może być poddany takiemu brutalnemu i cynicznemu traktowaniu. Traktowaniu, które nierozerwalnie związane jest z nazwą „Rosja”. Ściganie naszych kapłanów przyjęło wymiary bezprecedensowe, a rozpoczęło się to od dnia, gdy Rosja objęła swoją władzę na Kaukazie. Wystarczy, że któryś z mułów zdobędzie sympatię mieszkańców jakiejś wioski, jest natychmiast usuwany z tego miejsca. Jeżeli pod wpływem duchownego znajduje się cały powiat, to jest on uważany za niebezpieczną osobę i wysyłany na Syberię. Wielu szanownych mułów i innych znanych osobowości tragicznie zmarło w więzieniu. W taki sposób zmarł na okrutnym zesłaniu założyciel „Tarikatu”, słynny Dagestańczyk Kunta Hadżi. Ten sam los podzielił w przeszłości, w 1915 r., 115-letni starzec Batal Hadżi. Każdy duchowny, który studiował w Turcji, Egipcie lub w jakimkolwiek innym kraju, nie jest w stanie powrócić do Rosji. Rosja
PW46 .indb 396
2013-01-05 14:46:08
Rosyjskie ludobójstwo narodów Północnego Kaukazu (1914–1918)
397
chce poprzez represje i przemoc zniszczyć wszystkie wrogo nastawione do niej plemiona Kaukazu Północnego. Obecnie Rosjanom udało się poradzić sobie z wieloma rzeczami, jednak nadal nie udało się zniszczyć i zabić naszej narodowej świadomości. Ale czy my górale możemy utrzymać się w takich warunkach przez dłuższy czas? Oczywiście, że nie! Jeśli Europa nie zwróci na nas uwagi, Rosja zniszczy nas w ciągu pół wieku. Góralom są znane rosyjskie zamiary i dlatego odczuwają wobec nich dużą nienawiść, gotowi są ich zaatakować przy każdej okazji. W 1877 r., podczas wojny rosyjsko-tureckiej, przeciwko Rosjanom zbuntowały się Dagestan i Czeczenia. Na czele buntu stał utalentowany Czeczen Albako Hadżi Gazawad. Deklarując niepodległość Kaukazu wystąpił on przeciw Rosjanom. Górale wyrządzili Rosjanom ogromne szkody, jednocząc tym samym na Kaukazie armię z 70 000 osób. Walka górali trwała jeszcze przez długi czas po zakończeniu wojny rosyjsko-tureckiej. Rosja zdewastowała cały Dagestan i Czeczenię. Setki mężczyzn zostało powieszonych, a tysiące – deportowanych. Jednakże na kongresie w Berlinie o nas nie powiedziano ani słowa. Ani Turcja, ani Europa, nie wystąpiły w naszej obronie, co pozwoliło Rosji zachowywać się tak, jak sama zechciała. Wspomniane konsekwencje są wciąż zbyt świeże w pamięci narodów górskich, aby powtórzyć taki bunt bez wystarczającej ilości broni i znacznego wsparcia zagranicznego. Jeśli armia turecka będzie w stanie zniszczyć Rosjan i zająć Kaukaz, w tym przypadku cała ludność kaukaska, jak jeden mąż, dołączy do tureckiej armii, aby przeciąć w ten sposób Rosjanom drogę odwrotu. Pragnienie uzyskania niezależności nie tylko u nas nie umarło, ale stało się jeszcze silniejsze. Bo my górale, przekonani jesteśmy, że fale wielkiej wojny europejskiej dojdą też do nas, a my wtedy wraz z tureckimi żołnierzami – naszymi wyzwolicielami i obrońcami wszystkich drogich islamowi muzułmanów – będziemy musieli przelać naszą krew za niezależność i godność trzech milionów ludzi gór. O tym, jak walczą o wolność górali – opowiada historia. Jednak my czekamy tylko na Turków i broń. Jeśli wojna nie dotrze do nas, w tym przypadku górale skazani są na cichą obserwację wydarzeń. Ta wojna nie przejdzie niezauważona przez nas, bo jesteśmy gotowi w każdej chwili walczyć o naszą wolność. Jeśli odpowiedni moment nie nastanie, pomimo tego, barbarzyńskiej Rosji nie uda się nas zniszczyć i zniewolić w sposób przez Europę niezauważalny. W czasie wojny setki ludzi politycznie podejrzanych zesłano na Syberię, a na miejscu – prześladowano przez rząd rosyjski. Niezależnie od tego w jaki sposób skończy się ta wojna, z naszym udziałem lub bez niego, my górale błagamy Wielkie Centralne Mocarstwa, aby chronić nas przed całkowitym zniszczeniem i uwolnić z rosyjskiego jarzma. My, górale, prosimy, aby nasza sprawa została przedyskutowana na najbliższym europejskim kongresie pokojowym. Prosimy aby pozwolono nam przedstawić
PW46.indb 397
2013-01-05 14:46:08
398
Georges Mamoulia
nasze potrzeby, nasze skargi i sugestie. Mamy własną historię i kulturę i żyjemy w bogatszej części świata. Nasze życzenia w wyraźniejszy sposób przedstawimy na kolejnym kongresie pokojowym. My górale, w całości jak wszyscy mieszkańcy Kaukazu, wierzymy i mamy nadzieję na naszą jak najlepszą przyszłość narodową i wiemy, że nasz los zależy od mocarstw centralnych. Za pomoc, którą okażą nam mocarstwa centralne, otrzymają skarb naszej bogatej ziemi, którą przekażemy do dyspozycji naszych wyzwolicieli. „Über die rechtlose Lage der Bergvölker des Nord-Kaukasus”, von Usden Chadschi-Murat Gasawatt. K. und K. Militärbevollmächtiger in Konstantionopel an das Auswärtige Amt in Oesterreich, Zu Mb. Nr. 1370 von 1960. HHSt.A, PA, I 947 Krieg 21 k Türkei: Georgisch-grusinischer Aufstand im Kaukasus 1914–18, Fol. 126–131, oryg. w j. niemieckim. (Artykuł i dokumenty z j. rosyjskiego przełożyła Hijran Aliyeva)
PRZEGLĄD WSCHODNI
PW46.indb 398
2013-01-05 14:46:08
Przegląd Wschodni, t. XII, z. 2 (46), s. 399–412, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2012
Bolesław Szostakowicz
Irkuck Laureat Nagrody Przeglądu Wschodniego 2010
Historia „polsko-syberyjska” jako przedmiot badań naukowych w końcu pierwszej dekady xxi w.
N
ależy zauważyć, że nie przypadkowo niniejsza praca została napisana przez historyka z Irkucka. Od samego bowiem początku Uniwersytet Narodowy w Irkucku (ISU) jest ośrodkiem badawczym zajmującym się tematyką polsko-syberyjską. Nawet w odległym roku 1920 Fiedor Kudriavtsev, w tym czasie jeszcze magister historii na uniwersytecie Irgosuna (tak nazywano drugi uniwersytet na Syberii), później profesor, dokonał na podstawie źródeł z Archiwum Gubernialnego w Irkucku pierwszych badań naukowych z zakresu omawianych tu zagadnień dotyczących udziału polskich emigrantów politycznych w budowie kolei przebiegającej wokół Bajkału . Następnie, podobne w pewnym stopniu badania prowadził docent ISU Semen Kowal. Rozwinął własną koncepcję historii polsko-syberyjskiej, krańcowo tendencyjną – właściwą dla epoki ideologii marksistowskiej. W centrum tematu określanego mianem „historia Polaków na Syberii” postawił walkę Polaków z politycznym systemem rosyjskiego samowładztwa oraz przejawy rosyjsko-polskiego ruchu rewolucyjnego . W końcu, na tej samej uczelni, pojawił się autor niniejszego eseju jako następca prof. Kudryavtseva. Zob. Б.С. Ш о с т а к о в и ч, Исследование Ф.А. Кудрявцева по истории Кругобайкальского восстания 1866 г.: его характер и судьба, [w:] Сибирь: вехи истории: тез. докл. и сообщ. науч. конф., посвящ. 100-летию со дня рождения проф. Ф.А. Кудрявцева, Иркутск 1999, s. 22–25. To zagadnienie jest przedmiotem rozważań w artykule: Б.С. Ш о с т а к о в и ч, К 140-летию Кругобайкальского восстания польских политссыльных: современные итоги и перспективы его изучения и увековечения, [w:] Актуальные вопросы истории ссылки участников Январского польского восстания 1863–1864 гг. Материалы Международной научной конференции, Иркутск 2008, s. 102–112.
PW46 .indb 399
2013-01-05 14:46:08
400
Bolesław Szostakowicz
Na początku lat 70. na Uniwersytecie w Irkucku zaczęło ukazywać się czasopismo naukowe dotyczące historii emigracji politycznej (redaktor prof. Shcherbakov). Wśród różnych prac, regularnie publikowano artykuły naukowe o różnorodnych aspektach historii wygnania na Syberię uczestników walk narodowo-wyzwoleńczych z terenów dawnej Rzeczypospolitej. Większość artykułów wyszła spod pióra autora niniejszego eseju . To wydawnictwo, ukazujące się do dzisiaj, na większą skalę obejmuje problemowo-tematyczną całość historycznego zakresu typów i form wygnania na Syberię, w tym tradycyjne uwzględnienie regionu zauralskiego jako miejsca praktycznej realizacji rosyjskiej polityki więziennej. W tym kontekście znalazł również stałe miejsce wątek polsko-syberyjski . Stopniowo nagromadzone przeze mnie wyniki badań dotyczących zagadnień polskosyberyjskich, pozwoliły na istotne wykroczenie poza moje pierwotne założenia tematu. Stawało się to etapami. Już podczas pracy nad doktoratem o Polakach na Syberii w ostatnim trzydziestoleciu XIX w. stała się problemem kwestia kilku różniących się od siebie pokoleń oraz początkowych etapów przybycia na Syberię osób pochodzenia polskiego (z Rzeczypospolitej). W tym pierwszym badaniu starałem się w miarę możliwości zidentyfikować kolejne polskie partie zesłańców, pogrupować i usystematyzować każdą z nich, ukazać ich specyfikę, ustalić zasadniczą metodologię badawczą na przyszłość, wszystko w celu przeprowadzenia głębszego i bardziej kompleksowego badania. Istotnym etapem w zrozumieniu tematu było historiograficzne studium, które napisałem w połowie lat 80. Była to pierwsza praca poświęcona historiografii tego zagadnienia. W końcowym wniosku, dotyczącym analizy literatury z zakresu historii polsko-syberyjskiej (która w tamtych czasach była ograniczona wyłącznie do historii politycznego wygnania na Syberię uczestników polskiego ruchu wyzwoleńczego), odnotowałem jako „już całkiem oczywistą” „konieczność przeprowadzenia całościowych, bardziej szczegółowych i systematycznych badań źródłowych odnośnie do całego szeregu problemów oraz kluczowych zagadnień tego tematu”. Wśród tych ostatnich zostały wymienione: „naukowo uzasadnione ustalenie liczby, społecznego i zawodowego składu, statusu prawnego i rozmieszczenia polskich emigrantów politycznych w różnych częściach Syberii w różnych okresach ich pobytu”. Celem stało się „wyjaśnienie aktualnej W latach 1973–1991 wydano 12 tomów zbioru Ссыльные революционеры в Сибири (XIX в. –февраль 1917 г.), gdzie ukazywały się wspomniane publikacje. Od 2000 r. prace kontynuowano w nowej formie, pod tytułem Сибирская ссылка, począwszy od numeru 1 (13). Obecnie ukazały się 4 tomy tego wydania, w których również jest przedstawiona polsko-syberyjska tematyka historyczna. Б.С. Ш о с т а к о в и ч, Поляки в Сибири в 1870–1890-е годы: (Из истории русско-польских отношений в XIX веке), dysertacja doktorska, Иркутский государственный университет, Иркутск 1974, 43 s.
PW46 .indb 400
2013-01-05 14:46:09
Historia „polsko-syberyjska”
401
formy i zakresu wpływu Polaków na wygnaniu na gospodarkę, życie społeczne i kulturalne na Syberii” . Do tej pory jeszcze wiele z zakreślonych celów nie zostało zrealizowanych. Trzeba stwierdzić z żalem, że ani przed, ani po mojej wspomnianej pracy, nikt z naukowców nie zainteresował się historiografią tego tematu. W dalszej części pracy pragnę wyrazić moją hipotezę na temat przyczyn tego zjawiska. Milowym kamieniem na drodze w zrozumieniu naukowego zagadnienia polsko-syberyjskich relacji były dyskusje, które odbyły się w latach 90. XX w., podczas przygotowania, a następnie obrony mojej pracy doktorskiej. Prawdopodobnie na żadnym z poprzednich etapów badawczych nie zostały z taką szczerością ukazane sprzeczności stosunku uczonych do tej problematyki, również ich reakcje na opracowaną i zaproponowaną przez autora, w formie pracy doktorskiej, koncepcję historii polsko-syberyjskiej jako przedmiotu badań. Przedstawiłem Radzie Naukowej, zajmującej się obroną prac doktorskich na Uniwersytecie w Irkucku, szczegółowy naukowo-badawczy raport (w celu weryfikacji i oceny), zawierający koncepcję istoty „historii polsko-syberyjskiej”, opartej o wyniki wieloletnich żmudnych badań przeprowadzonych przez autora, jako struktury złożonej z różnorodnych „węzłów” tematycznych. Wśród nich, wraz z już opracowanymi w większym lub mniejszym stopniu, po raz pierwszy zostały zidentyfikowane, opisane i przedstawione całkowicie nowe – dotąd szczegółowo nie analizowane i wymagające systemowych interdyscyplinarnych badań. Niestety większość ówczesnej Rady Naukowej wykazała konserwatywne podejście i zignorowała innowacyjność stanowiska zaprezentowanego w raporcie i doktoracie. Z całkowitą niezgodą Rady spotkało się stwierdzenie o określonych aspektach międzyetnicznych, charakterze międzynarodowym w problematyce polsko-syberyjskiej historii. Ostatecznie w Moskwie, wśród polonistów z Instytutu Słowianoznastwa Rosyjskiej Akademii Nauk, praca znalazła bezpośrednią i zdecydowaną akceptację. Tam odbyła się obrona pracy doktorskiej, która uzyskała jednomyślną zgodę i najwyższe wyróżnienie . W tym kontekście konieczne jest podkreślenie, że obrona tej pracy, według formalno-stereotypowego postrzegania problematyki jako „wyłącznie historii syberyjskiej” (czyli jakby „należącej” do wewnętrznej, regionalnej sfery narodowej historii), odbyła się w ramach specjalności historia powszechna. Tak więc na najwyższym poziomie ekspertów WAK, właściwie za sprawą dotkoranta udowodniono, obecność regionalnej historii narodowej Б.С. Ш о с т а к о в и ч, Историография политической ссылки поляков в Сибирь в XIX – начале XX века, [w:] Ссыльные революционеры..., Иркутск 1985, nr 9 , s . 3–23. Б.С. Ш о с т а к о в и ч, Узловые вопросы истории поляков в Сибири (конец XVIII – конец XIX в.), rozprawa habilitacyjna (дис. д-ра ист. наук), РАН. Ин-т славяноведения и балканистики 1997, 52 s.
PW46 .indb 401
2013-01-05 14:46:09
402
Bolesław Szostakowicz
w szerszym kontekście, wraz z całym kompleksem jej organicznie przynależnych składników, jednak w tym przypadku nie ograniczając ich do zwykłych lokalnych ram i zakresu lokalnych historycznych tematów i zagadnień. Wkrótce odtworzona tu naukowa debata w kwestii interpretacji polsko-syberyjskiej historii stała się punktem wyjścia do dalszego rozwoju w tym kierunku. Wyniki ostatnich badań zostały przedstawione przeze mnie w szeregu naukowych esejów analizujących temat w różnych jego aspektach . Na pierwszy rzut oka może się wydawać, że wiele prac w tym obszarze tematycznym, wraz z analizą problemów w nich zawartą, stało się wspólną własnością historiograficzną i najwyraźniej należy wzmiankę o nich wypełnić. W rzeczywistości miał miejsce wręcz odwrotny skutek. Ze względu na niski nakład wspomnianych prac, a zatem niewystarczająco szerokie ich rozpowszechnienie, a także nieprzezwyciężenie efektu bardzo trwałego, tradycjonalistycznego rozumienia tych zagadnień, moja koncepcja badań historii polsko-syberyjskiej w bardzo jednak minimalnym stopniu jest akceptowana przez środowisko naukowe. Nadal aktualną jest promocja podstawowych zagadnień tej koncepcji, które w toku dalszych badań są z kolei naturalnie uzupełniane nowym materiałem. Spróbujemy czytelnikom pokazać skonsolidowany przegląd głównych cech i właściwości tego problemu, stanowiącego istotę treści historii polsko-syberyjskiej. Definicja tej ostatniej jest oparta na podsumowaniu najnowszych wyników badań. Długa historia stałej polskiej obecności w znacznej transuralskiej części państwa rosyjskiego, tradycyjnie nazywana „Dzieje Polaków na Syberii”, pozostaje niewystarczająco głęboko i dokładnie zbadana i jeszcze mniej spopularyzowana. Przez długi czas problematyka ta występowała w literaturze historycznej jako zjawisko marginalne w historii Syberii. Jednak obecne polityczne i ideologiczne zmiany w Rosji, w tym i na Syberii, zachęcają do nowego spojrzenia na wiele tematów historycznych, które niedawno wydawały się jeszcze niepodważalnymi, lub „nietykalnymi”. W tym kontekście, jednym z problemów godnych uwagi w nowym rozumieniu historii Syberii jest jej polski element. Dogłębna analiza polskiego przedmiotu badań naukowych na przełomie XX i XXI w. wskazuje, że jest to temat złożony, różnorodny społeczno-kulturowy historyczny proces. Stąd logiczny wniosek, że przyszły rozwój tego złożonego Zob.: Б.С. Ш о с т а к о в и ч, «Сибирско-польская» история и современный взгляд на ее содержание, задачи изучения и популяризации, [w:] Сибирско-польская история и современность: актуальные вопросы: сб. материалов междунар.науч. конф., Иркутск 2001, s. 28–36; i d e m: Международные аспекты истории поляков в Сибири как исследовательская проблема: (на примерах из эпохи до рубежа XVI11—XIX вв.), [w:] Восточно-сибирский регионализм: социокультурный, экономи-ческий, политический и международный аспекты: материалы междунар. науч. конф., red. Г.Н. Новиков, Иркутск 2001, s. 63–70.
PW46 .indb 402
2013-01-05 14:46:09
Historia „polsko-syberyjska”
403
obszaru tematycznego jest określany przez systemowe, ukierunkowane programy badań naukowych na poziomie interdyscyplinarnym. Zagadnienie „historii Polaków na Syberii” jest zjawiskiem rozległym, zróżnicowanym i złożonym, różniącym się od stworzonego i utrzymywanego do ostatniej chwili tradycyjnego i niestety bardzo powierzchownego postrzegania. Wystarczy zauważyć, że wraz z – najbardziej oczywistym i znanym – zesłaniem politycznym na Syberię mieszkańców z byłych ziem Rzeczypospolitej, równolegle, od XIX do początku XX w., rozwijają się co najmniej trzy lub cztery oddzielne procesy przenikania na Syberię ludzi, wspólnie nazywanych Polakami, lecz reprezentujących różne grupy. Rozumiemy przez to: dobrowolne przesiedlenia do regionu Zauralskiego przedstawicieli danej grupy (generalnie określanej jako Polacy) – z przyczyn ich religijnej, wojennej lub innej działalności, a także za sprawą interesów prywatnych. W ostatniej dekadzie XIX – pierwszej XX w. dodajemy do nich coraz większy przypływ dobrowolnej migracji zarobkowej do regionu Syberyjskiego. Wreszcie od końca XX w. uświadamiano sobie konieczność uwzględnienia przez naukowców kolejnego rozdziału, różniącego się i oddzielonego od wyżej wcześniej zidentyfikowanych: dziejów historii Polaków na Syberii w okresie porewolucyjnym, okresie sowieckim, w tym obejmującym erę stalinowskich deportacji do Gułagu. Jest oczywiste, że każdy z wyszczególnionych tu głównych elementów dotyczących historii polsko-syberyjskiej (posiadających jeden kierunek badań), w dalszej kolejności oznacza objęcie badaniem jego wewnętrznej zawartości, posiadającej wiele innych, bardziej szczegółowych fabuł i zagadnień. Nawet proste zestawienie ostatnich zajęłoby w tym artykule zbyt dużo miejsca. Jak już wspomniano, cel sam w sobie jest inny – pokazanie w miarę możliwości obiektywnej (w sensie nowoczesnej nauki), kompleksowej charakterystyki rzeczywistej polsko-syberyjskiej historii z ujawnieniem, obecnych do tej pory w poglądach, anachronizmów na ten temat i ich oceny, i wreszcie, określenie najbardziej istotnych zagadnień dla ich dalszego naukowego badania. Dość aktualna jest konieczność ponownego tworzenia najbardziej całościowego, systemowego obrazu istnienia i działalności imigrantów z Polski (Rzeczypospolitej) we wschodniej syberyjskiej części Rosji. Jednocześnie podkreślę niezwykłą wagę uniknięcia izolacji tego zagadnienia od ogólnego kontekstu historii tak rosyjskiej jak i polskiej. W ich ramach wymieniona historia stosunków polsko-syberyjskich rozumiana jest jako część integralna. Obiektywne połączenie wszystkich elementów bardzo skomplikowanego, sprzecznego związku, a czasami dość bolesnego procesu historycznego obecności Polaków na Syberii jest głównym zadaniem i – wyznajemy tutaj – główną trudnością w badaniu naukowym. Należy również pozbyć się przestarzałych ideologii, oportunistycznych i konceptualnych zakłóceń, wszelkiego rodzaju mitów i tabu,
PW46 .indb 403
2013-01-05 14:46:09
404
Bolesław Szostakowicz
które w dawnych czasach dosłownie zaśmiecały niniejszy temat. Znane są głęboko zakorzenione stereotypy wśród społeczeństwa rosyjskiego, a mianowicie: wszyscy Polacy na Syberii są wygnańcami politycznymi, a wyznanie rzymsko-katolickie w ogóle na Syberii jest wyłącznie polskie *. Wszystko, o czym była mowa, należy nie tylko do zainteresowań naukowych, ale jest również bardzo istotne dla równoległych działań edukacyjnych. Wydaje się, że w tym miejscu teoria naukowa i kulturalno-oświatowa praktyka edukacyjna powinny iść ze sobą w parze. Jednak nawet w wielu publikacjach naukowych historii polsko-syberyjskiej, tematyka ta nie jest rozpatrywana w pełnej skali. Często prezentację historii zastępuje się zestawem pewnych cech, albo czymś „autonomicznym”, aby uwypuklić jej fragmentaryczne aspekty. Także poza stosunkowo dobrze opracowanymi aspektami, można znaleźć i te, które nadal pozostają w sensie naukowym „białymi plamami”. Wszystkie wspomniane tendencje postrzegania historiograficznego tego zagadnienia prowadzą do wniosku o potrzebie gruntownego przeglądu i wprowadzenia istotnych zmian w interpretacji polsko-syberyjskiego tematu w ramach regionalnej syberyjskiej historii. Warto zauważyć, że badania naukowe już dawno osiągnęły nowy poziom. Stare, tradycjonalistyczne, losowo-sporadyczne i niesystematyczne działania wprowadzające do kontekstu historii Syberii odrębne personalia lub fragmenty wydarzeń, mniej lub bardziej dotyczące pobytu w regionie imigrantów z Polski10, zdecydowanie odchodzą do przeszłości, mogąc stanowić oznakę archaizmu w historiografii przedmiotu. Należy zauważyć, że w znacznym stopniu rozszerzeniu ulega zakres faktograficzny i materiałowy różnych aspektów przeszłości Syberii – gospodarczych, Wymienię tu jedynie dwa przykłady tego rodzaju „białych plam” w polsko-syberyjskiej historii. Dotąd szerzej nie został zbadany proces dobrowolnej emigracji chłopów na Syberię (głównie na przełomie XIX/XX w.), którego konieczność poznania autor wzmiankował jeszcze w swojej monografii (Б.С. Ш о с т а к о в и ч, История поляков в Сибири (XVIII—XIX вв.), Иркутск 1995, s. 127–133). A także szeroki, interdyscyplinarny problem specyfiki wzajemnych relacji między Polakami osiedlającymi się na Syberii, a ludnością miejscową znalazł dotąd tylko pewne niewielkie odbicie w niektórych pracach rosyjskich i polskich autorów, nieskoordynowanych w swych pracach ze sobą nad tym oryginalnym i wieloaspektowym zagadnieniem. Na ten temat zob.: Б.С. Ш о с т а к о в и ч, «Польско-сибирская» литература XVIII–XIX вв. – источник изучения стереотипов восприятия выходцами из региона исторической Речи Посполитой зауральской России и ее населения, [w:] Славянские языки и культуры: прошлое, настоящее и будущее. Материалы межд. научно-практич. конф., Иркутск 2006, s. 172–177. * Zob. S. L e o ń c z y k, Dobrowolne migracje chłopów z Królestwa Polskiego na Syberię na przełomie XIX i XX w. (do 1914 r.), „Przegląd Wschodni”, z. 44, Warszawa 2011, s. 733–761 [przypis redakcji]. 10 Właściwie w taki sposób przedstawiano ten problem jeszcze w wydanej w końcu lat 60. Historii Syberii, będącej do czasów obecnych najobszerniejszą pracą zbiorową na ten temat. Zob. История Сибири, t. 2–3: Наука 1968.
PW46 .indb 404
2013-01-05 14:46:09
Historia „polsko-syberyjska”
405
społecznych, politycznych, kulturalnych i naukowych. Należy też podkreślić, że w świetle obecnie rosnących problemów narodowościowych niezbędna jest wnikliwa analiza historycznego rozwoju stosunków rosyjsko-polskich w różnych regionach na Syberii. W tym przypadku problem jest postrzegany nie tylko w aspektach tradycyjnych, ale także pod względem rozwoju innej, zachodniosłowiańskiej mentalności w otaczającym środowisku lokalnym. Autor eseju widzi swoje zadanie w uzasadnieniu i przedstawieniu szeregu istotnych nowych kierunków i sposobów podejścia do badań naukowych oraz zrozumienia polsko-syberyjskiej problematyki. W szczególności, jego zdaniem, istotne są badania nad różnorodnymi długoterminowymi doświadczeniami (w okresie kilku stuleci), związanymi z trwałym współistnieniem i współdziałaniem na rozległych przestrzeniach Syberii przedstawicieli obcego etnicznego konglomeratu, ludzi z obszaru polskiego pogranicza i terenów należących do Europy wschodniej – byłej Rzeczypospolitej – z wieloetnicznym, wielokulturowym i wielowyznaniowym środowiskiem lokalnym, syberyjskim „społeczeństwem przyjmującym”. Nawet w samym sformułowaniu tej perspektywy badawczej niezbędne jest podkreślenie potrzeby zintegrowanego podejścia do badań w tym kierunku – na podstawie wspólnych syberyjskich programów badawczych (szerzej – rosyjskich), najlepiej we współpracy z polskimi naukowcami. Szczególnym aspektem tej problematyki badawczej jest jej własna atrybucja. Dla bezstronnej, obiektywnej analizy zagadnienia oczywiste jest, że to ostatnie zakłada całkowitą dokumentację pobytu i działalności na Syberii mniejszościowych grup etnicznych, pochodzących z obszarów dawnej Rzeczypospolitej, dziś posiadających – stosunkowo niedługą – tradycję własnej państwowości, określanych w rosyjskiej, ale czasami nawet w polskiej tradycji, uogólniająco jako: „Polacy na Syberii”. Zwracałem niejednokrotnie uwagę, że nie jest to zbyt odpowiednia formuła na oznaczenie przedmiotu badań naukowych11. Określe „Polacy na Syberii” mocno się „zakorzeniło” – i w literaturze naukowej i równolegle w mowie potocznej – co najmniej od czasu publikacji monografii polskiego badacza Michała Janika Historia Polaków na Syberii (Kraków 1928), która to stała się pracą klasyczną, jeśli nie brać pod uwagę wcześniejszej pracy Zygmunta Librowicza Polacy na Syberii (Kraków 1884)12. Wystarczająco długo i powszechnie definicja ta była postrzegana jako bardzo pojemna i obiektywnie odzwierciedlająca istotę zagadnienia polsko-syberyjskiego. Zob.: Б.С. Ш о с т а к о в и ч, К постановке задач изучения сибирских полоний историческом прошлом и насиоящем, [w:] Полонии в Сибири, в Росии, в мире: Проблемы изучения. Материалы международного научного симпозиума, Иркутск 2006, s. 35–38. 12 M. J a n i k, Dzieje Polaków na Syberii, Kraków 1928; Z. L i b r o w i c z, Polacy w Syberji, Kraków 1884. 11
PW46 .indb 405
2013-01-05 14:46:09
406
Bolesław Szostakowicz
Jednak przy obecnym poziomie naukowego i koncepcyjnego rozumienia rozwoju historii polsko-syberyjskiej staje się oczywistym, że powyższa definicja a priori „zamyka” całą zawartość tematu w ramach czysto autonomicznego, odrębnego elementu polskiego na historycznym terytorium Syberii. Tak więc, z zakresu przeglądu badań i analizy tematu nieuchronnie i całkowicie jest usunięty bardzo istony aspekt – niezbywalny, integralny i wielopłaszczyznowy element całego procesu rozwoju historycznego regionu uralsko-syberyjskiego w Rosji. Jednocześnie, do nie mniej istotnego zniekształcenia sensu złożonego charakteru omawianego problemu doprowadza nazwa etniczna „Polacy” – obejmująca całą masę ludzi przesiedlonych na Syberię z regionu dawnej Rzeczypospolitej. Zgodnie z tą interpretacją, przypisanie całości do „Polski” i ludności do „Polaków”, może być postrzegane tylko jako bardzo konwencjonalne. Należy to uznać za zjawisko masowej i bezkrytycznej percepcji definicji terminologicznych. Po wejściu w szerokie zastosowanie – jako nieco innowacyjna formuła odpowiadająca ówczesnemu poziomowi rozumienia zagadnienia badawczego – staje się zwykłym frazesem, posiadając oznaki jednostronności. W ścisłym naukowym rozumieniu specjalistów takie sformułowanie nie może być traktowane inaczej niż nie do końca poprawne i czymś zmotywowane. Biorąc pod uwagę specyfikę tematu, należy także określić przynajmniej główne tendencje pojawiające się w ostatnich czasach w jego badaniu. Autor podkreśla, że w tym miejscu nie zamierza przeprowadzać szerokiej kompleksowej analizy współczesnej historiografii tematu, która z pewnością potrzebuje całkowitego, oddzielnego, specjalnego i celowego przeglądu. W niniejszym artykule możemy tylko zwrócić uwagę, że po 15 latach od poprzedniego przeglądu historiografii zagadnienia13, zaszły bardzo istotne zmiany – zarówno pod względem ilościowym jak i jakościowym. Niektórzy współcześni specjaliści – tak rosyjscy, jak i polscy – w swoich badaniach pokazują całkiem dojrzałe, oryginalne podejście do różnych aspektów tego zagadnienia, sięgając do nowych warstw związanego z nim materiału faktograficznego. Nie mogąc wymienić wszystkich tych autorów, pozwolę sobie przynajmniej na wskazanie kilku najważniejszych, którzy zajmują się tym tematem. Należy zauważyć znacznie wyróżniającą się w ostatnich latach rolę nauki polskiej, na czele z jej niekwestionowanym liderem – prof. Wiktorią Śliwowską. Wśród kolegów prof. Śliwowskiej znajdują się Jan Trynkowski, Zbigniew Wójcik, Adam Kuczyński, Anna Brus, Barbara Jędrychowska, Edmund Niebielski, Franciszek Nowiński, Adam Kijas, Anna Milewska, Elżbieta Kamińska i inni, których w niniejszym artykule nie sposób wszystkich wymienić, a którzy dokonali i nadal wnoszą swój istotny wkład do rozwoju tego tematu. Wśród długiej listy już opublikowanych prac są dwa podstawowe słowniki (autorstwa W. Śliwowskiej i A. Kijasa), mono Zob.: История поляков в Сибири (XVI11—XIX вв.): учеб. пособие, Иркутск 1995, s. 4–11.
13
PW46 .indb 406
2013-01-05 14:46:09
Historia „polsko-syberyjska”
407
grafie dotyczące poszczególnych zagadnień tematu (W. Śliwowska, F. Nowiński, A. Kuczyński, itp.)14. Szczególne miejsce w dziedzinie historiografii zajmują opublikowane obrady z międzynarodowych konferencji naukowych poświęconych tej tematyce, które regularnie odbywają się w Polsce15. Niestety, intencje autora artykułu, będącego Przewodniczącym Komitetu Naukowego Kongresu Polaków w Rosji, mające na celu zorganizowanie regularnych przedruków wspomnianej literatury w przekładzie na język rosyjski w celu ułatwienia do niej dostępu, nie otrzymały organizacyjnego i finansowego wsparcia w sposób stały. Opublikowano po rosyjsku tylko jedną książkę – materiały z konferencji Sybir w historii i kulturze narodu polskiego (Wrocław 1998)16. W przeciwieństwie do swoich polskich kolegów, rosyjscy naukowcy w tym samym okresie, nie stworzyli własnych znaczących monografii obejmujących omawianą tematykę, nie mówiąc już o specjalnych słownikach i leksykonach. Te odczuwalne luki w krajowej historiografii na tym obszarze badawczym, częściowo rekompensują, wyróżniające się swoją liczbą, różne tematyczne publikacje materiałów pokonferencyjnych, które były organizowane w różnych regionach Syberii, zazwyczaj przez lokalne polonijne ośrodki kulturalne. Oczywiście, we wspomnianych zbiorach wyłoniła się za pomocą swoich oryginalnych prac nowa grupa, w pełni uformowanych lokalnych badaczy, zainteresowanych tym zagadnieniem – S. Mulina, R. Oplakanskaya, O. Polyanskaya, D. Karnaukhov, V. Khanevich, N. Leonchik, E. Semenov i inni17. Zdecydowana większość wymienionych autorów prowadzi konkretne, szczegółowe i tematyczne badania z szerokiego zakresu historii polsko-syberyjskiej. Nadal jednak nie ma prac uogólniających choćby część problemów, tym bardziej – kompleksowej systemowej analizy, jak wynikałoby to logicznie z niniejszego wywodu w tym artykule. W. Ś l i w o w s k a, Zesłańcy polscy w Imperium Rosyjskim w pierwszej połowie XIX wieku, Słownik biograficzny, Warszawa 1998; A. K i j a s, Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku, Słownik biograficzny, Warszawa–Poznań 2000; A. K u c z y ń s k i, Syberia: czterysta lat polskiej diaspory, Wrocław–Warszawa–Kraków, 1993; F. N o w i ń s k i, Polacy na Syberii Wschodniej. Zesłańcy polityczni w okresie międzypowstaniowym, Gdańsk 1995. 15 Syberia w historii i kulturze narodu polskiego. Uniwersytet Wrocławski i in., Wrocław 1998; Kościół katolicki na Syberii. Historia. Współczesność. Przyszłość, Wrocław 2002; Polacy w nauce, gospodarce i administracji na Syberii w XIX i na początku XX wieku., Wrocław 2007. 16 Сибирь в истории и культуре польского народа, (przekład z j. polskiego), Ладомир 2002. Polski oryginał – zob. przypis 16. 17 Przykładem bardzo udanych i wartościowych naukowo publikacji syberyjskich są: Сибирская Полония: прошлое, настоящее, будущее: материалы междунар. науч.-практ. конф.,Томск 1999; Сибирско-польская история и современность: актуальные вопросы: сб. материалов междунар. науч. конф., Иркутск 2001; Полония в Сибири: проблемы и перспективы развития: материалы междунар. науч. конф., Улан-Удэ 2003; Полонии в Сибири, в России и в мире: Проблемы изучения. Материалы международного научного симпозиума, Иркутск 2006. 14
PW46.indb 407
2013-01-05 14:46:09
408
Bolesław Szostakowicz
Nie wdając się w tym przypadku w specjalną analizę tego typu publikacji naukowych, zwróćmy uwagę na zwiększenie się ich liczby z powodu już wcześniej wspomnianych konferencji naukowych w dziedzinie dyskursu historycznego w regionach Syberii. Każda z tych konferencji, zainicjowana przez lokalne grupy entuzjastów i angażująca grupę profesjonalistów, miała swój własny program bez koordynacji i konsultacji z podobnymi spotkaniami naukowymi. Ostatecznie, wszystko o czym mowiłem wyżej nie mogło nie spowodować znacznego rozrostu i równocześnie znacznego rozproszenia nowych informacji naukowych w tym zakresie. Oba te czynniki, uzupełnione przez niski, co bardzo typowe, nakład publikacji pokonferencyjnych, doprowadziły do tego, że zawartość tych ostatnich – z wynikami najnowszych osiągnięć – była praktycznie niezauważona przez ogół rosyjskich historyków, w konsekwencji – nie uwzględniona we własnych szczegółowych badaniach naukowych. Warto podkreślić, iż oprócz już opisanego „głównego nurtu” we współczesnej krajowej historiografii, istnieje inny, wyraźnie „niepasujący” do pierwszego kontekstu, w swoim rodzaju „impasu”, który jest bezpośrednim przeciwieństwem pierwszego. Chodzi o szereg badań, zaprezentowanych przez naukowców, którzy lekceważą dotychczasową historiografię, zdobytą i zgromadzoną w czasie prowadzenia nowych badań. Nie trzeba chyba wyjaśniać, że dotrzymując takich niezmiennych zasad, można osiągnąć organiczną kombinację norm etycznych naukowych priorytetów w badaniach oraz zasad ciągłości myśli naukowej, co oznacza uwzględnienie dokonań swoich poprzedników i ich rozwój w twórczości uczniów. Przyczyny tego rodzaju negatywnych tendencji w historiografii są dość oczywiste. Są one zakorzenione w rosnącym przepływie danych naukowych, do których dostęp jest często utrudniony przez wiele okoliczności obiektywnych (w tym niskonakładowych edycji). Obecne w niektórych pracach wręcz zaniedbania i nieuczciwości oczywiście nie mogą być uzasadnione. W tym kontekście, jako rażący nonsens można ocenić „perełki” z niedawno opublikowanej w Irkucku bardzo mylącej i nielogicznej z natury książki, której autor ambitnie przedstawia się jako odkrywca tematu mentalności chłopskiej na Syberii w latach 1880–1920. Bez żadnego uzasadnienia w głównej zawartości publikacji autor już na wstępie jasno stwierdza, że „w pracach Polaków, którzy się pojawili na Syberii w wyniku kolonizacji i kary”, „po raz pierwszy zabrzmiał alegoryczny tytuł tego regionu „białe zagrożenie” lub „biała śmierć”. Określenie „biała śmierć” – kontynuuje – oznaczało dla Polaków na emigracji nie tylko warunki klimatyczne regionu, ale i współmieszkanie z chłopami, którzy w każdej chwili byli gotowi obrócić się w przeciwników”18. Poza bezpośrednim związkiem В.Ю. Т и т о в, Менталитет крестьянского протеста в Восточной Сибири (середина 1880-х – 1920-е гг), Ун-та 2003, s. 9. 18
PW46.indb 408
2013-01-05 14:46:10
Historia „polsko-syberyjska”
409
z tematem tej książki autor przedstawia jako „modną anegdotę”, „dandy z Londynu z XVIII wieku” „opowieść o przygodach hrabiego – Polaka Beniowskiego”, która jednak nie odpowiada faktom, jakie w rzeczywistości miały miejsce, wszystko jest zniekształcone i poplątane. Głównym celem autora jest twierdzenie, że „sybiracy nie mieli szacunku i czci dla autorytetu” i to było powodem, że „serce Beniowskiego zaczęło się przekształcać w bryłkę śniegu” [z kolei powiemy na to: czy mogłoby być inaczej w stworzonej przez autora fikcji regionu „białej śmierci” i aby uniknąć moralnej śmierci,] zdecydował się na ucieczkę”19. I już całkowicie fałszywie dla polskiej emigracji politycznej i wszystkich rewolucjonistów wygnanych w połowie XIX w. na Syberię brzmi ostateczna deklaracja autora tych pseudo-esejów: „według nich [wygnanych rewolucjonistów] , na Syberii nie było niczego dobrego i świętego, a o miejscowych myśleli jako o ciemnocie, chłopstwo wydawało się nieco obce i problemy regionu bezwartościowymi, nie godnymi uwagi historii”20. Z całą odpowiedzialnością można stwierdzić, że niczego podobnego, zawartego w konkluzji przedstawionych tu publikacji, nie można odnaleźć w żadnych polskich wspomnieniach o Syberii, ani w rosyjskiej literaturze „zesłańczej”. Jest bardzo prawdopodobne, że autor tego dzieła nie sięgnął do tej literatury, zwłaszcza, że brak w wielu miejscach pożądanych tam przypisów. Jako charakterystyczne przejawy tendencyjności w historiografii tego zagadnienia, lecz nie tak skrajnej jak w wyżej wymienionej publikacji, ale nadal widocznej, można uznać regularnie publikowane w latach 1990–2000 w Ulan-Ude zbiory Polacy w Buriacji. Wydaje się, że ta publikacja, której tytuł nawiązuje do stopniowego opracowania regionalnego aspektu zagadnienia, może być przydatnym przedsięwzięciem naukowym i dobrą pomocą społeczno-edukacyjną. Ale jak się okazuje, redakcja wspomnianych prac zbiorowych nie wykazała się poważnym stosunkiem do pokazania wybranej problematyki, będąc zadowoloną z opinii mało wymagającej publiczności. Chaotyczna różnorodność treści prac w tych zbiorach jest wyraźnym dowodem, że prezentowane wydanie jest absolutnie „wszystkożerne” i nie ma żadnych zrozumiałych naukowych kryteriów i zasad. Wśród poważnych uczonych nazwa tej serii stała się symbolem amatorskich pretensji o naukowość. Można nie zgadzać się i polemizować z autorem, ale wydaje się oczywiste, że niedocenianie (z jakiegokolwiek powodu), naukowego charakteru zjawiska historii „polsko-syberyjskiej” nieuchronnie prowadzi do poważnych zakłóceń obrazu całej historii w regionie. Generuje ona bowiem wzorce uderzającej na początku XXI w. ery cofnięcia się „w przedstawieniu tematu... do poziomu 19
Ibidem, s. 9. Ibidem, s . 163.
20
PW46 .indb 409
2013-01-05 14:46:10
410
Bolesław Szostakowicz
z połowy XIX wieku, z bardzo typową dla tego okresu wulgaryzacją i archaizacją jej interpretacji”. Tak niewiarygodny, za pierwszym razem, przykład pokazuje w obecnej historiografii najnowsze wydanie zbiorowe o historii Polaków na Syberii21. Za najbardziej przygnębiające należy uznać to, że praca została wykonana z funduszy RHF Fundacji na Rzecz Nauki i opublikowana w imieniu RAN, w jego „stolicy” – Nowosybirsku. Treścią publikacji jest chaotyczny zbiór źródeł z Archiwum Państwowego Rejonu Irkuckiego (GAIO), dotyczących historii polsko-syberyjskiej. Publikacja opracowana na podstawie wątpliwych naukowo kryteriów, zwłaszcza po wcześniejszym ukazaniu się serii publikacji, także źródłowych z tego samego zakresu badań22, nie może być traktowana inaczej niż jako całkowicie nienaukowa i co więcej, zupełnie wypaczająca całą logikę i rozsądek już dawno dokonanej pracy z tego zakresu tematycznego. Sam fakt, że twórcy nowosyberyjskiej edycji wykazali się całkowitym brakiem wiedzy o tematycznym cyklu źródłowych publikacji, nad którym już od dawna autor niniejszego artykułu pracuje, jest paradoksalny. W rzeczywistości, to nie jest nawet proste pominięcie. Oznacza to ignorowanie (arbitralne lub nie) od dawna przeprowadzonych badań nad materiałem źródłowym na obecnym poziomie. Stan wiedzy za sprawą wydawców wraca zatem do podstawowej, archaicznej formy, oddalonej od prawdziwie naukowej. Publikacja taka tylko szkodzi popularyzacjom naukowym wśród ogółu społeczeństwa, nie zorientowanego w tej kwestii,
Zob.: Ссыльные поляки в Сибири: XVII, XIX вв. Исследования и материалы, Новосибирск 2007. [Ф.Ф. Болонев, А.А. Люцидарская, А.И. Шинковой], s. 228. Fragment charakterystyki tego tomu jest podany w opublikowym pełnym tekście jego recenzji: Б.С. Ш о с т а к о в и ч, Реанимация в ХХI-ом столетии архаического восприятия века Х1Х-го истории политической ссылки поляков в Сибирь: Работа над ошибками, (Рецензия), [w:] Сибирская ссылка. Сб. научн. ст., t. 4 (16), Иркутск 2007, s. 515–525. 22 Publikacje te były wydawane równolegle. W Polsce ukazały się we wspólnym rosyjsko-polskim tomie dokumentów i materiałów dotyczących polskiego ruchu społecznego w latach 1830–1850. (Wyd-wo PAN, Ossolineum, 1978; 1981, 1984, 1994; w tym w „Przeglądzie Wschodnim” (Warszawa 1997, t. IV, z. 4 (16)) oraz w ZSRR (Rosji) w serii Ссыльные революционеры в Сибири, Иркутск 1980–1987, t. 5, 7, 8, 10) i esejach autora История поляков в Сибири (XVII–XIX вв.) (Иркутск, 1995, s. 55–86). Nie mogąc przytoczyć tu pełnej listy prac z tego zakresu badań, wskażemy tylko na jeden z uogólniających esejów na temat projektu publikacji źródeł: Б.С. Ш о с т а к о в и ч, Документы ГАИО по истории польского присутствия в восточно-сибирском регионе: итоги их научных разработок за 80-летнее существование архива и задачи будущих, [w:] Архивы – источник истины: материалы науч.-практ. конф. «80 лет архивной службе России и исторический опыт комплектования, обеспечения сохранности и использования документальных богатств Архивного фонда Иркутской области, Иркутск 1998, s. 41–45. 21
PW46 .indb 410
2013-01-05 14:46:10
Historia „polsko-syberyjska”
411
ponieważ stawia wszystko na głowie i jest całkowicie myląca dla tych, którzy nie wiele wiedzą na ten temat23. Jak widać, niezgrabni i pospieszni autorzy, którzy przybrali arogancki stosunek (choć pod pozorem nauki) do ujawnienia tak skomplikowanej i niejednoznacznej historii polsko-syberyjskiej, natychmiast zniszczyli struktury całej obiektywnej wiedzy naukowej na ten temat. Wypaczenie wszystkiego, co zostało zbudowane przez długi czas żmudnych wysiłków w dziedzinie badań można porównać do swoistego aktu terroru przeciw zdrowemu rozsądkowi. Na zakończenie krótka adnotacja dotycząca obecnych już głównych obszarów tematycznych badań. Oczywiście, nadal zachowuje aktualność tego rodzaju „klasyczna” – chronologiczna, przestrzenna i problemowo-tematyczna zasada oraz biografistyka ważnych osobistości. Jednak większości z tych prac przeprowadzonych według tych zasad, wyraźnie brakuje spójności i skali. Wykonane są z widocznym lekceważeniem podstawowych czynników tematu, które zostały już omówione wcześniej w tym eseju. Fundamentalne znaczenie ma rozwój aspektu materiałowo-źródłowego tego tematu. W przypadku archiwaliów w zasobach różnych archiwów, w tym najbogatszego w regionie – Państwowego Archiwum Rejonowego w Irkucku (GAIO), najważniejszym zadaniem jest, aby w pełni je zidentyfikować i usystematyzować24. Kolejny równie ważny kierunek prac, to zbadanie pamiętników i wspomnień polsko-syberyjskich należących do przeszłości regionu syberyjskiego. Wprowadzenie ich do współczesnego rosyjskojęzycznego obiegu i poważne ich zanalizowanie przez ekspertów krajowych jest najważniejszym z konkretnych celów. Według autora, memuarystyka jest nie całkiem zwykłym źródłem historycznym, lecz wyjątkowym świadectwem pobytu Polaków w regionie Syberii. Jest w niej doświadczenie współdziałania różnych wielonarodowych tradycji kulturowych i ideologii w odpowiednim kontekście historycznym na terenie transuralskiej Rosji. Do tej pory w rosyjskim sybiroznawstwie ten wyjątkowy zestaw materiałów nie jest wystarczająco opracowany i używany bezsystemowo. Dlatego w przyszłości będzie bardzo dużo pracy związanej z wprowadzeniem tych materiałów do wykorzystania naukowego i kulturalnego. Pozostaje potrzeba zbadania tematyki w wielu społeczno-kulturowych kierunkach. Wśród nich – wspomniany już wcześniej problem: stereotyp Syberii i Sybiraków, wizja Syberii oczami Polaków i – poglądy na Polskę i Polaków na Pełniejsza argumentacja, zob.: Б.С. Ш о с т а к о в и ч, Реанимация в ХХI-ом столетии..., s. 515–525. 24 Zob.: Б.С. Ш о с т а к о в и ч, Источники по сибирско-польской истории до 1917 г. в региональных архивах Сибири: итоги и перспективы их научного освоения, [w:] Zesłańcy postyczniowi w Imperium Rosyjskim. Studia dedykowane Profesor Wiktorii Śliwowskiej, Lublin–Warszawa 2008, s. 337–349. 23
PW46 .indb 411
2013-01-05 14:46:10
412
Bolesław Szostakowicz
Syberii; łaczy się z tym interpretacja historii „polsko-syberyjskiej” jako zjawiska rzeczywiście polonijnego. Wreszcie, ostatnio autor eseju zasugerował inny kierunek badań w historii „polsko-syberyjskiej” – historię obecności, ewolucji i działalności w regionie inteligencji polskiej. Wydaje się, że wymienione obszary nie wyczerpały wszystkich zakresów tematów badawczych. Jednak wymieniono ich wystarczająco wiele, aby udowodnić bardzo znaczące i istotne perspektywy dla współczesnego naukowego ich zrozumienia. Jest nadzieja, że ta wielka i ważna praca nie ominie historyków Państwowego Uniwersytetu w Irkucku i będą oni kontynuować dotychczasowe osiągnięcia lokalnej syberyjsko-polonistycznej szkoły naukowej.
PRZEGLĄD WSCHODNI
PW46 .indb 412
2013-01-05 14:46:10
Przegląd Wschodni, t. XII, z. 2 (46), s. 413–427, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2012
Jerzy Jaruzelski Warszawa
„Kwestia książąt” i NKWD
T
I
ekst Stanisława Cata-Mackiewicza o Eustachym Sapieże seniorze oraz raporty NKWD publikujemy powtórnie. Ich pierwodruk ukazał się w „Rzeczpospolitej” z 3–4 czerwca 1995 roku. Po siedemnastu latach warto może jednak znów te papiery położyć na stole. Przypomnieć postacie, wydarzenia; okoliczności może już obecnie wyblakłe a nawet zabawne. Ale i zjawiska, sytuacje dalej aktualne i złowrogie uzupełnić nowymi wynikami badań. Mackiewicz napisał literacki nekrolog Sapiehy – sztukę raczej dziś niemodną – bezpośrednio po otrzymaniu wiadomości o jego śmierci w Afryce, czyli wczesną wiosną 1963 r. Posłał materiał do tygodnika PAX-u – „Kierunki”. Ale cenzura tekstu nie puściła. Zdaje się, zezwolono na jednoszpaltową notatkę. Drukowaną poniżej wersję – zapewne uzupełnioną, choćby o sovietica – próbował więc dostarczyć Jerzemu Giedroyciowi, lecz przesyłki pocztowe na kamuf lowane adresy paryskie jakoś nie mogły dotrzeć do redakcji „Kultury”. Eustachy Kajetan Sapieha, (2/VIII.1881, Dopiero po roku, w czerwcu 1964 r., Biłka Szlachecka – 20/II.1963, Nairobi, cm. Langata); żona Teresa tekst trafił w końcu we właściwe ręce. Kenia, z Lubomirskich (1888–1964), spoczywa Syn Eustachego (również Eustachy) obok męża. złożył Mackiewiczowi w domu na ulicy Fot. NAC, 1928. Celnej 6 m. 25, róg Jezuickiej, wizytę kurtuazyjną. Zaczął wtedy dość regularnie przyjeżdżać z Afryki. W Nairobi prowadził słynną z czasem firmę „Sapieha Tours and Safaris, Ltd.”. Gospodarz na anonimowym maszynopisie
PW46 .indb 413
2013-01-05 14:46:11
414
Jerzy Jaruzelski
jedynie dopisał piórem: Mackiewicz-Cat oraz oświadczył Gościowi, że jeśli zechce może to swobodnie publikować na Zachodzie, ponieważ „wcale, ich tutaj, się nie boi” . Był to akurat okres, przypomnijmy, nasilonych represji po „Liście 34” (Słonimski złożył „List” premierowi Cyrankiewiczowi 14 marca 1964 r.). Mackiewicz, faktyczny inicjator „Listu”, został usunięty z „Kierunków” oraz obłożony całkowitym, lecz jak się okazało przejściowym jednak, zakazem druku. Wraz z kilkoma wyselekcjonowanymi współsygnatariuszami „Listu” stał się obiektem kampanii oszczerstw w gazetach. Ponadto, w połowie 1965 r., miał się Nim, Januarym Grzędzińskim i Janem Nepomucenem Millerem, zająć jeszcze prokurator. Wcześniej już, jesienią 1964 roku – lecz w ramach tej samej w zasadzie „operacji literackiej” – zaznajomił się z kryminałem i sądem Melchior Wańkowicz. Rzeczywiście więc, Mackiewicz wtedy niewiele właściwie miał do stracenia. Jednak Eustachy junior rzeczy o Ojcu nigdy nie ogłosił . II Rozpisałem się o wspomnieniowej prozie Cata. Ale w czerwcu 1989 r., gdy spotkaliśmy się z Eustachym juniorem w gościnnym mieszkaniu przy ulicy Mochnackiego 11/13, na warszawskiej Ochocie, oprócz maszynopisu Mackiewicza dostałem też kopie kilku ręcznie pisanych dokumentów, uzupełniających niejako dość ważny fragment życiorysu Ojca. Eustachy Sapieha junior nie wiedział niestety w jaki to sposób – kiedy, jak, gdzie i od kogo – Ojciec zdołał wejść w posiadanie tych papierów. Zresztą domownicy rezydencji pod Nairobi doskonale pamiętali, że Dziadek bardzo niechętnie powracał do lat i spraw 1939–1941. Jeszcze ostatnio 9 lipca 2012 r. w Warszawie potwierdziła to – autorowi niniejszego artykułu – Pani Teresa Jadwiga Sapieha, urodzona już w Nairobi, najstarsza z trzech córek Eustachego juniora. Obecnie Pani Teresa samodzielnie włada tym najbardziej polskim domem w Afryce Wschodniej. Dokumentów tych nie znał oczywiście Mackiewicz, a chyba również i profesor Janusz Pajewski, autor zasobnego biogramu Eustachego Kajetana Sapiehy w Polskim słowniku biograficznym, w którym podaje, że Sapieha został aresztowany w swoim majątku 22 września 1939 r. J. J a r u z e l s k i, Stanisław Cat-Mackiewicz 1896–1966: Wilno, Londyn, Warszawa, Warszawa 1994, wyd. II poszerzone, s. 258.
Ibidem, s. 264 i nast. J. P a j e w s k i, Sapieha Eustachy Kajetan, [w:] Polski słownik biograficzny, t. XXXIV, Wrocław 1993, s. 598–602.
PW46 .indb 414
2013-01-05 14:46:11
„Kwestia książąt” i NKWD
415
A oto poniżej te odręczne notatki służbowe funkcjonariuszy grupy operacyjnej NKWD datowane w kilka dni później (przetłumaczone przez autora niniejszego artykułu). Takie wewnętrzne dokumenty NKWD – bezcenne dla historyka przecież – nadal pozostają rzadkością. Do dzisiaj na przykład ani władze Mińska, ani Moskwy nie potrafią odnaleźć tzw. Białoruskiej Listy Katyńskiej, jak się potocznie nazywa w mediach spis ofiar od wiosny 1940 r. W drugiej połowie czerwca 2012 r. wybuchła krótkotrwała burza w gazetach jakoby odnaleziony został ten rzekomy dokument. „Gazeta Wyborcza” (21.06.2012) nazwała go Listą Stalina.
Zatwierdzam nacz[elnik] grupy oper[acyjnej]* Pułkownik Worobiow
***
3. 10. 39 Decyzja 1939 roku dnia 3 października miasto Grodno Ja pracownik grupy oper[acyjnej] – politruk Streszniew rozpatrzywszy wstępny protokół przesłuchania Sapiega Efstafij Iwanowicz 1881 r. urodzenia miejsce zamieszkania majątek Spusza powiatu szczuczyńskiego ustaliłem że Sapiega Efstafij Iwanowicz 1881 r. urodzenia, urodzony we wsi Biłka województwo lwowskie, narodowość – Polak, według pochodzenia społecznego i rodzaju zajęcia obszarnik-szlachcic miał tytuł księcia. Posiadał ponad 21000 dziesięcin ziemi Na swoich ziemiach miał tartak i wytwórnię win, gdzie pracowało ponad 200 ludzi. W czasie dyktatury piłsudskiego [sic!] wchodził w skład rządu. W 1. 1920–1921 miał tekę ministra spraw zagranicznych, a w 1920 r. był w charakterze przedstawiciela dyplomatycznego w Londynie. W ciągu 1. 1927–1929 należał
Szlachecka – J.J. ok. 22 tys. ha; w rzeczywistości dobra Spusza liczyły 7700 ha, w znacznej części były
to wysokopienne bory sosnowe – J.J.
PW46 .indb 415
2013-01-05 14:46:11
416
Jerzy Jaruzelski
do partii konserwatystów. Postanowiłem w wyniku przedstawionego powyżej Sapiega Efstafij Iwanowicz 1881 r. urodzenia, jako wielkiego obszarnika zamknąć pod strażą. Pracownik grupy oper[acyjnej] – politruk Streszniew ***
Nr 41 Do Naczelnika więzienia miasta Grodno młodszego lejtenanta tow. Aemakowa Zatrzymać pod strażą: Sapiega Efstafij Iwanowicz ur. 1881 r. obszarnikszlachcic, Malinowskiego Nikołaja Jakowlewicza ur. 1902 r. podejrzanego o działalność prowokatorską. „3” października 1939 r. Nacz[elnik] grupy oper[acyjnej] Pułkownik Worobiow *** Ściśle tajne Do Naczelnika więzienia m-sta Grodno t[ow]. Cziżaewa Pracownikowi grupy oper[acyjnej] sierżantowi bezpieczeństwa państw[owego] t[ow]. Prussakowi wydajcie aresztowanego Sapiegę Ewstafija Iwanowicza w celu przekazania do dyspozycji Zast[ępcy] Lud[owego] Komisarza NKWD Białorusi w m. Mińsk 9.10.39 Nacz[elnik] grupy oper[acyjnej] Pułkownik W. Worobiow Na odwrocie dokumentu: aresztowanego Sapiega otrzymałem sierżant bp L. Prussak 9/ X-39 Mińsk _______________
* Wszystkie dokumenty pisane ręcznie. Podpisy płk. Worobiowa wyraźnie odróżniają się charakterem pisma; polecenie przekazania Sapiehy do Mińska pisał własnoręcznie.
PW46 .indb 416
2013-01-05 14:46:11
„Kwestia książąt” i NKWD
417
*** Nie wiemy, oczywiście, na jakim terytorium działała grupa operacyjna NKWD pułkownika Worobiowa. Rezydował zapewne w Grodnie; Spusza Sapiehy znajdowała się ok. 50 km na wschód, w połowie drogi do Nowogródka. Aresztowania rozpoczęły się natychmiast po opanowaniu terenu przez Armię Czerwoną (Grodno zdobyto po dwóch dniach walk, także ulicznych, 22 września). W tym samym czasie co Eustachy Sapieha zabrani zostali przez ekipy NKWD bliżsi i nieco dalsi jego sąsiedzi: m.in. Michał Krasiński z Bojar koło Indury (20 km na płd. od Grodna), Andrzej Czetwertyński z żoną, z majątku Żołudek koło Szczuczyna, Konstanty Czetwertyński junior ze Skidla (30 km na płd.-wsch. od Grodna). Nikt z nich – na ile zdołano ustalić – nie dotarł nawet do grodzieńskiego więzienia. Ślad Michała Krasińskiego urwał się w miejscowości Kwasówka, między Indurą a Skidlem (wspomniane miejscowości znajdują się na wschód od obecnego przejścia granicznego z Białorusią w Kuźnicy Białostockiej). Prawdopodobnie wkrótce po aresztowaniu wszyscy zostali zamordowani. Rozeszły się natomiast pogłoski, że ziemian zgładzili chłopi. Były i takie wprawdzie wypadki; w ten sposób na przykład zginęli 20 września 1939 r. w Mołodowie koło Pińska Maria i Henryk Skirmuntowie. Można jednak przyjąć, że funkcjonariuszom NKWD, z wielu względów mogło właśnie bardzo zależeć na rozpowszechnianiu takich akurat wersji. Leon Szeptycki z Przyłbic koło Jaworowa w województwie lwowskim, brat metropolity Andrzeja i generała broni WP Stanisława, człowiek w swej okolicy powszechnie znany i poważany, zastrzelony 27 września 1939 r. w rodzinnym majątku razem z żoną, badaczką folkloru ukraińskiego – miał również paść ofiarą chłopów, tym razem ukraińskich. Wiadomość taka przedostała się i do opracowań historycznych, nie mówiąc o pospiesznych enuncjacjach gazetowych. Dzisiaj raczej nie ma już wątpliwości, kto dokonał tego mordu i tysięcy podobnych. Prace Krzysztofa Jasiewicza a zwłaszcza Lista strat ziemiaństwa polskiego 1939–1956 (Warszawa 1995) i Zagłada polskich Kresów. Ziemiaństwo polskie na Kresach Północno-Wschodnich Rzeczypospolitej pod okupacją sowiecką 1939– 1941 (Warszawa 1997); wielotomowy słownik biograficzny Ziemianie polscy XX wieku redagowany przez Janinę Leskiewiczową ; wydane przez Ossolineum jedenaście tomów Dziejów rezydencji na dawnych Kresach Rzeczypospolitej Romana Aftanazego to zbiór fundamentalny, ale przecież zawsze, w jakiejś mierze, otwarty na uzupełnienia i źródłowe addenda. Natomiast to również była pierwszorzędna powinność Polskiego słownika biograficznego.
Janina Leskiewiczowa zmarła 7 lipca 2012 roku w wieku 94 lat.
PW46.indb 417
2013-01-05 14:46:11
418
Jerzy Jaruzelski
Według białoruskiego historyka Aleksandra Chackiewicza do 7 października 1939 r. organy NKWD Białorusi w „zachodnich obwodach Republiki”, tzn. województwach północno-wschodnich II RP aresztowały 2708 osób; w tym: „128 obszarników, książąt, szlachty i kapitalistów podejrzanych o szpiegostwo, 30 kułaków zbiegłych z ZSRR do Polski, 110 osadników, 171 agentów policji politycznej i innych wrogich elementów”. W kolejnym sprawozdaniu wysłanym do Moskwy 22 października 1939 r., czyli po miesiącu od rozpoczęcia operacji, liczba aresztowanych wyniosła 4315 osób, przy czym poszerzyły się kategorie zatrzymanych m. in. o pracowników administracji państwowej, „kierowników partii kontrrewolucyjnych” oraz policjantów, żandarmów, żołnierzy KOP-u; do 389 wzrosła liczba „obszarników, książąt, szlachty i kapitalistów”. Tej osobliwej poniekąd terminologii, używali, jak widać, nie tylko pospolici oficerowie śledczy przesłuchujący Sapiehę, lecz i wysocy funkcjonariusze w Mińsku. Chackiewicz posługuje się źródłowymi materiałami NKWD Białorusi przechowywanymi w mińskim Archiwum Państwowym . Resortem w Republice kierował wówczas Ł.F. Canawa, starszy major bezpieczeństwa państwowego (odpowiednik stopnia generalskiego). Historyk nie podaje, niestety, żadnych innych nazwisk uczestników tej wstępnej przecież dopiero akcji; masowe, wraz z deportacjami, miały nadejść za kilka miesięcy (luty 1940). To właśnie do zastępcy Canawy w Mińsku, płk Worobiow przekazał z Grodna Eustachego Sapiehę. III Niewiele wiemy o dalszym itinerarium Eustachego Sapiehy. Pajewski podaje, że na Łubiance został skazany na śmierć za działalność przeciwko ZSRR; zaś na pytanie, co ma na swoją obronę, odparł, że pierwszy raz w życiu spotkał się z faktem, że za czynności we własnym państwie może być sądzony przez sąd innego państwa. Karę śmierci – jak to tam wtedy nieraz bywało – zamieniono na 15 lat i Sapieha znalazł się w łagrze pod Archangielskiem. W każdym razie z wyrokiem śmierci siedział ponad rok. Dwa razy był wzywany do Berii. O rozmówcy wyraził się następująco: „ścierwo, cholernie inteligentne” . Eustachy junior słyszał też od Ojca – choć nie łatwo było go namówić – jak wyglądało przyjęcie do obozu. A. C h a c k i e w i c z, Polska–Białoruś. 1918–1945: zbiór studiów i materiałów, Warszawa 1994, passim. E. S a p i e h a, Tak było, niedemokratyczne wspomnienia Eustachego Sapiehy, Warszawa 2000, wyd. II, s. 178.
PW46.indb 418
2013-01-05 14:46:11
„Kwestia książąt” i NKWD
419
Przybył z partią więźniów liczącą ok. 3000 ludzi. Rozdzielający zadania przełożony, sam łagiernik, jeszcze z lat dwudziestych, kazał mu stanąć z boku i czekać; wziął go następnie do swojej izby, gdzie miał wygłosić taką mniej więcej orację: „Ty Sapiega kniaź, ja toże kawkazki kniaź, budziesz ogorodnikom. Zdzieś dla ogorodnika tri niediele [po ros. – 3 tygodnie – J.J.] raboty w god”. Jest faktem, że łagier 60-letni Pan przetrzymał w niezłej formie, wyszedł wkrótce po układzie Sikorski–Majski (lipiec 1941). Takim właśnie widział go Józef Czapski; również Ksawery Pruszyński, przy stoliku w Metropolu, najlepszej jakoby wtedy restauracji moskiewskiej. Dziwne wręcz, że Ksawery – przejściowo dyplomata w Moskwie i Kuj- Eustachy Seweryn Sapieha byszewie – nie zechciał nigdy później opisać (7/VIII.1916, Spusza – 2/III.2004, tego pana, który musiał mu w Polsce niebywale Nairobi). Urnę złożono w kaplicy kościoła św. Antoniego Padewskiego imponować, wcale nie tylko pochodzeniem. Leon Kozłowski, który jadał z Sapiehą w Boćkach, pow. Bielsk Podlaski. w Metropolu kolacje z wódeczką, poinformował Świątynię ufundował w 1739 r. Józef Sapieha. Pierwsza żona Antonina listownie 5 kwietnia 1942 r. z hotelu Alemannia z Siemieńskich (1922–1996, cm. Lanw Berlinie, żonę Eustachego Sapiehy Teresę gata); matka syna i trzech córek. z Lubomirskich, przebywającą w Przeworsku, Fot. www.rodtarnowski.com, że mąż „budził ogólny podziw” swoją kondycją, ok. 2002 r. humorem, „a jego wielkopańskie wzięcie nadzwyczajnie odbijało od bolszewickiego tła Moskwy . Była to pierwsza wiarygodna wiadomość, jaka dotarła do rodziny od września 1939 r., że przeżył. W Ałma-Acie, gdzie Sapieha przez pewien czas pracował w Delegaturze Ambasady RP, zetknął się z nim kilkakrotnie Aleksander Wat. Kontakty z Delegaturą zostawiły u Wata złe wspomnienia; wydaje się, że traktowano go tam podejrzliwie, jako osobę z komunistycznymi koneksjami, ciągle niewygasłymi. O Sapieże napisał jednak: „Bardzo uprzejmy, rzeczywiście, taki ładnie uprzejmy”10. Wyglądałoby to na rodzaj komplementu. Polemikę z uwagami Wata Leon Kozłowski, premier w latach 1934–1935; w listopadzie 1941 opuścił Buzułuk i pod Tułą przeszedł front na stronę niemiecką; internowany w Berlinie, zmarł od ran po alianckim nalocie w maju 1944 r. 10 A. W a t, Mój wiek, cz. II, Londyn 1977, s. 240 i nast.
PW46 .indb 419
2013-01-05 14:46:12
420
Jerzy Jaruzelski
podjął w podziemnym piśmie Kazimierz Więcek11. Józef Czapski, w Jangi-Jul pod Taszkientem, w lutym 1942 r., był świadkiem sytuacji dość dramatycznej, gdy NKWD w ostatniej chwili zakazało opuszczenia ZSRR dwóm osobom spośród kilkudziesięcioosobowej grupy cywilów, która miała wyjechać do Iranu. „Tymi osobami byli poeta-komunista Broniewski i eks-minister książę Sapieha”. Jedynym ratunkiem było wcielenie do wojska; wtedy Eustachy Sapieha, decyzją gen. Andersa, stał się podwładnym Czapskiego w dziale propagandy Sztabu Armii; miał objawić się tam jako pracownik energiczny, skromny i bardzo pracowity. W ten sposób dobiegłaby końca ta sekwencja jego życiorysu, którą zapoczątkował, prawdopodobnie w Spuszy, ale na pewno w Grodnie, funkcjonariusz NKWD Streszniew. Dalsza droga powiodła przez Bliski Wschód. Nominowany przez Rząd RP Pełnomocnikiem Polskiego Czerwonego Krzyża w Afryce Wschodniej wybrał Nairobi. Jeszcze tylko przedstawmy ręką Czapskiego naszkicowany portret Księcia: „stary pan z twarzą jak żywcem wziętą z obrazu El Greca, z bialutkimi włosami, wspaniale rasowymi rysami i płonącymi ciemnymi oczami, z lekka kulejący na jedną nogę od podagry lub reumatyzmu”12. Z 88 lat ledwie ćwierć wieku przeżył w Polsce. Zawsze jednak z Polską. Bujne, malownicze, pracowite życie. Oficer ułanów spod Kocka (1939); Woldenberg, skąd ucieka (1945); Grabau k. Hamburga, opieka nad arabską stadniną z Janowa Podlaskiego. Spotkanie z Antoniną Siemieńską, warszawskim powstańcem (ślub 1945). Wołanie Rodziców z Nairobi. Sadzi drzewa, powiększa rezydencję, zdobywa licencję myśliwego, zakłada „Sapieha Tours and Safaris”; strzeże i prowadzi myśliwych po sawannie. Kiedy rząd Kenii zabrania wszelkich polowań (1977) – bankrutuje i przechodzi na „Safari fotograficzne”. Przez dziesięciolecia wyszukuje rozproszone po świecie, czasem rodzinne, polonica. Skupuje różnorodne memorabilia. Zbiory mają znaleźć się w Ossolineum. Bada, notuje, pisze: był historykiem; historykiem Rodu; pisarzem. Lista opublikowanych pozycji autorstwa i współautorstwa Eustachego Seweryna Sapiehy (1916–2004): (oprac. Bogdan Komornicki) 1. Sapieha Eustachy, Dom Sapieżyński. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1995. wyd. I (1000 egz.), 2. Sapieha Eustachy, Tak było: niedemokratyczne wspomnienia Eustachego Sapiehy. Warszawa: Wydawnictwo Arcadia, 1999. wyd. I (2000 egz.), 11
„Kultura Niezależna” nr 29, marzec 1987, s. 80–83. J. C z a p s k i, Na nieludzkiej ziemi, Warszawa 1990, s. 142, 299 i nast.
12
PW46 .indb 420
2013-01-05 14:46:12
„Kwestia książąt” i NKWD
421
3. Sapieha Eustachy, Tak było: niedemokratyczne wspomnienia Eustachego Sapiehy. Warszawa: Wydawnictwo Safari Poland, 2000. wyd. II poprawione (5000 egz.), 4. Kardasz Paweł, Sapieha Eustachy, Safari: polowania w Afryce Wschodniej i Południowej. Warszawa: Wydawnictwo Safari Poland, 2000. wyd. I (3000 egz.), 5. Sapieha Eustachy, The way it was: undemokratic memoirs of Eustace Sapieha. Nairobi: Teresa Jadwiga Sapieha, 2006. wyd. I (900 egz.), 6. Sapieha Eustachy, Kałamajska-Saeed Maria, Dom Sapieżyński. Cz. 2, Ikonografia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008. Wyd. I. Księga ufundowana przez Rodzinę oraz Fundację Lanckorońskich (1500 egz.). IV Można by prawie pokusić się o napisanie rozprawki, powiedzmy, o „kwestii książąt” w procedurach NKWD; także w planach tej instytucji. To przecież Ławrientij Pawłowicz Beria, podczas rozmowy w swym gabinecie w listopadzie 1939 r. z Januszem Radziwiłłem, doprowadzonym z celi Łubianki, miał się wyrazić: „Kniaź, my nużdajemsia, w takich kak wy” (Radziwiłłowie zostali aresztowani na zamku w Ołyce w środę 20 września 1939 r. przy herbacie o piątej po południu). Następnie, dość nagle zapytał Radziwiłła czy zna Eustachego Sapiehę, „bo on także jest u nas”. Gdy zaś Radziwiłł spytał: „czy jego również zwolnią?” Beria miał odpowiedzieć: „może nieco później. Na razie niech jeszcze posiedzi trochę”. Dzisiaj wiemy dokładnie, że Sapieha, minister spraw zagranicznych, który obok Piłsudskiego, podpisał akt ratyfikacyjny Traktatu Ryskiego, dostał na Łubiance wyrok śmierci, zmieniony ostatecznie na łagier. Nie wiemy wszelako jak wyglądała sytuacja Eustachego Sapiehy, akurat wtedy – w końcu listopada 1939 roku – podczas tego salonowego dialogu. Zresztą byłby to śmieszny szczegół z repertuaru Berii. W dniu 1 grudnia 1939 r. podpisał rozkaz, aby w Ostaszkowie „w ciągu stycznia zakończyć śledztwo wobec wszystkich uwięzionych policjantów”; rozkaz „do wiadomości” dostał pułkownik Tokariew, naczelnik NKWD w Kalininie (obecnie Twer). Nadzorował następnie egzekucje. „Ledwie zaś trzy miesiące później Beria sporządził przecież i przedłożył Biuru Politycznemu KC WKP(b) Dokument, który 5 marca 1940 r. uzyskał akceptację sekretarza generalnego, przewodniczącego prezydium Rady Najwyższej, premiera, dwóch wicepremierów i równocześnie komisarzy komunikacji i handlu zagranicznego oraz komisarza obrony, który dwa miesiące później, został wicepremierem”13. „Podaję tylko Instytucje oraz funkcje osób. Istnieją przecież J. J a r u z e l s k i, Książe Janusz 1880–1967, Warszawa 2001, s. 39.
13
PW46 .indb 421
2013-01-05 14:46:12
422
Jerzy Jaruzelski
ciągle dość rozpowszechnione, obecne niestety również w Polsce wątpliwości polityczne ale i jurydyczne – czy to było ludobójstwo? Albo fantastycznie wygodny skrót; wygodne wszystkiego objaśnienie: Stalin”14 . To nie była prywatna zbrodnia Stalina. V Niżej zamieszczamy tekst autorstwa Stanisława Mackiewicza, napisany po śmierci Eustachego Sapiehy. Stanisław Mackiewicz Ocierają się o białe mury białe kornety zakonnic Dramat to walka, zmaganie się, ale dramat to także niepewność. Widzowie wstrzymują dech podczas największego napięcia dramatu. Zmarły w roku bieżącym, 20 lutego w Kenii, w Nairobi, w Afryce – Eustachy Sapieha był ministrem spraw zagranicznych państwa polskiego w chwilach, w tygodniach, w miesiącach najbardziej w historii Polski dramatycznych. Był nim podczas bitwy nad Wisłą w sierpniu 1920 r. , jedynego wielkiego zwycięstwa polskiego od czasów odsieczy wiedeńskiej. Był nim podczas uchwalania konstytucji odrodzonego państwa, podczas podpisywania pokoju w Rydze, podczas najgorętszych walk stronnictw politycznych z prowizoryczną władzą Naczelnika Państwa... Aby napisać nekrolog tego człowieka nieodłącznie związanego z dziejami naszymi w XX w., wzmianka o którym musi się znaleźć w każdej encyklopedii, muszę się odwołać do gościnności pisma wydawanego we Francji, bo w kraju nekrologu tego zamieścić nie mogłem. Nie ma miejsca na książęce nekrologi w mieście, w zaułkach którego ocierają się przecież o białe mury białe kornety zakonnic. Był to przede wszystkim patriota, że się tak wyrażę, jak najbardziej spontaniczny, odruchowy, gorący. Wszystko, co robił, było patriotyczne. Obok tej górującej cechy – był to człowiek uroczy – jakże uroczy! Zawsze miły, wesoły, ożywiający każde towarzystwo, w którym się znalazł. Nawet w więzieniu na Łubiance, kiedy dzielił celę z pewnym wodzem bolszewizmu i przyjacielem Lenina, którego Stalin wtrącił do więzienia, to ci dwaj ludzie polubili się nawzajem i zaprzyjaźnili serdecznie. Miał serce i wyrozumiałość dla wszystkich i serca ludzkie lgnęły do niego. W jednej ze swoich książek, wydanej w r. 1940, piszę, że stół wielkich róż, to jest stół obsadzony ludźmi o największych przymiotach towarzyskich, powinien tak wyglądać: Eustachy Sapieha, Roger Raczyński, Stanisław Stroński, Roman Knoll, Jan Lechoń, 14
Ibidem, s. 40 i nast.
PW46 .indb 422
2013-01-05 14:46:12
„Kwestia książąt” i NKWD
423
Wieniawa-Długoszowski. Było to – jak powiadam – pisane w r. 1940. Wówczas żyli wszyscy. Dziś umarł ostatni. Urodził się w wielkiej rodzinie litewskiej, czasami konkurującej z Radziwiłłami o pierwszeństwo na Litwie. Skoro wspomniałem, że książę Eustachy siedział w więzieniu w Moskwie, to muszę także wspomnieć, że jeden z Sapiehów w początkach XVII w. zajmował Moskwę „manu militari”. Lew Sapieha, kanclerz i hetman wielki litewski ułożył statut litewski, Paweł Sapieha uratował ojczyznę od Szwedów, o czym wdzięcznie pisze Sienkiewicz w Potopie. W końcu XVII w. doszło u nas na Litwie do wojny domowej z Sapiehami i w bitwie pod Olkienikami, którą Sapiehowie przegrali, było po obu stronach więcej dział niż w wojnie z Karolem XII. Z tych czasów lubię anegdotę sarkastyczną. Oto biskup wileński Brzostowski, herbu Strzemię w katedrze wileńskiej wyklinał hetmana Sapiehę za to, że wojska Rzeczypospolitej kwaterowały w dobrach duchownych. Obecni w katedrze wysłuchali z namaszczeniem strasznej anatemy, odmawiającej wyklętemu prawa do pokarmu, do szklanki wody, spełnili ponury obrzęd rzucania świec zapalonych na posadzkę kościelną, aby zgasły przy okrzykach: anatema, anatema, anatema, po czym wszyscy z katedry poszli na obiad do Sapiehy, a to ponieważ pałac sapieżyński na Antokolu bliski był katedry, a tego dnia były hetmańskie imieniny. Książę Eustachy pochodził ze starszej, Różańskiej linii Sapiehów. Z młodszej, Kodeńskiej, pochodził Leon Sapieha, wielki patriota, mieszkający w Galicji, który nas ocalił przed angielską prowokacją w 1878 r. , bliźniaczo podobną do angielskiej prowokacji z 1939 r., oraz Adam, metropolita krakowski. Dziadkiem ks. Eustachego był także Eustachy, powstaniec z 1830 r. Dobra jego były skonfiskowane, ale cesarz podobno zwrócił się do wygnańca z propozycją wybaczenia i restitutio in integrum, którą ten z miejsca odrzucił. Jakże ten gest romantycznego patriotyzmu podobny jest do charakteru wnuka. Ojcem ks. Eustachego był Jan, żonaty z hr. Uruską, po której ks. Eustachy i jego siostry odziedziczyli dobra ziemskie w Galicji i na Wileńszczyźnie. Główne lasy ks. Sapiehy, Spusza, były położone pomiędzy Grodnem a Wilnem. Były to przepiękne lasy sosnowe. Tak wysokich, wysmukłych, tak „gonnych” sosen nie widziałem nigdzie indziej. Ks. Eustachy w szkołach średnich był we Lwowie i w Lozannie, potem skończył politechnikę w Zurychu, wydział leśny, z tytułem inżyniera. Urodzony w 1881 r. w czasie pierwszej okupacji niemieckiej był w pełni sił. Jakież to odległe czasy, niezrozumiałe pod względem obyczajowym już dla młodego pokolenia. Stara polska arystokracja cieszyła się wtedy niesłychanym prestiżem towarzyskim. Adwokat czy lekarz warszawski, który poznał jakiegoś
PW46 .indb 423
2013-01-05 14:46:12
424
Jerzy Jaruzelski
księcia na gruncie towarzyskim lub na zebraniu politycznym i uścisnął mu rękę opowiadał o tym swoim krewnym, a ci opowiadali dalej. Miły i wesoły książę Eustachy wiem, że nie pogniewałby się na mnie, że jego życiorys przeplatuję anegdotami. Na pewno pamięć jego czczę i szanuję bardziej niż kto inny i jeśli pióro moje nie ubiera się w kir, to nie znaczy, abym nie pisał tych wspomnień z wielkim smutkiem. Otóż dla nastroju czasów pierwszej okupacji, a choć sam wtedy siedziałem trochę w więzieniu, to zaręczam, że to była przemiła okupacja, całkowite przeciwieństwo okupacji hitlerowskiej, dla pokazania tego nastroju zacytuję wiersze Lechonia o tymże księciu Sapieże: Krwawym się oblał Sapieha szkarłatem, A z dawien dawna, od Piasta i Lecha, Zawsze był kanclerz lub hetman Sapieha I w pośród możnych był nawet magnatem. O głos więc prosi, pogląda po sali, Brylantów tęczą w pierścionkach zaświeci, Odchrząknął, krzyknął: „Ratujcie nam dzieci”. A wówczas wszyscy w milczeniu z miejsc wstali. Powyższe zwrotki Lechonia mieszczą się w jego Rzeczpospolitej Babińskiej w wierszu satyrycznym: Konsolidacja czyli rozbiór Polski. Jak wszystkie wiersze w tym zbiorku opatrzone są komentarzem autora. W związku z ks. Eustachym Sapiehą, Lechoń pisze: – „Książę (Lechoń pisze: Xiążę) Eustachy Sapieha był wówczas en vogue zalecany nie tylko do akcji Ratujcie dzieci, ale również do ratowania Ojczyzny. Dnia 3 Maja 1917 r. miała go niedoszła do skutku konsolidacja obwołać Niepodległego Królestwa regentem”. Konsolidacja ta nie doszła do skutku, ale władze okupacyjne powołały we wrześniu 1917 r. Radę Regencyjną. Mianowała ona wpierw gabinet Kucharzewskiego, potem gabinet Steczkowskiego, wreszcie już pod wpływem zwycięstw koalicji zachodniej nad Niemcami, endecki rząd Świeżyńskiego, a kiedy ten rząd zachował się w sposób niepoważny i Rada Regencyjna udzieliła mu dymisji, to desygnowała na premiera Radziwiłła. Krótko to trwało, bo przyszedł Listopad, przyjazd Piłsudskiego, Niepodległość Polski. Teraz następuje stronica życia ks. Sapiehy, która się nazywa zamachem styczniowym. Jak wiadomo do zamachu tego należeli gen. Januszajtis, Eustachy Sapieha, płk. Żółkiewski, Dymowski, Jerzy Zdziechowski. Nie będę tu pisał analizy politycznej zamachu. Zbyt dużo o nim wiem. To co bym napisał, wywołałoby znowu kontrowersje, a zawsze staram się tak pisać, aby wszyscy byli zadowoleni, wzorując się pod tym względem na mistrzach publicystyki. Muszę jednak znów zacytować wiersz Lechonia, który on sam nazywał paszkwilem
PW46 .indb 424
2013-01-05 14:46:12
„Kwestia książąt” i NKWD
425
To tak, mój Eustachy? Takeś upadł nisko, Że Ty, co jeśliś siedział, to tylko na wencie, W zwyczajnym kryminale mogłeś siedzieć święcie, W nieczyste awantury wplątawszy nazwisko O Litwo! W Polskę wrosła jak dąb Dewajtis, Przecz jedne chcą Mendoga, a drudzy Medarda? Podnosi miecz na Polskę familia Bayarda: Pan sierżant taki młody i już Januszajtis. Lechoń był gorącym Piłsudczykiem, zamach na Piłsudskiego oburzył go do żywego. Wiersze, które cytuję, są świadectwem z dnia, nie świadectwem historii. Sądzę, że gdyby dziś Lechoń pisał nekrolog o księciu Eustachym, byłby on w swoich wnioskach podobny do mego artykułu. Dla ścisłości zaznaczam, że przypomniałem zaledwie pierwsze dwie zwrotki wiersza pt. Rokosz Sapieżyński. W każdym razie aresztował wówczas sprawców zamachu generał hr. Szeptycki. Wypuścił aresztowanych na wolność pod słowem honoru, że nie uciekną. Księciu Eustachemu nawet na myśl nie przyszło, że można nie dotrzymać takiego słowa honoru. Nie wszyscy uczestnicy tego zamachu mieli podobne poglądy. Niektórzy drapnęli. Nomina sunt odiosa. Sapieha siedział na ul. Daniłowiczowskiej, wypuszczony był w dzień otwarcia Sejmu Rzeczypospolitej. Wstąpił wtedy do oddziału partyzanckiego Dąmbrowskiego – tak trzeba pisać to nazwisko starej rodziny litewskiej herbu Junosza. Później ten oddział został 13 pułkiem Ułanów, a wiadomo jak Marszałek lubił trzynastkę. Oddział wyszedł z Wilna w styczniu 1919 r. przebił się przez nieprzyjaciół, połączył z wojskiem polskim zdobywając na Niemcach Brześć, potem Pińsk, potem zajmując Baranowicze. Sapieha dołączył się do tego oddziału, jako szeregowiec, ale przyprowadził z sobą 30 ludzi konnych, cały poczet wystawiony swoim kosztem. W jednej z bitew zobaczyłem ułana, który na zupełnie wspaniałym koniu przeskakiwał przez rów. Potem zaczęła się wariacka strzelanina i ten ułan zniknął mi z oczu. Był to ks. Sapieha właśnie. Bo gemajnami w tym oddziale była szlachta zaściankowa litewska, między innymi ja. Był także prałat Walerian Meysztowicz w 4-tym plutonie drugiego szwadronu, jako jeden z ziemian. Jeśli Kraków ma swoją Kadrówkę, to Wilno miało swoich Dąmbrowszczaków. Zupełnie podobna karta historii i nastrojów, może nawet nie tyle podobna ile analogiczna. Oddział ks. Sapiehy został włączony do trzeciego szwadronu. Staliśmy w Swojatyczach, kiedy ułan szeregowiec, ks. Sapieha mianowany został posłem Rzeczypospolitej przy dworze św. Jakuba, mówiąc przytomniej został mianowany przez Piłsudskiego naszym ministrem w Anglii. W pięć miesięcy po zamachu na Piłsudskiego! Ten fakt rysuje nam charakter
PW46 .indb 425
2013-01-05 14:46:12
426
Jerzy Jaruzelski
Piłsudskiego, ale także charakter Sapiehy. Ci ludzie mieli dużo atawistycznych cech podobnych. Rok później przychodzą dnie dramatyczne o najwyższym napięciu. Grabski rezygnuje w Spaa. Przychodzi do rządów gabinet koalicji narodowej pod przewodnictwem Witosa. Sapieha zostaje ministrem spraw zagranicznych. Jest pełen dobrej wiary, optymizmu, niezłamany, nerwowo silny. Na Radzie Obrony Państwa Roman Dmowski stawia żądanie pozbawienia dowództwa wojskowego Józefa Piłsudskiego. Przeciwko temu wnioskowi przemawia wspaniale ks. Sapieha. Dramat się kończy naszym zwycięstwem. Pokój w Rydze podpisany. Maj 1921. Prawica endecka – innej wtedy nie było – oskarża ministra Sapiehę, że w sprawie litewskiej prowadzi politykę belwederską, to znaczy politykę Piłsudskiego. Tak twierdzi powtarzam endecka prawica w Sejmie pod batutą p. Stanisław Grabskiego. Lewica sejmowa go nie broni... bo minister uzgadniający swą politykę z Piłsudskim jest... księciem. Naprawdę tak było! Od maja 1921 r. ks. Sapieha jest więc tylko byłym ministrem spraw zagranicznych. Należałoby jednak ten tytuł uzupełnić tym, że był to minister w czasie największego naszego dramatu. Od 1922 r. ks. Sapieha subsydiował moje „Słowo”. Wydawał na nie ciężkie pieniądze, o których mówiono, że je przegrywa w karty. Od 1928 r. był posłem na Sejm. W czasie dyskusji konstytucyjnej napisał książkę pt. Konstytucja racji stanu. Jestem dumny, że posiadam egzemplarz, na którym napisał: „Jedynemu prawdziwemu koledze politycznemu”. Według konstytucji z 1935 r. Prezydent Rzeczypospolitej wyznacza swego następcę. Twierdzę, że tekst tej konstytucji wskazuje, że po pierwsze wyznaczenie takiego kandydata musi być publiczne, nie może być tajne, że po drugie raz wyznaczony następca nie może być już odwołany. – „Pańskie kazuistyczne wywody” – powiedział mi generał Sosnkowski. Wcale nie były kazuistyczne lecz z literą prawa zgodne. Będąc premierem rządu emigracyjnego [7.VI.1954–8.VIII.1955; od 21.VI.1955 „w dymisji” – J.J.] przekonałem Prezydenta Zaleskiego, aby swoim następcą wyznaczył Eustachego Sapiehę. Akt o wyznaczeniu następcy zakomunikowałem na konferencji prasowej, potem ogłosiłem w prasie. W kilka lat później– jak słyszałem, ks. Sapieha napisał list, w którym wyraźnie nie zrzekał się swej godności, lecz oddawał ją do dyspozycji Prezydenta Zaleskiego. A teraz dokument wzruszający: Pracownicy w dobrach przedwojennych ks. Sapiehy Spusza i Różana na wiadomość o Jego śmierci zamówili mszę żałobną w kościele św. Augustyna na Nowolipkach w Warszawie, prosząc „o modlitwę za spokój szlachetnej i dobrej duszy swego przezacnego, nie zapomnianego pracodawcy”.
PW46 .indb 426
2013-01-05 14:46:12
„Kwestia książąt” i NKWD
427
Tylko prawdziwa wdzięczność może po tylu latach i w tak bardzo zmienionych warunkach podyktować słowa podobne. Nadleśny lasów spuszańskich, p. Aleksander Pawłowicz nadesłał mi obszerny nekrolog ks. Sapiehy. Wart ten nekrolog druku jest może więcej od mojego. Ponieważ jednak mój już był napisany więc przytoczę z niego tylko niektóre dane o działalności zmarłego nie mającej nic wspólnego z polityką: Pisze p. Pawłowicz: „Są ludzie, którzy na polityce robią fortuny, Sapiehowie dla ratowania Polski zagrożonej tracili swe majątki... Ks. Sapieha zbudował w Dziembrowie duży kościół oraz dopomógł do zbudowania kościoła w Kamionce Grodzieńskiej, odnowił kościół św. Michała w Wilnie, ongiś zbudowany przez kanclerza Lwa Sapiehę, a który był przez Murawiewa zamknięty. Dał prawosławnym Białorusinom budulec na zbudowanie cerkwi we wsi Zawałki. W Starej Spuszy wybudował ogromna szkołę. Wszyscy pracownicy korzystali z opieki lekarskiej, przy tym lekarstwa czasami były sprowadzane z zagranicy. Niektórzy gajowi chorzy na gruźlicę wysyłani byli do Zakopanego. Za mojej administracji – pisze dalej p. Aleksander Pawłowicz – spaliły się doszczętnie wsie Stara Spusza, Mała Spusza, Brudce i Chamowszczyzna. Książe kazał wydać drewno na odbudowę tych wsi”. Kończy p. Pawłowicz słowami może nieco staroświeckimi, ale mającymi wielki urok: „[w ży]ciu człowieka zacnego, niezwykle dobrego, pełnego wiary w ludzi, a tak bardzo krzywdzonego za życia oszczerstwami. W imieniu wszystkich pracowników dóbr Księcia: rządców folwarków, leśniczych, pracowników administracji, gajowych i fornali, z którymi się widuję i którzy tak jak ja ze smutkiem i wzruszeniem przyjęli wiadomość o śmierci dobrego i kochanego człowieka wyrażam wiarę, że Bóg Wszechmocny i Sprawiedliwy Sędzia odda duszy Zmarłego za Jego Miłość Boga, Polski i ludzi, miarą hojną i obfitą w życiu wiecznym”.
Taki pozwalam sobie zacytować dokument z r. 1963 napisany w dwadzieścia cztery lata po roku 1939.
PRZEGLĄD WSCHODNI
PW46.indb 427
2013-01-05 14:46:13
PW46.indb 428
2013-01-05 14:46:14
Recenzje
PW46 .indb 429
2013-01-05 14:46:14
PW46 .indb 430
2013-01-05 14:46:14
Przegląd Wschodni, t. XII, z. 2 (46), s. 431–441, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2012
Histaryčny Atlas Belarusi, tom I, Belarus’ ad staražytnych časou da kanca XVIII st., red. Michail Spirydonau, Stowarzyszenie Wschodnioeuropejskie Centrum Demokratyczne, Warszawa–Mińsk 2008, ss. 164
K
Kartograficzna Historia Białorusi
ilka lat temu ukazał się Tom I wydawnictwa Histaryczny Atlas Belarusi . Edycja przemknęła przez rynek literatury historycznej prawie niepostrzeżenie, choć stanowiła wydarzenie niezwykłej wagi. Historiografia białoruska przemówiła oto bowiem pełnym głosem, domagając się stanowczo własnego miejsca w opisie dziejów Europy środkowo-wschodniej. Recenzowany tom był manifestacją obecności całego pokolenia historyków z Mińska, Homla, Grodna i innych centrów naukowych naszych wschodnich sąsiadów, tym ważniejszą, że sformułowaną w całkowitej niezależności od oficjalnej, łukaszenkowskiej wykładni rodzimej historii. Grupa białoruskich naukowców podjęła trud sporządzenia podstawowego instrumentu operowania narodową historiografią, nie oglądając się na państwowe finansowanie i nie chcąc podlegać oficjalnej cenzurze. Wieloletnia praca musiała pokonać liczne przeszkody i zwątpienie niektórych współtwórców. Dzięki wysiłkowi autorów i pomocy sponsorów ostateczny efekt pojawił się na rynku wydawniczym jednocześnie z Wielkim Atlasem Historycznym Białorusi, przygotowanym przy wsparciu państwa białoruskiego . Atlas wydrukowano w Polsce, dzięki grantowi Stowarzyszenia Wschodnioeuropejskie Centrum Demokratyczne. Część kartograficzna została poprzedzona interesującym wstępem pióra głównego redaktora wydawnictwa Michaila Spirydonaua. Opisuje on trudną historię powstawania Atlasu i objaśnia generalną koncepcję całego przedsięwzięcia. Szczególnie ważna i ciekawa jest ta część wstępu, którą poświęcono historii nazwy „Białoruś” oraz przebiegowi procesu przetwarzania się tego terytorialnego określnika w nazwę narodu i państwa. Spirydonau nie kryje, że rozważania te mają z definicji nieco prezentystyczny charakter, ale trzeba przyznać, że są formułowane z poszanowaniem dla zasad warsztatu historyka, co pozwala na zachowanie obiektywnego osądu czytelnika. Wstęp do wydawnictwa pozwala nam upewnić się, że mamy do czynienia z próbą skonstruowania schematu historii narodu, odnalezienia korzeni oraz zarysowania konstrukcji tożsamości białoruskiej istniejącej w wieku XXI. Jest to jednak realizowane z poszanowaniem dorobku najnowszej historiografii i uwzględnieniem ogólnoeuropejskiego kontekstu. Niezwykle obszerna jest pierwsza, archeologiczna część Atlasu: Belarus’ u starażytnyja czasy, obejmująca 25 map. Pierwsze z nich ukazują zasięg kolejnych faz zlodowacenia na terytorium dzisiejszej Białorusi oraz lokalizacje znalezisk archeologicznych z epoki paleo Гістарычны атлас Беларусі, t. I, Беларусь ад старажытных часоў дa канца XVIII ст., red. Міхаіл Спірыдонаў, Варшава–Мінск 2008. Вялікі гістарычны атлас Беларусі, t. I, red. Георгiй Кузняцоў, Мінск 2009.
PW46 .indb 431
2013-01-05 14:46:14
432
RECENZJE
litu i mezolitu (od 100 do 7 tys. lat p.n.e.; s. 30–31). Najciekawsze i zapewne najbardziej dyskusyjne w tej części Atlasu są mapy ilustrujące wędrówki ludów uznanych przez twórców za przodków Białorusinów: Wenedów, Sarmatów, Słowian i Antów oraz stabilnych w swej osiadłości Bałtów (s. 35–37, 40). Autorzy Atlasu uznają za kluczowy wpływ Awarów na uformowanie się słowiańskiego osadnictwa w VI–VII w. n.e. (s. 41–42). Nie mają też wątpliwości, iż terytorium dzisiejszej Białorusi zostało zasiedlone w wiekach od IV do IX przez Słowian, Bałtów i Ugrofinów (s. 43). Na szczególną uwagę zasługuje mapa obrazująca terytorialny rozkład hydronimów pochodzenia praindoeuropejskiego, bałckiego, germańskiego, celtyckiego, indo-irańskiego, słowiańskiego i ugrofińskiego (s. 38–39). Oparta na badaniach językowych mapa ukazuje znaczenie osadnictwa bałtyjskiego i staroeuropejskiego, ale też „wyspowych” osiedleń ugrofińskich i indo-irańskich (sarmackich). Tę część Atlasu zamykają mapy obrazujące zasięg politycznych wpływów Waregów i Chazarów na wczesnosłowiańskie organizmy plemienne w VIII i IX w. oraz terytorialny rozkład znalezisk archeologicznych z IX–XI w., wskazujących na zasięg penetracji ziem słowiańskich przez wyroby skandynawskie z jednej i arabskie z drugiej strony (s. 44). Część druga Atlasu: Belarus’ u rannim sjarednjaveczczy to kolejny jaskrawy przykład odważnego stawiania tez przez białoruską historiografię. Pierwsze mapy tego rozdziału (s. 46–48) przyjmują tezę o równorzędnym znaczeniu kilku ośrodków kształtowania się państwowości ruskiej. Połock Krywiczów miałby tu równoważyć Kijów Drewlan i Nowogród. Szczególne znaczenie ma tu mapa Księstwa Połockiego z X–XI w. (obejmującego ziemie leżące w czworokącie Brasław, Uświat, Mohilow, Mińsk), obrazująca aktywność wojskową i polityczną tutejszych kniaziów oraz próby agresji ze strony Kijowa i Nowogrodu. Wyjątkowo interesujące dla polskich odbiorców są materiały wnikliwie opisujące podziały terytorialne Rusi od XI w. do najazdu tatarskiego, mieszczące się na 3 mapach (s. 49–51). Na szczególną uwagę zasługuje mapa ilustrująca strukturę osadnictwa wczesnośredniowiecznego terytorium dzisiejszej Białorusi (s. 52–53). Dostrzegamy tu mieszane osadnictwo bałtyjsko-słowiańskie na prawie całym wymienionym obszarze, z wyjątkiem południowo-wschodnich kresów oraz rozwój osadnictwa wczesno miejskiego. Kolejne mapy w tym samym rozdziale tworzą narrację dotyczącą wpływu agresji tatarskiej oraz Krzyżaków i Zakonu Kawalerów Mieczowych na dzieje Słowian i Bałtów żyjących na terytorium dzisiejszej Białorusi w wiekach XIII–XIV. Rzuca się w oczy teza, że późniejsza Ruś Biała wyodrębnia się właśnie w tym okresie, jako terytorium, które wraz z Nowogrodem pozostało wolne od zależności tatarskiej (s. 55). Autorzy Atlasu wskazują na istnienie dwóch suwerennych ośrodków państwowości ruskiej w II połowie XIII wieku – w Haliczu i Połocku (s. 56). Mapa na stronie 57 ilustruje z kolei zasięg agresji zakonów rycerskich na ziemie słowiańskie i bałtyjskie, uwzględniając także ekspansję duńską i szwedzką. Swoistą konkluzję rozdziału tworzą plany miast z X–XIV w., Drucka, Turowa, Witebska, Mińska i Połocka stworzone na podstawie badań archeologicznych oraz mapa ukazująca rozprzestrzenianie się prawosławnej organizacji cerkiewnej (s. 58), towarzyszącej w tym samym czasie rozwojowi administracji państwowej. Tytuł rozdziału III, Belarus’ u 1245 – sjarjedzine XVI st., niepotrzebnie pomija jego rzeczywistą treść, która opowiada dzieje utworzenia Wielkiego Księstwa Litewskiego, stanowiącego połączenie tradycji bałtyjskiej i słowiańskiej. Trzy mapy na stronach 60–62
PW46 .indb 432
2013-01-05 14:46:14
RECENZJE
433
obrazują trzy etapy rozwoju terytorialnego WKL: 1245–1315, 1315–1384, 1385–1430 oraz rywalizację z Polską o część ziem ruskich, ukazując w efekcie maksymalny zasięg terytorialny tego państwa ok. roku 1430 – po Kaługę i Możajsk na wschodzie i Morze Czarne na południu. Ciekawym uzupełnieniem tych materiałów są plany opisujące bitwę pod Grunwaldem (3 etapy), uwzględniające ucieczkę części wojsk WKL (s. 63) oraz pionierska mapa zasięgu epidemii dżumy w Europie północnej w XIV w. (s. 63), ilustrująca oddziaływanie zarazy na Nowogród i Psków, ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego po Połock i Smoleńsk, oraz Wielkie Księstwo Moskiewskie po Twer, Włodzimierz i Niżny Nowogród. Bardzo ciekawa dla polskich odbiorców jest mapa opisująca podziały administracyjne WKL w II połowie XV w. (s. 64). Widzimy tu wyróżnienie namiestnictw bezpośrednio podporządkowanych wielkiemu księciu, terytoriów posiadających własne przywileje ziemskie (jak np. ziemie wołyńska, kijowska, połocka, witebska, smoleńska) oraz udzielnych księstw członków dynastii Giedyminowiczów i Rurykowiczów. Na mapie tej zilustrowane są też straty terytorialne WKL na korzyść Polski w postaci Podola (1434), wschodniej części ziemi chełmskiej (1447) i ziemi latyczowskiej (447), zilustrowane z większą dokładnością, niż w większości polskich atlasów historycznych. Ciekawym uzupełnieniem tej części Atlasu są plany zamków Wielkiego Księstwa przygotowane na podstawie badań terenowych i archeologicznych (s. 65). Poznajemy tu usytuowanie i schematy umocnień w Wilnie, Grodnie, Krewie, Lidzie, Mirze i Nowogródku. Odrębne miejsce w tym rozdziale zajmuje mapa Wielkiego Księstwa Litewskiego w drugiej połowie XV w. Ilustruje ona zmiany terytorialne oraz podziały administracyjne. Ukazuje także rozwój samorządów miejskich na prawie magdeburskim oraz ewolucję systemu umocnień obronnych. Kolejną atrakcję stanowi mapa obrazująca rozwój wpływów Kościoła katolickiego w Wielkim Księstwie (s. 70). Rozdział III koronuje szereg map relacjonujących międzynarodową pozycję Wielkiego Księstwa Litewskiego. Plansza na s. 70 ilustruje zasięg terytorialny władztw dynastii Jagiellonów w XV–XVI w. Trzeba przyznać, że czyni to w jeszcze bardziej „imperialny” sposób niż polskie atlasy historyczne, włączając do szeregu „państw wasalnych” nie tylko Mołdawię i Wołoszczyznę, ale i Serbię. Interesująca jest ilustracja obecności Wielkiego Księstwa Litewskiego w Europie XV – I poł. XVI w. (s. 74). Odnajdujemy tu zaznaczenie uniwersytetów, na jakich uczyli się obywatele tego państwa, drukarni i warsztatów rękopiśmiennych, których dzieła rozpowszechniano w jagiellońskim dziedzictwie, katolickich i prawosławnych klasztorów, z jakimi łączyły Litwę więzi kulturowe i będącymi celem pielgrzymek. Bardzo dokładnie opracowane są mapy obrazujące wojny Wielkiego Księstwa z Tatarami Krymskimi i Moskwą (s. 71–73), opatrzone planami bitew pod Kłeckiem (1506) i Orszą (1514), rzetelnie opisującymi udział posiłkowych wojsk polskich w tym ostatnim starciu. Ze szczególnym pietyzmem opracowane są wojny z Moskwą, obejmując 5 okresów – 1487–1494, 1500–1503, 1507–1508, 1512–1522, 1534–1537. Mapy posiadają wysoką wartość naukową, ponieważ odzwierciedlają wyniki badań historyków białoruskich, publikowanych w ciągu ostatnich kilkunastu lat. Dla polskiego odbiorcy dorobku kartografii historycznej ta część Atlasu ma szczególne znaczenie. Rozdział IV kończący Tom I Atlasu obejmuje okres od II połowy XVI do końca XVIII w. Otwiera go plansza ukazująca Wielkie Księstwo Litewskie (choć bez północnych skrawków Żmudzi, powiatu upickiego i wiłkomirskiego) w II połowie XVI stulecia (s. 76–77). Zwraca
PW46 .indb 433
2013-01-05 14:46:14
434
RECENZJE
tu uwagę precyzyjność odwzorowań podziałów administracyjnych – granic województw i powiatów, opisujących jednocześnie strukturę terytorialną sądownictwa ziemskiego oraz sejmikowych okręgów wyborczych. Warte docenienia jest zaznaczenie miejscowości stanowiących własność hospodarską, szlachecką, Kościoła katolickiego i Cerkwi prawosławnej. Nie można też przeoczyć oznaczenia miast dysponujących samorządem magdeburskim, a także ośrodków wyznaniowych protestanckich, islamskich i żydowskich. Jeszcze większy stopień dokładności prezentuje mapa „Struktura własności ziemskiej w Białorusi w 1567 roku” (s. 78–79). Ilustruje ona podział na majątki hospodarskie, osobiste dobra Zygmunta Augusta, ziemie powierzane na prawie lennym, dobra kościelne i cerkiewne oraz prywatne. Wśród tych ostatnich wyodrębniono majątki 26 najbogatszych rodów. Struktura wielkiej własności prywatnej została tu opracowana głównie na podstawie popisu wojsk WKL z 1567 r. Wątpliwości budzi tu jedynie arbitralny wybór opracowanych terytoriów. Analizą objęto bowiem Wielkie Księstwo, ale z wyłączeniem ziem dzisiejszej Republiki Litewskiej. W pozostałych częściach Atlasu Wielkie Księstwo pojawia się prawie zawsze w całości, pokazywane jako jeden z etapów długiego marszu do państwowości białoruskiej. Tym bardziej dziwi ahistoryczny zabieg, użyty w niezwykle skądinąd interesującej i wartościowej mapie opisującej strukturę własności ziemskiej. W czwartej części Atlasu trzeba ponownie zwrócić uwagę na dokładnie opracowane mapy ilustrujące konflikty Wielkiego Księstwa i całej Rzeczypospolitej z Moskwą i Szwecją. Zobrazowano to odrębnie dla okresów 1558–1582 (s. 80, tu odrębnie „wyprawy Stefana Batorego”), I połowa XVII w. (s. 87, tu także plan bitwy pod Kircholmem), 1654–1667 (s. 89), 1700–1721 (s. 92). Bardzo interesująca jest plansza dotycząca wojny z Moskwą 1654–1667, która w niezależnej historiografii białoruskiej zajmuje szczególne miejsce, w związku z ogromem zniszczeń i strat ludzkich jakie przyniosła Wielkiemu Księstwu. Uzupełnieniem tych wojennych map jest kolejna, ilustrująca „czasy wojny kozackiej” 1648–1651 (s. 88), jak to nazwali autorzy, odchodząc od nazewnictwa z czasów ZSRR. W tej części zwracają uwagę mapy „monograficzne” dotyczące kwestii wyznaniowych. Ciekawie zostały opracowane dzieje Kościoła w XVI i XVII w. (s. 86), choć ponownie trzeba żałować, że wyłączono tu z badań ziemie dzisiejszej Republiki Litewskiej. Ukazano strukturę administracyjną Kościoła i dynamikę fundacji katolickich w rozbiciu na okresy 1387–1430, 1431–1500, I poł. XVI w., II poł. XVI w. – 1670 oraz aktywność poszczególnych zakonów. Tej ostatniej kwestii poświęcono dodatkowo mapy szczegółowe. Pierwsza z nich ukazuje generalnie rozwój zakonów w XVIII w. (s. 109) i należy przyznać, że jest mało czytelna. Trzy kolejne dotyczą dziejów jezuitów, franciszkanów i dominikanów w tym samym okresie (s.109) i są bardziej przekonywujące. Analizują zresztą sytuację w całym WKL. Podobnie jest w przypadku mapy obrazującej rozwój reformacji (s. 85). Zaznaczono tu położenie zborów kalwińskich, luterańskich i ariańskich oraz drukarni kontrolowanych przez wyznania reformacyjne. Odnajdziemy także w Atlasie mapy ilustrujące sytuację prawosławia i unii w XVII i XVIII w. (s. 93). Pierwsza opisuje postępujący odwrót prawosławia, ale też trwanie dyzunickich monastyrów rozsianych po całym WKL. Druga zawiera znacznie więcej materiału. Zobrazowano tu dokładnie strukturę grekokatolickiej administracji kościelnej, z uwzględnieniem dekanatów, a nawet z podaniem liczby parafii w każdym dekanacie. Przedstawiono także rozwój sieci monastyrów unickich w ujęciu dynamicznym, wskazując klasztory przejęte
PW46 .indb 434
2013-01-05 14:46:14
RECENZJE
435
od prawosławnych w dwóch okresach: I ćwierć XVII w. oraz w latach 1620–1770; a także założone jako unickie w XVII i XVIII w. oraz te, które były znane w XVIII w., ale ich historia pozostaje wciąż tajemnicą. Swoiste podsumowanie tej grupy map odnajdujemy na s. 105, gdzie zobrazowano konfesyjne podziały w Rzeczypospolitej XVIII w., powielając tu w znacznej mierze znane nam z polskich prac wzorce, z nieco większą dokładnością ukazując jedynie miejsca zwartego osiedlenia ludności prawosławnej w WKL. Odrębne miejsce zajmują mapy poświęcone ludności żydowskiej i tatarskiej. Historia Żydów ukazana jest w dwóch przedziałach czasowych: koniec XIV–XVII w. (s. 90) i XVIII w. (s. 110). Pierwsza z nich identyfikuje kierunki zasiedlenia WKL przez Żydów i ich lokalnych exodusów w różnych okresach, ilustrując rozsiedlenie i tworzenie kahałów, powstawanie świątyń, szkół i sądów, a także aktywność litewskiego sejmu Żydów. Zaznaczono tu także miejsca zbiorowych zabójstw Żydów w czasie wojny z Moskwą w 1563 r., wojny kozackiej w 1648 r. i najazdu moskiewsko-kozackiego na Wielkie Księstwo w 1655 r., dokonanych przez agresorów. Mapa dotycząca wieku XVIII skupia się przede wszystkim na ekspansji chasydyzmu i aktywności jego oponentów wśród Żydów, ale ilustruje też rozwój wspólnot kahalnych i rozwój budownictwa sakralnego. Odnotować też trzeba próbę podsumowania danych demograficznych o ludności żydowskiej WKL w XVIII w. (s. 110). Pokazuje się tu gęstość zaludnienia Żydów na kilometr kwadratowy. Z mapy wynika, że w województwie trockim i witebskim wynosiła ona od 0,5 do 0,9, w województwach wileńskim, nowogrodzkim i brzeskim oraz na Żmudzi od 0,2 do 0,5, a w województwie mińskim, połockim i inflanckim poniżej 0,2 km kw. Pomysł wydaje się być chybiony i mapa niewiele nam mówi o sytuacji demograficznej Żydów, którzy wszak zasiedlali przede wszystkim miasta i należałoby raczej podjąć próbę wyliczenia ich udziału w tej kategorii osiadłości. Wspomnieć jeszcze należy o mapie ilustrującej rozsiedlenie ludności muzułmańskiej (s. 105). Ukazano tu trzy fale osadnictwa tatarskiego z końca XIV, XV i XVI w. oraz obszary zwartego zasiedlenia, położenie osad i miejsc, gdzie istniały meczety. Ciekawą próbę badawczą stanowi mapa „Przemysł i handel Białorusi w XVIII w.” (znowu bez ziem współczesnej Republiki Litewskiej). Autorzy dysponujący wynikami najnowszych badań oznaczyli rozliczne ośrodki produkcji manufakturowej z różnych branż. Zwraca uwagę, iż największym ośrodkiem przemysłowym było w tych czasach Grodno. Handel zilustrowany jest słabiej. Odnajdujemy na mapie jedynie miejsca odbywania się jarmarków i wydaje się oczywiste, że musiało ich być znacznie więcej. Nowatorskim ujęciem jest mapa „Edukacja i kultura Białorusi w XVIII w.” (s. 97, tym razem z uwzględnieniem ziem Litwy współczesnej). Zebrano tu rzeczywiście imponujący materiał dotyczący w szczególności szkolnictwa zarówno jezuickiego, jak i Komisji Edukacji Narodowej a także pijarskiego, innych zakonów, unickiego, prawosławnego, protestanckiego i wreszcie rosyjskiego po 1787 r. Uwzględniono korpusy kadetów, pensje dziewczęce, szkoły artystyczne i szkoły rzemiosł. Mniej oczywisty jest zestaw danych dotyczących ośrodków kulturalnych. Wymieniono tu drukarnie, biblioteki i archiwa prywatne, teatry, zespoły muzyczne, zbiory muzealne i galerie malarstwa. Dodatkowo pokuszono się o wskazanie arbitralnie wybranych zabytków architektury. Wydaje się, że lepszym pomysłem byłoby opracowanie odrębnych map nt. ośrodków edukacyjnych i kulturalnych. Byłoby to czytelniejsze i zawierało materiał bardziej jednorodny z punktu widzenia poziomu naukowego opracowania.
PW46 .indb 435
2013-01-05 14:46:15
436
RECENZJE
W rozdziale IV zamieszczono także plany miast WKL z XVIII w. Reprezentowane tu są: Bobrujsk, Brześć, Druja, Grodno, Mohylów, Nieśwież, Nowogródek, Pińsk, Połock, Słuck, Stary Bychów, Szkłów, Witebsk, Wołkowysk (s. 98-101). Uzupełnienie tego materiału stanowi plan Warszawy ze wskazaniem umiejscowienia rezydencji magnatów litewskich (s. 102–103). Ostatnie mapy Atlasu dotyczą znów wydarzeń politycznych. Widzimy tu bardzo typową ilustrację rozbiorów Rzeczypospolitej (s. 104–105) i trzy ciekawe mapy stanowiące komentarz do dziejów konfederacji barskiej (s. 94–95), wojny z Rosją w 1792 r. (s. 106–107) oraz powstania Kościuszki, które autorzy nazywają powstaniem 1794 r. (s. 108). Uderzająco detaliczny jest opis konfederacji barskiej w WKL. Pokazano ruchy 14 oddziałów konfederackich, miejsca dyslokacji i działania 4 głównych korpusów rosyjskich. Nie mniej precyzyjny jest wykaz ruchów wojsk w 1792 r., uzupełniony danymi o sekwestracji majątków państwowych, duchownych i prywatnych przez władze rosyjskie na zajętych terenach. Z pietyzmem opracowano także dzieje powstania 1794 r. Autorzy odnotowują przywrócenie odrębności państwowej WKL przez władze powstańcze i odtwarzają szczegółowo działania wojskowe prowadzone na ziemiach Wielkiego Księstwa. Atlas jest hojnie ilustrowany reprodukcjami map Europy, Wielkiego Księstwa i Rzeczypospolitej oraz rycin przedstawiających plany miast i bitew. Każda mapa opatrzona została krótkim komentarzem historycznym. Zamieszczono również zestawienie historycznych i obecnych nazw ważniejszych miejscowości wymienionych na mapach Atlasu, co jest pomocne, ale pomija część nazw w wersjach polskich, najbardziej rozpowszechnionych w czasach Rzeczypospolitej Obojga Narodów, także w Wielkim Księstwie (np. Parnawa czy Tylża). Książka została przygotowania starannie i jest bez wątpienia atlasem historycznym przygotowanym na wysokim poziomie naukowym. Trzeba podkreślić jej znaczenie dla historiografii wszystkich narodów będących spadkobiercami tradycji Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Ma jednak pewien dodatkowy wymiar. Jest wykładem historii Białorusi jako części Europy. Pokazuje wpływ wędrówki ludów przez centralną i południową część kontynentu na ukształtowanie osadnictwa na ziemiach dzisiejszej Białorusi. Ilustruje więzi polityczne i kulturowe z Europą zachodnią w późnym średniowieczu. Eksponuje zjawiska konstytuujące odmienność drogi historycznego rozwoju tego terytorium od pobliskich ziem wschodnioruskich – wczesne wpływy katolicyzmu, potem reformacji, rozwój Kościoła unickiego, wielokulturowość, obecność dużych skupisk żydowskich. Jednocześnie autorzy prowadzą konsekwentnie silnie zarysowaną linię rozwoju państwowości przedbiałoruskiej. Występują z tezą równoległego z Kijowem i Nowogrodem utworzenia ruskiego ośrodka państwowego w Księstwie Połockim. Budują narrację utrzymywania przez to centrum znaczenia politycznego, aż do przejęcia roli dominującej przez Wielkie Księstwo Litewskie, które dla Autorów (choć bez żelaznej konsekwencji) jest prefiguracją Państwa Białoruskiego. Dzieje polityczne WKL to dla twórców Atlasu przede wszystkim historia konfliktów z Moskwą – najpierw swoista kronika rywalizacji, potem obrony niezależności. Atlas jest zatem nie tylko wypowiedzią naukową grona historyków, ale też deklaracją historycznej suwerenności. Trzeba aby została ona zauważona i doceniona przez sąsiadów. Henryk Litwin (Warszawa/Kijów)
PW46 .indb 436
2013-01-05 14:46:15
RECENZJE
437
Raporty Straży Kresowej 1919-1920. Ziem PółnocnoWschodnich opisanie, wstęp, wybór i opracowanie Joanna Gierowska-Kałłaur, Wydawnictwo Typografia, Warszawa–Pułtusk 2011, ss. 1173, abstrakt, bibliografia, wykaz skrótów, aneks, indeks osobowy*
O
tym jak żmudne i pracochłonne jest wydawanie drukiem materiałów źródłowych tak naprawdę wiedzą tylko ci, którzy się tego podjęli. Zwłaszcza czytelnik, niebędący historykiem powie, że materiał był już gotowy, wystarczyło go tylko opisać i wydać, a nie wymaga to przecież tak wielkiego wysiłku intelektualnego jak napisanie autorskiej monografii. To słowo „tylko”, jakże często słyszane w rozmowach o historykach wydających źródła, jest chyba najgorszym jakie może usłyszeć historyk tym się zajmujący. Aby bowiem wydać drukiem źródła historyczne (a mówimy tu tylko o materiałach z wieku XIX i XX, nie z epok wcześniejszych) należy przecież „tylko” je odnaleźć, zgromadzić, odczytać (nierzadko odcyfrować), najczęściej też zrozumieć, opracować (językowo, stylistycznie, gramatycznie) zaopatrzyć w wyjaśnienia i opisy, ułożyć według przyjętego systemu, stworzyć indeksy itd. „Tylko” tyle i aż tyle. Można to zrobić, jak zawsze i wszędzie, lepiej lub gorzej lub całkiem źle. Przykładów złego wykonania tej pracy nie brakuje, ale tutaj nie o to chodzi. Zadaniem innych historyków w przypadku recenzji, czy omówienia opublikowanych materiałów źródłowych, nie powinno być ocenianie ich wartości merytorycznej (to zrobią ci, którzy będą korzystali z tych źródeł), ale przede wszystkim ważności samej edycji, jej reprezentatywności i poziomu naukowego. O celowości wydania i wadze naukowej, nie tylko prezentowanego tomu raportów Straży Kresowej, ale i pozostałych sześciu części tej znakomitej serii, nie ma potrzeby szerzej mówić – dla współczesnych badaczy najnowszych dziejów Polski mają one znaczenie porównywalne z wyjątkowymi w swoim czasie takimi zbiorami jak Odbudowa Państwowości Polskiej: najważniejsze dokumenty 1912 – styczeń 1924 czy wydawnictwem Armia Krajowa w dokumentach . Znaczenie Raportów Straży Kresowej polega jednak przede wszystkim na pokazaniu, jak we wstępie pisze Autorka, tego „co działo się w powiatach, gminach, zaściankach opisanych przez emisariuszy” (s. 42). W następnym zdaniu uzupełniając: „Właśnie to Ziem Wschodnich opisanie było podstawowym celem niniejszej pracy”. Dodajmy, opisanie najcenniejsze, bo sięgające do grup ludzi, znajdujących się u podstaw struktury * Tom VII źródłowej serii O niepodległą i granice wydawanej przez Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego i Akademię Humanistyczną im. Aleksandra Gieysztora w Pułtusku. K.W. K u m a n i e c k i, Odbudowa Państwowości Polskiej: najważniejsze dokumenty 1912 – styczeń 1924, Kraków 1924. Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, t. 1–6, Londyn 1970–1989.
PW46.indb 437
2013-01-05 14:46:15
438
RECENZJE
społecznej, do elementarnych komórek administracyjnej organizacji społeczeństwa jak wsie, miasteczka, gminy i wymienione przez Autorkę zaścianki, o których nadal niestety jeszcze tak bardzo mało wiemy. W rezultacie ogromnego wysiłku poszukiwawczego i badawczego Joanny Gierowskiej-Kałłaur „Z kart publikowanych raportów wyłaniają się obrazy nieznane i nieprzekazywane przez badaczy” (s. 42) i dodajmy tu raz jeszcze – mogące w wielu aspektach zmienić dotychczasowe ustalenia naukowe tak polskich jak i białoruskich, litewskich i łotewskich historyków. Poprzez to, ale i głównie dzięki temu, że autorzy raportów, „z nielicznymi wyjątkami [...] zazwyczaj byli rejestratorami zastanej rzeczywistości, a nie analitykami politycznymi” (s. 42), dostarczają one niezwykle cennych informacji, nie tylko jak pisze Autorka „o sposobie postrzegania rzeczywistości przez ówczesnych ludzi” (s. 42), ale o nich samych i wydarzeniach dziejących się w skali mikro, lecz na ogromnym obszarze. Nie trzeba dodawać, że wobec braku tego typu źródeł pisanych wytworzonych przez ludność chłopską, robotniczą czy szlachtę zaściankową, zwłaszcza na badanych terenach – Raporty są właściwie jedynym dostępnym dziś źródłem sięgającym tak daleko w głąb tych grup społecznych, pokazującym ich stosunek do większości aspektów rzeczywistości zmieniającej się przecież bardzo dynamicznie. W tym miejscu należy zwrócić uwagę na element podkreślony we wprowadzeniu do Raportów, napisany przez Marka Jabłonowskiego, redaktora naukowego całej serii O niepodległą i granice: „Nie może więc dziwić, że zamiarem wydawców jest dopełnianie obrazu szkicowanego przez poprzednie tomy serii. Dotychczasowy dorobek historiografii polskiej w tym zakresie nie może być uznany za wystarczający, dotyczy to zwłaszcza publikowanych dokumentów” (s. 5–6). Profesor Marek Jabłonowski jest zbyt skromny, gdy pisze o „szkicowaniu obrazu przez poprzednie tomy serii” – to nie szkicowanie, a solidne budowanie, cała redagowana przez niego seria to potężny, nowy fundament dla pracy wielu kolejnych pokoleń badaczy. Natomiast nie ulega wątpliwości, że tom przygotowany przez Joannę Gierowską-Kałłaur doskonale koresponduje z tematyką i uzupełnia źródła wcześniej wydane w serii O niepodległą i granice , co jednoznacznie świadczy o dokładnie przemyślanym projekcie edytorskim wydawców serii. Mimo iż omawiany tutaj tom Raportów Straży Kresowej liczy 1173 strony, Autorka zbioru informuje czytelnika, że nie zamieściła w nim wszystkich zebranych przez siebie materiałów. Co więcej, jak sama pisze, „nie uważam kwerendy za ukończoną” i w części Wstępu zatytułowanej Zawartość tomu wskazuje gdzie mogą się jeszcze znajdować raporty z innych ziem zaliczanych do Kresów Wschodnich . Poza tym Towarzystwo Straży Kresowej istniało do 1927 r., a więc jak najbardziej wskazanym jest wydanie jeszcze jednego tomu, zawierającego raporty z lat 1921–1927. Jest to zamiarem Joanny Gierowskiej-Kałłaur, co sygnalizuje we Wstępie. Takie wyraźne rozdzielenie chronologiczne i przy tym formalne Mam tu na myśli: Komunikaty Oddziału III Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego 1919–1921, Warszawa 1999, (t. I); Raporty i komunikaty naczelnych władz wojskowych o sytuacji wewnętrznej Polski 1919–1920, Warszawa 2000, (t. II); Raporty i informacje Biura Propagandy Zagranicznej Prezydium Rady Ministrów 1920–1921, Warszawa 2002, (t. IV); Komitet Narodowy Polski. Protokoły posiedzeń 1917–1919, Warszawa–Pułtusk 2007, (t. VI). Raporty Straży Kresowej…, Wstęp, s. 40.
PW46.indb 438
2013-01-05 14:46:15
RECENZJE
439
(dwa tomy) jest jak najbardziej zasadne przede wszystkim z powodów merytorycznych. Lata 1919–1920 to dla przeważającej części Ziem Zabranych i ich mieszkańców czas decydowania o ich przynależności państwowej, czas „walki o granice”, po traktacie ryskim – ten element zostanie zastąpiony „walką o obywatela Rzeczypospolitej”. Tom zawierający Raporty z lat 1919–1920 śmiało można uznać za reprezentatywny dla analizy tego okresu w dziejach omawianej organizacji i jej roli w historii polskiej polityki wschodniej w pierwszej ćwierci XX w. Jest to kolejną zasługą Autorki, bo właśnie dzięki raportom z okręgów grodzieńskiego, wileńskiego, kowieńskiego, mińskiego i letgalskiego, mamy możliwości spojrzenia na zjawiska społeczno-polityczne w skali mikro, o czym już pisałem wyżej, ale na ogromnym obszarze z całą jego złożonością społeczną, narodową i religijną. To niezwykle cenny materiał źródłowy. Jakże inspirujące badawczo może być porównanie go z podobnymi źródłami wytworzonymi np. przez władze bolszewickie w okresie 1918–1921. Z racji swoich badań nad działalnością i postacią Edwarda Woyniłłowicza, ziemianina z powiatu słuckiego w guberni mińskiej – w Archiwum Narodowym Republiki Białoruś przeglądałem raporty z powiatu słuckiego sporządzane przez miejscowe komórki bolszewickie, poszczególnych działaczy i szczególnie przez wysyłane z Mińska „grupy agitacyjne”. Wprawdzie jakość tych raportów (chodzi o poziom analizy czy liczbę informacji, a nawet o samą formę przekazu) jest nieporównywalnie niższa w stosunku do sporządzanych przez Straż Kresową, jednak czasami dotyczą one ludności z tych samych gmin, miasteczek czy wsi i to opisywanych w odstępie czasu wynoszącym zaledwie kilka miesięcy. Opracowanie naukowe edycji jest na najwyższym poziomie – to cecha całej serii, ale o wielkim wysiłku badawczym i o jakości warsztatu edytorskiego Joanny Gierowskiej-Kałłaur dowiadujemy się nie tylko w trakcie czytania raportów lecz także z 6 stron Wstępu (s. 40–45), gdzie Autorka opisuje swoją pracę nad tekstami zamieszczonymi w prezentowanym tomie. Zbiór Raportów Straży Kresowej posiada indeks osobowy i to w formie rozbudowanej - obok nazwiska i tam gdzie to się udało ustalić, pełnego imienia, znajdujemy także informację o powiecie, lub okręgu TSK, lub mieście, na terenie którego działała określona osoba. Nierzadko są tam też informacje dodatkowe, podające zawód lub wykonywane funkcje. W tekstach raportów Autorka zastosowała dwa rodzaje przypisów: tradycyjne odsyłacze umieszczane na dole strony (wiele z nich, jak np. w dokumencie nr 53 na s. 225–229 stanowią rozbudowane przypisy biograficzne w dodatku ze wskazaniami dodatkowej literatury i źródeł) oraz przypisy tekstowe wyjaśniane na końcu każdego dokumentu. Oprócz tego w tekstach raportów w nawiasach kwadratowych Autorka rozwija imiona osób, istniejące skróty, podaje poprawki językowe lub wyjaśnia niejasności przekazu. Na końcu każdego dokumentu znajdujemy informację o miejscu jego przechowywania. Niezwykle cenne wewnątrz tomu są przygotowane przez Autorkę obszerne dodatkowe informacje nazwane przez nią „Wprowadzeniami”, graficznie wyodrębnione ciemniejszym tłem od tekstu Raportów. Tak samo zaznaczone są inne adnotacje autorskie, czasami Chyba, że dalsze poszukiwania dostarczą Autorce dużą liczbę nowych dotyczących Straży Kresowe, nieznanych materiałów z lat 1919–1920, czego przecież nie można wykluczyć.
PW46 .indb 439
2013-01-05 14:46:15
440
RECENZJE
bardzo duże i bogate treściowo (np. o Radzie Polskiej Ziemi Mińskiej – s. 923–924, czy oddziale braci Dąmbrowskich – s. 953–955). Te – nazwijmy „Wyjaśnienia” – nie mają charakteru „Wprowadzeń”, ale wyśmienicie i w dodatku bardzo wygodnie (bo już w trakcie czytania), odpowiadają na pytania czytelników, z których przecież nie wszyscy muszą być historykami (np. zwięzła notatka o POW na s. 1023–1024, lub o Mińskim Towarzystwie Rolniczym – s. 941). Obydwie te formy nie tylko pokazują ogromną wiedzę Joanny Gierowskiej-Kałłaur, ale także doskonale korespondują z „klasycznymi” przypisami wyjaśniającymi jak np. wprowadzenie przed raportami z okręgu letgalskiego (s. 1061– –1064 i przypisy do dokumentu nr 1, s. 1064–1071), a nawet w tych „Wprowadzeniach” i „Wyjaśnieniach” Autorka także stosuje przypisy objaśniające. Odmienny charakter niektórych raportów (od zbiorczych z całych okręgów do raportów z poszczególnych rejonów czy miast) i różna wartość zawartych w nich informacji – zmusiły Autorkę do takiego samego zróżnicowania form i wielkości tych „Wprowadzeń” i „Wyjaśnień” oraz umieszczenia tych ostatnich w różnych miejscach omawianego tomu. Dlatego np. w części I (Okręg Grodzieński), cz. II (Okręg Wileński), cz. IV (Okręg Miński), cz. V (Okręg Letgalski) znajdujemy wprowadzenia do dziejów tych okręgów i dokumentów z jego obszaru, umieszczone na początkach rozdziałów i następnie dodatkowe „Wyjaśnienia” w ich wnętrzu – oprócz części III (Okręg Kowieński). Jak możemy się domyślić, nie wynikało to z niedopatrzenia Autorki, lecz z braku odpowiedniego materiału źródłowego. Natomiast jeśli wyodrębnianie „Wprowadzeń” i „Wyjaśnień” przy pomocy zaciemnionego tła pod tekstem jest w pełni uzasadnione w celu odróżnienia narracji autorskiej od tekstu dokumentu, to chyba zbyteczne jest umieszczanie w tekście źródła, w tej samej formie, takich informacji autorskich jak podanie iż odnośny fragment pochodzi z innej wersji tego samego dokumentu, lub że z powodu zniszczenia został uzupełniony przez fragment z innej kopii. Mamy tak np. w dokumencie nr 60 ze stron 252–265, gdzie na s. 262 znajdujemy informację autorską na zaczernionym tle: „W rękopisie (AAN) znajdują się następujące, pominięte w maszynopisie (lub istotnie zmienione fragmenty:”. Dwa dokumenty dalej (nr 64, s. 270–273) podobne informacje zawarte są w przypisie tekstowym ( e-e, g-g, s. 273). Na pewno dla czytelnika wygodniejszy jest sposób adnotacji autorskiej, przyjęty w przykładowym dokumencie nr 60 ze strony 252–265, niemniej w takich przypadkach zazwyczaj stosuje się przypisy tekstowe, które i w tym tomie, w większości przypadków, wystarczyłyby do zamieszczenia takich informacji, a jednocześnie bardziej usystematyzowałyby te bardzo ważne elementy opisu autorskiego, tym samym także zastrzegając zaczernione tło tylko dla „Wprowadzeń” i „Wyjaśnień”. Na koniec pragnę zamieścić jeszcze dwie uwagi związane z praktyczną stroną korzystania z omawianego wydawnictwa źródłowego. Chcąc w niniejszej recenzji odnieść się do konkretnego dokumentu z tego ogromnego tomu, zmuszony byłem podawać jego numer wraz ze stronami, albowiem w każdym rozdziale ich numeracja zaczynała się od początku. Wprawdzie spis dokumentów (s. 1093–1110) podaje też strony, na których się one znajdują, ale cóż by temu przeszkadzała ciągła numeracja wszystkich 388 raportów? . Natomiast drastycznie zminimalizowany spis treści (ostatnia strona książki) w żaden spo
Taką liczbę wymienia Autorka we Wstępie: Raporty Straży Kresowej..., s. 42.
PW46 .indb 440
2013-01-05 14:46:15
RECENZJE
441
sób nie informuje czytelnika o jej przebogatej zawartości. Są przecież czytelnicy, którzy będą chcieli znaleźć raporty dotyczące tylko np. powiatu bielskiego, nie wiedząc w którym okręgu się on mieścił. Nie znajdą bowiem tego powiatu w spisie treści. Oczywiście po przejrzeniu wykazu dokumentów natrafią na Bielsk bez problemu, gorzej gdyby szukali stron na których znajdują się „Wprowadzenia” do rozdziałów. Ani w wykazie dokumentów, ani w spisie treści nie ma najmniejszej informacji o tym, że „Wprowadzenie” dotyczące np. Okręgu Grodzieńskiego znajduje się na stronach 77–85. Ze spisu treści, ani nawet z wykazu dokumentów nie dowiemy się, że Wstęp liczy 46 stron, a po nim jest załączony do niego Aneks (to słowo w ogóle nie występuje też w spisie dokumentów i w spisie treści), zawierający 8 dokumentów (te już są wymienione w spisie, ale trzeba się zastanawiać dlaczego pod nagłówkiem „Wstęp” mamy w nim tylko te dokumenty i to zaczynające się od strony 46). To wyraźne niedopatrzenie ze strony redakcji tomu, zwłaszcza że Autorka bardzo precyzyjnie usystematyzowała prezentowany materiał, numerując okręgi liczbami rzymskim, a poszczególne rejony dużymi literami alfabetu. A zatem część I spisu treści, zamiast istniejącego zapisu: „I Okręg Grodzieński... 77”, powinna, moim zdaniem wyglądać następująco: „I Okręg Grodzieński – s. 77–593; I. A. Wprowadzenie – s. 77–85; I. B. Raporty ogólne Okręgu Grodzieńskiego – s. 86–148; I. C. Augustów – s. 149; I. D. Białystok – s. 149–178; I. E. Bielsk – s. 179–195; I. F. Brześć – s. 195–220 (w tym: wyjaśnienie dotyczące Brześcia – s. 195–199); itd. I jeszcze ostatnia refleksja, tym razem osobista. Otóż gdy w 1979 r. pisałem swoją pracę magisterską o stosunku ziemiaństwa polskiego z ziem białoruskich do polityki wschodniej państwa polskiego w latach 1918–1921, zetknąłem się z broszurkami wydawanymi przez Towarzystwo Straży Kresowej. Pomyślałem wtedy, że tak duża organizacja na pewno ma swoje archiwum, które byłoby cenne dla mojej pracy. Wówczas do archiwaliów TSK nie dotarłem, a dziś już w tym konkretnym przypadku nie mam takiej potrzeby, bowiem podziwiając od lat pracowitość Joanny Gierowskiej-Kałłaur (jej nazwisko z wpisów w metryczkach dokumentów np. w archiwach wileńskich zna chyba każdy z korzystających z materiałów końca XIX i początku XX w.), mam pełne przekonanie, że już naprawdę niewiele raportów pozostało jej nieznanych. Roman Jurkowski (Olsztyn)
PW46 .indb 441
2013-01-05 14:46:15
PW46 .indb 442
2013-01-05 14:46:43
książki nadesłane
PW46 .indb 443
2013-01-05 14:46:43
PW46 .indb 444
2013-01-05 14:46:43
Przegląd Wschodni, t. XII, z. 2 (46), s. 445–450, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2012
W dziale „Noty i Książki nadesłane” postanowiliśmy umieszczać krótkie opisy książek nadesłanych do Redakcji i Redaktora dotyczących szeroko pojętej tematyki wschodniej. Z tej przyczyny wykaz ten jest oczywiście i niejednoznaczny, i niekompletny. Drukując ten materiał pragnę osobiście podziękować tym wszystkim Autorom, Korespondentom i Wydawcom, którzy zechcieli byli nadesłać lub przekazać na moje ręce wydane przez Nich pozycje. Oferujemy ten dział jako stałe miejsce informowania czytelników, zainteresowanych sprawami wschodnimi o najnowszych wydawnictwach. Jan Malicki
Jerzy Giedroyc. Redaktor, polityk, człowiek, oprac. Krzysztof Pomian, Towarzystwo Opieki nad Archiwum Instytutu Literackiego w Paryżu, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2001, ss. 318, ilustracje, indeks nazwisk. Praca zbiorowa prezentująca teksty o charakterze biograficznym i wspomnieniowym poświęcone Jerzemu Giedroyciowi. Wśród autorów znaleźli się m.in.: Jacek Krawczyk, Renata Gorczyńska, Bohdan Osadczuk i Piotr Wandycz. Książka poprzedzona została kalendarium życia Jerzego Giedroycia.
Ludwik Janowski, Uniwersytet Charkowski w początkach swego istnienia (1805– 1820), Majdan, Charków 2004, ss. 262, ilustracje, indeks nazwisk, (j. pol., j. ukr.). Książka wydana została z okazji 200-lecia Narodowego Uniwersytetu Charkowskiego im. W.N. Karazina. Stanowi ponowne wydanie opublikowanej w 1913 r. książki, której autorem był naukowiec związany z uczelniami Krakowa, Kijowa oraz Wilna. Niniejsza publikacja składa się z 2 części – reprintu oryginalnego wydania oraz tłumaczenia na j. ukraiński. Przedstawia dzieje uniwersytetu charkowskiego, jego wykładowców i wybranych absolwentów.
PW46 .indb 445
Anatolij Taras, Wojny Mosskowskoj Rusi s Wielikim Kniażestwom Litowskim i Reczju Pospolitoj w XIV–XVII wiekach, AST, Charwest, Moskwa–Mińsk 2005, ss. 800, ilustracje, (j. ros.). Książka z serii „Nieznane wojny” omawia wojny i konflikty państwa moskiewskiego z Wielkim Księstwem Litewskim i Rzeczpospolitą na przestrzeni ponad 300 lat. Książka opiera się na pracach współczesnych rosyjskich i białoruskich oraz przedrewolucyjnych rosyjskich historyków (Karamzin, Solowiew, Kostomarow). Podzielona jest na 4 zasadnicze części obejmujące: wieki XIV i XV, wojnę litewską cara Iwana IV (1558–1581), „Wielką smutę”, wojny państwa moskiewskiego z Rzeczpospolitą w XVII w.
Mychajło Kirsenko, Bibliograficznyj pokażczyk, Akademia Kijowsko-Mohylańska, Kijów 2006, ss. 72, (j. ukr.). Wykaz drukowanych i niedrukowanych prac Mychajły Kirsenki, profesora nauk historycznych, wykładowcy Akademii KijowskoMohylańskiej, wraz z życiorysem profesora, w którym zwrócono szczególną uwagą na przebieg jego kariery naukowej oraz literatura dotycząca samego prof. Kirsenki.
2013-01-05 14:46:44
446
KSIĄŻKI NADESŁANE
Ilona Czamańska, Wiśniowieccy. Monografia rodu, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2007, ss. 552, ilustracje, mapy, indeks nazwisk, indeks nazw geograficznych. Monografia przedstawia dzieje rodu od momentu, gdy zaczął on używać nazwiska Wiśniowiecki (pocz. XVI w.), aż do jego wygaśnięcia w linii męskiej w roku 1744 (i w linii żeńskiej w roku 1770). Najobszerniejszą część stanowią biogramy poszczególnych jego członków. Osobny rozdział poświęcony został także polityce rodowej Wiśniowieckich.
Nina Hryhoriwna Didenko, Derżawne uprawlinnja i socjalne partnerstwo: aktualni problemy teoriji i praktyky, Schidnyj wydawnyczyj dim, Donieck 2007, ss. 404, (j. ukr.). Książka poświęcona została kwestii zarządzania państwa w dziedzinie współpracy społecznej. Po omówieniu zagadnień metodologicznych autorka zwróciła uwagę na analizę doświadczenia ogólnoświatowego w zarządzaniu państwowym nad inicjatywą społeczną i możliwościami jego adaptacji oraz uwarunkowaniami panującymi na Ukrainie.
Hiroaki Kuromiya, The Voices of the Dead. Stalin’s Great Terror in the 1930s, Yale University Press, New Haven–Londyn, 2007, ss. 296, ilustracje, indeks nazwisk. We wstępie zaznaczono, że czasy wielkiego terroru (1937-1938) w ZSRR wciąż pozostają wielką tajemnicą. W okresie tym eksterminowano około 700 tys. ludzi, uznanych za „wrogów ludu”. Wśród wykorzystanych materiałów autor dotarł do teczek osobowych sporządzonych przez NKWD. Poszczególne rozdziały to odrębne historie, poświęcone
PW46 .indb 446
m.in. eksterminacji ukraińskich bandurystów, eksterminacji Niemców, Łotyszy i Rumunów oraz innych osób, a także m.in. kwestii rodzin rozdzielonych polsko-sowiecką granicą.
Represiji w Ukrajini (1917–1990), red. Ewdokija Babycz, Walentyna Patoka, Smoloskyp, Kijów 2007, ss. 520, indeks nazwisk, (j. ukr.). W publikacji zebrano materiały (ponad 4000 dokumentów, monografii, wspomnień, materiałów prasowych i in.) dotyczące represji władzy radzieckiej wobec Ukraińców – począwszy od przewrotu bolszewickiego w 1917 r., po czasy Breżniewa. Książka dzieli się na 5 zasadniczych rozdziałów, obejmujących: formowanie się systemu totalitarnego, historię masowego terroru, destalinizację (1953–1980), kwestie Cerkwi i komunistycznego reżimu, rehabilitację ofiar represji politycznych.
Edmunda R imša, Pieczęcie miast Wielkiego Księstwa Litewskiego, DIG, Warszawa 2007, ss. 1260, ilustracje, indeks miejscowości, indeks osób, tłum. z j. lit. Jan Sienkiewicz. Obszerny katalog prezentujący zbiór 429 pieczęci ze 127 miast Wielkiego Księstwa Litewskiego opatrzony został komentarzem na temat historii danych miejscowości – zwłaszcza w kontekście dziejów WKL oraz symboliki zawartej na każdej z pieczęci. Miastu Wilnu poświęcono 134 strony, prezentując m.in, dzieje herbu miasta, pieczęcie magistratu, pieczęcie skarbowe, ławnicze i in.
Caucasus Neighborhood: Turkey and the South Caucasus, red. Alexander Iskandaryan, Caucasus Institute, Erywań 2008, ss. 146, (j. ang.).
2013-01-05 14:46:44
KSIĄŻKI NADESŁANE
Kawkazskoje sasjedstwo: Turcja i Jużnyj Kawkaz, Aleksandr Iskandarjan, Instytut Kawkazu, Erywań 2008, ss. 172, (j. ros.). Zbiór referatów wygłoszonych podczas konferencji „Kaukaskie sąsiedztwo: Turcja i południowy Kaukaz”, zorganizowanej przez Instytut Kaukazu w Stambule w sierpniu 2008 r. Wśród autorów znaleźli się badacze pochodzący z Turcji, Azerbejdżanu, Armenii, Gruzji, Abchazji, Górskiego Karabachu i Południowej Osetii.
Anatolij Taras, Anatomia nienawisti. Russko-polskije konflikty w XVIII–XX w., AST, Charwest, Moskwa-Mińsk 2008, ss. 800, ilustracje, (j. ros.). Książka z serii „Nieznane wojny” omawia konflikty (wojny, powstania, spiski i represje) pomiędzy Rosją (ZSSR) i Polską na przestrzeni 250 lat – od początku XVIII w. do połowy XX w. Powstała w oparciu o prace rosyjskich, białoruskich i polskich historyków. Autor opisał zdarzenia rosyjsko-polskiej historii w kontekście polityki międzynarodowej. Szczegółowo omówione zostały m.in. rozbiory Rzeczypospolitej, polski ruch narodowy i rewolucyjny (w tym organizacje emigracyjne) oraz problematyka dotycząca powstania styczniowego. Uwagę zwracają także rozdziały: Jak Stalin i Hitler dzielili Europę, Cios w plecy Polaków.
447
szej stolicy sowieckiej Ukrainy. Poruszono także zagadnienie lokalnej samoidentyfikacji mieszkańców Charkowa.
Robert Potocki, Wojna sierpniowa, Instytut Geopolityki, Warszawa 2009, ss. 158, mapy. Książka dotyczy współczesnych relacji pomiędzy Gruzją i Rosją. Autor we wstępie zaznaczył, że sytuacja ta uległa radykalnej przemianie, gdy w listopadzie 2003 r. do władzy doszedł Michel Saakaszwili, który w sposób konsekwentny (i niekiedy kontrowersyjny) podjął się przeprowadzenia w Gruzji gruntownego przeobrażenia sfery publicznej. Autor opisuje także zarzewie wojny Gruzji z Rosją w 2008 r., omawiając następnie szczegółowo przebieg działań.
Dušan Seges, Dvojkríž v Siločiarach Bieleho Orla, VEDA, Bratysława 2009, ss. 530, ilustracje, indeks nazwisk, streszczenie w j. ang., (j. słow.).
Wladymyr Krawczenko, Charkow/ Charkiw: stolica Pogranyczja, ЕHU, Wilno 2009, ss. 358, ilustracje, (j. ros.).
Celem publikacji jest ukazanie działalności polskiego rządu emigracyjnego w Londynie wobec kwestii słowackiej podczas II wojny światowej od października 1939 do czerwca 1945 r. Autor wykorzystał bogatą literaturę źródłową znajdującą się m.in. w zbiorach AAN w Warszawie, Ambasady RP w Londynie, Archiwum Instytutu Polskiego i Muzeum im. Generała Sikorskiego w Londynie, Archiwum Państwowego w Pradze i Archiwum Państwowego w Bratysławie oraz wielu innych.
Książka poświęcona została zagadnieniom historycznym i kulturowym dotyczącym Charkowa oraz roli, jaką odgrywa jako miasto pograniczne – na styku kultury rosyjskiej i ukraińskiej. Osobny rozdział (Pierwsza stolica?) poświęcono Charkowowi jako pierw-
„Schid/Zachid”, red. Wolodymyr Krawczenko, t. XIII–XIV, NTMT, Charków 2009, ss. 428, streszczenia w j. ang., (j. ukr.).
PW46.indb 447
2013-01-05 14:46:44
448
KSIĄŻKI NADESŁANE
Czasopismo historyczno-kulturoznawcze. Zeszyt poświęcony jest doświadczeniu pamięci historycznej Europy środkowowschodniej w kontekście systemu totalitarnego. Artykuły podzielone zostały na poszczególne działy obejmujące kategorię pamięci historycznej w zestawieniu z: teorią, totalitaryzmem, polityką identyfikacji, omówiona została także problematyka historiografii.
440 lat Unii Polsko-Litewskiej, Ambasada Rzeczpospolitej Polskiej w Republice Litewskiej, Ex Libris, Warszawa 2009, ss. 88, ilustracje, (j. pol. i lit.). Wydanie albumowe (ze wstępem Alfredasa Bumblauskasa i Ryszarda Szczygła) zawierające pełną treść Unii Lubelskiej. Na ważną część publikacji składają się ilustracje – m.in. reprodukcja Unii Lubelskiej Jana Matejki, wraz ze szczegółowym omówieniem widniejących na niej postaci oraz widoki Wilna i Lublina.
Władimir Abarinow, Oprawcy z Katynia. Rosyjski dziennikarz na tropie zbrodniarzy, Znak, Kraków 2010, ss. 342, indeks nazwisk, tlum. z j. ros. Walentyna Dworak i Klaudia Rumińska. Autor przeprowadził własne dochodzenie w sprawie zbrodni katyńskiej, docierając do nazwisk czekistów wykonujących rozkaz zamordowania Polaków. Kierując swoje słowa do czytelnika zaznaczył, że nie miał zamiaru przedstawiać tu systematycznie wszystkich wydarzeń dotyczących sprawy katyńskiej, szukając samych rzeczy nowych. Dlatego w książce tej prawie nie prezentuje się źródeł, za wyjątkiem trudno dostępnych lub niedawno opublikowanych tekstów i świadectw. Ponad 20 stron zajmuje rozdział Świadkowie.
PW46.indb 448
„Belarussian Yearbook”, red. Anatoly Pankovsky, Valeria Kostyugova, Belarusian Institute for Strategic Studies, Mińsk 2010, ss. 336, (j. ang.). Rocznik Białoruskiego Instytutu Studiów Strategicznych, na który składają się artykuły poświęcone współczesnym problemom: władzy państwowej, polityce zagranicznej, społeczeństwu i ekonomii. Międzynarodowy skład autorów reprezentuje ośrodki badawcze z: Białorusi, Stanów Zjednoczonych, Polski i Litwy.
Białe plamy – czarne plamy. Sprawy trudne w polsko-rosyjskich stosunkach 1918–2008, red. Adam Daniel Rotfeld, Anatolij W. Torkunow, PISM, Warszawa 2010, ss. 908, aneksy, ilustracje, indeks nazwisk. Praca zbiorowa ujęta w ramy chronologiczne począwszy od roku 1917 po czasy współczesne. Jest wynikiem współpracy 32 polskich i rosyjskich uczonych – historyków, politologów i ekonomistów. Każdy z 16 rozdziałów zawiera po 2 artykuły polskiego i rosyjskiego autorstwa. Do poruszonych zagadnień należą m.in.: geneza II wojny światowej, zbrodnia katyńska, dziedzictwo archiwalne, współczesna polsko-rosyjska historiografia.
Tomasz Gajownik, Tajny front niewypowiedzianej wojny. Działalność polskiego wywiadu wojskowego na Litwie w latach 1921–1939, IPN, Warszawa 2010, ss. 400, aneks, mapy, ilustracje, indeks nazwisk. Celem publikacji jest przedstawienie działalności polskiego wywiadu wojskowego w Republice Litewskiej. Akcję wywiadowczą prowadziły tam agendy reprezentujące różne instytucje centralne II RP, stąd też różne
2013-01-05 14:46:44
KSIĄŻKI NADESŁANE
kategorie informacji ujętych w niniejszej publikacji. W rozdziale I omówiona została struktura i kierunki funkcjonowania centralnych terenowych organów wywiadu polskiego, w rozdziale II – działalność polskiego wywiadu wojskowego, III – walka z wywiadem litewskim, IV – efekty działalności wywiadowczej. Autor podkreśla, że w okresie międzywojennym pomiędzy wieloma państwami Europy środkowo-wschodniej – w tym tu omawianymi – dominująca była rola organów wojskowych w polityce wewnętrznej i zagranicznej. Ubocznym zaś efektem I wojny światowej stała się wiodąca pozycja wojskowych organów wywiadowczych.
Dmytro Jawornycki, Z ukraińskich dawnych czasów, oprac. Petro Żytar, Bukrek, Czerniowce 2010, ss. 174, ilustracje, (j.pol., j. ukr.). We wstępie zaznaczono, że ponowne wydanie książki Z ukraińskich dawnych czasów jest próbą przybliżenia współczesnym pokoleniom prawdziwej perły wydawniczej z końca XIX, „niezrównanego studium historii oraz życia Siczy Zaporoskiej”. Tekst autorstwa D. Jawornickiego (1855–1940), ukraińskiego historyka, badacza historii kozaczyzny, wzbogacony został o reprodukcje obrazów reprezentujących różne epoki. Po raz pierwszy album ukazał się w roku 1900 w Petersburgu, po raz kolejny – w 1991 r. Niniejsze wydanie uzupełnione zostało także reprodukcjami obrazów bukowińskiego malarza Andrija Chołomeniuka.
„Kawkaz 2008”, red. Aleksandr Iskandarjan, Instytut Kawkaza, Erywań 2010, ss. 212, (j. ros.). Rocznik Instytutu Kaukazu. Na numer składają się prace naukowców pochodzących z Azerbejdżanu, Armenii, Gruzji, Turcji, Rosji i Stanów Zjednoczonych, którzy wy-
PW46 .indb 449
449
stąpili podczas odbywającej się corocznie konferencji zorganizowanej przez Instytut Kaukazu w kwietniu 2009 r. Artykuły poświęcone zostały różnym aspektom dotyczącym północnego i południowego Kaukazu w roku 2008.
Kościół unicki w Rzeczypospolitej, red. Wojciech Walczak, Instytut Badań nad Dziedzictwem Kulturowym Europy, Białystok 2010, ss. 304, streszczenie w j, ang. Publikacja zawiera zbiór artykułów poświęconych zagadnieniu religijności, świadomości religijnej, postawom duchowieństwa, magnaterii, szlachty wobec Kościoła wschodniego na terenach Rzeczypospolitej przedrozbiorowej. We wstępie podkreślono, że dawni Rusini to przodkowie zarówno obecnych Białorusinów jak i Ukraińców, którzy początkowo wyznawali prawosławie, zaś po zawarciu unii brzeskiej ich religijność zaczęła podążać w dwóch kierunkach jednocześnie (prawosławie lub unia). Znajdują się tu także prace ujmujące to zagadnienie w okresie II RP oraz w czasach współczesnych (m.in. kwestia dziedzictwa architektury sakralnej dawnej Rzeczypospolitej).
„Lithuanian Foreign Policy Review”, red. Tomas Janeliūnas, Foreign Policy Research Center, t. XXIII, Wilno 2010, ss. 126, (j. ang.). Czasopismo poświęcone polityce zagranicznej Republiki Litewskiej. W niniejszym numerze podjęta została problematyka współczesnych relacji tego kraju ze Stanami Zjednoczonymi i krajami europejskimi. We wstępie zaznaczono, że wciąż nie jest rzeczą wiadomą w jaki sposób dynamika bilateralnych relacji pomiędzy USA i Rosją może zmienić sytuację bezpieczeństwa w Europie wschodniej.
2013-01-05 14:46:44
450
KSIĄŻKI NADESŁANE
Włodzimierz Misławski, Alfred Fedecki. Poeta fotografii, Faktor, Charków 2010, ss. 216, (j. pol. i ukr.). Album publikujący fotografie autorstwa A.K. Fedeckiego – jednego z pionierów kinematografii. Włodzimierz Misławski wraz z Michałem Żurem na podstawie źródeł archiwalnych z Archiwum Państwowego Obwodu Charkowskiego oraz prasy z epoki opisali działalność Fedeckiego. Oprócz ilustracji publikacja prezentuje wiele dokumentów, opisując także dzieje fotografii i kinematografii w Charkowie na przełomie XIX i XX w.
Polsko-białoruskie związki kulturowe, literackie i językowe, red. Siarhiej Kawalou, Ryszard Radzik, Michał Sajewicz, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2010, ss. 412, (j. pol. i biał.). Publikacja podzielona została na 3 działy, zawierające artykuły w języku polskim i białoruskim. W dziale I – Historia, socjologia, podjęte m.in. zostały tematy: Jakiego wyznania był
Franciszek Skaryna? (Adam Maldzis), Straż Kresowa wobec kwestii białoruskiej (Joanna Gierowska-Kałłaur), II – Literaturoznawstwo: Obrzęd Dziadów na Nowogródczyźnie od czasów A. Mickiewicza po dzień dzisiejszy (Grażyna Harytoniuk-Michej), III – Językoznawstwo: Polszczyzna Sokółki i okolic. Mowa ludności pochodzenia szlacheckiego i chłopskiego (Ewa Golachowska).
Ruch oporu w Ukrajini 1960–1990. Encyklopedycznyj dowidnyk, red. Osyp Zinkewycz, Smoloskyp, Kijów 2010, ss. 804, ilustracje, indeks nazwisk, aneks, (j. ukr.). Encyklopedia zwierająca hasła dotyczące ruchu oporu przeciw władzy sowieckiej na terytorium Ukrainy w latach 1960–1990. Idea jej wydania narodziła się w środowisku emigracyjnym w USA jeszcze w latach 80. Znajdują się tu hasła zarówno biograficzne, jak i o charakterze problemowym. Każde hasło zaopatrzone jest w obszerną informację bibliograficzną. (Opracował: Michał Piekarski)
PRZEGLĄD WSCHODNI
PW46 .indb 450
2013-01-05 14:46:48
PW46 .indb 451
2013-01-05 14:46:48
PW46 .indb 452
2013-01-05 14:46:48