Przegląd Wschodni 41

PRZEGLĄD WSCHODN I TOM XI-TY

Zeszyt 1 (41)

KWARTALNIK

RADA „PRZEGLĄDU WSCHODNIEGO”:

REDAKCJA:

Andrzej Ajnenkiel, Warszawa Stanisław Alexandrowicz, Toruń Juliusz Bardach, Warszawa Daniel Beauvois, Paryż Alfredas Bumblauskas, Wilno Andrzej Ciechanowiecki, Londyn Norman Davies, Oksford Roman Dzwonkowski SAC, Lublin Piotr Eberhardt, Warszawa Jarosław Isajewycz, Lwów Mieczysław Jackiewicz, Olsztyn Natalia Jakowenko, Kijów Zbigniew Jasiewicz, Poznań Adolf Juzwenko, Wrocław Algis Kalėda, Wilno Andrzej Kamiński, Waszyngton Jerzy Kłoczowski, Lublin Stefan Kozak, Warszawa Antoni Kuczyński, Wrocław Natalia Lebiediewa, Moskwa Piotr Łossowski, Warszawa Adam Maldzis, Mińsk Stanisław Mossakowski, Warszawa Stanisław Nicieja, Opole Bohdan Osadczuk, Berlin Jan Ostrowski, Kraków Jarosław Pelenski, Filadelfia Wojciech Roszkowski, Warszawa Władysław Serczyk, Rzeszów Elżbieta Smułkowa, Warszawa Bolesław Szostakowicz, Irkuck Roman Szporluk, Cambridge, Mass.

Wiktoria Śliwowska, Warszawa Piotr Wandycz, New Haven Henryk Wisner, Warszawa Zbigniew Wójcik, Warszawa

Jan Malicki (redaktor) Jolanta Sikorska-Kulesza (sekretarz)

41

Przegląd Wschodni № 41 Adiustacja, korekty: Zespół Okładka, opracowanie edytorskie i graficzne: J.M. Tłumaczenia: Turinys (Studium – Ana Romančuk), Зьмест і Содержание (Studium – Maryja Łucewicz-Napałkow), Зміст (Studium – Khelena Hierowska), Contents (Ilona Duchnowicz)

Administracja: Inga Kotańska, abonament i sprzedaż: Joanna Łukaszuk II Zeszyt zamknięto vi/2009, wydano drukiem iii/2010, ISSN 0867-5929 Skład – „Tyrsa” Druk – „Duo-Studio” 41

SPIS RZECZY A R TY K U Ł Y Leonid ZASZKILNIAK, Ukraińskie niespełnione nadzieje i ich optymistyczny epilog . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 *** Małgorzata KARPIŃSKA, Przedstawiciele Ziem Zabranych na sejmie powstańczym 1831 roku . . . . . . . . . . . . . 31 Mieczysław JACKIEWICZ, Biskup Antoni Baranowski i jego „Borek oniksztyński” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 Aleksander SMOLIŃSKI, Stan kolejnictwa rosyjskiego i sowieckiego w okresie wojny domowej w Rosji oraz w czasie wojny z Rzeczpospolitą Polską – lata 1918–1922 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 *** Aleksandra OŚKO, Koło historyków – słuchaczy Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie w latach 1923–1939. 101 D O K U M E N T Y I M AT E R I A Ł Y Zbigniew JASIEWICZ, Nieopublikowana monografia Dmitrija Zielenina „Naród polski” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 Andrzej GĄSIOROWSKI, Z dziejów szkolnictwa polskiego na Łotwie w okresie międzywojennym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 Evgeny SEMENOV, Cmentarz katolicki (polski) w Zakładzie Nerczyńskim. Historia, stan obecny, problem zachowania. . . . . . . 157

*** Ēriks JĒKABSONS, Stanowisko Łotwy w konflikcie polsko-litewskim w okresie międzywojennym. Próba pośrednictwa ministra spraw zagranicznych Łotwy Vilhelmsa Muntersa w marcu 1938 roku . . . 173 Ks. Roman DZWONKOWSKI SAC, Duszpasterstwo Polskich Sił Zbrojnych w ZSRS, 1941–1942. Źródła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 3

RECENZJE Borys A. G u d z i a k, Kryzys i reforma. Metropolia kijowska, patriarchat Konstantynopola i geneza unii brzeskiej, Lublin 2008 (Tomasz KEMPA). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209 Elżbieta O r m a n, Tahańcza Poniatowskich. Z dziejów szlachty na Ukrainie w XIX wieku, Kraków 2009 (Anna BARAŃSKA) . . . . . . .212 Julian G la u b i c z Sa b ińs k i , Dziennik syberyjski, t. 1–3, Warszawa 2009 (Wiesław CABAN) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216 Jerzy J aro w i e c k i, Dzieje prasy polskiej we Lwowie do 1945 roku, Kraków–Wrocław 2008 (Józef SZOCKI). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224 Dariusz Ta r a s i u k, Między nadzieją a niepokojem. Działalność społeczno-kulturalna i polityczna Polaków na wschodniej Białorusi w l. 1905–1918, Lublin 2007 (Roman JURKOWSKI) . . . . . . . . . . .229

PRZEGLĄD WSCHODNI

4

TURINYS

S TR A I PSN I A I Leonid ZASZKILNIAK, Ukrainų neišsipildžiusios viltys ir jų optimistinis epilogas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 *** Małgorzata KARPIŃSKA, Atimtųjų Žemių atstovai 1831 metų sukilėlių seime. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Mieczysław JACKIEWICZ, Vyskupas Antanas Baranauskas ir jo „Anykščių šilelis” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 Aleksander SMOLIŃSKI, Rusijos ir sovietų geležinkelių padėtis pilietinio karo Rusijoje laikotarpiu ir karo su Lenkija metu – 1918–1922 metai. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 *** Aleksandra OŚKO, Vilniaus Stepono Batoro universiteto klausytojų istorikų būrelis 1923–1939 metais . . . . . . . . 101 D O K U M E N TA I I R M E D Ž I A G A Zbigniew JASIEWICZ, Dmitrijaus Zielenino neišleista monografija „Naród polski” („Lenkų tauta”) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 Andrzej GĄSIOROWSKI, Iš lenkų švietimo Latvijoje tarpukario laikotarpį. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 Evgeny SEMENOV, Katalikų kapinės Nerčės fabrike. Istorija, dabartinė padėtis, išsaugojimo problema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157

*** Ēriks JĒKABSONS, Latvijos pozicija lenkų-lietuvių konflikte tarpukaryje ir Latvijos užsienio reikalų ministro V. Muntero bandymas tarpininkauti 1938 metų kovo mėnesį . . . . . . . . . . . . . . 173 Kun. Roman DZWONKOWSKI, Lenkų karinių pajėgų TSRS sielovada 1941–1942. Šaltiniai . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189

RECENZIJOS 5

ЗЬМЕСТ

А Р Т Ы К УЛ Ы Леанід ЗАШКІЛЬНЯК, Украінскія няспоўненыя надзеі і іх аптымістычны эпілог. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 *** Малгажата КАРПІНЬСКА, Прадстаўнікі Заходніх Губерній у рэвалюцыйным сейме 1831 г. . . . . . . . . . . . . . 31 Мечыслаў ЯЦКЕВІЧ, Біскуп Антоні Бараноўскі і яго «Аникщяйский бор» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 Аляксандр СМАЛІНЬСКІ, Стан расійскай і савецкай чыгункі ў перыяд грамадзянскай вайны ў Расіі і ў час Савецка-Польскай вайны – 1918–1922 гады . . . . . . . . 75 *** Аляксандра ОСЬКО, Гістарычны гурток слухачоў Універсітэта імя Стэфана Баторыя ў Вильні ў 1923–1939 гадах. Арганізацыя і дзейнасць. . . . . . . 101 Д А К У М Е Н Т Ы I М АТ Э Р Ы Я Л Ы Збігнеў ЯСЕВІЧ, Неапублікаваная манаграфія Дзмітрыя Канстанцінавіча Зяленіна «Польскі народ» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 Анджэй ГАНСЯРОЎСКІ, З гісторыі польскай адукацыі ў Латвіі ў міжваеннае дваццацігоддзе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 Яўген СЯМЁНАЎ, Каталіцкія могілкі ў Нерчынскім Заводзе. Гісторыя, сённяшні стан, праблемы захавання . . . . . . . . . . . . 157

***

Эрыкс ЕКАБСОНС, Пазіцыя Латвіі ў Польска-Літоўскім канфлікце ў міжваенны перыяд, і спроба пасрэдніцтва Міністра замежных спраў Латвіі Вільгельма Мунстэрса ў сакавіку 1938 г. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173 Кс. Роман ДЗВАНКОЎСКІ, Войска Польскага капэлянам у СССР з 1941 па 1942 год. Крыніцы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189

РЭЦЭНЗІІ 6

ЗМІСТ

С Т АТ Т І Леонід ЗАШКІЛЬНЯК, Українські несповнені надії та їх оптимістичний епілог . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 *** Малгожата КАРПИНСЬКА, Представники Анексованих Земель на повстанському сеймі 1831 року . . . . . . 31 Мечислав ЯЦКЕВИЧ, Єпископ Антоній Барановски та його «Анікщяйський бір». . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 Олександр СМОЛИНСЬКІ, Стан російських і радянських залізниць в період Громадянської війни в Росії й в часі війни з Польською Республікою – 1918–1922 роки . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 *** Олександра ОСЬКО, Коло істориків – слухачів Університету Стефана Баторія у Вільні 1923–1939 рр. . . 101 Д О К У М Е Н Т И І М АТ Е Р І А Л И Збігнев ЯСЕВИЧ, Неопублікована монографія Дмитра Константиновича Зеленіна «Польський народ» . . . . . . . . . . . . . . . 125 Анджей ГОНСЬОРОВСЬКІ, З історії польського шкільництва у Латвії в часі між світовими війнами . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 Євгеній СЕМЕНОВ, Католицький цвинтар в Нерчинському закладі. Історія, сучасний стан, проблема збереження . . . . . . 157

***

Ерікс ЄКАБСОНС, Позиція Латвії в польсько-литовському конфлікті в міжвоєнний період та спроба посередництва Міністра закордонних справ Латвії В. Мунтерса в квітні 1938 року. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173 Кс. Роман ДЗВОНКОВСЬКИ, Духовна опіка Польських Збройних Сил в СРСР 1941–1942. Джерела. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189

РЕЦЕНЗІЇ 7

СОДЕРЖАНИЕ

С ТАТ Ь И Леонид ЗАШКИЛЬНЯК, Украинские несбывшиеся надежды и их оптимистичный эпилог . . . . . . . . . . . . 21 *** Малгожата КАРПИНЬСКА, Представители Западных Губерний в революционном сейме 1831 года . . . . . . . . 31 Мечислав ЯЦКЕВИЧ, Епископ Антоний Барановский и его «Аникщяйский бор» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 Александр СМОЛИНЬСКИ, Состояние российского и советского железнодорожного транспорта в период гражданской войны в России и во время Советско-Польской войны – 1918–1922 годы . . . . . . . . . 75 *** Александра ОСЬКО, Исторический кружок слушателей Университета им. Стефана Батория в Вильнюсе в 1923–1939 годах. Организация и деятельность . . . . 101 Д О К У М Е Н Т Ы И М АТ Е Р И А Л Ы Збигнев ЯСЕВИЧ, Неопубликованная монография Дмитрия Константиновича Зеленина «Польский народ». . . . . . . . . . . . . 125 Анджей ГОНСЁРОВСКИ, Из истории польского образования в Латвии в междувоенный период . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 Евгений СЕМЕНОВ, Католическое кладбище в Нерчинском Заводе. История, настоящее состояние, проблема сохранения . . . . .157

***

Эрикс ЕКАБСОНС, Позиция Латвии в Польско-Литовском конфликте в междувоенный период, и проба посредничества Министра иностранных дел Латвии Вильгельма Мунстерса в марте 1938 года . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173 Кс. Роман ДЗВОНКОВСКИ, Войска Польского капелланов в СССР с 1941 по 1942 год. Источники . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189

РЕЦЕНЗИИ 8

CONTENTS Leonid ZASZKILNIAK, Ukrainian unfulfilled hopes and their optimistic epilogue . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 A retrospective vision of history of Ukrainians in the 20th century provides goods grounds to state that their hopes have been fulfilled and had an optimistic epilogue.

For this reason, some issues regarding the struggle for Ukrainian statehood in the 20th century have been reconsidered.

Firstly, at the time of the revolutionary changes in Europe during and after World War I, the independent Ukrainian People’s Republic (UPR) was unable to survive and grow stronger because it had to fight ‘on all fronts’ – with Bolshevik Russia, ‘White’ Russia, Poland, Belarus and Romania. The Ukrainian national idea, at the turn of the 20th century, already included a programme for creating an independent, united Ukrainian state. At the same time, a specific dualistic way of thinking was spreading among Ukrainian political activists: the belief that the nationalistic plans should not infringe upon the social and democratic transformation, and that the idea of national statehood should give way to national and territorial autonomy within large federations of nations. Most Ukrainian ideologists, in the early 20th century, remained true to their illusions, believing that it was possible to reconstruct multinational empires in tandem with democracy. These illusions had a very negative impact on the course of the Ukrainian Revolution of 1917–1920, and caused its failure. Paradoxically, Ukrainians ‘owe’ the setting up of their formal statehood as part of the USSR, which was accompanied by strict repressions, murders and assimilating the Ukrainian nation into the communist regime.

Another aspect of the Ukrainian national movement is linked to the stereotype according to which Ukrainians are perceived as a ‘nation of peasants.’ Undoubtedly, centuries of foreign rule in the lands inhabited by the Ukrainian people and various persecutions applied against the Ukrainian language and culture caused a continuous assimilation of the elite, which made a visible contribution to the development of other cultures and nations. Modernisation processes led to the emergence of many urban and industrial centres in Ukrainian territories where incomers of other national backgrounds prevailed. However, they also attracted increasing numbers of rural inhabitants, who came to settle in towns and cities. In turn, the Soviet governance model haphazardly contributed to the formation of a Ukrainian national identity. However, this identity was also extended to the hybrid identity of the ‘Soviet man,’ in whose mind Russia was ‘good’ and the West was ‘bad and imperialistic.’ The problem of this Soviet legacy has been attempted to be dealt with since the establishment of the Ukrainian independent state in 1991, and it will take some time more to overcome it as part of the society ‘in transition,’ with its various so-called ‘mutational forms.’

9

CONTENTS Małgorzata KARPIŃSKA, Representatives of the Taken Lands at the insurgent Polish Sejm of 1831. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 The Kingdom of Poland was created by a decision of the Congress of Vienna in 1815, and was linked by personal union to Russia. The territories under Russian rule (Lithuania, Volhynia and Podolia), which were then located outside the Kingdom, started to be referred to as the Taken Lands. When the Sejm gathered during the November Uprising, 1830, its speaker, Władysław Ostrowski, already at its first session on December 18, 1830, expressed his hope that the parliament would also contain representatives from Lithuania, Volhynia and Podolia. However, this had to recede further into the background, due to the much more pressing war and other political disputes. Its political significance was, nevertheless, still appreciated. However, the outbreak of the uprising in Lithuania made it a burning question.

Thus, the Sejm passed a law determining the rules for election of representatives of the Taken Lands on May 19, 1831. The nobility, landowners, could choose one representative in every powiat (a part of a larger province called voivodeship). Each gubernia city (renamed a voivodeship city) could also choose one representative.

Wilno was given the right to send three representatives. Senators were to be elected by both houses of the Sejm. The active and passive voting rights were determined similarly as in the constitution of 1815; some minor alterations were made out of respect for the resolutions adopted in the Statute of Lithuania. The first deputy from the Taken Lands to reach Warsaw was Narcyz Olizar, elected on April 24, 1831 as a representative of Volhynia. However, due to procedural shortcomings during his election, his mandate was only approved much later, on June 18, 1831. Olizar was elected Senator Castellan on August 8, 1831. When the uprisings in Lithuania, Podolia and Volhynia were suppressed, people from the Taken Lands started arriving in Warsaw, together with the troops retreating from those territories. Here, using the Sejm laws, they could elect their deputies to the Sejm. Thirty-one MPs representing powiats from the voivodeships of Białystok, Grodno, Kijów, Mińsk and Podolia; Wilno and Volhynia were elected at the beginning of September 1831.

The newly elected deputies were predominantly younger than their colleagues from the Kingdom of Poland, and they often combined their political activity with military service. Lacking political experience, they did not always feel comfortable in parliament. However, a few of them were remarkably skilful and active MPs (F. Godebski, A. Jełowicki, H. Nakwaski S. Worcell, and A. Wielopolski). Their activities had some impact on the parliament’s work and later they also formed the political core of the Great Emigration.

10

CONTENTS Mieczysław JACKIEWICZ, Bishop Antanas Baranauskas (Antoni Baranowski) and his ‘Forest of Anykščiai’ . . . . . . . . . . . . . 53 Antanas Baranauskas was born on 17 (29) January 1835 near Kowno (today Kaunas in Lithuania). He attended a parochial school, and then a bi-yearly school for communal writers in Rumšiškės. At school he started writing poems in Polish. Then he worked in a few places as a communal writer. As a student he developed an interest in Lithuanian folklore; he collected Lithuanian folk songs and legends. In Sėda, Telšiai county in Samogitia (a region of Lithuania), he met Karolina Proniewska, a young Polish and Lithuanian poet, who encouraged him to write poetry in Lithuanian. Her brother, Otton Proniewski, who was a priest, helped Baranauskas to enter the Catholic Seminary of Varniai in Samogitia. Following his graduation from the seminary, this talented alumnus was sent to the Saint Petersburg Roman Catholic Theological Academy, from which he graduated with honourable mentions. During his studies at the academy, he wrote a number of poems including the Romantic poem ‘Forest of Anykščiai’ (‘Anykščių šilelis’). In 1866, the bishop of Samogitia appointed Baranauskas professor of moral theology, liturgy and singing at the diocese of Kaunas Priest Seminary. While teaching at the Kaunas Priest Seminary, Baranauskas gradually began to give up his literary work. At that time, he became totally absorbed in academic work in the field of linguistics. He devoted a particularly great amount of time to comparative linguistics, achieving remarkable results in researching Lithuanian dialects. In 1897, Antanas Baranauskas was nominated Ordinary of the Diocese of Sejny (presently in north-eastern Poland). The formal induction of the new ordinary to the Sejny Cathedral took place 28 December 1897. Bishop Antanas Baranauskas was in charge of the Diocese of Sejny for just five years, until his death.

Forest of Anykščiai, which Baranauskas wrote under the obvious influence of the epic poem ‘Sir Thaddeus’ (‘Pan Tadeusz’) by Adam Mickiewicz, praises the beauty of Lithuanian nature, especially its forests. The poem also raises social issues as it describes the hard life of the serfs while praising their vital force and sensitivity to beauty. In addition, it reflects the public sentiment preceding the outbreak of the 1863 Uprising in Lithuania.

Aleksander SMOLIŃSKI, The condition of Russian and Soviet railways at the time of the Civil War in Russia and during the war with Poland: 1918–1922 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 When the Civil War began in Russia, all parties to this conflict had to use, to a great extent, the railway infrastructure which remained from old Tsarist Russia.

This was also the case during the Polish-Soviet War. This need was caused, first of

11

CONTENTS all, by the vastness of the theatres of war and the lack of a sufficiently developed network of hard roads and other means of transport, which could be used as an alternative to trains across the former Russian Empire.

Moreover, this was an effect of Russian experiences derived from the RussoJapanese War of 1904–1905 and World War I. At the same time, railways were used intensively because troops and equipment were moved frequently during these conflicts, and also because of shortages in troops and weapons at the fronts of the Russian Civil War and Polish-Soviet War of 1919–1920. One should also not forget the enormous impact railways had on civilian economic life and on the mobility of Russian society at that time.

For this reason, the author, using little-known archival materials written in Russian and Ukrainian, and also on the basis of specialist literature, made attempts to present the method of operation of old Russian railways during the Russian Civil War and the Polish-Soviet War. The article reveals the significance of railway infrastructure for military operations at that time, as well as its real transport capacity, since a greater part of the railway infrastructure was located mainly in Ukraine, southern Russia and other regions of Russia, such as the central gubernias and Siberia.

In an attempt to find the reasons for the low and sometimes even marginal efficiency of both the Russian and Soviet railway system at that time, the author analysed the consequences of the staff and organisational reshuffle which took place in the railway system of the former empire, first as consequence of the February Revolution and then of the Bolshevik coup. All problems were related to rolling stock and technical infrastructure, mainly with their extreme degradation, and also fuel and spare part shortages and similar difficulties.

As a result, an objective picture is painted presenting the condition and transport capacity of mainly Soviet railways at the time when the Workers’ and Peasants’ Red Army was fighting in the Polish theatre of war in 1919 and 1920. It is also worth emphasising that this is the first work of its kind published in Polish historiography. ***

Aleksandra OŚKO, The Circle of History Students of Stefan Batory University in Vilna (Wilno) 1923–1939. Organisation and activity. . . . 101 This work outlines the general framework of the organisation and activity of the Historians’ Circle at Stefan Batory University in Wilno during the inter-war period.

The main source of materials for the author was the Stefan Batory University archive section in the Central State Archive of Lithuania in Vilnius, where files regarding the circle’s registration, organisation and reports on its activities have been preserved. Additional information was provided by the Memory Book of the Historians’

12

CONTENTS Circle, a magazine published by university students – named Alma Mater Vilniensis – which contains memories of the former members of the circle and daily press.

A problem approach was adopted for the description of the circle’s operation so as to reflect the nature and the course of the circle’s work in the best and most transparent way. The first part of this work consists of a description of the conditions and circumstances in which the association was established as well as its organisation (the changing legal grounds, types of members and authorities). The second part presents various lines of action taken by its members: academic activity, which was expressed during general meetings, thematic sections, research trips and publications; mutual assistance activity which was conducted in the library, reading room and publishing agency; organisational activity which made students engage outside the circle, such as public work or participation in historical conventions and symposiums and social life, which performed a very important integrational function.

A separate chapter includes an attempt to determine the directions of research of members of the circle, followed by analysing the topics of publications and presentations made during their meetings.

Zbigniew JASIEWICZ, Dmitri Konstantinovich Zelenin’s unpublished monograph ‘The Polish Nation’. . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 The author of this article found a monograph written by Zelenin, an outstanding Russian ethnographer, folklorist and dialectologist (1878–1954), at a branch of the Archives of the Russian Academy of Sciences in 2008. The monograph was prepared twice: in 1941 and 1947. It was not published. Although it was mentioned in writings that the work was in progress, the information that it had been finished went unmentioned.

The work is a monograph on the Polish nation, not its people. Its two versions, one written in 1941 and the other in 1947, contain different content. The first contains more information on history and culture, while the second focuses on political issues related to the founding of the People’s Republic of Poland, although, ethnographic issues are broadly discussed in both versions. The author’s presentation of Poland and Poles is typical of his times. He was also guided by stereotypes concerning Poles present in Russian society, while at the same time often revealing his positive attitude to Poles.

The manuscript from 1941, which was prepared for printing, went unpublished due to the outbreak of World War II. In turn, the version from 1947, which was ready for printing in 1949, was not published due to negative publisher opinions, according to which the work did not meet the necessary requirements. It is unknown whether these reservations were of a political, ideological or academic nature. They

13

CONTENTS were certainly linked to attempts of discrediting the scholar, who had been subject to ideological criticism long before.

This work is interesting because it reveals a certain method of evaluating and perceiving Poland and Poles. At the same time, the fate of this monograph reveals that relations in Soviet academic circles were often politicised and that ideological disputes were also employed in personal conflicts. This document also provides valuable information on the times it was written in and on its author. It is a useful source for studies of the history of science in the USSR and the presentation Poland and its people by Russians.

Andrzej GĄSIOROWSKI, Some facts from the history of Polish education in Latvia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 The Polish minority in Latvia (southern territories of Latvia in the 18th century were a part of the Polish Inflanty province) accounted for quite a large part of the country’s population in the inter-war period. A quite numerous Polish diaspora settled in those territories as a result of Polish influences present there until the time of the partitions (1772, 1795). The Polish minority now constitutes approximately 2% of the population of Latvia.

When Latvia regained independence in 1918, the problem of national minorities emerged. Poles, despite various restrictions, were given the right, in 1922, to establish their own organisations, associations and schools. However, this problem was regulated only in 1932, when the Latvian authorities passed the so-called ‘act on the minority school system.’ As a result, Polish schools received greater opportunity for unrestricted development. They have always played a decisive role in preserving the national identity of Polish children and youth, and in the cultivation of Polish tradition and language. The situation worsened in 1940, when Latvia became a part of the Soviet Union. Minority schools were liquidated and did not again re-emerge until 1990 (i.e. until the moment when the Republic of Latvia was once again proclaimed a sovereign state). National minorities also regained their rights at that time. The revival of Polish institutions, including schools with Polish as the language of instruction, began their work, and new opportunities of contact with Poland, Polish schools and Polish young people emerged.

Evgeny SEMENOV, The Catholic cemetery in Nerchinsk Camp.

History, present condition and the problem of preservation . . 157 Many aspects of the history of the Poles’ stay in Siberia, to this day, have not been investigated. Their history is reflected in monuments. One such example is

14

CONTENTS cemeteries where Poles are buried. Among them is the tomb by the Mishiha river, where participants of the Baikal Insurrection are buried, and the grave of priests in Tunka. However, there also are many unknown graves and cemeteries, including the cemetery in Nerchinsk Camp. The protection of historical cemeteries is an increasingly difficult problem all over the world. This also concerns cemeteries in Transbaikal region. This article raises the issue of the emergence, operation and present condition of the cemetery in Nerchinsk Camp (Zabaikalsky Krai, Russia).

The cemetery in Nerchinsk Camp was established in the late 17th century. Many Polish exiles were buried there in the 18th and, especially, 19th centuries. Among them were Albina Migurska, Franciszek Malczewski and Wilhelm Klopflajsz. The Poles’ tombstones at the cemetery in Nerchinsk Camp are now in very poor condition. Most have been destroyed. Only two tombstones have been preserved and need restoration. The author of this article also presents a project for the protection of this cemetery, which has gained support from Polish and Russian state and nongovernmental organisations.

Ēriks JĒKABSONS, Latvia’s stance on the Polish-Lithuanian conflict during the inter-war period and the mediation attempt by the Latvian Minister of Foreign Affairs, Vilhelms Munters, in March 1938 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173 The long-standing Polish-Lithuanian conflict started immediately after the founding of the two states in 1918–1919. It originated from the history these two nations shared. This situation gave rise to concern in Latvia as an immediate neighbour of these two countries, and which formally declared neutrality. Latvia took a neutral stance from the very beginning because its state interests required the maintaining of good relations with both Poland and Lithuania. This was very difficult and almost impossible to fully achieve. In reality, starting from 1920, regardless of its formally declared neutrality, Latvia tacitly approved of Poland’s takeover of Wilno.

This was in part linked to the belief that Lithuania would be a more reliable and even stronger partner (mainly internally) in regional co-operation without this city, where Lithuanian influence was very weak or even negligible. In fact, Riga admitted that Wilno belonged to Poland, which was even positively evaluated in internal reports at the Latvian foreign ministry. It was believed that should Lithuania takeover Wilno (which was seen as very unlikely), this could only weaken Lithuania.

In turn, this would also entail the weakening of Latvia’s international position, for which the existence of an independent Lithuania – even without Wilno – was of key significance. However, since Wilno was a sensitive issue to Lithuanians, Latvia

15

CONTENTS attempted to appear formally neutral. At the same time, a consular agency of Latvia was established in Wilno, already in the autumn of 1923.

The Latvian government made several attempts to settle the conflict, at both regional and international levels, because its possible escalation towards an open military confrontation could pose a threat to Latvia’s security (due mainly to the political goals of the Soviet Union). The Polish-Lithuanian conflict was one of the main reasons for which a defensive alliance of states in the Baltic Sea region was never formed. Also, later, one of the impediments to a rapprochement between the Baltic States was Lithuania’s contrary stance, mainly resulting from its conflict with Poland. In September 1934, Estonia, Latvia and Lithuania entered into an agreement on regional political co-operation: the Baltic Entente. However, this agreement envisaged only diplomatic co-operation, which was rather ineffective. Additionally, this agreement – which Latvia and Estonia firmly insisted upon – included a clause which stated that these two countries not participate in resolving any ‘specific problems’ of Lithuania, and even precisely determined their nature, namely the territorial disputes regarding Wilno and Klaipeda.

Latvia also demonstrated its traditional neutral stance during the Polish-Lithuanian conflict of March 1938, one sign of which was the fact that the official journal of the Ministry of War, Latvijas Kareivis, first published information on the PolishLithuanian events on March 16th, quoting official communiqués and press publications from both parties to the conflict, without mentioning the Latvian stance or its activity at all. However, like in the preceding years, the Latvian government and foreign ministry, led by Vilhelms Munters, took efforts to mediate in this episode of Polish-Lithuanian relations, even though it was the closing chapter of unsettled relations between Poland and Lithuania and could not have had a great impact on the security of the entire region, including Latvia, facing the escalating pre-war crisis. When one considers, comprehensively, the Latvian government’s attempts to influence relations between its two neighbours, it has to be admitted that they were mostly unsuccessful, which was almost entirely due to the international situation. This lack of success is also linked to Vilhelms Munters, Foreign Minister of Latvia in an authoritarian government, whose activity has been evaluated ambiguously (some historians claim that his main goal was achieving personal benefits in the international arena). Although it must be admitted that the decision-making process in the authoritarian government of Latvia was quite peculiar (President Ulmanis and Foreign Minister Munters often took decisions regarding foreign policy without consulting or even informing the other members of the cabinet) and that the ambitions of Munters were high (he was trying to gain a strong reputation at the international level), it also needs to be stated that Latvia’s mediative failures resulted from the same factors which decided the loss of independence by Poland

16

and the Baltic states in 1939–1940; the lack of a common defence treaty. Therefore, any other government of independent Latvia would have been unlikely to succeed in any mediation efforts. This published document reveals the outlook of Vilhelms Munters on these events and some interesting details from history – not only the history of Latvia, but also its neighbours and the region as a whole.

Roman DZWONKOWSKI SAC, Religious Community Centre of the Polish Armed Forces in the USSR in 1941–1942.

Sources. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 The Polish Institute and Sikorski Museum in London has preserved rich and extensive documentation concerning the Catholic, Orthodox and Jewish ministry in the Polish Armed Forces formed under the leadership of General Władysław Anders in the USSR during the years 1941–1942. This text consists of fragments referring to the Catholic ministry and concerns the following issues: the organisation of the military religious community centre and related formal, staff and financial problems; its ideological and legal background in the Soviet Union; projects concerned with the creation of religious care centres for the Polish civilian population deported to the USSR (unsuccessful due to resistance from the Soviet government); the religious standpoints of soldiers and officers, similar stances represented by Polish civilians and the local Orthodox population; the attitude of the local Orthodox population to Catholic priests; the visit of Field Bishop Józef Gawlina of the Polish Army to the USSR in 1942 and other issues.

The published documentation contains two letters from the head of the Catholic military religious community centre, Father Włodzimierz Cieński, to Field Bishop Józef Gawlina, who resided in London (written in October and November 1941); his unsuccessful project of creating a religious community centre for the Polish civilian population in the USSR (dated 5 June 1942); an extensive report to the Vatican as of January 1942 concerning the religious ministry and situation in the USSR written by him (but without a precise date and signature); a letter from Stansiław Kot, Polish ambassador in Kuybyshev, to Father Cieński dated 12 November 1941 concerning the organisation of the military and civilian religious community centre; two reports by Captain Walerian Charkiewicz, head of the History Section of the Polish Army, stating the condition and problems of that religious community centre in the USSR as of 1 January 1942 and 15 June 1942, and a letter from the Secretariat of State in the Holy See to the Polish Embassy in the Vatican dated 23 June 1942, containing data on the aid offered by the Holy See to Poles in the USSR and Persia, which had not been mentioned anywhere else by that time, written in response to a letter from the Embassy requesting information in this respect.

17

STUDIA WSCHODNIE Dzienne, magisterskie, 2-letnie studia II stopnia, kształcące specjalistów zamierzających zajmować się problematyką Europy Wschodniej, Rosji, Azji Środkowej i Kaukazu oraz Europy Środkowej i Bałkanów. Co roku ok. 50% słuchaczy Studiów Wschodnich stanowią obcokrajowcy, stypendyści ze Wschodu. Studenci poznają wybrany język regionu, uczestnicząc w lektoratach prowadzonych przez Szkołę Języków Wschodnich. W ramach studiów wykładają uznani specjaliści zajmujący się problematyką wschodnią w Polsce, aźtakże wybitni znawcy zagraniczni, którzy wykładają jako visiting professors, wśród nich stały Fulbright Distinguished Chair!! Absolwenci Studiów Wschodnich pracują w instytucjach polskich i międzynarodowych, zajmujących się problematyką wschodnią, w mediach, administracji i dyplomacji.

PODYPLOMOWE STUDIA WSCHODNIE 2-letnie studia podyplomowe, odpłatne (2900 zł/semestr), kształcące specjalistów w problematyce Europy Środkowej i Wschodniej, Rosji, Azji Środkowej i Kaukazu – dla osób pragnących profesjonalnie zajmować się tym obszarem zagadnień w urzędach państwowych, mediach, instytucjach gospodarczych, politycznych i społecznych. W ramach Podyplomowych Studiów Wschodnich wykładają zarówno wybitni badacze, jak i praktycy, w tym byli dyplomaci. Zajęcia odbywają się w piątki po południu i w soboty.

Wszelkie informacje o naborze na dzienne i podyplomowe Studia Wschodnie: tel. 22 55 40 723, e-mail: spr.stud.studium@uw.edu.pl Więcej na stronie: www.studium.uw.edu.pl/studia l

PROGRAMY STYPENDIALNE x Program Stypendialny Rządu RP im. Konstantego Kalinowskiego x Program Stypendialny Studiów Wschodnich x Program Stypendialny Rządu RP dla Młodych Naukowców x Wschodnia Szkoła Letnia i Wschodnia Szkoła Zimowa x Stypendium im. Krzysztofa Skubiszewskiego Więcej informacji oraz ogłoszenia o naborze na stronie www.studium.uw.edu.pl/stypendia l e-mail: stypendia.studium@uw.edu.pl

PRZEGLĄD WSCHODNI № 41

Przegląd Wschodni, t. XI, z. 1 (41), s. 21–29, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2010

LEONID ZASZKILNIAK Lwów

UKRAIŃSKIE NIESPEŁNIONE NADZIEJE I ICH OPTYMISTYCZNY EPILOG

D

ZIEJOWA RETROSPEKTYWA, z którą mamy do czynienia w pierwszym dziesięcioleciu XXI w. w odniesieniu do wieku XX, pozwala z przekonaniem mówić o spełnionych nadziejach oraz o optymistycznym epilogu, nawet na przekór jego tragicznych konotacji dla samych Ukraińców. W XX w. wskutek wojen, rewolucji, Wielkiego Głodu, represji, deportacji oraz antyukraińskiej polityki różnych państw zginął co drugi Ukrainiec i co czwarta Ukrainka1. Jeżeli do straszliwych strat biologicznych dodamy cywilizacyjno-kulturalne następstwa wielowiekowych prób wynarodowienia i asymilacji Ukraińców przez różnych władców, przywłaszczenia ich dorobku kulturowego, eksploatacji ich materialnych zasobów, to pozostaje tylko dziwić się, że na współczesnej mapie świata istnieje państwo o nazwie Ukraina.

Nawiązując do jubileuszu powstania „nowych-starych” państw w Europie Środkowo-Wschodniej w latach 1918–1920 nie będziemy tu odtwarzać kalendarium minionych wydarzeń, lecz pozwólmy sobie na parę historycznych refleksji powiązanych z ową datą.

Pierwsze zagadnienie, ujęte w tytule tego eseju, wiąże się z tym, że w okresie rewolucyjnych zmian w Europie, podczas i po zakończeniu pierwszej wojny światowej, nie potrafiła przetrwać i umocnić się niepodległa Ukraińska Republika Ludowa (URL), proklamowana przez III i IV Uniwersał Ukraińskiej Centralnej Rady w Kijowie (kolejno 20 listopada 1917 i 22 stycznia 1918). Jako nowopowstałe państwo zmuszona była prowadzić w latach 1918–1920 nierówną walkę na „wszystkie strony świata” – z Rosją bolszewicką, „białą” Rosją, Polską i Rumunią. Jej przywódcy i ideologowie za jeszcze jedną przeszkodę mieli zaś potrzebę 1 Я. Гр и ц а к, Нарис історії України. Формування модерної української нації ХІХ–ХХ століття, Київ 1996, s. 102.

22

LEONID ZASZKILNIAK

przełamania własnych wyobrażeń o roli i miejscu Ukrainy w ówczesnym świecie, o ówczesnych społecznych i międzynarodowych układach oraz poglądów i wyobrażeń ludności tzw. „ukraińskich etnicznych ziem”, które powinny były wejść do nowo utworzonego państwa ukraińskiego.

Aby przedstawić sobie nieprzeciętną trudność owych zadań wystarczy uchwycić z kalejdoskopu wydarzeń niewielką ilość kluczowych kwestii. Wiadomo, że idea nowoczesnego narodu ukraińskiego zaczęła kształtować się w końcu XVIII i na początku XIX w. w warunkach późnego oświecenia i początków romantyzmu.

Uwaga europejskich myślicieli skupiała się wówczas na etnicznych i kulturalnych różnicach pomiędzy narodami, także słowiańskimi. Język, zwyczaje, tradycje, pamięć historyczna stały się tymi czynnikami, przy pomocy których Mychajło Maksymowycz, Izmajił Srezniewśki, Mykoła Kostomarow, Markian Szaszkewycz, Taras Szewczenko i wiele innych osobistości twórczych kształtowało obraz dawnej europejskiej wspólnoty, która w połowie XIX w. otrzymała nową nazwę „Ukraińców”, w miejsce archaicznych „Rusinów”. Apelując do przeszłości działacze ci odnajdywali początki swego pochodzenia w Rusi Kijowskiej, państwie Halicko-Wołyńskim, Republice Kozackiej Bohdana Chmielnickiego, Hetmańszczyźnie XVIII w. Ta wizja ukraińskiej przeszłości zdobyła naukową legitymizację w twórczości Mychajła Hruszewskiego w końcu XIX w., w jego fundamentalnej pracy Historia Ukrainy-Rusi. Trzeba podkreślić, że ani Hruszewski ani jego poprzednicy nie „odkryli” Ukraińców; zalążki idei narodowej mieściły się w wielu ludowych dumkach, pieśniach, folklorze Ukraińców-Rusinów, pochodzących jeszcze z XIV–XV w.

Jednak romantyczne zapatrywania ukraińskich „budzicieli” spotkały się z decydującym i twardym sprzeciwem oponentów. W tamtym czasie podstawowa masa Ukraińców mieszkała w Rzeczypospolitej, później zaś znalazła się w składzie imperiów Romanowowych i Habsburgów, w ciągu długiego okresu doznając nacisku asymilatorskiego – polonizacji i rusyfikacji. W imperium rosyjskim, korzystając z bliskości języków ukraińskiego i rosyjskiego oraz rozpowszechnienia prawosławia, carat usiłował zaszczepić Ukraińcom ideę etnicznej wspólnoty w postaci „małorosyjskiej”, ukształtować wyobrażenie o „trójjednym narodzie”, składającym się z „Wielkorosjan”, „Małorosjan” i „Białorosjan”. Temu zadaniu podporządkowana była działalność rosyjskich uczonych, przede wszystkim historyków (N. Karamzin, N. Pogodin, S. Sołowjow), którzy skonstruowali „państwową” koncepcję „rosyjskiej” historii od Rusi Kijowskiej do monarchii Romanowowych, a także polityka oświatowa, kulturalna i propaganda religijna ugruntowana na doktrynie „prawosławia, samowładztwa, narodowości”. Pewna część Ukraińców pragnących zdobyć oświatę i karierę w Rosji, przyjęła rusyfikatorskie idee, wzmocnione przez myślenie imperialne, przechodząc na służbę caratu.

UKRAIŃSKIE NIESPEŁNIONE NADZIEJE

23

W Rzeczypospolitej przedrozbiorowej część dawnej szlachty ruskiej spolonizowała się i przeszła na katolicyzm. Szczególnie odczuwalne było to w Galicji, pozostającej pod zaborem austriackim, gdzie polskie elity polityczne uzyskały kierownicze pozycje w rządzeniu krajem, pragnąc przekształcić go w „polski Piemont”. Polski ruch narodowy XIX w. stał się jednym z wpływowych czynników rozwoju sytuacji społeczno-politycznej w obu zaborczych imperiach, stawiając za cele nie tylko odrodzenie państwowości polskiej, lecz głosząc także idee wolności narodów, stymulując tym narodowe odrodzenie Ukraińców, tak w Galicji, jak i w Ukrainie Naddnieprzańskiej. Jednocześnie ściągał on na siebie sprzeciw z powodu głoszenia, jako „sprawiedliwości dziejowej”, idei odbudowania dawnej Rzeczypospolitej, nie liczącej się z przebudzeniem świadomości narodowej sąsiednich narodów, przede wszystkim Ukraińców.

Formowanie się ukraińskiej świadomości narodowej, wbrew naciskom z rosyjskiej i polskiej strony, na początku XX w. posunęło się tak daleko, że w latach 1895–1900 ukazały się drukiem polityczne programy utworzenia samodzielnego i niepodległego państwa ukraińskiego autorstwa Juliana Baczynśkiego (Ukraina irredenta, 1895) i Mykoły Michnowśkiego (Niepodległa Ukraina, 1900). Chociaż programy te zyskały pewien rozgłos, jednak tak śmiałe głosy, w otoczeniu bardziej rozwiniętych narodowych i społecznych ruchów Rosjan i Polaków, jawiły się wielu świadomym Ukraińcom „wyjściem poza granicę możliwości”. Właśnie tak zatytułował swój historyczny artykuł w 1900 r. wybitny ukraiński poeta i myśliciel Iwan Franko. Spoglądając w przyszłość stwierdzał on, że „syntezą wszystkich idealnych zmagań [...] będzie ideał pełnego, niczym nieskrępowanego i nieograniczanego [...] życia i rozwoju narodu”. I dalej wskazywał, że możliwe iż kiedyś nadejdzie czas „wolnych sojuszy międzynarodowych w potrzebie osiągnięcia wyższych celów międzynarodowych”, lecz stanie się to tylko wtedy, gdy „wszystkie narodowe zmagania będą zrealizowane i kiedy narodowe krzywdy oraz zniewolenia odejdą do sfery historycznych wspomnień”2.

Upolitycznienie ukraińskiego ruchu narodowego na początku XX w. przejawiło się w swoistym dualizmie społeczno-politycznego myślenia Ukraińców oraz w samych programach politycznych powstałych partii. Przyjmując modne w tym czasie idee socjalistyczne i demokratyczne przewodniczący przeważającej większości ukraińskich partii politycznych usiłowali tak pojednać społeczne i narodowe oczekiwania, żeby nie uczynić „szkody” demokratycznym przemianom, które powinny ogarnąć wielkie imperia. Dlatego i w Rosji i w Austro-Węgrzech ukraińscy politycy w swoich programach stawiali przede wszystkim żądania zabezpieczenia narodowo-terytorialnej autonomii, przebudowania Rosji І. Ф р а н ко, Поза межами можливого, [w:] Id e m, Зібрання творів у п’ятдесяти томах, Київ 1986, t. 45, s. 284.

2

24

LEONID ZASZKILNIAK

i Austro-Węgier w prawdziwe demokratyczne federacje. Siły całkowicie niepodległościowe na ukraińskiej scenie politycznej posiadały marginalne znaczenie.

Większość ukraińskich ideologów początku XX w. łudziło się możliwością demokratycznej przebudowy wielonarodowych imperiów. Te złudzenia bardzo negatywnie odbiły się na przebiegu Ukraińskiej Rewolucji w latach 1917–1920.

Zaborcze działania rosyjskich bolszewików w końcu 1917 r. położyły kres złudzeniom i wciągnęły Ukrainę w odmęt wielu wojen, tak wewnątrz kraju jak i w różnych stronach świata.

Nauczeni doświadczeniem kijowskiej Ukraińskiej Centralnej Rady, politycy ukraińscy w Galicji i Bukowinie w październiku i listopadzie 1918 r. poszli drogą „aktów dokonanych”, przejmując władzę we Lwowie i kraju oraz proklamując Zachodnioukraińską Republikę Ludową (ZURL). Dnia 22 stycznia 1919 r. w Kijowie uroczyście podpisano „Akt Zjednoczenia” URL i ZURL w jedno państwo.

Wydawało się, że przyszłość Ukrainy jest zabezpieczona. Jednak, jak się okazało, nowopowstałe państwo miało wielu wrogów, zarówno wewnętrznych jak i zewnętrznych, zabrakło natomiast sojuszników.

Wewnątrz ukraińskiego obozu patriotycznego istniały poważne rozbieżności, co do zewnętrznej orientacji republiki. Jeszcze przed zakończeniem wojny światowej, poczynając od rozmów w Brześciu w pierwszych miesiącach 1918 r., przewódcy URL zdobyli uznanie państw centralnych, stawiając na nich jako na przyszłych sojuszników. Po agresji bolszewickiej Rosji w tym samym okresie pojawili się zwolennicy układów z Rosją, na początku „czerwoną”, później „białą” (Denikin), następnie z państwami Ententy, wreszcie z Polską. Każdy wariant okazał się przegrany, co wcale nie dziwi, ponieważ świadczy o niezdecydowaniu politycznym i ideologicznym. W 1919 r. Ukraina została otoczona ze wszystkich stron, nie mając żadnego sojusznika na zewnątrz; wewnątrz kraju wzrastała anarchia, na zachodzie toczyła się wojna ukraińsko-polska o Lwów i Galicję, z północy i wschodu parła rosyjska Armia Czerwona, na południu działała rosyjska „biała” armia Denikina, Bukowina była zaś zajęta przez Rumunię. Jak i trzysta lat wcześniej, za czasów Chmielnickiego, trzeba było dokonać decydującego wyboru: z kim i przeciwko komu?

Na przeszkodzie pragmatycznego wyboru, do którego byli zmuszeni ukraińscy przywódcy, stały romantyczne złudzenia idealnego demokratycznego państwa, jakim powinna stać się Ukraina „ludu pracującego”. Przywódcy Dyrektoriatu URL (W. Wynnyczenko, S. Petlura, F. Szweć, O. Andrijewśkyj, A. Makarenko) dawali pierwszeństwo hasłom społecznym nad narodowymi, pragnąc wybudować „idealne społeczno-narodowe państwo”.

Wiadomo, że rewolucje robią romantycy, a na ich miejsce przychodzą albo pragmatycy, albo złodzieje. W ukraińskich warunkach narodowych romantyków zastąpili pragmatycy, którzy stawiali i realizowali całkiem konkretne cele.

UKRAIŃSKIE NIESPEŁNIONE NADZIEJE

25

Bolszewicy myśleli o „światowej rewolucji” i „zjednoczonych socjalistycznych krajach Europy”, polscy przywódcy spełniali plan odbudowy państwa polskiego w przybliżeniu do jego „historycznych” wymiarów.

Kryzys ukraińskiej polityki wymownie przejawił się podczas prac tzw. trudowego (roboczego) kongresu w styczniu 1919 r. w Kijowie. Każda frakcja partyjna proponowała wówczas swoje rozwiązania programowe. Chociaż opierały się one na idei niepodległości Ukrainy, jednak bardzo różnie pokazywały jej sojuszników.

Jedni widzieli wśród sojuszników Rosję, drudzy – państwa Ententy. Niestety kraje zachodnie nie liczyły się z potrzebą istnienia nowego państwa, myśląc wciąż o odbudowaniu wielonarodowej Rosji. Pod koniec 1919 r. URL znalazła się w izolacji, występując przeciwko bolszewikom, Denikinowi i Polsce. Konieczność dokonania wyboru była nie do uniknięcia! Symon Petlura wybrał, jak powiadają, „mniejsze zło” – poszedł na wojskowo-polityczny sojusz z Polską, jednak za cenę zrzeczenia się na rzecz Polski Galicji i Wołynia. Wskutek takiego kroku powstał głęboki rozłam wewnątrz obozu ukraińskiego – między politykami galicyjskimi i naddnieprzańskimi. Galicjanie ocenili pakt Piłsudski-Petlura z kwietnia 1920 r. jako zdradę sprawy narodowej. Wspólny polsko-ukraiński marsz na Kijów wiosną 1920 r. zakończył się niepowodzeniem. Nie przyniósł on nic dla niepodległości Ukrainy, nie zasypał także przepaści ukraińsko-polskich nieporozumień, chociaż był realizowany pod hasłem „Za naszą i waszą wolność”. Bo nie można jedną ręką zniewalać, a drugą darować swobodę. Sprawa zakończyła się Traktatem Ryskim 1921 r., w którym Polska uznała radziecką Ukrainę, utrzymując w swoich granicach Galicję i zachodnią część Wołynia, ten „wrzód”, który nie mógł być wyleczony bez chirurgicznej ingerencji. Na tę ingerencję nie trzeba było długo czekać, tylko dwadzieścia lat.

Rewolucja ukraińska, jak uważają niektórzy, nie zakończyła się jednak całkowitą porażką. Jej następstwem było utworzenie radzieckiej ukraińskiej państwowości. Chociaż ta ostatnia nie była samodzielna i niepodległa, jednak legitymizowała ukraińską ideę narodową, zarówno wewnątrz Ukrainy, jak i przed całym światem. Należy przypomnieć, że w okresie najostrzejszego kryzysu URL, w 1919 r. lider bolszewików Włodzimierz Lenin, obserwując rozwój ruchu narodowego na Ukrainie, doszedł do wniosku, że poczucie narodowe ukraińskich mas jest bardzo silne i aby władza radziecka mogła tam się utrzymać, powinna przybrać kształt narodowy. Dlatego też podczas tworzenia ZSRR zaproponował i wprowadził ideę tzw. „dobrowolnej” federacji samodzielnych republik radzieckich. Wiadomo jak wielu działań, represji, głodu, deportacji potrzebował reżim komunistyczny, żeby utrzymać władzę na Ukrainie do połowy XX w. Ten okres to jedna z najtragiczniejszych kart ukraińskich dziejów poprzedniego stulecia.

Jeszcze jedno kluczowe zagadnienie rewolucji ukraińskiej potrzebuje objaśnienia w celu zrozumienia jego treści. Dotyczy ono tła społecznego. Jeszcze od

26

LEONID ZASZKILNIAK

XIX w., w historiografii szerzył się stereotyp o Ukraińcach, jako o „chłopskim narodzie”. Z nim później wiązały się przeróżne następstwa „przegranej” rewolucji ukraińskiej. Jest w tym tylko część prawdy. Rzeczywiście, przez stulecia rosyjskiego, ale też polskiego panowania uczyniono sporo, żeby nie dopuścić do ukraińskiego separatyzmu, do „mazepiństwa” w rosyjskim znaczeniu. W tym celu stosowano politykę rusyfikacji i polonizacji, przymusowych i dobrowolnych przesiedleń ludności ukraińskiej, przeróżnych zakazów dostępu do administracji, rozwoju oświaty oraz kultury etc. Wskutek tego pod koniec XIX w. język ukraiński stał się językiem mało oświeconych chłopów, zaś samą wieś postrzegano jako ostoję konserwatyzmu i wstecznictwa. W warunkach modernizacji końca XIX i początku XX w. ukraińska wieś została wciągnięta w szybki proces urbanizacji, industrializacji, rozwoju oświaty i kształtowania się społeczeństwa obywatelskiego. Na potwierdzenie tego jest wiele faktów dotyczących tak Naddnieprzańskiej Ukrainy jak i Galicji.

Dysproporcje struktury społecznej ukraińskiego społeczeństwa na początku XX w. niezbyt wyraźnie wyróżniały Ukraińców od innych narodów obydwu imperiów (Rosji i Austro-Węgier), może za wyjątkiem Polaków i Czechów.

Wśród ówczesnych Ukraińców prawie nie było wielkich właścicieli ziemskich i burżuazji. Warstwy te w obydwu zaborach składały się przeważnie z Rosjan, Polaków i Żydów. Ukraińcy w 90% reprezentowani byli przez wieś i chłopstwo.

Dlatego różnice społeczne prawie automatycznie (ale i historycznie) nabywały zabarwienia narodowego. Na ukraińskich ziemiach robotnicy-Ukraińcy stanowili do 25% wszystkich robotników i bardzo szybko poddawali się rusyfikacji w miastach, gdzie absolutnie przeważali rosyjscy lub zrusyfikowani urzędnicy i inteligencja. Miasto na ogół było bardzo potężnym narzędziem rusyfikacji, a w Galicji – polonizacji. Na początku XX w. we wszystkich miastach obecnej Ukrainy ( po stronie rosyjskiej i austriackiej) Ukraińcy stanowili nie więcej niż ćwierć ludności, dla przykładu – w Kijowie 22,2%, Charkowie – 25,9%, Katerynosławie – 15,8%, Odessie – 9,4%, Lwowie – 19%. Przeważającą część ludności miast stanowili Rosjanie, Polacy i Żydzi3.

Tylko niewielka część patriotycznej ukraińskiej inteligencji mogła przeciwstawiać się silnej rusyfikacji i polonizacji. A tzw. „warstwy średnie”, które z doświadczenia wielu krajów są nosicielami świadomości narodowej, stanowiły wśród Ukraińców tylko 6,12%, ustępując wyraźnie Polakom i Rosjanom. Ta niepełność struktury społecznej ukraińskiego ludu kompensowała się zwartością etniczną wsi, a w warunkach modernizacji wpływała na „nacjonalizację” ukraińskiego ruchu jako całości. Jednak w rewolucyjnych wydarzeniach pierwszej 3 Zob.: А. К а п п е л е р, Росія як поліетнічна імперія. Виникнення. Історія. Розпад, Львів 2005, s. 305–306 passim; Історія Львова. В трьох томах, Львів 2007, t. 2, s. 182–183.

UKRAIŃSKIE NIESPEŁNIONE NADZIEJE

27

ćwierci XX w., jak i w centrum mobilizacji społecznej pozostawało miasto, tam ważyły się dole i niedole ruchów społecznych.

Oddzielnie należy wspomnieć o terytorialnej odmienności rozmieszczenia i życia ukraińskiej ludności na początku XX w. Wszystkie regiony, gdzie Ukraińcy mieszkali w skupieniu, odznaczały się szczególnymi cechami, przede wszystkim historycznie uwarunkowaną strukturą demograficzną, składem społecznych elit, rozprzestrzenianiem politycznych ideologii, instytucjami administracyjnymi.

Były to Lewobrzeże i Prawobrzeże Dniepru, Noworosja z Krymem, Galicja, Bukowina, Zakarpacie, Kubań. Trzeba było nieprzeciętnej politycznej umiejętności, żeby skonsolidować tak różnorodne społeczeństwo. Dlatego współczesna historiografia więcej uwagi poświęca ukraińskiej elicie, jej umiejętnościom w stawianiu realnych celów i wyborze odpowiednich środków, aniżeli odsyłaniu do tezy o „słabej bazie społecznej”. Znany ukraiński, emigracyjny historyk Iwan Łysiak-Rudnicki słusznie uważał, że ukraińska polityczna elita, która podjęła się trudu kierowania ruchem narodowym, nie miała doświadczeń w tej sprawie, nie miała odpowiednich umiejętności w państwowotwórczej działalności, była „socjologiczną młodzieżą ukraińskiego ruchu”4.

Złożona struktura narodu ukraińskiego oraz przebyte porażki nie przeszkodziły temu procesowi w całości, przejawiając głębokie życiodajne siły ukraińskiego etnosu. Świadczą o tym potężne wystąpienia Ukraińców w latach 1917–1920, w okresie tzw. „sowietyzacji” Ukrainy, drugiej wojny światowej i w latach powojennych. Radziecka modernizacja na Ukrainie nieco wzmocniła tradycyjną społeczną deformację, szczególnie odnośnie do rusyfikacji miast i życia społecznego oraz kultury. Poszerzyła rosyjsko-komunistyczne mity „nierozerwalnej przyjaźni” rosyjskiego i ukraińskiego narodu etc. Jednocześnie legitymizowała ukraiński naród i państwowość, stworzyła nową ukraińską inteligencję, dla której narodowy wybór nie wiązał się tylko z „radzieckością”, przemieściła masy chłopskiej ludności do miast i przedsiębiorstw.

Oczywiście, reżim komunistyczny dokonując zjednoczenia ziem z ludnością ukraińską pozostawił po sobie ciężki świadomościowy spadek. Udało się przekonać część ludzi o egalitarnym charakterze władzy komunistycznej, zwierzchnictwie i „charytatywności” państwa totalitarnego, stworzyć namiastkę człowieka nowego typu – „narodowości radzieckiej”, nawiązać wyobrażenie o „dobrej” Rosji i „złym”, imperialistycznym Zachodzie etc. Przywódcy komunistyczni mieli w swoich rękach potężny aparat propagandowy, wyrafinowane środki przymusu i represji. Podporządkowały ideologicznym celom wszystkie gałęzie życia państwowego i społecznego. Dlatego, kiedy w 1991 r. ukraińska niepodległość 4 І. Л и с я к-Р у д н и ц ьк и й, Українська революція з перспективи сороколіття, [w:] Id e m, Історичні есе, Київ 1994, t. 1, s. 45–47.

28

LEONID ZASZKILNIAK

została zrealizowana, inercja świadomości wielu ludzi i praktyka społeczna okazały się być w mocnych objęciach utrwalonych radzieckich stereotypów. Ich przezwyciężenie nie jest sprawą jednego dnia, a nawet roku.

Z perspektywy 2008 r. można stwierdzić, że „ukraiński zryw” lat 1917–1920 jeżeli nie był zwycięstwem, to także nie był i porażką bez następstw. Wbrew pesymistycznym ocenom, jakie od czasu do czasu zjawiają się w publicystyce, i to przeważnie rosyjskiej i rosyjskocentrycznej, nie był on daremny. Jak się wydaje, ukraiński ruch niepodległościowy w tym okresie miał dokonać bardzo ważnego cywilizacyjnego wyboru – umacniać narodowe państwo dla samego państwa lub szukać dróg do rozwiązywania społecznych problemów na nowych demokratycznych podstawach. W 1918 r. tak proste drogi jeszcze nie były odnalezione i można przypuścić, nie były jeszcze zrozumiałe dla większości polityków świata, nie mówiąc już o prostych ludziach. Dlatego ukraińska rewolucja bardziej przypominała nie „świąteczny karnawał”, lecz „walkę wszystkich przeciwko wszystkim”, później powtórzoną przez ukraińskich nacjonalistów w okresie drugiej wojny światowej.

Współczesna Ukraina, jak to stwierdza znany ukraiński historyk Georgij Kasjanow, jest produktem rozpadu „quasi-komunistycznego systemu” i zrodzonych przez niego struktur, modeli zachowania i świadomości. Takie społeczeństwo można nazwać „przejściowym”, jak i każde społeczeństwo, w którym odbywają się głębokie zmiany cywilizacyjne. W takim społeczeństwie tworzą się tzw. „mutacyjne formy”, współistnieją odmienne wartości i orientacje, gromadzą się rozczarowania i niezadowolenie. Wygląda to paradoksalnie, lecz dzisiejsze państwo Ukraina nie jest państwem narodowym. Oprócz jego wielonarodowości, powstałej w ciągu poprzedniego okresu nie z woli narodu, jest to państwo biurokracji i zrośniętej z nią finansowo-przemysłowej oraz agrarnej oligarchii. Grupy te, przeważnie rosyjskojęzyczne i nie posiadające ukraińskiego pochodzenia, wykorzystywały i wykorzystują zewnętrzne atrybuty narodowej państwowości dla własnej legitymizacji5. Ukraińska elita polityczna faktycznie zdeideologizowana, utraciła wartości i normatywną orientację, wyróżnia się cynizmem w pragnieniu zachowania władzy w celu ochrony i powiększenia swoich kapitałów. Wskutek tego powstał podział kraju, jednak niezgodnie z wyobrażanymi granicami „Wschód – Zachód”, „ukrainojęzyczni – rosyjskojęzyczni”, tylko utworzyła się przepaść pomiędzy elitami władzy i większością ludności, między bogatymi i biednymi, biurokracją i obywatelami. Wykaz ten można przedłużać. Jak słusznie zauważyła w tytule swej książki o współczesnej Ukrainie polska badaczka Aleksandra Hnatiuk – „pożegnanie z imperium” nie jest sprawą prostą.

5

Г. К а с ь я н о в, Україна 1991–2007: нариси новітньої історії, Київ 2008, s. 397–403.

UKRAIŃSKIE NIESPEŁNIONE NADZIEJE

29

Jednocześnie możemy stwierdzić, że Ukraina dzisiaj istnieje zarówno jako państwo oraz unikalne społeczeństwo. Wszystkie jego problemy – to problemy „żywej” wspólnoty, problemy, które można rozwiązywać spokojnie i rozważnie, bez niepotrzebnej paniki i histerii. Wiadomo, że sformułowanie problemu jest już pierwszym krokiem do jego rozwiązania. Doświadczenie wskazuje, że nie ma sił i mocy, zdolnych usunąć Ukrainę z politycznej mapy świata. Można czynić przeszkody, szantażować naftą lub gazem, grozić bronią, lecz nikomu jeszcze się nie udało zniszczyć idei i pamięci narodowego państwa. Ukraina jest niewymazanym faktem współczesnej rzeczywistości i co ciekawe, kluczowym graczem w partii o przyszłość Europy. Ważne dziś, aby wyciągnąć wnioski, zwłaszcza z jednej lekcji z ukraińskiej historii z 1918 r. We współczesnym świecie bowiem, równie dziś, jak i 90 lat temu, nie można znaleźć się w międzynarodowej izolacji, trzeba szukać i znajdować wsparcie tych sił zewnętrznych i instytucji międzynarodowych, podzielających wartości obywatelskie, na których powstawało pierwsze niepodległe ukraińskie państwo XX wieku.

PRZEGLĄD WSCHODNI

OBÓZ Problemy krajów i narodów byłego obozu komunistycznego

Założone

w

1981

roku

pismo

„Obóz.

Problemy

narodów

byłego

obozu

komunistycznego” do 1989 r. ukazywało się w podziemiu (19 numerów). „Obóz” od początku ą poświęcony był „problemom narodów obozu komunistycznego”.

Było to pierwsze z kilku czasopism podziemnych zajmujących ą się tą ą problematyką, wówczas pierwsze między Łabą ą a Pacyfikiem oraz jedyne, które przetrwało i mimo kłopotów, opóźnień i problemów ukazuje się do dziś, już od 30 lat!

Na jego łamach ukazują ą się artykuły znawców problematyki sowieckiej i postsowieckiej, poświęcone przede wszystkim Europie Środkowo-Wschodniej w XX w., często jednocześnie wykładowców lub gości Studium Europy Wschodniej.

Numery 51. - 53. już w sprzedaży www.studium.uw.edu.pl/wydawnictwa

Przegląd Wschodni, t. XI, z. 1 (41), s. 31–52, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2010

MAŁGORZATA KARPIŃSKA Warszawa

PRZEDSTAWICIELE ZIEM ZABRANYCH NA SEJMIE POWSTAŃCZYM 1831 ROKU

D

Już tam nie jeden z zabużańskich braci Uchem przy ziemi każdy tętent ima, Tysiąc go razy i schwyta i straci, A nas jak niema, tak niema!

S. Goszczyński, Marsz za Bug (1831)

ECYZJĄ KONGRESU WIEDEŃSKIEGO w 1815 r. z większości ziem Księstwa Warszawskiego (łącznie 127 tys. km 2) powstało Królestwo Polskie, połączone unią personalną z Rosją. Z rąk cara Aleksandra otrzymało bardzo liberalną konstytucję, zakładającą istnienie dwuizbowego parlamentu i gwarantującą swobody narodowe. Blisko cztery razy więcej ziem dawnej Rzeczypospolitej było wcielonych bezpośrednio do państwa rosyjskiego (462 tys. km 2).

Traktowano je jako część Imperium, a mieszkający tam Polacy nie mieli żadnych przywilejów narodowych. Dla terenów tych przyjęło się wspólne określenie – Prowincji, Kraju lub Ziem Zabranych1. Większość licznej na tym terenie szlachty podtrzymywała tradycję wspólnej z Rzeczpospolitą państwowości2. Naród polityczny utożsamiany był z narodem polskim, a słowo „Polak” określało wówczas, bez refleksji nad kwestiami narodowości, także mieszkańców etnicznej Litwy i Ukrainy3.

1 W ten sposób o ziemiach tych mówił np. marszałek sejmu powstańczego Władysław Ostrowski, por. Dyariusz sejmu z r. 1830–1831, wyd. M. Rostworowski, t. II, Kraków 1907, s. 190. Tym samym nie mają uzasadnienia opinie, że twórcą tego określenia był Maurycy Mochnacki (por. tegoż Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831, opr. i przedm. S. Kieniewicz, t. I, Warszawa 1984 , s. 64).

2 E. A le k s a n d r av ič i u s, A. K u l a k a u s k a s, Pod władzą carów. Litwa w XIX wieku, Kraków 2003, s. 15.

3 Ibidem, s. 163, także R. M i k ny s, Litwa i Polska na przestrzeni wieków, [w:] Litwa. Zarys wiedzy o kraju, Vilnius 2006, s. 80.

32

MAŁGORZATA KARPIŃSKA

Sentymenty po obu stronach granicy wzmacniały liczne więzy z Królestwem Polskim, poczynając od świadomości wspólnej historii po żywe interesy rodzinne i finansowe. Bez wątpienia, związek z Polakami z Królestwa dawał także realne szanse na restytucję państwowości, a pomysły odbudowy niezależności np. Litwy w oparciu o Rosję pojawiały się wówczas niesłychanie rzadko4. Starania o przyznanie Ziemiom Zabranym podobnych przywilejów, jakimi cieszyło się Królestwo były więc podejmowane przez Polaków po obu stronach granicy; doskonale też wpisywały się one w plan odbudowy polskiej państwowości w oparciu o jednego z zaborców – w tym wypadku Rosję.

Tak określone polskie nadzieje były jasne dla cara Aleksandra I, który zręcznie, i jak się wydaje cynicznie, grał nimi dla swych własnych celów politycznych. I tak oto, gdy na Kongresie Wiedeńskim ważyły się jeszcze losy Królestwa Polskiego i jego związku z Rosją, car usiłując wyzyskać w grze politycznej sympatię swych polskich poddanych roztaczał przed nimi plany przyłączenia w przyszłości do Królestwa Litwy i Ukrainy. W prywatnych rozmowach z polską arystokracją miał mówić: Chcę was wszystkich połączyć razem, i Litwę, i Podole, i Ukrainę, ale trzeba cierpliwości i ufności z waszej strony, z mojej zręczności; należy Rosjanom zeskamotować Polskę5.

Swe intencje uwiarygodnił w 1817 r. powołując do życia oddzielny Korpus Litewski, którego mundury przypominały barwą wojska Królestwa, zaś komenda była polska. Mieli go tworzyć żołnierze pochodzący wyłącznie z guberni litewskoruskich. Nadto, jego dowódcą został carski brat wielki książę Konstanty, jednocześnie naczelny wódz armii Królestwa Polskiego. Na pewien czas Aleksander zahamował też procesy rusyfikacyjne i unifikacyjne w guberniach zachodnich6.

Wrażenie rychłego złączenia wszystkich ziem polskich pod rosyjskim panowaniem potęgowały nominacje Polaków na ważniejsze stanowiska w zachodnich guberniach7. Mimo rosnącego niezadowolenia rosyjskiego establishmentu z projektów cara i wyraźnego wycofywania się jego samego z pomysłów liberalnych, sugestie o możliwości powiększenia Królestwa pojawiały się zakulisowo jeszcze przez pewien czas. I tak car wyraził zgodę na odbudowę w Lublinie pomnika Unii z 1569 r., ale już niebawem okazał poważne niezadowolenie, gdy na wspólnych manewrach wojsk Królestwa i Korpusu Litewskiego grupa litewskiej młodzieży E. A le k s a n d r av ič i u s, A. K u l a k a u s k a s, op. cit., s. 16.

Cyt. za H. Mo ś c ick i, Projekty połączenia Litwy z Królestwem Polskim w okresie 1813–1830, Warszawa 1921, s. 9.

6 Historia państwa i prawa Polski, t. III: Od rozbiorów do uwłaszczenia, pod. red. J. Bardacha i M. Senkowskiej-Gluck, Warszawa 1981, s. 837.

7 H. Mo ś c ick i, op. cit., s. 12.

4 5

PRZEDSTAWICIELE ZIEM ZABRANYCH NA SEJMIE POWSTAŃCZYM 1831

33

pojawiła się w strojach zbliżonych do narodowych8. Choć wyrok w sprawie filaretów i dymisja ks. A.J. Czartoryskiego z funkcji kuratora Szkolnego Okręgu Wileńskiego były właściwie kresem projektu połączenia Królestwa z guberniami zachodnimi, temat ten powracał, traktowany zresztą coraz bardziej instrumentalnie. Nie dziwi więc, że na sejmie 1825 r. carski ulubieniec gen. Wincenty Krasiński przekonywał swych kolegów reprezentantów do uległości wobec władzy wykonawczej, co miało jakoby zaowocować w niedalekiej przyszłości przyłączeniem do Królestwa Litwy i Wołynia. Przekonywał, że wiadomość tę kazał mu konfidencjonalnie przekazać sam car9.

Niezrealizowanie obietnicy połączenia wszystkich ziem dawnej Rzeczypospolitej znajdujących się w zaborze rosyjskim, było powodem równie wielkiej frustracji społeczeństwa polskiego, jak też samo nieprzestrzeganie postanowień konstytucji 1815 r. Wyraźnie mówił o tym opublikowany z początkiem 1831 r.

Manifest obu izb sejmowych, wyjaśniający na potrzeby dyplomacji przyczyny narodowego zrywu10. Głośna deklaracja pragnienia połączenia z braćmi z Ziem Zabranych już w pierwszej fazie powstania listopadowego była więc aktem jak najbardziej oczywistym. Oficjalnie na forum pośpiesznie zwołanego sejmu sprawa ta pojawiła się już na pierwszej sesji, 18 grudnia 1830 r. Wówczas to nowowybrany marszałek Władysław Ostrowski wyraził nadzieję na szybkie rozszerzenie sejmu o przedstawicieli ziem dawnej Rzeczypospolitej, które znajdowały się pod panowaniem Rosji11. Była to oczywiście jedynie deklaracja polityczna, równie ważna, co mało zręczna w kontekście niechęci Dyktatora – gen. Józefa Chłopickiego – do rozszerzania ruchu. Nic więc dziwnego, że nie skutkowała żadnymi rozwiązaniami tym bardziej, że rychło sejm oddając formalnie pełnię władzy w ręce Dyktatora zawiesił swe obrady i rozjechał się.

Parlament, ponownie zebrany w styczniu 1831 r., początkowo zajęty był konieczną organizacją państwa pozbawionego wodza i naczelnej władzy wykonawczej, wobec dymisji Chłopickiego z funkcji Dyktatora. Jednak już 24 stycznia kwestię polskich prowincji pod panowaniem rosyjskim przywołał ich najgorętszy orędownik, poseł, a zarazem członek Rządu Narodowego – Joachim Lelewel. Przedstawił izbie poselskiej adres przebywających wówczas w Królestwie przedstawicieli Ziem Zabranych, zaczynający się znamiennie: „Litwa, Wołyń, Podole i Ukraina zawsze były jednym z wami Narodem, jedną Polską”12. W podpisanym przez ponad 200 Ibidem, s. 19.

P. L ele wel, Pamiętnik i diariusz domu naszego, przyg. do druku i przypisy, I. Lelewel-Friemannowa, Wrocław 1966, s. 274.

10 Dyariusz Sejmu, t. I, s. 55.

11 Ibidem, t. I s. 8.

12 Ibidem, t. I, s. 170. Tekst adresu opublikowano w osobnej broszurze por.: Adres Litwinów do sejmu polskiego, [Warszawa 1831].

8 9

34

MAŁGORZATA KARPIŃSKA

osób akcie przekazywano sejmowi reprezentowanie interesów wymienionych krain. Ale pomimo takiej deklaracji, sejm zdecydował pójść inną drogą, zamierzając dokooptować do swego składu przedstawicieli tych prowincji.

Pierwszy pomysł powiększenia parlamentu o przedstawicieli Ziem Zabranych pojawił się w izbie już 26 stycznia, gdy jednogłośnie zdecydowano o przekazaniu do komisji odnośnego projektu deputowanego Franciszka Wołowskiego. W artykule 3 zakładał on rozciągnięcie ustawy konstytucyjnej na wszystkie ziemie Rzeczypospolitej znajdujące się pod panowaniem rosyjskim13. Choć los projektu nie był przesądzony14, zdawano sobie sprawę, że gest taki mógłby być dobrą demonstracją jedności Królestwa z Ziemiami Zabranymi. Plany zbrojnego odebrania tych terenów były wszak kwestią co najmniej niepewnej przyszłości. Rozciągnięcie obowiązywania konstytucji musiałoby skutkować wyborem nowych reprezentantów i włączeniem ich do prac sejmu. Bardzo szybko jednak izba narzuciła sobie rodzaj „poprawności politycznej” wobec mieszkańców odłączonych prowincji, nakazujący podkreślać głęboki respekt wobec dawnych prawnych odrębności tych ziem oraz całkowity brak planów narzucania im jakichkolwiek rozwiązań politycznych. Stąd choć osobiście wielu posłów uważało Statut Litewski za rozwiązanie anachroniczne15, odrzucono pomysł arbitralnego rozciągnięcia na te tereny rozwiązań prawnych Królestwa. Trudno oprzeć się wrażeniu, że postawę taką określał nie tylko szacunek dla współbraci, jak i wyjątkowa delikatność i wrażliwość, jak również instrumentalne traktowanie ich jako parawanu skrywającego ultrakonserwatywne poglądy wielu reprezentantów z Królestwa16.

Owa delikatność sejmu Królestwa dbającego o nieurażanie uczuć narodowych i państwowych Litwy i Rusi była paradoksalnie nieco „na wyrost”17. Np. dla szlachty Dyariusz Sejmu, t. I, s. 260.

Ostatecznie projekt nie był, jak wiele innych, w ogóle rozpatrywany, ani przez sejm na forum plenarnym, ani nawet przez żadną z komisji. Zarzucony projektami parlament nie nadążał nawet z kwestiami najważniejszymi.

15 Ibidem, t. I, s. 398–401, głos deputowanych Jakuba Klimontowicza i Ksawerego Czarnockiego.

Pojawiały się też określenia bardziej drastyczne wobec Statutu np. używano nawet przymiotnika „barbarzyński”.

16 Postawy te szczególnie wyraźnie ujawniły się w trakcie dyskusji nad tzw. projektem o przysiędze, a więc prawem, które było formalną konsekwencją detronizacji. Por. Dyariusz Sejmu, t. I, s. 484–490, głosy deputowanego Jana Posturzyńskiego i posła Romana Sołtyka. Paradoksalnie zwolennikami takiego rozwiązania ze względów taktycznych byli też radykałowie. Dla nich odrzucenie zapisu o gwarancji monarchii konstytucyjnej jako ustroju przyszłego wspólnego państwa był furtką dla ewentualnej walki o republikę.

17 Podobnie myślał też obóz skupiony wokół ks. Adama Czartoryskiego. Obawiał się on, że narzucenie koronnych rozwiązań prawnych Litwinom może odepchąć ich od Polski por. Lietuvos TSR istorija, t. I, Nuo seniausių iki 1861 metų, Vilnius 1957, s. 310, cyt. za E. A le k s a n d r av ič i u s, A. K u l a k a u s k a s, op. cit., s. 144.

13 14

PRZEDSTAWICIELE ZIEM ZABRANYCH NA SEJMIE POWSTAŃCZYM 1831

35

litewskiej związek z polskim powstaniem antyrosyjskim stanowił naturalny odruch i nie wiązał się z dyskusją o kształcie państwowości litewskiej, czy związku z Polską po ewentualnym zwycięstwie. Na refleksje takie był czas dopiero na emigracji18.

Do kwestii reprezentacji Litwy, Wołynia, Podola i Ukrainy wrócono 1 lutego w odpowiedzi na wspomniany apel przedstawicieli tych ziem do sejmu. Po burzliwej dyskusji umieszczono w niej wyraźną deklarację: „chcemy, abyście wspólnie z nami dla obu Narodów konstytucję uchwalili i wspólnie z nami o koronie polskiej wyrzekli”19.

Wolę polityczną powiększenia sejmu wyrażono więc wielokrotnie, brakowało jednak rozwiązań prawnych. Na jakiś czas dramatyczne koleje wojny oraz zmniejszenie kompletu obrad sejmu znowu odsunęły tę sprawę. Stała się ona ponownie aktualna w związku z wybuchem powstania na Litwie i wkroczeniem korpusu gen. Józefa Dwernickiego na Wołyń. Generała zaopatrzono w rządową instrukcję. Posłowie sądzili, że dotknięto w niej również zasad wybierania tam reprezentantów do sejmu20. W tej sytuacji 18 kwietnia izby połączone zdecydowały o przekazaniu do komisji parlamentarnych, z poleceniem jak najszybszego rozpatrzenia, projektu przygotowanego w tej sprawie przez posła Konstantego Świdzińskiego21. Już następnego dnia, na posiedzeniu izby poselskiej kolejni posłowie podkreślali, iż sprawę tę należy potraktować jako najpilniejszą22. Faktycznie sukcesy korpusu Dwernickiego i powstania na Litwie stwarzały realną możliwość zwoływania sejmików elekcyjnych – przy braku instrukcji mogły one odbywać się wedle różnych zasad, co skutkowałoby chaosem. Zajęcie się kwestią uchwalenia zasad elekcji reprezentantów Ziem Zabranych było jednak również elementem gry politycznej; sejm zajmował się wówczas wywołującym emocje projektem uwłaszczenia włościan w dobrach narodowych. Przerwanie debaty nad tą niechcianą ustawą dawało nadzieję na odłożenie jej ad calendas graecas, co też i się stało23.

Mimo pośpiechu podjęcie problemu instrukcji dla sejmików wyborczych dla Ziem Zabranych przyblokowały podjęte wcześniej, a przeciągające się dyskusje Ibidem, s. 141.

Dyariusz Sejmu, t. I, s. 395.

20 Na wyraźne zapytanie w tej sprawie kasztelana Antoniego Bieńkowskiego zastępca ministra spraw zagranicznych wyjaśnił, że instrukcja dotyczyła jedynie dostarczania broni, amunicji i innych potrzeb wojskowych zob. Diariusz Senatu z roku 1830–1831, wyd. S. Pomerański, Archiwum Komisji Historycznej PAU, t. II, Kraków 1929, s. 107.

21 Dyariusz Sejmu, t. II, s. 603.

22 Ibidem, t. III, s. 17, 19, 20. Zob. np. głosy Konstantego Świdzińskiego, Andrzeja Walchnowskiego, Jana Ledóchowskiego.

23 Por. M. K a r pi ń s k a, „Nie ma Mikołaja”. Starania o kształt sejmu w powstaniu listopadowym 1830–1831, Warszawa 2007, s. 227–228.

18

19

36

MAŁGORZATA KARPIŃSKA

nad inną ustawą, związaną zresztą także z tymi ziemiami – tj. tzw. prawem o odwecie24. Dotyczyło ono udzielenia pomocy i obrony przyłączającym się do powstania prowincjom znajdującym się w granicach państwa rosyjskiego. Ustawa była bezpośrednią reakcją na ukaz carski z 3 IV (22 III), grożący bardzo surowymi karami wszystkim „buntownikom”25. Projekt prawa, funkcjonujący w literaturze pod niezbyt fortunną nazwą „o odwecie”, rząd wniósł do izby poselskiej 26 kwietnia i choć wzbudził on wiele dyskusji, został po licznych poprawkach przyjęty tego samego dnia. Senat miał więcej obiekcji i odrzucił go dzień później.

Tym samym, zgodnie z konstytucją, projekt stanął przed izbami połączonymi.

Dyskusja trwała bardzo długo, zabierając czas do 5 maja, doprowadzając też do licznych scysji, a nawet dwóch dymisji ministerialnych26.

Wobec narastającego chaosu w izbie poselskiej przytłoczonej masą projektów, rozchwianej nieobecnościami wielu reprezentantów i prowadzącej coraz wyraźniej własną politykę, projekt o reprezentacji Litwy i innych Ziem Zabranych skierowano w pierwszej kolejności do senatu. Z punktu widzenia zasad legislacji było to bardzo ważne – bowiem zgodnie z obowiązującymi nadal artykułami konstytucji z 1815 roku, przyjęte w pierwszej izbie prawo, druga izba mogła tylko przyjąć bądź odrzucić, nie mogąc już wprowadzać żadnych poprawek. Był to w sejmie powstańczym dopiero drugi projekt ustawy, jaki wniesiono w pierwszej kolejności do senatu. Taki stan rzeczy determinowała polityka izby poselskiej, starającej się zminimalizować rolę senatorów27. Wniesiony 27 kwietnia do senatu projekt na prośbę rządu wycofano natychmiast do komisji sejmowych dla dokonania poprawek. Senat zajął się nim ponownie 9 maja. Senatorowie przyjęli bardzo niechętnie udzielone im pierwszeństwo ustawodawcze tym bardziej, że wnioskodawcą ustawy był poseł28. Proceduralne debaty zajęły cały dzień, kolejne dwa poświęcono zaś na dyskusje i wnoszenie poprawek.

Projekt dotyczył wszystkich dawnych ziem polskich, pozostających pod panowaniem Romanowych. Zdawano sobie sprawę, że ścisłe określenie granic nie będzie łatwe. Pod uwagę brano co prawda granice sprzed traktatu GrzymułNiektórzy parlamentarzyści, bezskutecznie jednak, usiłowali prawo o reprezentacji Ziem Zabranych włączyć do wspomnianej ustawy.

25 „Gazeta Warszawska” z 24 IV 1831, nr 110.

26 O dyskusji i ministerialnych dymisjach por. M. K a r pi ń s k a, op. cit., s. 229–231.

27 Wcześniej było to prawo o zmniejszeniu kompletu senatu do czynności ekstrasejmowych, a więc par exellance sprawa dotycząca senatu; tutaj projekt miał charakter prawa politycznego o charakterze ogólnym.

28 Tą niezręczność podkreślali senatorowie W. Męciński i I. Miączyński. Przeciwni tej kolejności debaty nad projektem byli też A. Ostrowski i W. Rembieliński. Formalnie wszystko było w porządku – projekt został wniesiony w izbach połączonych więc obie izby miały równe prawo nad nim debatować. Por. Diariusz Senatu, s. 127. Posłem-wnioskodawcą był Konstanty Świdziński.

24

PRZEDSTAWICIELE ZIEM ZABRANYCH NA SEJMIE POWSTAŃCZYM 1831

37

towskiego, ale też Rzeczypospolitej przed pierwszym rozbiorem. Ostatecznie sprawę pozostawiono „traktatom i zwycięskiemu orężowi [sic! – M.K.] wojsk narodowych”. Zapewniając znacznie na wyrost, ale wzruszająco, że przyjęty zostanie każdy reprezentant – nawet z Rygi i Czernihowa29.

Projekt opierał się na dwóch generalnych zasadach. Pierwsza wiązała się z planami powołania sejmu nadzwyczajnego, na którym przedstawicielstwo Ziem Zabranych miało być odrębnym członem. Planom tym niechętny był jednak Rząd Narodowy. Zasada ta stała się wszakże bezprzedmiotowa już drugiego dnia rozpatrywania projektu, z chwilą gdy izba poselska odrzuciła plany odnowienia swego składu, uznając pełnoprawność dotychczasowych mandatów. Siłą rzeczy więc celem dyskutowanego projektu stało się „powołanie do obecnie istniejącego Sejmu reprezentantów ziem zabużańskich i zaniemeńskich”30.

Druga zasada na jakiej opierał się projekt, związana była ze wspomnianą koncepcją nienarzucania Ziemiom Zabranym jakiegokolwiek rozwiązania niezgodnego z ich tradycją polityczno-prawną. Przy takim podejściu punktem odniesienia musiała być Konstytucja 3 Maja i Zaręczenie Wzajemne Obojga Narodów z 20 października 1791 r. W myśl tych koncepcji w projekcie przywilej zasiadania w senacie zyskiwać więc mieli: „wszyscy, którzy w Senacie polskim zasiadać prawo mieli”31. Na skutek znacznego upływu czasu, senatorów I Rzeczypospolitej nie było już wielu, zaproponowano więc kooptację wedle zasady obowiązującej na sejmie powstańczym, tj. wybór nowych senatorów przez izby połączone spośród kandydatów zaproponowanych przez senat. Rozwiązanie to wywołało burzliwą dyskusję. W jej trakcie podkreślano, że większość żyjących jeszcze senatorów dawnej Rzeczypospolitej pochodzi z nominacji Targowicy, a nadto: że wielu senatorów przez ten przeciąg czasu mogło zmienić swoje zasady i z prawych Polaków stać się gorliwymi despotyzmu stronnikami32.

Biskup augustowski skutecznie protestował też przeciw planom włączenia do senatu biskupów dyzunickich. Ostatecznie jednak zdecydowano, że to sam senat ma podać kandydatów na senatorów z Ziem Zabranych, którzy zostaną przedstawieni do wyboru izbom połączonym33.

Opracowane zasady w odniesieniu do wyborów senatorów Ziem Zabranych nie na wiele się zdały. Mimo usilnych starań i zabiegów środowisk związanych z Ziemiami Zabranymi, wybrano tylko jednego senatora dla tych terenów. Został nim, wcześniej (18 czerwca) wprowadzony na sejm powstańczy jako poseł z Wo29 30 31 32 33

Ibidem, s. 123.

Ibidem, s. 121.

Ibidem, s. 117.

Ibidem, s. 107.

Dyskusja nad całym projektem por. Ibidem, s. 116–127.

38

MAŁGORZATA KARPIŃSKA

łynia, Narcyz Olizar. Do izby wyższej wybrano go 8 sierpnia 1831 r. Późniejsze starania o fotel senatorski dla kolejnych przedstawicieli z tamtych stron spełzły na niczym34.

Projekt dyskutowany w senacie zakładał, by gubernie przemianować na województwa. W ich skład wchodziły powiaty, a zamieszkała w nich szlachta na sejmikach wybierać miała po jednym swym przedstawicielu. Prawa wyborcze (bierne i czynne), w projekcie ograniczone tylko do szlachty – posesjonatów, rozszerzono ostatecznie, doceniając specyfikę litewską, również o posiadających tzw. kollokację lub zastawę. Dyskusję wywołała kwestia wieku wyborców. Rozważano 3 możliwości: 21 lat wedle Statutu Litewskiego, 24 lata – Konstytucji 3 Maja, czy 30 lat – zgodnie z Konstytucją 1815 r. Ostatecznie przyjęto rozwiązanie ze Statutu Litewskiego, niezgodne z nadal wszak obowiązującą i otaczaną wręcz sztucznie nagłaśnianą estymą, konstytucją 1815 r. Rozwiązanie to wywoływać będzie wiele zamieszania35.

Reprezentantów miast miano powoływać zgodnie z zasadami konstytucji 1815 r., które odniesiono do systemu administracyjnego na terenie Ziem Zabranych. Miasta gubernialne, zwane wojewódzkimi miały ich wybierać po jednym, zaś Wilno – 3. Rząd miał też prawo uznać przywilej innych miast do wyboru deputowanych36. Prawa wyborcze na zgromadzeniach gminnych, zwoływanych dla wyboru deputowanych otrzymali obywatele miast posiadający nieruchomość miejską, duchowieństwo świeckie, znaczniejsi kupcy, profesorowie i doktorzy różnych nauk, nauczyciele, artyści i znaczniejsi rękodzielnicy. W sumie projekt zakładał powołanie ponad 60 posłów i 11 deputowanych. Zdawano sobie sprawę z nieproporcjonalnie małej liczby reprezentantów dla ogromnych połaci Ziem Zabranych, podkreślano jednak wyjątkowość tego rozwiązania. Mandat posłów i deputowanych wymagał uznania w senacie. Wobec trudności komunikacyjnych w ostatnim artykule ustawy umieszczono ważne i prorocze zastrzeżenie: gdyby wybory nastąpiły gdzie przed dojściem niniejszej uchwały, względem ważności onych wyrzeknie [senat – M.K.], trzymając się jedynie przepisów artykułu 3 i 4 tegoż prawa37.

M. K a r pi ń s k a, op. cit., s. 190. Świadomość prawna posłów była dość słaba. Nie zdawali sobie sprawy, że ustawa zasadnicza jest rozwiązaniem wyższego rzędu niż zwykła ustawa, która tym samym winna być zgodna z ustaleniami konstytucji.

36 Wyboru deputowanych nie dokonano, ograniczono się jedynie do elekcji poselskich.

37 Dotyczyły one jedynie spraw najważniejszych, takich jak zasady powoływania posłów i deputowanych oraz warunków nabywania biernego i czynnego prawa wyborczego. Por. Dyariusz Sejmu, t. III, s. 569.

34 35

PRZEDSTAWICIELE ZIEM ZABRANYCH NA SEJMIE POWSTAŃCZYM 1831

39

Po długiej dyskusji i wielu poprawkach senat przyjął projekt 11 maja przytłaczającą większością głosów: 16 do 3.

Uchwaloną przez senat ustawą o reprezentacji Litwy i innych Ziem Zabranych izba poselska zajęła się dopiero po tygodniu, 18 maja. Od razu ujawnił się silny opór wszystkich trzech komisji parlamentarnych wobec projektu. W ich imieniu poseł Konstanty Świdziński oznajmił, że izba wyższa poczyniła tak wielkie zmiany we wniesionym przez komisje projekcie, że żaden z członków nie podjął się popierania go przed izbą poselską38. Ponieważ poprawki wprowadzono w znacznej większości na wniosek rządu, komisje proponowały by to on przedstawił posłom przyjęte przez senat prawo. Wobec nieobecności przedstawiciela władzy wykonawczej, sprawę odłożono do dnia następnego. Pierwsze dyskusje wróżyły więc nieuchronną klęskę ustawy. Stało się jednak inaczej, po burzliwej wymianie zdań, ordynację wyborczą jednak uchwalono39. Zdecydowały tu zapewne względy propagandowe, troska by jak najszybciej zapewnić walczącym braciom Litwinom i Wołyniakom reprezentację w sejmie. Śpieszyć się rzeczywiście należało, bowiem jeszcze gdy trwały sejmowe dyskusje, do Warszawy przybył Narcyz Olizar z aktem wyboru na posła województwa wołyńskiego. Elekcji dokonali obywatele prowincji wołyńskiej, zebrani w obozie w Kołodnie 24 kwietnia 1831 r. Przybywszy do Warszawy, Olizar zgłosił się do Rządu Narodowego, świadomego związanego z tą elekcją uchybienia prawnego – Olizar został wybrany reprezentantem całego województwa, zaś prawo z 19 maja mówiło o reprezentantach powiatów. Mimo to, 28 maja prezes rządu Adam Jerzy Czartoryski wystosował pismo do senatu, z prośbą o zatwierdzenie elekcji proponując, by uznać Olizara „w charakterze pełnomocnika i reprezentanta województwa Wołyńskiego”40. Na skutek błędu kancelarii do pisma nie dołączono aktu wyboru. Senat więc, ze względów formalnych był zmuszony prośbę odrzucić. Pełen zrozumienia dla wagi i drażliwości kwestii zaproponował wystawienie Olizara jako kandydata do senatu41. Mimo to, w połowie czerwca rząd do sprawy powrócił. Przesłał senatowi akt wyboru reprezentanta i pismo, w którym wyraźnie ponaglał izbę wyższą: Nie widzi tu Rząd Narodowy potrzeby zwracać uwagi senatowi, jak pożądaną byłoby rzeczą, ujrzeć już w gronie Reprezentantów naszych posłannika wyjarzmiających się krain Ibidem, t. III, s. 561. Krytykując rząd za zmiany w projekcie komisje zupełnie pominęły fakt, że w związku z odrzuceniem przez sejm 9 maja wniosku o całkowite odnowienie izby poselskiej, wiele rozwiązań zawartych w projekcie, ze względów formalnych, nie mogło w nim pozostać. Tym samym rząd i senat w wielu miejscach jedynie dostosowały projekt do istniejącego prawa, za co spotykały ich poselskie połajanki.

39 Ibidem, t. III, s. 600. Prawo przyjęto 15 maja stosunkiem 42:23 głosów.

40 Ibidem, t. IV, s. 618.

41 Diariusz Senatu, s. 162–163.

38

40

MAŁGORZATA KARPIŃSKA

i jak nieprzyjemne na braciach naszych z Wołynia mogłoby zrobić wrażenie nieprzyjęcie do składu Reprezentacji Polskiej tak znamienitego i tak poświęconego sprawie Ojczystej Obywatela, jakim jest hrabia Olizar, jedynie z powodu niezachowania przy wyborze Jego formalności, których wówczas ani znać, ani dopełnić wybierający nie byli w stanie42.

Zarzuty te były jednak niezasłużone, nie pierwszy zresztą raz parlament zbierał cięgi za nieudolność władzy wykonawczej. Senat jednak, pełen dobrej woli na najbliższym posiedzeniu 15 czerwca, nie wdając się w kwestie formalne, zatwierdził elekcję Olizara przesyłając decyzję do wiadomości izbie poselskiej43.

Izba poselska, inaczej niż senat, nie grzeszyła pokorą – tu więc odbyła się dyskusja. Posłowie zabierali głos w tej sprawie chętnie, ale bez refleksji, że nie mają żadnego tytułu prawnego do roztrząsania tej kwestii. Zarówno bowiem Konstytucja 1815 r. jak i prawo o reprezentantach Ziem Zabranych oddawało rugi poselskie jedynie senatowi. Mimo to, przeciw zatwierdzeniu elekcji Olizara gwałtownie oponował poseł Józef Świrski. On także dostrzegał owo formalne uchybienie i uważał je za fundamentalne. Większość posłów, choć podzielała te obiekcje, zdecydowana była zaakceptować wybór, przede wszystkim ze względów politycznych i propagandowych. Świrski opuścił więc salę, by nie sprzeniewierzyć się swym poglądom, jednocześnie umożliwiając jednogłośne upoważnienie marszałka do zaproszenia Narcyza Olizara do wspólnych obrad44.

Uchybienia proceduralne przy wyborach niektórzy posłowie traktowali tout court jako powód wahań przy akceptacji mandatu posłów Ziem Zabranych, inni zaś jedynie wykorzystywali jako narzędzie do oprotestowania niechętnie widzianego rozwiązania prawnego, jakim było formalne przeniesienie powstania na ziemie zaboru rosyjskiego. Pisał o tym jeden z posłów, określając tych protestujących mianem „partii kanapkowej”, do której zaliczał Romana Sołtyka, Konstantego Świdzińskiego i Ignacego Dembowskiego45.

Zakończenie rugów posła Narcyza Olizara nie stanowiło bynajmniej końca problemów związanych z jego mandatem. Natychmiast bowiem rozpoczęto dyskusję jakie miejsce przydzielić mu na sali obrad. Uświadomiwszy sobie, że wszak istnieje całkowita swoboda zajmowania miejsc, dyskusję skoncentrowano na ustaleniu kolejności jego miejsca w głosowaniach. Brano pod uwagę 4 rozwiązania: na początku, na końcu, na miejscu wynikającym z porządku obowiązującego Dyariusz Sejmu, t. IV, s. 623.

Diariusz Senatu, s. 168.

44 Dyariusz Sejmu, t. IV, s. 628. Stanisław Barzykowski sugerował, że uznanie ważności mandatu poselskiego N. Olizara poprzedzone było zakulisowymi targami i osobistą protekcją marszałka Władysława Ostrowskiego; por. Id e m, Historia Powstania Listopadowego spisana przez, posła ostrołęckiego, członka Rządu Narodowego, kawalera krzyża Virtuti Militari, t. IV, Poznań 1883, s. 53.

45 S. K a c z kow s k i, O sejmie a mianowicie Izbie Poselskiej w powstaniu polskiem 29 listopada 1830 roku, [w:] Id e m, Dzieła, t. II, Kraków 1883, s. 82.

42 43

PRZEDSTAWICIELE ZIEM ZABRANYCH NA SEJMIE POWSTAŃCZYM 1831

41

w sejmie I Rzeczypospolitej, wreszcie wedle porządku alfabetycznego. Korzystający w pełni z dobrodziejstw demokracji posłowie podzielili się więc na 4 obozy, a każdy z nich przekonywał o wyższości swej propozycji. Głosowanie zdecydowało, że Olizar, a po nim i kolejni przedstawiciele Ziem Zabranych zasiadać mieli w dowolnych miejscach na sali obrad, wotować zaś na końcu, po kolegach z Królestwa Polskiego. Decyzję tę podjęto po kilkugodzinnej naradzie46.

Niebawem po Narcyzie Olizarze zaczęli pojawiać się kolejni reprezentanci Ziem Zabranych47. Zgodnie z prawem, wybrany reprezentant miał w ciągu dwóch tygodni zjawić się z dokumentami w Warszawie. Musiał je złożyć do kancelarii senatu, gdzie sprawdzała je specjalna komisja senacka. Sprawozdanie komisja przedstawiła senatowi, który w głosowaniu uznawał ważność mandatu. Całymi tygodniami senat nie dysponował jednak kworum, co uniemożliwiało jego funkcjonowanie48. By nie tamować powiększania izby poselskiej o reprezentantów Ziem Zabranych, rugi odbywały się przed izbami połączonymi, choć było to naruszeniem procedury. Tym samym więc posłowie debatowali niejako we własnej sprawie. I tak to 21 czerwca izby połączone zajęły się uznaniem wyboru Ksawerego Godebskiego na posła powiatu łuckiego. Po nim przybyło kolejnych 30 reprezentantów Ziem Zabranych (zob. Aneks). Elekcje ich wszystkich, tak jak i Godebskiego, przeprowadzono w Warszawie, a więc poza obwodem wyborczym, tym samym były one niezgodnie z prawem. Zazwyczaj wyborców było zaledwie kilku i nie zwoływano ich żadnym formalnym manifestem rządowym. Na domiar złego, wybór Godebskiego został zaskarżony przez jego mniej szczęśliwego konkurenta – Cyryla Grodeckiego. Sejm miał poważne kłopoty z uznaniem tego mandatu. Przemógł głos Narcyza Olizara oraz przeświadczenie, że w czasie trwającej wojny trudno przestrzegać ściśle litery prawa49.

Przy akceptacji mandatów kolejnych posłów z Litwy, Podola i Ukrainy cierpliwość sejmowych legalistów narażano na coraz większe próby. Nieformalności mnożyły się. Szczególnie krytykowano niezawiadamianie wszystkich uprawnionych do głosowania o terminie sejmików. Wymóg ten, w czasie trwającej wojny, był nie tylko niemożliwy do wykonania, ale zgoła absurdalny. Godząc się na jego niedopełnianie, kolejne komisje senackie do rugów poselskich szły 46 Dyariusz Sejmu, t. IV, s. 628. O powodach uporczywego zajmowania się przez sejm powstańczy kwestiami formalnymi, często nieistotnymi por. M. K a r pi ń s k a, op. cit., s. 116–119.

47 Całą tą grupę opisał po raz pierwszy P.M. P u c i a t a, Skład i działalność reprezentacji ziem zabranych na sejmie 1830/31 r., [w:] Księga Pamiątkowa Koła Historyków słuchaczy Uniwersytetu Stefana Batorego, Wilno 1933. Autor przedstawił w niej sylwetki poszczególnych reprezentantów tych terenów pod kontem ich aktywności w sejmie. Praca choć ważna, wymaga jednak wielu uzupełnień.

48 W taki sposób zatwierdzony został tylko wybór Olizara.

49 Dyariusz Sejmu, t. V, s. 52–54.

42

MAŁGORZATA KARPIŃSKA

tropem opinii sformułowanej przy rugach Stanisława Worcella, posła pow. rowieńskiego. Komisja senacka stwierdziwszy wówczas uchybienia formalne orzekła jednak, iż akt ten był „zgodny z duchem prawa”50. Próbowano, niezgodnie zresztą ze stanem faktycznym, przekonać mających wątpliwości reprezentantów, że sejmik odbyty w Warszawie jedynie potwierdzał wybór dokonany wcześniej w okręgu wyborczym51. Wybory kontestowano również jako odbyte przez zbyt małą liczbę wyborców. Niemalże karykaturalnie wyglądała elekcja Aleksandra Jełowickiego52. By zaradzić takiej kompromitacji zdecydowano o odbywaniu wyborów dla kilku powiatów na jednym sejmiku. Unikając prawdopodobnych oskarżeń o naruszenie procedury w rezolucji do senatu napisano: Obywatele sejmujący nie wątpią, iż sejmujące Izby uznając w ich obradach jawność, tę najpewniejszą dobrych skutków rękojmię, ominąć raczą uchybienia względem form, których obywatele – żołnierze śpieszący do bratnich szeregów dla podźwignienia i połączenia drogiej im ojczyzny zachować nie mogli53.

By osłabić ataki formalistów dodatkowo podkreślano, że wybrani reprezentanci są jedynie „tymczasowi”54. Krytyk i wątpliwości mimo to nie uniknięto55.

Kolejnym naruszeniem litery prawa było wybieranie na posłów osób zamieszkałych poza okręgiem, który miały reprezentować: np. Amancjusz Żarczyński pochodził z powiatu lityńskiego, a reprezentował Winnicę, Aleksander Bernatowicz posesor Latyczowa był posłem pow. jampolskiego, Henryk Nakwaski natomiast, obywatel z płockiego był przedstawicielem Podola z powiatu bracławskiego.

Częste wątpliwości wzbudziło też spełnienie wymagań stawianych reprezentantom. Szczególnie trudno było udowodnić odpowiedni cenzus majątkowy.

Mało kto wyruszał do powstania z odpowiednimi dokumentami, wystarczać musiało więc własne zapewnienie oraz świadectwo współobywateli. Tak było np. w wypadku Ksawerego Godebskiego. Za jego majątek i odpowiedni wiek Ibidem, t. V, s. 195.

Ibidem, t. V, s. 202, głos posła Ks. Godebskiego i wojewody M. Kochanowskiego. Inni przekonywali, że to był wybór reprezentantów tymczasowych. Nb. Aleksander Jełowicki (Moje wspomnienia, Warszawa 1970, s. 182) opisał wybory posłów powiatowych na Podolu. Z relacji tej wynika, że posłowie ci mieli posiadać najwyższą władzę w powiecie: troszczyć się o aprowizację oddziałów powstańczych, wybierać urzędników, podejmować ważne decyzje dotyczące swego powiatu. Nie byli natomiast delegowani na sejm do Warszawy.

52 A. Je ł ow ick i, op. cit., s. 234–235. Nie lepiej było i na innych sejmikach np. na sejmiku ziem ruskich 13 wyborców wybrało 4 reprezentantów por. Biblioteka Polska w Paryżu (dalej BPP), 380, k. 1–5.

53 Ibidem, k. 28.

54 Ibidem, k. 17, 25, 75.

55 Dyariusz Sejmu, t. V, s. 303–304.

50 51

PRZEDSTAWICIELE ZIEM ZABRANYCH NA SEJMIE POWSTAŃCZYM 1831

43

ręczył Narcyz Olizar. Pomimo to trzech przebywających w Warszawie Wołyniaków oprotestowało ów wybór, podważając deklarowane kwalifikacje, składając odpowiednie pismo do kancelarii senatu56. Były też wątpliwości co do majątku Jana Karwowskiego i Amancjusza Żarczyńskiego. Z całkiem innych względów dyskutowano kwalifikacje majątkowe Aleksandra Wielopolskiego. Zaskarżenie co do legalności posiadanego przezeń majątku sformułował, oprotestowując jednocześnie wybór, deputowany Jan Olrych Szaniecki, pozostający z Wielopolskim w głośnym konflikcie sądowym o spadek57.

Dostrzegając braki rozwiązań zawartych w ustawie o reprezentacji Ziem Zabranych i pragnąc obronić pozory legalności, niektórzy posłowie dążyli do jej nowelizacji. Wytrawny parlamentarzysta i poseł-wnioskodawca projektu prawa z 19 maja Konstanty Świdziński chciał np. wprowadzić zapis, by sejmiki mogły się odbywać także poza miastem powiatowym58. Z braku czasu propozycja zginęła w masie niezrealizowanych projektów. Posłowie usiłowali też wpłynąć na Rząd Narodowy, aby wydawał manifesty wyznaczające miejsca i terminy sejmików dla Ziem Zabranych. Rząd niechcąc naruszać zasad konstytucji uchylał się jednak od takich działań59. Szczególnie nieprzejednany był, znany z nieugiętego i wręcz doktrynerskiego szacunku do prawa, Wincenty Niemojowski, a za nim całe stronnictwo Kaliskie. Gdy przyszło do decyzji, poparli go wszyscy ministrowie, odmawiając podpisania manifestu zwołującego sejmiki Ziem Zabranych w Warszawie. Rząd postanowił pozostawić rozwiązanie biegowi wydarzeń ani sprawy nie ułatwiając, ani jej nie tamując60. Nie bez znaczenia była postawa księcia Adama Jerzego Czartoryskiego, przeciwnika rozszerzenia sejmu. Obawiał się on, że powiększenie składu ciała reprezentacyjnego wpłynie na radykalizację jego oblicza i wydłuży sejmowe dyskusje, a tym samym opóźni proces Ibidem, t. V, s. 45–50. Nb. protest ten nie był formalny, bo składający go niejaki Gliński adwokat łucki, nie był obywatelem łuckim i tym samym nie miał prawa zaskarżać tej elekcji. Por. BPP, 380, k. 131. Po jakimś czasie sam Godebski dawał gwarancje dla kandydata na posła pow. włodzimirskiego Ludwika Steckiego, por. Ibidem, k. 127.

57 Chodziło o proces sądowy o ordynację Myszkowską, jaki prowadzili ze sobą ci reprezentanci.

Sprawa była bardzo głośna (zob. np. R. Łu bie ń sk i, Generał Tomasz Pomian Łubieński (1784–1870), Warszawa 1899, t. I, s. 472). J.O. Szaniecki złożył w sejmie protest, podkreślając że wybór Wielopolskiego jest bezprawny, gdyż nie posiada on majątku. Zob. Dyariusz Sejmu, t. VI, s. 386–389. Zob. odpowiedź A. Wielopolskiego w „Zjednoczenie” nr 44 z 13 VIII 1831. Problemy prawne związane z tą sprawą opisał H. Li sick i, Aleksander Wielopolski 1803–1877, Kraków 1878, s. 9–14.

58 Prezydujący obradom oddalił ten wniosek motywując, że obradujący wówczas tzw. mały komplet posłów nie miał uprawnień do zajmowania się nowelizacją; później, gdy izba odzyskała ustawowy skład, do sprawy jako już nieaktualnej nie powrócono. Por. Dyariusz Sejmu, t. V, s. 197–198.

59 O prośbach do rządu w sprawie wydania manifestów zwołujących sejmiki dla Ziem Zabranych i uchylaniu się od spełnienia tej prośby zob. BPP, 380, k. 158.

60 S. B a r z y kow s k i, op. cit., t. IV, s. 355–357.

56

44

MAŁGORZATA KARPIŃSKA

legislacyjny61. Natomiast między bajki włożyć trzeba zeznanie złożone w 1833 r. na ręce Antoniego Ostrowskiego przez Narcyza Olizara, jakoby Joachim Lelewel w imieniu Rządu Narodowego proponował mu przyjęcie 16 000 złp. i fotela senatorskiego za wyrzeczenie się publicznego przedstawiania żądań obywateli wołyńskich, z jakimi przyjechać miał do Warszawy62. Zapewne w ten sam sposób traktowano tę rewelację i współcześnie, skoro nie wywołała ona żadnych reakcji.

Generalnie utrwaliła tylko opinie o Olizarze jako karierowiczu i intrygancie63.

Pomimo wielu wątpliwości wszystkie wybory posłów Ziem Zabranych uznano jednak za prawomocne. Każego bowiem przekonywała argumentacja szanowanego senatora-kasztelana Juliana Ursyna Niemcewicza, który z uniesieniem przekonywał: „Cóż my robimy? Chcemyż lać zimną wodę na płomień ich obywatelstwa?”64. W tych słowach zamykało się polityczne przesłanie związane z wyborami reprezentantów Ziem Zabranych i ten sąd przesądził o zatwierdzeniu wyboru wszystkich 32 reprezentantów z dawnych ziem Rzeczypospolitej.

Wątpliwości jednak pozostawały i powracały z różną siłą. W związku z wyborem w Warszawie Ksawerego Godebskiego na posła pow. łuckiego rozważano co też się stanie, jeśli w tym samym czasie mieszkańcy powiatu łuckiego, na miejscu wybiorą swego przedstawiciela?65. Nie trzeba było długo czekać na podobny zbieg okoliczności. Z początkiem września do Warszawy dotarło oficjalne zawiadomienie o zakończonych wyborach reprezentantów na Wileńszczyźnie.

Miejscowi wyborcy dokonali elekcji w pięciu powiatach. Niespełna dwa tygodnie wcześniej sejm zatwierdził mandat przedstawicielom z tychże powiatów wybranym w Warszawie66. Sprawę starano się przeciągać tym bardziej, że szczęśliwie dla sejmu, żaden z nowowybranych Litwinów nie przybył do Warszawy. Kłopot rozwiązano doraźnie, odwlekając decyzję za pomocą procedury: marszałek Ostrowski tym razem uznał niekompetencję izb połączonych do zajmowania się tą sprawą. Przekazano ją senatowi, który z braku kworum musiał ją odłożyć na później. Jednak sejm wiedział o drażliwej sytuacji, o czym najdobitniej świadczy nieumieszczenie w protokole jego obrad z 3 września głosu prezydującego senatowi, informującego izbę o wymienionych elekcjach. Informacje te przekazała W. Na dgór sk a-Rud z k a, Książe Adam Czartoryski w dobie powstania listopadowego, „Przegląd Historyczny” 1930–1931, t. XXIX, s. 235.

62 Por. M.P. P u c i a t a, op. cit., s. 233.

63 Tak pisali o nim m.in. J.N. Ja n ow s k i, Notatki autobiograficzne 1803–1853, przyg. do druku, wstęp i przyp. M. Tyrowicz, Wrocław 1950; S. B a r z y kow s k i, op. cit., s. 353.

64 Dyariusz Sejmu, t. IV, s. 201. Na wszystkich podważających legalność wyborów reprezentantów z Ziem Zabranych pomstowały też liczne gazety zob. np. „Nowa Polska” z 10 VII 1831, nr 185.

65 Dyariusz Sejmu, t. V, s. 46.

66 Chodziło o powiaty oszmiański, upicki, wiłkomierski w woj. wileńskim i powiat dziśnieński w województwie mińskim. Jedynie przedstawiciel powiatu telszewskiego nie zasiadał dotąd w sejmie.

61

PRZEDSTAWICIELE ZIEM ZABRANYCH NA SEJMIE POWSTAŃCZYM 1831

45

jedynie prasa67. Rychła klęska powstania uwolniła parlament od konieczności zmierzenia się z kłopotliwym problemem.

Niezależnie od utarczek wokół akceptacji mandatu kolejnych posłów z Ziem Zabranych, ich ostateczne wejście do izby poselskiej stwarzało możliwość uroczystości patriotycznych i było elementem propagandy, podkreślającej entuzjazm powstańczy i wspólnotę celów mieszkańców wszystkich ziem polskich pod panowaniem rosyjskim. Szczególnie uroczysta stała się inauguracja mandatu 10 przedstawicieli województw podolskiego i kijowskiego w dniu 9 lipca 1831 r. Odbyła się przed izbami połączonymi przy galeriach szczelnie zapełnionych publicznością. Na nowych posłach duże wrażenie zrobił widok herbów Korony i Litwy ozdabiających salę obrad68. Nowych reprezentantów powitał dobrze przyjętą mową marszałek Władysław Ostrowski. Przemówili też przewodniczący senatowi Michał Ambroży Kochanowski, a w imieniu rządu minister Leon Dembowski. W imieniu nowowybranych głos zabrali Jakub Malinowski – przedstawiciel województwa kijowskiego i Aleksander Jełowicki z województwa podolskiego. On też przedstawił izbom krótki rys powstania na terenie tych ziem, przyjęty hucznymi oklaskami69. Wieczorem na ich cześć uroczysty obiad wydał poseł Konstanty Świdziński70.

Po święcie przychodziła jednak szara rzeczywistość i okazywało się, że nastroje izb wobec przybyszów z Ziem Zabranych były znacznie chłodniejsze. Jeden z aspektów tej sprawy obrazuje zanotowane przez pamiętnikarza zdumienie posłów z Kongresówki nad czystą polszczyzną nowych posłów. Mogłoby to sugerować poselskie wątpliwości co do zachowania czystości kultury i języka polskiego przez mieszkańców tych ziem, pozostających przecież przez półwiecze pod władaniem rosyjskim71. Najważniejsze były jednak względy polityczne – obawiano się, że posłowie z Litwy i Rusi doprowadzą do radykalizacji izby.

Najdobitniejszy wyraziciel takich postaw kasztelan Leon Dembowski uważał, że włączenie przedstawicieli „krajów za Bugiem i Niemnem, [w] których ani jednej wioski nie posiadano” było aktem czysto politycznym, mającym na celu personalne wzmocnienie partii ruchu i pomoc dla partii rewolucyjnej. Jako przykład posłużył mu Henryk Nakwaski, pochodzący z płockiego, zamieszkały w Warszawie, a wybrany z Podola72. Podobnie Franciszek Wężyk pisał otwarcie: „Zjednoczenie” z 4 IX 1831, nr 65.

Por. A. Je ł ow ick i, op. cit., s. 238. Natomiast za przykry dysonans uznawano widok pustego tronu – uroczystość odbywała się w sali tronowej. Pamiętnikarz uważał, iż należało albo oddać komuś koronę, albo tron usunąć. Pozostawienie pustego tronu mogło sugerować, że niebawem władca powróci.

69 Opis uroczystości por. Dyariusz Sejmu, t. V, s. 391–406.

70 „Nowa Polska” z 10 VII 1831, nr 185 i „Zjednoczenie” z 15 VII 1831, nr 15.

71 A. Je ł ow ick i, op. cit., s. 239.

72 L. D e m b ow s k i, Moje wspomnienia, t. II, Petersburg 1898, s. 284.

67

68

46

MAŁGORZATA KARPIŃSKA

przybyła partii rewolucyjnej wielka pomoc w mniemanych posłach litewskich, wołyńskich, podolskich, których obierano na bruku Warszawy [...] Zarozumiałość, córka mierności, wstąpiła z nimi na ławy poselskie73.

Po latach dobitnie podsumował te opinie Julian Ursyn Niemcewicz, wcześniejszy wielki orędownik powiększenia izby: Szumowiny z Litwy[...], pseudoposłowie [...] obrani przez siebie samych, nie mający nic do stracenia, ludzie wcale nieznani, albo mało i źle znani ludzie, nieuważna młodzież, nie wsparta własną powagą74.

Takie nastawienie części izb było widoczne także dla nowoprzybyłych reprezentantów. Dla wielu z nich był to dotkliwy cios. Aleksander Jełowicki pisał z goryczą: ile wiem posłowie nasi nie potakiwali wyuzdanej swawoli, nawet nie tworzyli osobnego grona, a wszyscy prawie, ile wiem postępowali według własnego sumienia i przekonania; ale działania ich nie mogły się zaraz wywinąć, bo były spętane owym synowskim zaufaniem w nieomylność sejmu i rządu, zaufaniem przyniesionym z ziem naszych, które z powodu jego tyle już były ucierpiały. Zaufanie to wkrótce rozchwiało się i znikło. Wielka to bieda, kiedy nie ma komu ufać!75.

Trzydziestu dwóch posłów z Ziem Zabranych zdecydowanie różniło się od swych kolegów z Królestwa Kongresowego. Do Warszawy przybywali przeważnie jako żołnierze, często walczyli w partyzanckich oddziałach powstańczych. Tak dotarli do Warszawy np. Walerian Pietkiewicz czy Cezary Plater76. Wielu dotarło tu z wycofującym się z Wołynia korpusem gen. Dwernickiego (Józef Kaszyc, Adam Kołyszko, Władysław Plater, Antoni Przeciszewski). Droga ich wszystkich do stolicy była zdecydowaną i dramatyczną deklaracją pragnienia dalszej walki. Musieli przecież porzucić domy rodzinne, wystawić na niebezpieczeństwo nieuchronnych represji rodzinę i majątek77. Większość nowych reprezentantów czuła się przeto bardziej wojskowymi niż politykami. Powołanie żołnierskie przedkładali często

F. Wę ż y k, Powstanie Królestwa Polskiego w roku 1830–1831, Kraków 1909, s. 149.

J.U. Nie m c e w ic z, Pamiętniki. Dziennik pobytu zagranicą 1831–1834, t. II, Poznań 1877, s. 4 i 92.

75 A. Je ł ow ick i, op. cit., s. 243.

76 Część wywodziła się natomiast spośród obywateli pochodzących z tamtych terenów, którzy znaleźli się na terenie Królestwa w chwili wybuchu powstania. Byli do przeważnie studenci.

77 Np. poseł Ks. Godebski zostawił na Wołyniu żonę i dzieci. Por. Dyariusz Sejmu, t. V, s. 53. Podobnie, nie bacząc na sytuację rodzinną i stan zdrowia, do Warszawy przybył Narcyz Olizar (Id e m, Pamiętniki. Rok 1831, Warszawa 1907, s. 8). Wyjątek stanowił tu Henryk Nakwaski, wybrany posłem z bracławskiego w dowód szacunku dla pomocy, jakiej udzielał w wyborach posłów litewskich i ruskich jego ojciec, kasztelan Franciszek.

73 74

PRZEDSTAWICIELE ZIEM ZABRANYCH NA SEJMIE POWSTAŃCZYM 1831

47

nad mandat i na posiedzeniach zjawiali się rzadko78. Jacek Gołyński, poseł z pow. kamienieckiego w woj. podolskim miał wręcz twierdzić, że „woli zostać na linii bojowej” i dlatego też nie opuścił Zamościa, swego miejsca stacjonowania, a nawet ponoć odmówił przyjęcia stopnia oficerskiego79. W twierdzy, wraz z sformowanym przez się „dywizjonem jazdy podolskiej” pozostał aż do kapitulacji, choć zdawał sobie sprawę, że ujęty przez Rosjan poniesie srogie konsekwencje80. Posłowie ci na polu wojskowym oddali ojczyźnie wielkie usługi – aż 13 z nich zostało za bohaterstwo i poświęcenie odznaczonych krzyżem Virtuti Militari. Największy dar złożył krajowi poseł z powiatu dziśnieńskiego (woj. mińskie) Aleksander Łopaciński – 7 września 1831 r. poległ broniąc Warszawy.

Sposób dostania się do Warszawy większości posłów z Litwy i Rusi wiązał się z ich młodym wiekiem. Gdy średni wiek reprezentantów Królestwa wynosił 38 lat, przedstawiciele Ziem Zabranych mieli zazwyczaj o 5 lat mniej. Przeważali wśród nich ludzie młodzi lub bardzo młodzi – dziesięciu z nich nie miało ukończonego 30 roku życia, a więc tym samym nie spełniało przywołanych już wymogów konstytucyjnych81. Najmłodszym reprezentantem był 21 letni Cezary Plater. Aleksander Wielopolski, 28 letni w chwili elekcji, pisał o swych kolegach wybranych z Podola i Wołynia, że nie składali metryk82. Niekonstytucyjny wybór dwudziestolatków popierała wszakże opinia publiczna, domagając się reformy ordynacji wyborczej. Np. „Kurier Polski” żądał obniżenia wieku posła do 25 lat83.

Podobnie „Nowa Polska” szydziła: Lat, więc 30, 100 złp. podatku są głównymi, koniecznymi warunkami obieralności. Rozum, miłość ojczyzny, nieskazitelność duszy, są już podrzędnymi przymiotami i muszą być tam gdzie jest lat 30 i podatek 100 złp84.

Przykładem niech będzie tu poseł Feliks Kieniewicz, który uczestniczył tylko w jednym posiedzeniu sejmowym, jako że stale przebywał w wojsku. Zaś Aleksander Bernatowicz opuścił wojsko dopiero w samym końcu lipca 1831 roku.

79 Por. [G. M a s z kow s k i], Wspomnienie o Jacku Gołyńskim, [w:] A. G i l le r, Z wygnania, t. II, Lwów 1870, s. 36–42.

80 Wzięty do niewoli został umieszczony na 9 miesięcy w twierdzy kamienieckiej.

81 Art. 121 konstytucji uzależniał bierne prawo wyborcze od przekroczenia 30 roku życia.

82 „Zjednoczenie” z 13 VIII 1831, nr 44. Poseł przewrotnie chciał na oskarżycieli zrzucić obowiązek udowodnienia, że nie ma 30 lat. Nb. Wielopolski w tym samym opublikowanym w gazecie artykule dotknął jeszcze jednego elementu niekonstytucyjności wyborów z Podola i Wołynia. On sam, a może i niektórzy jego koledzy, nie byli wpisani do ksiąg obywatelskich, co było warunkiem koniecznym nabycia prawa wyborczego zarówno biernego jak i czynnego. Poseł tłumaczył, że zaniedbał tej formalności, bo w Królestwie nie chciał uczestniczyć w życiu publicznym, a potem wobec działań wojennych nie zdążył ich wypełnić.

83 „Kurier Polski” z 29 III 1831, nr 457.

84 „Nowa Polska” z 21 III 1831, nr 76.

78

48

MAŁGORZATA KARPIŃSKA

Młodzi posłowie natomiast pozytywnie odbiegali od starszych kolegów z Kongresówki pod względem wykształcenia. Aż 12 ukończyło studia lub było w ich trakcie. Połowa z nich była związana z Uniwersytetem Wileńskim. Czterech przeszło przez Liceum Krzemienieckie, co pokazuje wagę tej szkoły dla życia naukowego i patriotycznego tych ziem.

Natomiast posłowie z Ziem Zabranych, z oczywistych względów najczęściej nie mieli doświadczenia politycznego. W imperialnej Rosji nie było łatwo odnaleźć pole dla jej zdobycia. Dwaj z nich, Józef Kaszyc i Jakub Malinowski, przed powstaniem byli marszałkami szlachty powiatowej. Szkołą aktywności politycznej nie mogła być też masoneria, podobnie jak w Królestwie przynależność do niej była zakazana85. Część młodych ludzi szukała więc upustu dla swych aspiracji i pragnień oddziaływania na rzeczywistość w konspiracji. Nic więc dziwnego, że aż 1/3 reprezentantów sejmu rewolucyjnego związanych z Towarzystwem Patriotycznym to przedstawiciele Ziem Zabranych86. Część miała też doświadczenie w innych tajnych związkach np. Jacek Gołyński zorganizował w Liceum Krzemienieckim związek Wolnych Braci Podolan87, zaś Ksawery Godebski należał też do Bractwa Burszów Polskich88.

Konspiracja nie zastępowała jednak doświadczenia w instytucjach przedstawicielskich. Stąd nowi posłowie przeważnie kiepsko radzili sobie w parlamencie – nie zawsze potrafili posługiwać się procedurą, nie rozumieli zasad politycznego działania89. Otwarcie pisał o tym jeden z nich Aleksander Jełowicki: Wszedłem do sejmu ze szczerotą powstańca, nie przywiązałem się nigdy do żadnego stronnictwa, a postępowałem zawsze według własnego przekonania; nie znałem, a poznawszy nie używałem owej sztuki, co to poza sejmem ujmuje stronników, oblicza głosy, przygotowuje wszystkich do łaskawego przyjęcia tego lub owego wniosku. Ja rozumiem, że na sejm powinno się przychodzić jak do świątyni cnoty nie zaś jak do szkoły zręczności; rozumiem, że członek sejmu winien narodowi swoje przekonanie, swoje natchnienie i że powinien przedstawiać sejmowi w całej prawdzie pojęcia i zamiary swoje bez używania ubocznych środków. Idąc za tym przekonaniem, wszystkie wnioski moje przynosiłem wprost na posiedzenie sejmu, nie obnosząc się z nimi wprzód po towarzyszach moich; we wszystkich 85 Litewskie wolnomularstwo było związane z Wielkim Wschodem Polski, rozwiązanie organizacji warszawskiej było równoznaczne z kresem masonerii na Litwie. (Por. S. M a ł a ch ow s k i- Ł e m pick i, Wolnomularstwo na ziemiach dawnego Wlk. Ks. Litewskiego 1776–1822, Wilno 1930.) Nim to nastąpiło, czyli do grudnia 1821, z ruchem zdążyło związać się 8 reprezentantów. Jeden z nich – Amancjusz Żarczyński był także na emigracji we Francji aktywnym wolnomularzem. Należał do paryskiej loży „Les Trinosophes” skupiającej środowiska opozycyjne wobec rządu. Por. L. H a s s, Materiały do dziejów wolnomularstwa Wielkiej Emigracji, „Przegląd Historyczny”, 1972, t. LXVI, z. 3, s. 564.

86 Czterech reprezentantów należało do Towarzystwa Patriotycznego (Ks. Godebski, Ks. Sabbatyn, S. Worcell, J. Zaleski, lub związanego z nim Towarzystwa Templariuszy).

87 Biogram Jacka Gołyńskiego, K. Rol le, PSB, t. VIII, Wrocław 1959–1960, s. 267–268.

88 Biogram Ksawerego Godebskiego, M. Ty r ow ic z, Ibidem, s. 166–168.

89 S. B a r z y kow s k i, op. cit., t. IV, s. 357.

PRZEDSTAWICIELE ZIEM ZABRANYCH NA SEJMIE POWSTAŃCZYM 1831

49

wnioskach przystępowałem wprost do rzeczy, nie kołując pierwej po różnych namiętnościach i słabościach ludzkich. Towarzysze moi mówili mi, że postępuję niezręcznie. Nie zważałem na ich przestrogę, lecz w dalszym ciągu prac sejmowych przekonałem się, że na sejmach, tak jak i we wszystkich zgromadzeniach, potrzebna jest zręczność, którą nadaje wprawa; że nie dość na samej sumienności, bo ludzie nie święci!90

Nowi posłowie, przybyli z takim naiwno-idealistycznym nastawieniem, źle znosili długie dyskusje, jałowe konflikty proceduralne, egoistyczne poglądy starszych kolegów. Świadomi ogromnych poświęceń swych własnych, bliskich i całego narodu surowo osądzali parlament i tracili ochotę do prac sejmowych91.

Bardziej doświadczeni koledzy-reprezentanci, mimo publicznych oznak sympatii nie ułatwiali posłom Ziem Zabranych odnalezienia się w nowej roli. Oficjalnie pełni uznania, w praktyce kierowali się podejrzliwością i obawą. Wyrazem takiego nastawienia było odmawianie nowo wybranym miejsc w komisjach sejmowych. Żaden reprezentant z tych terenów nie został wybrany do którejś z trzech komisji sejmowych. Jedynie dwaj z nich (Olizar i Godebski) zostali kolejno zastępcami członków komisji budżetowej. Nic więc dziwnego, że wielu posłów z Ziem Zabranych było mało aktywnych i mało widocznych w izbie. Istniała jednak grupa bardzo zaangażowanych w prace parlamentu, szczególnie w jego okresie najtrudniejszym. I tak Ksawery Godebski, który uważał swój udział w sejmie powstańczym za „najważniejszą okoliczność życia”92, bardzo często zabierał głos w dyskusjach. Jako zręczny mówca, być może odziedziczył talent po ojcu – Cyprianie. Jego projekty były też istotne merytorycznie. Jeden z jego głosów, wzywający by uznać zasadę integralności terytorialnej Polski, izba poselska nakazała nawet opublikować w prasie – co było wypadkiem nader rzadkim93. Często w sprawach proceduralnych zabierał głos Cezary Plater, aktywny był też Stanisław Worcell. Aleksander Wielopolski usiłował prowadzić własną, ambitną politykę w parlamencie, i ta jego aktywność doprowadziła nawet pośrednio do dymisji Bonawentury Niemojowskiego z funkcji ministra spraw wewnętrznych94.

W obliczu klęski powstania losy posłów z Ziem Zabranych przedstawiały się bardziej dramatycznie niż kolegów z Kongresówki. Najczęściej nie mieli złuA. Je ł ow ick i, op. cit., s. 242 n.

Ibidem, s. 236. Podobne wrażenie miał Ludwik Jabłonowski (Pamiętniki, opr., wstępem i przypisami opatrzył K. Lewicki, Kraków 1963, s. 155).

92 P.M. P u c i a t a, op. cit., s. 234.

93 Dyariusz Sejmu, t. V, 476–478; Głos Godebskiego wydrukowały, m.in. „Dziennik Powszechny Krajowy” z 22 VII 1831, nr 200; „Polak Sumienny” z 21 VII 1831, nr 207. Wspominał o nim także w depeszy dyplomatycznej konsul francuski w Warszawskie; zob. R. D u r a n d, Depesze z powstańczej Warszawy 1830–1831. Raporty konsula francuskiego w Królestwie Polskim, przekład, wstęp i przypisy R. Bielecki, Warszawa 1980, s. 212.

94 Por. M. K a r pi ń s k a, op. cit., s. 229–230.

90 91

50

MAŁGORZATA KARPIŃSKA

dzeń, że represje wobec nich będą surowsze. Okrutnie przekonał się o tym poseł Ksawery Sabbatyn. Po upadku powstania przeczytawszy w prasie akt amnestii zgłosił się do gubernatora Warszawy gen. Jana Witta, a nazajutrz został aresztowany i osadzony w więzieniu. Po pięciu tygodniach przewieziony do Kamieńca uzyskał potwierdzenie amnestii. Car nakazał wprawdzie oddać mu dobra, ale również... wywieźć do Permy95.

Przeważająca większość reprezentantów Ziem Zabranych nie zamierzała jednak sprawdzać łaski carskiej i wyjechała na emigrację. Byli tam na ogół bardzo aktywni. Inicjowali akcje reaktywowania sejmu w Paryżu96. Henryk Nakwaski stał się głównym i dramatycznym strażnikiem archiwum sejmowego97. Ksawery Godebski w zakładzie w Bourges zainicjował otwarcie kursów historii i statystyki Polski. Usiłowali walczyć o niepodległość wiążąc się z różnymi ruchami konspiracyjnymi, np. Antoni Hłuszniewicz należał do karbonariuszy. Jacek Gołyński pod wpływem spotkania z Szymonem Konarskim wstąpił do Stowarzyszenia Ludu Polskiego, zdekonspirowany, został wywieziony na ciężkie roboty do Tobolska i Irkucka98. Wyjątkowo aktywnym członkiem Towarzystwa Demokratycznego był Stanisław Worcell. Antoni Przeciszewski i Wincenty Tyszkiewicz wzięli udział w wyprawie Zaliwskiego. Z drugiej strony Aleksander Wielopolski kontynuował świetną, choć kontrowersyjną karierę pod auspicjami cara. Jedynie Eugeniusz Breza zasłużył sobie w opinii rodaków na określenie zaprzańca.

Dramatyczne przeżycia młodości i trudy emigracji spowodowały, że kilku posłów szukało pociech w religii: Aleksander Jełowicki wstąpił do zakonu Zmartwychwstańców, zaś Adam Kołyszko stał się najwierniejszym uczniem Towiańskiego. Bardzo religijny Cezary Plater tymczasem zwalczał Towiańskiego.

Presji emigracji, choć w różny sposób, nie wytrzymali – Ludwik Pietkiewicz, który źle się prowadził i Antoni Hłuszniewicz – popełnił samobójstwo.

Niezależnie od kolei losów, dla przeważającej większości dawnych posłów Ziem Zabranych życie na emigracji było trudne i pełne dramatycznych przeżyć.

Najokrutniej dręczyła ich jednak nostalgia za utraconym krajem ojczystym.

Głęboko poruszająca jest relacja z ostatnich chwil posła oszmiańskiego Józefa Zienkowicza, który gdy poczuł zbliżającą się śmierć: prosił nas byśmy mu wszystkie ojczyste pamiątki powtórzyli, na jego twarzy widać było jakieś wysilenie pamięci, która rada je była zachować, żeby i tam... w grobie! litewskie odmawiała wspomnienia99.

N. Ol i z a r, op. cit., cz. 1, s. 82.

Por. np. A. Je ł ow ick i, op. cit., s. 285–286.

97 M. K a r pi ń s k a, op. cit., s. 175–179.

98 K. Rol le, op. cit., s. 267–268.

99 E. Ja n u s z k ie w ic z , Listy, wyd. J. Kallenbach, „Lamus” 1909, s. 443; list z Paryża 22 stycznia 1833. Nb. Zienkowicz zmarł od ran zadanych mu w czasie pojedynku przez innego reprezentanta, posła upickiego, Adama Kołyszkę.

95

96

PRZEDSTAWICIELE ZIEM ZABRANYCH NA SEJMIE POWSTAŃCZYM 1831

51

ANEKS Reprezentanci Ziem Zabranych na sejmie powstańczym 1830–1831.

1. BERNATOWICZ ALEKANDER (ur. 1790 – zm.?), 5 VII 1831 r. zatwierdzony na posła z pow. jampolskiego (woj. podolskie).

2. BREZA EUGENIUSZ (1802 – ok. 1860), 13 VIII 1831 r. zatwierdzony na posła z pow. słonimskiego (woj. grodzieńskie).

3. GODEBSKI KSAWERY (1801–1869), 21 VI 1831 r. zatwierdzony na posła z pow. łuckiego (woj. wołyńskie).

4. GOŁYŃSKI JACEK (1804–1846), 5 VII zatwierdzony na posła z pow. kamienieckiego (woj. podolskie).

5. HŁUSZNIEWICZ ANTONI (1793–1861), 17 VIII 1831 zatwierdzony na posła z pow. borysowskiego (woj. mińskie).

6. JEŁOWICKI ALEKSANDER (1804–1877), 5 VII 1831 zatwierdzony na posła z pow. hajsyńskiego (woj. podolskie).

7. KARWOWSKI JAN JOACHIM (1798–1870), 17 VIII 1831 zatwierdzony na posła z pow. białostockiego (woj. białostockie).

8. KASZYC JÓZEF (1795–1868), 13 VIII 1831 zatwierdzony na posła z pow. nowogrodzkiego (woj. grodzieńskie).

9. KIENIEWICZ FELIKS (1802–1863), 17 VIII 1831 zatwierdzony na posła z pow. mozyrskiego (woj. mińskie).

10. KOŁYSZKO ADAM (1796–1870), 17 VIII 1831 zatwierdzony na posła z pow. upickiego (woj. wileńskie).

11. ŁOPACIŃSKI ALEKSANDER (?–1831), 17 VIII 1831 zatwierdzony na posła z pow. dziśnieńskiego (woj. mińskie).

12. MALINOWSKI JAKUB (1780–1850), 5 VII 1831 zatwierdzony na posła z pow. radomyskiego (woj. kijowskie).

13. NAKWASKI HENRYK (1800–1876), 5 VII 1831 zatwierdzony na posła z pow. bracławskiego (woj. podolskie).

14. NIEMCEWICZ KAROL (1797–1867), 13 VIII 1831 zatwierdzony na posła z pow. brzeskiego (woj. grodzieńskie).

15. OLIZAR NARCYZ (1794–1862), 18 VI 1831 członek izby poselskiej jako reprezentant Wołynia, 8 VIII 1831 wybrany na senatora kasztelana.

16. PIETKIEWICZ LUDWIK, 17 VIII 1831 zatwierdzony na posła z pow. wiłkomierskiego (woj. wileńskie).

17. PIETKIEWICZ WALERIAN (1805–?), 17 VIII 1831 zatwierdzony na posła z pow. słuckiego (woj. mińskie).

18. PLATER WŁADYSŁAW (1808–1889), 17 VIII 1831 zatwierdzony na posła z pow. wilejskiego (woj. mińskie).

19. PLATER CEZARY (1810–1869), 17 VIII 1831 zatwierdzony na posła z pow. wileńskiego (woj. wileńskie).

20. POTOCKI HERMAN (1801–1866), 5 VII 1831 zatwierdzony na posła z pow. machnowieckiego (woj. kijowskie).

52

MAŁGORZATA KARPIŃSKA

21. POTOCKI JÓZEF (1800–1863), 17 VIII 1831 zatwierdzony na posła z pow. bielskiego (woj. białostockie).

22. PRZECISZEWSKI ANTONI (1797– po 1857), 17 VIII 1831 zatwierdzony na posła z pow. rosieńskiego (woj. wileńskie).

23. SABBATYN KSAWERY (1799–1847), 5 VII 1831 zatwierdzony na posła z pow. olhopolskiego (woj. podolskie).

24. TCHÓRZEWSKI DANIEL, 5 VII 1831 zatwierdzony na posła z pow. humańskiego (woj. kijowskie).

25. TOMASZEWSKI JÓZEF (1791–1869), 5 VII 1831 zatwierdzony na posła z pow. lipowieckiego (woj. kijowskie).

26. TYSZKIEWICZ WINCENTY (1796–1856), 5 VII 1831 zatwierdzony na posła z pow. skwirskiego (woj. kijowskie).

27. WIELOPOLSKI ALEKSANDER (1803–1877), 13 VII 1831 zatwierdzony na posła z pow. grodzieńskiego (woj. grodzieńskie).

28. WORCELL STANISŁAW (1799–1857), 2 VII 1831 zatwierdzony na posła z pow. rówieńkiego (woj. wołyńskie).

29. ZALESKI JÓZEF BOHDAN (1802–1886), 5 VII 1831 zatwierdzony na posła z pow. taraszczańskiego (woj. kijowskie).

30. ZAMBRZYCKI LUDWIK (?–1834), 17 VIII 1831 zatwierdzony na posła z pow. bracławskiego (woj. wileńskie).

31. ZIENKOWICZ JÓZEF (?–1833), 17 VIII 1831 zatwierdzony na posła z pow. oszmiańskiego (woj. wileńskie).

32. ŻARCZYŃSKI AMANCJUSZ (1802–1875), 5 VII 1831 zatwierdzony na posła z pow. winnickiego (woj. podolskie).

PRZEGLĄD WSCHODNI

Przegląd Wschodni, t. XI, z. 1 (41), s. 53–73, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2010

MIECZYSŁAW JACKIEWICZ Olsztyn

BISKUP ANTONI BARANOWSKI I JEGO „Borek oniksztyński”

P

OD WPŁYWEM ogólnego ożywienia kulturalnego w latach 50.

XIX w. budzi się poezja litewska. Pojawiają się motywy społeczne i narodowowyzwoleńcze. Powstają pierwsze liryki litewskie, opiewające przyrodę i piękno Litwy, akcentujące uczucia miłości do rodzinnego kraju. Na czoło poezji litewskiej tego okresu wysuwa się największy poeta litewski XIX w. Antanas Baranauskas (Antoni Baranowski), znany w stronach rodzinnych także pod nazwiskiem Baronasa.

Antanas Baranauskas urodził się 17 (29) stycznia 1835 r.1, w pięknym litewskim zakątku, w Oniksztach (Anikščiai) powiatu wiłkomierskiego guberni kowieńskiej. Ziemia ta wydała wielu pisarzy i poetów, a wśród nich można wymienić takich, jak Antanas Strazdas (Antoni Drozdowski, 1763–1833), Antanas Vienažindys (Antoni Wienożyński, 1841–1892), Jonas Biliūnas (1879–1907), Juozas Tumas Vaižgantas (1869–1933), Antanas Žukauskas-Vienuolis (1882–1957).

W Inwentarzu probostwa oniksztyńskiego za rok 1801 figurowało nazwisko dziada poety – Jan Baronas (Jonas Baronas)2. Jednakże młodszy brat Antoniego – Onufry Baranowski (Anupras Baranauskas) we wspomnieniach o bracie biskupie pisał, że ich dziad, Jan, „nie nazywał się ani Baronas, ani też Baranowski, lecz Barnabiński”3. Regina Mikšytė, autorka monografii o twórczości Baranowskiego sądzi, że ów Barnabiński, przodek poety, pochodził ze szlachty. Później rodzina zubożała i została zaliczona do tzw. włościan królewskich, nie podlegających obowiązkowi pańszczyzny. Podobno starszy brat poety Jan (Jonas) Według innych danych A. Baranowski urodził się 5 I 1835.

Inwentarz probostwa oniksztyńskiego w r. 1801. Mokslo Akademijos Centrinė Biblioteka Rnkraščių Skyrius (Centralna Biblioteka Akademii Nauk Dział Rękopisów – dawniej E. i E. Wróblewskich w Wilnie), f. 43–51–80, k. 3.

3 A. B a r a n a u s k a s, Jaunos vyskupo Baranausko dienom, „Draugija” 1907, nr 2, s. 104.

1 2

54

MIECZYSŁAW JACKIEWICZ

opowiadał, że w rodzinie przechowywano dokumenty stwierdzające pochodzenie szlacheckie Baranowskich, lecz papiery te spłonęły podczas pożaru domu. Sam Antoni Baranowski, nawet będąc biskupem nie przywiązywał wagi do swego pochodzenia, chociaż, jak wspominał jego krewny, pisarz Antanas Vienuolis Žukauskas, biskup nosił się z pańska.

Ojciec Antoniego, Jan Baranowski (Jonas Baranauskas) pracował w zarządzie gminnym w Oniksztach (Anykščiai) jako poborca podatkowy. Był człowiekiem światłym, umiał czytać i pisać po polsku i po rosyjsku, rozumiał trochę po łacinie4, do szkół nie uczęszczał. Był człowiekiem srogim, dzieci trzymał krótko, wychowywał w duchu religijnym. Wieczorami, jak wspomina Onufry (Anupras), czytywał na głos żywoty świętych i inne książki treści religijnej.

Matką była Tekla z Pavilionisów (Pavilionytė), kobieta wiejska, ale umiejąca czytać i pisać. Antoni wychowywał się z trzema braćmi: najstarszym Janem (Jonas), młodszym od Antoniego, Józefem (Juozapas) i Onufrym (Anupras) oraz siostra Rozalią. Umieli czytać i pisać także bracia Antoniego. Najmłodszy Onufry, w przededniu powstania styczniowego 1863 r. ukończył 6 klas gimnazjum w Poniewieżu (Panevėžys).

W 1839 r. Jan Baranowski (ojciec) nabył kawałek ziemi – 12 dziesięcin gruntu ornego i 5 dziesięcin łąki, położonej w pobliżu rzeki Świętej (Šventoji). Gospodarstwo Baranowskich w latach 40. XIX w. składało się z 1 konia, 3 krów, 8 owiec i 4 świń5. W dzieciństwie Antoni musiał więc pasać bydło ojcowskie i pomagać w gospodarstwie, jak większość dzieci wiejskich. Ale chłopiec nie garnął się do pracy na roli i pomagania w gospodarstwie, więc rodzice postanowili oddać go na naukę do szkoły; włościanie królewscy mieli bowiem prawo posyłać dzieci do szkół6. W 1845 r. przyszły poeta rozpoczął naukę w szkole parafialnej w Oniksztach. W szkole tej nauczano w języku polskim i rosyjskim. Języka litewskiego w ogóle zaś nie uczono. Nauka w szkole nie sprawiała Antoniemu żadnych trudności. Uczył się bardzo dobrze, a najbardziej lubił arytmetykę i czytanie. Podobno nauczyciel języka rosyjskiego, Lebiediew, miał kiedyś powiedzieć ojcu: „Twój syn wyrośnie na wielkiego człowieka, lub skończy na Sybirze”7.

Młody Baranowski wieczorami czytał polskie książki. W domu rodzinnym rozmawiano raczej po polsku, a z rówieśnikami i we wsi – po litewsku. Stąd od dziecka dobrze władał językiem litewskim i polskim. Do szkoły parafialnej Antoni uczęszczał przez 3 zimy, latem pasał bydło, lub pomagał ojcu w polu. Po ukończeniu szkoły rodzice oddali syna na służbę do ks. Danielewicza, proboszcza parafii 4 5 6 7

Ibidem.

Zob. R. M i k š y t ė, Antano Baranausko kūryba, Vilnius 1964, s. 9.

A. Vie n u ol i s, Iš mano atsiminimu, Vilnius 1957, s. 286.

Lietuviškoji enciklopedija, t. 2, Kaunas 1934, s. 1159.

BISKUP ANTONI BARANOWSKI I JEGO „BOREK ONIKSZTYŃSKI”

55

Gelwany (Gelvonai). Jak się wydaje, w rodzinie nie było dostatku. Pięcioro dzieci nie jest łatwo wykarmić na 12 dziesięcinach (nieco ponad 12 hektarów gruntu).

Proboszcz Danielewicz dobrze traktował swego lokajczyka, dawał mu do czytania książki, uczył grać na klawikordzie. Antoni z Gelwan pisał listy do rodziców po polsku i tutaj rozpoczął pisanie wierszy w języku polskim. W sierpniu 1849 r. ksiądz Danielewicz odesłał czternastoletniego „lokajczyka” do domu. Tak skończyła się służba u obcych.

Ojciec widząc, że syn przejawia duże zdolności do nauki, postanowił kształcić go dalej i 10 lutego 1851 r. wysłał do dwuletniej szkoły kancelistów gminnych w Rumszyszkach (Rmšiškės). W szkole Antoni prowadził dziennik w języku polskim, który się zachował, stąd wiadomo, jak przebiegało jego życie w okresie młodzieńczym. W Rumszyszkach powstało wiele wierszy po polsku. Były to liryki dość prymitywne, pisane z okazji imienin znajomych lub jakichś zdarzeń, czy wypadków, których był świadkiem. Zachował się z tego okresu wiersz pt. Wylew Niemna w Rumszyszkach 1851 r.

Gdy się tylko Niemen wzruszył, Wszystkich swym trzaskiem zagłuszył, Lód się łamał z strasznym szumem, Lud się zbierał wielkim tłumem, Lód się krusząc na brzeg padał, Nam nieszczęście przepowiadał [...]8

Później wiersze polskie Baranowskiego stają się dojrzalsze. Widoczny jest w nich wpływ polskiej poezji klasycystycznej i liryki Juliusza Słowackiego, którego poezje bardzo lubił i często czytał. W jednym z wcześniejszych wierszy pisanych po polsku poeta zastanawia się nad sensem życia: Widzę w jak najczarniejszym mą przyszłość kolorze, Widzę przed sobą życia pełne nieszczęść morze, Bo moje młodsze lata bezczynnie strawiłem, Rok przeszły z teraźniejszym w swym życiu straciłem, I jeszcze będę tracił czas, nie wiedząc dokąd Chciałbym coś zrobić, gdzieś iść, ale nie wiem dokąd. ...me nadzieje zakładam na tem, Iż będę w uczestnictwie z naukowym światem, Ale tego zaszczytu niskie urodzenie Dla mnie nie dozwoliło. I puste kieszenie Były tego przeszkodą...

(10–20 XII 1852)9

8 9

A. B a r a n a u s k a s, Raštai, t. 1. Vilnius 1970, s. 143.

Ibidem, s. 184.

56

MIECZYSŁAW JACKIEWICZ

Wkrótce uczeń Antoni Baranowski zwrócił na siebie uwagę kolegów i nauczycieli. Ci chwalili go i namawiali do pisania wierszy. Sekretarz Kowieńskiej Izby Skarbowej, Sopoćko, zapoznawszy się z twórczością młodego poety, zachęcił do dalszej pracy nad sobą i dał do przeczytania dzieła Ignacego Krasickiego.

W szkole w Rumszyszkach Baranowski pogłębił zamiłowanie do literatury.

W tym czasie zaczął interesować się folklorem litewskim, spisując w okolicy baśnie, legendy i dainy (pieśni ludowe). Nie wiedział jednak jeszcze jaką wybierze drogę życiową, bowiem zbliżał się koniec nauki i otrzymał skierowanie na praktykę do Izby Skarbowej w Kownie.

Od 12 lutego do 12 marca 1853 r. odbył miesięczną praktykę i od kwietnia 1853 r. osiemnastoletni Antoni Baranowski rozpoczął pracę jako pisarz gminy w miejscowości Wojnuta (Vainutė) w pobliżu granicy pruskiej. Tam zetknął się z biedą i nędzą ludu litewskiego. Oglądał z bliska życie litewskich chłopów, uciskanych przez administrację carską i wyzyskiwanych przez dziedziców i wiejskich karczmarzy. W Wojnucie Antoni zaprzyjaźnił się z nauczycielem Piotrowskim, utrzymywał kontakty z księżmi T. Rymkiewiczem i L. Butkiewiczem, którzy czytali jego wiersze i chwalili, że interesuje się poezją. Pisał wówczas jeszcze wyłącznie w języku polskim.

Jak wynika z notatek w dzienniku, młody Baranowski żył dość wesoło. Nie stronił od zabaw i przyjemności, bywał chętnie w karczmie i na przyjęciach.

Dnia 18 października 1853 r. zapisał w dzienniku: „Nie byłem w kościele, lecz z nauczycielem i pisarzem w kramie Chaima. Wypiliśmy 3 flaszki porteru, 1 flaszkę ceresu, ½ angielskiego piwa”10. Był wówczas tak bardzo zajęty życiem towarzyskim, że nie miał czasu na pisanie listów do rodziców. Wiemy to z listu ojca do Antoniego. List pisany był jesienią 1853 roku do Wojnuty (zachowujemy tu oryginalną pisownię): Kochany Antosiu. Otrzymałem od wacpana List pisany pod datą 17. Sierpnia. Ateraz dotychczas żadney wiadomości nie wiem o twoim zdrowiu ir powodzeniu umiliłem kilko słów napisać do waćpana...11.

Możliwe, że pod wpływem rodziców, którzy chcieli by ich syn mieszkał i pracował bliżej domu rodzinnego, albo też tryb życia w Wojnucie Baranowskiemu tak nie odpowiadał, że jesienią 1853 r. złożył prośbę do prezesa Izby Skarbowej o przeniesienie do powiatu wiłkomierskiego. Sprawa wlokła się długo, nie było decyzji i wreszcie 19 czerwca 1854 r. przeniesiono go służbowo do Rosień (Raseiniai) – miasta powiatowego guberni kowieńskiej. Było to miasteczko wówczas

10 11

Zob. R. M i k š y t ė, op. cit., s. 23.

Ibidem, s. 25.

BISKUP ANTONI BARANOWSKI I JEGO „BOREK ONIKSZTYŃSKI”

57

dość duże, liczyło 8516 mieszkańców i 442 domy, z czego 42 murowane12. Nie czuł się zapewne w Rosieniach dość dobrze, bowiem z tego okresu pochodzi lakoniczny zapis w dzienniku: „Puzyrewski trochę mnie krzywdzi”13. Nie wiadomo kim był wspomniany Puzyrewski, zapewne jakiś zwierzchnik. I jeszcze tego roku Baranowski przeniósł się do miejscowości Surwiliszki (Surviliškis) nad Niewiażą, zaś stamtąd 20 kwietnia 1855 r. do miasteczka Siady (Sėda) w powiecie telszewskim na Żmudzi. Miasteczko wówczas było niewielkie i spokojne; liczyło zaledwie 375 mieszkańców i 90 domów. Były tam 2 szkoły – parafialna i żydowska.

W Siadach Baranowski dalej pisał wiersze wyłącznie w języku polskim, bowiem język ten był wówczas powszechnym wśród szlachty, księży i drobnych urzędników na Litwie i Żmudzi. Lata 1847–1856 litewscy biografowie nazywają okresem twórczości polskiej Baranauskasa, Napisał w tym czasie około 80 utworów w języku polskim, m.in. takich, jak: Do Adama Urbana, starszyny onyksztyńskiego, Do JMW Pani Sowitnikowej Wiszniewskiej, Do Krasickiego, Do PKM z powinszowaniem, Burza, Noc, Pieśń, Lato, Zima i inne. Większość tych wierszy nie była publikowana za życia poety. Zaledwie kilka ukazało się drukiem w czasopiśmie „Teka Wileńska” w 1857 r.14 Młody poeta spełniając wymogi poetyki klasycystycznej – malować „przyjemność i spokój” mieszkańców wsi15 – stworzył idylliczny cykl wierszy Wiosna, Lato, Jesień, Zima. Oto przykład wiersza Lato z tego cyklu: Już w wieczór klepią kosarze kosy, Echo się wzbija aż pod niebiosy, Młodych żniwiarek głosy przyjemne, Daleko słychać, gdy nocy ciemne.

Wracają z pola orszaki liczne Przybrawszy głowy w wieńce prześliczne...16

Jest to równocześnie tradycyjny, sentymentalny obraz poetycki, ale bardzo litewski w treści i pejzażu. Poeta już w młodzieńczym okresie potrafił poetycko odmalować pejzaż ojczysty. Bardziej daje się zauważyć ta jego umiejętność w wierszu Zima również z tego cyklu: Nastała zima. Wszystko w naturze Teraz ucichło, tylko ponury Po kryształowym niebios lazurze – 12 Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich..., t. 9. Warszawa 1888, s. 770.

13 Zob. R. M i k š y t ė, op. cit., 25.

14 „Teka Wileńska” 1857, nr 2.

15 E. S ł ow a ck i, Prawidła wymowy i poezji, Wilno 1835, s. 522.

16 A. B a r a n a u s k a s, Raštai, t. 1, Vilnius 1970, s. 173.

58

MIECZYSŁAW JACKIEWICZ

Wiatr wyje pędząc szarawe chmury, Z których obfite spadają śniegi I kryją grubo powierzchnię ziemi; I mróz okropny pościnał brzegi Rzek, kryjąc wodę, lody twardemi, I jak zakryła swoje zwierciadło Lodem, na rzekach, jeziorach, morzu, Zmęczona pracą, spać się układa Natura cicho, a na jej łożu Zgłodniałych wilków ogromne stada Na znak żałoby straszliwie wyją...17

W okresie pracy w Siadach Baranowski wiele czytał, zajmując się samokształceniem. Zapisy w jego dzienniku świadczą, że poznawał poezje Ignacego Krasickiego, przestudiował Filozofię życia Friedricha Schlegla w przekładzie polskim; przeczytał Marii Czartoryskiej (Wirtemberskiej) opowieść Malwina, czyli domyślność serca. W dzienniku wymienił także wiele czasopism, m.in. regularnie czytaną „Gazetę Warszawską”, a z rosyjskich – „Russkij Inwalid”.

Jest więc już człowiekiem dość oczytanym.

W Siadach Antoni Baranowski poznał i zaprzyjaźnił się z młodą polsko-litewską poetką Karoliną Anną Proniewską (Karolina-Ona Praniauskaitė, 1828–1859), która wywarła wpływ na jego rozwój intelektualny i poetycki.

Znajomość tę, która później przeobraziła się w szczerą przyjaźń, nawet miłość ze strony poety, Baranowski zawarł w rodzinie Borysewiczów w Telszach (Telšiai). Antoni odwiedził Borysewiczów 15 maja 1855 r., gdzie gospodarz domu, miłośnik literatury, dowiedziawszy się, że nowo zapoznany Baranowski pisze wiersze, postanowił zapraszać go do siebie na „poezje“. Tam poznał się z siostrą małżonki gospodarza, poetką Karolina Proniewską. Już nastepnego dnia Proniewska podarowała Antoniemu wiersz Do młodego poety. W zamian Baranowski napisał dla niej liryk Śpiewaczce Żmudzi, uroczej krainy. Po kilku dniach Proniewska zadedykowała mu nastepny swój wiersz: Za cóż tak chlubnem darzysz mnie imieniem?18.

Wkrótce znajomość i wzajemna sympatia dwojga poetów przerodziła się w przyjaźń, zaś Karolina Proniewska, będąc znaną już polską poetką19, weszła do literatury litewskiej, jako pierwsza kobieta-poetka. Ona bowiem przełożyła na język litewski poemat Józefa Ignacego Kraszewskiego Witolorauda oraz Ibidem, s. 179.

Wiersze te Baranowskiego i Proniewskiej opublikowała „Teka Wileńska” 1857, nr 2.

19 Jej wiersze w latach pięćdziesiątych XIX w. były publikowane w czasopismach wileńskich i warszawskich. Niektóre zostały wydane w zbiorkach: K. P r o n ie w s k a, Festyna Kalwarii Żmudzkiej, Wilno 1856; K. P r o n ie w s k a, Piosneczki, Wilno 1858.

17

18

BISKUP ANTONI BARANOWSKI I JEGO „BOREK ONIKSZTYŃSKI”

59

wiele innych utworów pisarzy polskich. Proniewską często wymieniali w swych pracach tacy poeci i działacze oświatowi, jak Mikołaj Akielewicz (Mikalojus Akėlaitis, 1829–1889) i Walerian Zagórski (Valerijonas Ažukalnis-Zagurskis, 1818–1874). Ludwik Kondratowicz (Władysław Syrokomla, 1823–1862) zadedykował jej swój poemat Królewscy lutniści, Antoni Edward Odyniec (1804–1885) – wiersze, a J.I. Kraszewski (1812–1887) nazwał Proniewską „żmudzką kukułką”20.

Karolina Anna Proniewska urodziła się 18 (30) stycznia 1828 r. w rodzinie szlacheckiej, w niewielkim majątku Padurbina na Żmudzi. Jej ojciec, Teofil Proniewski, był asesorem powiatowym w Telszach, matka – Eleonora z Dobszewiczów – zajmowała się wychowywaniem dzieci. Gdy Karolina miała 4 lata, zmarł ojciec. Dalszym jej wychowaniem zajmowała się matka i starszy brat Otton.

Mając lat 7 zaczęła pisać wiersze. Była wrażliwa i oczytana w polskiej literaturze.

Wcześnie rozpoczęła pracę jako nauczycielka domowa. Kiedy Karolina poznała Baranowskiego, była nauczycielką w rodzinie Danilewiczów w Siadach. Nie miała wielkiego talentu poetyckiego, pisała wiersze sentymentalne z motywami religijnymi.

Brat Karoliny, ksiądz Otton Proniewski, przyjaciel biskupa żmudzkiego Macieja Wołonczewskiego (Motiejus Valančius, 1801–1876), wykładał w Seminarium Duchownym w Worniach (Varniai) teologię, język rosyjski i łacinę; był kanclerzem kapituły w Worniach, sekretarzem i kapelanem biskupa żmudzkiego. Drugi brat, Władysław Proniewski, pełnił wysoki urząd w Głównym Komitecie Cenzury w Petersburgu. Rodzina Proniewskich była więc znana na Żmudzi.

Proniewska wprowadziła Baranowskiego, człowieka z ludu, w inny świat, w atmosferę kultury i sztuki. Zapoznała go z poezją romantyczną, wyjaśniła jej sens i zwróciła uwagę na rolę poety-proroka, jego stosunków ze światem i przede wszystkim z ludem. Podczas spotkań rozmawiali o znaczeniu języka ojczystego i folkloru w poezji. Proniewska skłoniła poetę, by dalej zbierał pieśni ludowe i sam zaczął „śpiewać dla braci, budzić ich uczucia ojczystym dźwiękiem”, zachęciła zatem, by pisał poezje w języku ojczystym, domowym, tj. po litewsku.

To dzięki Proniewskiej została udostępniona społeczeństwu litewskiemu baśń ludowa o Eglė, królowej wężów, w nowej formie nadanej baśni przez J.I. Kraszewskiego. Motywy tej baśni Baranowski zawarł później w poemacie Borek oniksztyński. Młody poeta dzięki radom starszej koleżanki zrozumiał, że powinien pisać w języku ludu litewskiego. Bez wątpienia to właśnie Proniewska rozbudziła u Baranowskiego miłość do języka i ludowej kultury litewskiej, skłaniając go,

20

Zob. Z. S o b e r s k i, Historia literatury litewskiej. Zarys, Wrocław 1974, s. 55.

60

MIECZYSŁAW JACKIEWICZ

by pisał poezje w języku litewskim. Pomogła mu też dostać się do Seminarium Duchownego w Worniach.

A. Vienuolis-Žukauskas we wspomnieniach pisze, że pewnej wiosny przybył do rodziny Antoniego, do Użupieczów-Oniksztów Otton Proniewski, proboszcz uciański; krótko gościł i nie czekając na poczęstunek odjechał. A potem rodzice zaprosili sąsiadów, częstowali ich herbatą i dzielili się radością z powodu szczęścia, jakie spotkało ich syna Antoniego. Ksiądz Otton Proniewski pomógł opublikować wiersze młodzieńca i ułatwił mu wstąpienie do seminarium duchownego21.

Jesienią 1856 r. Antoni Baranowski wstąpił, dzięki protekcji ks. Proniewskiego, do Seminarium Duchownego w Worniach. Zaczął się nowy etap w życiu przyszłego biskupa, także nowy – litewski – okres jego twórczości literackiej. Po likwidacji w 1832 r. Uniwersytetu Wileńskiego i przeniesieniu Akademii Duchownej w 1842 r. do Petersburga, a Akademii Medyko-Chirurgicznej z tegoż miasta do Charkowa, w Wilnie i na Litwie pozostały tylko rosyjskie szkoły średnie. Jedynie Seminarium Duchowne w Worniach (Varniai) na Żmudzi spełniało funkcję wyższej uczelni. Dbał o to szczególnie biskup żmudzki Maciej Wołonczewski (Motiejus Valančius), również pisarz i niestrudzony litewski działacz oświatowy.

Seminarium posiadało bogatą bibliotekę w języku polskim, z której alumn Baranowski chętnie korzystał. Wiadomo, że podczas nauki w seminarium przeczytał Teodora Narbutta Dzieje narodu litewskiego, Joachima Lelewela Historię Polski, Józefa Jaroszewicza Obraz Litwy pod względem cywilizacji od czasów najdawniejszych do końca wieku XVIII, powieści historyczne J.I. Kraszewskiego i inne książki, które niewątpliwie wpłynęły na dalszy rozwój osobowości Baranowskiego, podobnie jak i przyjaźń z Klemensem Kojro (Klemensas Kairys, 1835–1864), klerykiem pochodzącym z Ludwiszek koło Oniksztów. Kojro był również poetą; wyczulony na piękno przyrody, napisał kilkanaście wierszy w języku polskim, które po jego śmierci Baranowski przygotował do druku, ale tomik ostatecznie się nie ukazał22. Kojro był człowiekiem uzdolnionym, komponował muzykę, a po ukończeniu seminarium razem z Baranowskim studiował w Akademii Duchownej w Petersburgu. W 1863 r. nie zważając na rozwijającą się gruźlicę, wziął udział w powstaniu na Litwie, za co po stłumieniu został zesłany do Orenburga, gdzie wkrótce zmarł.

W seminarium Baranowski przyjaźnił się także z innym klerykiem – Franciszkiem Wikswą (Pranciškus Viksva, 1832–1907), również uzdolnionym pisarzem religijnym, a później litewskim działaczem oświatowym. Wikswa po ukończeniu A. Vie n u ol i s, op. cit., s. 244.

W archiwach wileńskich zachował się zbiorek wierszy K. Kojry pt. Zbiorek rymów i poezji, sporządzony przez Klemensa Kojro 1857–1859.

21

22

BISKUP ANTONI BARANOWSKI I JEGO „BOREK ONIKSZTYŃSKI”

61

seminarium, będąc księdzem katolickim, działał wśród ludu litewskiego jako budziciel narodowy. Przełożył na język litewski książeczkę Czytania świąteczne i wydał ją w Wilnie, jeszcze przed zakazem druków litewskich czcionkami łacińskimi23. Później przez dłuższy czas korespondował z Baranowskim w języku litewskim.

Wornie, dawniej Miedniki, miasteczko nad rzeką Wornianką (Varnelė), w powiecie telszewskim, liczyło 442 mieszkańców i 120 domów. Jeszcze w latach 50.

XIX w. miasteczko było stolicą diecezji żmudzkiej i siedzibą biskupią. Skupiało więc sporo inteligencji związanej z kurią biskupią. Mieszkali tam wówczas także budziciele litewskiej świadomości narodowej i działacze oświatowi, jak wspomniany biskup Maciej Wołonczewski, Mikołaj Akielewicz, Wawrzyniec Iwiński (Laurynas Ivinskis, 1811–1881), wydawca kalendarzy litewskich, Szymon Dowkont (Simonas Daukantas, 1793–1864), historyk, autor pierwszej historii Litwy w języku litewskim. W Worniach pisano książki litewskie i organizowano ich wydawanie poza granicami Litwy, głównie w Tylży w Prusach. Była tam dobra atmosfera, sprzyjająca rozwojowi ducha litewskiego wśród uczącej się w seminarium młodzieży. Ta atmosfera przetrwała do 1863 r. Dopiero po zdławieniu powstania styczniowego, po pożarze miasteczka w 1863 r., stolicę diecezji i seminarium duchowne władze rosyjskie przeniosły do Kowna. Wówczas Wornie zaczęły podupadać. Gmachy kurii biskupiej i seminarium zamieniono na urzędy carskie i koszary pułku kozackiego24.

To właśnie w seminarium w Worniach w 1857 r. rozpoczęła się właściwa twórczość A. Baranowskiego w języku litewskim. W tym okresie napisał jeszcze kilka wierszy po polsku, które poświęcił swemu przyjacielowi Kojrze. Poeta wprowadził w nich już symbole romantyczne typu „natchniona pieśń”, „słowa prorocze”, „w sercu chłód-wulkan i ciemność ziemi”. Stosuje w nich język ezopowy (np. motyw burzy, winorośli itp.). Staje się więc poetą romantycznym i takim utwierdza się już w poezji litewskiej, bowiem od 1857 r. pisze wyłącznie po litewsku. Bardziej znane utwory litewskie Baranowskiego (Baranauskasa) to Saulėtakis (Wschód słońca 1857), Lietuvos senovės paminėjimas (Wspomnienia dawnej Litwy, 1858), Dainu Danielę (Śpiewam piosenkę, 1857), Anykščių šilelis (Borek oniksztyński, 1858-1859), Kelionė Peterburkan (Droga do Petersburga, 1858), Pasikalbėjimas giesmininko su Lietuva (Rozmowa śpiewaka z Litwą, 1859), Dievo rykštė ir malonė (Bicz i łaska Boża, 1859), Ko gi skauda man širdelę (Czemu płacze me serduszko, 1863).

Szwentadienis darbas, arba skajtimaj szwentosi dienosi del broliu lietuviu..., przez K.P.W., Wilno 1862.

24 Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 13, Warszawa 1893, s. 941–942.

23

62

MIECZYSŁAW JACKIEWICZ

W wierszu Saulėtekis poeta opiewa piękno stron ojczystych i wyraża uczucia religijne. Lietuvos senoves paminejimas – to wiersz, w którym poeta idealizuje przeszłość Litwy. Utwór Dainu Danielę stanowi wyraz nowej romantycznej twórczości na Litwie w połowie XIX wieku. Jest to poetycka opowieść o dawnych czasach, wolności ludu i poezji ludowej. Połączyły się w tym utworze granice wiersza i pieśni. Młody autor zadeklarował się jako romantyk. Poeta wywodzący się z ludu rozumiał marzenia i nadzieje prostych ludzi, swoich braci. Zastosował więc po raz pierwszy frazeologię języka ludowego, wprowadził chwyty stylistyczne zapożyczone z dain (pieśni ludowych), jak zdrobniałe epitety, dźwięczne rymy wewnętrzne. Wszystkie te chwyty stylistyczne zbliżyły wiersz do litewskiej poezji ludowej.

W seminarium poeta rozpoczął także poważne badania naukowe nad językiem litewskim. Zbierał i zapisywał dialekty żmudzkie i litewskie. Badania lingwistyczne prowadził prawie przez całe życie. W 1857 r. napisał pierwszą pracę naukową z językoznawstwa Apie žemaičių ir lietuvių kalba (O żmudzkim i litewskim języku), w której opracował program i zasady zbierania i systematyzowania dialektów litewskich.

W 1858 r. Antanas Baranauskas ukończył seminarium w Worniach i jako jeden z najzdolniejszych alumnów został skierowany na dalsze studia do Akademii Duchownej w Petersburgu. Już podczas studiów w akademii powstał jego wiersz Kelione Peterburkan, w którym wyraził manifest świadomości narodowej. Po raz pierwszy w literaturze litewskiej zobrazowane zostały antycarskie nastroje Litwinów. Autor w wierszu ostro napiętnował kolonizacyjną politykę caratu. Wystąpił też przeciwko religii prawosławnej, ale rozumiejąc ją jako narzędzie władz carskich wobec podbitych narodów podczas rusyfikacji. Wiersz ten Baranowski napisał pod wpływem poezji Adama Mickiewicza i szczególnie jego utworów Droga do Rosji i Przedmieścia stolicy. W końcu lat 50. i na początku 60., przed powstaniem styczniowym, wiersz był bardzo popularny na Litwie, krążąc z rąk do rąk w odpisach. Litwini nazywali go „Litewską marsylianką”, bowiem utwór mówił wyraźnie o ucisku moskiewskim i wzywał do walki z caratem.

Antoni Baranowski i jego przyjaciel Kojro w akademii założyli nielegalną organizacje litewską „Republika Baublis”. Na zebraniach tej organizacji prowadzono dyskusje polityczne. Możliwe, że wiersz Rozmowa poety z Litwą, napisany właśnie w tym czasie, jest odgłosem tych sporów i dyskusji. W retorycznym dialogu poeta wypowiada 3 punkty widzenia na rozwój Litwy, które później zostały sformułowane w programach ideologów litewskiego wyzwolenia narodowego.

Jerzy Ochmański w książce Historia Litwy przypomina, iż „w utworze Pasikalbiejimas giesmininko su Lietuva Baranowski rozważł 3 drogi – 3 programy odrodzenia Litwy, wysuwane za jego czasów. Pierwsza droga to program utopijno-romantyczny (odpowiadający założeniom Simonasa Stanevičiusa), wzywający

BISKUP ANTONI BARANOWSKI I JEGO „BOREK ONIKSZTYŃSKI”

63

do odrodzenia poprzez nawrót do starych tradycji. Drugi – pozytywistyczny (odpowiadał założeniom Mikalojusa Akelaitisa i Laurynasa Ivinskisa), zmierzał do odrodzenia poprzez szerzenie oświaty w ludzie. Wreszcie trzeci, za którym opowiadał się sam poeta, program konserwatywno-klerykalny głosił, że Kościół jest ostoją litewskości i tylko od niego należy oczekiwać odrodzenia Litwy.

Baranowski nie znał jednak czwartej – pisze dalej Ochmański – najwłaściwszej koncepcji odrodzenia, wyrażonej za jego czasów ustami ks. Antoniego Mackiewicza (1828–1863). Ten rewolucyjny ksiądz demokrata gorąco pragnął narodowego i społecznego wyzwolenia Litwy, nadania ludowi ziemi i wolności”25.

Podczas studiów w akademii powstał też wiersz o treści religijnej Dievo rykštė ir malonė. Po napisaniu tego utworu poeta zamilkł. Gdy zaś w 1861 r. na Litwie rozpoczęły się masowe antycarskie manifestacje, Baranowski tłumaczył z języka polskiego pieśni religijne, m.in. przełożył na litewski znaną i popularną pieśń Boże coś Polskę, która w okresie przedpowstaniowym także na Litwie była głośną26. Pisał też oryginalne religijne pieśni litewskie i wysyłał je na Litwę, by w kościołach lud je mógł śpiewać.

Akademię Duchowną ukończył w 1862 r. ze stopniem magistra św. teologii. Święcenia kapłańskie przyjął 24 marca (6 kwietnia) 1862 r. Rektor Akademii Kazimierz Biereśniewicz, późniejszy biskup kujawsko-kaliski, wysłał uzdolnionego księdza na koszt uczelni na dalsze studia do Monachium w celu pogłębienia znajomości języków obcych i teologii. W Bawarii zastało ks. Baranowskiego powstanie styczniowe, rozgrywające się w Polsce i na Litwie. Żywo interesował się też akcją powstania, śledził jego przebieg, pisał, przygotowywał do druku pisma propagandowe, które zamierzał przerzucić na stronę powstańczą, jednakże nieco później wszystko spalił. Zachował się tylko jeden wiersz Ko gi skauda man širdelę (Czemu płaczesz me serduszko).

Wiersz świadczy o głębokim cierpieniu poety, przebywającym w obcym kraju, gdy jego rodacy w tym czasie walczą o wolność ojczyzny. W utworze wystepują dramatyczne obrazy – płacz skłaniających się bez wiatru drzew i bezgłośny szloch rzek. Metafory te przekazują niemy, serdeczny ból, jaki trudno wyrazić słowami. Kompozycyjnie wiersz zbudowany jest w formie pytań i odpowiedzi.

Poeta wprowadza też doń melodię poezji ludowej i właściwe dainom epitety.

Dzięki tym chwytom tworzy atmosferę napięcia emocjonalnego. To był właściwie ostatni utwór liryczny litewskiego romantyka.

W powstaniu Baranowski udziału nie wziął, chociaż jego dwaj bracia, Jan i Onufry, a także przyjaciel Kojro, walczyli w oddziałach powstańczych. Po jego J. O c h m a ń s k i, Historia Litwy, Wrocław 1982, s. 214–215.

Zob. T. M a t u le w ic z, Boże coś Polskę, „Kultura” 1991, nr 42, s. 14; B. Z a k r z e w s k i, Boże coś Polskę Alojzego Felińskiego, Wrocław 1983.

25

26

64

MIECZYSŁAW JACKIEWICZ

stłumieniu, z rozkazu Murawjowa-Wieszatiela, bracia zostali zesłani na Sybir i dopiero po 12 latach powrócili na Litwę, zaś ksiądz Kojro, jak wspomniano, zmarł na zesłaniu. W zachodniej Europie ksiądz Baranowski przebywał do 1864 roku.

Po wyjeździe z Monachium słuchał wykładów teologii w Rzymie i w Louvain w Belgii. Po powrocie do Petersburga przez jakiś czas, jako brat „buntowników”, był pod nadzorem policji. Rektor pozostawił go w akademii, a w 1865 r. mianował bibliotekarzem, kapelanem oraz profesorem teologii pastoralnej, liturgii i śpiewu.

Rozpoczął się więc następny okres w życiu poety – długie lata pracy dydaktycznej i naukowej. Niedługo zagrzał miejsca w nielubianym Petersburgu, bowiem już w roku następnym (1866) biskup żmudzki powołał Baranowskiego na stanowisko profesora teologii moralnej, liturgii i śpiewu w seminarium diecezjalnym w Kownie, niedawno przeniesionym z Worń. W 1870 r. dodatkowo powierzono księdzu profesorowi wykłady z homiletyki, a w 1874 r. biskup Wołonczewski mianował ks. Baranowskiego inspektorem, tj. zastępcą rektora seminarium. Po pięciu latach, w 1879 r. otrzymał godność kanonika kapituły żmudzkiej i w 1883 r. tamże – prałata scholastyka27.

Siedemnastoletnia działalność pedagogiczna i naukowa ks. Baranowskiego w seminarium kowieńskim była niezwykle owocna. Wykształcił on wiele światłych, nieraz demokratycznie nastrojonych księży – Litwinów, którzy później rozwijali oświatę wśród ludu. Uczniem profesora był wybitny uczony-lingwista Kazimieras Jaunius (1853–1908), Jonas Mačiulis, znany jako utalentowany poeta Maironis (1862–1932). Będąc alumnem Mačiulis przedłożył prof. Baranowskiemu do oceny swój pierwszy poemat Lietuva (Litwa). Ks. Baranowski zaaprobował utwór i zachęcił młodego poetę do dalszej pracy. Pełniąc obowiązki profesora seminarium duchownego w Kownie, ks. Baranowski stopniowo odchodził od twórczości literackiej. Pochłonęła go wówczas całkowicie praca naukowa w dziedzinie językoznawstwa, zwłaszcza wiele czasu poświęcił lingwistyce porównawczej, osiągając wysokie rezultaty w badaniach dialektów litewskich.

Był dumny, że wybitni językoznawcy europejscy studiowali język litewski, który zachował najbardziej archaiczne formy. Jeszcze podczas pracy w Petersburgu nawiązał kontakty naukowe z profesorem Augustem Schleicherem (1821–1868), niemieckim językoznawcą-lituanistą i pomógł mu w wydaniu akademickim poematu Metai (Pory roku) Kristijonasa Donelaitisa (1714–1780).

W Kownie ks. Baranowski opracował prawidła litewskiej ortografii, oparte na zasadzie pochodzenia dźwięków i jako pierwszy lingwista zaczął klasyfikować litewskie dialekty. Był więc niejako twórcą litewskiej dialektologii. Klasyfikacje

Archiwum Diecezjalne w Łomży. Akta biskupów 1863–1903, ks. 460. Te i następne dane uzyskane zostały od ks. dr. W. Jemielitego.

27

BISKUP ANTONI BARANOWSKI I JEGO „BOREK ONIKSZTYŃSKI”

65

dialektów opublikował w zeszytach naukowych Rosyjskiej Akademii Nauk28.

Praca ta nie utraciła znaczenia naukowego do dziś. Ponadto badania językoznawcze ks. Baranowskiego w Kownie przyniosły wiele materiału, umożliwiającego dokładnie poznać litewskie dialekty. Materiały te opublikował w Weimarze Hugo Weber29. Inne materiały o litewskich dialektach, zebrane przez Baranowskiego i jego uczniów, zostały wydane w Lipsku, już po śmierci uczonego30. Poza tym ks. Baranowski starał się także prace językoznawców przystosować do celów praktycznych. Dlatego w roku 1870 przetłumaczył na język litewski gramatykę języka litewskiego, napisaną przez Augusta Schleichera31. Pięć lat później, w 1875 r., wydał własną gramatykę języka litewskiego pod tytułem Mokslas lietuviškos kalbos (Nauka języka litewskiego).

Ksiądz Antoni Baranowski utrzymywał szerokie kontakty korespondencyjne ze znanymi uczonymi-lingwistami tamtych czasów: Janem Baudouinem de Courtenay (1845–1929), Fryderykiem Kurschatem (1806–1884), Jonasem Jušką (1815–1886), Aleksandrem Aleksandrowem (1861–1918), którzy również zajmowali się zagadnieniami lituanistycznymi. W świecie naukowym ks. Antoni Baranowski miał dobra opinię, jako rzetelny badacz dialektów litewskich i twórca gramatyki języka ojczystego.

Na konsystorzu w dniu 24 marca 1884 r. papież Leon XIII mianował księdza Antoniego Baranowskiego biskupem tytularnym Tespeńskim,32 sufraganem telszewskim. Konsekrację otrzymał 6 lipca 1884 r.33, rok później obejmując funkcję oficjała konsystorza. W listopadzie 1897 r. warszawski generał-gubernator powiadomił zaś administratora diecezji sejneńskiej, iż senat ukazem cesarskim z 23 października tego roku mianował biskupa sufragana A. Baranowskiego ordynariuszem diecezji sejneńskiej34. Papież Leon XIII uczynił to już 2 sierpnia tamtego roku. Nowy ordynariusz diecezji sejneńskiej odbył uroczysty ingres do katedry w Sejnach 28 grudnia 1897 r.35 Biskup Antoni Baranowski rządził diecezją sejneńską tylko pięć lat, tj. do samej śmierci.

A. B a r a n ow s k ij, Zamietki o litowskom jazykie i słowarie, Sankt-Petersburg 1898.

Ostlitauische texte. Mit Einleitungen Und Anmerkungen herausgegeben von Anton Baranowski Und Hugo Weber, Weimar 1882.

30 Litauische Mundarten. Versammelt von A. Baranowski, Leipzig 1922.

31 A. Schleicher, Litauische Grammatik, 1856.

32 Tespe albo Tespia, stolica biskupia dawnej Beocji w eksarchacie macedońskim, erygowana w V w., należała do metropolii Ateńskiej.

33 Archiwum Diecezjalne w Łomży. Akta biskupów 1863–1903, k. 442. Zob. też: „Przegląd Katolicki” 1884, nr 26, s. 423.

34 Ibidem, k. 442.

35 Ibidem. Rozporządzenie 1870–1905, s. 21.

28 29

66

MIECZYSŁAW JACKIEWICZ

Gdy Antoni Baranowski został biskupem, zerwał nawet z lingwistyką na rzecz filozofii, studiowania Pisma Świętego i matematyki, która interesowała go od lat szkolnych. W liście do profesora Jana Baudouina de Courtenaya z 1899 r. pisał: Od kilku lat zupełnie zależałem pole gramatyki, a ugrzęzłem raczej pogrążyłem się w matematyce, nie jako fachowy, ale jako dyletant, samouczek, bez prawideł, wskazówek i znajomości powszechnie przyjętych formuł36.

I choć nazywa siebie skromnie „samouczkiem”, to jednak prace jego matematyczne zostały przez specjalistów wysoko ocenione i opublikowane w Krakowie37 i Warszawie38.

Jako biskup sejneński, ks. Antoni Baranowski działał przeważnie na niwie duszpasterskiej, pisał okolicznościowe pieśni religijne litewskie – giesmė.

Tłumaczył Pismo Święte na język litewski. Do śmierci zdołał przetłumaczyć Psalmy, Przypowieści Salomonowe i część Trenów Jeremiaszowych. Tłumaczenie Biblii było przedsięwzięciem ponad siły steranego pracą starca. On natomiast, nie zważając na pogarszające się zdrowie pracował po 13 godzin dziennie39. Ponadto biskup często wizytował parafie, prowadząc przy tym ascetyczny tryb życia. Był wymagającym w stosunku do siebie i do otoczenia, a nieustępliwy wobec władz carskich. Płacił kary za jeżdżenie w powozie zaprzężonym w czwórkę koni, ponieważ jako chłop z pochodzenia (kriestianskogo proiischożdienija), nie miał prawa do korzystaia z takiego powozu. Czuł się jednak prawdziwym księciem Kościoła. Dla ludu wygłaszał długie kazania po dwie godziny przed sumą i dwie – po sumie. Podczas wizytowania podległych mu parafii przekonał się, że jego długie kazania nie odnoszą pożądanego skutku. Napisał więc katechizm w języku litewskim. A ponieważ druk litewskich książęk był zabroniony, polecił przepisywać katechizm wikarym i organistom w parafiach oraz uczyć wiernych.

W końcu życia biskup Baranowski stał się zagorzałym polonofilem i chociaż znał dobrze język litewski, w jego biskupiej rezydencji rozmawiano wyłącznie po polsku. Nawet z krewnymi z Oniksztów, którzy odwiedzali biskupa w Sejnach, rozmawiał wyłącznie w języku polskim. Przyjaźnił się z dziedzicem Paszkiewiczem, właścicielem majątku Hołny koło Sejn. Często przyjeżdżał Kunigo vyskupo Antano Baranausko laiškai į profesorių Joną Baudouin‘ą de Courtenay. Iš „Lietuvių Tautos“, Vilnius 1909, s. 21.

37 Ks. biskup A. B a r a n ow s k i, O wzorach służących do obliczania liczby liczb pierwszych nie przekraczających danej granicy, Kraków 1895 38 O progresji transcendentalnej oraz o skali i siłach umysłu ludzkiego. Studium matematycznofilozoficzne ks. Biskupa A. Baranowskiego, Warszawa 1897.

39 Zob. „Przegląd Katolicki” 1902, nr 50, s. 795.

36

BISKUP ANTONI BARANOWSKI I JEGO „BOREK ONIKSZTYŃSKI”

67

do Paszkiewicza i obaj przy herbacie rozmawiali o różnych sprawach dawnej Rzeczypospolitej. Był więc biskup Baranowski typowym gente Lituanus, natonie Polonus40 . Toteż litewski działacz oświatowy i niepodległościowy, Jonas Basanavičius (1851–1927), z goryczą napisał w jednym ze swoich artykułów, że na starość Baranowskiemu „znacznie ważniejszym wydaje się przyjaźń z Polakami, niż obrona litewskości i dobro ludu”41.

Antoni Baranowski zmarł 28 listopada 1902 r. w Sejnach. Uroczysty pogrzeb odbył się 2 grudnia 1902 r. Trumnę ze zwłokami umieszczono w kaplicy Matki Boskiej katedry sejneńskiej po drugiej stronie ołtarza w ścianie, naprzeciwko tablicy epitafijnej biskupa Piotra Pawła Wierzbowskiego (1818–1893), poprzednika biskupa Baranowskiego42. Chowano nie tylko biskupa, dobrego pasterza i gospodarza powierzonej mu diecezji. W tym smutnym dniu chyba nikt z obecnych nie zastanawiał się, że oto grzebią jednego z największych poetów języka litewskiego, pierwszego romantyka litewskiego i obrońcę języka ojców.

Litewski poeta spoczął na ziemi polskiej, której obywatelem został z wyroku losu, a także z własnego wyboru po wieczne czasy. „BOREK ONIKSZTYŃSKI” Największą sławę poetycką Baranauskas zdobył jako autor poematu romantycznego Borek oniksztyński (Anykščių šilelis). Dzieło to powstało pod wpływem Pana Tadeusza. Głównym impulsem do napisania poematu miał być dla młodego poety dowód, iż język litewski jest wystarczająco bogaty w środki artystyczne i w pełni dojrzały, by stworzyć dzieło na miarę epopei Adama Mickiewicza.

Według świadectwa Adomasa Jakśtasa (wł. Aleksandras Dambrauskas, 1860–1938),43 Baranauskas miał kiedyś powiedzieć, że do napisania poematu pobudziło go pewne zdarzenie w seminarium w 1857 r. Wykładowca retoryki ks. Andrzej Gabszewicz (1826–1892) podczas zajęć zwykle cytował utwory polskich poetów –Mickiewicza, Słowackiego, Krasińskiego. Klerycy chętnie słuchali tych wykładów, ponieważ nauczanie literatury polskiej było zakazane.

Pewnego razu Gabszewicz omawiając piękno litewskiego lasu na podstawie Pana Tadeusza, podobno wyraził się, że takie arcydzieło, jak Pan Tadeusz, mogło powstać jedynie w języku polskim, tym samym podkreślił przewagę języka polskiego nad litewskim. Słowa te głęboko poruszyły młodego poetę.

Informacje te pochodzą od nieżyjącego p. Juozasa Vainy, krajoznawcy z Puńska.

Cytat za: Z. St o b e r s k i, Poeta litewski – biskup sejneński, „Kontrasty” 1983, nr 6, s. 33.

42 Zob. J. Z ł o t kow s k i, Figura łaskami słynąca Matki Boskiej i kościół sejneński, Sejny 1938, s. 48.

43 A. Ja k š t a s, Kas įkvėpė A. Baranauskui „Anykščių šilelį”, „Gabija“ 1907, s. 24–25 40 41

68

MIECZYSŁAW JACKIEWICZ

Dotknięty w swej dumie narodowej, młodzieniec postanowił napisać poemat, by udowodnić, iż język litewski również jest zdolny wyrazić w sposób poetycki piękno ojczystej ziemi. Zdecydował napisać utwór w języku litewskim, który by dorównał poezji Mickiewicza. W ten sposób powstał w l. 1858–1859 jeden z najwybitniejszych utworów literatury litewskiej Anykščių šilelis. Taką genezę powstania poematu romantycznego Baranauskasa podaje również Vladislovas Dembskis (Władysław Dembski, 1831–1913), który razem z autorem Borku uczył się w Seminarium Duchownym w Worniach44.

V. Dembskis wspomina, że klerycy przepisywali wiersze Mickiewicza: Redutę Ordona, Drogę do Rosji, Pomnik Piotra Wielkiego i inne. Utwory te rozbudzały u kleryków idee wolnościowe, nakłaniały młodych ludzi do walki z Rosją. Czytał je i Baranauskas. Książki te otrzymywał od ks. Gabszewicza, który za rozpowszechnienie literatury polskiej w 1862 r. został aresztowany i zesłany na Półwysep Kolski, skąd już na Litwę nie powrócił45.

Duży wpływ na rozwój intelektualny Baranauskasa, jak wspomniano, wywarła też polska literatura romantyczna. Należy również wspomnieć o ogólnie dużym, na rozwój młodej literatury litewskiej, wpływie polskiego klasycyzmu (Ignacy Krasicki, Adam Naruszewicz, Franciszek Dmochowski, Julian Ursyn Niemcewicz, Franciszek Karpiński), jak również romantyzmu (Mickiewicz, Słowacki, Kraszewski). W okresie tym w literaturze polskiej dominowała tematyka litewska, dlatego w środowisku litewskim przyjmowano chętnie wszelkie motywy historii i folkloru (E. Słowacki, J. G. Styczyński, utwory o Mendogu J. Słowackiego, J.U. Niemcewicz – Jadwiga, Kiejstut, J.I. Kraszewski – Anafielas, Kunigas, A. Mickiewicz – Świtezianka, Grażyna, Konrad Wallenrod, Pan Tadeusz).

Mickiewicz i Słowacki byli najulubieńszymi poetami litewskiego twórcy.

Istnieją dane, że zamierzał przełożyć całego Pana Tadeusza, jednakże zdołał przetłumaczyć zaledwie inwokację poematu46. Nie ma zatem wątpliwości, iż epopeja Pan Tadeusz stanowiła asumpt do napisania poematu Borek oniksztyński. Jednakże trzeba przyznać, że pomysł u Baranowskiego napisania takiego utworu powstał wcześniej. Wszak będąc jeszcze kancelistą, poeta zbierał folklor litewski, zapisywał przysłowia i pieśni ludowe, studiował wszystko, co było związane z historią jego ojczyzny. Z głębokim wzruszeniem słuchał opowieści V. D e m b s k i s, Kas įkvėpė Ant. Baronui „Anykščių šilelį” „Lietuva”, Chicago. 1908, nr 48.

V. D e m b s k i s, Ar vyskupas Valančius (Volončauskas) nebuvo viliūgių lietuvisties?, Chicago III 1901, s. 16; R. M i k š y t ė, Antano Baranausko kūryba, Vilnius 1964, s. 90.

46 Zob. B u d r y s (J. Ad o m a it i s), Mickiewicz w literaturze litewskiej, „Kraj” 1885, nr 46, s. 31; M. S t a n k i e w i c z, O przekładach poezji Mickiewicza na język litewski, „Świat” 1890, nr 13, s. 302.

44 45

BISKUP ANTONI BARANOWSKI I JEGO „BOREK ONIKSZTYŃSKI”

69

o dawnych puszczach litewskich i z bólem obserwował jak obcy kupcy wycinali piękne lasy w jego rodzinnym kraju.

Pierwszą część Borku, 176 wierszy, poeta napisał latem 1858 r., druga część powstała podczas następnych letnich wakacji w 1859 r. Jest to liryczny poemat o lesie litewskim, hymn o ziemi ojczystej sławiący piękno swobodnego życia, a równocześnie metafora umęczonej, ginącej pod zaborem rosyjskim Litwy.

Problematyka historyczna oraz nacechowanie liryczne utworu zbliżają poemat do twórczości romantycznej. Powstał w ten sposób pierwszy w pełni dojrzały poemat litewski, napisany sylabicznym jedenasto- i trzynastozgłoskowcem.

Podstawowa część poematu poświęcona jest przeszłości Litwy. W lirycznych medytacjach autora ożywają barwy lasku oniksztyńskiego – jego drzewa, zapachy, dźwięki i głosy, a nawet cisza. Epicko toczy się narracja o dramatycznym losie boru, nierozerwalnie związana z legendami o puszczach z czasów pogańskich. Poeta z bólem sugeruje, że z powodu samowoli władz rosyjskich przestanie w ogóle ten bór istnieć. Borek oniksztyński to prawdziwa encyklopedia życia i historii litewskiej, przesiąknięta mądrością i filozofią ludową, nasycona elementami etnografii i folkloru.

Obraz lasu owiany jest w poemacie tajemniczą wzniosłością, a równocześnie jest realistyczny i barwny, pełen folklorystycznej prostoty. Autor każde drzewo pokazuje niby żywą istotę z jej codziennymi tęsknotami i troskami. W legendzie o Egle, królowej wężów, odczuwamy dramat matki, która za zdradę swoich dzieci sama je ukarała i pełna żalu zamieniła się w jodłę. Jak w fantastycznej baśni ludzkim językiem przemówił las, wezwał ludzi, by chwycili za topory i podnieśli je przeciwko gwałcicielom, zaborcom: „Błogosławiona ręka co wam topór poda”.

Poeta wykazuje ogromną pomysłowość w przedstawieniu zapachów lasu.

Każda roślinka ma tu własny aromat: Ej, cóż tam za zapachy! Tam pachnie żywica, Tu znów kwiatów wonie wiatr nosi i roznieca; Pachnie z łąk koniczyna czerwona i biała Czujesz rumianek, piołun, a z ugoru – zioła; Czujesz zapach mrowiska i mrówczego kwasu, A z liści, kory, szyszek i z całego lasu Coraz to inny zapach, gdy wietrzyk swawoli, Mam za każdym powiewem wokoło dowoli. (przekład Juozas Vaina i Józef Jacek Rojek)

Baranauskas bronił bogactwa i dźwięczności języka litewskiego, w poemacie zastosował takie środki stylistyczne jak porównania, metafory, personifi kacje, onomatopeje. W swoim dziele poeta dowiódł, iż prosty wieśniak potrafi zrozumieć tajemnice natury, a przy pomocy środków i chwytów artystycznych

70

MIECZYSŁAW JACKIEWICZ

pokazał, że lud zdolny jest odbierać zapachy leśne, muzykę lasu i obrazy migocących gwiazd, wsłuchując się w tajemniczy język drzew.

Ze szczególną siłą poeta wyraził w poemacie stany duszy człowieka, będącego sam na sam z przyrodą: milkną wtedy ziemskie namiętności i troski, człowiek wsłuchuje się we wszechświat, zalewają go uczucia, które trudno jest wyrazić słowami, jakich do końca sam nie rozumie. Ten leśny spokój urzeka go i wzrusza.

Oddychała spokojem tym litewska dusza, Podobna wietrzykowi,co zioła porusza; Szumi z cicha, kołysze, ciemną falę niesie; Iż sam Litwin nie wiedział, czego płacze w lesie.

Tylko czuje najczęściej, że serce nie boli, Jeno pełne spokoju oczekuje doli; I jak rosa kroplami odświeża się hojnie, Tak czasem łzy po twarzy spływają mu bujnie, Długo jeszcze pierś potem oddech boru czuje; I westchnąwszy głęboko, spokój odzyskuje.

(Przekład J. Vaina i J.J. Rojek)

Borek oniksztyński to nie tylko poemat o pięknie i wielkości lasu litewskiego, hymn ziemi oniksztyńskiej. W utworze poeta zawarł kontrasty przeszłości i teraźniejszości, fantazji i rzeczywistości, a smutek i radość tworzą w poemacie pełną dramatyzmu opowieść o losach kraju ojczystego, cierpiącego pod panowaniem Moskwy. Widzimy więc i ból, i żal z powodu niszczonej ziemi, i gniew przeciwko podeptaniu elementarnych praw narodu. Tragiczne obrazy niszczenia lasu porównywane są w utworze z morowym powietrzem, epidemią, wojną, dżumą i głodem, zlewają się z protestem przeciwko samowoli i gwałtowi, zadanemu narodowi litewskiemu przez rosyjskie, carskie samowładztwo.

W Borku oniksztyńskim, podobnie jak w wierszu Śpiewam piosenkę, pobrzmiewa idea jedności narodowej, którą głosili wcześniej S. Stanevićius i S. Daukantas: Takie to lasy rosły na litewskiej ziemi, Osłaniając ją zewsząd drzewy cienistemi, Które się wierzchołkami w jedno zespoliły, Niczym serca litewskie dla ojczyzny miłej.

Wyrażając silne uczucia patriotyczne, poeta opiewał święte lasy litewskie z czasów pogańskich: potężne dęby, wychwalając miłość i szacunek przodków do lasu i ziemi. I zarazem z bólem mówił o zniszczeniu lasów oniksztyńskich po epidemii dżumy, jaka nawiedziła kraj w XVIII w. Nie szczędził przy tym mocnych słów pod adresem tych, co niszczyli lasy. Żal z tego powodu odzywa się w ostatnich wierszach tragiczną nutą:

BISKUP ANTONI BARANOWSKI I JEGO „BOREK ONIKSZTYŃSKI”

71

I tak po nagich wzgórzach sterczą pnie zniszczone, Oblane łzą gorącą, w pieśni uwiecznione.

I pieśń niedokończona, kiedy serce jęczy, Bardzo ciężko na duszy i niepokój dręczy.

Bowiem moc ta sama, co lasy złamała, Serce, duszę przygniotła... i piosnkę urwała.

Ta „urwana pieśń” uczyła całe pokolenie Litwinów miłości do ich ojczystego kraju, zagrzewała do walki o wolność i apelowała, by bronili narodowych bogactw przed zniszczeniem.

Borek oniksztyński jest poematem romantycznym, ponieważ potwierdza piękno wolności, będąc jednocześnie utworem epicko-lirycznym. Epickość bowiem, łączy się z emocjami lirycznymi. Autor ukazuje piękno starych lasów i ich dramatyczne losy, historię kraju ojczystego i przeszłość narodu. Wstęp, w którym pojawia sie motyw współczesności, wyraźnie różni się od części podstawowej – lirycznych wspomnień, rozmyślań w pierwszej połowie poematu i epickiego przedstawienia legend, podań i faktów historycznych – w drugiej.

Motyw przewodni, który pojawia się we wstępie: Wszystko przepadło! Tam gdzie były knieje Kilka sosenek skarlałych się chwieje...,

uległszy przeobrażeniu, dzieli liryczne medytacje od epickiej narracji o dawnych czasach: Teraz wszystko przepadło... Tam, bracia moi, W polu kilka sosenek karłowatych stoi.

I po raz trzeci ten sam motyw przewija się w końcu poematu: I tak po nagich wzgórzach sterczą pnie zniszczone, Oblane łzą gorącą, w pieśni uwiecznione.

Główną rolę konstrukcyjną spełnia w poemacie pejzaż. Jest on nasycony emocjami autora – w jedno zlewają się tu i byt człowieka, i natura. Ale trzeba pamiętać, że poemat nie jest alegorią. Realna historia losów lasu skojarzeniami i analogiami przeplata się z losem całego kraju, z historycznymi wydarzeniami i zjawiskami społecznymi znanej poecie rzeczywistości. Historia ginącego lasu jest tu metaforą – jak wspomniano – ginącej Litwy. Potraktowane romantycznie obrazy lasu i drzew wyrastają do symboli, podobnie jak w światowej literaturze romantycznej obrazy burzy i morza zwykle personifikują zbuntowany naród.

Pejzaż w Borku pokazany jest emocjonalnie, podniośle, i aczkolwiek poszczególne części poematu zbudowane są według poetyki klasycyzmu, to jednak cały utwór przepojony jest duchem romantycznej wolności, bohaterstwa i protestem przeciwko zadawanemu gwałtowi.

72

MIECZYSŁAW JACKIEWICZ

Do poematu pomysłowo wplecione zostały motywy, obrazy i elementy folklorystyczne: baśni, pieśni, podań, przysłów, a nawet wiadomości z medycyny ludowej. Szczególnie wyraziście brzmią motywy baśni o Egle, królowej wężów, podanie o głazie Puntuku, pięknie pokazany obraz borowika – „grzybów pułkownika”, derenia, kukułki itp. Ta wielość pierwiastków folklorystycznych w twórczości poety wiązała się zapewne z chęcią pisania jasno i zrozumiale, zgodnie z literacko-romantycznymi tendencjami epoki.

Borek oniksztyński, najdojrzalsze dzieło romantyczne w literaturze litewskiej, jest wyrazem gorącego umiłowania ludu, języka ojców i kraju rodzinnego. Świadczy o głębokim patriotyzmie poety i chęci służenia swojemu narodowi. Po napisaniu utworu, Baranauskas pokazał go biskupowi Valančiusowi 5 (17) czerwca 1859 r. i w 1860 r. otrzymał zgodę na publikację. Poemat podpisany pseudonimem Jurkštas Smalausis, został opublikowany prze L. Ivinskisa w kalendarzach za 1860 r. i 1861 r.47 Później, gdy władze rosyjskie zabroniły drukowania litewskich książek, Borek został wydany w Pradze. Czeski filolog Leopold Geitler (1847–1885) w 1873 r. podróżując po Litwie i studiując język litewski w kalendarzach Ivinskisa odnalazł poemat Baranauskasa. Zachwycił się dziełem i otrzymawszy zezwolenie autora postanowił włączyć poemat do swojej książki o języku litewskim48. Następnie Borek oniksztyński wydrukowano w 1882 r. w Weimarze w opracowaniu Hugo Webera49. Poemat wydrukowano tam w dwóch równoległych wersjach – w dialekcie i w języku literackim. Był to tekst pełny, bowiem w tekście opublikowanym przez L. Ivinskisa istniały luki – cenzura zdjęła niektóre ustępy. Wydanie Webera nie było dopuszczane na Litwę przez cenzurę rosyjską. Później utwór przedrukowano w litewskim czasopiśmie „Vienybė Lietuvninkų”, wychodzącym w USA, w 1892 r. Potem, w 1893 r. – w Plymouth (USA)50, w 1903 r. w pruskiej Tylży51.

Borek oniksztyński przełożono na wiele języków. Pierwszym tłumaczeniem na język obcy był polski przekład Stefanii Jabłońskiej w 1909 r.52 Przekład Jabłońskiej powtórzono w zbiorku poezji pt. Poezje odradzadzającej się Litwy, Sejny 1911 i w wileńskim dzienniku Echo Litwy w 1920 r. oraz w zbiorku Poezje litewskie sprzed roku 1863, Wilno 1921. Był to pierwszy i w zasadzie jedyny pełny przekład litewskiego poematu na język polski. W końcu lat 30. fragmenty Borku oniksztyńskiego przełożyła Julia Wichert-Kajruksztisowa53.

47 48 49 50 51 52 53

Kalendorius arba metskaitlus ukiszkasis.

L. G e it le r, Litauische studien, Prag 1875.

Ostlitauische texte, op. cit.

Lietuviškos dainos iš visur surinktos, Plymuth 1893.

Naujas kalendorius 1904 m., sudarė P.M., Tilžė 1903.

A. B a r a n ow s k i, Borek oniksztyński, tłum. S. Jabłońska. Wilno 1909.

J. Wic h e r t- K a i r u k s z t i s ow a, Antologia poezji litewskiej, Warszawa 1939.

BISKUP ANTONI BARANOWSKI I JEGO „BOREK ONIKSZTYŃSKI”

73

Po raz drugi pełnego przekładu poematu dokonali Juozas Vaina i Jacek Józef Rojek w 1987 r. w Olsztynie54. Należy na koniec podkreślić, że Borek oniksztyński Antoniego Baranowskiego obok Pór roku Kristijonasa Donelaitisa, wszedł do klasycznej literatury litewskiej jako jedno z największych osiągnięć poetyckich narodu litewskiego.

PRZEGLĄD WSCHODNI

A. Ba r a nows k i, Borek oniksztyński, przekład poetycki Józef Jacek Rojek, przekład filologiczny Józef Wajna, wstęp, przypisy i bibliografia Mieczysław Jackiewicz, Olsztyn–Białystok 1987.

54

WILNIANIE Żywoty siedemnastowieczne wyd. David Frick „Wilnianie” to zbiór tekstów źródłowych pochodzących ą z XVII stulecia, składający ą się z różnych rodzajów dokumentów (testamentów, protestacji, innych dokumentów sądowych, ą kontraktów, inwentarzy, konspekcji domów, wycią ągów z kazań i mów pogrzebowych i innych, trudnych do sklasyfikowania gatunków). Teksty ułożone zostały w porządku ą zgodnym z mapą drogi przebytej przez tzw. stanowniczego, kiedy dokonywał lustracji wszystkich ulic i domów stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego w 1636 r. (w przygotowaniu na przyjazd Władysława IV z jego dworem). Wilnianie tego czasu wyznawali pięć konfesji (katolicyzm rzymski, luteranizm, kalwinizm, prawosławie i greckokatolicyzm) oraz dwie religie (żydowską ą i muzułmańską). Książka częściowo jest też przewodnikiem po ówczesnym mieście: spacerem – tak, jakby spacerujący ą widział je przez ramię stanowniczego w 1636 r. Komentarz autorski, łącz ą ą ąc teksty źródłowe, wprowadza czytelnika w kolejne dzielnice miasta i kręgi społeczne jego obywateli w siedemnastym wieku. Powstał w ten sposób sugestywny, plastyczny i panoramiczny obraz funkcjonowania wczesnonowożytnej, wielokulturowej polis.

David Frick - ur. 1955, studiowaá na Indiana University (Bloomington, USA) i na Yale University (New Haven, USA). Wielokrotnie prowadziá badania w Europie (m.in. w Krakowie, Warszawie i Wilnie). Od 1982 pracownik naukowy University of California w Berkeley, USA. TamĪe profesor, dyrektor Instytutu JĊzyków i Literatur SáowiaĔskich; prowadzi zajĊcia z literatury, kultury i historii polskiej, litewskiej, ukraiĔskiej i biaáoruskiej. Badacz wczesnonowoĪytnej filologii, retoryki i historii (dotyczącej ą gáównie spraw wyznaniowych i spoáecznych).

Cena 85 zł.

www.studium.uw.edu.pl/wydawnictwa

Przegląd Wschodni, t. XI, z. 1 (41), s. 75–100, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2010

ALEKSANDER SMOLIŃSKI Toruń

STAN KOLEJNICTWA ROSYJSKIEGO I SOWIECKIEGO W OKRESIE WOJNY DOMOWEJ W ROSJI ORAZ W CZASIE WOJNY Z RZECZPOSPOLITĄ POLSKĄ – LATA 1918–1922

W

DOTYCHCZASOWEJ polskiej historiografii tematyka ta nie budziła praktycznie żadnego poważnego zainteresowania historyków zajmujących się zarówno dziejami rosyjskiej wojny domowej z lat 1918–1922, jak i wojny polsko-sowieckiej 1919–1920. Próżno by też szukać podobnych opracowań w dorobku historiografii czasów sowieckich oraz we współczesnej Rosji. Tymczasem waga omawianych problemów w interesującym nas okresie była trudna do przecenienia.

W momencie, gdy w Rosji rozpoczynała się wojna domowa, wszystkie strony konfliktu zmuszone były w bardzo szerokim zakresie korzystać z infrastruktury kolejowej, pozostałej po Rosji carskiej. Podobnie było w trakcie wojny polsko-sowieckiej. Decydowały o tym przede wszystkim – ogromna rozległość teatru działań wojennych, jak i brak dostatecznie rozwiniętej na obszarze byłego imperium Romanowych sieci dróg bitych i innych, alternatywnych dla kolei, gałęzi komunikacji, a także doświadczenia wyniesione przez Rosjan z wojny rosyjsko-japońskiej oraz z przebiegu I wojny światowej. Intensywnemu wykorzystaniu kolei sprzyjał też wysoce manewrowy charakter tych konfliktów oraz słabe nasycenie wojskami i technicznymi środkami walki frontów rosyjskiej wojny domowej, a także polskiego teatru działań wojennych w latach 1919–1920.

Na części z tych obszarów masowe zastosowanie kolejnictwa ułatwiało istnienie stosunkowo gęstej, jak na warunki rosyjskie, sieci kolejowej oraz infrastruktury technicznej1. Choć były one znacznie uboższe, niż to miało O wadze tego czynnika i jego wpływie na potencjalne możliwości przewozowe kolei może świadczyć choćby fakt, iż przeciętny parowóz na 10 km przebytej drogi zużywał 1,5 metra sześciennego wody oraz ½ metra sześciennego drewna. Wynikało to z tego, iż z reguły, o czym dalej, z węglem bolszewicy mieli ogromne problemy i kolej korzystała z paliw zastępczych, jak choćby z drewna.

W efekcie tak dużego zapotrzebowania na wodę bez sprawnych wież ciśnień na stacjach normalny 1

76

ALEKSANDER SMOLIŃSKI

miejsce w innych krajach europejskich czy też Ameryce Północnej2, to jednak na tyle wystarczające, aby przynajmniej teoretycznie zabezpieczyć w miarę skuteczne działania wojskowe3. Nie wolno też zapominać o ogromnym znaczeniu kolei w cywilnym życiu gospodarczym, w tym również w kwestii mobilności ówczesnego rosyjskiego społeczeństwa.

W trakcie wojny polsko-sowieckiej bezpośrednie zaplecze południowego kierunku operacyjnego Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej walczącej na polskim teatrze działań wojennych stanowiła Ukraina. Tam, na południu Rosji i na Północnym Kaukazie skupiał się znaczny ciężar walk rosyjskiej wojny domowej4. Był to więc obszar, na którym koncentrowała się znaczna, a nawet przeważająca część przewozów operacyjnych Armii Czerwonej oraz transportów z zaopatrzeniem niezbędnym dla jej walczących frontów i armii. Ponadto w latach 1918–1920 podobnie było też z operującymi tam różnorodnymi formacjami „białych”, głównie zaś z wojskami należącymi do Sił Zbrojnych Południa Rosji.

ruch kolejowy był bardzo trudny, o ile w ogóle możliwy. Bowiem jedno napełnienie kotła parowozu pozwalało mu na przejechanie dystansu do 25 km, a po zabraniu odpowiedniego jej zapasu 300 km, po czym bezwzględnie trzeba było ponownie napełnić zbiorniki – tak podaje: Гражданская война и военная интервенция в СССР. Энциклопедия, Главный редактор С.С. Хромов, Москва 1983, s. 75. Szerzej na temat problemów tego typu i wymagań technicznych związanych z obsługą parowozów zob. choćby: A. Lu c i ń s k i, Wodociągi kolejowe, Warszawa 1947; S. F le s z a r, Parowóz, Warszawa 1954; Z. B a u e r, J. Bouda – ilustracje, Stare parowozy, Warszawa 1986.

2 W 1913 całkowita długość linii kolejowych w Cesarstwie Rosyjskim wynosiła 62 198 km. Natomiast w 1920 – 65 780 km. Warto pamiętać, iż w tym samym czasie (1920) znacznie mniejsze terytorialnie Niemcy posiadały 58 148 km linii kolejowych, Francja 53 561 km, a Stany Zjednoczone Ameryku Północnej aż 611 722 km linii kolejowych – szerzej zob. choćby: K. Wą t o r e k, Rozwój kolei żelaznych, Warszawa 1924, s. 81–82, a także: А.Б. В у л ь ф о в, Повседневная жизнь российских железных дорог, Москва 2007.

3 Według ustaleń Igora Grigoriewicza Drogowoza (И.Г. Д р о г о в о з, Крепости на колесах. История бронепоездов, Минск 2002, s. 24 i passim) w chwili wybuchu I wojny światowej długość rosyjskich dróg kolejowych wynosiła tylko 58 500 km. Jednak główną ich słabością był niedostatek taboru kolejowego. Świadczą o tym następujące dane. W Wielkiej Brytanii na każdy kilometr linii kolejowej przypadało wtedy 0,726 lokomotywy i 22,57 wagonów towarowych, a w Niemczech stosunki te wynosiły, odpowiednio, 0,502 i 10,95. Natomiast Rosja na każdy kilometr posiadanej na swoim terytorium drogi żelaznej mogła wystawić zaledwie 0,307 parowozu i 7,23 wagonu kolejowego. Poza tym w znacznym procencie tabor ten był już przestarzały i wyeksploatowany.

Szerzej zob.: Warszawa, Centralne Archiwum Wojskowe (dalej cyt. CAW), Sztab Główny. Oddział II, 303.4.3038. Siły zbrojne ZSRR. Pociągi pancerne – Oddział II Sztabu Głównego L. 4456/II.Inf. Ros., Warszawa 23 V 1931.

4 Nie mniej ważne dla jej przebiegu były także walki toczone wtenczas na północy Rosji i na Syberii.

Jednak ich realny wpływ na sytuację wojskową istniejącą na polskim teatrze działań wojennych był znacznie mniejszy, niż pozostałych wymienionych w zasadniczej części tego tekstu, frontów rosyjskiej wojny domowej.

STAN KOLEJNICTWA ROSYJSKIEGO I SOWIECKIEGO

77

Dla północnego, czyli białoruskiego kierunku operacyjnego sowieckich sił zbrojnych walczących z Wojskiem Polskim, niezmiernie istotne były możliwości przewozowe szlaków kolejowych znajdujących się na terenie centralnej oraz północnej Rosji5, natomiast znacznie mniejsza była rola uralskich oraz syberyjskich i azjatyckich dróg żelaznych. Jakość i wydajność ich pracy miała jednak istotne znaczenie dla sowieckiej ekonomiki.

Tymczasem, niemal natychmiast po upadku władzy carskiej w Rosji, prawidłowe funkcjonowanie niezbędnej dla kolejnictwa infrastruktury technicznej utrudniało wiele czynników, ogólna dewastacja majątku i taboru kolejowego, braki paliwa, niedobór wykwalifikowanej siły roboczej. Dotyczyło to całego imperium. Ilustracją tych problemów może być sytuacja na bardzo ważnych i mocno obciążonych różnorodnymi przewozami (militarnym i cywilnymi) drogach kolejowych6 na lewobrzeżnej Ukrainie7.

5 Należy jednak pamiętać, iż spod władzy sowieckiej odpadły koleje znajdujące się na obszarze nadbałtyckim. Fakty te w dużym stopniu ograniczyły możliwości przewozowe i znaczenie pozostających w ich rękach północnych dróg żelaznych.

6 Железная дорога – na kolejach rosyjskich była to podstawowa jednostka gospodarcza, odpowiedzialna za przewozy kolejowe – zarówno towarowe, jak i pasażerskie. Każda z nich funkcjonowała na zasadzie rachunku gospodarczego, jak samodzielne przedsiębiorstwo, oraz była odpowiedzialna za posiadane szlaki kolejowe, urządzenia sygnalizacyjne, tabor oraz budynki stacyjne, magazyny i całą pozostałą techniczną infrastrukturę kolejową – zob. chociażby: Краткий технический железнодорожный словарь, коллективная работа под общей редакцией Б.Н. Веденисова, В.Н. Сологубова, С.П. Сыромятникова, Т.С. Хачатурова, Москва 1946, s. 153.

7 Były to: Południowo-Zachodnia Droga Kolejowa (Юго-Западная Железная Дорога), Południowe Drogi Kolejowe (Южные Железные Дороги), Jekatieryńska Droga Kolejowa (Екатеринская Железная Дорога), Griszino-Równieńska Droga Kolejowa (Гришино-Ровненская Железная Дорога), Podolska Droga Kolejowa (Подольская Железная Дорога), Północno-Doniecka Droga Kolejowa (Северо-Донецкая Железная Дорога), Mieriefo-Chersońska Droga Kolejowa (Мерефо-Херсонская Железная Дорога) i Moskiewsko-Kijowsko-Woroneska Droga Kolejowa (Московско-Киевско-Воронежская Железная Дорога). Natomiast pozostałe drogi żelazne dawnego imperium Romanowych to: Aleksandrowska (Александровская), Wołżańska (Волжская), Zachodnia (Западная), Moskiewska (Московская), Kazańska (Казанская), Okrężna (Окружная), Woroneska (Воронежская), Murmańska (Мурманская), Nikołajewska (Николаевская), Permska (Пермская), Rysko-Orłowska (Рыжско-Орловская), Riazańsko-Uralska (Рязанско-Уральская), Samaro-Złotoustowska (Самаро-Златоустовская), Północno-Zachodnia (Северо-Западная), Południowa (Южная), Wiszniewska (Вишневская), Południowo-Wschodnia (Южно-Восточная), Północna (Северная), Północno-Południowa (Северно-Южная), Tomska (Томская), Zabajkalska (Забайкальская) i Władykaukaska (Владыкавказская) Drogi Kolejowe. W sumie w 1920 było to 26 dróg kolejowych – zob. chociażby: Kijów, Центральний Державний Архів Громадських Об’єднань України (dalej cyt. ЦДАГОУ), Центральный Комитет Коммунистической Партии Украины, 1.20.127. Протокол № 2 от 14 III 1919. Заседания Сьезда Дорожных Ревкомов Всеукраинских Железных Дорог; Warszawa, Archiwum Akt Nowych (dalej cyt. AAN), Attaches Wojskowi RP 1918–1939, A/II/88. Бюлетень № 1 о наличи, состоянии и распределении паровозного парка с 11 по 20 июля 1920; Железные дороги и процессы социальной

78

ALEKSANDER SMOLIŃSKI

Upadek rosyjskiego kolejnictwa rozpoczął się już wiosną 1917 r., a więc niemal natychmiast po rewolucji lutowej i postępował równolegle z rozkładem dawnej armii carskiej. Masowe dezercje żołnierzy z frontu spowodowały bowiem sytuację, którą tak zapamiętała i opisała jedna z uczestniczek i obserwatorek tamtych wydarzeń: [...] Rzęsiście oświetlony dworzec [w Wapniarce] i peron zapełnione były tłumem hałaśliwych i rozhukanych żołnierzy. W poczekalni pierwszej klasy towariszczi rozpierali się przy stołach, nie dając przystępu nielicznym oficerom i podróżnym. Było to wprost nie do pojęcia wobec dawnych surowych przepisów. Przecisnęłam się przez krzykliwe gromady, chcąc dojść do naczelnika stacji. Tu, do jego kancelarii, przepychali się jeden za drugim rozwścieczeni towariszczi, wygrażając pięściami: – Nie puścimy ze stacji pasażerskiego pociągu! Cywile niech czekają! Wojińskij pociąg8 przed wszystkimi! [...]

Naczelnik chwycił się nagle oburącz za głowę i targnął rozpaczliwie bujną czupryną: [...] Ja jestem naczelnik słomiany, malowany... a za dwie doby zwariowany, jeśli takie bezhołowie dalej potrwa!... Co oni robią? – wykrzyknął nagle, spojrzawszy przez okno: – Boh Ty mój! Puszczają jeden pociąg za drugim!... Zderzenie! Katastrofa!... – i wypadł jak szalony na peron. [...] Olbrzymi pociąg, złożony niemal wyłącznie z wagonów pierwszej i drugiej klasy (do trzeciej towariszczi mieli nieprzezwyciężony wstręt!), podjeżdżał właśnie do stacji. [...]

Na przodzie, przy palaczu, jechało kilku żołnierzy, wymachując czapkami zwycięsko.

Rozpętane wrzaski buchnęły jak płomień z ust tryumfatorów. Szara masa szyneli oblepiła w mgnieniu oka cały pociąg. [...] Towariszczi dalej walili ławą w szale zdobycia miejsca, nad głową, po dachu wagonu, dudniły kroki tych, co do wnętrza już dostać się nie zdołali. Żołnierze rozsiedli się na miękkich kanapach, porozkładali w przejściach na podłodze [...]. Naprzeciw mnie leżał na ławce jakiś oficer, blady i wycieńczony – niedawno, zdaje się wyszedł ze szpitala, gdyż rękę miał na opasce. Jeden z żołnierzy stanął przed nim i zapytał z zuchwałą pewnością: – Jak myślicie, co jest lepsze? Czy gdy jeden wyciąga kończyny na całą długość, czy też gdy, dajmy na to, pięciu siedzi? Co? Oficer bez słowa protestu wstał i usiadł przy ścianie, patrząc uporczywie w okno. [...] [...] Nad ranem, w Razdzielnej9, wszedł z trudem do wagonu dymisjonowany generał, udekorowany krzyżami za waleczność. Przesuwał się wśród ławek i leżących na podłodze żołnierzy, opierając się ciężko o lasce. Żołnierze skamienieli. Ani jeden nie wstał. Ani jeden nie zasalutował. Życie świeciło tylko drwiącym wyrazem w ich oczach. Generał szedł powoli, wzrokiem żebrząc o miejsce. Może kiedyś poniewierał młodych nowoмодернизации России в середине XIX – начале XX в. Сборник материалов Международной научной конференции. Коллегиальная работа под председательством И.М. Пушкарева, Тамбов 2009.

8 Czyli pociąg wojskowy.

9 Раздельная – nazwa ważnej stacji węzłowej leżącej na Kijowskiej Drodze Kolejowej.

STAN KOLEJNICTWA ROSYJSKIEGO I SOWIECKIEGO

79

brańców! Dziś powracająca fala przynosiła mu stokroć gorszą poniewierkę jego własnej starości... Zniknął wreszcie za drzwiami. Grzmot śmiechów i przezwisk tchnących nienawiścią zerwał się z ust, zaciśniętych przed chwilą zawzięcie.

– Zdrowo dostał po nosie Jewo Prewoschoditielstwo!10 – Widzieliście, bratcy, jako to nożonki chwiały się pod biedniażką?

– Lubiłeś szlichtady i parady! Nauczże się teraz sam ze sobą saneczki wozić!

– Śmierci życzymy, nie zdrowia, Wasze Gienieralskoje Wysokomordie!

Oficer blady jak trup, udawał, że śpi. [...]11

Tej tragicznej wręcz sytuacji, panującej na rosyjskich kolejach do przejęcia władzy przez bolszewików w listopadzie 1917 r., nie udało się już opanować.

Szybko też się okazało, że podstawowym problemem rosyjskich i sowieckich kolei rosyjskiej wojny domowej i wojny polsko-sowieckiej był stosunkowo niski poziom, ocalałych z zamętu przewrotu bolszewickiego i związanych z tym późniejszych represji, kadr kierowniczych oraz wykwalifikowanej siły roboczej, niezbędnej dla prawidłowego funkcjonowania różnorodnych służb12 działających na kolei. Niestabilności zatrudnienia na drogach żelaznych sprzyjały także częste zmiany władzy oraz mobilizacja mężczyzn pracujących na kolei przez wszystkie strony wojny domowej. Powstające w ten sposób braki dotyczyły głównie kadry technicznej oraz kwalifikowanych robotników kolejowych. W styczniu 1919 r. tak było m.in. na kolejach Lewobrzeża, mimo że w 1918 r. zarządy poszczególnych dróg kolejowych czyniły starania o zwolnienie z utworzonej armii hetmana Pawło Piotrowicza Skoropadskiego chociaż części dawnych fachowców i funkcjonariuszy różnych służb kolejowych, których wcielono do wojsk kolejowych i technicznych Hetmanatu13.

Ваше (Генеральское) Превосходительство – to oficjalna tytulatura przysługująca generałom w dawnej armii carskiej.

11 M. D u n i n - Koz ick a, Burza od Wschodu, Warszawa 1990, s. 34–36.

12 Dla przykładu można tutaj podać, iż służba ruchu oraz trakcji, czyli drogowa i zabezpieczenia ruchu (служба тяги) zatrudniała inżynierów, zawiadowców stacji, maszynistów, nastawniczych, majstrów wagonowych, obchodowych, monterów, maszynistów parowozowych, maszynistów obsługi pomp wodnych, smarowniczych, palaczy, konserwatorów parowozów zajmujących się płukaniem kotłów parowozowych, stróży, itd. Inne niezwykle istotne służby dla sprawnego funkcjonowania ówczesnych kolei rosyjskich to chociażby: służba ruchu (служба движения.) oraz służba handlowo-przewozowa (служба каммерческа) i służba telegraficzna (служба телеграфа), bez której nie byłaby możliwa kontrola ruchu kolejowego.

13 W 1920 podobnie czyniły również sowieckie władze wojskowe, które zwalniały od poboru część najbardziej niezbędnych wtenczas na kolei pracowników – zob. choćby: Реввоенсовет Республики. Протоколы 1920–1923. Сборник локументов, коллегиальная работа – ответственный составитель В.М. Михалева, Москва 2000, s. 41 – dok. Nr 11 – Протокол № 100 заседания Реввоенсовета Республики от 1 III 1920.

10

80

ALEKSANDER SMOLIŃSKI

Natomiast mniejsze były braki wśród pracowników niewykwalifikowanych oraz urzędników nieposiadających technicznego wykształcenia. Rzadziej bowiem podlegali oni mobilizacji oraz zwolnieniom przez kolejne władze (nie licząc aktywnych współpracowników z poprzednich władz, których pozbywali się zarówno „biali” jak i „czerwoni”)14.

W rezultacie w maju 1919 r., na 12 odcinkach kolejowych wszystkich dróg żelaznych Lewobrzeża, w służbie ruchu oraz trakcji zatrudnionych było 636 pracowników etatowych oraz 2210 dniówkowych15, z czego zaledwie czterech inżynierów (służyli w depo16 w Nieżynie oraz w depo Łubniach). Mniej więcej w tym samym czasie w służbie wagonowej17 pracowało 77 funkcjonariuszy zarządu oraz 2634 urzędników, majstrów i robotników pracujących bezpośrednio na liniach kolejowych18.

Natomiast na dzień 1 czerwca tego roku na wszystkich drogach żelaznych Lewobrzeża19, według niepełnych danych, zatrudnionych było w sumie 708 urzędników w zarządzie oraz bezpośrednio na liniach kolejowych 4571 kolejnych urzędników i 4672 majstrów i robotników, z których 1893 osób stanowili

Kijów, Центральний Державний Архів Вищих Органів Влади та Управління України (dalej cyt. ЦДАВО), Управління Лівобережної Залізниці Народного Комісаріату Шляхів Сполучення УРСР, 4192.1.3. Телеграм от 16 IV 1918; Ibidem, Справка Головного Комісара ЛБЗ от 17 IV 1918; Ibidem, 4192.1.36. Список служащих канцеларии управления дороги состоявших на службе до занятя Киева белыми – dokument niedatowany; Ibidem, Список служащих каммерческой службы принятых на службу при власти белых – dokument niedatowany; Ibidem, 4192.1.98. Спис службовців і робітників 19 Дільниці Служби Коліі котри закликани до техничного залізничного війська – січень 1919; Ibidem, 4192.1.99. Відомість про кількість служачих майстерових і робітників пробуваючих на 1 I 1919; Ibidem, Відомість про кількість служачих майстерових і робітників пробуваючих на 1 X 1919; Ibidem, Відомість про кількість служачих майстерових і робітників Служби Телеграфу на 1 XII 1919; Ibidem, Відомість про кількість служачих майстерових і робітників пробуваючих на 1 XII 1919.

15 W oryginale byli to: «штатные работники» i «поденные работники».

16 Depo – tak z francuska w kolejnictwie rosyjskim nazywano umieszczone w specjalnie skonstruowanych do tego celu budynkach odpowiedniki polskich wagonowni i parowozowni. Dysponowały one niezbędną bazą techniczną (warsztatami) i pracownikami, co umożliwiało konieczną obsługę i konserwację taboru kolejowego oraz wykonywanie przeglądów i drobnych napraw.

17 «Возова служба».

18 ЦДАВО, Управління Лівобережної Залізниці НКШС УРСР, 4192.1.99. Ведомость о состоянии личного состава по службе таги на 1 V 1919; Ibidem, Ведомость про количество служащих мастеровых и рабочих состоящих на 1 IV 1919; Ibidem, Ведомость про количество служащих мастеровых и рабочих состоящих на 1 V 1919.

19 Wówczas wszystkie leżące na tym obszarze drogi żelazne stanowiły już Lewobrzeżną Drogę Kolejową, a od września 1919 była to Kijowska Sieć Moskiewsko-Kijowskiej Drogi Kolejowej.

Dzieliła się ona wówczas na oddziały: Kijowski oraz Połtawski i Konotopski, które dodatkowo dzieliły się na odcinki: Kijów I i Kijów II, Nieżyn, Połtawa, Łubnie i Czerkasy.

14

STAN KOLEJNICTWA ROSYJSKIEGO I SOWIECKIEGO

81

robotnicy dniówkowi. W następnych miesiącach liczba ludzi służących na kolei Lewobrzeża, głównie zaś w służbie ruchu, nieznacznie rosła20.

Mimo to, według oficjalnych danych, w lipcu 1919 r. kolej odczuwała poważne braki personelu technicznego, który z różnych przyczyn przenosił się do innych instytucji. Niedobory wynosiły aż 50–60%, przy czym najbardziej dotkliwy był brak wykwalifikowanych pracowników technicznych w warsztatach kolejowych.

Próbowano ich zastąpić zwiększając liczbę robotników niewykwalifikowanych.

Pracowali jednak mało wydajnie, wymagali stałego nadzoru i „ciągłych wskazówek”, a tymczasem spoczywało na nich niezwykle ważne zadanie przygotowania odpowiedniej liczby sprawnego taboru kolejowego21.

Bardzo zła sytuacja kadrowa na sowieckich kolejach trwała także w roku następnym. Stąd też według zarządzeń Ludowego Komisarza Komunikacji oraz postanowienia Rady Pracy i Obrony z 5 marca 1920 r. robotników oraz urzędników kolejowych nie wolno było powoływać do składu sowieckich organów władzy, ani do władz związków zawodowych, gdyż byli oni absolutnie niezbędni dla prawidłowego funkcjonowania kolei. Jednak zakazy te nagminnie były łamane, skoro już w 1917 r. pracownicy kolejowi okazali się jedną z „awangardowych grup rosyjskiej klasy robotniczej”22.

Działania wojenne powodowały ogromne zniszczenia w taborze oraz infrastrukturze technicznej23. Jako jedna z pierwszych ofiarą ich padła sieć kolejowa na Ukrainie, gdzie w 1919 r. wycofujące się wojska Ukraińskiej 20 ЦДАВО, Управління Лівобережної Залізниці НКШС УРСР, 4192.1.99. Сведение о числе служащих, мастеровых и рабочих Левобережной Железной Дороги на 1 VI 1919; Ibidem, Сведения о количестве служащих, мастеровых и рабочих Левобережной Железной Дороги по службе движения на 1 VI 1919; Ibidem, Ведомость о числе служащих, мастеровых и рабочих по службе тяги Левобережной Железной Дороги на 1 VI 1919; Ibidem, Ведомость о числе служащих, мастеровых и рабочих по службе материальной Левобережной Железной Дороги на 1 VI 1919; Ibidem, Ведомость о числе служащих, мастеровых и рабочих по службе сборов Левобережной Железной Дороги на 1 VI 1919; Ibidem, Справка цифровых данных о количестве служащих службы движения по Управлению и по линии Левобережной Железной Дороги на 1 VIII 1919; Ibidem, Сведения о количестве служащих, мастеровых и рабочих Левобережной Железной Дороги по службе пути на 1 VI 1919; Ibidem, Сведения о количестве служащих и рабочих Левобережной Железной Дороги на 1 VI 1919.

21 AAN, Instytucje Wojskowe 1918–1939, 296/I/31. «Экономическая Жизнь» z 5 VII 1919.

22 ЦДАГОУ, Центральный Комитет Коммунистической Партии Украины, 1.20.162. Распоряжение № 5505 Нарадного Комиссариату Путей Сообщения от 23 IV 1920.

23 Zniszczeń dokonywały wszystkie, bez wyjątku, strony uczestniczące w tym bratobójczym konflikcie. Stąd też do dokonywania takich zniszczeń w infrastrukturze kolejowej, w razie konieczności odstępowania nieprzyjacielowi jakichkolwiek terytoriów, nawoływali również bolszewicy – zob. choćby: W.I. Lenin. Dzieła wybrane w dwóch tomach, tom drugi, Warszawa 1951, s. 370 – odezwa Rady Komisarzy Ludowych oraz Ogólnorosyjskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego z 2 VI 1918 do wszystkich gubernialnych i powiatowych rad delegatów.

82

ALEKSANDER SMOLIŃSKI

Republiki Ludowej dokonały ogromnych i celowych zniszczeń. Mimo to, już w lutym władzom sowieckim udało się odbudować całkowicie łączność pomiędzy Kijowem, a wszystkimi stacjami kolejowymi Lewobrzeża. Było to o tyle trudne, że na niektórych odcinkach urządzenia techniczne, jak choćby linie telegraficzne, zostały całkowicie zniszczone, a wycofujące się wojska atamana Petlury zabrały prawie wszystkie aparaty telegraficzne. Poza tym bardzo szybko (w ciągu tygodnia) prowizorycznie naprawiono „wszystkie” uszkodzone mosty kolejowe (na liniach jednotorowych kolei Lewobrzeża było wówczas 18 zniszczonych mostów, a na liniach dwutorowych kolejnych osiem), co stanowiło dość istotne osiągnięcie organizacyjne, zwłaszcza że most na linii Kijów–Nieżyn odbudowano całkowicie.

Po raz kolejny do poważnych zniszczeń infrastruktury technicznej kolei na Ukrainie, w tym także mostów, doszło jesienią 1919 r. podczas odwrotu „białych” wojsk należących do Sił Zbrojnych Południa Rosji. Tylko na froncie działania sowieckiej 4 Armii zniszczono wówczas aż 16 żelaznych mostów kolejowych.

Znaczna część z nich znajdowała się na strategicznie ważnych dla wojsk sowieckich oraz sowieckiej ekonomiki drogach żelaznych. Dlatego formacjom kolejowym Armii Czerwonej powierzono zadanie doprowadzenia do końca listopada wznowienia ruchu kolejowego transportów wojskowych, a w dalszej kolejności również cywilnych. Także i potem odbudowywano całkowicie zniszczone, bądź tylko uszkodzone wcześniej mosty kolejowe. Nie zawsze jednak utrzymywały one pierwotne parametry techniczne, co zmuszało do ograniczeń w ruchu kolejowym24.

W akcji dewastacji kolejnictwa na opisywanym tu obszarze wzięli także udział ukraińscy chłopi, którzy poprzez rozbiórkę całych odcinków torowisk starali się maksymalnie utrudnić zainstalowanie na Ukrainie organów władzy bolszewickiej oraz uniemożliwić wywóz z jej terytorium rekwirowanych tam zapasów żywności, surowców, siły pociągowej, itd. W tym samym celu niszczono również linie telegraficzne oraz telefoniczne biegnące wzdłuż torów, utrudniając w ten sposób kontrolę ruchu kolejowego. Jeszcze szersze działania prowadziły zorganizowane ЦДАВО, Управління Лівобережної Залізниці НКШС УРСР, 4192.19.65. Справка о техническом состоянии линий Левобережной Железной Дороги на 18 II 1919; Ibidem, 4192.1.94. Доклад № 1394 Управления Левобережной Железной Дороги от 5 VII 1919; Ibidem, 4192.1.393. Телеграмма от 29 VIII 1921; Moskwa, Российский Государственный Военный Архив (Центр Хранения Историко-Документальных Коллекции) [dalej cyt: РГВА (ЦХИДК)], Sztab Generalny WP. Oddział II, 308.8.583. Raport informacyjny Sekcji Spraw Wschodnich Oddziału II Sztabu Generalnego Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego Nr 6053/II/26 z 28 V 1919; ЦДАГОУ, Комиссия по Истории Гражданской Войны при Центральном Комитете Коммунистической Партии (большевиков) Украины, 5.1.238. Ведомость разрушенных мостов в раионе 4 Армии с указанием срока востановления – dokument bez datacji z jesieni 1919.

24

STAN KOLEJNICTWA ROSYJSKIEGO I SOWIECKIEGO

83

oddziały powstańcze, które wysadzały lub podpalały mosty25, rozjazdy i zwrotnice kolejowe, pompy i zbiorniki wodne, urządzenia sygnalizacyjne, itd.26 Jednym z przykładów akcji tego typu było wysadzenie wiosną 1919 r. mostu kolejowego na rzece Teterew pod Cudnowem27.

Jednocześnie na kolejach Lewobrzeża zdarzały się też napady rabunkowe na transporty kolejowe, w tym również na eszelony wojskowe, które ostrzeliwano zarówno podczas ruchu, jak i w trakcie postojów na stacjach 28.

Obiektami napadów były także stacje kolejowe (na przykład 3 października 1919 r. 60 konnych napadło stację Palmira)29. Zajęli stację, poczekalnię i dworzec pasażerski. Aresztowali wszystkich cywilnych pasażerów i kolejarzy, poddając ich rewizji w poszukiwaniu broni i kosztowności. Napastnicy zniszczyli też aparat telegraficzny i część linii telegraficznej, a groźbą użycia broni zmusili kasjera do otwarcia kasy, którą następnie obrabowali (2340 rubli i 94 kopiejki)30.

Podobnie działo się i na innych drogach kolejowych. Na początku 1918 r.:

25 ЦДАВО, Управління Лівобережної Залізниці НКШС УРСР, 4192.1.393. Телеграмма от 21 X 1919.

26 Wskutek tego latem 1919 na Ukrainie powstał pomysł wykorzystania pociągów pancernych jako specjalnego narzędzia do walki z wszelkimi, skierowanymi przeciw „czerwonym” ruchami powstańczymi. Jego autorzy zauważyli, że powstańcy obawiają się artylerii i tylko przy jej pomocy można ich pokonać. Dlatego też, aby ułatwić Armii Czerwonej oraz terenowym organom władzy sowieckiej walkę z nimi, zaproponowano, by każda „jaczejka komunistyczna” posiadała pociąg uzbrojony „uproszczonego typu”, przy pomocy którego mogłaby zdławić wszelki bunt już w zarodku.

W ten sposób miała powstać swoista samoobrona bolszewików przeciwko wszelkim powstańcom.

Taktyka walki pojazdów tego typu miała polegać na koncentrycznych uderzeniach możliwie dużej liczby takich pociągów, na każdy wykryty ośrodek powstańczy. Wsparciem dla tych pociągów miały być samochody pancerne uzbrojone w km-y i w działa – szerzej zob.: ЦДАГОУ, Центральный Комитет Коммунистической Партии Украины, 1.20.19. Доклад № 175 Начальника Штаба Броне-Колон 1 Советской Украинской Армии от 7 VI 1919.

27 ЦДАВО, Управління Лівобережної Залізниці НКШС УРСР, 4192.19.65. Справка о техническом состоянии линий Левобережной Железной Дороги на 18 II 1919; Ibidem, 4192.1.94. Доклад № 1394 Управления Левобережной Железной Дороги от 5 VII 1919; РГВА, Управление 1 Конной Армии. Управление Начальника Инженеров, 245.5.97. Приказ № 4 по эшелону № 3 1 Конной Армии от 27 IX 1920; РГВА (ЦХИДК), Sztab Generalny WP. Oddział II, 308.8.583.

Raport informacyjny Sekcji Spraw Wschodnich Oddziału II Sztabu Generalnego Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego Nr 6053/II/26 z 28 V 1919.

28 ЦДАВО, Управління Лівобережної Залізниці НКШС УРСР, 4192.1.391. Депеша що надсилається поїздом от 19 XI 1919.

29 Znany autorowi dokument wydarzenie to kwalifi kuje jako zwykły napad bandycki i nie wiąże go z ukraińskim antybolszewickim i antysowieckim ruchem powstańczym.

30 ЦДАВО, Управління Лівобережної Залізниці НКШС УРСР, 4192.1.391. Телеграмма от 9 X 1919.

84

ALEKSANDER SMOLIŃSKI

W miejscowości Mga, tuż pod Piotrogrodem, chłopi uzbrojeni w karabiny maszynowe zaatakowali pociąg z żywnością dla stolicy, wycięli Gwardię Czerwoną eskortującą pociąg i złupili większą część transportu. Są to wypadki na porządku dziennym [...]31.

Na porządku dziennym były również kradzieże na kolejach32. Już za rządów atamana Petlury na Lewobrzeżu miały miejsce bardzo liczne kradzieże frachtów kolejowych oraz paliwa – zarówno bezpośrednio z wagonów, jak i z magazynów oraz ze stacyjnych składowisk. Kradziono też surowe drewno, deski, żywność oraz wożone koleją wyroby tekstylne i przedmioty codziennego użytku, czyli wszystko to, czego brakowało na rynku cywilnym. Ukradzione towary sprzedawano natychmiast na „czarnym rynku”, gdzie osiągały niewspółmiernie wysokie ceny, lub też za pośrednictwem wymiany barterowej, w zamian za żywność, trafiały na wieś33. W związku z tym, władze Ukraińskiej Republiki Ludowej wprowadziły zakaz poruszania się po stacjach kolejowych, zarówno cywilom jak i kolejarzom od zmroku aż do rana bez ważnej przepustki34. Natomiast szabrownicy schwytani przez wartowników na miejscu kradzieży mieli być niezwłocznie rozstrzeliwani.

Jeszcze ostrzejsze zarządzenia w kwestii ochrony infrastruktury kolejowej wydały władze sowieckie. Po zajęciu przez Armię Czerwoną lewobrzeżnej Ukrainy na mocy rozporządzenia Ludowego Komisarza Komunikacji Ukrainy (16 IV 1919) oraz zgodnie z wcześniejszym postanowieniem Rady Komisarzy Ludowych (31 III 1919) zarządzono, aby winnych niszczenia sieci drożnej i kolejowej oraz niszczenia obsługujących je urządzeń technicznych przekazywać sądom TryJ. Pa r a n d ow s k i, Bolszewicy i bolszewizm w Rosji, Warszawa – bez roku wydania, s. 157.

Zdarzały się ponoć także kradzieże całych wagonów, a nawet lokomotyw – zob. chociażby: AAN, Attaches Wojskowi RP 1918–1939, A/II/89. Wiadomości z Rosji – czerwiec 1921.

33 Zofia Kossak-Szczucka w swoich wspomnieniach (Pożoga. Wspomnienia z Wołynia 1917–1919, Warszawa 1996, s. 246) napisała: „W [1919 – przyp. A.S.] mieście [Starokonstantynowie – przyp.

A.S.] – a podobnie jak w mieście, tak na całych Kresach objętych bolszewizmem – głód. Upiór dawno nie widziany w starym spichrzu Europy. Jeszcze po wsiach, u chłopów, znajdują się niewątpliwie spore zapasy, ale reszta ludności zaczyna na serio biedować i głodzić się. Pieniądze nic nie znaczą, bo za nie nic dostać nie można. Kto by chciał, mógłby obnosić na tacy po mieście dziesiątki tysięcy rubli sowieckich, ukraińskich czy kiereńskich i nikt by na nie zwrócił uwagi; ale bochenek chleba niechby kto spróbował! Odebrano by natychmiast. Oprócz produktów spożywczych brak wszelkich innych przedmiotów: zapałek, mydła, nici. Chcąc coś zeszyć lub scerować, pruje się stare pończochy, otrzymane nici zwija się starannie – i szyje”.

34 Odpowiednie przepustki mogła wydawać jedynie służba ochrony kolei, której funkcjonariusze często również brali udział w kradzieżach. Za rządów Petlury nie była to zbyt liczna formacja, gdyż na całym Lewobrzeżu służyło w niej zaledwie około 1000 ludzi, z czego 8 urzędników (делопроизводителей), 32 pisarzy, 8 oficerów (бунчужних) i 32 podoficerów (чотових), a także 840 kozaków i 8 czeladników – zob.: ЦДАВО, Управління Лівобережної Залізниці НКШС УРСР, 4192.1.59. Наказ № 4 Залізничній Охороні Лівобережного Району от 4 I 1919.

31

32

STAN KOLEJNICTWA ROSYJSKIEGO I SOWIECKIEGO

85

bunałów Rewolucyjnych, które miały skazywać oskarżonych na rozstrzelanie35.

Jednocześnie w lipcu polecono przyspieszyć organizację milicji kolejowej36, gdyż nastąpiła wówczas eskalacja nieporządków powodowanych głównie przez spekulantów, rosła także liczba różnego rodzaju aktów sabotażu na stacjach i na liniach kolejowych.

W 1919 r. w celu wzmocnienia ochrony linii kolejowych, głównie zaś mostów, powołano specjalną, opartą o Armię Czerwoną, kolejową służbę wartowniczą wyposażoną w specjalne środki sygnalizacji (flagi i latarki oraz tuby głosowe i petardy), pozwalające w razie zauważenia uszkodzenia mostu lub linii kolejowej zatrzymać zbliżający się pociąg37.

Jednak na Ukrainie walka z tymi zjawiskami, głównie zaś z niszczeniem kolejowych linii telegraficznych i telefonicznych musiała przynosić mierne efekty, gdyż jesienią 1920 r. władze sowieckie zdecydowały się na wprowadzenie zasady odpowiedzialności zbiorowej w razie zniszczenia bądź uszkodzenia infrastruktury kolejowej; w przypadku niewykrycia sprawców, odpowiedzialnością obarczano całą ludność wiejską i miejską zamieszkałą w promieniu 15 wiorst38 od miejsca zdarzenia i linii kolejowej. Dlatego też ludność cywilna w porozumieniu z odpowiednimi komitetami działającymi na kolei musiała podjąć służbę ochrony linii kolejowych znajdujących się na Ukrainie39.

Bardzo często też wrogo do władzy sowieckiej odnosili się urzędnicy kolejowi oraz część pracowników kolejowych, którzy bojkotowali jej zarządzenia, jak i dokonywali aktów mniejszego lub większego sabotażu. W wielu przypadkach bowiem byli to prawosławni Rosjanie o poglądach monarchistycznych i nacjonalistycznych, którzy pragnęli powrotu starej władzy, bądź też obawiali ЦДАВО, Управління Лівобережної Залізниці НКШС УРСР, 4192.1.59. Телеграмма – bez datacji, najprawdopodobniej z kwietnia 1919.

36 Taką żandarmerię lub policję kolejową na lewobrzeżnej Ukrainie, choć z miernym skutkiem, próbowano sformować już latem 1918 – zob.: ЦДАВО, Управління Лівобережної Залізниці НКШС УРСР, 4192.1.8. Лист правління Товариства Мос.-К.-Вор. Залізниці № 66 от 9 IX 1918.

37 ЦДАВО, Управління Лівобережної Залізниці Народного Комісаріату Шляхів Сполучення УРСР, 4192.1.94. Выписка из инструкции воинским частям по внешней охране железных дорог от 20 VIII 1919.

38 Wiorsta – dawna rosyjska jednostka długości (zwykle drogi). Od końca XVIII w. równała się ona 500 sążniom i wynosiła 1067 m.

39 ЦДАВО, Управління Лівобережної Залізниці НКШС УРСР, 4192.1.59. Доклад № 73 Начальника Київського Відділу Залізничної Охорони Лівобережного Района от 10 I 1919 р.; Ibidem, Телеграмма – bez datacji, najprawdopodobniej z kwietnia 1919; Ibidem, Телеграмма от 14 VII 1919; Ibidem, 4192.1.94. Выписка из инструкции воинским частям по внешней охране железных дорог от 20 VIII 1919; ЦДАГОУ, Центральный Комитет Коммунистической Партии Украины. Отдел Информационно-Инструкторский, 1.20.295. Постановление Совета Народных Комиссаров УССР и Революцонного Совета Южного Фронта – октябрь 1920.

35

86

ALEKSANDER SMOLIŃSKI

się przymusowej „ukrainizacji” w razie powrotu wojsk atamana Symona Petlury. Stąd najbardziej życzliwy stosunek wykazywali oni do „białych” wojsk Sił Zbrojnych Południa Rosji, głównie zaś do wchodzącej w ich skład Armii Ochotniczej40.

W wyniku wymienionych czynności stan techniczny taboru kolejowego na Ukrainie był fatalny. Na dzień 1 grudnia 1918 r. na całym Lewobrzeżu znajdowały się zaledwie 53 parowozy pasażerskie i 278 towarowych41, a także 2 parowozy opancerzone przeznaczone do prowadzenia składów pociągów pancernych – w sumie więc stanowiło to zaledwie 333 lokomotywy. Z tego jednak aż 149 lokomotyw, czyli że 44,1% parku parowozowego, nie nadawało się do służby, gdyż wymagało mniejszych lub większych napraw42, 9 parowozów pasażerskich znajdowało się w remoncie kapitalnym43, 4 w małym, a kolejne 9 w okresowym, 4 maszyny oczekiwały remontu średniego, a 1 drobnych napraw, 11 parowozów towarowych było w remoncie kapitalnym, 33 w średnim, a 17 następnych wymagało drobnych napraw, 49 parowozów oczekiwało na remont średni, a 10 kolejnych przypadkowego remontu44.

Rok 1919 przyniósł dalsze pogorszenie sytuacji, gdyż w lutym, czyli w momencie zdecydowanego natarcia Armii Czerwonej na lewobrzeżną Ukrainę, w posiadaniu władz Ukraińskiej Republiki Ludowej znajdowały się zaledwie 34 parowozy pasażerskie i 118 towarowych, czyli 152 maszyny, z których jednak do służby nadawały się jedynie 52 lokomotywy. Kolejne 23 można było wykorzystać do służby manewrowej na stacjach i węzłach kolejowych. Tak więc 48% lokomotyw było uszkodzonych i niezdatnych do ruchu45.

ЦДАВО, Управління Лівобережної Залізниці НКШС УРСР, 4192.19.65. Справка о техническом состоянии линии Левобережной Железной Дороги на 18 II 1919; РГВА (ЦХИДК), Sztab Generalny WP. Oddział II, 308.8.583. Raport informacyjny Sekcji Spraw Wschodnich Oddziału II Sztabu Generalnego Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego Nr 6053/II/26 z 28 V 1919.

41 Parowozy pasażerskie od towarowych różniła moc maszyny parowej, która w przypadku tych ostatnich pozwalała na prowadzenie składów o większej nośności i złożonych z większej liczby wagonów. Natomiast w przypadku lokomotyw pasażerskich większą wagę przywiązywano do szybkości holowania niż siły ich uciągu.

42 Według danych przytoczonych przez Jana Parandowskiego (op. cit., s. 139) w kwietniu 1918 na całym obszarze dawnej Rosji, który podlegał wówczas władzom sowieckim: „50% lokomotyw, które jeszcze służyły w roku 1917, dziś jest popsute. Ani jednej lokomotywy, ani jednego wagonu się nie buduje. Powodem katastroficznych stosunków jest nie brak energii rządu bolszewickiego, lecz zgubna zasada nacjonalizacji, która święci dziś w Rosji wspaniałe fiasco”.

43 W znanym autorowi dokumencie archiwalnym zostały one określone jako: больные.

44 W oryginale: «случайный ремонт».

45 ЦДАВО, Управління Лівобережної Залізниці НКШС УРСР, 4192.1.94. Отчёт по службе тяги и деятельности Киевской Сети МКВ Железной Дороги за время господства большевиков.

40

STAN KOLEJNICTWA ROSYJSKIEGO I SOWIECKIEGO

87

Na dzień 1 maja, czyli po opanowaniu Lewobrzeża przez Armię Czerwoną, władze sowieckie posiadały już tylko 135 parowozów, z czego 36 były to maszyny przeznaczone do przewozów pasażerskich, a 99 towarowych. Z liczby tej 8 lokomotyw pasażerskich i 34 parowozy towarowe znajdowały się w różnych remontach i naprawach. W sumie były to aż 42 maszyny, co stanowiło 31,1% całości taboru. Liczby te uzupełniało 17 maszyn stanowiących własność innych niż Lewobrzeżna Droga Kolejowa dróg żelaznych. Mogły być więc one wykorzystywane jedynie czasowo46.

Według innych, prawdopodobnie bardziej kompletnych danych, w maju 1919 r. w gestii władz węzła kolejowego w Kijowie znajdowały się 123 parowozy, z których tylko 38 było zdatnych do przewozów towarowych, a kolejne 13 do przewozów osobowych. Nie lepiej, a w wielu przypadkach nawet gorzej, było też na innych węzłach kolejowych. W Żmerynce na 246 parowozów zdatnych było, odpowiednio, zaledwie 27 i 14 sztuk, na stacji Bobryńskaja na 122 – 34 i 7 parowozów. Natomiast w Wozniesieńsku na 48 parowozów jedynie 8 mogło prowadzić składy towarowe, a 4 osobowe. W sumie na „wszystkich zachodnich szlakach kolejowych byłego imperium rosyjskiego”47 znajdowało się 726 parowozów, z czego 146 zdatnych do przewozów towarowych. Kolejne 44 parowozy mogły ciągnąć jedynie składy osobowe. Nieco lepiej stosunki te przedstawiały się w odniesieniu do całego „południowo-zachodniego systemu linii kolejowych”48, gdzie na ogólną liczbę 819 parowozów zepsutych było 430 sztuk, czyli 52,5%, a do służby nadawało się jedynie 109 lokomotyw towarowych i 45 osobowych oraz 92 parowozy manewrowe i „robocze”, które można było wykorzystywać do ruchu na stacjach rozrządowych i węzłach kolejowych49.

Dalsza dewastacja parku maszynowego kolei Lewobrzeża nastąpiła latem 1919 r., kiedy to Armia Czerwona wycofywała się pod naporem „białych” wojsk Sił Zbrojnych Południa Rosji50. Wywiozła wówczas z Ukrainy znaczną ЦДАВО, Управління Лівобережної Залізниці НКШС УРСР, 4192.19.65. Справка о техническом состоянии линий Левобережной Железной Дороги на 18 II 1919; Ibidem, 4192.1.94. Доклад № 1394 Управления Левобережной Железной Дороги от 5 VII 1919.

47 Znany autorowi dokument archiwalny nie precyzuje bliżej o jakich obszarach byłej carskiej Rosji jest w nim mowa.

48 Najprawdopodobniej chodziło tutaj o wskazane już wcześniej obszary lewobrzeżnej Ukrainy oraz guberni czarnomorskich byłego imperium rosyjskiego.

49 Według znanego autorowi dokumentu miało to być 58,4% – zob.: РГВА (ЦХИДК), Sztab Generalny WP. Oddział II, 308.8.583. Raport informacyjny Sekcji Spraw Wschodnich Oddziału II Sztabu Generalnego Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego Nr 6053/II/26 z 28 V 1919.

50 Według treści jednego z dokumentów w okresie od lutego do sierpnia 1919 władzom sowieckim udało się przeprowadzić remont kapitalny zaledwie 37 lokomotyw, a w przypadku kolejnych 213 remont bieżący. Świadczy to, jak w stosunku do rzeczywistych potrzeb ograniczone były ówczesne możliwości sowieckiego kolejnictwa na Lewobrzeżu – zob.: ЦДАВО, Управління Лівобережної 46

88

ALEKSANDER SMOLIŃSKI

część sprawnego taboru kolejowego, pozostawiając „białym” jedynie parowozy uszkodzone oraz unieruchomione z różnych przyczyn na szlakach kolejowych.

Porzucany sprzęt starano się zniszczyć lub chociażby poważnie uszkodzić51. Część z tego parku powróciła na Lewobrzeże jesienią tego samego roku, po zwycięstwie Armii Czerwonej nad „białymi”52.

Wydaje się, iż nieco lepiej sytuacja przedstawiała się w 1920 r. W lipcu, na 26 drogach żelaznych, które były już wówczas w rękach władz sowieckich, znajdowało się 16 068 parowozów; z tego 2174 sztuki były w remoncie bieżącym, 648 w kapitalnym, 1736 w remoncie średnim. Poza tym na remont bieżący oczekiwały 1493 lokomotywy, na kapitalny 1346, na remont średni 1672 maszyny. W sumie więc aż 9069 (56,44%) maszyn wyłączona była wtedy z ruchu53.

Na pewną poprawę sytuacji wpływały próby przejęcia przez wojsko kontroli nad remontem lokomotyw54 oraz zakupy parowozów za granicą. Wiosną 1920 r. na drodze licytacji, oprócz innych niezbędnych dla wojennego wysiłku Sowietów surowców i materiałów, zakupiono w USA 100 w pełni sprawnych maszyn, a wkrótce kolejne 200 lokomotyw, które drogą morską dotarły do Rewla, skąd odjechały do Petersburga55.

Przedsięwzięcia te wynikały z decyzji podjętych na początku 1920 r. w ramach przygotowań do wojny z Rzeczpospolitą Polską. Władze bolszewickie, pomne wcześniejszych niezwykle trudnych dla nich doświadczeń związanych z transportem, podjęły szereg działań, mających na celu znaczącą poprawę stanu sowieckiego kolejnictwa. Obok akcji gromadzenia paliwa oraz działań przyspieszających remont lokomotyw i pozostałego taboru kolejowego, intensywnie naprawiano szlaki kolejowe, a także mosty oraz związaną z koleją sieć łączności telegraficznej i telefonicznej. Poza tym przeprowadzono militaryzację niektórych

Залізниці НКШС УРСР, 4192.1.94. Отчёт по службе тяги и деятельности Киевской Сети МКВ Железной Дороги за время господства большевиков.

51 Warto tutaj dodać, iż tak samo działo się w odniesieniu do wagonów kolejowych – osobowych i towarowych – oraz wszelkich kolejowych urządzeń technicznych.

52 ЦДАВО, Управління Лівобережної Залізниці НКШС УРСР, 4192.1.94. Отчёт по службе тяги и деятельности Киевской Сети МКВ Железной Дороги за время господства большевиков.

53 AAN, Attaches Wojskowi RP 1918–1939, A/II/88. Бюлетень № 1 о наличи, состоянии и распределении паровозного парка с 11 по 20 VII 1920 54 Реввоенсовет Республики. Протоколы 1920–1923. Сборник локументов..., s. 67 – dok. Nr 15 – Протокол № 104 заседания Реввоенсовета Республики от 26 III 1920.

55 AAN, Instytucje Wojskowe 1918–1939, 296/I/26. Zestawienie prasowe z pism wschodniopruskich za czas od 26 IV do 30 IV 1920 – Sekcja II Wydziału 6 Oddziału II Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego No 19781/II; Ibidem, 296/I/41. Referat informacyjny z dnia 1 VI 1920 zatytułowany: Stany Zjednoczone Ameryki Północnej – Oddział II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego l.dz. Ew/7 No 20671/II, Warszawa 15 V 1920.

STAN KOLEJNICTWA ROSYJSKIEGO I SOWIECKIEGO

89

dróg kolejowych lub tylko pewnych ich odcinków56. Zadania te podejmowano zarówno na bezpośrednim zapleczu skierowanych przeciw Wojsku Polskiemu Frontów Zachodniego i Południowo-Zachodniego, jak i na ich głębokich, strategicznych tyłach Armii Czerwonej. Ponadto starannie opracowywano też plan przewozów wojsk i materiałów wojennych, którym przyznawano z zasady absolutne pierwszeństwo przed transportami innego typu57.

Podkreślić także trzeba, że o wadze tych problemów świadczy fakt zajmowania się nimi nawet przez samego Lenina, który doskonale rozumiał, iż od stanu transportu kolejowego może zależeć utrzymanie bądź też utrata przez bolszewików władzy w Rosji. W sytuacji panującego w wielu miastach głodu i dotkliwego kryzysu opałowego oraz konieczności przygotowania licznych transportów wojskowych, 2 lutego 1920 r. napisał: „Transport znajduje się w rozpaczliwej sytuacji.

Jego ocalenie wymaga wręcz heroicznych i rewolucyjnych środków”58.

56 Реввоенсовет Республики. Протоколы 1920–1923. Сборник локументов..., s. 43 – dok. Nr 11 – Протокол № 100 заседания Реввоенсовета Республики от 1 III 1920; Ibidem, s. 67 – dok. Nr 15 – Протокол № 104 заседания Реввоенсовета Республики от 26 III 1920 57 Przykładem może być tutaj chociażby sposób organizacji przerzutu wiosną 1920 r. 1 Armii Konnej na polski teatr działań wojennych – szerzej zob.: A. Sm ol i ń s k i, Zarys dziejów I Armii Konnej (1919–1923), Grajewo 2003; A. Sm ol i ń s k i, Zarys organizacji I Armii Konnej Siemiona Budionnego (1919–1923), [w:] Kawaleria przeciwników i sojuszników Wojska Polskiego w latach 1918–1921, praca zbior. pod red. A. Smolińskiego, Toruń 2003; A. Sm ol i ń s k i, 1 Armia Konna podczas walk na polskim teatrze działań wojennych w 1920 roku. Organizacja, uzbrojenie, wyposażenie oraz wartość bojowa, Toruń 2008.

58 Zob.: Włodzimierz Lenin. Dzieła wszystkie. Przekład z piątego wydania rosyjskiego w pięćdziesięciu pięciu tomach przygotowanego przez Instytut Marksizmu-Leninizmu przy KC KPZR. Tom 40. Grudzień 1919 – kwiecień 1920, Warszawa 1988, s. 107–108 – Krótkie sprawozdanie prasowe z przemówienia W. Lenina wygłoszonego 5 II 1920 na konferencji kolejarzy moskiewskiego węzła kolejowego. Szerzej zob. choćby: W.I. Lenin. Dzieła wybrane w dwóch tomach. Tom drugi..., s. 512–531 – Wielka inicjatywa (o bohaterstwie robotników w zapleczu z okazji „komunistycznych subotników”) – artykuł autorstwa Lenina wydrukowany w postaci broszury w lipcu 1919; Из истории гражданской войны в СССР. Сборник документов и материалов в трёх томах 1918–1922. Том третий. Февраль 1920 – октябрь 1922. Коллегиальная работа, Москва 1961, s. 42–43 – dok. Nr 27 – Посстановление Совета Рабоче-Крестьянской Обороны от 27 II 1920 о премировании участников восстановления моста через Каму у Перми; Ibidem, s. 43 – dok.

Nr 28 – Телеграмма В.И. Ленина И.В. Сталину от 28 II 1920; Ibidem, s. 43–46 – dok. Nr 29 – Циркулярное письмо ЦК РКП (б) от 2 III 1920. всем партийным организациям о мерах повышения производительности труда на железных дорогах; Włodzimierz Lenin. Dzieła wszystkie. Przekład z piątego wydania rosyjskiego w pięćdziesięciu pięciu tomach przygotowanego przez Instytut Marksizmu-Leninizmu przy KC KPZR. Tom 36. Marzec – lipiec 1918, Warszawa 1988, s. 401 – Projekt uchwały Rady Komisarzy Ludowych z dnia 14 VI 1918 w sprawie uzdrowienia transportu kolejowego; Ibidem, Tom 37. Lipiec 1918 – marzec 1919, Warszawa 1988, s. 86 – Do towarzyszy kolejarzy Kolei Moskiewsko-Kijowsko-Woroneskiej – list Lenina z 20 IX 1918; Ibidem, s. 436–439 – Wszyscy do pracy przy aprowizacji i w transporcie – artykuł Lenina w Nr 19 „Prawdy” z 28 I 1919; Ibidem, Tom 40. Grudzień 1919 – kwiecień 1920..., s. 79 – Do członków Rady

90

ALEKSANDER SMOLIŃSKI

Nadal jednak możliwości remontowe daleko odbiegały od potrzeb. Świadczy o tym fakt, iż od stycznia do 15 maja 1921 r. w całej sowieckiej Rosji wyremontowano zaledwie 42 lokomotywy, a kolejne 186 „uruchomiono” i włączono do służby59. Jeżeli dane te są prawdziwe to oznaczają, że nastąpiło prawdziwe załamanie się możliwości rekonstrukcji stanu technicznego parku parowozowego sowieckiego kolejnictwa, a co za tym idzie gwałtowne ograniczenie jego możliwości przewozowych.

Podobnie było również w przypadku wagonów kolejowych, wśród których ogromna liczba nie nadawała się do użytku. W lutym 1919 r. na Lewobrzeżu, według niepełnych danych, znajdowało się zaledwie 707 zajętych i 1641 pustych wagonów towarowych. Kolejne 276 wagonów przechodziło w tym czasie remont, a 160 oczekiwało na naprawę. W sumie więc były to jedynie 2784 wagony towarowe.

Natomiast wagonów osobowych60, poza pojedynczymi sztukami, nie było prawie wcale, gdyż niemal wszystkie zabrały ze sobą wycofujące się wojska Dyrektoriatu.

Stąd też według podliczeń dokonanych w końcu tego miesiąca odnaleziono zaledwie 8 wagonów osobowych I klasy61 i 80 II klasy62, w sumie 88 pojazdów, z których jednak 17 (19,3%) było uszkodzonych i nie nadawało się do eksploatacji.

Ostatecznie też w końcu lutego 1919 r. na lewobrzeżnej Ukrainie zewidencjonowano 2978 różnych wagonów towarowych, w tym 188, a więc 6,3% całości, uszkodzonych i przed włączeniem do służby wymagających mniejszych lub większych remontów63.

Pewna poprawa pod tym względem nastąpiła wiosną tego samego roku. Otóż na początku maja na całej lewobrzeżnej Ukrainie doliczono się 340 wagonów pasażerskich, z których jednak aż 84 sztuki, czyli 24,7% całości, znajdowały się w drobniejszym lub poważniejszym remoncie, bądź nawet w odbudowie. Wzrosła też liczba wagonów towarowych, a mianowicie platform oraz wagonów krytych i węglarek, których zewidencjonowano w sumie 9166. Jednak i w tym przypadku Obrony – list Lenina z 1 II 1920; Ibidem, s. 218–219 – O pracy na rzecz transportu – przemówienie wygłoszone przez Lenina w końcu marca 1920; Ibidem, s. 330 – Dopisek do uchwał Rady Obrony Robotniczo-Chłopskiej z 2 II 1920 w sprawie sytuacji w transporcie; Ibidem, s. 331 – Projekt uchwały rady Komisarzy Ludowych z 5 II 1920 w sprawie ulg dla robotników zatrudnionych przy remoncie parowozów; Ibidem, Tom 51. Dokumenty lipiec 1919 – listopad 1920, Warszawa 1989, s. 344–345 – Telegram W. Lenina z 15 X 1920 w sprawie uregulowania przewozów wojskowych.

59 AAN, Attaches Wojskowi 1918–1939, A/II/89. Wiadomości z Rosji – czerwiec 1921.

60 W oryginale: «класные вагоны».

61 Były to: «мягкие вагоны».

62 Czyli: «твёрдые вагоны».

63 ЦДАВО, Управління Лівобережної Залізниці НКШС УРСР, 4192.19.65. Справка о техническом состоянии линий Левобережной Железной Дороги на 18 II 1919; Ibidem, 4192.1.94. Отчёт по службе тяги и деятельности Киевской Сети МКВ Железной Дороги за время господства большевиков.

STAN KOLEJNICTWA ROSYJSKIEGO I SOWIECKIEGO

91

aż 777 sztuk przechodziło mniejsze lub większe remonty, co stanowiło jednak tylko 8,5% całego parku pojazdów tego typu.

Znacząca dewastacja stanu wagonów miała miejsce latem 1919 r. podczas sukcesów „białych” w walce z „czerwonymi” na Ukrainie i na południu Rosji.

W efekcie tego na dzień 1 lipca na Lewobrzeżu odnotowano już tylko 100 wagonów osobowych, z czego 30% stanowiły pojazdy znajdujące się w remoncie lub też uszkodzone64. Znacznie więcej, bo aż 2802 było wagonów towarowych.

Jednak z liczby tej 281 pojazdów, czyli 10% całości, przechodziło drobniejszy, bądź poważniejszy remont. Warto też zauważyć, że w okresie od października 1918 r. do kwietnia 1919 r. na całym Lewobrzeżu średni procent uszkodzonych i niezdatnych do służby wagonów towarowych wahał się od 8,6 do 12,2%, a osobowych od 25,1 do 29,9%65. Źle było również w 1920 i 1921 r. Nadal istniały zbyt małe możliwości remontowe taboru kolejowego. Stąd też w okresie od stycznia do 15 maja 1921 r. w całej Rosji sowieckiej wyremontowano zaledwie 328 oraz wprowadzono do ruchu jedynie kolejnych 750 wagonów wszystkich typów. Stanowiło to liczbę niewspółmierną w stosunku do ówczesnych realnych potrzeb transportowych sowieckich kolei66.

Obok wspomnianych powyżej problemów w okresie wojny domowej w Rosji oraz w trakcie wojny z Rzeczpospolitą Polską, koleje zarówno sowieckie, jak i znajdujące się pod kontrolą „białych” borykały się również z katastrofalnym niekiedy brakiem paliwa, głównie zaś węgla. Stąd też już w 1918 r. stosowano paliwo zastępcze w postaci drewna, które w porównaniu z węglem jest niskokaloryczne i uniemożliwia prawidłową eksploatację parowozów. Jednak na Lewobrzeżu brakowało także i tego surowca, dlatego też jego zapasy gromadzono głównie na prawobrzeżnej Ukrainie. Tymczasem brak paliwa oraz odpowiedniego taboru uniemożliwiał jego stały dowóz, a na prowadzenie wyrębów na miejscu nie było dostatecznych środków finansowych. Działo się tak, pomimo tego, iż transporty drewna opałowego oraz jego gromadzenie traktowano na kolei jako absolutny priorytet.

W okresie od lutego do sierpnia 1919 władzom sowieckim udało się przeprowadzić remont kapitalny zaledwie 57 wagonów pasażerskich i 157 towarowych, a w przypadku kolejnych 153 osobowych i 4402 wagonów towarowych remont bieżący. Wydaje się więc, że w zakresie parku wagonowego ówczesne rzeczywiste możliwości sowieckiego kolejnictwa na Lewobrzeżu były poważniejsze niż w przypadku parowozów – zob.: ЦДАВО, Управління Лівобережної Залізниці НКШС УРСР, 4192.1.94. Отчёт по службе тяги и деятельности Киевской Сети МКВ Железной Дороги за время господства большевиков.

65 ЦДАВО, Управління Лівобережної Залізниці НКШСУРСР, 4192.19.65. Справка о техническом состоянии линий Левобережной Железной Дороги на 18 II 1919; Ibidem, 4192.1.94. Доклад № 1394 Управления Левобережной Железной Дороги от 5 VII 1919.

66 AAN, Attaches Wojskowi RP 1918–1939, A/II/89. Wiadomości z Rosji – czerwiec 1921.

64

92

ALEKSANDER SMOLIŃSKI

Wskutek tego wielokrotnie, zarówno za czasów rządów Dyrektoriatu, jak i po opanowaniu Ukrainy przez bolszewików, następowały dłuższe bądź krótsze przerwy w ruchu kolejowym. Stale też był on zagrożony, a o jakimkolwiek planowym rozkładzie jazdy nie można było nawet myśleć. Przerwom w ruchu nie mogły zapobiec nawet rekwizycje wszelkiego opału i przekazywanie go kolei.

Było go po prostu tak mało, że przykładowo jesienią 1919 r., opału brakowało nawet dla pracujących na stacjach parowozów manewrowych, co uniemożliwiało zestawiane transportów wojskowych, oczekujących odjazdu na front. Wówczas też na Lewobrzeżu zamarł praktycznie cały ruch kolejowy67.

Stąd też w 1919 i 1920 r. na Ukrainie, podobnie jak na pozostałym terytorium byłego imperium Romanowych, jedynie z największą trudnością, kosztem przewozów cywilnych, udawało się zapewniać ruch chociażby najbardziej niezbędnych transportów wojskowych68. Spowodowało to, że w styczniu i lutym 1920 r. „odcinek bojowy frontu opałowego” przydzielony został zorganizowanej na wzór wojskowy Armii Pracy, która otrzymała zadanie: Przygotowania drzewa, dostawy do stacji i rzek, ładowania i wyładowywania, dalszego przygotowania torfu i kostek torfowych, ładowania węgla kamiennego itd., jako też oczyszczania dróg żelaznych, budowy dróg nowych [...]69.

Mimo to jeszcze w 1921 r., jako jedną z głównych przyczyn upadku sowieckiego kolejnictwa powszechnie uważano brak opału odpowiedniego co do jakości i ilości70.

Przez cały okres lat 1918–1921 brakowało też smarów. Stosowano więc różnego rodzaju smarowidła zastępcze, przeważnie mieszanki oparte o smołę71. Ich Opłakany stan sowieckiego kolejnictwa budził zainteresowanie w wielu krajach Europy i całego świata. Stąd też w marcu 1920 w jednej z gazet tureckich ukazała się dość fantastyczna informacja, mianowicie, że: „[...] doprowadza [on – przyp. A.S.] do tego, że węgiel z Zagłębia Donieckiego i mąka z południa Rosji będą sprowadzane do Moskwy przy pomocy furmanek” – zob.: AAN, Instytucje Wojskowe 1918-1939, 296/I/28. Zestawienie prasowe z gazet w Konstantynopolu za czas od 24 do 28 III 1920 – Sekcja II Wydziału 6 Oddziału II Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego.

68 ЦДАВО, Управління Лівобережної Залізниці НКШС УРСР, 4192.19.65. Справка о техническом состоянии линий Левобережной Железной Дороги на 18 II 1919; Ibidem, 4192.1.94. Отчёт по службе тяги и деятельности Киевской Сети МКВ Железной Дороги за время господства большевиков; Ibidem, 4192.1.95. Акть от 21 X 1919; РГВА (ЦХИДК), Sztab Generalny WP. Oddział II, 308.8.583. Raport informacyjny Sekcji Spraw Wschodnich Oddziału II Sztabu Generalnego Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego Nr 6053/II/26 z 28 V 1919.

69 AAN, Instytucje Wojskowe 1918–1939, 296/I/32. „Izwiestja” z 10 II 1920 – Czerwona Armia na froncie opałowym – Sekcja II Wydziału 6 Oddziału II Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego nr 1140/II; AAN, Attaches Wojskowi RP 1918–1939, A/II/89. Wiadomości z Rosji – czerwiec 1921.

70 AAN, Attaches Wojskowi RP 1918–1939, A/II/89. Wiadomości z Rosji – czerwiec 1921.

71 РГВА (ЦХИДК), Sztab Generalny WP. Oddział II, 308.8.583. Raport informacyjny Sekcji Spraw Wschodnich Oddziału II Sztabu Generalnego Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego 67

STAN KOLEJNICTWA ROSYJSKIEGO I SOWIECKIEGO

93

bardzo niska skuteczność, jak i rzeczywista przydatność były kolejnym czynnikiem sukcesywnego ograniczania możliwości przewozowych sowieckiego kolejnictwa oraz przyczyną licznych uszkodzeń układów przeniesienia mocy parowozów, a także układów jezdnych pozostałej części taboru kolejowego.

Poza tym stale odczuwano niedobór karbidu, koniecznego do lamp parowozowych oraz niezbędnego dla prawidłowego działania oświetlenia wagonów osobowych, sygnalizacji świetlnej na szlakach komunikacyjnych i potrzebnego do oświetlania stacji kolejowych. Powodowało to, że w wielu przypadkach ruch pociągów w porze nocnej stawał się bardzo niebezpieczny, czy wręcz niemożliwy72.

W wyniku wszystkich tych zjawisk następowało ustawiczne zmniejszanie się przepustowości poszczególnych linii kolejowych. Zgodnie z normami obowiązującymi za czasów carskich, po linii Korosteń–Sarny w ciągu doby mogło przejść 16 par pociągów. Natomiast już w maju 1919 r. przepustowość ta spadła do 6 par. Nie lepiej było też na liniach Kijów–Korosteń, gdzie stosunek ten wynosił 15 i 8 par pociągów, Kijów–Fastów – 29 i 6 par składów kolejowych. Natomiast na linii Fastów–Koziatyn przepustowość teoretyczna wynosiła 26 par pociągów, a rzeczywista zaledwie 6 par, zaś dla linii Koziatyn–Żmerynka 19 i 6 par. Rzeczywiste możliwości przewozowe kolei na Ukrainie były zatem wówczas od 2 do 5 razy mniejsze niż przed 1917 r. Jak to już podkreślano powodowało to, że mogły one wozić wyłącznie ładunki wojskowe i to na dodatek w zakresie daleko nieodpowiadającym rzeczywistym potrzebom walczących tam armii73.

Kolejnym czynnikiem, który w okresie wojny domowej w Rosji niezwykle destrukcyjnie wpływał na wydajność rosyjskiego kolejnictwa była sygnalizowana już wcześniej kwestia kadr. Większość inżynierów i wykwalifikowanych urzędników służących na kolejach Lewobrzeża odeszła bowiem ze służby jeszcze przed zajęciem tego obszaru przez Armię Czerwoną. Powrócili oni do pracy natomiast w okresie sukcesów wojennych wojsk Sił Zbrojnych Południa Rosji, by po ich ostatecznej klęsce na powrót opuścić swoje stanowiska. Pozostały personel do 1919 r. zmienił się niewiele, a miejsce dawnych inżynierów i urzędników zajęli majstrzy lub nawet zwykli robotnicy. Jednak brak dostatecznego przygotowania Nr 6053/II/26 z 28 V 1919.

72 ЦДАВО, Управління Лівобережної Залізниці НКШС УРСР, 4192.19.65. Справка о техническом состоянии линий Левобережной Железной Дороги на 18 II 1919; Ibidem, 4192.1.94. Отчёт по службе тяги и деятельности Киевской Сети МКВ Железной Дороги за время господства большевиков.

73 РГВА (ЦХИДК), Sztab Generalny WP. Oddział II, 308.8.583. Raport informacyjny Sekcji Spraw Wschodnich Oddziału II Sztabu Generalnego Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego Nr 6053/II/26 z 28 V 1919.

94

ALEKSANDER SMOLIŃSKI

fachowego i doświadczenia zawodowego powodował, że często podejmowali oni działania niemożliwe do wykonania lub nawet błędne i szkodliwe dla jakości funkcjonowania kolejnictwa na tym obszarze. Jedynie niewielka część nowej kadry technicznej zdołała stanąć na wysokości zadania74.

Już w 1918 r. podobnie działo się na pozostałych, opanowanych przez Sowietów, rosyjskich drogach żelaznych, gdzie: [...] usunięto od kierownictwa fachowe siły inżynierskie, a na ich miejsce ustanowiono wybieralne komitety ze ślusarzy, stolarzy, palaczy, maszynistów itp. Zło było podwójne: kolejom zabrakło rozumnego i fachowego kierownictwa oraz koszta zwiększyły się wielokrotnie. Taka na przykład droga riazańsko-uralska przy nowej gospodarce dawała około miliona rubli deficytu miesięcznie! W tych warunkach i przy olbrzymim rozpolitykowaniu się robotników koleje żelazne popadły w zupełne zaniedbanie. Nigdy one w Rosji nie stały na wysokości zadania. W czasie wojny okazał się cały ich niedostatek i głód w tym najbogatszym kraju tylko przez słabą sieć kolejową da się objaśnić. Przecież ze wszystkich stron nadsyłano sprawozdania o kolosalnych zapasach zboża. [...]

Przewieźć tego nie można z braku dróg żelaznych. Inżynierowie budujący kolej błagają o rychlejsze przysyłanie potrzebnych materiałów. Rząd bolszewicki jednak umiał tylko zdobyć się na projekt wysłania kilkudziesięciu tysięcy rodzin z Piotrogrodu!75

Ogólny rewolucyjny bałagan spowodował ogromny spadek dyscypliny pracowniczej i wydajności pracy. Ich poprawie nie sprzyjały stanowczo zbyt niskie wynagrodzenie oraz nieregularność w wypłacaniu pensji wszystkim zatrudnionym na kolei, a także trudności aprowizacyjne, itd.76 Przykładem patologii z tym związanej, zarówno na Lewobrzeżu, jak i w całej ówczesnej sowieckiej Rosji, był powszechny niemal proceder panujący wśród konduktorów, polegający na przywłaszczaniu przez nich należności za bilety na przejazd pociągami pasażerskimi. W tępieniu tego zjawiska nie pomagały nawet zwolnienia z pracy oraz groźby surowych kar. Poza tym kolej często traktowana była jako źródło stosunkowo pewnego i jednocześnie łatwego dochodu. Dochodziło bowiem nawet do takich wypadków, że podczas różnorodnych i licznych rewizji dokonywanych

ЦДАВО, Управління Лівобережної Залізниці НКШС УРСР, 4192.19.65. Справка о техническом состоянии линий Левобережной Железной Дороги на 18 II 1919; Ibidem, 4192.1.94. Отчёт по службе тяги и деятельности Киевской Сети МКВ Железной Дороги за время господства большевиков.

75 J. Pa r a n d ow s k i, op. cit., s. 83–84.

76 ЦДАВО, Управління Лівобережної Залізниці НКШС УРСР, 4192.19.65. Справка о техническом состоянии линий Левобережной Железной Дороги на 18 II 1919; Ibidem, 4192.1.94. Отчёт по службе тяги и деятельности Киевской Сети МКВ Железной Дороги за время господства большевиков.

74

STAN KOLEJNICTWA ROSYJSKIEGO I SOWIECKIEGO

95

przez funkcjonariuszy CzK77, dopuszczali się oni przywłaszczania pieniędzy zabieranych z kolejowych kas biletowych78.

Często też nawet instytucje sowieckie sabotowały, bądź wręcz utrudniały wysiłki podejmowane w celu poprawy fatalnej sytuacji sowieckiego kolejnictwa przez władze kolejowe szczebla centralnego oraz lokalnego79.

W efekcie wszystkich opisanych powyżej problemów organizacyjnych, materiałowych oraz niedoboru odpowiedniego personelu fachowego, przez cały okres wojny domowej w Rosji oraz podczas wojny z Polską, jakość pracy sowieckich kolei była wręcz fatalna.

Zupełny rozstrój i upadek kolejnictwa na obszarze byłej Rosji widoczny był już na początku 1918 r. Albowiem: Ogłoszono, że wszyscy obywatele są równi i zniesiono wagony osobowe. Podróż przez Rosję sowiecką stała się nad wyraz uciążliwa. Trzeba było być przygotowanym na najgorsze, jechało się bowiem tiepłuszką, wagonem towarowym, w którym tylko dwa pięterka desek dawały miejsce do spania80. Najlepiej w takich razach wybierać się w podróż w towarzystwie, utworzyć grupę znajomych osób, które biorą dla siebie cały wagon. Trzeba się zaopatrzyć w jakiś łańcuch i rygle, aby tiepłuszkę na noc zamykać i móc bronić się przed wtargnięciem nieproszonych gości. Jeśli podróżuje się zimą, należy mieć ze sobą siekierę, aby po drodze zaopatrzyć się w drzewo na opalanie pieca, który także sami podróżni ustawiają. Trzeba mieć czajnik, w którym przynosi się wrzącą wodę ze stacji i inne naczynia kuchenne, bo podróż trwa nieraz całe tygodnie, a na stacjach nie ma bufetów. Niezbędne są świece lub latarnie, albowiem o jakimkolwiek oświetleniu w tych wagonach mowy nie ma, poduszki, kołdry, materace, dużo, bardzo dużo proszku na owady i gdzieś tam ukryty dobry rewolwer. Trudno upominać, aby się nie brało za dużo bagażu, skoro ma się go tyle, a przecież musi on być możliwie lekki, bo nosić go trzeba samemu. Ludzie podróżują tylko w ostateczności, a przede wszystkim tacy, którzy mają tęgie pięści81.

Ponadto już na początku 1919 r. zauważono, że poza wskazanymi powyżej zjawiskami, do największych niedociągnięć w funkcjonowaniu kolei na Lewobrzeżu należało częste przekraczanie granic poszczególnych dróg żelaznych przez Właściwie powinno być WCzK od: Всероссийская Чрезвычайная Комиссия по Борьбе с Контрреволюцей, Спекуляцей м Преступленями по Должности (do sierpnia 1918 tylko – по Борьбе с Коитрреволюцей и Саботажем).

78 ЦДАВО, Управління Лівобережної Залізниці НКШС УРСР, 4192.1.95.Телеграммы – bez datacji, najprawdopodobniej jednak z 1919.

79 Zob. chociażby: ЦДАВО, Управління Лівобережної Залізниці НКШС УРСР, 4192.19.65. Справка о техническом состоянии линий Левобережной Железной Дороги на 18 II 1919.

80 Tiepłuszką (теплушка) nazywano kryty wagon towarowy przystosowany do transportów wojskowych, w tym ludzi i koni, nawet w porze zimowej. W okresie wojny domowej oraz bezpośrednio po jej zakończeniu tiepłuszki obsługiwały również cywilny ruch pasażerski.

81 J. Pa r a n d ow s k i, op. cit., s. 137–138. Zob. także: M. D u n i n - Koz ick a, op. cit., s. 245–247.

77

96

ALEKSANDER SMOLIŃSKI

obsługi pociągów, głównie towarowych, co utrudniało prawidłowe funkcjonowanie administracji kolejowej. Poza tym bardzo źle na płynność ruchu wpływał brak rozpoznania stanu technicznego szlaków kolejowych i niewytyczenie koniecznych objazdów.

Jako skrajnie zła oceniona została też praca poszczególnych służb kolejowych.

Z reguły w ich składzie brakowało odpowiednio przygotowanych funkcjonariuszy, umiejących prawidłowo zorganizować pracę i skutecznie wykorzystać posiadane środki techniczne. Niedostateczny był również nadzór nad odbudową zniszczonych szlaków i mostów kolejowych, brakowało materiałów budowlanych oraz dostatecznej ilości siły roboczej, źle zarządzano posiadaną przez kolej bazą magazynową, przy czym nie było dostatecznie pewnych informacji o stanie zasobów i miejscu ich przechowywania. Jednocześnie bardzo nieterminowo i z dużymi opóźnieniami przekazywane były depesze telegraficzne, nawet te najważniejsze82.

Także latem 1919 r., a więc w momencie największego nasilenia walk z wojskami Sił Zbrojnych Południa Rosji, koleje sowieckie funkcjonowały fatalnie. Według ustaleń kierowanej przez bolszewików narady „aktywu transportowców” z sierpnia 1919 r. transport na ukraińskich szlakach kolejowych odbywał się bez wszelkiego ładu i przemyślanej organizacji, uniemożliwiając planową ewakuację przed nacierającymi „białymi”. Poza tym nadal liczne były kradzieże frachtów, nad którymi nikt nie mógł wówczas zapanować. W kompletnej ruinie były też parowozy oraz park wagonowy, a także cała towarzysząca kolei infrastruktura techniczna.

Jednocześnie stwierdzono wtenczas, że kolejarze nie wykazywali się konieczną w takich warunkach „postawą rewolucyjną”, ponosząc jednocześnie całą winę za taki stan rzeczy, gdyż zły stan kolei, to co najmniej w 75% skutek złej ich pracy. Tym samym uznano, że znacznie mniejsza jest odpowiedzialność kadr kierowniczych. Aby więc zwiększyć zaangażowanie kolejarzy w pracy, należało zabezpieczyć choćby w 50% należne im przydziały żywności83. Wówczas, zdaniem uczestników tej narady, nie musieli by jej szukać, gdzie indziej oraz okradać wagonów i składów kolejowych. Jednocześnie należało też wzmocnić nadzór nad nimi i kontrolę „jaczejek”84 komunistycznych, a także znacznie ЦДАГОУ, Центральный Комитет Коммунистической Партии Украины. Отдел Информационно-Инструкторский, 1.20.162. Тезисы – dokument niedatowany, najprawdopodobniej z początku 1919.

83 Był to tak zwany «паёк», który w okresie wojny domowej i gospodarki określanej jako „komunizm wojenny”, wobec sygnalizowanego już wcześniej rzeczywistego braku wymienialności wprowadzonych przez Sowiety do obiegu środków płatniczych, stanowił zasadniczą część wynagrodzenia większości pracowników najemnych zatrudnionych w zmilitaryzowanych przedsiębiorstwach ówczesnej sowieckiej Rosji.

84 „Jaczejka” – najniższe ogniwo partii komunistycznej, jakie miało bezpośrednią styczność z robotniczymi i „krasnoarmiejskimi” masami.

82

STAN KOLEJNICTWA ROSYJSKIEGO I SOWIECKIEGO

97

wzmóc komunistyczną propagandę i doprowadzić do przywrócenia etosu pracy robotnika i urzędnika kolejowego. Oprócz tego należało również skończyć z wielością ośrodków dysponujących i kierujących koleją, a poprzestać wyłącznie na fachowych organach technicznych.

Ponadto stwierdzono konieczność zwolnienia taboru kolejowego, który w co najmniej 50% zajęty był przez „uciekające w panice oraz bez ładu i składu przed «białymi» wojskowe transporty”85. Fakty te oraz towarzyszący im ogólny upadek morale Armii Czerwonej i terenowych organów władzy sowieckiej, budziły bardzo poważne zaniepokojenie, nawet najwyższych partyjnych oraz cywilnych i wojskowych władz sowieckich z Leninem i Trockim na czele86. Od tego momentu transporty kolejowe miały być prowadzone wyłącznie przez kolejarzy zatrudnionych na ukraińskich kolejach. Bezwzględnie i możliwie najszybciej należało też rozładować zakorkowany różnymi eszelonami, głównie wojskowymi, węzeł kijowski oraz zapewnić prawidłowy załadunek i rozładunek wagonów towarowych. Znacznemu zwiększeniu musiała ulec także liczba remontowanego taboru.

Aby uniknąć dalszego pogarszania się sytuacji na kolei trzeba było uniemożliwić wojsku mieszanie się w kierowanie transportem, co do tej pory było nagminne i przynosiło opłakane skutki.

Oprócz tego, wzmocnieniu miała ulec ochrona szlaków i mostów kolejowych oraz urządzeń kolejowych przed dywersją i sabotażem87.

W 1921 r., pomimo zwycięstwa bolszewików w wojnie domowej w Rosji i zakończenia wojny z Rzeczpospolitą Polską, stan sowieckiego kolejnictwa nadal był bardzo zły. Według jednego z pamiętnikarzy: Koleje [...] mogą służyć jako klasyczny przykład [...] następstw czteroletniej gospodarki sowieckiej.

A więc przede wszystkim obok anarchicznego nieuzgodnienia urzędów, niebywały rozstrój techniczny całego aparatu i materiału komunikacyjnego. O upadku transportu ЦДАГОУ, Центральный Комитет Коммунистической Партии Украины, 1.20.127. Протокол Заседания Междуведомственного Транспортного Актива от 14 VIII 1919. Podobnie działo się też wtenczas na sowieckich kolejach całego obszaru południowej Rosji.

86 Zob. chociażby: Włodzimierz Lenin. Dzieła wszystkie. Przekład z piątego wydania rosyjskiego w pięćdziesięciu pięciu tomach przygotowanego przez Instytut Marksizmu-Leninizmu przy KC KPZR. Tom 39. Czerwiec – grudzień 1919, Warszawa 1988, s. 166 – Projekty uchwał Biura Politycznego Komitetu Centralnego z końca sierpnia 1919 o środkach walki z Mamontowem; Ibidem, Tom 51. Dokumenty lipiec 1919 – listopad 1920, Warszawa 1989, s. 35 – Polecenie Lenina dla sekretarza i notatka do E.M. Sklanskiego – koniec sierpnia 1919; Директивы командования фронтов Красной Армии (1917–1922 гг.). Сборник документов в 4-х томах. Том II. Март 1919 – апрель 1920. Коллегиальная работа, Москва 1972, s. 324–325 – dok. Nr 287 – Проекты решений Политбюро ЦК о мерах борьбы с Мамонтовым – koniec sierpnia 1919.

87 ЦДАГОУ, Центральный Комитет Коммунистической Партии Украины, 1.20.127. Протокол Заседания Междуведомственного Транспортного Актива от 14 VIII 1919.

85

98

ALEKSANDER SMOLIŃSKI

i o usiłowaniach nad jego podniesieniem mówi się i pisze w Rosji aż do przesytu. Słusznie wymyślono anegdotkę o człowieku, co stanął na rynku i spoglądał w górę, a zapytany, czego tak wypatruje, oświadczył, że transportu, ale ten transport widocznie „podniesiono” tak wysoko, że gołym okiem go nie widać. Lokomotywy wskutek ciągłego opalania drzewem i nadmiernego używania z braku nowych są tak zepsute, wagony tak rozklekotane, zapasy opału chronicznie tak małe, tor w tak złym stanie, że koleje utrzymują się w ruchu chyba tylko siłą bezwładu, która jest kierującym czynnikiem całego życia rosyjskiego. W tym samym czasie, w którym wiele się szumnie pisało o przeprowadzeniu drugiej, północnej linii kolei syberyjskiej od Kamczatki przez Jakuck i Tobolsk do północnego Uralu, na głównej, dawno istniejącej linii syberyjskiej rozbierano tory zapasowe na stacjach [...] by sztukować popsuty tor na przestrzeni, czy też wywozić szyny do Rosji europejskiej.

I jeszcze jeden objaw w życiu kolejowym szczególnie może jaskrawo występuje – mianowicie stare rosyjskie łapownictwo88, które w republice socjalistycznej nie tylko nie wygasło, ale przyjęło potworniejsze niż kiedykolwiek rozmiary. [...] W Rosji sowieckiej, jak wszystko, co dawniej było zorganizowane, tak i to uległo dezorganizacji; zaczęło się łapownictwo dzikie, a stosunki walutowe jeszcze dodatkowo utrudniają ustalenie jakiejś taryfy. Jeden jest tylko niezawodny środek w tym chaosie – alkohol, który dodatkowo magicznie działa i na Rosjanina inteligenta i analfabetę [...]. Co do kolei, o rozwielmożnionym na nich gigantycznym łapownictwie wiem głównie od repatriantów, którzy w każdym swym pociągu składać się musieli na milionowy fundusz i organizować «komitet gospodarczy», głównie z kolejarzy – Polaków jako fachowców złożony, by pociąg «popychać» i dowlec się jakoś do Moskwy i do granicy89.

Wszystkie opisane powyżej patologie i nieprawidłowości źle wpływały również na poziom bezpieczeństwa ruchu kolejowego, czego najpełniejszym wyrazem był znaczny wzrost wypadkowości. Podkreślić tutaj należy, iż na całym obszarze dawnego imperium Romanowych działo się tak niemal natychmiast po przejęciu władzy przez zdominowane przez bolszewików organy władzy sowieckiej, bądź też przez różnorodne ośrodki władzy określane jako „białe” lub też „zielone”. Żaden z nich bowiem nie był w stanie zapanować nad stale narastającym poziomem zaanarchizowania życia społecznego i ekonomicznego dawnej Rosji.

Według wspomnień jednego z pamiętnikarzy: Zaopatrzony we wszystkie możliwe przepustki i zaświadczenia, polskie, niemieckie, rosyjskie, ukraińskie [...] 18 grudnia 1918 roku, opłakany, wyściskany i namaszczony krzyżami dwojga wyznań, wlazłem do ciemnego pociągu widma, idącego na Hołoby.

Co miało być za tymi Hołobami, nikt na razie nie wiedział.

Opinia ta nie była pozbawiona podstaw, gdyż łapownictwo i korupcja były naturalną i praktycznie zalegalizowaną cechą rosyjskiego systemu administracyjnego.

89 R. D y b o s k i, Siedem lat w Rosji i na Syberii (1915–1921). Przygody i wrażenia, opracował T. Bohun, Warszawa 2007, s. 207–208.

88

STAN KOLEJNICTWA ROSYJSKIEGO I SOWIECKIEGO

99

Nie zdążyłem nawet wybrać sobie miejsca wśród ciemności, gdy z okien pozbawionych szyb, wionęło ostrym chłodem ruchu. Wskutek nieznanych przyczyn natury wojennej pociąg odszedł godzinę wcześniej. Miałem szczęście, gdyż był to ostatni pociąg pasażerski idący na zachód.

Przypadkowość i niepewność losu czuć było na każdym kilometrze naszej podróży. [...] Jechaliśmy niespokojnie. Pociąg zatrzymywał się na całe godziny w polu, to mijał duże stacje całym rozpędem. Cały kraj stał w ogniu. Mijaliśmy „fronty” rozmaitych bat’kiw, którymi w owym czasie zakwitła Ukraina. [...] Wjeżdżaliśmy w zony regularnych ukraińskich formacji, przemieszane z bandami uzbrojonego chłopstwa, które za pomocą karabinów i armat rewindykowało swoje prawa do cudzej ziemi, pogwałcone przez hetmańskich starostów. [...]

Zdarzyło się raz w jasny zimowy dzień, że nasz pociąg na pełnym, chociaż niekurierskim biegu, zaczął tak ostro hamować ze zgrzytem rozpalających się hamulców, że nasze walizki i koszyki posypały się na głowy i nikt nic nie rozumiał, tym bardziej, że po kilku rozpaczliwych drgawkach pociąg, już ku zupełnemu przerażeniu pasażerów, gwałtownie targnął i potoczył się wstecz, z każdą chwilą nabierając coraz większej szybkości. Później się okazało, że przytomności maszynisty zawdzięczamy całość naszych kości albo – jak komu sądzone – i życia. Nasz maszynista mianowicie ujrzał z oddali pędzącą na nas samotną lokomotywę. Nie stracił się i nie zmarnował ani jednej sekundy: zahamował na granicy katastrofy, rozpędził pociąg wstecz do szybkości śmiertelnej lokomotywy, przyjął ją z lekkim zderzeniem, jak prawdziwy artysta w swoim fachu wszedł na dziką maszynę, przełożył lewary i we dwie lokomotywy wjechał na najbliższą stację.

Dziki parowóz został wypuszczony na nasz pociąg przez jakiś oddział powstańczy, któremu ze strachu lub na podstawie fałszywego alarmu wydało się, że na stację leci karny pancerny pociąg dla wyrównania rachunku za wczorajsze wycięcie w pień małego miejscowego garnizonu niemieckiego w chwili przeprowadzanej ewakuacji90.

Innym przykładem zjawisk tego typu może być chociażby sytuacja z 28 września 1919 r., kiedy to na jednej ze stacji wojskowy pociąg remontowy nie uwzględniając znaków sygnalizacji kolejowej najechał na parowóz manewrowy i rozbił 2 wagony towarowe oraz uszkodził wagon platformę, przy czym rannych zostało 3 „krasnoarmiejców”. Do podobnego wydarzenia doszło także 5 listopada tego roku na linii Kijów–Połtawa, w wyniku czego rozbite zostały dwa wagony towarowe i jedna platforma. Tym razem obyło się bez strat w ludziach.

Często też powodem wypadków i katastrof kolejowych był ruch parowozów lub pociągów, wywołany bezwzględnymi żądaniami dowództw Armii Czerwonej różnych szczebli, które nie były wcześniej uzgadniane z urzędnikami kolejowymi bezpośrednio odpowiedzialnymi za ruch kolejowy i jego bezpieczeństwo91.

K. Wę d z i a g ol s k i, Pamiętniki. Wojna i rewolucja, kontrrewolucja, bolszewicki przewrót, warszawski epilog, Warszawa 2007, s. 353–354.

91 ЦДАВО, Управління Лівобережної Залізниці НКШС УРСР, 4192.1.392. Телеграмма от 2 IX 1919; Ibidem, Телеграмма от 10 XI 1919.

90

100

ALEKSANDER SMOLIŃSKI

W efekcie tego, praktycznie przez cały czas trwania wojny domowej w Rosji oraz wojny z Rzeczpospolitą Polską, koleje sowieckie były niewydolne i niezdolne do zaspokojenia w odpowiednim zakresie nawet najniezbędniejszych potrzeb związanych z wymaganiami gospodarki cywilnej, w tym również z przewozami pasażerskimi. Nie były też w stanie zrealizować wszystkich transportów o charakterze wojskowym, a wynikających z konfliktów, w których uczestniczyły sowieckie siły zbrojne. Poza tym brak odpowiednich kadr i idący za tym niedowład organizacyjny powodowały, że praktycznie na wszystkich drogach żelaznych ówczesnej sowieckiej Rosji, głównie zaś Ukrainy, południowej Rosji i Północnego Kaukazu władze sowieckie nie były w stanie w odpowiedni sposób spożytkować nawet tych możliwości, które istniały tam chociażby teoretycznie92.

W takich też warunkach zmuszone były formować się i walczyć wszystkie strony uczestniczące w rosyjskiej wojnie domowej.

Jeszcze raz warto także podkreślić, iż na obszarze szeroko rozumianej Ukrainy, centralnej i południowej Rosji oraz Północnego Kaukazu, pomimo wysiłków podejmowanych przez władze bolszewickie, niewiele lepiej, jeśli nawet nie gorzej, sytuacja kolejnictwa wyglądała także w 1920 r., a więc w momencie gdy nastąpiła gwałtowna eskalacja wojny polsko-sowieckiej93.

PRZEGLĄD WSCHODNI

РГВА, Управление 1 Конной Армии. Управление Начальника Инжинеров. 245.5.97. Приказ № 3 1 Конной Армии от 27 IX 1920; РГВА (ЦХИДК), Sztab Generalny WP. Oddział II, 308.8.583. Raport informacyjny Sekcji Spraw Wschodnich Oddziału II Sztabu Generalnego Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego Nr 6053/II/26 z 28 V 1919; ЦДАВО, Управління Лівобережної Залізниці НКШС УССР, 4192.1.59. Доклад начальника Київського Відділу Залізничної Охорони Лівобережного Району № 73 от 10 I 1919; Ibidem, 4192.1.65. Справка о техническом состоянии линий Левобережной Железной Дороги на 18 II 1919; Ibidem, 4192.1.94. Доклад № 1394 Комиссара Управления Левобережной Железной Дороги от 5 VII 1919; ЦДАГОУ, Центральный Комитет Коммунистической Партии Украины. Отдел Информационно-Инструкторский, 1.20.295. Постановление Совета Народных Комиссаров УССР и Революционного Военного Совета Южного Фронта от ? октября 1920; Из истории гражданской войны в СССР. Сборник документов и материалов в трёх томах 1918–1922. Том третий. Февраль 1920 – октябрь 1922..., s. 7–10 – dok. Nr 2 – Циркулярное письмо ЦК РКП (б) от 20 XII 1919 всем партийным организайиям о мероприятиях по борьбе с топливным кризисом; Organizacja sił zbrojnych SSSR w czasie pokoju..., s. 219–227; L. Tr o ck i, Moje życie. Próba autobiografii, Warszawa 1930, s. 519–520; K. Wą t o r e k, op. cit., s. 81–82.

93 РГВА, Управление 1 Конной Армии. Управление Начальника Инженеров, 245.5.97. Приказ № 3 по 1 Конной Армии от 27 IX 1920; РГВА (ЦХИДК), Sztab Generalny WP. Oddział II, 308.8.583. Raport informacyjny Sekcji Spraw Wschodnich Oddziału II Sztabu Generalnego Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego Nr 6053/II/26 z 28 V 1919; Organizacja sił zbrojnych SSSR w czasie pokoju..., s. 219–227; L. Tr o ck i, op. cit., s. 519–520; K. Wą t o r e k, op. cit., s. 81–82.

92

Przegląd Wschodni, t. XI, z. 1 (41), s. 101–121, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2010

ALEKSANDRA OŚKO Warszawa

KOŁO HISTORYKÓW – SŁUCHACZY UNIWERSYTETU STEFANA BATOREGO W WILNIE W LATACH 1923–1939 Organizacja i działalność

Ż

Powstanie i ustrój Koła Historyków

YCIE STUDENCKIE na Uniwersytecie Stefana Batorego (dalej USB) – jedynej wyższej uczelni w Wilnie w latach 1919–1939, charakteryzowało się bogactwem działających tam stowarzyszeń akademickich. Ta licząca początkowo niewiele ponad 500 studentów społeczność, pod koniec lat 30. wynosząca już 3110 członków, zorganizowała około 120 różnych kół, klubów i korporacji1. Jako pierwsze powstały organizacje samopomocowe2. Liczną grupę tworzyły związki ideowowychowawcze, do których, obok stowarzyszeń katolickich3, należały korporacje4 i stowarzyszenia polityczno-ideowe5. W związku z wysoką liczbą studentów spoza województwa wileńskiego (ok. 50%)6 na USB powstawało wiele kół terytorialnych (12)7 oraz narodowościowych8.

Oddzielny typ tworzyły koła naukowe (co najmniej 27), zrzeszające osoby zainteresowane pogłębianiem wiedzy z danej dziedziny. Mimo, że najważniejszym celem tych stowarzyszeń była praca naukowa, rozwijały także działalność na innych polach, np. samopomocowym. Niektóre z kół prowadziły przy okazji prac statutowych bujne życie towarzyskie, W. Sz e ł kow s k i, Klub Włóczęgów Wileńskich, Wilno 1999, s. 29.

Bratnia Pomoc Akademicka powstała już w 1919 r. jako wsparcie dla studentów powracających z frontu.

3 Na przykład „Odrodzenie”, „Juventus Christiana” i liczne koła misyjne.

4 W Wilnie istniało 11 korporacji, w tym przybyła z Dorpatu „Polonia”.

5 Akademickie organizacje polityczno-ideowe reprezentowały wszystkie nurty polityczne Polski międzywojennej, od lewicy (Związek Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej), przez demokratów (Związek Polskiej Demokratycznej Młodzieży) i zwolenników rządów sanacji (Związek Myśl Mocarstwowa) aż do narodowców (Młodzież Wszechpolska).

6 M. Ko s m a n, Uniwersytet Wileński, Lublin 1981, s. 62.

7 np. Koło Łomżan, Koło Grodnian, Koło Polesian, Koło Radomiaków, Koło Zagłębian.

8 Do największych należały Koło Rosjan, Koło Litwinów i Koło Białorusinów.

1 2

102

ALEKSANDRA OŚKO

które przyciągająło kolejnych członków. Pierwszymi kołami naukowymi na uniwersytecie były: Koło Matematyczno-Przyrodnicze (1919 r.), Koło Humanistyczne i Filozoficzne (1920 r.), Koło Matematyczno-Fizyczne oraz Koło Przyrodników i Farmaceutów (1921 r.). Najliczniejszym było Koło Medyków (do 360 osób), a najaktywniejszym Koło Polonistów (kilkanaście sekcji)9.

Działalność wszystkich organizacji studenckich tworzyła bardzo żywy obraz ówczesnego, liczącego niespełna 200 tys., miasta. Akademicy zajmowali w nim wyjątkowe miejsce. Atmosfera odzyskanego po 123 latach Wilna była przepełniona duchem patriotyzmu i kultu dla symboli narodowych, których najwięcej znajdowało się w murach Uniwersytetu Stefana Batorego, wskrzeszonego po 87 latach w 1919 r. dekretem Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego10. Uniwersytet stał się dumą i obiektem szczególnej troski mieszkańców miasta, upatrujący w studentach kontynuatorów tradycji Lelewela, Mickiewicza i Zana. Do Wilna, najdalej na wschód położonego ośrodka akademickiego, zjeżdżała kadra z całej Polski, aby włączyć się do prac organizacyjnych na uniwersytecie. Wojna z bolszewikami w 1920 r. oraz polsko-litewskie spory w sprawie przynależności miasta znacznie opóźniły proces formowania się poszczególnych wydziałów i katedr11.

Ostatecznie udało się utworzyć 6 wydziałów12.

Na Wydziale Humanistycznym ukonstytuowały się 4 katedry historyczne: Historii Polski prowadzona przez Stanisława Kościałkowskiego13, Historii Europy Wschodniej kierowana przez Feliksa Konecznego, Historii Nowożytnej, której przewodził Witold Nowodworski oraz Historii Powszechnej i Nauk Pomocniczych Historii pod kierunkiem Kazimierza Chodynickiego14. Pierwszy rok sprawnego i stabilnego funkcjonowania Wydziału, potocznie nazywanego Seminarium Historycznym, przypadł na lata 1922/23. Szczególnym uznaniem i sympatią studentów cieszył się prof. Stanisław Kościałkowski, nazywany ,,duszą” środowiska historycznego15, który „zawsze coś organizował, urządzał, Patrz: sprawozdania z działalności kół naukowych w czasopiśmie „Alma Mater Vilnensis” z lat 1922–1935.

10 A. Wr z o s e k, Wskrzeszenie Uniwersytetu Wileńskiego, [w:] Księga Pamiątkowa ku uczczeniu CCCL rocznicy założenia i X-lecia wskrzeszenia Uniwersytetu Wileńskiego, Wilno 1929.

11 W. Górczyński, Historycy wileńscy w okresie II Rzeczpospolitej, „Wiadomości Historyczne” 2003, nr 4, s. 109.

12 M. Ko s m a n, op. cit., s. 56.

13 Stanisław KOŚCIAŁKOWSKI (1881–1960) – ukończył historię na UJ, z Wilnem związany od 1906, kiedy został nauczycielem w szkole realnej i w gimnazjum, a w 1915 dyrektorem. W 1918 brał udział w pracach Tajnego Komitetu Organizacyjnego Uniwersytetu Wileńskiego, a w 1921 został powołany na stanowisko zastępcy profesora USB i objął Katedrę Historii Polski.

14 W. G ó r c z y ń s k i, op. cit., s. 109.

15 L. Ży t kow ic z, Moje wspomnienia o profesorach historii Uniwersytetu Stefana Batorego, [w:] Z dziejów Almae Materis Vilnensis, red. L. Piechnik, K. Puchowski, Kraków 1996, s. 63.

9

KOŁO HISTORYKÓW – SŁUCHACZY USB

103

działał”16. Wykładał on Przegląd dziejów polskich od czasów najdawniejszych do 1815 r., prowadził seminarium magisterskie, bardzo liczne mimo wysokich wymagań oraz proseminarium dla I roku, w ramach którego uczył podstaw pracy badawczej i praktycznych umiejętności. Jak pisze jeden z jego byłych studentów: ,,Nic nie mogło oddać atmosfery tych zebrań, na które czekało się z niecierpliwością”17. Nie dziwi zatem, że to ze strony studentów profesora i jego samego wyszedł pomysł założenia Koła Historycznego (dalej KH). Dnia 28 lutego 1923 r. studenci zwrócili się do Senatu USB z prośbą „o zatwierdzenie załączonego statutu Koła Historycznego Słuchaczy U.S.B. ”18. Rektor zatwierdził statut i zgodnie z prośbą studentów przydzielił prof. Kościałkowskiemu funkcję kuratora koła.

Podstawę prawną działalności stowarzyszenia akademickiego, jakim było Koło Naukowe Historyków USB tworzyła ustawa o szkolnictwie wyższym z 13 lipca 1920 r.19. Mimo, iż krytykowana od samego początku, tworzyła ramy dla dość szerokiej autonomii akademickiej, która utrzymywała się przez całe lata dwudzieste XX w. Studentom przyznawała prawo do zakładania własnych stowarzyszeń akademickich, pod warunkiem, że nie będą miały celów politycznych.

W 7 artykułach i 23 punktach pierwszego statutu KH nakreślono kolejno: cele, zasady działania koła, prawa i obowiązki członków, Zarządu i Walnego Zgromadzenia oraz podstawy materialne koła 20. Kolejne dwie wersje statutu z lat 1926, 1929 były wynikiem rozwijającej się działalności koła, wytyczaniem nowych kierunków i form pracy21. Znaczne ograniczenie wolności na uczelniach wyższych przyniosła nowa ustawa z 1933 r.22, będąca uwieńczeniem prób obozu sanacyjnego podporządkowania swojej polityce środowiska akademickiego, głównie studentów. Władze z coraz większym niepokojem przyglądały się zdominowanym przez młodzież narodową organizacjom studenckim, coraz agresywniejszym wystąpieniom studentów na tle antyżydowskim, paraliżującym prace na uniwersytecie23. Wszystkie te obostrzenia

A. Ko c h a ń c z y k, Świetni nauczyciele USB we wspomnieniach świetnych uczniów, [w:] Ostatni obywatele Wielkiego Księstwa Litewskiego, red. T. Bujnicki, K. Stępnik, Lublin 2005, s. 220.

17 L. Ży t kow ic z, op. cit., s. 64.

18 Letuvos Centrinis Velstybės Archyvas (dalej skrót: LCVA), f. 175, a. 1, a. 559, Stowarzyszenia Akademickie Naukowe, s. 439.

19 Ustawa z dnia 13 lipca o szkołach akademickich, [w:] Dz.U. RP, 1920, nr 72, poz. 494.

20 LCVA, f. 175, a. 1, a. 559, s. 440–445.

21 LCVA, f. 175, a. 1, a. 559, s. 430–430 i 405–409.

22 Ustawa o szkolnictwie wyższym z d. 15 marca 1933r., [w:] Dz.U. RP, 1933, nr 30 poz. 259.

23 A. P i lc h, Rzeczpospolita Akademicka, Kraków 1997, s. 305.

16

104

ALEKSANDRA OŚKO

uwzględniła czwarta wersja statutu koła 24. Nowelizacja z 1937 r. przyniosła złagodzenie tych wymogów25, przywracając częściową autonomię uczelni wyższych. Studenci uzyskali możliwość zakładania organizacji międzyuczelnianych i organizowania zjazdów naukowych za każdorazowym zezwoleniem ministra i władz tych szkół. Inny paragraf wprowadzał możliwość uzależnienia przynależności do koła od takich czynników, jak narodowość czy wyznanie.

Tej kwestii dotyczyła właśnie jedna ze zmian, jakie przyniósł piąty statut koła zatwierdzony w styczniu 1938 r.

Pięć wersji statutu pokazuje wyraźnie zmiany, jakie zachodziły w życiu akademickim w dwudziestoleciu międzywojennym. Charakteryzująca się początkowo względnym zaufaniem polityka władz wobec środowiska akademickiego z biegiem lat stała się coraz bardziej restrykcyjna i obwarowana nakazami i zakazami.

Członkowie koła dzielili się na 3 kategorie. Pierwszą, a zarazem najliczniejszą grupę stanowili członkowie zwyczajni, wśród których mógł się znaleźć każdy student USB zaproszony przez innego członka KH. Jedyne ograniczenie, jakie pojawiło się w statucie koła w 1938 r. dotyczyło studentów Żydów, których wykreślenie z listy członków koła było wynikiem coraz częściej pojawiających się na uniwersytecie haseł antysemickich 26. Członkowie zwyczajni cieszyli się pełnią praw wyborczych, jednocześnie spoczywało na nich najwięcej obowiązków względem koła: aktywny udział w zebraniach, regularne odczyty, uiszczanie składek.

Wprowadzenie kategorii członka korespondencyjnego było wyjściem naprzeciw oczekiwaniom członków zwyczajnych, którzy zakończyli studia, a mimo to utrzymywali kontakt z kołem. Nie mieli oni żadnych obowiązków, służyli radą młodszym kolegom, nieraz wspierali ich finansowo27.

Trzecią, najmniejszą grupę tworzyli członkowie honorowi – mianowani przez Walne Zgromadzenie koła na wniosek Zarządu. Podczas 17 lat istnienia koło nadało ten tytuł 3 osobom: kuratorowi prof. Stanisławowi Kościałkowskiemu,

24 Co prawda 4 statut nie zachował się w dokumentach koła, jednak fakt, iż koło istniało po 1933 świadczy o dostosowaniu statutu do nowych wymogów.

25 Ustawa z dnia 2 lipca 1937 r. o zmianie ustawy a dnia 15 marca 1933 r. o szkołach akademickich, [w:] Dz.U. RP, 1937, nr 52 poz. 406.

26 W 1931 w wyniku zajść antyżydowskich na USB zginął student Stanisław Wacławski. Kolejne rocznice jego śmierci były pretekstem do urządzania na USB przez młodzież narodową antyżydowskich manifestacji. W 1936 doprowadziły one do zawieszenia wykładów.

27 S. K r a kow s k i, rec. J. Garniewicz, Studenckie Koło Naukowe Historyków, „Acta Baltico-Slavica” 1994, s. 274.

105

KOŁO HISTORYKÓW – SŁUCHACZY USB

prof. Teofilowi Modelskiemu28 i dr. Henrykowi Łowmiańskiemu „za zasługi względem koła położone”29.

Zachowane źródła pozwalają prześledzić stan liczebny członków koła przez wszystkie lata jego istnienia i zaobserwować zmiany, jakie w nim zachodziły.

Wykres nr 1. Liczba członków Koła Historyków w latach 1923–1938 140 130 120 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

124

118

114

86

82

77

75

75

59

/3 8 37

36 /3 7

19

/3 6

19

/3 5

35

19

/3 4

34

33

19

/3 3

19

/3 2

32

19

0

/3 1

31

19

30

/3

19

/2 9

29

19

7

/2 8

28

19

27

19

26 /2

19

24 /2 5

19

19

25 /2 6

42

36

/2 3 23 /2 4

22

117

83

19

19

133

130

125

Liczba członków Koła Historyków w latach 1922–1938

Liczba członków koła w pierwszych 10 latach istnienia wskazuje na stale wysokie zainteresowanie jego pracami, z jednym tylko wyjątkiem w roku 1929/30.

Trudno jednak określić bliższe przesłanki tego zachwiania. Z kolei spadek liczebny członków w drugiej połowie lat 30. mógł być wywołany likwidacją statusu członka korespondenta30.

Zestawiając te liczby z liczbą wszystkich studentów historii na USB, co wobec tylko ogólnych statystyk jest dosyć trudne31, można szacować, że do koła należało Teofil MODELSKI (1881–1967) – historyk, w l. 1925–1930 wykładał Historię Powszechną Średniowiecza i Nauki Pomocnicze Historii na USB, w okresie 1929–1930 redaktor „Ateneum Wileńskiego”, w 1931 powrócił na Uniwersytet Lwowski.

29 A. D e r u g a, Sprawozdanie z działalności Koła Historyków Słuchaczy USB w Wilnie w l. 1923– –1933, [w:] Księga Pamiątkowa Koła Historyków USB, Wilno 1934, s. 365.

30 Formalnie status członka korespondencyjnego istniał w l. 1929–1933. Decyzję o jego zniesieniu Senat tłumaczył niemożnością dostatecznej kontroli poczynań i, co chyba ważniejsze, przekonań politycznych takich członków, którzy jako osoby z zewnątrz mogły wprowadzać „niepotrzebny zamęt”.

31 Na podstawie wspomnień i źródeł archiwalnych udało się ustalić, że liczba historyków na przełomie lat 20. i 30. oscylowała w granicach 200–220 osób.

28

106

ALEKSANDRA OŚKO

ok. 50% wszystkich historyków. Świadczy to o względnej popularności koła wileńskiego, na co niewątpliwy wpływ miały działania jego władz.

Władzę wykonawczą w kole sprawował pięcioosobowy Zarząd na czele z prezesem, wybierany co roku przez Walne Zgromadzenie32. Posiadane przez Zarząd szerokie uprawnienia czyniły go w pełni odpowiedzialnym za pracę koła. To od zdolności organizacyjnych i ambicji poszczególnych prezesów w dużym stopniu zależał poziom i tempo prac. Walne Zgromadzenie tworzone przez wszystkich członków (zwyczajni – głos stanowiący, korespondencyjni i honorowi – doradczy) stanowiło władzę ustawodawczą koła33. Z kolei organem kontrolującym była Komisja Rewizyjna34, złożona z 3 członków koła niepochodzących z Zarządu wybieranych na Walnym Zgromadzeniu. W razie jakichkolwiek niezgodności komisja mogła złożyć skargę do stałego Sądu Koleżeńskiego35, który powstał w miejsce sądu polubownego powoływanego każdorazowo na okoliczność sporu. Zmiana ta była przejawem dążenia władz uniwersyteckich do uzyskania większej kontroli nad działalnością kół. Rola Kuratora, którego na wniosek rektora przydzielał dla koła senat, w myśl przepisów36 sprowadzała się przede wszystkim do funkcji nadzorczych i kontrolnych.

Wydaje się jednak, że rola prof. Stanisława Kościałkowskiego nie ograniczała się tylko do dwóch ww. aspektów ze względu na jego wyjątkowy charakter i oddanie wykonywanej pracy. Kurator KH przez cały okres jego istnienia, jako wybitna osobowość, zawsze chętna do niesienia pomocy i powszechnie uwielbiana przez studentów37, jest jednym z częściej wspominanych profesorów Wydziału Humanistycznego USB w dwudziestoleciu międzywojennym. Sądząc po tym, że większość studentów mówiła o jego „anielskim usposobieniu”, nie był surowym nadzorcą i kontrolerem, a ewentualne wykroczenia starał się załatwiać bez ingerencji władz wyższych.

Kierunki działania Podstawowym celem koła było budzenie zamiłowania do studiów i samodzielnych badań oraz zapoznanie się drogą samokształcenia ze stanem współczesnej wiedzy historycznej38. Jego działalność miała skupiać się na inicjowaniu odczytów

LCVA, f. 175, a. 1, a. 559, I statut KH, s. 443.

Ibidem, s. 442.

34 Ibidem, s. 444.

35 LCVA, f. 175, a. 1, a. 559, V statut KH, s. 10.

36 Przepisy o nadzorze autonomicznych władz uniwersyteckich nad stowarzyszeniami USB, Wilno 1928.

37 A. G o ł u bie w, Unoszeni historią, Kraków 1971, s. 295.

38 LCVA, f. 175, a. 1, a. 559, s. 441.

32 33

KOŁO HISTORYKÓW – SŁUCHACZY USB

107

i referatów opartych na wynikach najnowszych badań, na samodzielnych studiach oraz prowadzeniu zbiorowych prac naukowych39.

Zebrania ogólne, odbywające się średnio raz na miesiąc, stanowiły główny cel działań koła. To na nich członkowie mieli okazję zaprezentowania swoich prac, wysłuchania opinii na ich temat oraz polemiki z argumentami innych członków koła. Podczas 17 lat istnienia w kole zostało wygłoszonych ok. 160 referatów, z których znana jest treść 130. Na zebraniach ogólnych koła wygłoszono 117 referatów. Reszta to praca poszczególnych sekcji, odczyty w ogniskach kolejowych, na kursach tkactwa i w parafiach. Dwadzieścia wystąpień należało do profesorów, którzy gościli w kole na zebraniu inauguracyjnym, obchodach jubileuszu 10-lecia i zorganizowanych przez koło odczytach publicznych. Byli to głównie profesorowie USB: Kazimierz Chodynicki, Feliks Koneczny, Janusz Iwaszkiewicz40 i Stanisław Kościałkowski. Choć zdarzali się goście spoza Wilna, np. Władysław Konopczyński41 z Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Lista prelegentów nie była ustalona wśród studentów z góry na cały rok. Zgłaszali się oni na bieżąco. O ile w pierwszych latach znalezienie chętnych do przygotowania referatu nie stanowiło problemu, to kolejne lata przyniosły niejednokrotnie zrzucanie tego zadania na barki zarządu. W roku 1932 r. na 9 referatów wygłoszonych w kole składały się wystąpienia zaledwie pięciu osób, aż 3 należały do Aleksego Derugi – samego prezesa koła42.

Tematu wystąpienia, przynajmniej w początkowym okresie, nie narzucano odgórnie, dlatego zakres zagadnień poruszanych podczas spotkań był bardzo szeroki. Sytuacja zmieniła się w kolejnych latach, kiedy w ramach uatrakcyjnienia zebrań i podwyższenia frekwencji zarząd zorganizował cykl krótszych referatów, które miały dać szerszy pogląd na dane zagadnienie. Tak było np. w roku 1929/30, kiedy odbyła się seria krótkich odczytów o średniowieczu, zakończonych urządzeniem symbolicznego widowiska Sąd nad Średniowieczem. Przedstawienie poprzedzała pogadanka jednego z członków koła w radiowym Kwadransie Akademickim na temat charakteru i znaczenia tej epoki oraz reklama w prasie lokalnej. Przyciągnęło ono znaczną widownię, w tym kadrę profesorską i ludzi Ibidem, s. 442.

Janusz IWASZKIEWICZ (1879–1944) – historyk, archiwista, w l. 1922–1924 zastępca prof. na USB, w okresie 1929–1939 był profesorem nadzwyczajnym USB. Wykładał historię powszechną XIX w.

41 Władysław KONOPCZYŃSKI (1880–1952) – historyk, profesor zwyczajny na Uniwersytecie we Lwowie, w latach 1921–1938 kierownik Katedry Historii Polski Nowożytnej i Powszechnej.

Zajmował się przede wszystkim historią polityczną XVIII w.; wydawca wielu źródeł dotyczących XVIII w.; inicjator Polskiego słownika biograficznego.

42 J. G a r n ie w icz, Studenckie Koło Naukowe Historyków-słuchaczy USB w Wilnie, „Acta BalticoSlavica” 1990, t. 19, s. 214–215.

39

40

108

ALEKSANDRA OŚKO

spoza środowiska akademickiego. Widowisko pozwoliło zapoznać się z pracą koła szerszemu gronu osób43.

Na tematykę zebrań miały również wpływ przypadające rocznice. Na jednym ze spotkań w roku 1923/24 wygłoszono 2 referaty poświęcone zmarłemu niedawno prof. Witoldowi Nowodworskiemu44, a w 1929 r. uczczono 300-lecie urodzin Jana III Sobieskiego, przygotowując odczyty na temat jego dokonań. Bardzo uroczysty charakter, zdecydowanie przekraczający ramy zebrania naukowego, miało spotkanie z okazji sprowadzenia do Wilna zwłok Joachima Lelewela, które nastąpiło w 10. rocznicę wskrzeszenia Wszechnicy Batorowej. Prócz wystąpień członków KH głos zabrali profesorowie i rektor45. W latach 30. odbyły się jeszcze dwa spotkania rocznicowe zorganizowane przy dużym udziale profesorów USB: w 1930 r. na 500-lecie śmierci księcia Witolda, a rok później w 100-lecie wybuchu Powstania Listopadowego46.

Już pierwszy statut koła zakładał organizowanie pracy w specjalnych sekcjach naukowych. Pomysł ten udało się zrealizować dopiero w roku 1926/27.

Powstały wówczas 2 pierwsze sekcje. W ciągu następnych lat historycy założyli 3 kolejne.

Pierwszą była Sekcja Historii Starożytnej47, której utworzenie było spowodowane brakiem katedry starożytności na Wydziale Humanistycznym. Po rozpoczęciu przez prof. Modelskiego cyklu wykładów Geografia świata starożytnego, zapowiadających utworzenie Katedry Historii Starożytnej48, jej spotkania stały się coraz rzadsze, aż całkowicie zanikły.

W roku akademickim 1926/27 powstała również Sekcja Europy Wschodniej49.

Jej członkowie prowadzili efektywną działalność jedynie w pierwszym roku istnienia. Wygłosili wtedy 6 referatów, niestety ich tematyka nie jest znana. Drugi rok upłynął na problemach związanych z brakiem zainteresowania sekcją50. Po 1930 r. brak już jakichkolwiek informacji na jej temat.

Do najprężniej działających i najbardziej znanych należała Sekcja Poznawania Wilna założona w roku 1927/28 przez ówczesnego prezesa koła Jerzego „Słowo” 1930, nr 71.

Witold NOWODWORSKI (1861–1923) – historyk, od 1921 prof. zwyczajny historii powszechnej na USB, gdzie przez dwa lata wykładał Dzieje Europy nowożytnej XVI–XVIII, Wstęp do socjologii, jej rozwój i główne postawy oraz prowadził seminarium.

45 Kronika, „Ateneum Wileńskie” 1929, R. VI, s. 714.

46 Kronika, Ateneum Wileńskie” 1930, R. VII, s. 969.

47 Założył ją w 1926 i kierował jej zaledwie dwuletnią działalnością wspominany już parokrotnie Jerzy Orda.

48 A. D e r u g a, op. cit., s. 360.

49 Założono ją przy poparciu prof. Feliksa Konecznego, prowadzącego katedrę zajmującą się tą tematyką. Jej kierownikiem przez dwa lata istnienia był Bronisław Gilejko.

50 A. D e r u g a, op. cit., s. 357.

43

44

KOŁO HISTORYKÓW – SŁUCHACZY USB

109

Ordę (jako druga po Sekcji Historii Starożytnej). Była ona przejawem wielkiej miłości, jaką jej założyciel darzył miasto. Sekcja, wedle programu, nakreślonego przez samego Ordę, miała poszerzać wiedze o mieście, szkolić przewodników miejskich oraz sporządzić bibliografię Wilna51. Od początku jej działania były bardzo intensywne i nie ograniczały się jedynie do zebrań naukowych, koniecznie musiały uzupełniać ją wycieczki52. Obok zwiedzania miasta pod przewodnictwem Ordy, który stawał się już wówczas specjalistą w tej dziedzinie53, na zebraniach skupiono się na dyskusjach nad planami i opisami Wilna. W ramach tych dyskusji członkowie dokonali krytyki I wydania przewodnika krajoznawczego Wilno autorstwa Juliusza Kłosa54. Wyniki tej pracy autor uwzględnił przy II wydaniu, gdzie we wstępie umieścił następujące podziękowania: Kołu Historyków USB, którego członkowie wzięli na siebie samorzutnie mozolny trud sprawdzania wszystkich danych ściśle historycznych na podstawie materiałów źródłowych i udzielili mi szeregu bardzo ważnych poprawek i sprostowań. Uważny czytelnik sam będzie mógł ocenić, porównując obydwa wydania, jak wiele zyskała na tej pracy cześć I, historyczna55.

Również i tę wersję przewodnika historycy starannie przeanalizowali, czego wynikiem była recenzja zamieszczona w „Ateneum Wileńskim” w 1930 r., napisana przez Antoniego Gołubiewa i Jerzego Ordę. Autorzy wytknęli w niej wszystkie nieprecyzyjne sformułowania i zbyt ogólnie potraktowaną historię miasta. Jednocześnie wyrazili uznanie dla wnikliwej analizy architektury Wilna i emocjonalną narrację w przewodniku56. Z upływem roku zainteresowanie sekcją zdecydowanie osłabło, do czego z pewnością przyczyniło się odejście z koła Jerzego Ordy. Ostatecznie zlikwidowano ją w 1933 r. w ramach reorganizacji działalności koła.

W roku akademickim 1929/30 powstała Sekcja Dydaktyki Historii57, która na swoich zebraniach zajęła się m. in. sprawą lektury tekstów źródłowych w szkole średniej i rolą nauczyciela w kołach samokształceniowych58. Po dwóch latach i ona została zlikwidowana. „Alma Mater Vilnensis” (dalej: AMV) 1927, z. 6 s. 30.

A. D e r u g a, op. cit., s. 360.

53 J. Z a g a ł ow a, Jerzy Orda – człowiek paradoksu, [w:] Jerzy Orda – Wilnianin z wyboru, red.

W. Piotrowicz, Warszawa 1999.

54 Juliusz KŁOS (1881–1931) – inżynier architekt, profesor architektury w l. 1920–1933 na Wydziale Sztuk Pięknych USB, w l. 1926–1929 dziekan Wydziału.

55 J. K ł o s, Wilno, Wilno 1929, s. 12.

56 A. G o ł u bie w, J. O r d a, rec. J. Kłosa, Wilno – przewodnik krajoznawczy, „Ateneum” 1930, R. VII, s. 373–380.

57 Zebranie inauguracyjne otworzył odczyt prof. Mariana Massoniusa.

58 LCVA, f. 175, a. 1, a. 559, Sprawozdanie za rok 1929/30, s. 389.

51

52

110

ALEKSANDRA OŚKO

Ostatnią, powstałą już w latach 30., stanowiła Sekcja Zagadnień Aktualnych59, zajmująca się historią i historiografią Europy Wschodniej oraz sprawami historycznych podstaw kryzysu intelektualnego60. Likwidacja wszystkich sekcji koła na jesieni 1932 r. uniemożliwiła jej dalszą pracę.

Obraz pracy wszystkich pięciu sekcji pokazuje wyraźnie, że ich działalność była uzależniona od aktywności kierowników każdej z nich. Ponadto w ich istnieniu można dopatrywać się zalążka dzisiejszych specjalizacji i bloków tematycznych na wydziałach historycznych.

Praca naukowa wychodziła również poza obręb murów uniwersyteckich, np. poprzez publikacje w czasopismach naukowych. Najwcześniej podjęto współpracę z „Ateneum Wileńskim”61. W jej ramach koło podjęło się sporządzenia indeksów autorów, osób i miejscowości do 4 zeszytów I tomu czasopisma z 1923 r. Kolejne formy współpracy przyjęły już postać indywidualnych publikacji kolejnych członków koła. Najwięcej artykułów opublikował w czasopiśmie Henryk Łowmiański – łącznie 20 tytułów. Inne często pojawiające się nazwiska to: Marta Burbianka, Jerzy Orda i Antonii Gołubiew. Dwaj ostatni byli autorami wspomnianej wyżej recenzji Wilna Juliusza Kłosa. Do grona historyków, których współpraca zapoczątkowana w okresie studiów przeciągnęła się na kolejne lata należeli: Witold Nowodworski – kronikarz „Ateneum Wileńskiego” i Leonid Żytkowicz – autor kilkudziesięciu recenzji. Aleksy Deruga i Stefan Rosiak62 to z kolei członkowie koła, którzy brali udział w pracach nad „Ateneum” już po zakończeniu studiów.

Liczba wszystkich publikacji członów koła wyniosła: 5 rozpraw, 1 przyczynek, 4 recenzje, a liczba publikacji byłych członków to odpowiednio: 6, 7, 56. Biorąc pod uwagę, że we wszystkich 14 rocznikach ukazało się łącznie 120 rozpraw, 115 przyczynków i 249 recenzji wynik ten może wydawać się mało imponujący.

Jednak mając na uwadze, że „Ateneum” stanowiło z założenia czasopismo tworzone i skierowane do środowiska naukowców, gdzie pisali przede wszystkim uznani profesorowie będący autorytetami w danej dziedzinie, zaś prace studentów pojawiały się tam rzadko, należy uznać te publikacje za dużo osiągnięcie.

Wydanie z 1930 r., w którym znalazły się aż 3 artykuły członków koła należało do zjawisk wyjątkowych.

Własne publikacje, obok nazwisk uznanych historyków, były niewątpliwie wyróżnieniem i jednocześnie możliwością szlifowania warsztatu pracy. Taką sposobność, prócz własnych zdolności, młodzi historycy mogli zawdzięczać Założona w burzliwym roku akademickim 1931/32 przez Piotra Szackiego.

A. D e r u g a, op. cit., s. 363.

61 „Ateneum Wileńskie” – czasopismo naukowe wydawane przez III Wydział TPN w Wilnie zawierające rozprawy, recenzje, sprawozdania i bibliografię dotyczące badań nad dziejami WKL. 62 Stefan ROSIAK (1897–1973) – archiwista i historyk, dyplom magistra historii uzyskał w 1929, w l. 1922–1946 pracował w Archiwum Państwowym w Wilnie.

59

60

KOŁO HISTORYKÓW – SŁUCHACZY USB

111

kuratorowi Stanisławowi Kościałkowskiemu. Należał on do założycieli TPN, zawsze znajdował się w jego Zarządzie, a w 1938 r. został jego prezesem. Brał udział w pracach III Wydziału TPN, który wydawał „Ateneum Wileńskie”63.

Następną trybuną dla członków koła było czasopismo „Alma Mater Vilnensis”64. W 4 z 12 wydanych numerów znajdziemy artykuły członków KH (lata 1928, 1929, 1930 i 1933). Artykuły pojawiały się w latach, w których komitet redakcyjny składał się przynajmniej z jednego historyka. Debiut na łamach AMV nastąpił w 1928 r., kiedy ukazał się artykuł ówczesnego prezesa – Jerzego Ordy. Obok tego nazwiska w kolejnych numerach spotykamy artykuły innych członków koła: Marty Burbianki, Edwarda Gulczyńskiego, Witolda Nowodworskiego. Najwięcej artykułów o tematyce historycznej przynosi wydanie z 1933 r. Na 5 dużych rozpraw zamieszczonych w numerze aż 3 należą do historyków. Tak duży akcent historyczny w czasopiśmie zdominowanym zazwyczaj przez zagadnienia czysto literackie z pewnością był zasługą komitetu redakcyjnego wydania, który po raz pierwszy składał się z samych historyków. Tworzyli go: redaktor – Witold Nowodworski, kierownik naukowy – Marta Burbianka, kierownik literacki – Teodor Bujnicki, administrator – Zygmunt Gulczyński.

Warto podkreślić, że wsz ys cy studenci historycy, którzy publikowali swoje prace na łamach obu czasopism stanowili członków koła, poza nimi brak publikacji innych studentów historii. Świadczy to, że koło przyciągało najzdolniejsze jednostki, wykazujące się wielostronnym działaniem. Lista autorów publikujących w obydwu czasopismach w większości się pokrywa, co znów dowodzi aktywności poszczególnych osób. Okres ich działalności zamyka się w latach 1928–1933. Niekwestionowanym liderem, jeżeli chodzi o liczbę publikacji, był Jerzy Orda, który łącznie napisał 5 artykułów – wszystkie stanowiące przejaw jego wielkiej pasji.

Urozmaicenie zebrań ogólnych i pracy w sekcjach dawały wycieczki naukowe. Przez wszystkie lata istnienia koła członkowie odbyli około 30 wycieczek naukowych, średnio raz, dwa razy do roku. Najbardziej owocne okazały się lata 1926/27, 1927/8, kiedy przeprowadzono ich po 5 w każdym roku65. W tych latach koło prowadziło bardzo ożywioną działalność w wielu dziedzinach i w jego szeregi wstępowało coraz więcej członków. Z kolei lata 1931–1933 przyniosły zanik wycieczek o charakterze naukowym. Złożyły się na to zarówno napięcie na tle wspomnianych już zajść o charakterze narodowościowym, jak i intensywne W. Nowo d wo r s k i, Stanisław Kościałkowski (1881–1960), „Zeszyty Naukowe KUL” 1961, s. 85. „Alma Mater Vilnensis” – czasopismo studenckie wychodzące w l. 1923–1935, zawierało prace studentów, absolwentów i profesorów ze wszystkich dziedzin wiedzy, utwory literackie, recenzje i sprawozdania z życia kół naukowych i stowarzyszeń akademickich. Każdy numer miał swój oddzielny zespół redakcyjny.

65 A. D e r u g a, op. cit., s. 358–359.

63

64

112

ALEKSANDRA OŚKO

przygotowania do jubileuszu i wydania Księgi Pamiątkowej. Do tak ożywionego ruchu naukowego na zewnątrz jak w drugiej połowie lat 20. koło już nie powróciło.

Najchętniej odwiedzanym miejscem stało się Towarzystwo Przyjaciół Nauk (5 wizyt). Nie było to zapewne kwestią przypadku. Opiekę nad tamtejszym muzeum sprawował prof. Kościałkowski, będąc jego najlepszym znawcą66. Często odwiedzano też Bibliotekę im. Eustachego i Emilii Wróblewskich67 i Archiwum Państwowe68 (4 wizyty). Z innych ciekawych wypraw warto wspomnieć wizytę w Jaszunach69 i wyprawę do Sorok-Tatarów70.

Wycieczki naukowe, skierowane przede wszystkim do wileńskich archiwów i muzeów dawały możliwość zapoznania się z ich bogatymi zbiorami, które w większości tyczyły się pierwszej połowy XIX w. (lata świetności Uniwersytetu i Powstanie Listopadowe). Były one uzupełnieniem pracy naukowej koła i mogły stanowić inspirację do badań naukowych członków.

Kolejnym kierunkiem działań koła stała się samopomoc studencka, wyrażająca się przede wszystkim poprzez prowadzenie biblioteki. Zaczątek biblioteki koła stanowiły dary Michała Brensztejna71 złożone już w 1923 r.72 Liczba przekazanych dzieł sięgała zapewne kilkudziesięciu pozycji, gdyż stan biblioteki po 2 latach istnienia wyniósł 65 woluminów. Przez kolejne lata przybywało ok. 50 tytułów rocznie, w 1935 r. osiągając 843 pozycje73. W drugiej połowie lat 30. nastąpił zastój spowodowany kryzysem finansowym, jaki koło przeżywało w latach 1935–1937. W 1937 r. na zakup książek nie przeznaczono żadnych sum. Nakłady na bibliotekę zwiększono dopiero w kolejnych latach, kiedy to liczba tytułów wyniosła prawie 100074.

66 W. Nowo d wo r s k i, Profesor Stanisław Kościałkowski (1881–1960), „Zeszyty Naukowe KUL” 1961, R. 4, nr 2, s. 87.

67 Biblioteka im. E. i E. Wróblewskich – założona przez Tadeusza Wróblewskiego (wileńskiego adwokata, bibliofila i kolekcjonera) w Wilnie w 1912.

68 Archiwum Państwowe w Wilnie – jedno z najbogatszych archiwów w II RP, zasób liczący 14917 m.b. akt obejmował, prócz zespołów staropolskich, akta porozbiorowe, np. akta urzędów rosyjskich z najliczniejszymi Generała-Gubernatora Wileńskiego.

69 Jaszuny – miejscowość 30 km od Wilna nad rzeką Mereczanką, gdzie znajdowała się posiadłość Jana Śniadeckiego, ówcześnie muzeum i grób uczonego na pobliskim cmentarzu.

70 Sorok-Tatary – wieś położona na płd.-zach. od Wilna nad rzeką Waką, zamieszkana w większości przez ludność tatarską, w omawianym okresie znajdował się tam drewniany meczet i kilka mizarów z inskrypcjami z XVI i XVII w.

71 Michał BRENSZTEJN (1874–1938) – bibliotekarz, bibliograf, historyk kultury, (dr honoris causa USB), członek TPN, od 1919 kierownik oddziału BUW, gromadził własne kolekcje książek i archiwaliów, które przekazywał w darze.

72 A. D e r u g a, op. cit., s. 357.

73 LCVA, F. 175, A. 1, A. 559, s. 71.

74 Ibidem, s. 18.

KOŁO HISTORYKÓW – SŁUCHACZY USB

113

Pieczę nad zbiorem sprawował bibliotekarz będący jednocześnie członkiem Zarządu, wybierany każdego roku przez Walne Zgromadzenie75. Członkowie koła mieli prawo korzystania z biblioteki, nie ponosząc w związku z tym żadnych opłat.

Pomysł założenia czytelni czasopism udało się wcielić w życie dopiero w 1929 r., kiedy zorganizowano osobny pokój będący jednocześnie salą do pogawędek towarzyskich76. Można było tam przeglądać 7 tytułów: „Ateneum Wileńskie”, „Archeion”, „Dziennik Wileński”, „Kurier Wileński”, „Kwartalnik Historyczny”, „Morze”77, „Wiadomości Literackie”78 i „Słowo”.79 Pokazują one wyraźnie, że oprócz prasy lokalnej koło położyło nacisk na prenumeratę czasopism naukowych i kulturalnych. W latach 30. pojawiło się więcej tytułów z pozostałych regionów kraju o tematyce kulturalnej: „Tęcza”80, „Tygodnik Ilustrowany”81 i „Świat”82. Opiekę nad czytelnią sprawował bibliotekarz.

Wydawanie skryptów koła stanowiło ważną część działalności samopomocowej83. Dawały one nieocenioną pomocą przy nauce do egzaminu wobec braku rozwiniętych usług kserograficznych oraz sprzętu nagłaśniającego.

Największym powodzeniem cieszyły się skrypty Stanisława Kościałkowskiego84. Poza tym wydano skrypty prof. Teofila Modelskiego (Historiografia wieków średnich) oraz prof. Stanisława Zajączkowskiego (Historiografia średniowiecza).

Ostatnią formą działalności samopomocowej było prowadzenie informatorium dla nowo wstępujących. Kilkakrotnie sekcja organizowała specjalne spotkania Ibidem, s. 443.

A. D e r u g a, op. cit., s. 362.

77 „Morze” – tygodnik proponujący mocarstwowy program obozu sanacyjnego, zamieszczał artykuły o egzotycznych krajach.

78 „Wiadomości Literackie” – tygodnik społeczno-kulturalny wydawany w l. 1924–1939, na jego łamach drukowali przede wszystkim Skamandryci: Julian Tuwim, Antoni Słonimski, Jan Lechoń i in.

79 A. D e r u g a, op. cit., s. 366.

80 „Tęcza” – tygodnik katolicki wychodzący od 1927 w Poznaniu, początkowo o tematyce społeczno-kulturalnej, mający ambicje dotarcia do inteligencji, z czasem przekształcony w popularny tabloid.

81 „Tygodnik Ilustrowany” – jeden z najdłużej wychodzących periodyków w kraju (założony w 1859), utrzymywał tradycyjną szatę graficzną i proponował tematykę z zakresu literatury pięknej, sztuki i kultury.

82 „Świat” – tygodnik warszawski wychodzący od 1906, drugi obok „Tygodnika Ilustrowanego” tytuł proponujący zagadnienia kulturalne z większym jednak uwzględnieniem problemów politycznych i społecznych.

83 W l. 1929–1935 rocznie zarabiano na ich sprzedaży 60–70 zł. W okresie 1936–1939 dochody te spadły do 10–20 zł rocznie.

84 Od 1924 ukazywały się skrypty tegoż dot. dziejów XVII i początku XVIII w., okresu od Sejmu Czteroletniego do Księstwa Warszawskiego. W latach 30. wydano Historiografię polską w dobie Adama Naruszewicza.

75

76

114

ALEKSANDRA OŚKO

dla przyszłych historyków85. Zapoznaniu się z kadrą naukową i zainteresowaniu tematyką historyczną miał również pomóc cykl referatów dla maturzystów, wygłoszonych przez profesorów historii w dniach 4–12 IV 1938 r. na uniwersytecie86.

Poza tym działania sekcji były skierowane do osób, które studia już rozpoczęły.

Poprzez organizowanie na początku każdego roku „Herbatki Zapoznawczej” oswajano nowych studentów z atmosferą studiów i udzielano przydatnych informacji87.

Już pierwszy statut koła jako jeden z celów wskazuje „utrzymanie stałej łączności z podobnymi kołami na innych uniwersytetach”88. Realizacją tego zapisu było wstąpienie już w 1924 r. do nowo powstałego Związku Kół Historyków Studentów Uniwersytetów Rzeczypospolitej Polskiej (dalej SURP)89 i wzięcie udziału w zjeździe inauguracyjnym w Warszawie90. Zorganizowanie II zjazdu przypadło w zaszczycie Wilnu. Dla istniejącego zaledwie od dwóch lat koła przyniosło to duże wyróżnienie jak i ogromne wyzwanie. Podczas zjazdu zainicjowano prace nad indeksami osób i miejscowości do wydawnictw źródłowych Volumina Legum, których opracowaniu historycy oddawali się z „iście benedyktyńskim poświęceniem” przez najbliższe lata91.

Delegaci koła wileńskiego brali czynny udział w kolejnych zjazdach Związku Kół Historyków SURP i zgodnie z innymi kołami podejmowali inicjatywy do 1931 r., kiedy na VII zjeździe związku w Warszawie wspólnie z kołem warszawskim doszło do rozłamu w środowisku historycznym. Przyczyną sporu był stosunek do zdominowanego przez młodzież Wszechpolską Ogólnopolskiego Związku Akademickich Kół Naukowych92. Mimo nawiązania rozmów pojednawczych, na kolejnym zjeździe w Wilnie współpraca z innymi kołami została radykalnie AMV 1929, z. 8, s. 150.

Wzięli w nim udział m.in.: prof. S. Kościałkowski, prof. S. Zajączkowski, prof. J. Iwaszkiewicz i prof. H. Łowmiański, dając przegląd dziejów Polski od stosunków polsko-krzyżackich, poprzez unie polsko-litewskie za Jagiellonów i rozwój parlamentaryzmu, a na ruchach wolnościowych w XIX w. kończąc.

87 LCVA, f. 175, a. 1, a. 559, s. 34.

88 LCVA, f. 175, a. 1, a. 559, s. 440.

89 Związek tworzyło 6 kół (lwowskie, krakowskie, warszawskie, poznańskie, lubelskie i wileńskie), a jego celem było utrzymanie łączności między sobą w celu wymiany informacji o kierunku prowadzonych badań i metod, wymiany wydawnictw oraz wzajemna pomoc w organizowanych przedsięwzięciach.

90 A. D e r u g a, op. cit., s. 356.

91 AMV, 1929, s. 150.

92 Centralny Związek Kół Naukowych (w 1929 przekształcony w OZKN) – założony w 1924 w Poznaniu, wydawał gazetę „Ruch Akademicki”, został zlikwidowany w 1933. Większość kół (poza warszawskim i wileńskim) opowiedziała się za przystąpieniem do niego i likwidacją dotychczasowego związku.

85

86

KOŁO HISTORYKÓW – SŁUCHACZY USB

115

zakończona 10 października 1932 r. decyzją Walnego Zgromadzenia93. Prawdopodobnie wpisywało się to w szereg innych postanowień podjętych przez nowy Zarząd. Mając na celu podniesienie poziomu naukowego koła i skupienie się na przygotowywaniu do jubileuszu zlikwidowano wszystkie istniejące sekcje. Od tej pory praca naukowa miała się koncentrować tylko na wspólnych zebraniach94.

Mimo braku oficjalnych form współpracy, za sprawą koła krakowskiego, które po zamknięciu OZKN-u95 przejęło wydawaną dotychczas przez ten organ gazetę „Historia”, doszło do nawiązania kontaktu między ośrodkami. I znów okazją do spotkania stał się zjazd w Wilnie, tym razem z okazji VI Zjazdu Historyków Polskich we wrześniu 1935 r. Studentom z Krakowa udało się namówić gospodarzy do wspólnej pracy nad reaktywacją „Historii”. Miejscem oficjalnego spotkania miał być zjazd kół historycznych zwołany do Lwowa na 5 czerwca 1937 r.96.

Była to zapowiedź ożywienia współpracy międzyuczelnianej w środowisku historycznym, którą zahamował wybuch wojny.

Prócz udziału w corocznych zjazdach Związku Kół Historyków SURP członkowie koła uczestniczyli w zjazdach Historyków Polskich. O ile na zjeździe w 1930 r. w Warszawie pojawił tylko jeden delegat koła, to kolejny odbywający się w Wilnie bardziej zaangażował historyków. Koło włączyło się aktywnie w V Zjazd Historyków Polskich, odbywający się pod znakiem 550 rocznicy zawarcia unii polsko-litewskiej w Krewie. Członkowie szukali noclegów dla gości, prowadzili korespondencje i akcję informacyjną na terenie miasta. Podczas trwania zjazdu koło pomagało zarówno w sprawach bardzo prozaicznych: w wystroju sali obrad czy w obsłudze szatni, jak i bardziej odpowiedzialnych, np. opiece nad studentami z innych ośrodków, tłumnie przybyłych na zjazd97.

Z myślą o nich zorganizowano „Herbatkę Zapoznawczą” w lokalu koła oraz wycieczkę po mieście pod kierownictwem Jerzego Ordy98. Natomiast po ostatnim zebraniu plenarnym i wycieczce do Trok „powracający z niej goście mieli okazję do wesołego pożegnania się z Wilnem na kolejnej „Herbatce” urządzonej w lokalu Koła Historyków dla młodzieży współpracującej przy zjeździe”99.

Zjazd historyków w Wilnie dał studentom możliwość udziału nie tyko w pracach organizacyjnych, ale także niecodzienną okazję spotkania najA. D e r u g a, op. cit., s. 36. „Historia” 1937, nr 4, s. 37.

95 Przyczyniło się do tego rozwiązanie OZAKN-u decyzją Ministerstwa WRiOP na wiosnę 1933 i odmówienie zgody na zatwierdzenie innej nadrzędnej organizacji kół historyków.

96 LCVA, f. 175, a. 15, b. 4 , Koło Historyków Studentów, s. 362.

97 Ibidem, s. 270.

98 LCVA, f. 175, a. 1, a. 559, s. 70.

99 Kronika VI Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Wilnie, 17–20 X 1935, „Kwartalnik Historyczny” 1935, R. XLIX, s. 762.

93

94

116

ALEKSANDRA OŚKO

wybitniejszych polskich uczonych. Studenci mogli wysłuchać ich odczytów osobiście. Temat zjazdu stał się z kolei inspiracją do napisania przez jednego z członków koła artykułu podsumowującego stan badań na dziejami unii polsko-litewskiej100.

Początek akcji oświatowych w KH przypadł na rok 1929/30, kiedy członkowie wygłosili 9 referatów na kursach tkactwa dla dziewcząt: 6 zorganizowano w Regionalnym Ośrodku Kultury, a kolejne 3 w parafii św. Rafała101. Tak duża aktywność studentów na polu, gdzie dotychczas brak było większych inicjatyw, mogła być spowodowana z jednej strony akcją propagandową, jaką prowadziło Zrzeszenie Kół Naukowych, z drugiej prezesurą Marty Burbianki, która jako przyszły niezwykle aktywny działacz społeczny wówczas zaczynała wcielać w życie swoje idee. Przez kolejne 2 lata koło prowadziło podobne odczyty.

W l. 1931/32 wygłoszono ich kilka w Kole Wileńskim Związku Podoficerów Rezerwy102. Odpowiedziano także pozytywnie na apel Zrzeszenia Kół dotyczący wykładów w Ogniskach Kolejowych103. Akcja ta była kontynuowana jeszcze w latach 1932–1933. Zaangażowanie w pracę społeczną było jednak krótkotrwałe i powodowane inicjatywami pojedynczych członków, nie wpisały się one na dłużej w plan działalności koła.

Zorganizowanie jubileuszu 10-lecia koła stanowiło największe przedsięwzięcie, jakiego podjęło się koło podczas całego okresu istnienia. W celu podsumowania własnego dorobku pomyślano o wydaniu księgi pamiątkowej. Stanowisko redaktora naczelnego księgi objął na prośbę członków jeden z jego założycieli dr Henryk Łowmiański. Oficjalne obchody odbyły się w dniach 10–11 maja 1934 r.104 i zostały poprzedzone licznymi zapowiedziami w prasie, dzięki czemu spotkały się ze sporym zainteresowaniem105. Równocześnie ukazała się Księga Pamiątkowa, w której znalazło się 16 artykułów napisanych przez byłych i obecnych członków koła, odzwierciedlających metody i zainteresowania zdobyte na USB. S. K r a kow s k i, Średniowieczne Lithuanica na Zjazdach Historyków Polskich, [w:] „Historia” 1937, nr 4, s. 38–41.

101 A. D e r u g a, op. cit., s. 362.

102 Ibidem, s. 364.

103 LCVA, f. 175, a. 1, a. 225, Ogłoszenia stowarzyszeń akademickich, s. 9.

104 Pierwszego dnia po mszy w kościele św. Jana odprawionej przez byłego członka koła ks. Edmunda Nowaka zaproszeni goście udali się do Seminarium Historycznego. Na spotkaniu głos zabrali: rektor Witold Staniewicz, dwaj członkowie honorowi koła: prof. Kościałkowski oraz prof. Teofil Modelski. Po południu prof. Kościałkowski wygłosił godzinny referat „Rzut oka na działalność Antoniego Tyzenhauza”. Wieczorem goście udali się do teatru Na Pohulance. Drugi dzień obchodów był w całości poświęcony na zwiedzanie miasta, które rozpoczęto od kościoła świętych Piotra i Pawła (pod przewodnictwem Jerzego Ordy), po czym nastąpiło spotkanie towarzyskie zakończone „Herbatką” w Kole Historyków i zabawą taneczną.

105 Na każdym ze spotkań frekwencja wynosiła ok. 90 osób.

100

KOŁO HISTORYKÓW – SŁUCHACZY USB

117

Mimo rozpiętości chronologicznej miały one jeden rys historyczny – dotyczyły zdarzeń i ludzi z tego samego obszaru – Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Organizacja obchodów kosztowała członków koła wiele wysiłku i czasu.

Chęć uczczenia rocznicy w sposób wyjątkowy nie tylko przez same obchody, ale i przez wydanie Księgi Pamiątkowej świadczy o istnieniu wśród członków koła świadomości, że poziom ich wielu dotychczasowych prac stoi na wysokim poziomie i zasługuje na publikacje. Fakt jej wydania i kolportażu wśród mieszkańców Wilna np. podczas odczytów jubileuszowych, liczne recenzje w prasie codziennej („Kurier Wileński”, „Dziennik Wileński”, „Słowo”), w środowisku naukowym („Ateneum Wileńskie”) i studenckim („Alma Mater Vilnensis”) doprowadził do spopularyzowania dotychczasowych dokonań koła.

Od pierwszego roku istnienia historycy regularnie – trzy, cztery razy w roku – urządzali spotkania towarzyskie w swoim lokalu. Do najczęstszych należały „Herbatki”, „Mikołajki” i „Opłatek” przyciągające głównie osoby z koła. Do zabaw, na których pojawiały się osoby spoza grona historyków należały dancingi. Odbyło się ich co najmniej 15, głównie w latach 30. Organizowano je dla wszystkich studentów, za opłatą w Ognisku Akademickim. Wybór miejsca (zdecydowanie większego od lokalu koła) i wysokość dochodów (do 100 zł w latach 1936–1937) może świadczyć o dużym zainteresowaniu, jakim cieszył się ten typ zabaw106.

Położenie Wilna w okolicy licznych jezior, lasów oraz ukrytych w nich malowniczych ruin stało się jednym z powodów, dla których kilka razy do roku historycy organizowali w te rejony wycieczki o charakterze towarzyskim. Łącznie odbyło się ich blisko 50. Wilcza Łapa107, Puszkarnia108, Werki109 czy Zameczek110 to tylko niektóre z miejsc chętnie odwiedzanych przez studentów. Jako cel swoich wypraw studenci obierali sobie najczęściej Zielone Jeziora111 (8 wypraw), Troki112 (6 wypraw) i Góry Ponarskie113 (3 wycieczki).

LCVA, f. 175, a. 1, a. 559, s. 39.

Wilcza Łapa – obecnie dzielnica Wilna (lit. Vilkipedes), w dwudziestoleciu leżąca na peryferiach miasta, charakteryzująca się ciekawą ludową zabudową i licznymi parkami.

108 Puszkarnia – dziś część dzielnicy Nowa Wilejka, ówcześnie miejscowość położona na wsch. od Wilna w malowniczej dolinie rzeki Wilejki wśród licznych lasów. Zachowało się tu grodzisko (XII–XIV w.).

109 Werki – dziś dzielnica w płn. części miasta (lit. Verkiai), wówczas malowniczo położona miejscowość oddalona o 5 km od Wilna.

110 Zameczek – obecnie jedna z dzielnic Wilna w jego płn.-zach. części, wówczas miejscowość położona 5 km od miasta, gdzie na wzgórzu znajdowały się ruiny murowanego zamku z XVI w.

111 Zielone Jeziora – potoczna nazwa zespołu jezior znajdujących się na płn. od Wilna.

112 Troki – miasto oddalone o 20 km na zach. od Wilna, druga legendarna stolica Litwy.

113 Góry Ponarskie – położone w granicach miasta wzgórze, gdzie odbyła się bitwa gen. Giełguda z Rosjanami w 1831.

106 107

118

ALEKSANDRA OŚKO

Informacje o planowanych wyprawach zamieszczano na tablicy ogłoszeń.

Jedno z zachowanych ogłoszeń ukazuje organizację tego typu przedsięwzięć: Idziemy na wycieczkę do Werek!

19 VI 1932 r. g. 9 Zbiórka w kole Historyków.

Powrót zależy od życzeń koleżanek i kolegów statkiem lub piechotą.

Goście mile widziani!114

Uroki okolic Wilna sprawiały, że wycieczki towarzyskie cieszyły się dużą frekwencją i wpisały się na stałe w działalność koła.

Uzupełnieniem wycieczek podmiejskich stały się od roku akademickiego 1929/30 regularne wyjścia do teatru. Liczba tych wizyt w latach 30. wahała się od 3 do 10 w roku. Studenci najczęściej gościli w teatrze Na Pohulance115. Oglądane przedstawienia z pewnością nie raz stawały się tematem dyskusji w kole.

Interpretacja Róży Stefana Żeromskiego „długo potem była komentowana w kole historyków, dochodziło do gorących polemik, nawet zatargów, które rozładowywał zawsze życzliwy i spokojny kurator”116.

Tak dobrze zorganizowane życie towarzyskie zwracało uwagę osób spoza koła.

W jednej z kronik w AMV przy opisie działalności Koła Historyków czytamy: „Potrafili w nadzwyczajny sposób zorganizować życie towarzyskie koła, każdy czuje się tam jak u siebie w domu”117.

Zainteresowania badawcze Główne kierunki zainteresowań badawczych odzwierciedlają przede wszystkim tematy poruszane podczas zebrań naukowych, stanowiących główną oś działalności koła. Ich cechą charakterystyczną była ogromna różnorodność zarówno czasowa jak i tematyczna118. W jednym roku koło dotykało tak różnych zagadnień jak: Proces uczniów gimnazjum wileńskiego z powodu napisu w V-tej klasie w dniu 3 maja 1823 r., Poglądy socjologiczne Monteskiusza, Ostatnie odkrycia w katakumbach św. Sebastiana w Rzymie. Próbę ujednolicenia tematów w ramach zebrań ogólnych przyniosły lata 1927–1930 (np. blok o pracy historyka na prowincji lub blok o historii średniowiecznej Europy zakończony przedstawieniem Sąd nad Średniowieczem), LCVA, f. 175, a. 1, a. 225, s. 23.

Teatr Na Pohulance – jeden z dwóch stałych (obok Lutni) działających w tym okresie teatrów w Wilnie mieszczący się przy ul. Wielka Pohulanka. Rozgłos i wysoki poziom zawdzięczał jednemu z dyrektorów – Juliuszowi Osterwie.

116 S. K r a kow s k i, rec. J. Garniewicz, op. cit., s. 273.

117 AMV 1935, z. 12, s. 87.

118 Patrz: A. D e r u g a, op. cit. oraz LCVA, f. 175, a. 1, a. 559 – sprawozdania z działalności KH w poszczególnych latach.

114

115

KOŁO HISTORYKÓW – SŁUCHACZY USB

119

kiedy działały sekcje naukowe organizujące własne zebrania naukowe i podejmujące tematy poruszane dotychczas na spotkaniach ogólnych. W latach 30. sekcje naukowe zostały zlikwidowane i powrócono do pracy tylko na zebraniach ogólnych, których tematyka znów stała się bardziej różnorodna.

Przegląd tematów tych referatów pokazuje, że do najczęściej poruszanych zagadnień należały dzieje WKL, w szczególności Wilna. Dominował okres od połowy XVII do końca XVIII, zarówno kwestie polityczne (Szlachta litewska wobec Zbioru Praw Andrzeja Zamoyskiego w świetle litewskich instrukcji poselskich z lat 1776, 1778, 1780, 1782) jak i społeczne (Tumulty religijne w Wilnie w latach 1669–1670). Dużo miejsca poświęcano również sprawom Wilna i Litwy w XIX w. Prace koncentrowały się wokół przebiegu powstania listopadowego, np. Walka w 1831 r. w Górach Ponarskich. Drugi krąg zainteresowań wiązał się z postacią Joachima Lelewela i jego lat spędzonych w Wilnie. Koło Historyków zorganizowało w 1929 r. uroczystą akademię z okazji sprowadzenia zwłok Lelewela do Wilna, na której wygłoszono kilka referatów. Zdecydowanie najmniej prac poświęcono epoce średniowiecza na terenie WKL. Dotyczyły one głównie zaludnienia Litwy, kupców wileńskich i funkcji, jakie miasto pełniło w handlu średniowiecznym. Brak natomiast kwestii politycznych, dotyczących zawarcia unii polsko-litewskiej, których można byłoby się spodziewać. W ramach sekcji poznawania Wilna najbardziej interesowano się rozwojem topograficznym miasta, śladami chrześcijaństwa od czasów najdawniejszych, jego rozwojem i wpływem na historię w poszczególnych wiekach, warunkami kształtującymi ówczesny wygląd miasta119.

Kolejny duży obszar zainteresowań stanowiły prace dotyczące terenów Moskwy i Rusi oraz polityki wschodniej poszczególnych władców polskich. Polityka ruska Kazimierza Wielkiego, Niektóre fragmenty wojen kozackich za Jana Kazimierza, Współcześni pamiętnikarze wobec smuty moskiewskiej, to tylko niektóre z 20 wygłoszonych na ten temat referatów. Zainteresowanie historią ziem wschodnich jest widoczne praktycznie na każdym roku podczas zebrań ogólnych, a gdy działała Sekcja Zagadnień Europy Wschodniej koncentrowało się ono na jej zebraniach.

Niestety tematy referatów wygłaszanych w tej sekcji nie są znane.

Trzecią grupę tworzyły prace o historii jako nauce w teorii i praktyce.

Szczególnie w latach 20. często pojawiały się takie zagadnienia jak: Historia a zagadnienia filozoficzne, Praca w archiwach, Działalność popularyzatorska historyka na prowincji. W późniejszych latach tematykę tę będzie kontynuować Sekcja Dydaktyki Historii. Skupiła ona swoje prace nad przygotowaniem zarówno w teorii jak i w praktyce do zawodu nauczyciela historii.

119

Patrz: A. D e r u g a, op. cit. oraz LCVA, f. 175, a. 1, a. 559, s. 339.

120

ALEKSANDRA OŚKO

Zdecydowanie najmniej referatów dotyczyło historii starożytnej i najnowszej.

Zaledwie jeden z nich dotyczył historii XX w.: Wilno podczas wojny wszechświatowej. Nieco więcej uwagi poświęcono epoce starożytnej. Na zebraniach ogólnych wygłoszono 2 referaty: Moneta w starożytności i Grobowiec Tutenchamona oraz utworzono sekcję poświęconą tej epoce. Odbyła ona tylko parę spotkań, na których omówiono Germanię Tacyta i zestawiono ją z De bello Galico.

Zasięg geograficzny zagadnień poruszanych przez koło pokrywał się z daleko posuniętą specjalizacją badań całego ośrodka wileńskiego w tym okresie120.

Zarówno wykaz tematów wykładów i ćwiczeń z historii na USB w latach 1919– –1939, jak i przegląd badań prowadzonych przez profesorów wileńskich przynosi tematy ograniczone do tego obszaru. Jednak na tym podobieństwa się kończą.

Zagłębiając się w szczegółową analizę porównawczą tematów poruszanych na wykładach i ćwiczeniach na wydziale121 z tematami podjętymi przez koło zauważamy rozbieżności.

Zestawienie tematów wykładów na USB z tematami najchętniej podejmowanymi w kole przez historyków pokazuje, że w porównaniu ze średniowieczem lista wykładów z epoki nowożytnej dotyczącej ziem WKL prezentowała się dość skromnie. Większość proponowanych na Wydziale Humanistycznym wykładów i ćwiczeń z historii poruszała zagadnienia z epoki średniowiecznej i wczesnonowożytnej (głównie panowanie Jagiellonów). Tematy zajęć w dużym stopniu nie pokrywają się z tematami odczytów w kole, starano się nie powielać tematów ćwiczeń, a raczej wytyczano własne rejony zainteresowań. Trudno dokonać podobnej analizy w przypadku tematów dotyczących Rusi i Moskwy z powodu zbyt ogólnego ich sformułowania w wykazach zajęć. Faktem jest, że przez cały okres dwudziestolecia na USB liczba wykładów i ćwiczeń związanych ze wschodem utrzymywała się na podobnym, wysokim poziomie122. Pozostaje jeszcze trzeci kierunek zainteresowań, skupiony na praktycznej stronie zawodu historyka.

Przygotowaniu studenta do pracy nad źródłami miało służyć proseminarium prof. Kościałkowskiego, którego znaczną część poświęcono wstępowi do badań historycznych. Podobne funkcje pełniły prowadzone regularnie zajęcia z nauk pomocniczych historii. Brak natomiast w programie zajęć praktycznych. Nie było także specjalizacji, których wprowadzenie mogłoby taki typ zajęć narzucić.

Zainteresowanie tą tematyką w kole miało z pewnością ten brak nadrobić.

Powyższe zestawienie pokazuje, że prace badawcze przyszłych historyków pokrywały się z ogólnym kierunkiem zainteresowań całego ośrodka historycznego W. G ó r c z y ń s k i, Historycy wileńscy w okresie II Rzeczpospolitej, „Wiadomości Historyczne” 2003, nr 4, s. 209.

121 Spis wykładów na USB w latach 1919–1939, Wilno 1939.

122 Ibidem.

120

KOŁO HISTORYKÓW – SŁUCHACZY USB

121

w Wilnie, który koncentrował się wokół dziejów WKL i Rusi. Tematyka ta była powodowana prowadzonymi przez naukowców wileńskich badaniami na podstawie materiału źródłowego, licznie zachowanego w Archiwum Państwowym w Wilnie, Bibliotece TPN oraz Bibliotece im. Wróblewskich123. Dopiero głębsza analiza tematów (o ile była możliwa) wykazała, że historycy w kole starali się nie powielać tematów poruszanych w ramach studiów. Krąg podejmowanych zagadnień stanowił przejaw ich indywidualnych zainteresowań, które starali się rozwijać w kole.

Działające przez 17 lat Koło Historyków pozostawało przez cały okres swojego istnienia aktywnie funkcjonującym kołem naukowym. Daleko mu było do najliczniejszych i najaktywniejszych kół USB, jednak swoją regularną pracą i licznymi inicjatywami zdołało zyskać sobie uznanie w środowisku studenckim, głównie historycznym. Działalność Koła Historyków w Wilnie odkrywa kolejną, mało znaną kartę historii tego niezwykłego miasta w okresie dwudziestolecia międzywojennego.

PRZEGLĄD WSCHODNI

M. B r e n s z t e j n, Biblioteka Towarzystwa Przyjaciół nauk w Wilnie, „Ateneum Wileńskie” 1931–1932, R. VIII.

123

DZIENNIKI 1930–1936 KS. BRONISŁAWA ŻONGOŁŁOWICZA WYSIŁ I EK, PRACA, OFIARA, UDRĘKA Ę NIE GIN NĄ. KU LEPSZEJ CO DZIEŃ EŃ IDZIEMY PRZYSZ ZŁOŚCI… MY, BIEDNE WOŁY ROBOCZE, NA UGORACH I ROZŁ Z OGACH POLSKI ZNACZĄ Z CY BRUZDY POD LEPSZEGO JUTRA POSIEW… Tak pojmował swą ą misję autor niniejszych Dzienników w u począ ątków urzędowania na fotelu wiceministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Objął tę funkcję w kwietniu 1930 r. i sprawował do czerwca 1936 r. Zajmował się przede wszystkim sprawami wyznaniowymi: kontaktami z Kościołem Rzymsko-Katolickim, Greckokatolickim i Cerkwią ą prawosławną. Jako zwierzchnik Departamentu Nauki i Szkolnictwa Wyższego uczestniczył też w tworzeniu i wdrażaniu nowej ustawy o szkołach akademickich z 15.III.1933 r.

Urodzony na Żmudzi w 1869 r., kształcił się Bronisław Żongołłowicz w Seminarium Duchownym w Kownie i Rzymskokatolickiej Cesarskiej Akademii Duchownej w Petersburgu. Studia uzupełniał we Francji, Niemczech, Belgii i Włoszech, następnie pracował jako asesor w Rzymskokatolickim Konsystorzu w Kownie (1902–1912) i Smoleńsku (1914–1915). Od 1915 r. wykładał na macierzystej uczelni w Petersburgu prawo kanoniczne. Po upadku caratu uczestniczył w pracach nad uregulowaniem stosunków nowego rządu ą Rosji z Kościołem Katolickim. Po odzyskaniu niepodległości był jednym z najczynniejszych organizatorów Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, faktycznym twórcą ą i pierwszym dziekanem Wydziału Teologicznego USB, gdzie wykładałł prawo kanoniczne do 1936 r.

Gorący ą zwolennik polityki Piłsudskiego, był posłem na Sejm z listy BBWR w latach 1930–1935. Swój niewątpliwy ą talent oratorski oddał całkowicie na służbę idei Państwa Polskiego, którą ą ucieleśniał dlań Józef Piłsudski. Po odejściu z rządu ą odsunął się całkowicie od życia publicznego. Zmarł r w Wilnie w 1944 r., pochowany na Rossie.

Dziennikii ks. Bronisława Żongołłowicza, pisane przezeń w okresie sprawowania funkcji wiceministra WRiOP, są ą wręcz bezcennym źródłem dla badaczy dziejów II Rzeczypospolitej. Ukazują ą "kuchnię" prac rządowych, ą mechanizmy i motywy podejmowania decyzji, system urzędniczy. Pisane z polotem – i nie bez złośliwości w charakterystykach głównych postaci sceny politycznej – są ą też po prostu znakomitą ą lekturą, niejednokrotnie skłaniając ą ą również do refleksji nad problemami nam współczesnymi i nad polityką ą w ogóle.

Cena 62 zł.

www.studium.uw.edu.pl/wydawnictwa

DOKUMENTY I MATERIAŁY

Przegląd Wschodni, t. XI, z. 1 (41), s. 125–143, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2010

ZBIGNIEW JASIEWICZ Poznań

NIEOPUBLIKOWANA MONOGRAFIA DMITRIJA ZIELENINA „NARÓD POLSKI”

I

NFORMACJĘ o przygotowywaniu przez Dmitrija Konstantynowicza Zielenina (1878–1954), wybitnego rosyjskiego i radzieckiego etnografa, folklorysty i dialektologa, pracy Pol’skij narod, znalazłem w artykule Eugeniusza Frankowskiego w trakcie opracowywania, wraz z Aleksandrem Rieszetowem, historykiem etnografii rosyjskiej, korespondencji Zielenina z Adamem Fischerem1 oraz studiów nad oddziaływaniem wzorów radzieckich na etnologię polską przed 1956 r.2 Eugeniusz Frankowski informował, że praca Zielenina Naród polski3, której zakończenie zapowiedziano na 1947 r., miała objąć „opis kultury narodowej, etnografię, folklor, literaturę, historię narodu polskiego, ekonomikę i geografię Polski”4. Nieznane jest źródło informacji Eugeniusza Frankowskiego. Rieszetow, zapytywany przeze mnie przed 2003 r., nie potwierdził nie tylko ukończenia tego rodzaju pracy, ale również jej przygotowywania. Odmienne stanowisko zajął jednak w 2004 r. w artykule poświęconym Zieleninowi. Dmitrij Zielenin, określony przez niego mianem klasyka etnografii rosyjskiej, obok pracy Czesi i Słowacy, ukończył monografię Polacy, lecz otrzymała Z. J a s i e w i c z, A.M. R e s z e t ow, Korespondencja między Adamem Fischerem a Dymitrem Konstantynowiczem Zieleninem. Z materiałów Archiwum Naukowego Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego we Wrocławiu i Archiwum Rosyjskiej Akademii Nauk w Sankt Petersburgu, „Etnografia Polska” 2003, t. 47, z. 1–2, s. 31.

2 Z. Ja sie w ic z, Etnologia polska przed rokiem 1956 i jej reakcja na wprowadzenie wzorów radzieckich, „Etnografia Polska” 2004, t. 48, z. 1–2, s. 9.

3 „Narod” z tytułu pracy D.K. Zielenina tłumaczę jako „naród” a nie „lud”, choć przecież takie jest głównie znaczenie tego słowa w języku rosyjskim. W swoim tekście Zielenin w jednym miejscu odróżnia to, co narodowe od tego co ludowe, np. „nacjonal’nyj kostûm” lecz „narodnaâ arhitektura” i „narodyj kalendar” a w innych łączy te dwa pojęcia, np. „narodnoe hozâjstvo” lub „vsenarodnoe golosovanije”. W tłumaczeniu kieruje się kontekstem, w jakim użyte zostało słowo „narod” i „narodnyj”.

4 E. Fr a n kow s k i, Etnografia radziecka, „Lud” 1952, t. 39, s. 7–8.

1

126

ZBIGNIEW JASIEWICZ

ona negatywną ocenę specjalnie dobranych recenzentów i nie została skierowana do druku. Nie odnalazł maszynopisu monografii: „Obecnie trudno wyjaśnić, dlaczego w zbiorze D.K. Zielenina w Sankt-Petersburskiej Filii Archiwum Rosyjskiej Akademii Nauk nie ma rękopisów tych prac”5.

Na monografię natknąłem się poszukując źródeł do historii etnologii polskiej w tejże Filii Archiwum RAN w Petersburgu, w maju 2008 r. Została odnotowana w opublikowanym katalogu zbiorów archiwalnych6. Jest przechowywana w dwóch wersjach: z 1941 r. (326 stron maszynopisu) i z 1949 r. (318 stron maszynopisu numeracji autora i 316 stron numeracji wprowadzonej ołówkiem, zapewne przez archiwistę)7. W zbiorze ponadto znajdują się maszynopisy dwóch tekstów, które miały prawdopodobnie zostać opublikowane jako artykuły: Dawna Polska (Byvšaâ Pol’ša) z 1941 r. oraz Nowa Polska (Novaâ Pol’ša), napisana po 1945 r.8 Maszynopisom monografii i artykułów towarzyszą teki z materiałami: fragmenty rękopisów, wypisy z literatury, wycinki z gazet, noty bibliograficzne, mapy Polski (administracyjna z 1932 r. i narodowościowa z 1934 r.).

Początki zainteresowań Zielenina kulturą ziem polskich i polską literaturą, w tym etnograficzną, są trudne do ustalenia. Tę dotyczącą ludności ukraińskiej i białoruskiej wymienia i pokrótce omawia w swojej najszerzej znanej książce Russische (Ostslavische) Volkskunde, wydanej w Berlinie-Lipsku (1927) w ramach serii zainicjowanej przez Maksa Vasmera Szkice z filologii słowiańskiej i historii kultury. Wskazał w niej na „chłopomanię”, zapewne za Pawłem Czubińskim9, jako na ideologię, która, poczynając od lat 60. XIX w., zbliżyła demokratycznie zorientowane grupy społeczeństwa polskiego, a szczególnie młodzież, do ludu ukraińskiego. Wymienił prace O. Kolberga, A. Nowosielskiego, E. Rulikowskiego.

Podkreślił znaczenie rozpraw ludoznawczych, publikowanych w „Zbiorze Wiadomości do Antropologii Krajowej”, wydawanym przez Akademię Umiejętności w Krakowie, autorstwa takich badaczy jak O. Kolberg, I. Kopernicki, S. Rokosowska, J. Moszyńska. Wzmiankuje również o czasopiśmie „Wisła” i zamieszczonych tam artykułach o tematyce ukraińskiej. Wśród polskich badaczy Białorusinów A.M. Re š e t ov, Dmitrij Konstantynowič Zelenin: klassik russkoj étnografii, [w:] Vydaûŝiesâ otečestvennye étnologi i antropologi XX veka, red. V.A. Tiśkov, D.D. Tumarkin, Moskwa 2004, s. 170.

6 A.J. Va si n a, Zelenin Dmitrij Konstantinovič: Obozrenie ličnogo arhivnogo fonda, [w:] Obozrenie arhivnyh materialov, t. 5, „Trudy Arhiva AN SSSR” 1963, vyp. 19, Moskwa–Leningrad, s. 93.

7 Petersburska Filia Archiwum Rosyjskiej Akademii Nauk, dalej PFARAN, f. 849, op. 1, d. 455 i 449.

8 PFARAN, f. 849, op. 1, d. 457 i 458.

9 Por. P.P. Č u b i n s k ij, Polâki ûgo-zapadnago kraâ, [w:] Trudy étnografičesko-statističeskoj ékspedicii v zapadno-russkij kraj, Materialy i izsl’dowaniâ sobr. P.P. Čubinskim, t. VII, Sankt Petersburg 1872, s. 248 i n.

5

NIEOPUBLIKOWANA MONOGRAFIA D. ZIELENINA „NARÓD POLSKI”

127

cenił Michała Fedorowskiego i jego pierwszy tom Ludu białoruskiego na Rusi Litewskiej, wartościowy dla bogatych materiałów dotyczących wierzeń10. Publikował przeglądy bibliograficzne prac polskich w niemieckim czasopiśmie „Slavische Rundschau”11. Źródłem informacji o najnowszych pracach etnografów polskich była dla Zielenina korespondencja z Kazimierzem Moszyńskim, zapoczątkowana, jak wynika z dostępnych materiałów, w 1930 r. i trwająca do 1937 r. oraz z Adamem Fischerem z lat 1927–1928 i 1940–194112. Obydwaj polscy uczeni wymieniają się z Zieleninem pracami własnymi i z zakresu swoich zainteresowań; w przekazywaniu publikacji pomocą służył ponadto, już od 1926 r., P.G. Bogatyriew, który przesłał Zieleninowi, na prośbę Moszyńskiego, cztery prace tego ostatniego13. Fischer ponadto zaprosił Zielenina w 1927 r. na II Zjazd Słowiańskich Geografów i Etnografów w Polsce, na który jednak uczony ten nie zdołał przyjechać14. Zielenin miał lub próbował nawiązać kontakt również z Eugeniuszem Frankowskim, dla którego przeznaczył jedną z odbitek swoich prac z przesyłki, która dotarła do Moszyńskiego w 1931 r.15 W 1941 r. Zielenin zdecydował się zaproponować Fischerowi, pracującemu na Uniwersytecie w zajętym przez Związek Radziecki Lwowie, napisanie artykułu o Polakach w ZSRR do redagowanej przez siebie czterotomowej pracy Narody SSSR, która zresztą nigdy się nie ukazała16. Jednocześnie, w tym samym roku, w odpowiedzi na telegram rektora radzieckiego Uniwersytetu Lwowskiego, Zielenin przesłał opinię o pracach naukowych Fischera, która umożliwiła uczonemu kontynuowanie zatrudnienia na tymże Uniwersytecie17.

Pierwsza wersja monografii Pol’skij narod, o przygotowywaniu której Zielenin nie poinformował zresztą Fischera, gotowa była w drugiej połowie 1941 r. Do druku skierował ją, pismem z 9 października 1941 r., adresowanym do Oddziału Historii i Filozofii Akademii Nauk ZSRR, dyrektor Instytutu Etnografii tejże Akademii W.J. Winnikow. Napisał: Instytut Etnografii Akademii Nauk informuje, że załączona praca Naród polski przygotowana została przez członka-korespondenta AN ZSRR D.K. Zielenina zgodnie D. Z ele n i n, Russische (Ostslavische) Volkskunde, Berlin–Leipzig 1927, s. XIX, XXI. D.K. Z ele n i n, Obzor novejšej literatury po narodnomu pol’skomu isskustvu, „Slavische Rundschau” 1932, vol. 4, s. 495–498.

12 A.M. R ie s z e t ow, Z. Ja sie w ic z, Korespondencja Kazimierza Moszyńskiego z Dymitrem Konstantynowiczem Zieleninem. Z materiałów Archiwum Rosyjskiej Akademii Nauk w Sankt Petersburgu, „Lud” 2001, t. 85, s. 282 i n.; Z. Ja sie w ic z, A.M. Re s z e t ow, Korespondencja..., s. 34.

13 A.M. R ie s z e t ow, Z. Ja sie w ic z, Korespondencja Kazimierza Moszyńskiego..., s. 280.

14 Z. Ja sie w ic z, A.M. Re s z e t ow, Korespondencja..., s. 38.

15 A.M. R ie s z e t ow, Z. Ja sie w ic z, Korespondencja Kazimierza Moszyńskiego..., 284.

16 Z. Ja sie w ic z, A.M. Re s z e t ow, Korespondencja..., s. 44.

17 Ibidem, s. 43, 44.

10 11

128

ZBIGNIEW JASIEWICZ

z planem Instytutu na rok 1941. Niestety, w związku z tym, że D.K. Zielenin ukończył pracę dopiero w zupełnie ostatnich dniach, Dyrekcja nie miała możliwości zapoznania się z jej treścią. Instytut Etnografii uważa, że wydanie tej pracy, z powodu aktualności tematu, jest niezwykle pożądane i prosi Biuro Oddziału Historii i Filozofii o pomoc w jej jak najszybszym opublikowaniu18.

Spis treści tej pracy obejmował Przedmowę oraz rozdziały: 1. Z historii narodu polskiego; 2. Walka z Niemcami; 3. Liczebność i skład etniczny; 4. Gospodarka narodowa (ekonomika, zajęcia, pożywienie); 5. Życie społeczne i rodzinne; 6. Kultura narodowa (strój narodowy, mieszkanie); 7. Nauka i sztuka (język, folklor, literatura, sztuki, tańce); 8. Religia i mitologia (kalendarz narodowy) i 9. Pod jarzmem faszystowskim. Treść pracy wskazuje na to, że była to próba monograficznego ujęcia narodu a nie ludu polskiego, obejmująca informacje o historii, kulturze i sytuacji politycznej nie tylko warstw ludowych, ale również innych klas społecznych. Pisząc np. o stroju narodowym Zielenin stwierdza: „Najbardziej charakterystycznym elementem polskiego kostiumu narodowego był żupan, który nazywany był także sukmaną lub kapotą”19. Zwraca uwagę na sposób ubierania się Polek, posługując się przyjętym wśród Rosjan stereotypem: Polskie szlachcianki zawsze interesowały się modą. W czasie polskiej emigracji, np. w roku 1844 w Paryżu, a potem w całej Europie, weszła do powszechnej mody polka – zimowy płaszcz kobiecy długości nie niżej kolan z wschodnimi rękawami... Szyto ten płaszcz z czarnego atłasu na watolinie20.

Podkreślał rolę katolicyzmu: Naród polski, jeden z najbardziej oddanych katolicyzmowi... Ani luteraństwo, ani sekciarstwo nie umocniło się wśród Polaków... Polonizowanie sąsiadów, Niemców i Ukraińców, miało miejsce za pośrednictwem religii katolickiej21.

To powstania polskie dały rządowi carskiemu powód do polityki rusyfikacyjnej: „Przy tym wszystkim Polakom w Królestwie Polskim żyło się nie tak już źle”22. Tekst uzupełniony został wstawkami włączonymi w okresie ostatnich miesięcy po napaści Niemiec na ZSRR. Kilka stron Zielenin poświęcił okupacji hitlerowskiej w Poznaniu. Dochodzi do wniosku, że choć dzieje Polski pełne były PFARAN, f. 142, op. 2, nr 466, list 157.

PFARAN, f. 849, op. 1, d. 455, s. 62.

20 Ibidem, s. 64.

21 Ibidem, s. 77.

22 Ibidem, s. 20. O stereotypach we wzajemnym postrzeganiu się Polaków i Rosjan patrz m.in.

Polacy w oczach Rosjan – Rosjanie w oczach Polaków. Zbiór studiów, red. R. Bobryka i J. Faryno, Warszawa 2000, s. 20.

18

19

NIEOPUBLIKOWANA MONOGRAFIA D. ZIELENINA „NARÓD POLSKI”

129

okresów tragicznych, to „naród polski w ciągu całej swej historii nie przeżywał takich koszmarnych prób i cierpień jak w latach okupacji faszystowskiej”23. Badań terenowych na terenie ziem polskich czy nad Polakami poza ich granicami Zielenin nie prowadził. Podstawę źródłową pracy stanowiła dość obszerna lecz przypadkowa literatura rosyjska i polska. Nie znamy opinii wydawniczych o tej pracy. Prawdopodobnie nie zostały przygotowane i monografii nie opublikowano z powodu wojny.

Druga wersja monografii Pol’skij narod, napisana w 1947 r., przedstawiona została do druku w 1949 r. O stosunku do niej dowiadujemy się z dwóch „charakterystyk” sporządzonych 3 czerwca i 27 września 1949 r., podpisanych przez zastępcę dyrektora Instytutu Etnografii AN ZSRR, doktora nauk historycznych L.P. Potapowa (dyrektorem był wówczas S.P. Tołstow) oraz sekretarza organizacji partyjnej i przedstawiciela związku zawodowego. Nie znamy odbiorców pierwszej z opinii. Czytamy w niej: D.K. Zielenin, członek korespondent AN ZSRR, starszy pracownik naukowy Instytutu Etnografii AN ZSRR, pracuje w Instytucie od roku 1925 w charakterze specjalisty z zakresu etnografii wschodnich Słowian i Finów. Znaczna część jego prac naukowych (spis ich liczy 121 tytułów) poświęcona jest zagadnieniom folkloru, kultury materialnej i wierzeniom Rosjan. W ostatnim czasie zostały przez niego przygotowane trzy monografie z etnografii Słowian zachodnich. Napisane w latach 1945–1947 monografie Czesi i Słowacy oraz Polacy otrzymały negatywną ocenę ze strony Instytutu, zewnętrznych recenzentów, Biura Oddziału Historii i Filozofii AN ZSRR oraz przedstawicieli społeczności naukowej opisywanych narodów (Czechosłowacja). Nie bierze udziału w naukowym i społecznym życiu Instytutu24.

Druga opinia, z września 1949 r., przygotowana dla Ministerstwa Szkolnictwa Wyższego jest, poza szczegółami, podobna. Zielenin pracuje w Instytucie od 1926 r. jako specjalista w zakresie etnografii narodów słowiańskich... W ostatnich latach zajmował się napisaniem monografii Czesi i Słowacy, Naród polski i innych. Przygotowane przez niego, według planu, we właściwym czasie monografie otrzymały zdecydowanie krytyczną ocenę ze strony Dyrekcji Instytutu Etnografii i Biura Oddziału Historii i Filozofii AN ZSRR jako nie odpowiadające obecnie stawianym wymaganiom. W życiu społecznym i produkcyjnym Instytutu Zielenin nie bierze udziału. Wydana dla przedstawienia Ministerstwu Szkolnictwa Wyższego25.

23 24 25

Ibidem, s. 87.

PFARAN, f. 142, op. 5, d. 466, list 156.

Ibidem, list 157.

130

ZBIGNIEW JASIEWICZ

Nie znamy „zewnętrznych recenzentów” monografii Naród polski. Opinii o pracy dotyczącej Czechów i Słowaków dostarczył P.G. Bogatyriew, który ocenił ją pozytywnie oraz S.A. Tokariew, autor recenzji negatywnej. Wymienionym w „Charakterystyce” z czerwca 1949 r. „przedstawicielem społeczności naukowej opisywanych narodów” był O. Nahodil z Czechosłowacji, wówczas aspirant [przygotowujący pracę na stopień kandydata nauk – Z.J.] w Instytucie Etnografii AN ZSRR 26.

W rozmowie ze mną (25 V 2008) Aleksander Rieszetow wstrzymanie druku monografii Naród polski wiązał z osobistą niechęcią, jaką darzył Zielenina ówczesny dyrektor Instytutu Etnografii AN ZSRR Tołstow. Nie brał pod uwagę motywów politycznych ani przyczyn związanych z poziomem naukowym przygotowanej pracy. Formuła z opinii „nie bierze udziału w życiu społecznym i produkcyjnym”, nie była mało znacząca w owych latach w ZSRR, brzmiała złowróżbnie.

Zielenin już od dawna był przedmiotem ataków ideologicznych, podejmowanych przez Tołstowa lub z jego inspiracji. W dyskusjach nad udziałem etnosu fińskiego w kształtowaniu się narodowości wielkoruskiej Tołstow, już na początku lat 30.

XX w., oskarżył Zielenina, ograniczającego ten udział, o szerzenie nacjonalizmu27.

Jeszcze bardziej brutalnie został zaatakowany Zielenin w 1937 r., w groźnym okresie „jeżowszczyzny”, w artykule O metodach szkodnictwa w archeologii i etnografii, autorstwa A. Arcichowskiego, M. Wojewodskiego, S. Kisielewa i S. Tołstowa. Uznany został w nim za „typowego przedstawiciela burżuazyjnej etnografii”, a jego książka Etnografia wschodnio-słowiańska, opublikowana do tego w niemieckim wydawnictwie, określona została jako szowinistyczna i rasistowska. Obwiniony został ponadto za propagowanie antymarksistowskich poglądów w sprawie pochodzenia religii28. Warto dodać, że Zielenin został osadzony w 1934 r. na dwa miesiące w areszcie śledczym. Od dalszych represji w końcu lat 30. ocaliła go ostrożność, upadek Jeżowa i okresowe osłabienie terroru, ugruntowana (przede wszystkim wśród językoznawców) opinia wybitnego uczonego oraz tytuł członka-korespondenta Akademii Nauk ZSRR, a także przypominanie, przez ówczesną dyrekcję Instytutu Etnografii AN ZSRR oraz samego Zielenina, że pracami jego interesował się Lenin29. Zielenin bronił się również w druku. Zdołał opublikować w 1938 r. w czasopiśmie „Sowietskaja etnografija” Odpowiedź moim „krytykom”, zakończoną zdecydowaną konkluzją: A.M. Re š e t ov, op. cit., s. 169.

A.M. R ie s z e t ow, Z. Ja sie w ic z, Korespondencja Kazimierza Moszyńskiego..., s. 278; A.M. Re š e t ov, op. cit., s. 160, 161.

28 A.M. Re š e t ov, op. cit., s. 161, 162; por. również A.M. R ie s z e t ow, Z. Ja sie w ic z, Korespondencja Kazimierza Moszyńskiego..., s. 278.

29 A.M. Re š e t ov, op. cit., s. 166.

26 27

NIEOPUBLIKOWANA MONOGRAFIA D. ZIELENINA „NARÓD POLSKI”

131

Wszystko powiedziane wyżej daje mi prawo podsumować, że w osobach autorów artykułu w czasopiśmie „Historyk-marksista” z roku 1937 O metodach szkodnictwa... mamy tylko szkodliwych oszczerców, z którymi obecnie walczy cała społeczność radziecka30.

Odpowiedź ta wzmocniła wrogi stosunek S.P. Tołstowa, od 1942 r. dyrektora Instytutu Etnografii AN ZSRR, do Zielenina i była zapewne jedną z przyczyn odesłania go w 1949 r. na emeryturę, choć nie musiała ona dotknąć członka – korespondenta Akademii Nauk31.

W klasyfikacji ludzi pracujących i piszących w ZSRR, przyjętej przez Normana Daviesa, na objętych ograniczeniami „normalnej” cenzury oraz takich, o których można było wspomnieć jedynie w celu potępienia, wreszcie należących do kategorii zwanej przez Rosjan „nie – lico”, których nie wolno było wymieniać nawet po to, aby ich obwiniać32, Zielenin znalazł się w pierwszej grupie, choć okresowo, głównie w latach 30. XX w., spychany był do grupy drugiej. W roku jego śmierci, w czasopiśmie „Sowietskaja etnografija” opublikowany został nekrolog, w którym wskazano na osiągnięcia Zielenina w zakresie dialektologii, studiów nad twórczością ludową i etnografii. Jego Russische (Ostslavische) Volkskunde z 1927 r. uznano za pierwsze opracowanie z zakresu kultury materialnej ludu rosyjskiego... [które – Z.J.] bez względu na szereg poważnych pomyłek metodologicznych, także obecnie przedstawia poważną wartość33.

Ważna jest także konkluzja zawarta w nekrologu, w sposób ostrożny – pamiętajmy, że jest to jeszcze rok, w którym S.P. Tołstow był dyrektorem Instytutu Etnografii AN ZSRR – rehabilitująca dorobek zmarłego uczonego: Prace D.K. Zielenina nie są wolne od istotnych błędów, które już nie raz były poddawane krytycznej analizie... Tym niemniej prace te, dzięki wielkiemu, faktograficznemu materiałowi zebranemu przez autora, okazywały i obecnie okazują wielką pomoc w badaniu kultury materialnej ludu rosyjskiego34.

Cytowania prac Zielenina, jeszcze w początkach lat 50. XX w., były stosunkowo rzadkie, już jednak w końcu tych lat Tokariew powołuje się na badania Zielenina nad sochą i określa ich autora mianem jednego z najwybitniejszych Ibidem, s. 162.

A.M. R ie s z e t ow, Z. Ja sie w ic z, Korespondencja Kazimierza Moszyńskiego..., s. 278 32 N. D av i s, Europa między Wschodem a Zachodem, Kraków 2007, s. 298.

33 T.V. St a n û kov ič, M.D. To r e n, Dmitrij Konstantinovič Zelenin, „Sovetskaâ ètnografiâ” 1954, nr 4, s. 157.

34 Ibidem, s. 158.

30 31

132

ZBIGNIEW JASIEWICZ

znawców etnografii wschodnio-słowiańskiej35. Nieco później, w latach 60. XX w., tenże Tokariew nazywa go „jednym z bardziej znanych rosyjskich i radzieckich etnografów”, „mającym szerokie, naukowe horyzonty”36. W sztandarowej pozycji etnografii radzieckiej, tomie Ludy europejskiej części ZSRR, z serii Ludy świata, jedynie tylko kilka prac Zielenina zostało wymienionych w bibliografii37. Pod koniec lat 80. i na początku lat 90. XX w. nastąpiło ponowne odkrycie twórczości naukowej Zielenina i wzrosło zainteresowanie jego życiem. W rozdziale Rosjanie z pracy zbiorowej Etnografia Słowian wschodnich, w której bibliografii wymienia się już 14 publikacji Zielenina, M.N. Szmielowa stwierdza, że książka tego badacza na temat etnografii wschodnio-słowiańskiej, opublikowana w 1927 r. „nie tylko podsumowała wyniki prac przedrewolucyjnej etnografii rosyjskiej lecz stworzyła także podstawy do jej późniejszego rozwoju”38. Praca ta, wielokrotnie tu wzmiankowana, została wreszcie przetłumaczona na język rosyjski i wydana w Rosji39. Opublikowano wiele artykułów przedstawiających działalność naukową i koleje życia tego uczonego40. Mimo wskazywania w nich na przykrości i prześladowania ideologiczne, jakich doznał Zielenin, nie zaliczono go jednak do jakże licznej grupy etnografów represjonowanych41.

Spis treści drugiej wersji monografii Pol’skij narod z 1947 r. obejmuje 13 rozdziałów podzielonych na 40 paragrafów, poprzedzonych Przedmową. Są to: rozdział I Początek nowej, demokratycznej Polski z § 1. Krajowa Rada Narodowa; § 2. Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego i jego Manifest; § 3. Związek Patriotów Polskich i Armia Polska w ZSRR; § 4. Rząd Jedności Narodowej; rozdział II Walka patriotów polskich przeciw reakcji; § 5. Rząd emigracyjny w Londynie; § 6. Armia Andersa; § 7. Mikołajczyk i jego partia; § 8. Podziemie terrorystyczne w Polsce i amnestia z roku 1947; rozdział III Nowe granice państwa polskiego. § 9. Wschodnie granice Polski; § 10. Zachodnie granice Polski; § 11. Zagospodarowanie przez Polskę ziem zachodnich; rozdział IV Ustrój polityczny; § 12. Referendum (głosowanie ogólnonarodowe) z 30 czerwca 1946 roku; § 13. Ustrój państwowy; § 14. Partie polityczne; § 15. Warszawa – stolica Polskiej Republiki; rozdział V Gospodarka narodowa; § 16. Reforma rolna; § 17. Nacjonalizacja S.A. Tok a r e v, Ėtnografiâ narodov SSSR, Moskwa 1958, s. 29, 38.

S.A. Tok a r e v, Istoriâ russkoj ètnografii. Dooktâbr’skij period, Moskwa 1966, s. 365, 366.

37 Narody evropejskoj časti SSSR, red. V.A. Aleksandrov i in., seria „Narody mira”, Moskwa 1964.

38 M.N. Šm elov a, Ruskie, [w:] Ẻtnografiâ vostočnyh slavân. Očerki tradicionnoj kul’tury, red.

K.V. Čistov, Moskwa 1987, s. 48.

39 D.K. Z ele n i n, Vostočnoslavânskaâ ètnografiâ, tłum. z niemieckiego K.D. Civina, Moskwa 1991.

40 Por. A.M. Re š e t ov, op. cit., s. 174.

41 Repressirovannye ètnografy, t. 1 i 2, red. D.D. Tumarkin, Moskwa 1999, 2003.

35

36

NIEOPUBLIKOWANA MONOGRAFIA D. ZIELENINA „NARÓD POLSKI”

133

przemysłu; § 18. Plan Trzyletni i osiągnięcia przemysłu; § 19. Rejony przemysłowe; § 20. Związki zawodowe; § 21. Budżet państwa; rozdział VI Z historii narodu polskiego; § 22. Czasy dawne; § 23. Walka z Niemcami; § 24. Królestwo Polskie w Rosji; § 25. Biała Polska; § 26. Pod jarzmem faszystowskim; § 27. Obozy zagłady w Polsce; rozdział VII Skład etniczny; § 28. Grupy etnograficzne narodu polskiego; rozdział VIII Chłopstwo polskie; § 29. Zajęcia; § 30. Pożywienie; § 31. Życie społeczne; § 32. Życie rodzinne; rozdział IX Strój narodowy i ludowa architektura; § 33. Strój narodowy; § 34. Mieszkanie; rozdział X Religia i mitologia; § 35. Kalendarz ludowy; § 36. Religia i mitologia; rozdział XI Folklor i sztuka: § 37. Twórczość ludowa; § 38. Sztuka ludowa; rozdział XII Literatura; § 39. O literaturze polskiej oraz rozdział XIII /§ 40./ Badania etnograficzne ludu polskiego42. Już w układzie pracy ujawnia się pewna sprzeczność między przyjętą koncepcją szeroko zakrojonej monografii narodu i kraju a kompetencjami i zainteresowaniami autora – etnografa i folklorysty.

Przedmowa poświęcona została przedstawieniu stosunków rosyjsko-, a szerzej wschodnio-słowiańsko-polskich, poczynając od X w., uzasadnianiu konieczności współdziałania Słowian oraz wyjaśnieniu przyczyn upadku I Rzeczypospolitej.

Jedną z przyczyn wrogości i trudności w nawiązaniu w przeszłości współpracy widział Zielenin w różnicy wyznań i nieodwzajemnionej miłości Polaków do Zachodu. Cytaty z prac i przemówień J. Stalina i J. Cyrankiewicza mieszają się tu z powoływaniem się na książkę N.J. Kostomarowa Ostatnie lata Rzeczpospolitej (Sankt Petersburg 1870). Przedmowę zakończył Zielenin pouczeniem dla Polaków i wskazaniem na potencjalnych czytelników swojego dzieła: Do rozumnej, demokratycznej polityki Polska doszła dopiero po tysiącletnim błądzeniu i pomyłkach. Tym bardziej Polska powinna cenić swój demokratyczny ustrój i przyjaźń ze Związkiem Radzieckim. Jak na razie książka przeznaczona jest dla czytelników radzieckich lecz i dla obywateli polskich nie powinny być obojętne te wnioski, do których doszedł radziecki etnograf badający losy i byt narodu polskiego na różnych etapach jego istnienia43.

Zagadnienia historyczne, a po nich sprawy przede wszystkim polityczne i gospodarcze Polski po II wojnie światowej, wypełniły maszynopis aż do strony 200 (odnotowuję numerację naniesioną ołówkiem). Zainteresowanie etnologa, którym jest autor tego tekstu, budzi rozdział VII Skład etniczny, wypełniony w całości przez § 28 Grupy etnograficzne narodu polskiego. Po przedstawieniu liczebności Polaków w kraju i zagranicą, w tym w ZSRR wg spisu z 1939 r.44 42 43 44

PFARAN, f. 849, op. 1, d. 449, s. 1 i 2.

Ibidem, s. 9.

Ibidem, s. 201.

134

ZBIGNIEW JASIEWICZ

i wyjaśnieniu terminów „Lach” oraz „Polak”, Zielenin omawia kolejno pięć, uznanych za główne grup etnograficznych: Wielkopolan, Małopolan, Kujawian, Mazurów (Mazowszan) i Kaszubów. Jednocześnie informuje, że etnografowie polscy wydzielają „około dziesięciu większych grup etnograficznych narodu polskiego, odróżniających się jedna od drugiej w mowie i sposobie życia”. Dodaje – „W tych grupach etnograficznych zachowały się niektóre ślady tych plemion, z których niegdyś ukształtował się naród polski”45. W obrębie poszczególnych grup dostrzega podgrupy, np. Kurpiów i Mazurów pruskich wśród Mazurów, Słowińców wśród Kaszubów oraz Lachów i Górali w ramach Małopolan. Omawiając Kaszubów oparł się na pracach A.F. Hilferdinga, J.N. Baudouin de Courtenay oraz K. Nitscha. W odróżnieniu od innych etnografów rosyjskich, swoich poprzedników i późniejszych, nie podkreśla etnicznej odrębności Kaszubów.

Stwierdza: „Tylko bliskość Polaków uratowała Kaszubów od pełnego zniemczenia”46 a charakteryzując język kaszubski, za jedną z późniejszych prac J.N. Baudouin de Courtenay, zalicza go do „przejściowych, od połabskich do polskich” i za pracami K. Nitscha do „jednej z dwóch grup gwar polskich”47. Wymienia także próby uczonych niemieckich wyolbrzymienia różnic w kulturze Kaszubów i Polaków w celu przeciwstawienia obu grup. Porównując Wielkopolan i Małopolan Zielenin dochodzi do wniosku, że grupy te „odróżniają się prawie jedynie historycznie a nie etnograficznie”48. Jako mylne traktuje wyjaśnienie pochodzenia Górali, przedstawione przez „polskiego etnografa Bujaka” [historyka Franciszka Bujaka – Z.J.], który łączył ich ze Słowakami oraz ukraińskiego językoznawcy A.I. Sobolewskiego, uważającego ich za spolonizowanych Ukraińców. Snycerkę – rzeźbę w drewnie Górali, o wysokich wartościach artystycznych, traktuje jednak jako mającą swe źródło w sztuce huculskiej49. Dodatkowo informuje o Ślązakach oraz, powołując się na podręcznik A. Fischera Lud polski z 1926 r., o Łęczycanach i Sieradzanach. Wiemy o korespondencyjnym kontakcie obu uczonych, jednakże informacja o „zamęczeniu przez hitlerowców” Adama Fischera50, który umarł w czasie wojny, wynikła albo z braku wiedzy o losach tego polskiego etnografa albo z chęci podkreślenia tragicznej sytuacji Polaków w czasie okupacji. Interesujące jest podkreślenie przez Zielenina roli inteligencji i kościoła katolickiego w kształtowaniu się narodu polskiego. Badacz, który w stosunku do narodu rosyjskiego przyjmuje postawę raczej prymordialisty, wskazującego na dawne i „naturalne” podstawy jego istnienia, w odniesieniu do narodu polskiego staje 45 46 47 48 49 50

Ibidem, s. 201–202.

Ibidem, s. 205.

Ibidem, s. 206.

Ibidem, s. 207.

Ibidem, s. 208.

Ibidem.

NIEOPUBLIKOWANA MONOGRAFIA D. ZIELENINA „NARÓD POLSKI”

135

się konstruktywistą, przyznającym jednakże, że w XIX w. chłopstwo polskie „mocno trzymało się swojej tradycyjnej, narodowej kultury”51.

Jako podstawę źródłową rozdziału Skład etniczny przyjął Zielenin prace uczonych polskich (J. N. Baudouin de Courtenay, F. Bujaka, A. Fischera, O. Kolberga oraz K. Nitscha), rozprawę uczonego niemieckiego L. Bernharda oraz szczególnie dla nas interesujące, bo niektóre nie znane, prace dotyczące Polski i Polaków opublikowane w języku rosyjskim. Wśród autorów tych prac wymienia, bez podania inicjału imienia, nazwisko Gawłowskiego52, a także G. Kurnatowskiego i A.I. Sobolewskiego oraz N.F. Akajomowa, którego książka odnotowana została w czasopiśmie „Lud”53.

W kolejnych rozdziałach i paragrafach monografii D.K. Zielenin zajmuje się chłopami polskimi i ich kulturą: zajęciami, pożywieniem, życiem społecznym, w tym rodzinnym, strojem, ujmowanym zresztą łącznie ze szlacheckim jako „narodowy”, architekturą, określoną jako „ludowa”, życiem religijnym, folklorem i sztuką, rozumianą jako sztuki plastyczne. Autor koncentruje się na bliskiej etnografowi „kulturze tradycyjnej”, traktowanej jako związana z przeszłością, która jednakże podlega modernizacji. Rozwojowi rolnictwa np. sprzyjały szkoły rolnicze: „Trójpolówka i proste sochy dawno już odeszły do legendy. Żelazne pługi i sztuczne nawozy są znane prawie wszystkim chłopom”54. Terminologia w zakresie roślin i narzędzi rolniczych „zdumiewa swoim podobieństwem z rosyjską i ukraińską”55.

Powrotem do kultury „narodowej” jest rozdz. XII i § 39 O literaturze polskiej. Całość zamyka, podkreślając etnograficzne zainteresowania i kompetencje autora, a jednocześnie brak równowagi w omawianiu kultury „narodowej” i „ludowej”, rozdz. XIII z § 40 Badania etnograficzne ludu polskiego. Rozdział ten, poświęcony polskim badaniom etnograficznym i dlatego wyjątkowo interesujący dla historyków etnografii polskiej, jest stosunkowo obszerny, liczy 18 stron maszynopisu. Zawiera, w historycznym ujęciu, przedstawienie rozwoju etnografii polskiej i jej ocenę. Obok charakterystyki całościowej tej etnografii dostarcza ocen, pozytywnych lub negatywnych, poszczególnych badaczy, przy czym jednym z kryteriów tej oceny był ich stosunek do nauki rosyjskiej.

D.K. Zielenin stwierdził, że naród polski jest zbadany, pod względem etnograficznym, lepiej niż wszystkie inne narody słowiańskie. Rozwój badań wiąże Ibidem, s. 304.

Współautor, wraz z Gedychem i Isakowiczem, artykułu K istorii narodnyh kostûmov: kurpi, kuâvâne, mazury, opublikowanego w „Ėtnografičeskoe obozrenie” 1892, nr 2–3.

53 N.F. A k a ë m ov, Kuâvy. Istoriko-etnografičeskij očerk, Warszawa 1895, por. Bibliografia. Ludoznawstwo, materiały ludoznawcze, „Lud” 1896, t. 2, s. 89.

54 PFARAN, f. 849, op. 1, d. 449, s. 210.

55 Ibidem.

51

52

136

ZBIGNIEW JASIEWICZ

z obroną świadomości narodowej w czasie zaborów. Już przed powstaniem w 1861 r. rozwinęła się „chłopomania”: „inteligencja i panowie usilnie zabiegali o chłopów, aby wciągnąć ich w swoją politykę”56. Dostrzega jednak także inną przyczynę zajęcia się ludem. Było nią zainteresowanie się Słowiańszczyzną, które znalazło swój wyraz w pracy Zoriana Dołęgi-Chodakowskiego (Adama Czarnockiego) O Słowiańszczyźnie przed chrześcijaństwem z 1818 r. Stwierdził, powołując się na pracę Władimira A. Francewa (Pol’skoe slavânovedenie konca XVIII i pervoj četverti XIX veka, Praga 1906), że działalność naukowa Zoriana Dołęgi-Chodakowskiego była świadectwem ówczesnego współdziałania inteligencji polskiej i rosyjskiej57. Wspomniał także o wydaniu przez Zakład Narodowy im. Ossolińskich Słownika języka polskiego i powołaniu jego autora – Samuela Lindego w 1818 r. na członka honorowego Akademii Nauk w S. Petersburgu. Był poinformowany o przeniesieniu zbiorów Ossolineum ze Lwowa do Wrocławia58.

Innym, wymienionym w związku ze studiami nad Słowiańszczyzną badaczem, był hrabia Eustachy Tyszkiewicz, autor, jak napisał Zielenin, „cennego krajoznawczego opisu powiatu Borysowskiego na Białorusi”59, twórca Muzeum Starożytności w Wilnie w 1855 r. Zielenin ubolewa, pisząc o dalszych losach zainteresowań słowianoznawczych, że podporządkowane one zostały ideom politycznym, m.in. wizji Adama Mickiewicza mesjanistycznej roli Polski jako zbawcy wszystkich narodów słowiańskich. Przeciwstawia jej poglądy hrabiego Gurowskiego, głoszącego w nie wymienionej z tytułu broszurze60 tezę o bezpłodności zachodnich i południowych Słowian, oderwanych od swoich korzeni, a nawet szkodzących swoim zepsuciem tym korzeniom i dlatego zdrowy słowiański korzeń dla ich dobra powinien ich pochłonąć61.

Szczególną uwagę poświęcił Zielenin książce Łukasza Gołębiowskiego Gry i zabawy różnych stanów (Warszawa 1831), pomijając jednak 3 inne tegoż autora, ważne w dziejach etnografii polskiej, w tym Lud polski... (1831), uznany za pierwszą próbę syntetycznego ujęcia materiałów etnograficznych z ziem polskich w ich regionalnym i etnicznym zróżnicowaniu. W pracy Gry i zabawy zauważył Zielenin łączne przedstawienie przez Ł. Gołębiowskiego zachowań ludycznych szlacheckich i chłopskich oraz ludu polskiego, białoruskiego i ukraińskiego, Ibidem, s. 304.

Ibidem, s. 305.

58 Ibidem, s. 309.

59 E. Ty s z k ie w icz, Opisanie powiatu Borysowskiego pod względem statystycznym, geognostycznym, historycznym, gospodarczym, przemysłowo-handlowym i lekarskim, z dodaniem wiadomości o obyczajach, śpiewach, przysłowiach, ubiorach ludu, gustach, zabobonach itd., Wilno 1847.

60 Zapewne D.K. Zielenin korzystał z pracy Adama G u r ow s k iego La civilisation et Russie, Saint Pétersbourg 1840.

61 PFARAN 1941, 1947, f. 849, op. 1, d. 449, s. 306.

56 57

NIEOPUBLIKOWANA MONOGRAFIA D. ZIELENINA „NARÓD POLSKI”

137

co uznał za „zwykłe u Polaków także w późniejszych pracach etnograficznych”62.

Książkę tę potraktował jako kontynuację działań poprzednich, zainspirowanych znanym listem Hugona Kołłątaja do Jana Maja z roku 1802, zawierającym program badań etnograficznych, zintensyfikowanych konkursem ogłoszonym przez Warszawskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk w 1827 r. Wiedział o wykorzystaniu przez Gołębiowskiego opracowania, które na tenże konkurs nadesłał Kazimierz W. Wójcicki.

Po wymienieniu zbiorów pieśni ludowych Wacława z Oleska z 1833 r. i Juliusza Rogera z 1863 r. Zielenin zajął się pracami Oskara Kolberga. Przytoczył opinię rosyjskiego slawisty A.A. Kotljariewskiego z 1877 r. o pierwszych tomach z serii „Lud” tego badacza: To najlepszy ze zbiorów etnograficznych ze wszystkich literatur słowiańskich z racji na bogactwo materiału i także na jego wiarygodność. Naukowe opracowanie słabe, lecz nie ono było na względzie63.

Wymienił etnograficzne wydawnictwa Akademii Umiejętności w Krakowie oraz wskazał, że terminem antropologia w nich stosowanym „nazywano naukę o człowieku w ogóle, włączając w to etnografię, folklor”64. Odnotował ukazanie się kolejnych polskich czasopism etnograficznych: „Wisły”, redagowanej od 1887 r., związanej z nazwiskiem Jana Karłowicza, „Ludu”, wychodzącego od 1895 r. oraz „Ludu Słowiańskiego”, nazwanego przez Zielenina „czasopismem międzynarodowym, gdyż drukowano w nim artykuły we wszystkich językach słowiańskich”, publikowanego od 1930 r. pod redakcją Kazimierza Moszyńskiego i Kazimierza Nitscha65.

Innymi, znanymi Zieleninowi i wymienionymi przez niego uczonymi polskimi byli Zygmunt Gloger oraz Władysław Łoziński, badacz życia szlachty od XVI do XVIII w. Mylnie poinformował o wydaniu w Petersburgu w 1855 r. przez księdza Andrzeja Kitowicza swego dzieła Opis obyczajów i zwyczajów za panowania Augusta III, wskazując na drugą edycję pracy dawno już zmarłego autora. Informując o syntetycznych ujęciach etnografii polskiej, napisanych przez Jana Karłowicza i Stanisława Poniatowskiego, stwierdza jednocześnie z aprobatą: „Nie mało uwagi poświęcili polscy etnografowie także zagadnieniom ogólnej historii kultury, a książka Lewisa Morgana o dawnym społeczeństwie ukazała się

Ibidem, s. 305.

Ibidem, s. 308. D.K. Zielenin nie podał tytułu pracy, z której zaczerpnął cytat. Nie potrafiłem dotrzeć do tej pracy.

64 Ibidem, s. 308.

65 Ibidem, s. 312.

62

63

138

ZBIGNIEW JASIEWICZ

w polskim przekładzie w roku 1887 – wcześniej, niż wyszła ona w przekładzie rosyjskim, w roku 1900”66.

Pozytywnej oceny doczekał się rozwój instytucjonalny polskiej etnografii w okresie międzywojennym. Zielenin zacytował w tym celu Jadwigę Makosińską: Polska, jedyny europejski kraj, który ma sześć katedr i dwie docentury etnografii, pięć instytutów etnograficznych, bogatą literaturę etnograficzną i w każdym województwie towarzystwo popierania przemysłów ludowych67.

Obszernie omawia działalność znanego sobie z korespondencji Adama Fischera, któremu, pamiętamy, przesłał w 1941 r. opinię, pozwalającą na pracę na Uniwersytecie w zajętym przez Związek Radziecki Lwowie. Napisał o nim: „energiczny etnograf – profesor Uniwersytetu Lwowskiego”, który „stworzył wielką szkołę etnografów”, redagował czasopismo „Lud” i „opublikował setki artykułów w najróżnorodniejszych wydawnictwach”68. Równie obszernie omawia prace Kazimierza Moszyńskiego, zajmującego katedrę etnografii na Uniwersytecie Jagiellońskim, współredaktora „Ludu Słowiańskiego”, inicjatora prac nad atlasem kultury ludowej w Polsce, twórcy „nowej hipotezy o azjatyckim pochodzeniu Słowian”, której zwolenników „Moszyński na razie nie znalazł”. Szczególną uwagę poświęcił wielotomowemu, monumentalnemu dziełu K. Moszyńskiego Kultura ludowa Słowian, o którym jednak napisał, że ludy słowiańskie przedstawione w nim zostały nierównomiernie, przeważają materiały polskie i dotyczące Słowian wschodnich oraz brakuje informacji o źródłach, która jednak powinna pojawić się w zapowiedzianym, nie wydanym dotąd tomie69. Jana St. Bystronia, osadzonego na drugiej katedrze etnografii na Uniwersytecie Jagiellońskim, Zielenin znał jako autora monografii o obrzędach żniwnych i rodzinnych, Wprowadzenia do etnografii z 1926 r.70 oraz prac bibliograficznych71. Jako etnografów pracujących na Uniwersytecie Poznańskim wymienił Eugeniusza Frankowskiego i Witolda Klingera. O pierwszym z nich pisał jako o badaczu zajmującym się głównie sztuką ludową, także Ibidem, s. 310. Było to L. Mo r g a n a Społeczeństwo pierwotne, czyli badanie kolei ludzkiego postępu od dzikości przez barbarzyństwo do cywilizacji, przekład A.B., objaśnienia i uzupełnienia Marksa-Engelsa, Warszawa 1887.

67 Ibidem, s. 310. J. M a ko si ń s k a, Etnografia Polski w nauczaniu geografii, Lwów–Warszawa 1931, s. 77. Przekład D.K. Zielenina cytowanego zdania nie jest dosłowny, jednak dobrze oddaje treść wypowiedzi J. Makosińskiej.

68 PFARAN, f. 849, op. 1, d. 449, s. 310.

69 Ibidem, s. 314.

70 D.K. Zielenin mylnie podał tytuł pracy. Był to Wstęp do ludoznawstwa, Warszawa 1926.

71 PFARAN, f. 849, op. 1, d. 449, s. 213.

66

NIEOPUBLIKOWANA MONOGRAFIA D. ZIELENINA „NARÓD POLSKI”

139

autorze artykułu Środki magiczne przy pożyczaniu, kupnie i sprzedaży u ludu polskiego72. Skrytykował ten artykuł za nieuwzględnienie w nim „stosunków własnościowych na bazie których powstało wiele zwyczajów towarzyszących kupnu i sprzedaży”73. O Witoldzie Klingerze nie wspomniał, że był on głównie filologiem klasycznym, stwierdzając, że „pracuje wyłącznie w dziedzinie obrzędów i wierzeń, czym zajmował się on także wcześniej, kiedy był profesorem w przedrewolucyjnym Kijowie”74.

Spośród pozauniwersyteckich instytucji etnograficznych działających w Polsce w okresie międzywojennym Zielenin wymienił Komisję Etnograficzną Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie, nazywaną zresztą konsekwentnie Akademią Nauk oraz Instytut Nauk Antropologicznych Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Wśród wydawnictw tego Instytutu dostrzegł m.in. pracę Sary Benetowej, przedstawionej pomyłkowo w postaci męskiej jako S. Benet. Za jeden z głównych kierunków zainteresowań etnografów polskich tego okresu uznał studia nad sztuką ludową. Wskazał kilkunastu badaczy zajmujących się tą dziedziną, wśród nich kilku przypadkowych. Zwrócił uwagę, z pewną aprobatą, na to, że poza problemami o szerokim zakresie i wadze podejmowano w ramach etnografii polskiej prace nad zagadnieniami wąskimi, „wydawało by się, nieważnymi”, takimi jak zamki drewniane u drzwi, sól, wąż w wierzeniach75.

Za negatywne cechy etnografii polskiej, zresztą wspólne – jak napisał – „dla całej etnografii burżuazyjnej”, Zielenin uznał: pomijanie walki klasowej i w ogóle stosunków klasowych, pogląd na naród jako coś jednolitego, nierozczłonowanego, choć różnica w kulturze polskich panów i ludzi prostych była nadzwyczaj wielka, niedostateczne zwrócenie uwagi na stosunki społeczne, wyjaśnianie wielu zjawisk społecznych przy pomocy religii, brak planowości w pracach.

U niektórych etnografów był wyraźny nacjonalizm, nawet szowinizm76.

Innymi tejże etnografii niedostatkami było, jego zdaniem: częste włączanie kresowiaków, t.j. żyjących na kresach – terenach pogranicznych Polski Ukraińców, Białorusinów i Litwinów do narodu polskiego77.

Tytuł pracy E. Fr a n kow s k iego Zabiegi magiczne przy pożyczaniu, kupnie i sprzedaży u ludu polskiego, Poznań 1925.

73 PFARAN, f. 849, op. 1, d. 449, s. 313.

74 Ibidem.

75 Ibidem, s. 315.

76 Ibidem, s. 316.

77 Ibidem.

72

140

ZBIGNIEW JASIEWICZ

Wskazał Jana Falkowskiego, który, jego zdaniem, próbował wykazać, że Huculi to Polacy, przesiedleńcy z Podhala78, jako na badacza szczególnie wyraźnie reprezentującego tą tendencję79. Za słabość polskiej etnografii uznał ponadto brak zainteresowania procesami etnicznymi jak grupy etnograficzne i całe ludy tracą swoją narodowość, przechodząc na cudzy język i w pełni przyswajając cudzą kulturę narodową, pomimo tego, że dla podjęcia tego zagadnienia etnografowie polscy mieli nader obfity materiał80.

Dostrzegł tym samym istotną cechę etnografii polskiej okresu międzywojennego, tak bardzo różniącą ją od etnografii radzieckiej, skoncentrowanej na problematyce etnicznej81, nie próbował jednak wyjaśnić jej przyczyn. Nie dotarł również do prac socjologów polskich i prac etnografów pracujących na pograniczach z socjologią, zajmujących się sprawami etnicznymi, np. Józefa Obrębskiego.

Niewiele tylko miejsca poświęcił Zielenin polskiej etnografii po II wojnie światowej. Poza przytoczonymi już danymi, m.in. o podjęciu przez polskich etnografów postanowienia o rozpoczęciu prac nad polskim atlasem etnograficznym i polskim atlasem przesiedleńczym oraz o przeniesieniu zbiorów Ossolineum z Lwowa do Wrocławia, stwierdza: „Po wojnie praca etnograficzna w Polsce nie rozwinęła się jeszcze w pełni i, prawdopodobnie, będzie nieco ograniczona”82. Informuje jednakże o otwarciu na Uniwersytecie Jagiellońskim Katedry Etnografii Słowian oraz o wznowieniu niektórych wydawnictw „towarzystwa etnograficznego” – Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego, w tym rocznika „Lud”.

D.K. Zielenin stosunkowo dobrze, jak na istniejące w jego czasach możliwości, zaznajomił się z etnografią polską XIX i pierwszej połowy XX w. Poznał ją za pośrednictwem prac dostępnych w bibliotekach radzieckich oraz książek dostarczonych mu, w drodze wymiany, przez etnografów polskich a także relacji D.K. Zielenin nie wymienił pracy J. Falkowskiego, z której korzystał. Nie jest możliwe, aby J. Falkowski, przy przyjmowanej przez siebie koncepcji genezy Hucułów i Huculszczyzny, wystąpił z tezą, przypisaną mu przez D. K. Zielenina. Być może pomyłka wzięła się z mylnego tłumaczenia spolszczonej nazwy „Podgórzanie” – nadanej grupie o rusińskim/ukraińskim charakterze etnicznym, graniczącej z Huculszczyzną od północy, której J. Falkowski przypisuje decydującą rolę w kształtowaniu się grupy Hucułów (por. J. Fa l kow s k i, Zachodnie pogranicze Huculszczyzny.

Dolinami Prutu, Bystrzycy Nadwórniańskiej, Bystrzycy Sołotwińskiej i Łomnicy, Lwów 1937, s. 153 i n.

79 PFARAN, f. 849, op. 1, d. 449, s. 316.

80 Ibidem.

81 Por. m.in. Z. Ja siew icz, Radziecka szkoła etnograficzna, [w:] Słownik etnologiczny, red. Z. Staszczak, Warszawa–Poznań 1987, s. 303 i n.

82 PFARAN, f. 849, op. 1, d. 449, s. 316.

78

NIEOPUBLIKOWANA MONOGRAFIA D. ZIELENINA „NARÓD POLSKI”

141

innych uczonych rosyjskich, choćby P.G. Bogatyriewa i M.K. Azadowskiego83. Nie znam innego zagranicznego uczonego, który by w tak szerokim zakresie interesował się jej dziejami i pisał o nich. Pomyłki wytłumaczyć można trudnościami w dostępie do literatury i błędami w tłumaczeniach tekstów polskich. Stosunek Zielenina do polskiej etnografii uwarunkowany był przyjmowanymi przez niego, jako Rosjanina i uczonego, wartościami oraz własnymi doświadczeniami, a także presją polityczną i ideologiczną, której podlegał. Jako Rosjanin przekonany był o pozytywnych następstwach dla nauki polskiej współpracy z nauką rosyjską.

Zamiast nad rusyfikacją wolał ubolewać nad germanizacją Polaków, a także polonizacją Białorusinów, Ukraińców i Litwinów. Jako uczony doceniał badania podejmowane przez etnografów polskich, tym bardziej, że odpowiadały one w części kierunkom jego zainteresowań ukształtowanych jeszcze w okresie przed rewolucją. Pochwały, jakie kierował pod adresem etnografii polskiej wydawały się znajdywać przyzwolenie i uzasadnienie oraz nie być niebezpieczne dla ich autora na skutek tego, że Polska, po podpisaniu w 1945 r. układu o przyjaźni, wzajemnej pomocy i współpracy gospodarczej ze Związkiem Radzieckim stała się sojusznikiem i satelitą tego państwa. Kilku etnografów polskich, jak np. Adama Fischera i Kazimierza Moszyńskiego, darzył wyraźną sympatią, choć znał ich tylko z korespondencji. Niektóre z zarzutów o charakterze ideologicznym, formułowanych wobec etnografii polskiej, należały do obowiązkowego repertuaru uwag krytycznych kierowanych do nauki w kraju kapitalistycznym. Tragizm postaci Zielenina polegał na tym, że były to w części te same zarzuty, które kierowano przeciwko niemu, podlegającemu atakom ideologicznym, oskarżonemu o uleganie poglądom obcym marksizmowi. „Etnograficzne” rozdziały monografii Zielenina Naród polski, w tym rozdział ostatni na temat polskich badań etnograficznych są ważne, gdyż pozwalają poznać odbiór tych badań i uwarunkowania ich ocen w nauce radzieckiej.

Praca Zielenina ma także szersze znaczenie. Jest interesująca i godna uwagi, bo pozwala na poznanie sposobu wartościowania i przedstawiania historii i każdorazowej współczesności Polski i Polaków przez Rosjan. Pol’skij narod nie jest oczywiście jedynym tego rodzaju opracowaniem, stanowi jednakże dokument niezwykle wyrazisty. Przyczyną tego jest czas jego powstawania – okres II wojny światowej i bezpośrednio po niej, początki PRL oraz osoba autora – etnografa, a nie publicysty politycznego, co rzecz jasna nie zabezpieczało przed presją ideologiczną ale stwarzało inną perspektywę i ujawniało inne obszary zainteresowań. Autora przyjmującego obowiązujące w określonym czasie sposoby przedstawiania Polaków i ich kultury a jednocześnie podlegającego występującym A.M. R ie s z e t ow, Z. Ja sie w ic z, Korespondencja Kazimierza Moszyńskiego..., s. 282; Z. Jasiewicz, A.M. Reszetow, Korespondencja..., s. 40.

83

142

ZBIGNIEW JASIEWICZ

w społeczeństwie rosyjskim stereotypom ich dotyczącym, wykorzystującego szersze materiały historyczne i nie chcącego lub nie potrafiącego ukryć osobistego pozytywnego stosunku do Polaków.

Pol’skij narod i losy pracy oraz jej autora są jednocześnie świadectwem stosunków panujących w nauce radzieckiej, jej upolitycznienia, traktowania tez ideologicznych jako obowiązujących założeń metodologicznych i wykorzystywania ich również w osobistych konfliktach. Nie są to sprawy nam obce, znamy je przecież z historii niektórych dziedzin nauki polskiej w okresie PRL. W nauce radzieckiej występowały jednak dłużej, z większą intensywnością i z bardziej niebezpiecznymi skutkami dla uczonych.

Praca Zielenina to również interesujący przykład ewolucji koncepcji monografii narodu/grupy etnicznej, tak ważnej w etnografii radzieckiej, ukierunkowanej ku studiom etnicznym, obejmującej, w związku z tradycjami nauki rosyjskiej i nieobecnością przez wiele lat socjologii, szerszy zakres badań w porównaniu z etnografią polską. Była monografią bez określonego wyraźnie zakresu, zawierającą omówienie wielu najróżnorodniejszych zagadnień z sobą nie zintegrowanych.

Nie było jasne czy przedmiotem w niej byli Polacy jako naród polityczny i ich państwo czy też jako grupa etniczna? Czy miała informować głównie o historii czy o współczesności, o sprawach ustrojowych czy gospodarczych, o kulturze społeczeństwa narodowego czy o kulturze ludowej? Wyprzedziła o kilkanaście lat późniejsze studia podejmowane w etnografii radzieckiej nad narodami/grupami etnicznymi w ramach prac nad wielotomową serią Narody mira. Ėtnografičeskie očerki (Moskwa 1954–1966). Dla celu tej serii wypracowano, zresztą nie od razu, inny typ monografii narodu/ludu, typ monografii historyczno-etnograficznej, w której rdzeniem było przedstawienie kultury materialnej, społecznej i mentalnej narodu, przede wszystkim jego warstw nie elitarnych, rozumianej jako zakorzeniony w historii ich sposób życia. Inne informacje: o ekonomice, strukturze klasowej, sztuce profesjonalnej, literaturze, nauce, edukacji, podane w skrótowej formie, miały jedynie uzupełniający charakter. Redaktorzy serii uznali, co stwierdzono np. w t. 1 Narodov zarubiežnoj Evropy, że „czytelnik zawsze może je znaleźć w specjalnych publikacjach...84. Zgodnie z tym modelem opracowana została, w ramach wyżej wymienionego tomu, obszerna monografia Polacy, zresztą z udziałem etnografów i socjologów polskich85. Znamienne, że w tym opracowaniu nie tylko nie wykorzystano pracy Zielenina Pol’skij narod ale również nie wspomniano, że praca taka w ramach etnografii radzieckiej powstała.

Predislovie, [w:] Narody zarubiežnoj Evropy, t. 1, red. S.A. Tokarev i N.N. Čeboksarov, seria „Narody mira”, Moskwa 1964, s. 7.

85 Polâki, [w:] Narody zarubiežnoj Evropy, t. 1, red. S.A. Tokarev i N.N. Čeboksarov, seria „Narody mira”, Moskwa 1964.

84

NIEOPUBLIKOWANA MONOGRAFIA D. ZIELENINA „NARÓD POLSKI”

143

Krytyka, zawarta w niedostępnych dla nas recenzjach wydawniczych, pracy Pol’skij narod, jej nieopublikowanie, a także obłożenie anatemą, nie pozwalającą nawet na jej przypominanie, miały kilka przyczyn. Jedna z nich ujawniona została w zacytowanej już opinii dyrekcji Instytutu Etnografii AN ZSRR stwierdzającej, że praca ta „nie odpowiada obecnie stawianym wymaganiom”86. Nie wiemy jednak, jakie to były wymagania. Czy natury politycznej i ideologicznej, związane choćby z za mało przekonywującym ukazaniem roli ZSRR jako wyzwoliciela Polski i gwaranta jej szczęśliwości? Czy może z zawartymi w tekście pochwałami pod adresem nauki polskiej okresu międzywojennego, nauki kraju przecież kapitalistycznego? A może uznano upolitycznienie pracy za miejscami zbyt prymitywne? Owe „wymagania” mogły jednakże dotyczyć także poziomu naukowego pracy, choćby podnoszonej już jej niespójności, przypadkowości części materiałów, braku bibliografii i niedokładnego powoływania się na źródła.

Inną przyczyną negatywnej oceny i nieopublikowania pracy było dążenie do ostatecznego zdyskredytowania jej autora, od dawna już poddawanego krytyce ideologicznej, zwalczanego przez sprawującego rządy dyktatorskie dyrektora Instytutu Etnografii AN ZSRR S.P. Tołstowa, pozostającego z Zieleninem nie tylko w sporze naukowym ale i w konflikcie osobistym.

Przedstawiona tu informacja o nieopublikowanej monografii Naród polski ma charakter wstępny i nie jest pełną analizą tej pracy. Potrzebna jest przecież jej ocena z perspektywy różnych dyscyplin, nie tylko etnografii ale także historii, historii literatury, politologii i innych. Ważne byłoby także porównanie dwóch zachowanych wersji pracy, z 1941 i 1947 r. po to, aby stwierdzić, czy i w jaki sposób Zielenin, pod naciskiem wydarzeń i przyjmowanej polityki zmienił sposób przedstawiania Polski i Polaków. O skierowaniu do druku tego opracowania, mimo braku odpowiedzi na wiele pytań, zadecydowało moje przekonanie, że Naród polski Zielenina jest niezwykle interesującym i wartościowym dokumentem, mówiącym wiele o swoich czasach i swoim autorze. Dlatego powinien zostać wykorzystany w studiach nad historią nauki i sposobami przedstawiania Polski i Polaków przez Rosjan i dla Rosjan.

PRZEGLĄD WSCHODNI

86

PFARAN, f. 142, op. 5, d. 466, list 157.

EAST

AND

WEST

History and Contemporary State of Eastern Studies ed. Jan Malicki & Leszek Zasztowt

„East and West: The History and Contemporaryy State of Eastern Studies” presents the expertise of recognized scholars from institutions t in Austria, the Czech Republic, Lithuania, Poland, Russia, the United Kingdom, and the United States on a variety of topics ranging, for example, from Czech, Lithuanian, Polish, or U.S. views of Russia and the Soviet Union, to the state of Georgian studies in Poland, to differing regional perspectives on Europe's recent history. Edited by Jan Malicki and Leszek Zasztowt, this anthology is a welcome addition to the t contemporary literature on East and Central European affairs.

Dr. John S. Micgiel, Columbia University Commemorative volumes, even if interesting, t are usually unfocused, particularly when they result from commemorative conferences. This book is a rare exception: it has a clear thematic core. The bulk of contributions deal with a single topic: the history of Russia and the Soviet Union written byy scholars working outsider the object of their study. In addition to offering exceptionally interesting essays by such classics of the field as Pipes, Walicki or Kappeler, the volume is a major contribution to the circulation of scholarly knowledge.

Dr. Jan Kubik, Rutgers University

Cena 120 zł.

www.studium.uw.edu.pl/wydawnictwa

Przegląd Wschodni, t. XI, z. 1 (41), s. 145–155, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2010

ANDRZEJ GĄSIOROWSKI Olsztyn

Z DZIEJÓW SZKOLNICTWA POLSKIEGO NA ŁOTWIE W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM

S

ZKOLNICTWO, spośród wszystkich przejawów aktywności polskiej na Łotwie, stanowiło jedno z najważniejszych ogniw aktywności narodowej. Zważywszy, że przed 1939 r. ponad 80% mieszkających tam Polaków urodziło się na terenie Łotwy, proces asymilacji wśród nich dokonał się znacznie szybciej, niż wśród ludności dopiero osiadłej. Duża rola w zapobieganiu tego niekorzystnego zjawiska przypadła polskiemu szkolnictwu. Jego tradycje sięgają okresu rozbiorów, by wymienić ośmioklasowe prywatne gimnazja Emilii Lichtarowicz i Anny Jastrzębskiej. Oficjalnie nauka prowadzona była tam w języku rosyjskim lub niemieckim, nieoficjalnie jednak używano języka polskiego. Dopiero po utworzeniu w 1922 r. Związku Polaków na Łotwie (ZPŁ) oraz inicjatywie Stowarzyszenia „Oświata” w Rydze i „Ogniska” w Lipawie wspieranych przez Związek Polskiej Młodzieży, działalności polonijnej nadano bardziej zorganizowane formy pracy1.

Dzięki temu także i w szkolnictwie mniejszościowym zachodziły korzystne zmiany. Początkowo, podstawę formalną dawało zarządzenie władz łotewskich z 8 grudnia 1919 r., gwarantujące swobodną działalność mniejszości narodowych. Pełnię praw do zakładania szkół polskich uzyskano jednak dopiero w 1932 r., gdy uchwalono ustawę o ustroju szkół mniejszości narodowych na Łotwie. Pojawiła się wówczas formalna podstawa do działalności organizacyjnej i dydaktycznej polskich placówek szkolnych. Ustawa regulowała zasady otwierania nowych szkół, warunki pracy i formy ich finansowania. Uwzględniała także możliwość częstszych kontaktów z Macierzą. Miały one doniosłe znaczenie dla Archiwum Akt Nowych w Warszawie (dalej AAN), MSZ, syg. 12709, s. 19. Pismo Poselstwa RP w Rydze z 18 IV 1935; Ibidem, syg. 113, s. 18. Światowy Związek Polaków z Zagranicy (ŚZPZ).

Pismo Tadeusza Beynowskiego konsula RP w Dyneburgu z 7 stycznia 1937 r.; Związek Polskiej Młodzieży na Łotwie, „Głos Młodych” 1937, nr 3–4, s. 18.

1

146

ANDRZEJ GĄSIOROWSKI

działaczy polonijnych i kadry pedagogicznej, która mogła podnosić swoje kwalifikacje, młodzież zaś poznawać ojczysty kraj wyjeżdżając na kursy, obozy harcerskie i kolonie letnie. Szansę taką uzyskała także młodzież akademicka, gdyż jak donosiło w 1937 r. Poselstwo RP w Rydze „na tutejszym Uniwersytecie polskich studentów nie było”2.

Mimo znacznego postępu, szkoły polskie nadal borykały się z wieloma przeciwnościami. Wynikały one nie tylko z różnych utrudnień formalnych, ale także z wewnętrznych tarć i nieporozumień pomiędzy polonijnymi organizacjami.

Sytuacja nieco się poprawiła pod koniec lat trzydziestych, gdy doszło do wznowienia działalności Związku Polaków w Łotwie3. W tym czasie szkoły okazały się jednym z nielicznych miejsc, w których koncentrowało się życie polskiej młodzieży. Tam działały drużyny harcerskie, koła literackie, muzyczne, samokształceniowe oraz sekcje sportowe, urządzające atrakcyjne występy, zawody i wycieczki4. Zajęciami pozalekcyjnymi i pozaszkolnymi najczęściej kierowali polscy nauczyciele i działacze organizacji młodzieżowych. Umożliwiały to istniejące ustalenia prawne, choć czasami dość swobodnie interpretowane przez miejscowe władze, co utrudniało ich pełną realizację. Szczególnie dotyczyło to zapewnienia warunków do dalszego rozwoju szkolnictwa mniejszościowego, jego autonomii i prawa do nauki w języku ojczystym. Od tego w dużym stopniu zależało utrzymanie i dalszy rozwój sieci polskich sześcioklasowych szkół powszechnych i kilku czteroklasowych gimnazjów5.

Nad całokształtem szkolnictwa w Łotwie czuwało Ministerstwo Oświecenia Publicznego. W terenie reprezentowane było przez okręgowych inspektorów, odpowiedzialnych głównie za sprawy dydaktyczno-wychowawcze oraz okręgowe kolegia szkolne, mające charakter placówek administracyjnych, nadzorujących oświatę pozaszkolną, szkoły powszechne, przedszkola, szkoły specjalne i doAAN, MSZ, syg. 113, s. 20. Pismo MSZ do Poselstwa RP w Rydze z 23 IV 1937 r., „Sprawy Narodowościowe” 1932, nr 4–5, s. 503.

3 Dopiero na początku 1937 zwołano zebranie prezesów polskich organizacji w celu konsolidacji całego ruchu polskiego. W spotkaniu reprezentowane były następujące placówki: Towarzystwo „Oświata”, Związek Polskiej Młodzieży, ZHP, Polskie Stowarzyszenie Akademickie, Związek Nauczycieli Polskich, Polski Klub Sportowy „Reduta”, Stowarzyszenie Polsko-Katolickie „Harfa”, Polskie Rzymsko-Katolickie Towarzystwo Dobroczynności. Pełne zjednoczenie ruchu polskiego dokonało się wiosną 1938, gdy w ramach Związku Polaków na Łotwie utworzono 19 oddziałów terenowych skupiających 3400 członków. Zob. AAN, ŚZPZ, syg. 113, s. 21. Pismo Poselstwa RP w Rydze do MSZ z 12 III 1937 r.; Organizacje polskie wobec ustawy o organizacjach, „Sprawy Narodowościowe” 1938, nr 4–5, s. 503.

4 Zob. R.K. D a s z k ie w ic z, Harcerstwo polskie poza granicami kraju, Lublin 1983, s. 106, 114; A. G ą sio r ow s k i, Sport w życiu Polaków na Łotwie (1918–1939), [w:] T. Ju r e k, Studia z dziejów kultury fizycznej, Gorzów Wlkp. 2002, s. 505–514.

5 J. C y n a r s k i, Łotwa współczesna, Warszawa 1925, s. 133–134.

2

Z DZIEJÓW SZKOLNICTWA POLSKIEGO NA ŁOTWIE

147

kształcające. W każdej szkole powoływano samorządy szkolne (rady szkolne).

Na czele rady z urzędu stał kierownik szkoły powszechnej lub dyrektor szkoły średniej6. Sprawowały one, m.in., rolę organu wspierającego starania szkoły o pomoc finansową ze strony państwa oraz ułatwienia przy zakładaniu i administrowaniu szkołami mniejszościowymi. W praktyce jednak zdarzało się częściej, że jeżeli nie utrudniano tych działań, również nie wspierano inicjatyw zmierzających do rozszerzenia polskiego szkolnictwa. Odnieść to można także do prób pomocy materialnej szkolnictwu mniejszościowemu, jakiego np. udzielała Polska swoim mniejszościom narodowym7. Administrowanie oświatą mniejszościową nie należało więc do łatwych mimo, że przy łotewskich władzach oświatowych powoływano Wydziały Szkolne i Rady Szkolnictwa dla każdej mniejszości narodowej osobno. W pierwszych latach powojennych (1918–1922) funkcję przewodniczącego (inspektora) polskiego wydziału szkolnego sprawował Józef Ronczewski, później Antoni Talat-Kiełpsz.

Rozwój polskiego szkolnictwa najlepiej przebiegał w Rydze, gdzie istniały 3 polskie przedszkola (ochronki) i 5 szkół powszechnych, do których uczęszczało ponad 2 tysiące dzieci. Po kilku latach liczba szkół wzrosła do ośmiu (1934), ale malała liczba uczniów, w roku szkolnym 1937/38 wynosząc zaledwie 1334.

Wyjątkowe znaczenie dla polskiej oświaty mniejszościowej miały 3 polskie gimnazja w Dyneburgu (Daugavpils), Rydze i Rzeżycy (Rezekne). Polskie szkoły średnie były bezpłatne. Działały także internaty (bursy), umożliwiające naukę uczniom pochodzącym nawet z dalszej prowincji8. Najlepiej zorganizowana polska szkoła średnia w Rydze zatrudniała 18 nauczycieli, ale ich poziom był dość zróżnicowany – zaledwie kilka osób miało ukończone studia akademickie, pięciu nauczycieli posiadało wykształcenie średnie, większość dopiero uzupełniała kwalifikacje w szkołach wyższych lub na kursach pedagogicznych. Niewiele lepiej pod tym względem przedstawiała się sytuacja w założonym w 1923 r. Polskim Gimnazjum Państwowym w Dyneburgu9. Wszystkie szkoły polskie dużą uwagę przykładały do zajęć pozalekcyjnych, prowadzonych w różnych organizacjach i kołach zainteresowań. Urządzano wiele uroczystości kulturalnych, konkursów recytatorskich, występy kół teatralnych, śpiewaczych, muzycznych, wycieczki 6 W skład rady szkolnej oprócz dyrektora wchodzili: zastępcy kierownika lub dyrektora, wychowawcy klasowi, przedstawiciele rodziców, lekarz szkolny, kierownik internatu (bursy).

7 J. A l bi n, Polski ruch narodowy na Łotwie w latach 1919–1940, Wrocław 1993, s. 14, 127.

8 Prywatne Gimnazjum w Dyneburgu założono w 1920, rok później przekształcono je w Państwowe Gimnazjum Polskie. Podobnie było z Państwowym Polskim Gimnazjum w Rzeżycy, powstałym w 1921, natomiast Gimnazjum w Rydze miało dłuższą tradycję sięgająca końca XIX w., którą kontynuowano po 1918, zob. E. Wa le nw a n d e r, Polacy na Łotwie, Lublin 1993, s. 314.

9 Szerzej zob. S. Wa l a s e k, Problemy polskiego średniego szkolnictwa ogólnokształcącego na Łotwie, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 2002, nr 3–4, s. 43–58.

148

ANDRZEJ GĄSIOROWSKI

krajoznawcze, wieczorki towarzyskie i taneczne. Wypełniały one również program wielu stałych imprez i uroczystości, w tym obchody Dnia Dziecka i Sportu.

Obszerne informacje z ich przebiegu zamieszczała polska prasa wychodząca na terenie Łotwy („Dzwon”, „Głos Młodych”, „Nasz Głos”).

Dalszy rozwój szkolnictwa i jego poziomu uzależniony był jednak od zapewnienia odpowiednich kadr nauczycielskich. Należało więc jak najszybciej wyrównać niedobory w tym zakresie, przyspieszając proces dokształcenia nauczycieli. W tym celu, w roku szkolnym 1928/29, uruchomiono kursy pedagogiczne, w których wzięło udział 58 słuchaczy10. Odpowiednie kwalifikacje pedagogiczne były warunkiem utrzymania wysokiego poziomu nauczania, ale także stanowiły przedmiot wymagań miejscowych władz oświatowych. Pomimo starań, problem wykształcenia nauczycieli do końca lat trzydziestych nie został w pełni rozwiązany. Groźba obniżenia poziomu nauczania mogłaby nie tylko spowodować niekorzystną reakcję łotewskich władz oświatowych, ale także rezygnację zdolniejszej młodzieży z nauki w szkołach polskich. Stan posiadania szkolnictwa polskiego na Łotwie u progu lat trzydziestych przedstawiał się jeszcze nie najgorzej, gdyż w roku szkolnym 1928/29, oprócz kilku polskich szkół średnich z 387 uczniami, działały 34 szkoły powszechne samorządowe z 4117 uczniami, zaś 265 dzieci chodziło do klas polskich w szkołach innych narodowości11. Planowano także utworzenie kilku nowych szkół w większych skupiskach polskich, a w placówkach już istniejących zamierzano usprawnić pracę dydaktyczną, nadając lekcjom śpiewu, wychowania fizycznego, języka polskiego i niemieckiego bardziej atrakcyjny i praktyczny charakter12. Z planów tych wynikała potrzeba rozszerzenia programu zajęć pozalekcyjnych, prowadzonych w zespołach artystycznych, chórach, sekcjach sportowych oraz innych kołach zainteresowań. Pomyślano również o najzdolniejszych uczniach, którym zamierzano stworzyć dogodne warunki w szkołach średnich, chcąc w ten sposób zapobiec odchodzeniu młodzieży polskiej do szkół obcych13.

Na początku lat trzydziestych szkolnictwo mniejszościowe mogło rozwijać się na podstawie wspomnianej ustawy o ustroju szkół mniejszości narodowych

10 Pismo „Dzwon” z 1929 donosiło, że w szkołach polskich Dyneburga uczyło się 1700 dzieci.

W poszczególnych szkołach liczba uczniów była następująca: w Gimnazjum Państwowym – 121, w 4 Szkołach Powszechnych: przy ul. Teatra 3 – było 131 uczniów, przy ul. Baznicas 16 – było 502, przy ul. Liksnas 47 – uczyło się 142 uczniów i przy ul. Wileńskiej – 97 i najmniej w szkole zawodowej (rzemieślniczej) – 69 uczniów, zob. I. Ja si ń s k a, A. Wo ł o d ko, Szkoły polskie w Daugawpilsie, „Czas Latgalii” 2000, nr 5(48), s. 4.

11 Szkolnictwo polskie na Łotwie, „Sprawy Narodowościowe” 1928, nr 2, s. 300.

12 S. Wa l a s e k, op. cit., s. 45; zob. „Dzień Kowieński” [relacja z Rygi], nr 86 z 18 IV 1928.

13 Świetny rozwój szkolnictwa polskiego na Łotwie, „Dzień Kowieński” nr 86 z 18 IV 1928.

Z DZIEJÓW SZKOLNICTWA POLSKIEGO NA ŁOTWIE

149

na Łotwie14. Ustawa regulowała zasady ich działalności, zastrzegając jednocześnie, że: 1) Ustrój szkół mniejszości narodowych na Łotwie w organizacji swej jest autonomiczny, w ramach obowiązujących przepisów. 2) Ze środków, udzielonych przez państwowe i komunalne instytucje na potrzeby różnego typu szkół średnich, udziela się dla szkół mniejszości narodowych część, stosowanie do liczby ludności danej narodowości. Obowiązujące szkoły mniejszości narodowych utrzymywane są na podstawie prawa o instytucjach oświatowych łotewskich15. 3) Osobom prawnym oraz fizycznym na podstawie ogólnego prawa o szkołach prywatnych przysługuje prawo zakładania i utrzymywania szkół z odpowiednim dla danej narodowości językiem nauczania. 4) Program nauczania w szkołach mniejszościowych nie może być niższy od wymagań stosowanych w szkołach łotewskich. 5) Dozór nad szkołami mniejszości narodowych należy do Ministerstwa Oświaty na podstawie ogólnego prawa. 6) Zarządy szkół mniejszości narodowych złączone są w osobny departament mniejszości narodowych przy Ministerstwie Oświaty. Zarząd szkół każdej narodowości koncentruje się w osobnym wydziale departamentu. 7) Naczelnik wydziału szkolnego16 danej mniejszości narodowej reprezentuje swoją narodowość we wszystkich sprawach kulturalnych, z przysługującym prawem nawiązywania stosunków ze wszystkimi departamentami ministerstwa oświaty, jak również bierze udział w posiedzeniu gabinetu ministrów z prawem głosu doradczego we wszystkich sprawach, które obejmują życie kulturalne narodowości przezeń reprezentowanej17.

Nowe postanowienia ustawodawcze dawały możliwość w miarę swobodnego funkcjonowania polskim szkołom mniejszościowym. W roku szkolnym 1930/31 na terenie Łotwy działało jeszcze 45 szkół powszechnych, w których po kierunkiem 240 nauczycieli uczyło się 5274 polskich dzieci. Ponadto umożliwiono otwieranie klas polskich w innych szkołach, jeżeli udało się zebrać 30 chętnych uczniów w jednej klasie, co dawało prawo do opieki jednego nauczyciela.

Natomiast tam, gdzie nie było mniejszościowej szkoły lub klasy, dzieci mogły pobierać naukę prywatnie w języku ojczystym, a wyjątkowo w szkołach z innym Prawo o ustroju szkół mniejszości narodowych w Łotwie, „Sprawy Narodowościowe” 1932, nr 4–5, s. 503.

15 Ibidem. Paragraf 41 tego prawa stwierdzał: „Państwo i komunalne instytucje utrzymują dla każdej narodowości tyle obowiązujących szkół, ile potrzeba do nauczania ich dzieci, uwzględniając obowiązujące przepisy niniejszego prawa”.

16 Naczelnicy wydziałów podlegali bezpośrednio ministrowi oświaty. Naczelników wydziału miały prawo proponować środowiska mniejszościowe za pośrednictwem ministra oświaty. Kandydatura taka musiała być jednak zatwierdzona przez radę (gabinet) ministrów.

17 Prawo o ustroju szkół mniejszości narodowych w Łotwie – Nowe zarządzenie łotewskiego ministra oświaty, dotyczące szkolnictwa mniejszości narodowych, „Sprawy Narodowościowe” 1932, nr 4–5, s. 503.

14

150

ANDRZEJ GĄSIOROWSKI

językiem wykładowym. Główna odpowiedzialność za wychowanie młodego pokolenia spoczywała na barkach polskich nauczycieli, którzy skupieni byli w Związku Nauczycieli Polskich „Nasze Życie”. Związek pełnił ważną rolę w środowisku polskim, zapewniając w latach 1928–1939 ochronę prawną i możliwość wykonywania pracy zawodowej18. Szkoła była także miejscem, gdzie zapoczątkowano zorganizowany polski ruch młodzieżowy. Duża w tym zasługa młodych nauczycieli, którzy jeszcze niedawno sami należeli do takich stowarzyszeń, teraz stając się ich organizatorami19. W szkołach powszechnych największą popularnością cieszyły się drużyny harcerskie, a wśród młodzieży gimnazjalnej koła literackie, samokształceniowe, artystyczne i sportowe. Działalność ich wspomagała pracę organizacji pozaszkolnych, skupionych pod kierownictwem Związku Polskiej Młodzieży (ZPM) na Łotwie, prowadzącego w latach trzydziestych ożywioną działalność. Związek, jako organizacja naczelna posiadał własne agendy terenowe, sprawował też nadzór nad innymi stowarzyszeniami młodzieżowymi, utrzymywał bliską współpracę ze szkołami polskimi. ZPM cieszył się dużą popularnością w środowisku polskim, posiadał także znaczną samodzielność organizacyjną, opartą na własnym statucie i doświadczonym kierownictwie20.

Dotychczasowy stan posiadania szkolnictwa polskiego systematycznie jednak się pogarszał. W 1933 r. łotewska Rada Ministrów podjęła nawet uchwałę o zamknięciu polskich szkół średnich. Natomiast w mniejszościowych szkołach powszechnych nauka w języku polskim mogła być prowadzona dopiero, gdy klasa liczyła ponad 50 uczniów. Akcja ta spowodowała konieczność łączenia kilku klas w celu spełnienia tego wymogu i utrzymania nauki w języku ojczystym. Tam, gdzie to się nie udało placówki takie stawały się szkołami łotewskimi21. Na dalsze losy szkolnictwa mniejszościowego duży wpływ miała konwencja łotewsko-litewska, dotycząca uporządkowania spraw szkolnych w obu krajach. Dokument ten stał się wzorcowym dla pozostałych grup mniejszościowych, działających na terenie Łotwy. Konwencja regulowała wszystkie sprawy związane z funkcjonowaniem szkolnictwa mniejszościowego, była też próbą unikania ewentualnych nieporozumień z tym związanych. Z postanowień konwencji wynikało, że dla dzieci w wieku 7–14 lat można będzie zakładać klasę lub szkołę, gdy zapisze się nie mniej niż 20 uczniów w jednej miejscowości. Dawało to prawo do zatrudnie18 W okresie najbardziej aktywnej działalności w połowie lat trzydziestych funkcję prezesa ZNP pełnił Mikołaj Makowski, wiceprezesa Aleksandra Gulbiska, a sekretarza Michalina Zygmuntowa.

19 Szerzej zob. A. G ą sio r ow s k i, Z dziejów polskiego ruchu młodzieżowego na Łotwie 1918–1940, „Szkice Humanistyczne” 2009, Tom IX, nr 1, s. 121–148.

20 Zob. Sprawozdanie z działalności Związku Polskiej Młodzieży w Łotwie 1933–1938, Ryga 1939, s. 3.

21 I. Ja si ń s k a, A. Wo ł o d ko, Szkoły polskie w Daugawpilsie, „Czas Latgalii” 2000, nr 5(48), s. 4–5.

Z DZIEJÓW SZKOLNICTWA POLSKIEGO NA ŁOTWIE

151

nia jednego nauczyciela, drugi nauczyciel mógł być przyjęty przy zgłoszonych 35–40 uczniach22.

Dotychczasowe ułatwienia związane z upowszechnieniem szkolnictwa mniejszościowego, zbiegły się z kryzysem po wydarzeniach, jakie nastąpiły na Łotwie po przewrocie w 1934 r. Władza trafiła wówczas ponownie w ręce Karlisa Ulmanisa, który wprowadził rządy dyktatorskie. Wielu polskich nauczycieli wysłano na emeryturę, a niektóre szkoły przekształcano w placówki państwowe. W połowie lat trzydziestych mniejszość polska na Łotwie posiadała jeszcze 247 nauczycieli w szkołach powszechnych, 42 w szkołach średnich oraz 6 w szkole zawodowej, posiadającej 3 specjalistyczne oddziały. Pojawiła się jednak próba ograniczenia niektórych praw mniejszości narodowych oraz swobody działania związków i towarzystw. Prawo do nauczania w języku ojczystym obwarowane zostało wieloma obostrzeniami. Zaistniały również obawy wynikające z wprowadzanych zmian, zmierzających do ograniczenia swobody szkolnictwa mniejszościowego. Postanowienia prawne dotyczące tej kwestii znalazły się w nowej ustawie wydanej 12 lipca 1934 r. Dotyczyły one całokształtu oświaty łotewskiej, co nie pozostawało bez wpływu na szkolnictwo mniejszościowe. Ustawa wprowadzała między innymi: a) Płatne przedszkola dla dzieci w wieku od 3 do 8 lat; b) Obowiązkową szkołę powszechną podzielono na: jednoroczną klasę przygotowawczą (można było realizować ten stopień szkolny w nauczaniu domowym), szkołę sześcioklasową (program mógł być realizowany w systemie czteroklasowej szkoły powszechnej i dwuklasowej przygotowawczej usytuowanej przy szkole średniej, w której realizowano program klasy V i VI z poszerzoną nauką języków obcych); c) Szkoły średnie obejmujące pięcioklasowe szkoły ogólnokształcące, techniczne i handlowe; d) Dwu lub trzyletnie szkoły zawodowe; e) Sześcioletnie seminaria nauczycielskie23.

Wydane regulacje prawne miały uporządkować ustrój szkolnictwa łotewskiego, ale w praktyce likwidowały autonomię szkolnictwa mniejszościowego, podporządkowując je łotewskim władzom oświatowym. Ograniczono także szkolnictwo prywatne i samorządowe zastępując je szkołami państwowymi, które miały wychowywać „w duchu miłości ojczyzny i pracy”. Zlikwidowano też wydziały mniejszościowe działające przy Ministerstwie Oświecenia Publicznego, powołując w ich miejsce doradców (referentów) ministerialnych. Funkcję tę dla szkół polskich powierzono Romanowi Ciesiulewiczowi24.

Konwencja łotewska-litewska w sprawie szkolnictwa mniejszościowego litewskiego i łotewskiego, „Sprawy Narodowościowe” 1931, nr 4–5, s. 499.

23 Zob. S. Wa l a s e k, op. cit., s. 50.

24 Ibidem.

22

152

ANDRZEJ GĄSIOROWSKI Uczniowie i polskie szkoły powszechne na Łotwie w latach 1920–1938

1920/21

–

21

Dzieci w szkołach polskich 4471

1921/22

–

29

5366

1922/23

7371

34

5665

–

–

–

1923/24

6218

29

4806

77,3

1412

22,7

1924/25

6386

26

4686

73,3

1700

26,7

1925/26

6334

22

3915

61,8

2419

38,2

1926/27

6553

27

4065

65,8

2188

34,2

1927/28

6612

31

4265

64,5

2347

35,5

1928/29

6629

34

4117

62,1

2512

37,9

1929/30

7259

36

4570

62,9

2689

37,1

1930/31

8329

45

5274

63,3

3055

36,1

1931/32

8086

36

4761

56,5

3008

43,5

1932/33

8281

34

4571

55,2

3710

44,8

Rok Dzieci w wieku szkolny szkolnym

Liczba szkół polskich

–

Dzieci polskie w innych szkołach –

–

–

%

% – –

1933/34

8261

35

4636

56,1

3625

43,9

1934/35

6467

23

2903

44,8

3564

55,2

1935/36

5436

21

2423

44,3

3013

55,5

1936/37

5418

15

2279

42,0

3139

48,0

1937/38

5258

16

2129

40,4

3129

59,6

Źrodło: Statystyka kultury Łotwy 1919–1937, Ryga 1938. Cyt. za A. Wowere, Dzieje i rola polskiego gimnazjum w Rezekne na Łotwie (1919–2003), Olsztyn 2003, s. 18.

W 1935 r. wraz z próbą przekształcenia Polskiego Miejskiego Gimnazjum w Rydze w szkołę państwową objął on funkcję jej dyrektora. Wkrótce jednak został odwołany z tego stanowiska, a na jego miejsce wyznaczono Łotysza Antonasa Barda25. Podobne decyzje personalne wiązały się zazwyczaj z dalszymi ograniczeniami, a nawet likwidacją języka polskiego jako wykładowego, zastępowanego łotewskim. Nie bez wpływu pozostawał fakt rozbicia organizacyjnego Z Polski pochodzili tak znani nauczyciele jak: Witold Jan Doroszewski (szybko opanował język łotewski), Julia Filipenok, Zenon Klemensiewicz, Antoni Marian Rusiecki, Stanisław Szober itp.

W 1940 gimnazjum polskie zostało włączone do szkoły dwunastoklasowej, ale zachowano język wykładowy polski. Szkołę zamknięto po wkroczeniu wojsk niemieckich, a następnie w 1944 ponownie polskich nauczycieli zatrudniono w szkole dwunastoklasowej, by po 4 latach szkołę zlikwidować, gdyż pozostawiono tylko placówki łotewskie i rosyjskie. Zob. Z podroży po Łotwie – notatka prasowa w zbiorach Ryszarda Mackiewicza z Warszawy.

25

Z DZIEJÓW SZKOLNICTWA POLSKIEGO NA ŁOTWIE

153

ruchu polskiego, który dopiero pod koniec lat trzydziestych podejmował próby zjednoczenia26. W tym czasie łotewskie Ministerstwo Oświaty (1938) zamykało wszystkie prywatne szkoły mniejszościowe utrzymywane z funduszy Światowego Związku Polaków z Zagranicy. Wraz z tym dokonywano zwolnień niewygodnych nauczycieli polskich, którym zarzucano nawet działania antypaństwowe. Rok szkolny 1939/40 rozpoczęto już pod nową władzą sowiecką. Wkrótce nastąpił proces likwidacji ruchu polskiego, a wraz z nim malała nadzieja na mniejszościowe szkolnictwo polskie. Dopiero w 1943 r. otwarto jedyną na Łotwie 4-klasową szkołę polską, a rok później 12-letnią szkołę w Rydze na wzór radziecki, która przetrwała do 1949 r.27 Po zakończeniu wojny (1945) w radzieckiej Republice Łotewskiej nie było miejsca na swobodną działalność polską i szkoły mniejszościowe. Ośrodkiem życia polskiego pozostawał, założony dopiero w 1976 r. w Rydze Klub Miłośników Kultury Polskiej, jednak pierwsze klasy polskie mogły powstać dopiero w 1989 r. przy szkołach rosyjskich. Z czasem placówki takie uzyskiwały prawo do większej samodzielności, jak to miało miejsce w Dyneburgu, gdy w 1991 r. utworzono szkołę średnią z 426 uczniami i 47 nauczycielami. Obecnie jest to jedna z wyróżniających się szkół polskich na Łotwie. Naukę prowadzi się tam w języku polskim i łotewskim28. Na przykładzie tej szkoły można poznać pracę szkół polskich, ich cele wychowawcze oraz realizowany program dydaktyczny. Jak dawniej, doniosłą rolę wychowawczą spełniają zajęcia pozalekcyjne w kołach – muzycznym, tanecznym, plastycznym, szachowym, recytatorskim, dramatycznym i drużynach harcerskich. Największą chlubą szkoły jest zespół folklorystyczny „Kukułeczka”, dobrze znany na Łotwie i w Polsce. W szkole wydawana jest popularna gazetka pt. „Scholar” zamieszczająca różne informacje z Polski, Łotwy i z życia szkoły. W okresie letnim wielu uczniów spędza wakacje w kraju na koloniach i kursach języka polskiego29. Społeczność polska na Łotwie, która obecnie stanowi ponad 2% obywateli tego państwa, odzyskała prawo do samodzielnej działalności. Młodzi Polacy znów mogą należeć do harcerstwa, Klubu Sportowego „Reduta” i Związku Polskiej Młodzieży.

Kontakty z krajem ojczystym są najlepszą lekcją historii i patriotyzmu.

Zygmunt Niewiadomski, nauczyciel w polskiej szkole w Dyneburgu oraz AAN, ŚZPZ, syg. 113, s. 29. Protokół z konferencji prezesów polskich organizacji na terenie Łotwy, odbytej 10 III 1937 roku; Doroczny Walny Zjazd Delegatów Związku Młodzieży Polskiej w Dyneburgu, „Głos Młodych” 1938, nr 13–16, s. 22.

27 S. Wa l a s e k, op. cit., s. 56–57; I. Ró ż yck i, „Polak na Łotwie” 2001, nr 1, s. 8.

28 Daugavpils J. Pilsudska Poļu vidusskola sirsnīgi ielūdz Jūs iepazīties ar vislabāko Poļu skolu Latvijā, Daugavpils 2002, s. 3.

29 Zob. „Scholar” – informacyjna gazetka Polskiej Szkoły w Daugavpilsie, 2002, numery 1–12 (miesięcznik).

26

154

ANDRZEJ GĄSIOROWSKI

organizator tych spotkań uważa, że „Żadna, nawet najlepsza lekcja w szkole nie zastąpi wyjazdu młodego pokolenia Polaków do kraju ich przodków”30. Możliwości rozszerzenia takich kontaktów nie byłyby możliwe bez transformacji ustrojowej w Polsce, gdzie niemal od pierwszych dni zaczęto bardziej interesować się Polakami rozsianymi po całym świecie, a w tym i niedalekiej Łotwie. Nawiązano także kontakty z miejscowymi władzami, życzliwie ustosunkowanymi do polskich inicjatyw. Donosiła o tym już w 1991 roku Gertruda Grawe, dyrektor Polskiej Szkoły Średniej w Dyneburgu, która w specjalnym sprawozdaniu do łotewskiego Ministerstwa Oświaty i Nauki Republiki Łotewskiej zawiadamiała o działalności szkoły. Wynikało z niego, że uczęszcza tam 430 uczniów i pracuje 12 nauczycieli ze stopniem magistra31.

Dzięki zmianom, jakie zaszły w tej części Europy, młodzież z polskich szkół na Łotwie znów może uczyć się po polsku, odwiedzać kraj ojczysty, brać udział w spotkaniach, kursach szkoleniowych, obozach, koloniach letnich i zawodach sportowych. W szkołach polskich odbywa się wiele tradycyjnych imprez, Festiwal Kultury Polskiej, są też uroczystości o charakterze religijnym i państwowym, jak: „Dzień Wiedzy”, „Dni Niepodległości Polski i Łotwy, obchody rocznicy 3 Maja, Nowy Rok, Dzień Nauczyciela, Jasełka Bożonarodzeniowe, Uroczystości Wielkanocne, Dzień Matki, Dzień Babci i Dziadka, Studniówki, Święto Elementarza, konkursy wiedzy. Każdego roku ze szkoły wyjeżdża do Polski około 150 osób na kursy językowe32. Wspomnieć warto także o corocznych obchodach „Dni Młodzieży”, odbywających się w różnych miejscowościach. O ich popularności niech świadczy uroczystość, która odbyła się latem 2001 r. w Agłonie z udziałem ponad dwóch tysięcy uczestników z Łotwy i innych krajów. W uroczystym otwarciu brał udział Marcin Knapp, konsul RP w Rydze, który w wywiadzie dla polonijnej gazety stwierdzał: „Jest wspaniałe wrażenie, spotkałem się po Wywiad z mgr Anną Wowere, nauczycielką szkoły polskiej w Rezekne na Łotwie.

Pismo Gertrudy Grawe (dyr. Szkoły) Latvijas Republikas. Izglitibas un zinatnes ministrija.

Daugavpils Poļu Vidusskola (do Ministerstwa Oświaty i Nauki Republiki Łotewskiej. Średnia Szkoła Polska, Dyneburg 1991). Szkoła rozpoczęła swoją działalność 1 IX 1991 (do 1998 była szkołą podstawową), będąc przykładem dla podobnych szkół polskich działających na Łotwie. W roku 2002/03 liczyła 426 uczniów i 47 nauczycieli. Program nauczania opiera się na wzorach łotewskich, a nauka j. polskiego na zaleceniach z kraju. Bogaty jest program zajęć pozalekcyjnych obejmujący: koła języka ojczystego, muzyki, plastyki, tańców, recytatorskie, teatralne, plastyczne, szachowe, działają zespoły: folklorystyczny „Kukułeczka”, wokalny „Iskierka”, młodzieżowe, harcerskie i sportowe. Zob. Notatka reklamowa: Średnia Szkoła Polska im. J. Piłsudskiego w Daugavpils, ul. Warszawska 2, Latvija/Łotwa 2002.

32 L. Wą t r ó b s k i, Uczymy polskiego i łotewskiego, „Nowy Dziennik” 1999, nr 7, s. 6; Informator Średniej Szkoły Polskiej im. Piłsudskiego w Daugavpils z 2002/03 r. (Varšavas 2, LV-5404 Daugavpils, Latvija/Łotwa). K. Ba r a n ow s k a, Wywiad z panią dyrektor polskiej szkoły Gertrudą Grewe, „Scholar” (pisemko Szkoły Polskiej w Dyneburgu) 2002, nr 10, s. 2–3.

30 31

Z DZIEJÓW SZKOLNICTWA POLSKIEGO NA ŁOTWIE

155

raz pierwszy z młodzieżą polską na Łotwie. Cieszę się, że mogłem z wami się spotkać, widzę, że macie ogromne chęci. Widzę, że działacie razem. Życzę wam wszystkiego najlepszego. Mogę powiedzieć, że ze strony Ambasady deklaruję pewną pomoc i wsparcie dla wszystkich działań”33. Częściej też zaczęli odwiedzać młodzież polską znani goście z kraju34. Współpraca ta rozwija się i zatacza coraz szersze kręgi, co daje przekonanie, że polska szkoła i duch polski na Łotwie nie zaginą.

PRZEGLĄD WSCHODNI

Zob. wywiad I. Ł a pi ń s k ie j: Dni młodzieży w Agłonie, „Dodatek Polski” 2001, nr 6, s. 1–2.

A. Wo ł o d ko, Klub młodych Polaków na spotkaniu z panią marszałek polskiego sejmu, „Czas Ltgalii” 2000, nr 5 (48), s. 2; Ibidem, I. Ja si ń s k a, A. Wołodko, Szkoły polskie w Daugavpilsie, s. 5.

33

34

Program Stypendialny IM. KONSTANTEGO KALINOWSKIEGO To największy w Europie program pomocowy dla młodych obywateli Białorusi nie mogących ą studiować na Białorusi ze względu na swoje polityczne poglądy. ą Jego koordynatorem jest Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego.

Cele Programu: . wsparcie studentów, którym uniemożliwiono uzyskanie wykształcenia na Białorusi . danie im szansy zdobycia edukacji w Unii Europejskiej . przekazanie europejskich i demokratycznych wartości . pomoc w kształceniu nowych elit Białorusi . zaangażowanie najlepszych polskich uczelni.

Program w liczbach: Program istnieje od 2006 roku.

Skorzystało z niego już ponad 500 osób.

Uczestnicy podjęli studia na 25 kierunkach w 15 miastach Polski

www.studium.uw.edu.pl/kk

Przegląd Wschodni, t. XI, z. 1 (41), s. 157–171, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2010

EVGENY SEMENOV Ułan Ude

CMENTARZ KATOLICKI (POLSKI) W ZAKŁADZIE NERCZYŃSKIM Historia, stan obecny, problem zachowania

W

TRADYCJI EUROPEJSKIEJ powstało określenie nekropolii (gr. nekros – martwy i polis – miasto, tj. miasto zmarłych), obejmujące wszelkie cmentarze. W tradycji rosyjskiej nekropolia to cmentarz, na którym pochowani są znani i wybitni ludzie.

Do pierwszych rosyjskich badaczy, zwracających uwagę na problem ochrony starych cmentarzy należał Sigurd Szmidt. W jednym ze swoich artykułów podkreślił znaczenie nekropolii w formowaniu świadomości narodowej1. Rozpatrywał również stosunek społeczeństwa rosyjskiego do cmentarzy w Rosji na przestrzeni XIX i XX w.

Niestety, niedostatecznie dużo uwagi poświęca się w Rosji problematyce ochrony prawnej oraz zabezpieczenia cmentarzy zabytkowych na Syberii. Wśród nielicznych prac poświęconych temu zagadnieniu trzeba wymienić artykuł profesora Boleslawa Szostakowicza z Irkucka Pomniki i miejsca pamięci, związane z zesłaniami politycznymi w latach 1830–18802. Obok wielu miejsc związanych z pobytem polskich zesłańców politycznych w Irkucku, autor wymienia również katolicką część miejskiego Cmentarza Jerozolimskiego. Podaje imiona i nazwiska Polaków, w oparciu o pracę Agatona Gillera.

W 2001 r. ukazał się spis pochowanych na cmentarzu katolickim w Tomsku – Nekropolia kаtolicka miasta Tomsk (1841–1919)3.

Opracowanie to, oprócz szczegółowego wstępu przedstawiającego

1 S.O. Sz m id t, Istoriczeskij niekropol w sistiemie kultury Rossiji, [w:] Archeografi ja. Archiwowiedienie. Pamiatnikowiedienije, Мoskwa 1997, s. 249–267.

2 B.S. Sz o s t a kow ic z, Pamiatniki i pamiatnyje miesta, swiazannyje s politicieskoj ssylkoj 1830– –1880-ch gg., [w:] Pamiatniki istorii i kultury Irkutska, Irkuck 1993, s. 166–186.

3 Katolicieskij niekropol goroda Tomska (1841–1919), Tomsk 2001, 282 s.

158

EVGENY SEMENOV

historię Polaków w Tomsku, zawiera obszerny spis nazwisk osób pochowanych na cmentarzu miejskim od 1841 do 1919 r.

W zbiorze Polacy nad Jenisejem, wydanym w 2003 r. w Krasnojarsku, znalazły się materiały Joanny Jakubek4 i Niny Gorbaczewej5 o miejskim cmentarzu w Krasnojarsku. Pierwszy artykuł jest reportażem przedstawiającym współczesny stan cmentarza krasnojarskiego, drugi zaś dotyczy jego katolickiej części. Gorbaczewa zilustrowała także swój tekst materiałem fotograficznym zachowanych nagrobków.

Ostatnio zauważalne jest coraz większe zainteresowanie ze strony Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa oraz Departamentu do Spraw Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego historią i współczesnym stanem polskich cmentarzy na całym świecie.

Jednak problem polskich cmentarzy w Rosji, zwłaszcza na Syberii, jest bardzo trudny. Większość z nich została zniszczona, te zaś które przetrwały do czasów nam współczesnych znajdują się w bardzo złym stanie.

Badacz historii miasta Ułan Ude (przed 1934 r. Wierchnieudyńska) Walerij Gurjanow w opracowaniu Po Wielkiej, Wielkiej-Nikołajewskiej6 zaznaczył miejsce nieistniejącego już cmentarza miejskiego. Wspomina również o jego katolickiej części. Został on zburzony w latach 60. XX w. Na jego terenie władze miejskie utworzyły wesołe miasteczko. Dopiero na początku 2000 r. były cmentarz zaczęto odnawiać, chociaż nadal w tym miejscu funkcjonuje park rozrywki.

Historii powstania cmentarza w Zakładzie Nerczyńskim nie poświęcono dotąd żadnej fachowej pracy, mimo że pochowano tam wiele zasłużonych dla Zabajkala osób. Jedyny artykuł, autorstwa Aleksandra Wyrupajewa7 pracownika Zabajkalskiego Muzeum Krajoznawczego w Czycie im. A. Kuzniecowa , przedstawia problem porządkowania terenu cmentarza oraz konserwacji i restauracji nagrobków. Wyrupajew zaznacza m.in., że pochowani zostali tam polscy zesłańcy polityczni.

Jeden z ostatnich artykułów poświęconych tematyce cmentarzy we Wschodnim Zabajkalu jest autorstwa krajoznawcy z Czyty Giennadija Żeriebcowa8. Autor J. Ja k u b e k, Pristan’ pamiati, [w:] Poliaki na Jeniseje, Krasnojarsk 2003, s. 152–154.

N.A. G o r b a cz e wa, Krasnojarskij niekropol. Troickoje kladbiszcze g. Krasnojarska, [w:] Poliaki na Jeniseje, Krasnojarsk 2003, s. 156–177.

6 W.K. G u r i a n ow, Pо Bolszoj, Bolszoj-Nikołajewskoj: Iz istorii ulic Wierchnieudinska, Ułan Ude 1994.

7 А.А. Wy r u p aje w, Niercinsko-Zawodskoj niekropol: problemy sochranienija, [w:] Istoricieskoje, kulturnoje i prirodnoje nasledije. Sostojanije, problemy, translacyja, t. IV, Ułan Ude 2004, s. 54–58.

8 G.А. Ż e r ie b c ow, Staroczytinskoje i prowincyalnyje kładbiszcza Zabajkala, [w:] Czyta istoricieskaja, Czyta 2009, s. 141–146.

4 5

CMENTARZ KATOLICKI (POLSKI) W ZAKŁADZIE NERCZYŃSKIM

159

poświęca wiele uwagi byłemu cmentarzowi miasta Czyty, zniszczonemu w latach 60. XX w., na którego terenie powstało osiedle mieszkaniowe. Żeriebcow pisze również o niektórych wiejskich cmentarzach Wschodniego Zabajkala, zaznaczając iż są w bardzo złym stanie. Staroczytyński cmentarz przestał już istnieć. Autor proponuje, aby stworzyć jego wersję wirtualną. Wspomina, że pochowani byli tam m.in. polscy zesłańcy 1863 r.

Niewątpliwie największe zasługi w utrwaleniu pamięci o grobach polskich na Syberii Wschodniej, zwłaszcza na Zabajkalu należą do zesłańca Agatona Gillera, który pieczołowicie spisywał wszelkie informacje dotyczące Polaków zmarłych na Syberii i pochowanych na miejscowych cmentarzach. Agaton Giller, formalnie skierowany do syberyjskich batalionów wojskowych, faktycznie nie odbywał służby wojskowej9. Korzystając z przyznanej ulgi podróżował po Zabajkalu.

Pozostawił bezcenne informacje w kilku swoich pracach, zwłaszcza takich jak: Groby polskie w Irkucku10 oraz Opisanie Zabajkalskiej krainy w Syberyi11.

Nieco uwagi polskim cmentarzom w Rosji poświęca Jacek Kolbuszewski w popularnej pracy o polskich cmentarzach na całym świecie12. Autor wspomina m.in. o grobie Albiny Migurskiej w Zakładzie Nerczyńskim, a także o cmentarzu polskich księży rzymskokatolickich w niewielkiej wiosce Tunka13. Sporo materiałów dotyczących cmentarzy polskich na Wschodzie, ukazywało się na łamach biuletynu Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa „Przeszłość i Pamięć”.

Większość z nich poświęcona jest cmentarzom wojskowym, w tym w Katyniu, Charkowie i Miednoje oraz cmentarzom łagrowym.

Powstanie cmentarza katolickiego w Zakładzie Nerczyńskim Poczynając od końca XVIII w. na Zabajkale zsyłano uczestników polskiego ruchu wyzwoleńczego. Zesłańców kierowano na katorgę w zabajkalskich zakładach górniczych. Nie wszyscy przeżyli i mogli wrócić do domów rodzinnych.

Na wielu cmentarzach osiedli zabajkalskich znajdują się więc liczne nieznane groby polskie.

Wspomniany Agaton Giller pisał: J. Fie ć ko, Rosja, Polska i misja zesłańców. Syberyjska twórczość Agatona Gillera, Poznań 1997, s. 39.

10 A. G i l le r, Groby polskie w Irkucku, Kraków 1864.

11 A. G i l le r, Opisanie Zabajkalskiej krainy w Syberyi, Lipsk 1867.

12 J. Kol b u s z e w s k i, Cmentarze, Wrocław 1996.

13 Według relacji ks. S. Matrasia (Podróż do Syberii po moskiewskich etapach w 1863 i 1864 roku, pod red. E. Niebelskiego, Lublin 2008) księża uczestnicy Powstania Styczniowego zesłani na Syberię w 1866 zostali skierowani na osiedlenie w Tunce w celu oddzielenia ich od rzeszy zesłańców.

W Tunce w l. 1866–1875 znajdowało się 156 duchownych, księży, kleryków oraz braci zakonnych.

Kilkunastu księży umarło w Tunce nie doczekawszy się amnestii i powrotu do kraju.

9

160

EVGENY SEMENOV

W każdej miejscowości, którą zwiedzam, mam zwyczaj udawania się na cmentarz, a z porządku jaki tam znajduję i z pielęgnowania grobów wnoszę o czci mieszkańców dla umarłych i o ich uczuciowej, moralnej stronie. W Dauryi cmentarze, prócz kilku, są zupełnie zaniedbane i nieogrodzone; bydło chodzi po mogiłach, wiatry kości wygrzebują.

Na świeżej mogile zwykli stawiać krzyż, lecz większa liczba krzyżów spruchniałych lub zgniłych, leży rozstrzaskanych na grobie. Żyjący nie pamiętają tutaj o umarłych i krótko chowają ich pamięć w sercu14.

Autor wymienia nazwiska i imiona pochowanych swoich ziomków, m.in. na cmentarzach w Czycie (stolicy ówczesnego Kraju Zabajkalskiego)15, Nerczyńsku16, Zakładzie Szyłkinskim17, Wielkim Zakładzie Nerczyńskim18, Akatuji19, w Zakładzie Aleksandrowskim20, Wierchnieudyńsku21 i Kiachcie (Troickosawsku)22.

Według obserwacji Gillera jedynie cmentarz w Troickosawsku znajdował się w dobrym stanie, był ogrodzony i czysty. Większość z tych cmentarzy obecnie już nie istnieje. W XX w. prawie wszystkie zostały zniszczone, a na ich terenie powstały osiedla mieszkaniowe (np. w Czycie), wesołe miasteczka (np. w Ułan Ude, Republika Buriacja) lub stadiony (współczesna Kiachta, Republika Buriacja). Na cmentarzach, które się zachowały nie zawsze można znaleźć nagrobki Polaków.

Wielki Zakład Nerczyński powstał w końcu XVII w., początkowo jako Arguński Zakład, w którym wytapiano srebro z rudy wydobywanej w okolicach tej miejscowości. Na początku XIX w. Zakład Nerczyński stał się centrum administracyjnym całego okręgu górniczego. Mieściła się tu administracja, bogaci kupcy zabajkalscy budowali tu domy, powstawały szkoły, biblioteka i pierwsze na Zabajkalu muzeum.

Począwszy od drugiej połowy XVIII w. do Nerczyńskiego Okręgu Górniczego zsyłano na ciężkie roboty katorżnicze, najpierw przestępców kryminalnych, później państwowych i politycznych. W pierwszej połowie XIX w. w zakładach górniczych zaczęto wykorzystywać jako siłę roboczą polskich zesłańców politycznych. Po wyjściu poza obóz większość z nich starała się zamieszkać w Wielkim Zakładzie Nerczyńskim.

14 15 16 17 18 19 20 21 22

A. G i l le r, Opisanie..., t. II, s. 175–176.

A. G i l le r, Opisanie..., t. I, s. 53–54.

Ibidem, s. 102–107.

Ibidem, s. 134.

Ibidem, s. 258–282.

A. G i l le r, Opisanie..., t. II, s. 111–112.

Ibidem, s. 176.

A. G i l le r, Opisanie..., t. III, s. 44–45.

Ibidem, s. 202–211.

CMENTARZ KATOLICKI (POLSKI) W ZAKŁADZIE NERCZYŃSKIM

161

Od początku istnienia osiedla powstał również miejscowy cmentarz, na którym chowano mieszkańców Zakładu Nerczyńskiego. Zostali tu pochowani przedstawiciele znanej na Syberii kupieckiej rodziny Kandyńskich, niemieccy inżynierowie górnicy, którzy przyjechali do pracy oraz pierwszy naczelnik zakładów górniczych Nerczyńskiego okręgu górniczego, Francuz J. Barbot de Marni.

Pierwszy znany polski grób pojawił się na miejscowym cmentarzu w końcu XVIII w. Należy do zmarłego w 1798 r. Jana Nartowskiego, zesłanego na katorgę za udział w działalności tzw. Asosjacji Wileńskiej, odłamu Centralizacji Lwowskiej23. Wspomina o nim jego kolega i współwygnaniec Faustyn Ciecierski: Umarł Nartowski [...] Przytoczyli wielki kamień na miejsce pogrzebionego, co miał służyć za znak; w chęci, jeżeli okoliczności pozwolą, uczynienia nagrobku i wyrżnięcia na kamieniu imienia, roku i przyczyny śmierci. [...] odwiedziliśmy jego mogiłę i płakaliśmy nad grobowcem towarzysza. [...] Pochowany jest Nartowski w Zawodzie, zwanym Wielkim, w miejscu obranem na cmentarz, blisko grobowca sławnego Francuza Barbota de Marni, niegdyś naczelnika górnych robót, oraz grobowca żony jego, córki generała Brandta urodzonej z Inflant24.

Wraz ze wzrostem liczby zesłańców katolików, w większości Polaków, powstała potrzeba założenia parafii katolickiej na Zabajkalu. W owym czasie najbliższy kościół katolicki znajdował się w Irkucku, z którego księża rzadko tu przyjeżdżali.

W końcu lat 30. XIX w. wśród polskich zesłańców politycznych w Wielkim Zakładzie Nerczyńskim powstała nieoficjalna parafia katolicka. Obowiązki duszpasterskie nielegalnie wypełniali księża zesłani na Zabajkale za czynny udział w organizacjach konspiracyjnych, Józef Tyburcy Pawłowski25 i Jan Boguński26.

Oficjalnie parafia nerczyńska została powołana dopiero w 1842 r., kiedy na mocy carskiego rozporządzenia, duszpasterzem został mianowany Cyrjak Filipowicz27.

Ksiądz kupił wówczas niewielki domek, który zaadaptował na kaplicę.

Pierwszy stan cmentarza w Zakładzie Nerczyńskim opisał Agaton Giller, podając imiona i nazwiska pochowanych na nim Polaków, wspominając Nartowskiego. Prawdopodobnie nagrobek ten nie zachował się nawet do połowy XIX w.

Połnoje sobranije zakonow Rossijskoj impierii, t. XXIV, Sankt Petersburg 1830, s. 801–802.

F. Cie c ie r s k i, Znaczniejszych przypadków pewnego z Syberii powrotnego Polaka w 1801 roku, z najobszerniejszej kopii rękopiśmiennej do druku przygotowali Antoni Kuczyński i Zbigniew J. Wójcik, Warszawa–Wrocław 1998, s. 117–118.

25 W. Śl iwowsk a, Zesłańcy polscy w Imperium Rosyjskim w pierwszej połowie XIX wieku. Słownik biograficzny, Warszawa 1998, s. 447.

26 Ibidem, s. 68–69.

27 Е.W. Sje m i o n ow, Katolicieskaja cerkow Zabajkala (1839–1930): ocierk istoriji, Ułan Ude 2009, s. 65–66.

23

24

162

EVGENY SEMENOV

i nikt z mieszkańców Zakładu Nerczyńskiego nie opowiedział autorowi Opisania Zabajkalskiej krainy w Syberyi o pochowanym tu ziomku.

Tak autor opisuje cmentarz w Wielkim Zakładzie Nerczyńskim: Pogoda sprzyjała wycieczkom moim i przechadzkom po Zawodzie. Poszedłem odwiedzić umarłych ... Rzeczka Ałtacza dzieli Zawod na dwie połowy. W drugiej połowie, do której dążę, stoi cerkiew, koszary, kilkadziesiąt chat, a za niemi na pochyłości góry znajduje się cmentarz. Jest to miejsce ustronne, zapełnione krzyżami i krzyżykami z szerokim widokiem na góry i miasteczko. O kilka kroków od cmentarza moskiewskiego jest cmentarz polski ogrodzony sztachetami i pożądnie przez wygnańców utrzymany. Mogiły wygnańców godne są pamięci i poszanowania rodaków, tym więcej mogiły wygnańców rzeczywiście zasłużonych krajowi28.

Giller wymienia imiona i nazwiska Polaków, którzy zmarli w Wielkim Zakładzie Nerczyńskim i zostali pochowani na miejscowym cmentarzu. Nie wszystkie nagrobki polskich zesłańców przetrwały do dzisiaj. Wśród nielicznych znajduje się nagrobek Franciszka Malczewskiego, wykonany prawdopodobnie z miejscowego gatunku marmuru. Jest powalony i rozbity [patrz IL. 1.], częściowo zachował się napis: D.O.M. FRANCISZEK MALCZEWSKI 29 LISTOP 1830 r. …….

PO UPADKU SPR NAR WIEZIEN ….. ……………

Kronikarz widział w kaplicy katolickiej w Zakładzie Nerczyńskim tablicę pamiątkową na cześć Malczewskiego z następującą inskrypcją: Franciszek Malczewski, rodem z Białej Rusi. Major b. Wojsk Polskich. Za udział w powstaniu 29 listopada 1830. roku do kopalni skazany. Umarł w Nerczyńskim Zawodzie 8. lutego 1852. roku29.

Franciszek Malczewski30 urodził się w 1800 r. na terenie dzisiejszej Białorusi. Uczestniczył w Powstaniu Listopadowym, za co został zesłany na Syberię.

Początkowo odbywał katorgę w gorzelni Aleksandrowskiej, niedaleko Irkucka.

W 1835 r., w grupie współwygnańców, razem z Piotrem Wysockim próbując

28 29 30

A. G i l le r, Opisanie..., t. I, s. 258.

Ibidem, s. 261–262.

W. Śl iwow s k a, Zesłańcy..., s. 361.

CMENTARZ KATOLICKI (POLSKI) W ZAKŁADZIE NERCZYŃSKIM

163

uciec został schwytany i oddany pod sąd31. Tym razem, na mocy wyroku sądu, wszystkich uciekinierów zesłano na Zabajkale. Piotr Wysocki odbywał katorgę w Akatuji, Malczewski zaś w Kutomarze. Żył w biedzie i utrzymywał się z pomocy współwygnańców. Ciężko chorował i umarł „z gorączki”.

Z wielkim trudem można odnaleźć i zinwentaryzować nagrobek jeszcze jednego polskiego zesłańca politycznego – Wilhelma Klopflajsza32 [patrz IL. 2.].

Obecnie prawie w całości znajduje się on w ziemi. Został zrobiony z piaskowca, dlatego napis jest już zupełnie nieczytelny. Udało się tylko odczytać imię i nazwisko, reszta informacji została zatarta. Aby zachować ten pomnik potrzebne są natychmiastowe prace konserwatorskie. Klopflajsz był członkiem tzw. Organizacji 1848 roku (organizacja patriotyczna powstała w 1846 r.). W 1854 r. został skazany na 4 lata ciężkich robót na Zabajkalu. Po przybyciu na katorgę ciężko chorował i zmarł na suchoty.

Według Romana Fiedotowa, kierownika „Szkoły Krajoznawstwa Ekspedycyjnego” w Zakładzie Nerczyńskim, na terenie cmentarza są jeszcze 4 „polskie” nagrobki, które znajdują się pod warstwą ziemi, opadłych liści i gałęzi.

Najbardziej znaną kobietą w historii zesłania Polaków na Zabajkalu jest niewątpliwie Albina Migurska. Podążyła za swoim narzeczonym Wincentym Migurskim, wcielonym do Pierwszego Orenburskiego Batalionu Liniowego za udział w wyprawie Józefa Zaliwskiego33. Pobrali się w Uralsku 24 czerwca 1837 r.34 Po nieudanej ich ucieczce z Syberii Zachodniej Migurski powtórnie został zesłany na służbę wojskową, tym razem na Zabajkale35. Jego żona znów pojechała za nim. W wyniku złego stanu zdrowia, tęsknoty za rodziną oraz ciężkich warunków podróży i życia na Syberii, zmarła w wieku 25 lat w Wielkim Zakładzie Nerczyńskim.

Migurski pozostawił wspomnienia o ich wspólnym życiu na Syberii oraz o śmierci żony i jej pochówku w Zakładzie Nerczyńskim.

W niebytności plebana zabajkalskiego, księdza Filipowicza, objeżdżającego podówczas obszerną parafię, ksiądz Boguński oddał zmarłej ostatnią przysługę, obrzędem i uczuciem kapłańskim, acz nie w stroju kapłańskim, a cicha łza współczucia niemałego grona współwygnańców, odprowadziła jej zwłoki na cmentarz! [...] Niewiele więcej, jak w rok po jej skonie, poszedł za nią osierocony Konrad. Mogiłę nad nimi, ręką osieroconego ojca i męża, sam wznosiłem i przez lat kilkanaście przystrajałem każdej wiosny w kwiaty 31 Latem 1835 grupa polskich zesłańców pod kierownictwem Piotra Wysockiego próbowała uciec z ciężkich robót w Zakładzie Aleksandrowskim. Uciekinierzy szybko zostali schwytani i ponownie osądzeni. Wszyscy byli zesłani w ciężkie roboty na Zabajkalu. Między innymi Piotr Wysocki, Franciszek Malczewski, Jan Bogunski, Hillary Weber.

32 W. Śl iwow s k a, Zesłańcy..., s. 273.

33 Ibidem, s. 384–385.

34 Pamiętniki z Sybiru spisane przez Wincentego Migurskiego, Lwów 1863, s. 98.

35 W. Śl iwow s k a, Ucieczki z Sybiru, Warszawa 2005.

164

EVGENY SEMENOV

krajowe! Mogiłę! ukrywającą zwłoki matki i syna! mogiłę dobrowolnej wygnanki – pierwszej Polki zagnanej do Nerczyńska, miłością i świętością wypływających z niej obowiązków! mogiłę, na koniec którą i sobie przygotowałem36.

W zbiorach Muzeum Polskiego w Rapperswilu zachował się rysunek przedstawiający krzyż, który stał na grobie Albiny Migurskiej37. [patrz IL. 3.]. Krzyż ten jednak nie przetrwał do naszych czasów. Widziała go jeszcze w latach 70.

XX w. badaczka zesłania Polaków na Zabajkale z Czyty, Marina Timofiejewa, która mówiła, że „nagrobek się zachował i nadal przyciąga uwagę”38. Niestety, nikt z mieszkańców Zakładu Nerczyńskiego i pracowników Muzeum w Zakładzie Nerczyńskim nie pamięta i nie umie powiedzieć jak ten krzyż wyglądał oraz kiedy uległ zniszczeniu. W samym Muzeum Krajoznawczym w Zakładzie Nerczyńskim nie dało się znaleźć żadnych pamiątek po polskich katorżnikach.

Nie zachował się również nagrobek pierwszego księdza katolickiego parafii nerczyńskiej Cyrjaka Filipowicza, który zmarł 25 marca 1850 r. i także został pochowany na miejscowym cmentarzu39.

Oddajmy raz jeszcze głos Gillerowi, który zamieszcza spis wszystkich Polaków, pochowanych na cmentarzu Zakładu Nerczyńskiego do 1855 r.: Jeden grób kryje zwłoki Franciszka Malczewskiego [...] Obok dzielnego wojownika i żołnierza spoczywa pod czarnym krzyżem niewieście ciało, w którem zacna dusza przemieszkiwała z świętą zdolnością poświęcania się. Albina z Wiszniewskich Migurska [...] Inna mogiła kryje zwłoki człowieka ognistej i wzniosłej duszy, którego całe życie było pracą dla ojczyzny. Aleksander Wężyk [...] Na blasze w kościele pamięci jego poświęconej jest taki napis: „Alexander Wężyk. Polonus in Palatinatu Cracoviensi natus.

Jagellonicae Universitatis studiosus. MDCCCXXXIX p. p. in exilium opusque metalli damnatus. Obiit die XIV. Junii MDCCCLIII Nerczynski Zawod. explevit annis XXXV”.

Dalej wznosi się ciosowy głaz na mogile Ignacego Buldyskula, rodem z Ukrainy. [...] Na blasze w kościele pamięci jego poświęconej jest taki napis: „Ignacy Buldyskul rodem z Machnówki na Ukrainie, za udział w powstaniu 1831. roku do batalionów sybirskich, za udział w usiłowaniu ucieczki z Omska, do kopalni w roku 1837 skazany. Umarł w Nerczyńskim Zawodzie dnia 23. kwietnia 1849. roku przeżywszy lat 40.” Ksiądz Wincenty Kroczewski, rodem z Lubelskiego, pochowany został na cmentarzu moskiewskim, bo wówczas nie mieliśmy jeszcze swojego. Wysoki katolicki krzyż wskazuje miejsce jego spoczynku. [...] Napis na blasze w kościele pamięci jego poświęconej, jest taki: „Vincentius Kroczewski. Polonus. Rachowo Lublinensis palatinatus natus MDCCCII. Sacerdos.

Parochus in Prawno ejusdem palat. St. Theologiae Magister. MDCCCXXXIII p.p. Exul Pamiętniki z Sybiru..., s. 238.

A. K r a u s h a r, Tragedya życia Wincentego Migurskiego emmisaryusza z czasów wyprawy Zaliwskiego (1833–1863). Ze źródeł archiwalnych, Warszawa 1916, s. 81.

38 L. B ol s z a kow, W. D ja kow, I eto była prawda, „Prostor” 1979, nr 8, s. 124.

39 Archiwum Narodowo-Historyczne Białorusi w Mińsku, Zespół 1781, inw. 30, t. 420, k. 1.

36 37

CMENTARZ KATOLICKI (POLSKI) W ZAKŁADZIE NERCZYŃSKIM

165

in metallum damnatus. Obiit MDCCCXLII Nerczynski Zawod.” Przed nagrobkiem Malczewskiego świeżo usypany grób a na nim kamień kryje zwłoki Wilhelma Klopflajsza, rodem z Warszawy. [...] Na blasze w kościele nerczyńskim pamięci jego poświęconej jest taki napis: „Wilhelm Klopflajsz rodem z Warszawy, b. uczeń gimnazjum realnego, w roku 1855 za spr. pol. do kopalni skazany. Umarł w Nerczyńskim Zawodzie dnia 12. października 1856. Żył lat 30.” Kazimierz Sadowski, sołtys z Mostówki, wsi niedaleko Okuniewa położonej, spoczywa także na tym wygnańców cmentarzu. [...] Napis na blasze w kościele jest taki: „Kazimierz Sadowski rodem ze wsi Mostówki pod Warszawą. Włościanin w roku 1833 za sprawę polską pędzony przez rózgi i do kopalni skazany. Umarł w Nerczyńskim Zawodzie 1851. roku żył lat 70.” Obok jest grób włościanina noszącego tytuł książęcy. Michał książe Gedrojc [Giedroyć?]pochodził z ubożałej i podupadłej linii książąt Gedrojców [Giedroyciów?]. [...] Umarł w 1854. roku, mając przeszło 90 lat i nic po sobie nie zostawiwszy. Chyliński Justyn, stolarz, zmarł w Nerczyńskim Zawodzie 21. stycznia 1848. roku i tu pochowany; żył lat 40. [...] Parśnicki Maksymilian [...] umarł w lazarecie dnia 25. kwietnia 1848. roku. Pomiędzy wygnańcami spoczywa jeden tylko niewygnaniec, ksiądz Cyryak Filipowicz, bernardyn i proboszcz, zmarły w Zawodzie 25. marca 1850. roku w wieku lat 48.40

Po zamknięciu Nerczyńskich Zakładów Górniczych w drugiej połowie lat 50. XIX w. oraz amnestii polskich zesłańców politycznych w 1856 r., większość Polaków opuściła Wielki Zakład Nerczyński i pobliskie zakłady. W tym samym czasie siedziba parafii nerczyńskiej została przeniesiona do Czyty, która w 1851 r., na mocy rozporządzenia imperatora została stolicą powołanej Obłasti Zabajkalskiej.

W drugiej połowie XIX w. polskich zesłańców politycznych kierowano już w inne miejsca na katorgę na terenie Zabajkala, przede wszystkim na Karę. Na terenie Zabajkala, oprócz opisanego miejsca pochówku Polaków, jest jeszcze wiele mniej lub bardziej znanych pojedynczych grobów i cmentarzy.

Nad Bajkałem istnieje wspólny grób polskich zesłańców postyczniowych, uczestników Powstania Bajkalskiego 1866 r., poległych w potyczce z oddziałami carskimi 15 lipca 1866 r. niedaleko wsi Miszycha. Nad tym grobem był postawiony krzyż, który istniał do drugiej połowy XX w., po czym uległ zniszczeniu.

Zanikła również pamięć o miejscu tego zbiorowego pochówku. Dopiero w 2000 r. odnowiono krzyż nad grobem, dzięki działalności Narodowościo-Kulturalnej Autonomii Polaków w Ułan Ude „Nadzieja” i pomocy finansowej Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa.

Z zesłaniem Polaków, uczestników powstania styczniowego na Syberię wiąże się jeszcze jeden cmentarz, tym razem zesłanych księży katolickich. W latach 1866–1888, w niewielkiej wiosce Tunka (współczesna Tunka, Republika Buriacja) 40

A. G i l le r, Opisanie..., t. I, s. 258–281.

166

EVGENY SEMENOV

osadzono ponad 150 duchownych, uczestników powstania. Piętnastu z nich zakończyło tu swój żywot. W latach 30. XX w. Tunkę odwiedził Mieczysław Lepecki, który zanotował, że groby księży znajdują się w złym stanie i wkrótce całkiem mogą zniknąć41. Obecnie stan cmentarza nadal nie jest dobry. Podjęte zostały prace przez Konsulat Generalny RP w Irkucku oraz wspomnianą powyżej Autonomię Polaków „Nadzieja”, mającą w planach postawienie pomnika na cześć zmarłych w Tunce księży.

Stan współczesny cmentarza katolickiego w Zakładzie Nerczyńskim W lipcu 2009 r. w ramach badań terenowych Zabajkalskiego Muzeum Krajoznawczego w Czycie im. A. Kuzniecowa autor niniejszego artykułu, wraz z pracownikami Muzeum Aleksandrem Wyrupajewym i Aleksym Szypicynym, zwiedził byłe zakłady górnicze, położone na terenie Wschodniego Zabajkala, obejmującego obecnie kilka rejonów Kraju Zabajkalskiego, m.in. – NiercinskoZawodskoj, Kałginskij, Srietienskij, Niercinskij, Aleksandrowsko-Zawodskoj oraz Gazimuro-Zawodskoj.

Podczas wyprawy odwiedziliśmy miejsca, w których istniały zakłady górnicze.

Większość z nich obecnie już nie istnieje, w tym takie zakłady jak Duczarskij Zawod, Kutomarskij Zawod, Jelizawietinskij Rudnik i inne. Dla mnie szczególnie ciekawe były te miejsca, gdzie na katordze przebywali polscy zesłańcy polityczni w pierwszej połowie XIX w. i zachowały się pozostałości po pobycie Polaków na tym terenie, takie jak nagrobki, zbiory muzealne i biblioteczne oraz kościoły katolickie.

Cmentarz w Zakładzie Nerczyńskim jest położony w północno-wschodniej części wsi, na zboczu najwyższej góry w okolicach – Kriestowki (785 m n.p.m.).

Obecnie cmentarz jest nadal czynny, ludność miejscowa nadal chowa na nim zmarłych, ale tylko na niewielkim terenie przy wejściu. Nagrobki bogatych kupców i urzędników z XIX w. zostały zniszczone w pierwszej połowie XX w.

Niestety nie udało się ustalić w jakim dokładnie okresie i w jakich okolicznościach się to stało. Nie wiemy także jak cmentarz wyglądał. Nie udało się odnaleźć fotografii lub rysunku przedstawiającego jego wygląd w XIX w. Jedyny rysunek mogiły Migurskiej także nie daje pełnego obrazu cmentarza.

Obecnie część historyczna, na której są nagrobki z końca XVIII i pierwszej połowy XIX w., jest całkiem porośnięta brzozami. W niektórych miejscach ciężko jest przebrnąć przez gęste zarośla. Groby XIX-wieczne są zupełnie zniszczone, a nagrobki powalone i rozbite. Okazałe niegdyś pomniki nagrobne urzędników i kupców zostały rozebrane [patrz IL. 4.]. Całkowitemu zniszczeniu uległ m.in. nagrobek naczelnika Nerczyńskich Zakładów Gorniczych w latach 1788–1796, 41

M.B. L e p e ck i, Józef Piłsudski na Syberii, Warszawa 1936, s. 160.

CMENTARZ KATOLICKI (POLSKI) W ZAKŁADZIE NERCZYŃSKIM

167

J. Barbota de Marni. Wśród krzaków dało się jedynie odnaleźć okazałą marmurową bryłę, na której jeszcze można przeczytać imię tej wybitnej postaci w historii Zabajkala [patrz IL. 5.].

Zniszczenia, którego nie zdołali dokonać ludzie, kontynuuje bezlitośnie przyroda. Okazałe drzewa rosną na samych grobach. Za kilka lat większość nagrobków może całkowicie zniknąć pod ziemią, a na tych które pozostaną na powierzchni, słońce oraz opady deszczu i śniegu zatrą wszystkie ślady, świadczące o ludziach którzy zostali tu pogrzebani. W starej części cmentarza nie ma też prawie ogrodzenia, w związku z czym na jego teren wchodzi bydło. Wszędzie widać wydeptane ścieżki. W północnej części cmentarza, pośród drzew są umocowane żerdzie [patrz IL. 6.], które jednak nie stanowią żadnej bariery dla zwierząt.

Jak już wspominano, z ponad 10 miejsc spoczynku pochowanych tu Polaków, podczas wyjazdu terenowego udało się odnaleźć tylko 2 nagrobki, prawdopodobnie jeszcze 4 mogą się znajdować pod ziemią.

Problem konserwacji cmentarza katolickiego w Zakładzie Nerczyńskim Na początku obecnego stulecia pracownicy Zabajkalskiego Muzeum Krajoznawczego w Czycie im. Kuzniecowa zorganizowali sprzątanie historycznej części cmentarza w Zakładzie Nerczyńskim. Zostały wycięte krzaki i zrobiono ogrodzenie. Zaangażowała się również w to przedsięwzięcie miejscowa administracja, która dofinansowała postawienie ogrodzenia. Niestety na tym poprzestano. Ponieważ prac tych nie kontynuowano, obecnie krzaki znów urosły i kryją w swojej gąszczy nagrobki. Płot zaś postawiony prawie 10 lat temu w niektórych miejscach uległ już zniszczeniu.

Problemem ściśle związanym z ochroną zabytków na Zabajkalu jest brak (zarówno w Czycie, jak i w Ułan Ude) specjalistów od konserwacji i restauracji pomników z kamienia, w tym nagrobków. Dlatego Regionalne Biuro Federalnej Służby ds Pilnowania Wypełnienia Prawa w Sferze Ochrony Dziedzictwa Kulturowego (Rosochrankultura), zajmujące się ochroną zabytków we Wschodnim Zabajkalu i mieszczące się w Czycie, nie jest w stanie zapobiec dalszemu niszczeniu nagrobków w Zakładzie Nerczyńskim.

W związku z tym powstał projekt, mający na celu odnowienie tego cmentarza, konserwację zachowanych nagrobków, a przez to przywrócenie pamięci o wybitnych ludziach z historii Rosji i Polski. Projekt poparły państwowe, pozarządowe i religijne organizacje z obu krajów, m.in. Zabajkalskie Muzeum Krajoznawcze w Czycie im. Kuzniecowa, Narodowościowo-Kulturalna Autonomia Polaków w Ułan Ude „Nadzieja”, parafia katolicka pod wezwaniem św. Piotra i Pawła w Czycie, parafia katolicka pod wezwaniem św. Serca Jezusa w Ułan Ude oraz Stowarzyszenie „Magurycz”.

168

EVGENY SEMENOV

IL. 1. Nagrobek Franciszka Malczewskiego.

Stan obecny. Lipiec 2009 r. Fot. Autor.

IL. 2. Nagrobek Wilchelma Klopflajsza. Stan obecny. Lipiec 2009 r. Fot. Autor.

CMENTARZ KATOLICKI (POLSKI) W ZAKŁADZIE NERCZYŃSKIM

169

IL. 3. Grób Albiny Migurskiej i synka Konrada w Nerczyńsku (Ze zbiorów Muzeum Polskiego w Rapperswilu). A. Kraushar, Tragedya życia Wincentego Migurskiego emmisaryusza z czasów wyprawy Zaliwskiego (1833–1863). Ze źródeł archiwalnych, Warszawa 1916, s. 81.

IL. 4. Resztki nagrobków na cmentarzu Zakładu Nerczyńskiego. Stan obecny. Lipiec 2009 r.

Fot. Autor.

170

EVGENY SEMENOV

IL. 5. Nagrobek J. Barbota de Marni. Stan obecny. Lipiec 2009 r. Fot. Autor.

IL. 6. Ogrodzenie historycznej części cmentarza Zakładu Nerczyńskiego. Stan obecny.

Lipiec 2009 r. Fot. Autor.

CMENTARZ KATOLICKI (POLSKI) W ZAKŁADZIE NERCZYŃSKIM

171

Na zakończenie warto przytoczyć słowa kilkakrotnie już cytowanego Agatona Gillera, który trafnie ujął znaczenie pamięci o pochowanych rodakach na cmentarzach Zabajkala: Któż się nie zamyśli nad mogiłami wygnańców? Któż, będąc tutaj, nie zwróci się jak oni w swoich grobach twarzą ku zachodowi, w stronę tej ojczyzny, dla której pracowali, dla której polegli w obcej ziemi, tęskniąc za nią do grobowej deski? Kto w myśli przechodząc ich życie, splecone z trudów, poświęcenia, boleści i obowiązku, nie skieruje się ku temu celowi, do którego oni we wszystkich momentach życia dążyli?! Kto na ich mogiłach nie poszanuje Polski, tak gorąco przez nich upragnionej, i kto wreszcie na ich popiołach, nie wzniesie modlitwy za Polskę i za nimi? ten, albo nie ma serca, lub też pojęcia ojczyzny!42*.

PRZEGLĄD WSCHODNI

A. G i l le r, Opisanie..., t. I, s. 281–282. * Autor wyraża serdeczne podziękowanie Konsulowi Generalnemu RP w Irkucku Krzysztofowi Czajkowskiemu za dofinansowanie wyjazdu terenowego w lipcu 2009.

42

NOWY PROMETEUSZ Nowy Prometeuszz jest czasopismem specjalistycznym, poświęconym stosunkom politycznym, kulturowym, gospodarczym i religijnym na obszarze Europy Wschodniej, Azji Środkowej i basenu Morza Czarnego.

Inspiracją ą do stworzenia czasopisma były takie tytuły jak: Prométhée, a następnie La Revue de Prométhée wychodzące ą w Paryżu w latach 1926–1940, m.in. dzięki wsparciu ówczesnego polskiego rządu. ą Prometeizm, choć dziś z oczywistych względów nie jest aktualny w oryginalnym znaczeniu jako ideologia i praktyka polityczna, może stanowić wzór rozwijania badań i zachęty do popularyzowania wiedzy o Europie Wschodniej, Azji Środkowej i basenie Morza Czarnego w Polsce oraz rozwijania kontaktów z narodami tego regionu.

Na łamach Nowego Prometeusza będą ą publikowane, także te inicjowane przez redakcję, debaty z udziałem polskich i zagranicznych ekspertów na tematy związane ą z obecnością ą Polski na wyżej wymienionych obszarach. Zamieszczane będą ą również materiały, dotyczące ą ważnych dla Polski procesów transformacji różnych dziedzin życia społecznego i politycznego oraz stosunków międzynarodowych w regionie.

Czasopismo będzie także miejscem dla dyskusji na tematy historyczne, tym na temat tradycji polskiej myśli politycznej z okresu międzywojennego, odnoszących ą się do prometeizmu i „obszaru prometejskiego”. Nowy Prometeuszz stawia sobie za cel również przybliżanie postaci, które odegrały istotną ą rolę w ruchu prometejskim.

Cena 25 zł

www.studium.uw.edu.pl/wydawnictwa

Przegląd Wschodni, t. XI, z. 1 (41), s. 173–188, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2010

ĒRIKS JĒKABSONS Ryga

STANOWISKO ŁOTWY W KONFLIKCIE POLSKO-LITEWSKIM W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM Próba pośrednictwa ministra spraw zagranicznych Łotwy Vilhelmsa Muntersa w marcu 1938 roku

D

ŁUGOLETNI KONFLIKT polsko-litewski rozpoczął się od razu po powstaniu obu państw w l. 1918–1919, a jego źródeł należy dopatrywać się we wspólnej historii obydwu narodów. Jesienią 1920 r. Polacy zajęli ostatecznie Wilno i od tego czasu oba państwa na długie lata pozostały jedynymi w Europie sąsiadującymi ze sobą krajami, które w ogóle nie nawiązały stosunków dyplomatycznych1, a w pewnych okresach istniał pomiędzy nimi nawet stan „niewypowiedzianej wojny”. Od samego początku wywołało to znaczący niepokój na Łotwie, która była bezpośrednim sąsiadem obu krajów. Łotwa od początku zajęła stanowisko formalnie neutralne, ponieważ w jej interesie leżało zachowanie w miarę dobrych stosunków tak z Polską, jak z Litwą. Było to trudne i w całości prawie niemożliwe. W rzeczywistości już od 1920 r., nie zważając na formalnie deklarowaną neutralność, Łotwa wykazywała cichą aprobatę dla zajęcia Wilna przez Polskę, co wynikało m.in. z przekonania, że Litwa będzie pewniejszym partnerem we współpracy regionalnej i silniejszym wewnętrznie sąsiadem bez miasta, w którym wpływy litewskie były bardzo słabe albo wręcz znikome. Faktycznie w Rydze uznawano przynależność Wilna do Polski i w wewnętrznych sprawozdaniach MSZ oceniano to pozytywnie. Uważano, że ewentualne, chociaż mało prawdopodobne odzyskanie przez Litwę Wilna może tylko to państwo osłabić, co znaczyło – osłabić także międzynarodowe położenie Łotwy, dla której istnienie samodzielnej Litwy, nawet bez Wilna, było bardzo istotne. Jednak, ze względu na wrażliwość Litwinów Nie licząc Związku Radzieckiego i Rumunii w latach 20., jednak w tym wypadku sytuacja nieco się różniła.

1

174

ĒRIKS JĒKABSONS

w kwestii Wilna, usiłowano zachować formalną, rzekomą neutralność, także na realnym poziomie (nie nawiązywać urzędowych kontaktów z władzami w Wilnie, nawet jako mieście bezpośrednio tranzytowym w komunikacji z Polską, nie wysyłać do Wilna urzędowych delegacji itd.). Jednocześnie już jesienią 1923 r. w Wilnie utworzono przedstawicielstwo konsularne (wicekonsulat, od 1925 r.

– konsulat) Łotwy. Było ono honorowe jedynie formalnie, w rzeczywistości konsul i pozostali pracownicy pracowali na etacie MSZ Łotwy. Powód takiego rozwiązania stanowiła właśnie próba nie drażnienia opinii litewskiej, przez tworzenie pełnowartościowego konsulatu w mieście, którego przynależność państwowa, jak uważano w Kownie, jeszcze nie została rozstrzygnięta2.

Rząd łotewski, mniej i bardziej aktywnie, ale w sumie bez większego powodzenia, kilkakrotnie usiłował wziąć udział w ewentualnym rozwiązaniu konfliktu tak na poziomie regionalnym, jak i międzynarodowym, ponieważ możliwość jego eskalacji i przekształcenie w otwarte działania wojenne mogło zagrażać bezpieczeństwu Łotwy (przede wszystkim ze względu na cele polityki Rosji Radzieckiej). W dużej mierze właśnie z powodu konfliktu polsko-litewskiego w pierwszej połowie lat 20. nie udało się zawarcie efektywnego związku obronnego państw regionu Morza Bałtyckiego. Także w latach późniejszych jedną z przeszkód do wzajemnego zbliżenia państw bałtyckich była odmienna pozycja w tej kwestii Litwy, wynikająca z jej konfliktu z Polską. Za pewien sukces w rozwiązywaniu sporu polsko-litewskiego dyplomacja łotewska uważała udział w zorganizowaniu, w grudniu 1927 r. spotkania Augustinasa Voldemarasa i Józefa Piłsudskiego w Genewie, w siedzibie delegacji Łotwy przy Lidze Narodów.

We wrześniu 1934 r. między Estonią, Łotwą i Litwą co prawda został zawarty tzw. układ „Bałtyckiej Ententy” o politycznej współpracy regionalnej, jednak przewidywał wyłącznie współpracę o charakterze dyplomatycznym, która jak okazało się później, była mało efektywna. Oprócz tego do owego układu, zgodnie ze zdecydowanym żądaniem strony łotewskiej i estońskiej, włączono punkt mówiący o tym, że wymienione strony nie biorą udziału w rozwiązaniu „specyficznych problemów” Litwy, czyli rozwiązaniu kwestii Wilna i Kłajpedy (w czasie podpisania układu były już odczuwalne coraz bardziej stanowcze żądania przez Niemcy zwrotu Kłajpedy).

Więcej w: Ē. J ē k a b s o n s, Problem Wilna a Łotwa: jesień 1920 roku, [w:] Łotwa – Polska.

Materiały konferencji międzynarodowej, red. J. Sozański, Ryga 1995, s. 68–97; Ē. Jē k a b s o n s, Latvia’s position concerning the Vilnius question in the 1920’s and 1930’s, [w:] Lietuvos diplomatija XX amžiuje, Vilnius 1999, p. 71–82; Ē. Jē k a b s o n s, Klaipēdas jautājums un Latvija 1923. gadā, „Latvijas Vēstures Institūta Žurnāls” 2002, Nr 4, 56–89 lpp.; E. Je k a b s o n s, Latvijos požiūris i 1923 m. Klaipedos ivykius, [w:] Acta Historica Universitatis Klaipedensis, IX t. Klaipedos kraštas 1920–1924 m. archyviniuose dokumentuose, Klaipeda 2003, 79–96 p.

2

STANOWISKO ŁOTWY W KONFLIKCIE POLSKO-LITEWSKIM

175

Na początku 1938 r. Polska w wyniku poprzednio realizowanej „polityki równowagi” między dwoma potencjalnymi wrogami – Niemcami a ZSRR – znalazła się w bardzo trudnej sytuacji. Ze wszystkich teoretycznie możliwych rozwiązań najrealniejsze wydawało się jedno – ewentualne zbliżenie z Niemcami. Polska nie mogła wpłynąć na ogólną politykę Niemiec, Wielkiej Brytanii i Francji (mocarstwa zachodnie coraz wyraźniej podkreślały swój brak zainteresowania kwestiami wschodnioeuropejskimi). Jednocześnie na początku 1938 r. w Gdańsku rozpoczęto konfidencjonalne rozmowy z przedstawicielem rządu Litwy, które podobnie jak wszystkie poprzednio podejmowane próby porozumienia, zakończyły się niepowodzeniem. „Anschluss” Austrii 12 marca 1938 r. Polska, podobnie jak mocarstwa zachodnie, zaakceptowała nie zgłaszając protestów. Jednocześnie na granicy z Litwą 11 marca wydarzył się kolejny incydent zbrojny, jakich było pod dostatkiem w latach poprzednich: został zastrzelony żołnierz Korpusu Ochrony Pogranicza Stanisław Serafim. Tym razem politycy polscy zadecydowali się wykorzystać wydarzenie jako pretekst dla osiągnięcia celów politycznych w stosunkach z Litwą. Pod nieobecność polskiego ministra spraw zagranicznych Józefa Becka (był we Włoszech), dyrektor departamentu MSZ Tateusz Kobylański opublikował bardzo ostry komunikat, potępiający władze litewskie jako winowajcę incydentu oraz uprzedzający o zachowaniu przez Polskę prawa do działania po dokładnym zbadaniu okoliczności. Faktycznie była to prawie otwarta groźba. W Warszawie i Wilnie rozpoczęły się wrogie wobec Litwy demonstracje, a prasa polska jeszcze bardziej radykalizowała nastroje społeczeństwa.

Prezydent i rząd litewski 14 marca postanowił zaproponować stronie polskiej utworzenie obustronnej komisji dla zbadania sprawy. Wieczorem 14 marca poseł Litwy w Tallinie przekazał tę propozycję posłowi polskiemu, jednak odpowiedzi nie było, a 15 marca poseł z Tallina informował Kowno, że dyrektor departamentu polskiego MSZ Kobylański w rozmowie z posłem Estonii w Warszawie zaznaczył, że Polska żąda normalizacji stosunków z Litwą i uznania linii administracyjnej za międzypaństwową granicę, a także usunięcia z konstytucji Litwy punktu o Wilnie jako stolicy. Zrozpaczony rząd litewski 15 marca zwrócił się do ZSRR, Wielkiej Brytanii, Francji i Niemiec z prośbą o dyplomatyczną pomoc.

Angielski i francuski ambasador w Warszawie wyrazili nadzieję, że sprawa zostanie rozstrzygnięta w pokojowy sposób i Polska nie użyje siły. Z kolei rząd niemiecki wyraził swój brak zainteresowania na Litwie (oprócz Kłajpedy) i faktycznie swoją aprobatę dla działań Polski. Ostrzej zareagowała Moskwa – ludowy komisarz spraw zagranicznych Maksym Litwinow, który w rozmowie z ambasadorem polskim zaznaczył zainteresowanie zachowaniem państwowej niepodległości przez Litwę i nawet porównał działania Polski do „anschlussu” Austrii, jednak Warszawa odniosła wrażenie, że ZSRR aktywnie nie wystąpi, jeśli Polska będzie usiłowała rozwiązać kwestię w wygodnej dla siebie formie.

176

ĒRIKS JĒKABSONS

16 marca do Warszawy wrócił Beck i zaakceptował działania Kobylańskiego.

Tegoż dnia na posiedzeniu rządu uzgodniono przedstawienie Litwie ultimatum i demonstrację sił zbrojnych. W nocie zażądano, aby w ciągu 48 godzin (do godz. 21.00 19 marca) Litwa wyraziła zgodę na ustanowienie stosunków dyplomatycznych do 31 marca, ale nie wysunięto żądań odnośnie do Wilna. O godz.

22.00 poseł polski w Tallinie wręczył notę posłowi litewskiemu w Estonii. Na pytanie posła litewskiego czy odmowa będzie oznaczać wojnę, poseł polski nie odpowiedział wprost, jednak dał do zrozumienia, że tak. Jednocześnie w całej Polsce nasiliły się wrogie Litwie demonstracje, a w rejonach przygranicznych – demonstracyjne przemieszczenia wojska.

Po otrzymaniu ultimatum rząd litewski 18 marca rano zapoznał z jego treścią przedstawicielstwa dyplomatyczne w Kownie, ponownie usiłując uzyskać poparcie w stolicach mocarstw. Jednak wszędzie Litwini słyszeli radę, aby przyjąć wysunięte żądania jako stosunkowo umiarkowane. Z kolei Niemcy rozpoczęły poważne przygotowania wojskowe, żeby w razie akcji zbrojnej Polski zająć Kłajpedę i okolice. Armia litewska od poranka 18 marca znajdowała się w stanie gotowości bojowej, jednak nie została wyprowadzona w rejony przygraniczne.

W nocy z 18 na 19 marca w pałacu prezydenta Antonasa Smetony odbyło się posiedzenie rządu z udziałem głównodowodzącego armii Stasysa Raštikis’a.

Po dłuższej dyskusji zdecydowano przyjąć ultimatum. 19 marca o godz. 10.00 poseł w Tallinie otrzymał polecenie przekazania posłowi polskiemu pozytywnej odpowiedzi (uczynił to o godz. 12.00) i dopiero potem – o godz. 12.55 Sejm autorytarnej Litwy w ciągu siedmiu minut zatwierdził już przyjętą i realizowaną przez rząd uchwałę. 23 marca przedstawiciel rządu w przemowie w Senacie konstatował, że Polska wysoko ocenia istnienie niepodległej Litwy i wyraził nadzieję na „normalne, nawet serdeczne” stosunki z Litwą w przyszłości. Wkrótce potem między obydwoma państwami po raz pierwszy w historii ustanowiono stosunki dyplomatyczne3.

Oficjalne stanowisko Łotwy podczas tego konfliktu było tradycyjnie demonstracyjnie neutralne, co między innym znalazło wyraz w fakcie, że urzędowy dziennik Ministerstwa Wojny „Latvijas Kareivis” pierwszą informację o wydarzeniach opublikował dopiero 16 marca, jedynie stosunkowo szeroko cytując urzędowe komunikaty oraz prasę obydwu skonfliktowanych stron. Podobny charakter miały także sprawozdania w dniach następnych, niemal w żaden sposób nie pisząc o postawie lub działalności strony łotewskiej (jeśli nie liczyć w tytule przeglądu Historia dyplomacji polskiej (połowa X – XX w.), t. 4, 1918–1939, pod redakcją P. Łossowskiego Warszawa 1995, s. 500–553; P. Ł o s s ow s k i, Stosunki polsko-litewskie 1921–1939, Warszawa 1997, s. 309–336; A. G a iga la it ė, Stasio Lozoraičio politinė veikla, [w:] Lietuvos užsienio reikalų ministrai 1918–1940, Kaunas 1999, s. 323–326.

3

STANOWISKO ŁOTWY W KONFLIKCIE POLSKO-LITEWSKIM

177

prasy z 18 marca zawartą nadzieję, że konflikt zostanie rozwiązany drogami dyplomatycznymi)4. Jednak podobnie jak w latach poprzednich, rząd łotewski i jego zagraniczny resort na czele z ministrem Vilhelmsem Muntersem także w tym epizodzie stosunków polsko-litewskich, który wprawdzie zamykał pewną, istniejącą przez prawie 20 lat, kartę nieunormowanych stosunków między dwoma sąsiednimi państwami oraz w całym regionie, jednak już nie mógł wpłynąć na bezpieczeństwo samego regionu, w tym Łotwy, w obliczu narastającego przedwojennego kryzysu. W całości rozpatrywaną próbę oddziaływania rządu łotewskiego na stosunki obydwu sąsiadujących państw należy uznać za jak najbardziej nieudaną. Było to wynikiem sytuacji międzynarodowej, a także, w pewnej mierze, niejednoznacznie ocenianej poza granicami Łotwy osobistości ministra spraw zagranicznych autorytarnego rządu Łotwy Vilhelmsa Muntersa.

Historyk łotewski Aivars Stranga, który próbę Muntersa grania roli mediatora w rozwiązaniu konfliktu w marcu 1938 r. rozważył najdokładniej5, ocenia działalność łotewskiego ministra i jej wyniki bardzo krytycznie. Podobnie robi to historyk polski Andrzej Skrzypek, opierając się przede wszystkim na dzienniku polskiego wiceministra spraw zagranicznych Jana Szembeka. Ten ostatni cytuje swego brata stryjecznego – w owym czasie korespondenta Polskiej Agencji Telegraficznej w Rydze – Michała Szembeka: Łotwa niewątpliwie nie życzy sobie porozumienia między Polską a Litwą. Akcja pośrednictwa Muntersa wygląda jedynie na megalomanię i chęć osobistych sukcesów, a nie szczerą chęć pomożenia nam w tej sprawie.

Na pewno należy uznać to twierdzenie, przynajmniej w jego pierwszej części, za oczywistą przesadę, nieodpowiadającą rzeczywistości. Poseł w Rydze Franciszek Charwat rzeczywiście nie ufał wyjaśnieniom Muntersa, że Ryga stara się wywrzeć presję na Kowno, aby Litwini normalizowali stosunki z Polską. Charwat uważał, że w taki sposób minister uchyla się od wyrażenia opinii na temat tego, co powinna zrobić Polska, czyli – poprzeć stanowisko Polski. Należy zaznaczyć, że w tym samym czasie szef działu Informacji (łotewskiego II wydziału) Sztabu Armii Łotwy – pułkownik Grigorijs Ķikulis w rozmowie z polskim attaché wojskowym w Rydze 4 Konflikt był szeroko relacjonowany w prasie łotewskiej. Patrz, na przykład: Saspīlējums poļu-lietaviešu attiecībās. Lietaviešu un poļu tēlegrafu aģentūru oficiālie ziņojumi par robežincidentu, „Latvijas Kareivis” 1938, 16 marts; Polijas-Lietavas robežincidenta atskaņas, „Latvijas Kareivis” 1938, 17 marts; Lietavju-poļu konflikts, cerams, likvidēsies diplomātiskā ceļā, „Latvijas Kareivis” 1938, 18 marts; Polijas nota Lietavai prasa atbildi 48 stundu laikā. Lietavas ministru kabinets apspriež Polijas ultimātu, „Latvijas Kareivis” 1938, 19 marts; Polija un Lietuva nodibina normālas attiecības.

Lietavas valdība vakar pieņēma Polijas ultimātumu, „Latvijas Kareivis” 1938, 20 marts.

5 I. Feld m a n i s, A. St r a ng a, M. Vi r si s, Latvijas ārpolitika un starptautiskais stāvoklis (30. gadu otrā puse), Rīga 1993, s. 112–120.

178

ĒRIKS JĒKABSONS

majorem Feliksem Brzeskwińskim zaznaczył, że zaakceptowałby zdecydowane działania polskie w kierunku uregulowania stosunków z Litwą. Andrzej Skrzypek wnioskuje, że polskie MSZ, nie mając zaufania do Muntersa, na miejsce dla kontaktu z Litwinami wybrało Tallin. Polski poseł w Estonii Wacław Przesmycki oceniał rolę Łotwy w rozwiązaniu konfliktu następująco: Stanowisko Łotwy określa się na ogół jako robienie bonne mine à mauvais jeu [...] Łotysze, aczkolwiek starają się to ukryć, są bardzo niezadowoleni z tego, że nie udało im się w tym czasie odegrać żadnej roli6.

Natomiast polski historyk Piotr Łossowski ocenia znaczenie Rygi i w ogóle próbę pośrednictwa rządu łotewskiego znacznie wyżej. Uważa, że właśnie sprawozdanie Charwata do Warszawy o swoim spotkaniu 12 marca z Muntersem, w którym ten ostatni „nie poskąpił mu wiadomości, zaczerpniętych ze strony litewskiej” o tym, że w Kownie wyrażano wielkie zadowolenie z tego, że trup kopisty znalazł się 20 metrów od granicy po stronie litewskiej. Uważano więc, że odpadają ewentualne podejrzenia o prowokacji.

Zgodnie ze sprawozdaniem polskiego posła Munters opowiedział mu, że wezwał do siebie posła litewskiego Savickis’a i przypomniał mu, iż w ciągu ostatnich dwóch lat kilkakrotnie zwracał uwagę na niebezpieczeństwo, jakie dla całego regionu kryje w sobie fakt nieuregulowania stosunków między Polską i Litwą.

Jednak Vilhelms Munters występował zawsze w charakterze prywatnym. Dziś bardzo poważna sytuacja Europy zmusza go do wystąpienia oficjalnego w imieniu rządu Łotwy do rządu Litwy i zwrócenia z całym naciskiem uwagi na niebezpieczeństwo, na jakie stanowisko Litwy naraża siebie i swych bałtyckich sojuszników.

Dalej Munters przypomniał przykład Austrii, na którym widać, do czego może doprowadzić sytuacja: Dynamika niemiecka w połączeniu z nieuregulowaną sytuacją Litwy wobec Polski stwarza dla całego rejonu bałtyckiego niebezpieczeństwo, którego Litwa zdaje się nie doceniać, a na które reszta członków ententy bałtyckiej patrzy z wzrastającym niepokojem.

Według relacji Muntersa, Savickis był głęboko przejęty i obiecał zakomunikować swemu rządowi postawę Łotwy. Postawił dwa pytania – jakie Munters ma gwarancje, że Polska po uregulowaniu stosunków z Litwą, będzie prowadziła politykę probałtycką a nie proniemiecką, i, czy rząd polski byłby skłonny do 6

A. Sk r z y p e k, Stosunki polsko-łotewskie 1919–1939, Gdańsk 1997, s. 136.

STANOWISKO ŁOTWY W KONFLIKCIE POLSKO-LITEWSKIM

179

pertraktacji. Munters miał odpowiedzieć, że uważa polską politykę bałtycką za element stały. Natomiast na drugie pytanie odpowiedział, że nie może dać obowiązującej odpowiedzi, jednak uważa, że uregulowanie sprawy jest możliwe. Charwat podkreślił, że démarche Muntersa „odbyło się najzupełniej z jego własnej inicjatywy, bez jakiejkolwiek sugestii czy nawet wiedzy z mojej strony”.

Oprócz tego 12 marca Charwat pisał do Warszawy, że o zajściu dowiedział się już w nocy i otrzymał wiadomość o „rzekomej koncentracji wojsk litewskich nad granicą polską”. Łossowski uważa, że właśnie raport Charwata wywołał przejęcie inicjatywy przez polski MSZ, które uznało, że wydarzenie na granicy należy wykorzystać politycznie. Pisząc o działalności dyplomacji łotewskiej pisze on, że jest to „przykład wyraźnego zaangażowania się i chęci aktywnej pomocy w rozwiązaniu kryzysu. Jednocześnie było widać, że pozycja Łotwy jest bliższa stanowisku Polski”. Z kolei 16 marca Charwat przekazywał treść swojej kolejnej rozmowy z Muntersem, w której ten ostatni opowiedział mu o swojej rozmowie z posłem litewskim Savickis’em. Na zapytanie Savickis’a jakie kroki przewiduję rząd polski wobec Litwy, Munters oświadczył, że można się spodziewać ultimatum żądającego uregulowania stosunków, w przeciwnym razie – konsekwencji, których nie można sprecyzować. Na to Savickis miał oświadczyć, że Litwie byłoby trudno decydować pod presją ultimatum.

Munters przekazał mu sugestię, by Litwa, ewentualnie za jego pośrednictwem, zobowiązała się do rozpoczęcia rozmów nad ogólnym uregulowaniem stosunków, wówczas on podjąłby się próby uproszenia rządu polskiego o odroczenie ultimatum na kilka dni. Piotr Łossowski uważa, że sprawozdanie Charwata z 12 marca dowodzi, iż Łotwa Polsce okazuje rzadko spotykaną szczerość i otwartość. Można nawet było odnieść wrażenie, jeśli wierzyć przekazanym przez Charwata słowom Muntersa, że występował on jako porte-parole polityki Polski, widząc jej nierozłączność z interesami państw bałtyckich.

Z kolei ze sprawozdania z 16 marca polski rząd dowiedział się, że rząd litewski się waha i szuka rozwiązań, a Łotwa „bardzo silnie na nich naciska, pragnąc odegrać rolę mediatora w rozgrywającym się konflikcie”7.

W całości zgadzając się z Aivarsem Strangą co do osobliwości przyjęcia decyzji w ważnych sprawach polityki zagranicznej w autorytarnym rządzie Łotwy (częstokroć były one podejmowane przez prezydenta Ulmanis’a i Muntersa bez naradzania się, albo nawet informowania pozostałych członków rządu) i ambicjach Muntersa, usiłującego osiągnąć wzrost swego autorytetu na poziomie P. Ł o s s ow s k i, Ultimatum polskie do Litwy 17 marca 1938 roku. Studium z dziejów dyplomacji, Warszawa 2010, s. 35, 53–55, 58.

7

180

ĒRIKS JĒKABSONS

międzynarodowym, należy jednak stwierdzić, że niepowodzenie próby pośrednictwa Łotwy wynikało przede wszystkim z tych samych powodów, które w latach 1939–1940 zadecydują o likwidacji niepodległości Polski i państw bałtyckich, w tym z braku wzajemnego układu obronnego (niezawartego z powodów obiektywnych i subiektywnych). W takiej sytuacji w marcu 1938 r. wątpliwy byłby sukces pośrednictwa także każdego innego rządu niepodległej Łotwy.

Opublikowany dokument ukazuję pogląd na wydarzenia Vilhelmsa Muntersa oraz interesujące szczegóły dotyczące nie tylko historii Łotwy, lecz także państw sąsiadujących i całego regionu.

STANOWISKO ŁOTWY W KONFLIKCIE POLSKO-LITEWSKIM

181

1938 IV 04, Ryga – Pismo Ministra Spraw Zagranicznych Łotwy Vilhelmsa Muntersa1 do posłów łotewskich za granicą Tajne Wielce Szanowny Panie Pośle, Dopiero teraz znalazłem czas, aby złożyć Panu szczegółowe sprawozdanie o zachowaniu się Łotwy w czasie ostatniego konfliktu litewsko-polskiego. Chociaż dni między 11 i 19 marca należą już do historii i w stosunkach Polski i Litwy nastąpił nowy okres, moje szczegółowe sprawozdanie będzie jednak pożytecznym, ponieważ mowa w nim o wydarzeniach, które przez dłuższy czas były obiektem rozmów dyplomatycznych, a ten przegląd rzuci światło na niektóre okoliczności, które będą miały swoje znaczenie także w przyszłości.

Powinienem rozpocząć przegląd od wieczoru 11 marca, kiedy odbywało się przyjęcie w poselstwie Szwecji. Podczas przyjęcia otrzymałem wiadomości telefoniczne z Berlina i Wiednia o wydarzeniach austriackich2. W tamtym momencie, jak wiadomo, jeszcze nie było jasne na ile definitywny charakter będzie miała akcja Niemiec, ale ja osobiście od razu przewidziałem najgorsze, tzn. przyłączenie Austrii do Niemiec. Jeszcze teraz pamiętam, że członkowie korpusu dyplomatycznego żywo omawiali zreferowane przeze mnie wiadomości, przy tym wypowiedzieli najróżniejsze poglądy i większa część posłów była zdania, że Niemcy ograniczą się do ustanowienia posłusznego reżimu w Austrii, podobnie do tego, jak to odbyło się w Gdańsku3, jednak powstrzymają się od drastycznych kroków. Jedynie polski poseł Charwat4 i ja byliśmy innego zdania i żegnając gościnny dom powiedziałem gospodarzowi5, że w tytule przyjęcia powinniśmy wpisać słowa: Finis Austriae6.

Jeszcze tej samej nocy obradowałem z Prezydentem Państwa7 i wyraziłem przekonanie, że wraz z wydarzeniami austriackimi presja Niemiec na pozostałe kraje sąsiadujące z nimi – Czechosłowację, Polskę, Litwę i Danię stanie się teraz silniejsza i wraz z tym możemy już w najbliższej przyszłości liczyć się z możliwością komplikacji przy północno-wschodniej i wschodniej granicy Niemiec, jakie jeszcze w niedalekiej przeszłości wydawały się bardzo odległe. W tej samej rozmowie prosiłem Prezydenta Państwa, aby już zaraz następnego dnia, pod świeżym wrażeniem wydarzeń austriackich udzielił mi pełnomocnictwa,

1 Vilhelms MUNTERS (1898–1967) – mąż stanu Łotwy, pochodzenia niem. 1919–1920 służył w Armii Estonii, od 1920 pracował w Ministerstwie Spraw Zagranicznych Łotwy: 1925–1931 Kierownik Oddziału Państw Bałtyckich, 1931–1933 Dyrektor Departamentu, od 1933 Generalny Sekretarz, 1936–1940 Minister Spraw Zagranicznych. W 1937 był Referentem Komisji Mandatowej i Przewodniczącym Komisji Ligi Narodów w sprawie konfliktu na Dalekim Wschodzie, w 1938 – Przewodniczący 101 sesji Rady Ligi Narodów. Po okupacji kraju w lipcu 1940 wywieziony do ZSRR, gdzie w 1941 został aresztowany. Zwolniony w 1954, współpracował z władzą radziecką w pracy propagandowej przeciwko emigracji łotewskiej na Zachodzie. Zmarł w Rydze.

2 Mowa o „anszlussie” Austrii – dołączeniu tego kraju do Rzeszy.

3 W Gdańsku będącym pod patronatem Ligi Narodów, w drugiej połowie lat 30-tych, na drodze demokratycznej, mieszkańcy do samorządu miejskiego wybrali w większości przedstawicieli Partii Narodowych Socjalistów.

4 Franciszek CHARWAT (1881–1941) – polski dyplomata, w 1936–1938 poseł w Rydze, od marca 1938 do października 1939 poseł w Kownie.

5 Mowa o pośle nadzwyczajnym i ministrze pełnomocnym Szwecji w Rydze Perze Johansson’ie (1887–?).

6 Finis Austriae (łac.) – koniec Austrii.

7 Prezydentem Łotwy w latach 1936–1940 był Kārlis Ulmanis (1877–1942) .

182

ĒRIKS JĒKABSONS

w celu skontaktowania się z posłem Litwy8 i poinormowania go o naszych obawach dotyczących obecnego położenia międzynarodowego, kładąc rządowi Litwy koło serca znów z całą powagą rozpatrzenie pytania o pojednanie z Polską. Prezydent Państwa zgodził się na tę propozycję i w dniu następnym, tzn. w sobotę 12 marca, o godz. wpół do pierwszej zaprosiłem do siebie litewskiego posła.

Tutaj powinienem zaznaczyć, że w sobotę rano do Rygi dotarły pogłoski o jakimś incydencie na granicy Polski i Litwy, w którym podobno zginął jeden polski strażnik graniczny. W związku z tym odbywa się jakiś ruch wojsk na terytorium Litwy, w kierunku Olity. Tego samego dnia rano zadzwoniłem do posła w Kownie9, który w tamtej chwili jeszcze nie mógł podać konkretnej informacji, ale obiecał zrobić to telefonicznie, po skontaktowaniu się z litewskimi urzędami. Tę uwagę piszę dlatego, że później została rozpowszechniona informacja, jakoby Łotwa brała jakiś udział w załatwieniu incydentu z 11 marca i nawet proponowała w tej sprawie swoje pośrednictwo. Wszystkie te wiadomości nie mają jakiejkolwiek podstawy i my w tym wypadku nie tylko nie czyniliśmy żadnych kroków, ale nawet nie omawialiśmy lub nie próbowaliśmy wyjaśnić stanowiska Litwy i Polski w sprawie incydentu.

Wracając do mojej rozmowy z posłem Litwy, przypomniałem mu wszystkie swoje dotychczasowe starania w sprawie normalizacji stosunków polsko-litewskich. Wskazałem na to, że już we wrześniu 1934 roku w Genewie, zaraz po podpisaniu Bałtyckiej Ententy podjąłem się inicjatywy nawiązania osobistego kontaktu między Beckiem10 i Lozoraitis’em11. Tę samą inicjatywę podjąłem podczas zgromadzenia [Ligi Narodów] 1935 roku. W obydwu wypadkach, po spotkaniu w pokojach delegacji łotewskiej w Genewie, Beck i Lozoraitis wymienili się wizytami i odbyły się między nimi dłuższe rozmowy, w wyniku których wyłoniły się już znane polskie propozycje. Jak wiadomo, albo celowo, albo z powodu nieporozumienia, Litwa na te propozycje nie reagowała i w 1936 roku stosunki gwałtownie się pogorszyły. W tym roku podejmuje się ostre kroki w stosunku do litewskiej mniejszości w okręgu wileńskim a ze strony litewskiej pada na nie odpowiedź12. Przed wyjazdem w 1936 roku na zgromadzenie [Ligi Narodów], dokładniej 8 sierpnia tego roku, zaprosiłem ówczesnego posła litewskiego, nieboszczyka Vileišis’a13 i powiedziałem mu, że myślę, iż Litwa nie zachowała się właściwie, nie reagując na polskie propozycje, które wyłoniły się w rozmowach Becka-Lozoraitis’a. W obecnych warunkach – tak powiedziałem Vileišis’owi – w Genewie nie podejmę już więcej żadnej inicjatywy, ale życzyłbym sobie, żeby rząd litewski wiedział, że my uważamy likwidację nienormalnego stanu między Litwą i Polską za bardzo pożądane z powodów, które wielokrotnie i w odpowiednim miejscu są wypowiadane i których tu nie będę powtarzał.

O tym samym zagadnieniu rozmawiałem 28 września w Genewie z Lozoraitis’em. 10 grudnia podczas konferencji ryskiej14 znów [rozmawiałem] z Lozoraitis’em. 31 stycznia 1937 roku, wracając z sesji Rady Ligi Narodów, zatrzymałem się w Kownie i w swoich rozmowach z litewskim ministrem spraw zagranicznych znowu wróciłem do całości stosunków polsko-litewskich. 1 lipca podczas konferencji kowieńskiej15, pozwoliłem sobie wysunąć to pytanie w rozmowie z Prezydentem Smetoną16. We wszystkich tych wypadkach ze stroPosłem nadzwyczajnym i ministrem upoważnionym Litwy na Łotwie w grudniu 1937 – styczniu 1939 był Jurgis Savickis (1892–1952).

9 Posłem nadzwyczajnym i ministrem upoważnionym Łotwy na Litwie we wrześniu 1934 – latem 1940 był Ludvigs Sēja (1885–1962).

10 Józef BECK (1894–1944) – mąż stanu Polski, minister spraw zagranicznych 1932–1939.

11 Stasis LOZORAITIS (Lozoraitis; 1898–1983) – mąż stanu Litwy, w 1934–1939 minister spraw zagranicznych.

12 Mowa o represjach władz obydwu państw przeciwko mniejszości narodowej strony drugiej w granicach swego państwa.

13 Vytautas VILEIŠIS (1887–1937) – dyplomata Litwy, IX 1934–1937 poseł na Łotwie.

14 V konferencja ministrów spraw zagranicznych państw bałtyckich, Ryga 9–12 XII 1936.

15 VI konferencja ministrów spraw zagranicznych państw bałtyckich, Kowno 1–3 VII 1937.

16 Antanas SMETONA (1874–1944) – mąż stanu Litwy, Prezydent Państwa w 1926–1940.

8

STANOWISKO ŁOTWY W KONFLIKCIE POLSKO-LITEWSKIM

183

ny litewskiej słyszałem zasadniczą gotowość aby coś robić, a jednocześnie widać było uchylanie się od praktycznych kroków, abstrakcyjną prawniczą i moralną argumentację.

Na zewnątrz sytuacja między obydwoma sąsiadami pogarszała się i we wrześniu 1937 roku w Genewie Beck powiedział mi swoje słynne słowa w związku z jakimś ówczesnym incydentem granicznym: „Jeśli dojdzie jeszcze do jakiwgoś incydentu, my będziemy strzelać i nie odpowiemy więcej słowami, lecz brygadą kawalerii”. Beck jeszcze specjalnie mnie częściowo upoważnił, częściowo prosił, aby te jego słowa przekazać ministrowi spraw zagranicznych Litwy. To też uczyniłem 24 września. Wówczas powiedziałem jeszcze Lozoraitis’owi, że być może ta kawaleria tak prędko nie ruszy, ale moja rozmowa z Beckiem nie pozostawiła żadnych wątpliwości, że cierpliwość rządu polskiego zbliża się ku końcowi.

Jeszcze 11 grudnia 1937 roku, wracając z konferencji w Talinie17, ponad dwie godziny spędziłem w wagonie współnie z Lozoraitis’em i cała nasza rozmowa była poświęcona stosunkom polsko-litewskim. Jeszcze raz powtórzyłem wszystkie polityczne i strategiczne argumenty, które przemawiają za pojednaniem z Polską i podkreśliłem, że według mego przekonania honorowe pojednanie jest jeszcze możliwe, co od Litwy nie wymagałoby ani nawiązania wcześniejszych stosunków dyplomatycznych, ani też wyrzeczenia się swego poglądu w sprawie Wilna. Kończąc rozmowę, której powagi i jednocześnie przyjaznego charakteru Lozoraitis był w pełni świadom, powiedziałem po raz pierwszy, że jeśli tylko mogę być w jakiś sposób pomocny, wtedy jestem do dyspozycji ministra spraw zagranicznych Litwy.

Podkreśliłem również, że nigdzie na zewnątrz nie powiem nic o tej rozmowie i nie będę informował nawet swego posła w Kownie, aby zachować całkowitą poufność. Jeśli moja przysługa byłaby pożądana, prosiłem Lozoraitis’a o powiadomienie mnie o tym bezpośrednio, bez pośrednictwa posła.

To wszystko powtórzyłem Panu Sawickiemu i na koniec powiedziałem, że wydarzenia austriackie zmuszają mnie, tym razem już oficjalnie, w imieniu rządu, zwrócić uwagę Litwy na grożące niebezpieczeństwo, które może bardzo szybko podejść także do granic Litwy i poradzić w związku z tym poważnie rozważyć kwestię uporządkowania stosunków z Polską. Prosiłem, aby tego przyjaznego démarche18 nie brano mi za złe i także nie tłumaczono go jako naszą chęć wtrącania się w rozważania polityki zagranicznej Litwy. My oczywiście, moglibyśmy siedząc cicho i bezczynnie schować się za plecami Litwy i czekać, dopóki niebezpieczeństwo dojdzie do granic Litwy, ale takiej polityki nie uważamy za uczciwą i godną naszej politycznej Ententy i przyjaznych stosunków. Poseł Litwy, tak samo jak jego poprzednik, bez sprzeciwu uznał mój pogląd za słuszny i obiecał mi, że niezwłocznie zamelduje o tej rozmowie do Kowna, gdzie w dniu następnym, w niedzielę (13 III) czekano na powrót Lozoraitis’a.

Ze swojej strony poseł Litwy wysunął 2 pytania. Pierwsze, jak uważamy, w jaki sposób Polska mogłaby umocnić bezpieczeństwo w regionie bałtyckim. Jako drugie: czy nie należałoby obawiać się tego, że Polska w obecnych warunkach odrzuciłaby dumnie próbę pojednania. Na pierwsze pytanie odpowiedziałem, że nie myślimy o jakichś specyficznych krokach, ale biorąc pod uwagę charakter stosunków Polski z Niemcami, pośrednio pojednanie z Polską umocniłoby w dużej mierze pozycję Litwy i my wówczas w swojej niezależnej polityce, która jest skierowana na neutralny pas między Niemcami a Rosją, wszyscy bez wyjątku bylibyśmy jednomyślni, bez ryzyka, że konflikt polsko-litewski może tu wywołać nieoczekiwane komplikacje. Na drugie pytanie odpowiedziałem, że pogląd Polski nie jest mi znany, jednak z moich dotychczasowych rozmów z ministrem spraw zagranicznych i posłem Polski mam określone wrażenie, że wszystkie propozycje wysunięte w swoim czasie w rozmowie z Lozoraitis’em pozostają aktualne. Muszę dodać, że rozmawiając z posłem Litwy w tamtym momencie już wiedziałem, że w styczniu i lutym odbyła się jeszcze jedna niepomyślna próba uporządkowania stosunków między Polską i Litwą. Wiedziałem, że byli już nawet mianowani pełnomocnicy (Charwat’s i Klimas19) i opracowany tekst pełnomocnictw.

9–11 XII 1937 w Tallinie odbyła się VII konferencja ministrów spraw zagranicznych państw bałtyckich.

18 Démarche (franc.) – wystąpienie.

19 Petras KLIMAS (1891–1969) – dyplomata i mąż stanu Litwy, w 1925–1940 poseł we Francji.

17

184

ĒRIKS JĒKABSONS

Wiedziałem też, że polskie kierownictwo spraw zagranicznych przerwanie rozmów toczących się między Mironas’em20 i hrabią Tyszkiewiczem21, wyraźnie odebrało za złe. Jednak byłem związany słowem, aby nic o tym nie mówić i dlatego w rozmowie z posłem Savickis’em ograniczyłem się do tego, co przed chwilą powiedziałem jako odpowiedź na jego drugie pytanie.

Podczas rozmowy dzwonił Pan poseł Sēja z Kowna i potwierdził informację o incydencie granicznym. Przekazałem ją Savickis’owi i dodałem, że w obecnych warunkach uważam ten incydent za bardzo niebezpieczny i jeszcze bardziej widzę usprawiedliwienie dla tego wszystkiego, co dopiero powiedziałem posłowi.

W tym samym dniu (12 III) o godz. 18, informowałem w ogólnych zarysach Pana Charwata o mojej rozmowie z Savickis’em22. Poleciłem też telefonicznie posłowi w Kownie, aby przy pierwszej sposobności powtórzyć moje démarche oczywiście, w dużo ostrzejszej formie, ministrowi spraw zagranicznych Litwy, co też się stało 14 marca i o czym bliżej pisano w odpowiednich sprawozdaniach Pana posła Sēja.

W poniedziałek 14 marca, z informacji, które nadeszły w niedzielę, można było od razu stwierdzić, że w związku z incydentem z 11 marca sytuacja poważnie się zaostrzyła. Tego samego dnia, wieczorem o godz. 18.45, poseł Valters23 poinformował mnie o rozmowie między Markus’em24 a Kobylańskim25, o której bliższą informację znów można odnaleźć w odpowiednim sprawozdaniu posła. Z tej rozmowy uzyskałem też informację, że Polska planuje wysunąć wobec Litwy termin ultimatum. O godz. 19.30 poseł w Kownie zameldował mi, że jego démarche u Lozoraitis’a został przyjęty, że ten démarche wraz z istniejącą sytuacją zostanie omówiony przez rząd litewski, który przez wszystkie te dni, jak wiadomo, siedział en permanence26. Oprócz tego poseł poinformował mnie, że na proponowane przez Litwę spotkanie naczelników powiatów, które było planowane na niedzielę 13 marca w celu wyjaśnienia incydentu, Polacy w ogóle nie przybyli.

Tego samego wieczora, jak wiadomo, poseł Litwy w Tallinie złożył na ręce polskiego posła pierwszą propozycję Litwy, która składała się z 2 punktów, a mianowicie, aby powołać pełnomocników, którzy a) wyjaśnią incydent z 11 marca i b) omówią kroki, aby nie dopuścić do podobnych incydentów w przyszłości. Do dziś jeszcze nie jest całkowicie jasne, dlaczego to doniesienie zostało złożone przez Tallin. Savickis powiedział mi, że początkowo chciano złożyć mu odpowiednią propozycję przekazując Charwatowi, ale ponieważ owego wieczoru nie było go w domu, litewskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych, żeby nie tracić czasu, niezwłocznie porozumiało się z Tallinem. Druga wersja, którą słyszałem to taka, że o rozmowie Markusa z Kobylańskim dowiedzieli się w Kownie przez Tallin i dlatego Litwa zdecydowała się przekazać swoją propozycję w Tallinie. W każdym razie pośrednictwo Estończyków w tej sprawie nie miało miejsca i poseł Litwy w Tallinie porozumiał się bezpośrednio z posłem Polski.

Vladas MIRONAS (1880–1953) – w 1929–1938 starszy kapelan armii Litwy, od 24 III 1938 do 1939 premier. Na początku 1938 pełnomocnik rządu w konfidencjonalnych rozmowach z Polską w Gdańsku.

21 Aleksander TYSZKIEWICZ – arystokrata, pełnomocnik rządu polskiego w konfidencjonalnych rozmowach z Litwą w Gdańsku na początku 1938.

22 12 marca poseł polski F. Charwat pisał do Warszawy o poobiedniej rozmowie z V. Muntersem.

Minister drobiazgowo opowiedział mu o swojej rozmowie z posłem litewskim (było to mniej więcej to samo, o czym Munters pisał w cytowanym żródle) i zaznaczył, że dopiero otrzymał telegram od przestawiciela z Ligii Narodów z pytaniem, „czy ta chwila nie jest właściwym momentem, żeby wywrzeć presję na Litwę, żeby ona uregulowała swoje stosunki z Polską”. Archiwum Akt Nowych, Sztab Główny, 616/357, k. 8.

23 Miķelis VALTERS (1874–1968) – mąż stanu i dyplomata Łotwy, w 1934–1938 poseł w Polsce.

24 Hans MARKUS – dyplomata Estonii, w 1935–1939 poseł w Polsce.

25 Tadeusz KOBYLAŃSKI (1895–po 1945), dyplomata Polski, w 1935–1939 dyrektor PolitycznoEkonomicznego Departamentu Ministerstwa Spraw Zagranicznych.

26 En permanence (franc.) – stale.

20

STANOWISKO ŁOTWY W KONFLIKCIE POLSKO-LITEWSKIM

185

Dochodzę do 15 marca. O godz. 10.30 poseł w Kownie melduje mi o złożeniu wyżej wspomnianej propozycji Litwy i 15 minut później z polecenia swego ministra to potwierdza Savickis. Przed obiadem dotarły także pierwsze wiadomości o przemieszczaniu się wojska w Polsce. O godz. 13.30 poseł Charwat szczegółowo poinformował mnie o rozmowie Markus-Kobylański. Powiedział, że żadnej propozycji ze strony Polaków dla Estończyków nie było i że Polacy także nie dawali Estończykom żadnego pełnomocnictwa na jakiekolwiek pośrednictwo. Zapytałem posła, czy posiada jakąś informację o koncentracji 3 dywizji polskich, na co mi odpowiedział: „U nas nikt nie chce wojny, ale jeśli nie będzie rozmów, dla których odpowiedni pretekst daje Pański sobotni démarche, wtedy będzie ultimatum. O 3 dywizjach nic nie wiem, uważam, że ta informacja jest przesadzona”.

O godz. 14 od posła w Warszawie otrzymałem informację o demonstracjach w Polsce, że oczekują powrotu Becka i że rząd Polski omówi sytuację 16 marca. Posłowi w Kownie poleciłem oficjalnie zasięgnąć informacji u ministra spraw zagranicznych Litwy, czy propozycję z 14 marca należy uważać za pośrednią odpowiedź na démarche Łotwy, innymi słowami, czy drugi punkt tej propozycji tłumaczy się jako gotowość Litwy do omówienia wszystkich kwestii z Polską. Na to o godz. 14.30 otrzymałem telefoniczną odpowiedź z Kowna, że Lozoraitis nie uważa propozycji z 14 marca za odpowiedź na démarche Łotwy i że o tej ostatniej i stosunkach polsko-litewskich w istocie jeszcze będzie mowa i będzie to wymagało pewnego czasu27.

16 marca do Warszawy przybywa minister spraw zagranicznych Beck. W wielu miastach odbywają się wrogie Litwie demonstracje. O godz. 16 poseł w Warszawie informuje mnie, że tego samego dnia pod wieczór odbędzie się posiedzenie gabinetu, które będzie poświęcone stosunkom polsko-litewskim.

(Jak wiadomo, nie odbyło się posiedzenie gabinetu, lecz szczególna narada u Prezydenta Państwa Polskiego28).

Od razu zaprosiłem posła Litwy i powiedziałem mu, że jako wynik posiedzenia przewiduję wysunięcie ultimatum i jeśli w ciągu najbliższych godzin otrzymam odpowiedź na mój sobotni démarche, wezmę na siebie odpowiedzialność za skontaktowanie się z Warszawą i za zalecenie, aby nie wystawiać ultimatum.

Savickis był ze mną jednego zdania, że jest to ostatnia możliwość zapobieżenia ultimatum.

Po tej rozmowie porozumiałem się z polskim posłem i dałem mu do zrozumienia, że nie byłoby pożądane już tego samego wieczoru ogłosić ultimatum, bo w wypadku, gdyby Kowno zareagowało na łotewski démarche, byłoby o wiele lepiej rozpocząć szersze rozmowy i nie koncentrować się na incydencie granicznym. Charwat obiecał to telegrafować do Warszawy. Do późnego wieczora z Litwy nie nadeszły żadne wiadomości.

17 marca czwartek wieczorem, którego jak wiadomo, nadeszło ultimatum polskie, ze swoim dramatyzmem na zawsze pozostanie w mojej pamięci ze wszystkimi szczegółami. Z samego rana o godz. 10 zadzwonił do mnie Savickis i powiedział, że w nocy Lozoraitis porozumiał się z nim. Powiedział, że na nasze pytanie nic konkretnego nie może odpowiedzieć, że bada grunt z pomocą Anglików i że żądania polskie są wyjątkowo ciężkie.

O 11.45 Valters melduje, że o decyzjach z 16 marca jeszcze nic nie mówią. W naradzie u Prezydenta Państwa Polskiego brał udział także minister wojny i szef Sztabu Głównego. W Polsce odbywają się nowe 27 15 marca polski attaché wosjkowy w Rydze Feliks Brzeskwiński pisał do II Oddziału, o „wykrętnej polityce Munters’a nawet w tak skomplikowaną chwilę” oraz swojej rozmowie tego samego dnia z szefem Oddziału Informacyjnego Sztabu Armii Łotewskiej Grigorijs’em Ķikulis’em, w której ten ostatni wypowiedział się, że sztab z przychylnością widziałby „najbardziej zdecydowane kroki rządu polskiego zdążające do zlikwidowania istniejącego status quo między Polską a Litwą”.

F. Brzeskwiński odniosł wrażenie, że „sztab nie jest zadowolony z krętactw Muntersa” i stwierdził „przychylne stanowisko tutejszych władz wosjkowych do nas.” Archiwum Akt Nowych, Sztab Główny, 616/357, k. 6.

28 Prezydentem Polski w 1926–1939 był Ignacy Mościcki (1867–1946).

186

ĒRIKS JĒKABSONS

demonstracje, rozpowszechniane są proklamacje i wieczorem jest przewidywana nieduża manifestacja na placu marszałka Piłsudskiego29.

O godzinie 12 polski poseł zasięgnął informacji o sytuacji. Pytał się, czy nie nadeszły jeszcze wiadomości z Kowna i dawał do zrozumienia, że ultimatum jeszcze nie jest ogłoszone. Czekają jeszcze na ewentualną odpowiedź na nasz démarche.

W tym samym dniu rozeszły się pogłoski, że jakiś generał litewski przybył do Łotwy, żeby uzyskać informację o naszej ewentualnej pomocy w razie konfliktu zbrojnego z Polską. Wyjaśniło się, że tym generałem jest Daukantas30, który przybył do Rygi już w połowie zeszłego tygodnia w celu inspekcji kilku litewskich uczniów, którzy uczą się w szkole morskiej Krisjanisa Valdemārs’a31. Tak samo rozeszły się pogłoski, że Anglia zobowiązałą się pośredniczyć w konflikcie polsko-litewskim.

Dalej prasa pisała, że rząd polski poprzedniego wieczora obradował nad niezbędnymi krokami, bliżej nie wyjaśniając o jakie kroki chodzi. Oprócz tego pisano, że 22 marca Beck udzieli informacji w Sejmie o stosunkach polsko-litewskich.

Te i jeszcze wiele innych wiadomości, które nadchodziły w dużej ilości w czwartek przed obiadem, wywołało wrażenie, że rząd polski zdecydował się na drogę umiarkowania. Ja osobiście miałem wrażenie, że takie poglądy są niesłuszne. Dlatego porozumiałem się przede wszystkim z angielskim charge d’affaires32 i zapytałem, czy Anglia zobowiązałą się do pośrednictwa w konflikcie. Na to on odpowiedział mi przecząco i dodał, że Anglia przez swego ambasadora w Warszawie33 udzieliła jedynie council of wisdom34.

O godz. 13.15 poseł w Warszawie poinformował mnie, że odbywa się koncentracja wojska przy granicy.

Ambasadorzy Francji i Anglii jeszcze nie dotarli do ministra spraw zagranicznych Polski.

W tym samym dniu odbyło się posiedzenie naszego gabinetu, na którym przedstawiłem sprawozdanie o wszystkich wydarzeniach od 11 marca. Po tym sprawozdaniu gabinet dał i jednogłośnie pełnomocnictwo do czynienia wszystkiego co możliwe, żeby nie dopuścić do konfliktu zbrojnego nie wyłączając, w razie potrzeby, także wyjazdu do Kowna.

O godz. 13.30 angielski charge d’affaires zadzwonił do mnie i oświadczył, że Kennard widział się z hrabią Szembekiem35, któremu wyraził nadzieję, że nie dojdzie do żadnego nieprzemyślanego kroku.

W podobny sposób z Szembekiem rozmawiał także ambasador Francji Noël36. Żadnego pośrednictwa Anglia na siebie nie wzięła i nie weźmie.

O godz. 14 dzwoni do mnie polski poseł i mówi, że sytuacja jest w największej mierze poważna. Akcji rządu polskiego należy oczekiwać w nocy albo następnego dnia rano. On znowu się pytał, czy są jakieś wiadomości z Kowna. O 14.45 dzwoni poseł Sēja i melduje, że rząd litewski informował rządy Anglii, Francji i Włoch o incydencie i prosił zalecić Warszawie umiarkowanie, jednak nie prosił o pośrednictwo żadnego państwa. Także rządy Niemiec i Związku Radzieckiego były informowane o sytuacji, jednak takich prośb jak do wyżej wymienionych 3 mocarstw, ostatnim dwóm nie wyrażono. Rząd Józef PIŁSUDSKI (1867–1935) – marszałek i mąż stanu Polski, w 1926–1935 faktyczny przywódca państwa.

30 Teodoras DAUKANTAS (1884–1960) – generał i dyplomata Litwy, w 1930–1935 konsul generalny i poseł w Ameryce Południowej, w 1936–1938 państwowy inspektor marynarki w Kłajpedzie.

31 Krišjānis VALDEMĀRS (1825–1891) – czołowy działacz ruchu odrodzenia narodowego Łotyszów. W latach 30. rząd litewski finansował naukę kilku obywateli swego państwa w szkole marynarki K. Valdemārs’a w Rydze, ponieważ na Litwie nie było takiej instytucji oświatowej.

32 Charge d’affaires Wielkiej Brytanii na Łotwie podczas nieobecności posła był Peter Scarlet.

33 Ambasadorem Wielkiej Brytanii w Polsce w 1935–1939 był Howard Kennard (1878–1955).

34 Councel of wisdom (ang.) – rozumna rada.

35 Jan SZEMBEK (1881–1945) – dyplomata i mąż stanu Polski, w 1932–1939 wiceminister spraw zagranicznych.

36 Leon NOËL (1888–1986) – dyplomata Francji, w 1935–1939 ambasador w Polsce.

29

STANOWISKO ŁOTWY W KONFLIKCIE POLSKO-LITEWSKIM

187

litewski oczekuje od Polaków odpowiedzi na propozycję z 14 marca. W tym samym dniu w Kownie odbyło się posiedzenie Sejmu, na którym minister spraw wewnętrznych Čaplikas37 krótko zreferował dotychczasowy przebieg konfliktu.

Po otrzymaniu wszystkich informacji uważałem za swój obowiązek raz jeszcze zwrócić uwagę rządu litewskiego na niebezpieczeństwo sytuacji, ponieważ z jednej strony było jasne, że nigdzie nie istnieją żadne próby pośrednictwa; z drugiej strony, jak Warszawa, tak Kowno zajęły wyczekującą pozycję, mając nadzieję na inicjatywę drugiej strony. Dlatego na posiedzenie gabinetu o godz. 15, zaprosiłem litewskiego posła i powiedziałem mu jak oceniam sytuację i jeśli znikąd nie będzie żadnej inicjatywy, skomplikowanie się sytuacji nie do poprawy jest nieuniknione.

Tak też się stało. W nocy z 17 na 18 marca poseł Sēja poinformował nas o fakcie złożenia ultimatum i zameldował, że on jeszcze późnym wieczorem został wezwany do Ministerstwa Spraw Zagranicznych, gdzie otrzymał tekst ultimatum. Jak wiadomo, ultimatum skrzyżowało się z drugą propozycją Litwy adresowaną do Paryża, w której rząd litewski, modyfikując propozycję z 14 marca, wyraził zgodę na mianowanie pełnomocnika, żeby omówić kwestię normalizacji stosunków.

Jeśli już rząd litewski nie mógł albo nie chciał zapobiec ultimatum, teraz było jasne, że jedyne możliwe wyjście to było przyjęcie ultimatum. Ponieważ przygody poprzednich dni nie dały nam żadnej pewności, iż Litwa jest całkowicie świadoma powagi sytuacji, 18 marca z rana zadzwoniłem do posła w Talinie38 i poleciłem mu wyjaśnić, czy rząd estoński zgodzi się we wspólnym démarche z Łotwą przyjaźnie polecić Litwie przyjęcie ultimatum.

O godz. 10.15 dzwonił do mnie polski poseł i powiedział, że w nocy Litwinow39 zaprosił polskiego ambasadora40, któremu powiedział, że rząd radziecki bardzo życzy sobie, by konflikt został rozwiązany w sposób pokojowy. Litwinow dodał, że samym konfliktem ani w przeszłości, ani obecnie Związek Radziecki nie jest zainteresowany. W tej samej rozmowie poinformowałem Charwata o propozycji, którą złożyłem w Tallinie. Kilka minut później dzwonił do mnie poseł litewski, w głosie którego można było wyczuć nadzwyczajny niepokój, który mi powiedział, że w litewskim Ministerstwie Spraw Zagranicznych panuje całkowity rozkład i, on nic więcej nie może powiedzieć, jak tylko to, że rząd litewski z powodu swojej winy znajduje się teraz w obliczu ultimatum.

O 11.30 dzwonił konsul z Wilna41 i zameldował, że przez całą noc w Wilnie przemieszczało się wojsko, jak również przez miasto przejechały czołgi i armaty. Można było zauważyć także ruch samolotów; marszałek Rydz-Śmigły42 przybył do Wilna. Otrzymałem także telegraficzną informację z Warszawy, że Polska wątpi w to że Litwa przyjmie ultimatum i dlatego należy oczekiwać najgorszego.

O 13.30 poseł Krieviņš melduje mi, że minister spraw zagranicznych Estonii odrzuca wspólne démarche do rządu Litwy. Powody takiej odpowiedzi są następujące: 1) polski minister spraw zagranicznych nie był uchwytny dla dyplomatów przed wysłaniem ultimatum; 2) nasz układ Ententy nie przewiduje prawa mówić o Wilnie; 3) droga z Tallina do Kowna jest tak samo daleka jak z Kowna do Tallina, innymi słowami, dlaczego Litwa nie informowała Estończyków; 4) jeśli ktoś potrzebuje rady, niech sam o tę

37 Julius ČAPLIKAS (1888–1941) – mąż stanu Litwy, od 1935 do 24 III 1938 minister spaw wewnętrznych.

38 Posłem Łotwy w Estonii w 1935–1938 był Edgars Krieviņš (1884–1971).

39 Maksym LITWINOW (1876–1951) – mąż stanu ZSRR, w 1921–1939 ludowy komisarz spraw zagranicznych.

40 Ambasadorem Polski w ZSRR w 1936–1939 był Wacław Grzybowski (1887–1959).

41 Konsulem Łotwy w Wilnie w 1925–1940 (w 1924–1925 wicekonsul) był Felikss Donass (1882–1971).

42 Edward RYDZ-ŚMIGŁY (1886–1941) – marszałek Polski, generalny inspektor Sił Zbrojnych.

188

ĒRIKS JĒKABSONS

radę pyta i – Njezvannij gostj huzhe tatarina”43; 5) Akel44 jest przekonany, że ultimatum będzie przyjęte; 6) Estończycy dementowali informację, która im przypisuje jakąś akcję w Kownie; 7) minister spraw zagranicznych Łotwy już zaproponował swoje usługi w Warszawie, ale odpowiedzi na to nie otrzymał.

Po obiedzie nadchodziły jeszcze przeróżne wiadomości z Kowna i Warszawy, które potwierdzały następujące fakty: Wojsko Polskie znajduje się w gotowości bojowej. Litwa nie czyni żadnych kroków przygotowania wojskowego; nikt nie bierze na siebie pośrednictwa; publika zaczyna denerwować się i szturmować banki.

Wówczas, o godz. 18.45, poseł Valters poinformował mnie o swojej rozmowie z Beckiem (patrz odpowiednie sprawozdanie) i trochę później o swojej rozmowie z ambasadorem Noëlem, w trakcie której wyjaśniło się, że ambasadorzy Anglii i Francji polecili swoim rządom poradzić Litwie przyjęcie ultimatum.

Tego samego wieczoru miałem jeszcze rozmowy z polskim posłem i naszym posłem w Kownie, jednak one nie wniosły nic nowego dla wyjaśnienia sytuacji. O godz. 10 wieczorem poleciłem posłowi w Kownie, aby zażądał audiencji u ministra spraw zagranicznych Litwy i powiedział, że po wszechstronnej analizie sytuacji i badając wszystkie będące w naszej dyspozycji wiadomości, nie widzimy innej możliwości uczynienia czegokolwiek i uważamy, że jedynym wyjściem jest przyjęcie polskiego ultimatum. Pół godziny później dzwonił do mnie jeszcze raz polski poseł i powiedział, że w ostatniej chwili była jeszcze jedna prywatna próba podjęcia rozmów, ale została ona kategorycznie odrzucona. Ultimatum pozostaje w mocy, jedyna droga prowadzi przez Tallin, i on też w tej sprawie nie może nic uczynić.

Wizyta posła Sēja u Lozoraitis’a odbyła się wieczorem tego samego dnia 18 marca, o godz. 23.30 (patrz odpowiednie sprawozdanie).

19 marca nadeszła informacja z Genewy, z której wynikało, że Anglia i Francja nie będą interweniować, jeśli Litwa odrzuci ultimatum.

Wtedy, jak wiadomo, o godz. 11 nadeszła pozytywna odpowiedź Litwy. Decydującą okolicznością, jak to widać ze sprawozdania posła Sēja, był nacisk Anglii i to mi również 19 marca potwierdził charge d’affaires Anglii, którego poinformowałem o przyjęciu ultimatum i który mi jeszcze na to powiedział: It is definitly better so45.

Z poważaniem [podpis nieczytelny] Oryg., msps, Latvijas Valsts vēstures arhīvs (Państwowe Archiwum Historyczne Łotwy), zespół 1313, opis 1, teczka 128, k. 17–31; Numer pisma wysłanego: Nr M. 38/9939

PRZEGLĄD WSCHODNI

Незванный гость хуже татарина (ros.) – przysłowie: Nie zapraszany gość gorzej Tatarzyna.

Fridrih Karl AKEL (1871–1941) – dyplomata i mąż stanu Estonii; w latach 1923–1924, 1926–1927, 1936–1938 minister spraw zagranicznych, w 1924 naczelnik państwa.

45 It is definitly better so (ang.) – tak na pewno jest lepiej.

43

44

Przegląd Wschodni, t. XI, z. 1 (41), s. 189–206, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2010

KS. ROMAN DZWONKOWSKI SAC Lublin

DUSZPASTERSTWO POLSKICH SIŁ ZBROJNYCH W ZSRS, 1941–1942. ŹRÓDŁA

Z

AGADNIENIE DUSZPASTERSTWA w Ar mii Polskiej (AP) tworzonej pod dowództwem gen. Władysława Andersa w ZSRS w l. 1941–1942, było przedmiotem kilku wstępnych opracowań. Chronologicznie pierwsze i najważniejsze z nich stanowi obszerna publikacja ks. Kamila Kantaka pt. L’Aumônerie militaire polonaise en U.R.S.S (1941–1942), zamieszczona pół wieku temu w VIII–IX tomie1 monumentalnego wydawnictwa Sacrum Poloniae Millenium, ukazującego się w Rzymie w latach 50. i 60. (Rzym 1962). Jej autor, znany historyk polski, był jednym z duszpasterzy wspomnianej armii i uczestnikiem relacjonowanych wydarzeń 2 .

Rzym 1962. Por. ss. 325–446. Wydawnictwo Sacrum Poloniae Millenium składa się z kilkunastu bardzo obszernych tomów. Powstało z inspiracji bpa polowego Wojska Polskiego [=WP], Józefa Gawliny. Pierwszy tom ukazał się w 1952. Osobne opracowania duszpasterstwu w AP w ZSRS poświęcili: Julian Humeński SJ, Duszpasterstwo wojskowe Armii Polskiej w ZSRR, „Przegląd Powszechny” 1988, nr 7–8 (803–804), nr 9 (805); 1989, nr 1(809) oraz Zbigniew S. Sie m a s z ko, Sprawy religijne Polaków w Sowietach (1939–1942), „Duszpasterz Polski Zagranicą” [=DPZ] (Rzym), R. XXXIX, 1988, nr 1(166), s. 97–121. Ten ostatni autor w swojej pracy pt. W sowieckim osaczeniu 1939–1943 (Londyn 1991) jeden z rozdziałów poświęca także duszpasterstwu wojskowemu w AP gen. Andersa w ZSRS. Zagadnienie to omawiają także w swoich pracach autorzy: J. O d z ie m kow s k i, Służba duszpasterska Wojska Polskiego 1914–1945 (Warszawa 1998); Z. Wa s z k ie w ic z, Duszpasterstwo w Siłach Zbrojnych II Rzeczypospolitej, Toruń 2002; W.J. Wy s o ck i, Duszpasterstwo wojskowe w Armii Polskiej w ZSSR i w I Armii Wojska Polskiego, [w:] Historia duszpasterstwa wojskowego na ziemiach polskich, pod red. J. Ziółka, A. Barańskiej i in., Lublin 2004, s. 571–572. Poza J. Humeńskim nie wymieniają oni źródłowego opracowania ks. Kantaka.

2 KANTAK Kamil Stefan Juliusz (1881–1976) z archidiec. warszawskiej, obywatel gdański, więziony w Kozielsku (obwód smoleński) i na Łubiance w Moskwie. Dzięki obywatelstwu miasta Gdańska nie został zamordowany w Katyniu, jak wszyscy więzieni tam oficerowie polscy. Zwolniony po tzw. „amnestii”, ogłoszonej latem 1941, był jednym z kapelanów w AP w ZSRS. Zm. w Bejrucie. Por. biogram w publikacji: R. D z wo n kow s k i SAC, Leksykon duchowieństwa polskiego represjonowanego w ZSRS 1939–1988, Lublin 2003. Informacje biograficzne dotyczące księży wymienianych w niniejszym opracowaniu oparte są na ich biogramach podanych w tej publikacji. W Kozielsku mieścił się obóz dla oficerów polskich jeńców wojennych z 1939, w okresie od IX 1939 do III 1940, zamordowanych przez NKWD w Katyniu wiosną 1940. Latem tegoż roku. skierowano tam oddziały 1

190

KS. ROMAN DZWONKOWSKI SAC

Opublikowane zostały także pewne źródła3, w tym najważniejsze z nich, wspomnienia szefa tego duszpasterstwa, ks. Włodzimierza Cieńskiego4, Z dziejów polskiego duszpasterstwa wojskowego (Wspomnienia z lat 1941–1945 od Związku Radzieckiego do Wielkiej Brytanii)5. Materiały źródłowe dotyczące tego zagadnienia rozproszone są w różnych wydawnictwach6 oraz we wspomnieniach kapelanów wojskowych7.

W Instytucie Polskim i Muzeum im. Gen. Sikorskiego w Londynie (IPMS) zachowała się obszerna dokumentacja dotycząca duszpasterstwa wojskowego w ZSRS, katolickiego, prawosławnego i mojżeszowego. Została ona wykorzystana przez Janusza Odziemkowskiego w jego wymienionej wyżej pracy Służba duszpasterska Wojska Polskiego 1914–1945. Autor nie skorzystał jednak z niektórych zespołów (m.in. o sygnaturze: A.VII.1/29 i A.44.122/28).

Publikowane niżej dokumenty pochodzą z tych właśnie dwóch zespołów. Zawierają one następującą dokumentację: 2 listy szefa wojskowego duszpasterstwa katolickiego, ks. Włodzimierza Cieńskiego, do rezydującego w Londynie biskupa polowego, Józefa Gawliny, z października i listopada 1941 r.; jego projekt duszpasterstwa wśród polskiej ludności cywilnej w ZSRS z 5 czerwca 1942 r. oraz nie datowany dokładnie i nie podpisany, obszerny raport dla Stolicy Apostolskiej ze stycznia 1942 r. jego autorstwa, dotyczący duszpasterstwa wojskowego i sytuacji religijnej w ZSRS; list ambasadora RP w Kujbyszewie, Stanisława Kota, do ks.

Cieńskiego z 12 listopada 1941 r. na temat organizacji duszpasterstwa wojskowego WP internowane przedtem na Litwie. Trafiły one następnie do Armii Polskiej w ZSRR, formowanej przez gen. Wł. Andersa. Nazwa Kozielsk II dotyczy tego drugiego okresu.

3 W Aneksie do wspomnianego wyżej opracowania ks. Kantak opublikował piętnaście dokumentów, głównie w języku francuskim, dotyczących polskiego duszpasterstwa wojskowego i cywilnego w ZSRS w okresie 1941–1942. Por. op. cit., 403–436.

4 CIEŃSKI Włodzimierz (1897–1983), aresztowany w 1940 we Lwowie, więziony na Łubiance w Moskwie, skazany na śmierć. Po „amnestii” w 1941 szef duszpasterstwa w AP w ZSRS, na Bliskim Wschodzie i we Włoszech. Zm. we Francji. Por. R. D z wo n kows k i SAC, Leksykon duchowieństwa polskiego represjonowanego w ZSRS 1839–1988, Lublin, 2003, s. 170–172.

5 DPZ, R. XXXVI, 1985 nr 2 (155), s. 286–333; nr 3(156), s. 513–545; R. XXXVII, 1986 nr 1(158), ss. 117–133; nr 2 (363–385).

6 Por. S. Kot, Listy z Rosji do gen. Sikorskiego, Londyn 1956; Z.S. Sie m a sz ko, Sprawy religijne…; R. Dz won kowsk i SAC, Ankieta Referatu Historycznego Armii Polskiej na Wschodzie. Odpowiedzi księży katolickich, „Przegląd Wschodni”, t. VIII, z. 4 (332), 2003, s. 1021–1048.

7 Istnieje co najmniej kilkanaście opublikowanych wspomnień kapelanów wojskowych w Armii Polskiej gen. Wł. Andersa w ZSRS. Tytułem przykładu można wymienić: O. Ryszard G r a b s k i OFMC, Gdyby nie Opatrzność Boża... Wspomnienia zesłańca 1940–1955, Paris 1985; Ks. Stanisław C h m iele w s k i, Wspomnienia kapelana (1939–1948), Suwałki 1992; O. Albin Ja n o ch a OFMCap., Pod opieką Matki Bożej. Wspomnienia Sybiraka 1939–1956, Wrocław 1993; Ks. Franciszek Tyc z kow s k i, Wspomnienia z pierwszej i drugiej wojny światowej w Polsce, Brooklyn, N.Y. 1973. Inne wymieniam w biogramach kapelanów w AP w ZSRS zamieszczonych w Leksykonie..., j.w.

DUSZPASTERSTWO POLSKICH SIŁ ZBROJNYCH W ZSRS, 1941–1942

191

i cywilnego; 2 relacje kapitana Waleriana Charkiewicza, kierownika Referatu Historycznego w AP, ukazujące stan i problemy tego duszpasterstwa w ZSRS na dzień 1 stycznia 1942 r. i 15 czerwca 1942 r. oraz list Sekretariatu Stanu Stolicy Apostolskiej do Ambasady Polskiej przy Stolicy Apostolskiej, z 23 czerwca 1942 r., zawierający nie wymieniane dotychczas nigdzie dane dotyczące świadczonej przez nią pomocy Polakom w ZSRS i w Persji, będący odpowiedzią na list Ambasady z prośbą o informacje w tym względzie.

Wymieniona dokumentacja dotyczy następujących zagadnień: organizacji polskiego duszpasterstwa wojskowego w AP gen. Andersa w ZSRS oraz związanych z nim problemów formalnych, personalnych i materialnych; jego uwarunkowań ideologicznych i prawnych po stronie sowieckiej; projektów stworzenia opieki religijnej dla polskiej ludności cywilnej, niezrealizowanych, z powodu sprzeciwu władz sowieckich; postaw religijnych żołnierzy AP, ludności cywilnej i ludności prawosławnej oraz jej stosunku do ludności polskiej i księży katolickich; wizytacji Biskupa Polowego, Józefa Gawliny, AP w ZSRS w 1942 r. 8 oraz innych kwestii.

Publikowane dokumenty oparte są na kserokopiach oryginałów i odpisów, a w jednym wypadku na kserokopii maszynopisu-brudnopisu (relacja dla Stolicy Apostolskiej). Zachowano układ graficzny tekstów, ich oryginalną pisownię i składnię, uzupełniono skróty, objaśniono mało znane terminy i nazwy oraz podano zwięzłe informacje o figurujących w nich osobach. Dokumenty wymienione są w porządku chronologicznym. Latem 1976 r., gdy kserokopie były pozyskiwane, wymieniane tu zbiory nie miały numeracji kart.

GAWLINA Józef Feliks (1892–1964), od 1933 Biskup Polowy WP. Od kwietnia do końca sierpnia 1942 przebywał w ZSRS wizytując oddziały WP tworzonego przez gen. Władysława Andersa.

Przybył do Moskwy 19 kwietnia. Był pierwszym, od powstania ZSRS, biskupem katolickim, który otrzymał zgodę władz sowieckich na wjazd do tego państwa i pierwszym, który przebywał w Uzbekistanie, Tadżykistanie, Kirgistanie i Kazachstanie. Na jego wizytę Premier Rządu Polskiego na uchodźstwie, gen. Wł. Sikorski uzyskał zgodę Stalina, pod warunkiem, że będzie ona miała charakter czysto wojskowy i biskup nie będzie się kontaktował z ludnością cywilną Jej celem było przeprowadzenie służbowej inspekcji polskiego duszpasterstwa wojskowego i stworzenie planu pracy. Wizytował oddziały WP rozrzucone na przestrzeni ponad 2 tys. km w okolicy Taszkientu, Samarkandy, Buchary, Jangi-Jul, Szachriziabs i Fergany. Por. Cie ń s k i, DPZ, 1985, s. 538; Wys o ck i, Duszpasterstwo, s. 575).

8

192

KS. ROMAN DZWONKOWSKI SAC

264/R9 VII. 1/ 29 Szefostwo Duszpasterstwa Katolickiego Przy D-wie Polsk.[kich] Sił Zbrojn.[nych] w ZSRR.

Buzułuk10, dn. 7/X.1941 r.

JEGO EXCELENCJA Najprzewielebniejszy Ksiądz Biskup Polowy.

Spieszę przedstawić Jego Excelencji, jak się rozwija w naszej Armji praca Duszpasterska: W Dywizji 5 piechoty pod Gen. Borutą – Spiechowiczem11, proboszczem dywizyjnym jest X. mjr.

Wdzięczny Teofil12, a w 6 Dywizji pod. Gen. Tokarzewskim13 X. Tyczkowski Franciszek mjr.14 – W obu dywizjach wszystkie punkty mają swych kapelanów. W 5 dyw. pracuje 6-ciu księży, a w 6 dyw. – 8 księży.

Imponująco przedstawia się duch żołnierzy jak i oficerów tak pod względem religijnym jak i narodowym. Garną się wszyscy do sakramentów Św., nawet wielu i codziennie przystępuje do Stołu Pańskiego.

W 5 dywizji rozpoczęto już jednodniowe rekolekcje ze spowiedzią św. i Komunją św.

Oficerowie nietylko, że w wielkiej liczbie codziennie przystępują do Sakramentów św., ale też szukają sposobności rozmów dla pogłębienia wiedzy religijnej. Taka gorliwość religijna wśród oficerów jest powszechną, ale głębsze życie religijne przejawia się u oficerów rezerwy. Księża kapelani mają pogadanki religijne dla żołnierzy i też współpracują z referentami oświatowymi. Mają specjalny kontakt z żołnierzem w jego życiu poza służbowym i przez to nawiązują bardzo ścisłą łączność serdeczną. W naszej pracy Duszpasterskiej spotykamy wszyscy u naszych władz tak w Dywizjach jak w Armji głębokie zrozumienie i najżyczliwsze poparcie.

Dopisek ręczny.

Buzułuk, miejscowość w europejskiej części Rosji. W okresie IX 1941 – I 1942 znajdowało się tam dowództwo AP w ZSRS. Oddalone o 140 km. od Kujbyszewa, ówczesnej siedziby Ambasady RP. 11 BORUTA-SPIECHOWICZ Mieczysław (1895–1985) gen. W 1939 aresztowany przez NKWD we Lwowie. Po tzw. amnestii dowódca 1 dywizji piechoty Armii Polskiej w ZSRS (1941–1942).

W latach 1943–1945 dowódca 1 Korpusu Pancerno-Motorowego na Zachodzie; 1945–1946 w Ludowym Wojsku Polskim.

12 WDZIĘCZNY Teofil (1890–1952) z archidiec. warszawskiej, kapelan WP w Białymstoku.

W 1939 internowany na Litwie. W 1940 wywieziony do obozu w Kozielsku. Uwolniony 1941 w wyniku tzw. amnestii, objął, 28 VIII 1941 funkcję szefa duszpasterstwa w Tatiszczewie w AP gen. Wł. Andersa, z którą opuścił ZSRR. Po wojnie był duszpasterzem Polaków w W. Brytanii.

Zm. tam 27 III 1952.

13 TOKARZEWSKI-KARASZEWICZ Michał (1893–1964) gen. W 1940 aresztowany przez NKWD. Od 1941 dowódca 6 dywizji piechoty w Armii Polskiej w ZSRS; 1943 zastępca dowódcy Armii Polskiej na Wschodzie. Po wojnie na emigracji.

14 TYCZKOWSKI Franciszek (1891–1982) z archidiec. wileńskiej, obywatel USA. Od września 1939 w niewoli sowieckiej, więzień Starobielska i Łubianki. Nie podzielił losu więzionych i zamordowanych oficerów polskich ze Starobielska, dzięki amerykańskiemu obywatelstwu. Uwolniony w wyniku tzw. „amnestii” był kapelanem w AP w ZSRS i na Bliskim Wschodzie. Po wojnie pracował jako duszpasterz w parafii polskiej św. Jadwigi w Nowym Jorku, gdzie zmarł. Por. D. P i ą t kow s k a, Polskie kościoły w Nowym Jorku, Nowy Jork–Opole 2003, s. 113–126.

9

10

DUSZPASTERSTWO POLSKICH SIŁ ZBROJNYCH W ZSRS, 1941–1942

193

Trudności na jakie napotykamy to przedewszystkiem brak miejsca. W 5 dyw. pod tym względem trochę lepiej. Mają kaplicę dosyć dużą, w niedzielę każdy pułk ma swoją Mszę św. z osobną nauką. W 6 dyw. jest już gorzej, kaplica bardzo mała. Odprawia się w niedzielę Mszę św. po świetlicach, które są też nieduże.

Druga trudność – brak paramentów15. Najlepiej jeszcze zaopatrzona 5 Dywizja, ma jeden komplet kaplicy polowej. O wino bardzo trudno, kupić nigdzie nie można a jeszcze gorzej o mąkę pszenną. Świec tutaj całkiem niema. Następnie brak nam rytuałów i olei św., a też żołnierze błagają książeczek do nabożeństw, różańców, medalików, których potrzeba dziesiątki tysięcy.

Księżom przydałyby się bardzo dobre podręczniki do kazań i książki treści religijnej dla pogadanek.

Bardzo dużo księży wojskowych jeszcze nie powróciło, więcej zgłasza się XX. [księży] świeckich16. Mamy zgłoszonych parę księży unickich, ale w wojsku unitów niewiele. XX. Wojtyniak17 i Panas [Panaś]18 do tej pory nie znalezieni.

Przedstawia się nam druga strona pracy duszpasterskiej, a także ludności cywilnej. Tu przedewszystkiem trudność braku herarchji kościelnej. Na razie to myślimy rozwiązać w ten sposób, że księża niezajęci w wojsku byliby jednak wysyłani do ludności cywilnej i jako wojskowi księża co z jednej strony ułatwia ich stanowisko wobec władz wojskowych i chroni przed trudnościami, a z drugiej strony może być na dłuższą metę niebezpieczne wobec władz tutejszych.

Bardzo bym prosił Jego Excelencję o ułatwienie w jakiś sposób prawny pracy duszpasterskiej nad ludnością cywilną, przez stworzenie autorytatywnego czynnika kościelnego na tut. [ejszym] terenie, może przy Ambasadzie19.

Mamy jeszcze znaczną ilość XX. na tworzących się dywizjach, pozostali księża jak już zaznaczyłem wyjeżdżają do ludności cywilnej dlatego pod opieką wojskową, bo w rzeczywistości jeszcze narazie te opiekę nad ludnością cywilną prowadzi wojsko, bo władze cywilne nie były w stanie do tej pory ująć w ręce. Wysiłki Ambasady stworzenia opieki nad ludnością cywilną powinny też objąć opiekę duchową, więc przy Ambasadzie należałoby postarać się o kapłana z jurysdykcją i odpowiednimi władzami.

Ludność miejscowa bardzo licznie garnie się do nas o pociechę religijną, robiąc to pokryjomu. Zdajemy sobie sprawę z bardzo delikatnej sprawy, ale również nie zapominamy o naszym kapłańskim obowiązku, nie robiąc z naszej strony najmniejszej propagandy – to u nich całkiem samorzutnie Bardzo gorąco upraszam Jego Excelencję o łaskawe wskazówki dla naszej pracy.

Załączam tu spis XX. zajętych w Duszpasterstwie i innych bez przydziału20.

Przedmioty liturgiczne konieczne do odprawiania mszy św.

Tu: nie będących kapelanami wojskowymi.

17 WOJTYNIAK Czesław (1890–1940) z diec. poznańskiej, zawodowy kapelan WP. Przez bpa Gawlinę przewidywany na wikariusza generalnego AP gen. Andersa w ZSRS. Więziony w Kozielsku i Ostaszkowie. Wraz z innymi księżmi wywieziony w nieznanym kierunku w Wigilię Bożego Narodzenia 1939. Rozstrzelany w Twerze w kwietniu-maju razem z 6314 jeńcami polskim z Ostaszkowa. Pogrzebani w Miednoje. Por. R. D z wo n kow s k i SAC, Leksykon..., s. 643–644.

18 PANAŚ Józef (1887–1941), b. kapelan WP w stopniu pułkownika z diec. przemyskiej. Aresztowany we Lwowie jesienią 1939. Wg oficjalnej wersji NKWD popełnił tam samobójstwo wyskakując przez okno w czasie nocnego śledztwa. Wg nieoficjalnych wiadomości został wyrzucony przez okno po zamęczeniu go podczas przesłuchania. Por. R. D z wo n kow s k i SAC, Leksykon..., s. 461–462.

19 Ambasada RP powstała w sierpniu 1941. Jej siedzibą była Moskwa-Kujbyszew. Ambasadorem został mianowany prof. Stanisław Kot (1885–1975). Pozostawał nim do lipca 1942. Zastąpiony został przez na tym stanowisku przez T. Romera (1942–19430. Był następnie ministrem stanu do spraw polskich na Bliskim Wschodzie, a w l. 1943–1944 ministrem informacji. W 1945 powrócił do kraju i został ambasadorem w Rzymie (1945–1947). Od 1947 ponownie na emigracji.

20 Brak wspomnianego spisu. W kopii brak formuły grzecznościowej kończącej list i podpisu.

15 16

194

KS. ROMAN DZWONKOWSKI SAC

Odpis Kujbyszew21, dn. 12 listopada 1941 r.

Przewielebny Księże Kanoniku.

Dziękuję uprzejmie za obszerny list z tyloma sugestjami. Właśnie Hausner, b. naczelnik Wydz.

Prawn.[ego] w Min. Spraw Wewn.[entrznych], z rodziny sławnej w życiu parlamentarnym Galicji (słynny przywódca opozycji w Kole Polskim w Wiedniu w XIX wieku – jest chlubą tej rodziny). On, zaznajomiwszy się tutaj z wszystkimi dziedzinami naszych prac i wysiłków, udzieli księdzu szczegółowych informacji. Proszę być spokojnym: jakakolwiek wiadomość o krzywdach dochodzi do mnie w sposób źródłowy, z każdej natychmiast robię użytek z największą energią. Żalę się tylko, że z wojska, które jest ogromnym rezerwuarem i ludzi i informacji, niezmiernie mało otrzymuję wiadomości, które by mogły służyć mi za podstawę interwencji. Obiecuję sobie, że starania p. Hausnera przyniosą pod tym względem zmianę. Również w sprawie zdobycia pomocy w naturze zarzucamy cały świat alarmami i malowaniem okropnego stanu rzeczy. Dość poważne transporty już idą z kilku stron, od naszego Rządu, od naszego Czerwonego Krzyża, od Kanadyjskiego Cz. K., od Indyjskiego Cz. K., z Palestyny i od pewnych org. [anizacji] żydowskich w Ameryce.

Nadmieniam, że jako warunek bezwzględny postawiłem, że wszelka pomoc musi być skierowana do Ambasady i tylko jej delegaci będą odpowiadać za rozdział. Pomoc będzie udzielana wszystkim obywatelom polskim, zależnie od ich potrzebą było to konieczne, ze względu na ambicje pewnych grup żydowskich w Ameryce. Wskutek mojego stanowiska organizacje te zobowiązały się akcję swoją podporządkować Ambasadzie. Oczywiście, muszę w akcji rozdawniczej używać przedstawicieli rożnych grup ludności.

Bardzo pragnąłem oddawna rozmówić się z Księdzem Kanonikiem i zasięgnąć jego rady w sprawie obsługi religijnej ludności polskiej. Zacząłem na ten temat oficjalne rozmowy z Rządem Sowieckim, przerwane z powodu ewakuacji Moskwy, ale prawdopodobnie wkrótce będę je mógł podjąć na nowo.

Postępować należy niezmiernie oględnie i delikatnie. Punktem wyjścia moim zdaniem, musi być żądanie poszczególnych skupień Polaków o obsługę duchową. Nie ksiądz winien jechać do pewnej grupy i być motorem sprawy, ale odwrotnie: Polacy winni zgłaszać do Ambasady i do rządu Sowieckiego żądanie księdza i nabożeństwa. Tylko w tym wypadku przewiduję sukces. Kto powinien stać na czele tej akcji? Sądzę, że obciążenie nią wojska jest niebezpieczne. Nie może rozszerzyć się podejrzenie, że wojsko inspiruje i pobudza ludność cywilną w sprawach religijnych. Moim zdaniem powinien stanąć na czele tej akcji kapelan Ambasady, zajmujący się pod moją bezpośrednią ochroną, a współdziałający w Wydziałem opieki w Ambasadzie. Wszak obsługa religijna, to także jedna z form opieki, jaką Rząd Polski winien przynieść swoim obywatelom. Już w Moskwie zapytywałem, czyby Ks. Kanonik nie objął tego stanowiska. Może już zjawił się jakiś wybitny i mądry przedstawiciel kleru, którego by mi Ksiądz Kanonik mógł na to miejsce polecić. Bez przerwy ponawiam żądanie zwolnienia Ojca Kucharskiego22, który może byłby dla mych planów odpowiedni. Rzecz jest pilna, gdyż jeżeli szczęśliwie odbędę lot do Moskwy, to po moim powrocie pragnąłbym natychmiast przystąpić do tej akcji oficjalnie. Ze wszystkich stron zbieram wiadomości o księżach więzionych lub zwalnianych więziennych lub zwalnianych i o każde nazwisko interweniuję. Najpierw bowiem musi być do dyspozycji pewna ilość duchownych. Wolałbym, aby starania w kilku odległych skupieniach zaczęły się naraz i planowo, a nie wybuchały w sposób niezorganizowany. Jeżeli z wojska wyjeżdżają dokądkolwiek Księża, wojsku narazie niepotrzebni, proszę usilnie Kujbyszew (do 1931 Kaińsk) miast w azjatyckiej części Rosji, w obwodzie nowosybirskim, nad rzeką Om. Siedziba Ambasady RP l. 1941–1942.

22 KUCHARSKI Kazimierz (1894–1956), jezuita z Wilna. Wybitnie zasłużony dla organizacji opieki nad uchodźcami wojennymi w Wilnie i konspiracyjnego, antysowieckiego oporu. Aresztowany tam w 1941 i więziony w Gorki. Zwolniony po interwencji ambasady RP i mianowany jej kapelanem. W więzieniu utracił zdrowie. Zm. we Włoszech. Por. R. D z wo n kow s k i SAC, Leksykon..., s. 350–352.

21

DUSZPASTERSTWO POLSKICH SIŁ ZBROJNYCH W ZSRS, 1941–1942

195

zrobić wszystko, aby żaden z nich nie powoływał na to, że należy do wojska lub jest z wojska przysłany, ani też żeby zaczynał jakąkolwiek działalność bez uzgodnienia jej przedtem z delegatem Ambasady, względnie jej mężem zaufania w danym okręgu. Proszę pomyśleć, jak nieprzewidziane konsekwencje mogłyby wypłynąć z działalności nieprzezornej i nie przygotowanej. Nie potrzeba kłaść nacisku na to, że działalność duchownych powinna być ściśle religijną, najdalsza od poruszania nawet w rozmowach prywatnych jakichkolwiek zagadnień treści politycznej, co napewno podcięłoby w zarodku wszelką akcję. Jakie stanowisko zajmuje Rząd polski wobec podstawowych problemów polityki wewnętrznej, poinformuje Księdza Kanonika załączona Deklaracja Zasad23 i może Ks. Kanonik uzna za pożądane, ażeby wszyscy duchowni z nią się zaznajomili.

Jeżeli początki starań o obsługę religijną pójdą szczęśliwie, wtedy będzie można wystąpić z planem jakiejś hierarchji, co do czego byłbym wdzięczny za wnioski i pomysły, musze bowiem do rozmowy z Rządem Sowieckim przyjść z propozycją konkretną i przewidywać różne ewentualności.

Na zakończenie proszę o zredagowanie listy duchownych, którzy już są zwolnieni i tych co do których są poszlaki, że byli wywiezieni z wymienieniem wszelkich szczegółów.

Prawdziwego uszanowania wyrazy łączę oraz serdecznie ściskam dłoń i o rychłą odpowiedź proszę.

(—) Stanisław Kot. Dowództwo Polskich Sił Zbrojnych w Z.S.R.R. Szefostwo Duszpasterstwa wyzn.[aia] rzym.[sko] kat.[olickiego] L. dz. 265/R. Buzułuk, dn. .IX. 194124.

Jego Ekscelencja Najprzewielebniejszy Ksiądz Biskup Londyn Obecnie spieszę zdać sprawę o pracy duszpasterskiej wśród ludności cywilnej. W pierwszym rzędzie muszę podkreślić, że nasza ludność po dwuletnim prawie braku opieki kapłańskiej garnie się ze łzami w oczach i z gorliwością do kapłanów przybywających do niej. Wywiezieni, a nie uwięzieni korzystali pokryjomu z pomocy kapłanów razem z nimi wywiezionych – były to jednak wypadki bardzo nieliczne.

Dopiero po ogłoszeniu amnestii praca tych księży zaczęła być coraz bardziej jawna, a władze sowieckie nie stawiały zasadniczych przeszkód.

Dopiero Dowództwo Armii przyszło z pomocą i ułatwiło większej ilości naszych księży, wypuszczonych z obozów, pracę kapłańską wśród szerszej ludności. Pomijając już zaopatrzenie tych księży w środki pieniężne do egzystencji, przydają im przedewszyskim autorytet wojska co w tutejszych warunkach jest rzeczą bardzo ważną. „Wojennym” przychodzą daleko sprawniej z pomocą tak czynniki wojskowe sowieckie, jak i władze cywilne, w przeciwieństwie do /cywilów/, którym nie wydają pozwoleń, biletów kolejowych, pożywienia na punktach żywnościowych etc.

Zaznaczyć muszę też z drugiej strony, że Ambasada nie umie zorganizować tej pracy tonąc w przeróżnych kombinacjach i wysuwają nierzeczowe trudności. W piśmie z 12. XI.25 Pan Ambasador zaznacza: „postępować należy niezmiernie oględnie i delikatnie. Punktem wyjścia, moim zdaniem, musi być żądanie poszczególnych skupień polaków o obsługę duchowną. Nie ksiądz winien jechać do pewnej grupy

23 24 25

Brak wspomnianej deklaracji.

Brak daty dziennej.

Pismo poniżej.

196

KS. ROMAN DZWONKOWSKI SAC

i być motorem sprawy, ale odwrotnie: polacy winni zgłaszać do Ambasady i rządu sowieckiego żądanie księdza i nabożeństwa.”

Także bardzo boi się pomocy wojska „sadzę, że obciążenie nią wojska jest niebezpieczne. Nie może rozszerzyć się podejrzenie, że wojsko inspiruje i pobudza ludność cywilną w sprawach religijnych.”

Wobec tego stanowiska Pan Ambasador w powyższym liście podaje taki plan: „moim zdaniem powinien stanąć na czele tej akcji kapelan Ambasady, znajdujący się pod moją bezpośrednią ochroną a współdziałający z wydziałem opieki w Ambasadzie. Wszak obsługa religijna, to także jedna z form opieki, jaką rząd polski winien przynieść swoim obywatelom [...] rzecz jest pilna, gdyż jeżeli szczęśliwie odbędę lot do Moskwy to po moim powrocie pragnąłbym natychmiast przystąpić do tej akcji oficjalnie”.

Wprawdzie i ja wystąpiłem z tą propozycją utworzenia autorytatywnego czynnika, kościelnego przy Ambasadzie – obecnie jednak, zważywszy stan rzeczy, uważam takie postawienie sprawy za „nie na czasie” i proponuję, by praca duszpasterska nad ludnością cywilną była prowadzona nadal przez księży kapelanów, bo ludność cywilną tworzą rodziny albo wojskowych już w służbie albo obywateli obecnie już obowiązanych do służby wojskowej na podstawie ogłoszenia ogólnej mobilizacji. W ten sposób praca ta jest zorganizowana i wobec niedociągnięć jakiegoś księdza można go łatwo przesunąć do pracy w Armii.

Tym bardziej uważam taką organizację pracy za właściwszą, bo uniknąć można niezdrowej konkurencji w załatwieniu tej kwestii przez Ambasadę i przez Armię.

Oczywiście z chwilą wysłania na front naszej Armii potrzeba będzie podział ten przeprowadzić i dlatego proponuję upatrzyć kapłana na placówkę przy Ambasadzie – zwłaszcza, że moim zdaniem, wtenczas taki przedstawiciel kościoła będzie zupełnie w porę wydelegowany, bo do tego czasu punktem ciężkości wszelkich spraw jest Armia.

Napotkaliśmy na brak olejów świętych. Chcąc na razie rozwiązać tę sprawę poświęcił nam O. Sywak Piotr obrz. greckiego26 Oleum infirmorum27 i te rozdzielamy aż do czasu przesyłki od Jego Ekscelencji.

– Oleum Chrisma i Catechumenorum28 nie ma, wobec tego chrzty udzielane są tylko z wody29.

Nowe zagadnienie personalne powstaje wskutek tego, że napływają wiadomości o klerykach i braciach zakonnych, którzy zgłaszają się do Armii. Mamy już jednego diakona jezuickiego, kleryka salezjanina i kilku braci z różnych zakonów – na podstawie konkordatu winni oni służyć w Armii bez broni. Wobec tego stawiam wniosek Dowództwu, aby ich przydzielić jako „ministrantów” względnie „zakrystjanów” poszczególnym kapelanom wojskowym tak z przydziałem pracy w pułkach jak i pracujących w terenie wśród ludności cywilnej.

Jak wiadomo Jego Ekscelencji po urgensie Pana Ambasadora o wypuszczenie wszystkich więźniów spodziewamy się licznego napływu kapłanów – dla nich potrzeba koniecznie paramentów – wobec tego proszę o łaskawe wyjednanie, jeśli nie kapliczek to przynajmniej przyborów liturgicznych w jak największej ilości.

Donoszę z radością, że dziś już otrzymaliśmy przesyłkę kapliczek i dewocjonalii troskliwie przez Jego Ekscelencję dla nas wysłanych.

26 SYWAK Piotr (1909–?) bazylianin z Polski narodowości ukraińskiej. Aresztowany w 1939 i uwięziony w ZSRS, Uwolniony w wyniku „amnestii” był od 15 X 1941 szefem duszpasterstwa grekokatolików. Zmarł w USA. Por. R. D z wo n kow s k i SAC, Leksykon..., s. 556.

27 Olej św. używany przy udzielaniu Sakramentu Chorych.

28 Oleje Krzyżma i Katechumenów używane do namaszczenia przy udzielania Sakramentu Chrztu św.

29 „chrzest z wody” – ważna forma Chrztu, bez dodatkowych obrzędów w postaci namaszczenia olejami św.

DUSZPASTERSTWO POLSKICH SIŁ ZBROJNYCH W ZSRS, 1941–1942

197

DOWÓDZTWO POLSKICH SIŁ ZBROJNYCH w Z. S. R. R. SAMODZIELNY REFERAT HISTORYCZNY L.DZ.30 DUSZPASTERSTWO KATOLICKIE Sprawa duszpasterstwa wojskowego była poruszana i wyjaśniona na pierwszem posiedzeniu mieszanej polsko – sowieckiej komisji, która ustalała warunki formowania Armii Polskiej w Z.S.R.R. Protokół Nr 1 z dnia 16.VIII.41 r. tak ujmuje tę sprawę: Gen. Anders. Mamy jedno zagadnienie dość delikatne. To zagadnienie kapelanów. Pragniemy, by w naszych oddziałach byli kapelani, gdyż ma to dla nas bardzo wielkie znaczenie.

Gen. Panfiłow31. Przeszkód z naszej strony nie będzie.

Zgodnie ze skierowanem do Gen. Andersa pismem J. E. Biskupa polowego, organizatorem i szefem duszpasterstwa katolickiego, w tworzącej się Armii miał zostać wikariusz generalny, ksiądz płk. Wojtyniak, a wrazie jego nieobecności, ks. Panaś, gdyby zaś ani jeden, ani drugi nie mogli objąć stanowiska wskutek nieobecności lub choroby, gen. Anders miał prawo mianowania szefem duszpasterstwa ks. starszego stopniem lub jakiegokolwiek innego w/g swego uznania.

Ponieważ księża wymienieni w piśmie Biskupa Polowego, byli nieliczni i niewiadomo gdzie się znajdują, gen. Anders dn. 3.IX.41 r. powierzył organizację duszpasterstwa katolickiego ks. kanonikowi Włodzimierzowi Cieńskiemu, który dn. 2. IX. został zwolniony z więzienia na Łubiance i niezwłocznie zameldował się u Generała, zgłaszając się do służby wojskowej.

Przystępując do pracy organizacyjnej, ks. kanonik Cieński miał do swej dyspozycji 10 księży, znajdujących się w obozie w Griazowcu32 /8 internowanych na Litwie, 1 jeniec wojenny, 1 cywilny/ i żadnych środków liturgicznych. Ilość księży była niewystarczająca nawet dla dwóch dywizji, które się tu utworzyły /w dywiz. – 7 etatowych stanowisk dla księży/, warunki zaś pracy były szczególnie ciężkie. Nie było ołtarzy polowych, szat liturgicznych, utensyliów, obrazów św., trudno było znaleźć miejsce na kaplice i. t. p. wszystko trzeba tworzyć z niczego, bo przecież ani dostać, ani kupić niczego nie można było. Tylko wyjątkowa religijna gorliwość ogółu żołnierzy i wielki zapał, połączony z energiczną inicjatywą przyczyniły się do przezwyciężenia trudności. W dywizjach i garnizonach budowano ołtarze, urządzano kaplice, malowano i ofiarowywano obrazy, czy to ornaty i t. p. tak, że wkrótce kaplice wojskowe pięknie się przyozdobiły i wzbogaciły się utensyljami liturgicznemi33 i szatami kapłańskiemi.

W obecnym czasie w 3 dywizjach pracuje 28 księży, w tem czterech kapelanów służby stałej /3 ks. majorów: Zajkowski34, Tyczkowski i Wdzięczny, kapitan ks. Judycki35/ resztę stanowią kapelani rezerBrak.

Pełnomocnik sowieckiego sztabu głównego do spraw polskich.

32 Griazowiec – miasto w północnej części Rosji, południowy wschód od Wołogdy. W 1940–1941 obóz jeniecki dla polskich oficerów (ok. 400 osób) przewiezionych z obozów w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku, więzionych tam od września 1939 do marca 1940, a po ich wymordowaniu wiosną 1940 w Katyniu i gdzie indziej, obóz dla wojskowych polskich, internowanych przedtem na Litwie. W 1941 większość z nich została wcielona do AP gen. Andersa.

33 Przedmioty liturgiczne służące do odprawiania mszy św.

34 ZAJKOWSKI Stefan (1901–1989) z diec. łuckiej. Aresztowany przez NKWD we Włodzimierzu Wołyńskim w 1940 i skazany na łagry. Uwolniony po tzw. amnestii został kapelanem w AP, z którą opuścił ZSRS. W 1946 powrócił do kraju. Zm. w W-wie. Por. R. D z wo n kow s k i SAC, Leksykon..., s. 562–563.

35 JUDYCKI Wiktor (1905–1959) kapelan WP internowany na Litwie razem z oddziałami WP. Później (1940–1941) więziony w Kozielsku II i Griazowcu. Po tzw. amnestii kapelan w AP gen.

Andersa . Zm. w W. Brytanii. Por. R. D z wo n kow s k i SAC, Leksykon..., s. 300–301.

30 31

198

KS. ROMAN DZWONKOWSKI SAC

wy lub księża świeccy [diecezjalni]. Podług obrządku księża ci dzielą się w sposób następujący: księży rzymsko-katolickich jest 25, grecko-katol. 2, obrządku bizantyjskiego 1.

W ostatnich czasach otrzymano z Londynu sporo potrzebnych rzeczy, nadeszły ołtarze polowe, książki liturgiczne, oleje święte, książeczki do nabożeństwa, obrazki, krzyżyki i inne dewocjonalja, ale tego wszystkiego jest wciąż za mało. Bardzo wielką pomoc w pracy, jako przewodnik [w] dziele organizowania i drogowskaz pracy duszpasterskiej w wojsku stanowią nadesłane z Londynu Rozkazy Biskupa Polowego36.

Kierując się wskazówkami, zawartymi we wspomnianych rozkazach i wytycznych Biskupa Polowego, ks. W. Cieński, jako dziekan Polskich Sił Zbr. w ZSRR, wydał we wrześniu rozkaz Nr 1, którego treść stanowią przepisy normujące życie religijne w wojsku, a drukowane w książeczkach do nabożeństwa. /Rozkaz Biskupa Polowego W.P. l. dz. 315/40/ P.B.K., w dniu zaś Bożego Narodzenia ogłosił w imieniu Biskupa Polowego odezwę do wiernych.

W okresie adwentu w dywizjach i garnizonach zostały zorganizowane krótkie rekolekcje i przeprowadzone spowiedzi przy bardzo znacznej frekwencji. Obecnie akcja duszpasterska w wojsku toczy się normalnie: wszystkie etaty księży są obsadzone, ruch religijny – żywy i gorący – jest odpowiednio kontrolowany. Stan taki jednak wkrótce zmieni się na gorsze w związku z tworzeniem nowych dywizji: księży będzie brak, a wskutek tego na każdego kapelana wojskowego spadnie zbyt wiele zadań, które fizycznie nie będzie mógł [... – tekst nieczytelny]. Warunki pracy duszpasterskiej w wojsku Polskim na terenie ZSRR są zupełnie wyjątkowe nietylko dlatego, że dotkliwie dają się we znaki warunki materialne i całkiem ograniczono uzupełnianie kadr kapelanów [... – nieczytelny fragment tekstu] /brakuje 60 księży/, ale i wskutek tego, że wojsko Polskie stanowi w ZSRR bazę swobodnego życia religijnego.

Religja w ZSRR ma dla ludności, szukającej prawdy wyższej, siłę atrakcyjną, to też ciągle zaznacza się wielkie dążenie obywateli sowieckich do zbliżenia się do nas na gruncie religji. Nabożeństwa katolickie wywołują conajmniej zaciekawienie, a przeważnie głęboko wzruszają i podnoszą na duchu: fakt szczerej i otwartej pobożności polskich żołnierzy wzbudza do nich szacunek, a jednocześnie zazdrość wypływającą ze zbyt kontrastowych stosunków w Armii Polskiej, a sowieckiej, lub raczej w Polsce i w ZSRR. Na każdym kroku można się spotkać z prośbą ludności rosyjskiej o krzyżyki, medaliki, nawet o książeczki do nabożeństwa, dla niej przecie całkiem niezrozumiałe. Księża katoliccy mają ciągle kłopot z masowo zgłaszającymi się obywatelami sowieckimi, którzy proszą o chrzest dzieci, o śluby, a nadewszystko o nabożeństwa za dusze zmarłych.

Rzecz jasna, iż kapelani wojskowi nietylko nie prowadzą żadnej agitacji wśród Rosjan, ale jak mogą, hamują ten ruch, aby nie przyczynić się do możliwych nieporozumień z władzami sowieckimi, lecz tłomaczenia o różnicach dogmatycznych pomiędzy katolicyzmem, a prawosławiem, o konsekwencjach, wypływających z chrztu w kościele katolickim i t. p. lub skierowywanie do pozostających jeszcze gdzie niegdzie kapłanów prawosławnych nie zawsze odnosi skutek. Na wszystkich nabożeństwach w oddziałach polskich zawsze można spotkać Rosjan, którzy nieraz odbywają daleką drogę, aby móc się pomodlić w świątyni katolickiej.

Odrębnem zagadnieniem w pracy duszpasterstwa Pol. Sił Zbr. w ZSRR jest opieka religijna nad wielkimi masami wygnanej z kraju polskiej ludności cywilnej w ZSRR. Nie ma cywilnej hierarchii katolickiej: władza administratora apostolskiego w Moskwie jest siłą rzeczy ograniczona do minimum, a wskutek tego wielkie rzesze polskiej ludności katolickiej zostają pozbawione posług religijnych. Sprawa ta została rozstrzygnięta w ten sposób, że na zasadzie ogłoszonej w ZSRR powszechnej mobilizacji polskich obywateli, osoby cywilne zostały potraktowane zgodnie ze stanem faktycznym, jako krewni polskich żołnierzy, a że podług polskich praw rodziny wojskowych należą do jurysdykcji duszpasterstwa wojskowego, przeto na wojsko spadł obowiązek opieki religijnej nad ludnością cywilną. Praktycznie 36 Chodzi o rozkazy dotyczące praktyk religijnych w WP wszystkich wyznań obrządków. Ich treść zob.: Józef Feliks Gawlina Biskup Polowy Polskich Sił Zbrojnych. Przemówienia – Pisma – Rozkazy 1939–1945, t. 3, Warszawa 2002, s. 12 i 46–55.

DUSZPASTERSTWO POLSKICH SIŁ ZBROJNYCH W ZSRS, 1941–1942

199

to przybrało następujące formy: księża cywilni, pracujący wśród wygnańców polskich zostali wzięci na etaty kapelanów wojskowych i uzyskali prawo noszenia mundurów z odznakami kapelanów. Właśnie w charakterze kapelanów wojskowych, przeznaczonych do obsługiwania religijnego rodzin żołnierskich, pracują oni wśród polskiej ludności cywilnej. Ze strony władz sowieckich księża ci nie napotykają na trudności, przeciwnie: mundur oficerski ułatwia księżom objazdy ośrodków wygnańczych i uzyskanie potrzebnych udogodnień i pomocy administracyjnej.

W chwili obecnej wśród ludności cywilnej pracuje 6 księży na etatach kapelanów wojskowych.

Jeżeli zaś chodzi o szczegóły, odnoszące się do pracy kancelarii szefostwa duszpasterstwa, należy zauważyć, że dopiero w ostatnich dniach grudnia 1941 r. został przydzielony do szefostwa plut.[plutonowy] z cenzusem Świątkowski, który objął kierownictwo kancelarji. Do tego czasu całą pracę kancelaryjną prowadził Szef Duszpasterstwa, korzystając w niektórych wypadkach z doraźnej pomocy księży i osób cywilnych.

Tak się przedstawia ogólny stan organizacji pracy Duszpasterstwa Katolickiego Polskich Sił Zbr. [ojnych] w ZSRR na dzień 1. I. 1942 r: KIEROWNIK REFERATU HISTORYCZNEGO Dr. WALERIAN CHARKIEWICZ KPT.

DOWÓDZTWO POLSKICH SIŁ ZBROJNYCH w Z.S.R.R. Szefostwo Duszpasterstwa Kat.[olickiego] --------------------------------------L. dz. _________ Jangi – Jul37, dnia 5 czerwca 1942 r.

PROJEKT Duszpasterstwa wśród ludności cywilnej na terenach Z. S. R. R. I. Strona prawna.

Do tej pory stworzył się samorzutnie stosunek pracy duszpasterskiej wśród rodzin wojskowych i ludności cywilnej bardzo korzystnie dla pracy, a przyjęty przez władze lokalne N.K.W.D. tak dalece, że miało się z ich strony w wielu wypadkach pomoc w znalezieniu lokali, zawiadamianiu ludności o przybyciu Kapelana, a stosunkowo mało trudności sprzeciwów. Co było kontrastem do tego co robią niemcy na terenach okupowanych Polski. Ten stan rzeczy trwał do połowy kwietnia tego roku – w całej pełni zepsuł się w maju.

Księżom Kapelanom oczekującym na wyjazd do wyznaczonych miejsc nie dano zezwolenia, a kapelanom pracującym w terenie robi się trudności teraz w odprawianiu nabożeństw w lokalach nam oddanych, a nawet w domach prywatnych; ratuje ich fakt że noszą mundur i że mają rozkazy wojskowe, a zwłaszcza oświadczenie „udostowierenie”. Niestety teraz też ten dowód tak pierwej respektowany dziś już nie jest uznawany.

Swego czasu w Pawłodarze38 przedstawiciel N.K.W.D. powiedział ks. Kapelanowi: „Nie możemy zakazać wam tutaj pobytu, bo papiery są podpisane przez najwyższe władze, które my respektujemy, a mianowicie legitymacja oficerska, podpisana przez generała Żukowa ze strony naszej, a generała Andersa z waszej strony”.

Jangi-Jul – Jangijul – miasto w Uzbekistanie w obwodzie taszkenckim. W czasie II wojny światowej (II–VII 1942) siedziba dowództwa sztabu AP w ZSRS gen. Andersa.

38 Pawłodar – miasto obwodowe w Kazachstanie. Przebywali tam Polacy deportowani z południowo-wschodnich terenów II RP w okresie 1940–1941.

37

200

KS. ROMAN DZWONKOWSKI SAC

Teraz tak dalece się zmieniło, że w Ałma-Acie39 przed Delegaturą R.P.40 postawiono milicjanta, aby nikt nie wchodził na nabożeństwa.

Dla uregulowania niejasnych stosunków proponuję uzyskanie u władz sowieckich: 1/ zgodę na pracę wśród rodzin wojskowych i z braku innych księży /poza wojskowymi/ i ludności cywilnej dla kapelanów wojskowych, przydzielonych do tej pracy przez Władze Wojskowe, gdyż bardzo tej opieki religijnej dla swych rodzin żądają żołnierze. Należy utrzymać zakaz obsługiwania religijnego przez kapelanów obywateli sowieckich.

2/ Pozwolenie na odprawianie nabożeństw w lokalach nam oddanych do dyspozycji lub w domach prywatnych bez wstępu dla obywateli sowieckich.

3/ Miejsce stałe pobytu kapelana w danym rejonie należy określić sprawę objazdów rejonów, kołchozów, zamieszkałych przez naszą rodzinę wojskową i ludność cywilną, sprawę kazań, katechizacji dzieci, urządzania nabożeństw z uroczystą Komunją Świętą i t. p.

4/ Kapelan musi mieć legitymację wojskową, specjalny rozkaz wyjazdu dla swych czynności duszpasterskich, nieurlopowany, pobory wojskowe, a Ambasada zechce wyrównać koszta podróży /diety/.

Placówki miejscowe Ambasady41 ułatwią utrzymanie mieszkania dla Kapelana i kartki na chleb.

W razie odjazdu wojska, nauczeni doświadczeniem, że tylko mundur jest respektowany należałoby kapelanów pracujących wśród rodzin wojskowych i ludności cywilnej poddać pod opiekę Misji Wojskowej przy Ambasadzie.

5/ Szef Duszpasterstwa katolickiego winien mieć pełną władzę jurysdykcyjną z prawem subdelegowania według uznania.

Wyznaczać następcę nie uszczuplając władzy poszczególnych kapelanów, udzielonej przez przywileje na czas nadzwyczajny.

Jak długo możliwe należy włączyć Szefostwo Duszpasterstwa Wojskowego z Szefostwem Duszpasterstwa wśród Rodzin Wojsk. i ludności cywilnej.

W razie wyjazdu wojska Szef Duszp. wśród Rodz.[in] Wojsk.[owych] i ludności Cyw.[ilnej] powinien zamieszkać na stałe jak dzisiaj się przedstawia praktycznie w Ałma-Ata. 6/ Szef Duszp.[asterstwa] powinien mieć jakieś fundusze dostarczone przez Biskupa Polowego.

Uważam, że potrzeba nam na prace Duszp.[asterskie] wśród Rodzin Wojsk. i ludności cyw.[ilnej] 30 księży, uważam bowiem, że większą ilość księży po terenie nie rozprowadzimy.

SZEF DUSZPASTERSTWA KATOLICKIEGO P.[olskich] S.[sił] Zbr.[ojnych] w Z.S.R.R. /Ks. Włodzimierz Cieński/ st. Kapelan 5. VI. 42 r.

Ałma Ata – stolica Kazachstanu w czasach ZSRS. Po otwarciu Ambasady RP w Moskwie-Kujbyszewie powstały jej 22 terenowe delegatury i powołano ponad 400 mężów zaufania. Dzięki nim obywatele polscy mogli skontaktować się z ambasadą i otrzymywać pomoc materialną, płynącą z Zachodu. Delegatury zostały zlikwidowane po ewakuacji AP, a niektórzy delegaci aresztowani.

41 Jej delegatury.

39

40

DUSZPASTERSTWO POLSKICH SIŁ ZBROJNYCH W ZSRS, 1941–1942

201

Wojsko Polskie w Rosji sowieckiej42 organizuje się od początku września 1941 r. Od tegoż czasu istnieje duszpasterstwo wojsk.[owe] pod zwierzchnictwem niżej podpisanego. Teraz po czterech miesiącach ośmielam się złożyć Stolicy Apostolskiej raport z działalności duszpasterskiej w W. P. i wśród ludności polsk. na ziemiach Z.S.R.R tudzież podać garść informacji o stanie religijnym ludności ros. i o widokach życia religijnego na przyszłość.

I. W.P. w Z.S.R.R. posiada pełną wolność religijną w swoich obozach pod najwyższym zwierzchnictwem Biskupa Pol., a pod bezpośrednim zarządem duszpasterstwa w osobie Ks. W. Cieńskiego, dziekana pol.[owego], który regularnymi miesięcznymi raportami uwiadamia Biskupa Pol. o stanie i rozwoju rzeczy. Wielka pobożność kwitnie tak pośród żołnierzy jak pośród oficerów: codziennie przychodzą na mszę, przyjmują Sakrament Pokuty i Eucharystii, uczestniczą w rozmaitych nabożeństwach. Przede wszystkim domagają się krzyżyków, medali, różańców, obrazków, modlitewników, których nigdy nie mamy dosyć.

Księży jest razem obecnie 5043 z tego wschodniego obrządku 444 liczba ta podniesie się do 100 – 120, skoro wszyscy będą oswobodzeni45. Brak nam mszałów a zwłaszcza brewiarzy, bo nam wszystko odebrano podczas niewoli i nawet B. P.[Biskup Polowy] nie może ich dostarczyć. Gdybyśmy mogli je otrzymać z księgarni Watykańskiej, byłoby to dla nas walną pomocą.

Są także klerycy tak świeccy jak zakonni których tutaj nie można kształcić, obecnie pełnią służbę wojskową46. Byłoby pożądane gdyby się dało ich przenieść do innego kraju gdzieby ukończyli nauki i otrzymali święcenia47.

II. Liczbę polaków katolików nie wojskowych wraz z kobietami i dziećmi szacuje się na 1 1/2 – 2 mil.

Czy to w więzieniach czy w obozach pracy na dalekiej płn. cierpieli najgorsze losy: zimno, chłód, ciężką pracę, choroby. Teraz po większej części są zwolnieni, jednak nie wszyscy, atoli los zwolnionych jest pożałowania godny, zwłaszcza podczas obecnej surowej zimy w Rosji azjatyckiej. Część mieszka i pracuje w kołchozach i tych położenie jest stosunkowo nie najgorsze, część uwolniona z obozów pracy znajduje się w ciągłej włóczędze i nieraz nocuje pod gołym niebem, cierpi niedostatek, głód, choroby. W Taszkiencie stacja lekarska polska znajduje się na ławce w ogrodzie. Urzędy bolszewickie źle się z polakami obchodzą.

Z jednego transportu co przybył z Płn.[Północy] do Czkałowa48 na 1600 wyniesiono 120 trupów.

Tej ludności cywilnej jedyną podporę stanowi W.P., które ją potrochu przynajmniej wspomaga. Także duszpasterstwo wykonywają kapelani wojskowi, a urzędy bolszewickie ich respektują dzięki związkowi z wojskiem. Jednak ta opieka duchowna spotyka się z licznymi trudnościami. Nie zwrócono ani jednego kościoła. Na nabożeństwa po gołym niebem nie pozwalają lub wyjątkowo, wszelka służba Boża może się odbywać tylko po mieszkaniach prywatnych wiernych. Polacy rozproszeni są na wielkich odległościach o słabej komunikacji; trudno jest dostać się ks.[iędzu] do wiernych, a wiernym do mieszkania księdza.

Poniższy tekst jest brudnopisem raportu dla Stolicy Apostolskiej, przygotowanym, jak wynika z jego treści, na początku 1942 przez szefa duszpasterstwa wojskowego AP gen. Andersa w ZSRS, ks. Włodzimierza Cieńskiego. Na początku brak adresata, a w zakończeniu brak formuły grzecznościowej oraz podpisu autora. Zasługuje on jednak na publikację ze względu zawarte w nim dane dotyczące duszpasterstwa wojskowego, opinie o postawach religijnych polskiej ludności cywilnej i ludności rosyjskiej, charakterystykę stosunku władz sowieckich do religii i inne kwestie.

43 Dopisek ręczny.

44 Dopisek ręczny.

45 Stan ten nigdy nie został osiągnięty. Do momentu ewakuacji AP z ZSRS i aresztowania kilku z nich w czasie pracy w terenie, było ich 65. Por. IPMS, sygn. A.1.49/500/15.

46 Było ich 21. Por. Ibidem, A.7. 682/1.

47 Postulat ten został zrealizowany przez bpa Gawlinę po opuszczeniu ZSRS przez AP. 48 Przedtem i obecnie Orenburg w latach 1938–1957 Czkałow, miasto obwodowe w Federacji Ros. nad rzeką Ural.

42

202

KS. ROMAN DZWONKOWSKI SAC

Wszyscy księża podlegają dziekanowi polowemu ta organizacja jest tymczasowa i wypadnie ją zmienić skoro wojsko wyruszy w pole. Teraz jednak zapewnia najlepszy stosunek wobec urzędów bolszewickich, daje księżom utrzymanie, wreszcie zapewnia im określonego zwierzchnika z jurysdykcją bez czego staliby się włóczęgami samopas się błąkającymi.

Istnieją niebezpieczeństwa że urzędy bolszewickie: 1/ chcą ograniczyć wykonywanie kultu religijnego, polakom przyznanego na mocy specjalnego traktatu, do tej miary jaką posiadają sami obywatele w Z.S.R.R. pod pozorem, że w Rosji istnieje pełna swoboda religijna. To wprawdzie napisano w konstytucji stalinowskiej, lecz naprawdę jest [to] kłamstwo. Jako przykład przytaczamy, że polaków co w niedzielę poszli na mszę wykreślono z rejestru pracujących.

2/ wymagają tworzenia związków religijnych. Jest to przeciwne zasadzie hierarchicznej, oraz daje sposobność terroryzowania gorliwych katolików coby należeli do takich związków.

Tak wojsko jak i ludność cywilna z księżmi śmie prosić Stolicę Apostolską o błogosławieństwo apostolskie. Byłaby to wielka radość dla tylu tysięcy wiernych, co pozostali wierni Bogu i religii katolickiej w okrutnym prześladowaniu i w najtrudniejszych warunkach.

III. Wielce żałosny jest los ludu rosyjskiego. Żyje ciągle pod terorem i na 15 milionów szacuje się liczbę więzionych po tiurmach [więzieniach] i obozach pracy. Lud ten pomimo wszelkiej propagandy ateizmu pozostaje wierzącym, zwłaszcza kobiety, i cierpi żywy głód nabożeństwa i sakramentu. Jako drobny przykład przytaczam, że sami porobili krzyżyki z ołowiu i te się bardzo rozpowszechniły. Kult prawosławny istnieje po niektórych miejscowościach, istnieją biskupi prawosławni, wszyscy jednak żyją pod największym strachem. Cerkwie obciążone są niezmiernie wysokimi podatkami jakie wierni płacą49.

Ludność prawosławna okazuje wielką cześć księżom katolickim i nabożeństwu katolickiemu, bardziej niż swoim prawosławnym, powiadają że popi ich opuścili, podczas gdy księża katoliccy pozostali zawsze nieustraszeni a to dzięki związkowi z Stolicą Apostolską. Nie lubią też księży unickich, bo prosty lud widzi niemal tę samą formę nabożeństwa co u prawosławnych. Proszą nas księży rzym.-kat. o krzyżyki medaliki i różańce, na nasze nabożeństwa przychodzą, nas proszą o chrzest, spowiedź, komunię św., mszę zamawiają. Z drugiej strony tu i ówdzie z powodu głodu religijnego powstają sekty o charakterze protestancko-pietystycznym podtrzymawające (sic!) jednak w pewnej mierze ducha wiary. Rzec można, ze ogół ludności rosyjskiej należy duchowo do kościoła. Gdyby nastała wolność religijna i możność szerzenia wiary katolickiej nastąpiłyby przeliczne nawrócenia.

Ta wolność jednak pozostaje na razie pragnieniem. Obecnie w czasie wojny z Niemcami propaganda ateizmu cokolwiek się zmniejszyła i religia nie cierpi takiego prześladowania jak poprzednio, lecz ogromnych podatków z cerkwi, nie zdjęto bynajmniej i uwięzionych duchownych nie wypuszczono na wolność, lecz i ta ulga zdaje się być skutkiem chwilowej koniunktury niezbędnej pomocy Anglii i Ameryki. Ci sami ateusze rządzą krajem co poprzednio ani jeden nie poszedł do dymisji, czy ich serca się zmieniły któż wie? Ale pewne jest, że nas polaków i nasze wojsko traktują z najgorszą wiarą i wolą gdy będą swobodni od niebezpieczeństwa zewnętrznego czyż prześladowanie nie powróci?

Zważywszy to wszystko w obecnej chwili wydaje się na miejscu największa ostrożność. Nie rozwijamy zgoła propagandy wśród ludności prawosławnej. Kiedy przychodzą dajemy im przedmioty kultu, chrzcimy gdy jest nadzieja wychowania religijnego, spowiadamy i komunikujemy tylko formalnie nawróconych; na nabożeństwa mogą uczęszczać, nie sądzimy aby dziś należało czynić więcej. Lękamy się aby zbyt forsowna propaganda wiary katolickiej nie zwróciła na nas oczu władzy bolszewickiej i nie wywołała 49 Opinię tę potwierdzają wszyscy respondenci ankiety na temat życia religijnego w ZSRS, przeprowadzonej przez Referat Historyczny AP wśród uchodźców z ZSRS. Odpowiedziało na nią 82 osoby.

Por. Hoover Institution East Central European Collection on War, Revolution and Peace. Stanford, California 94305-2323. Gen. Wł. Anders Collection. Poland. Ambasada Soviet Union. Zbiory Referatu Historycznego. Ankieta na temat życia religijnego w ZSRR, Nr Sov. T.307/III/23/43/. Ankietę zawdzięczam p. dr Maciejowi Siekierskiemu, pracownikowi wspomnianego Instytutu.

DUSZPASTERSTWO POLSKICH SIŁ ZBROJNYCH W ZSRS, 1941–1942

203

na nowo utrudnień, może prześladowania jeśli nie w tej chwili to po wojnie. Spodziewamy się że rozwój stosunków powoli doprowadzi do swobody religijnej, lecz zbytni pośpiech gotów więcej zaszkodzić niż pożytku przynieść. To zdanie swoje poddajemy pokornie sądowi Stolicy Apostolskiej.

Jeżeli niepewna jest chwila swobody religijnej w Rosji jednak żywimy nadzieję, że nadejdzie. Będzie tu miało wielkie znaczenie że na przyszłym kongresie pokojowym Rosja znajdzie się po tej samej stronie co Anglia i Stany, i że te państwa żądają i będą żądać wolności religii50. Na tę przyszłość już teraz dobrze byłoby przygotować co potrzeba, przede wszystkim liczni księża dobrze przysposobieni tak świeccy jak i zakonni przynosić będą najobfitsze owoce. Nie możemy jednak zamilczeć że pośród prawosławnych panują zastarzałe chociaż niesłuszne przesądy względem Stow.[arzyszenia] Jez.[uitów]. Ciągle jeszcze cały zastęp księży kat. obywat.[eli] ros.[yjskich] znajduje się po więzieniach i obozach pracy. Ani jednego z nich nie uwolniono51. Wprawdzie starają się o to ze wszelkimi ostrożnościami czynniki dyplomatyczne polskie; jednak gdyby Stolica Apostolska mogła od siebie rozpocząć odpowiednią akcję miałoby to wielką doniosłość. Wielu także księży prawosławnych więzionych czeka tylko, żeby mogli uwolnieni przejść pod obedjencję52 Stolicy Świętej.

Zachodzi zagadnienie obrządku. Z jednej strony u wielu prawosławnych obrządek wschodni będzie oznaczał powrót do dawnych tradycji religijnych. Ale wielu będzie wolało łaciński obrządek, ażeby zerwać całkowicie z przeszłością, bo obrządek wschodni przypomina im schizmę z całą jej słabością i kompromisowością wobec bolszewizmu; nareszcie ze względów czysto praktycznych, że łaciński obrządek ma krótkie msze codzienne, ławki kościelne i.t.d.

Jaki tutaj obrządek obrać, czy może współzawodnictwo obu, nie śmiemy powiedzieć. Jedno tylko podnosimy jako pewnik, że nie ma żadnej niechęci pomiędzy ludem rosyjskim a polakami. Bolszewicy przez lat przeszło 20 wszystko czynili, aby polaków podać w nienawiść w Rosji, lecz nic nie osiągnęli. Widzimy to na każdym kroku, ludność rosyjska wogóle nie jest usposobiona nacjonalistycznie, a nas polaków otacza sympatią. Księża polacy wskutek swojej narodowości nie przynoszą i nie przyniosą żadnej szkody religii katolickiej w Rosji – codzienne doświadczenie tego dowodzi. Za ich działalnością przemawia, że znają lepiej niż inne narody, że języki polski i rosyjski są pokrewne, że pewne podobieństwa usposobienia istnieją na tle ogólno – słowiańskim.

Sprawozdanie niniejsze i opinie tutaj wyrażone są nie tylko zdaniem moim i księży naszych tutejszych, ale przede wszystkim także znajdują pełne uznanie i aprobatę główno-dowodzącego Armią Polską w Z.S.R.R. gen Andersa53.

DUSZPASTERSTWO KATOLICKIE (1.I. – 15. VII. 1942 r.)

W pierwszem półroczu 1942 roku Szefostwo Duszpasterstwa Katolickiego miało przed sobą przedewszystkiem dwa wielkie zagadnienia: organizacji duszpasterstwa wojskowego, przystosowanej do nowych potrzeb zwiększonej armji, oraz – organizacji duszpasterstwa wśród ludności cywilnej.

Nigdy nie miało to miejsca.

Autor ma na myśli księży katolickich, którzy po przewrocie bolszewickim pozostali w ZSRS. Otóż w 1941 pozostawało ich przy życiu zaledwie kilku. Inni zostali rozstrzelani w czasie masowych represji z końca lat 30. lub zmarli w więzieniach i łagrach. Por. R. Dzwonkowski SAC, Kościół katolicki w ZSSR 1917–1939. Zarys historii, Lublin 1997, s. 233–237; Idem, Losy duchowieństwa katolickiego w ZSSR 1917–1939 MARTYROLOGIUM, Lublin 1998, passim.

52 pod jurysdykcję.

53 Brak podpisu 50 51

204

KS. ROMAN DZWONKOWSKI SAC

Co do pierwszego zakresu pracy, wymagał on wysiłków ze względu na wciąż się zmieniające warunki (tworzenie czterech nowych dywizyj, przesuniecie trzech dywizyj na teren Iranu, ewakuacja rodzin wojskowych i t. d.), ale nie wyłonił trudności zasadniczych. Księży była ilość dostateczna, a więc obsadzono wszystkie stanowiska, wyznaczając na stanowiska starszych kapelanów w dywizjach: w 7-ej – ks. Króla54, w 8-ej – ks. Judyckiego, w 9-ej – ks. dr. Cibora55 i w 10-ej – ks. Busiuka56, a po nim – ks. mjr. Zajkowskiego.

Na stanowiska kapelanów pułkowych wyznaczono księży, którzy wciąż przybywali i przybywają z więzień i obozów pracy. Na dzień 1. VII. 42 r. stan personalny księży wyraża się cyfrowo w sposób następujący: na etatowych stanowiskach w wojsku – 39 księży; bez przydziału, ale zdolnych do służby wojskowej – 6, do dyspozycji, już nie odpowiadający warunkom służby wojskowej ze względu na zły stan zdrowia lub inne przyczyny – 4.

Sprawa przyborów i szat liturgicznych oraz dewocjonalij została załatwiona pomyślnie, przedewszystkiem wskutek pomocy z Anglji. Niestety jednak władze sowieckie zatrzymały większą część nadesłanych przedmiotów, motywując to względami cenzury, która musi się przeciwstawiać „propagandzie religijnej”.

Szaty liturgiczne robiono we własnym zakresie: w Buzułuku i w Jangi-Jul pracowała szwalnia, która z zakupionych okazyjnie materjałów wykonała kilkadziesiąt kompletów szat. Drukarnia polowa wykonała 200 egz. skróconego mszału ze skróconym rytuałem. Ludność cywilna polska złożyła wiele darów, nieraz bardzo cennych. W ten sposób wszystkie kapliczki wojskowe i ołtarze polowe zostały zaopatrzone w niezbędne przedmioty kultu religijnego, a nawet otrzymywały nieraz wartościowe dzieła sztuki, przyczyniające się do zwiększania wrażeń estetycznych. Tak np. kaplicę sztabu PSZbr. [Polskich Sił Zbrojnych] w Jangi-Jul ozdobił ppor. Stanisław Westwalewicz dwoma pięknemi witrażami, wyobrażającemi św.

Michała i św. Andrzeja Bobolę.

Z prac duszpasterstwa w obecnym okresie największą była praca rekolekcyjna w czasie Wielkiego Postu oraz słuchanie spowiedzi. Należy podkreślić silne napięcie uczuć religijnych wśród szerokich mas żołnierzy polskich i w wielu wypadkach budującą żarliwość i dojrzałość duchową poszczególnych, licznych nawet, jednostek.

Zdarzeniem największem był przyjazd na teren ZSRR J. E. Biskupa Polowego, ks. dr. Józefa Gawliny, który 8 maja 1942 r. przybył do Kujbyszewa, a 5 czerwca przyjechał do Jangi- Jul i obecnie przebywa i pracuje na terenie armji57.

Ks. Józef KRÓL (1905–1944), uprzednio kapelan Brygady Podhalańskiej. Przybył do ZSRS ze Szkocji. Na przełomie 1943–1944 odesłany do Szkocji. Zginął w katastrofie samolotowej 17 IV 1944 na Atlantyku.

55 CIBOR Jan W. (1898–1976) z diec. sandomierskiej. Aresztowany przez NKWD podczas próby przejścia granicy polsko-węgierskiej i skazany na 10 lat łagru na Kołymie. Po zwolnieniu w wyniku tzw. amnestii kapelan w AP gen. Andersa. Wrócił do kraju, zm. w Radomiu. Por. R. Dzwonkowski SAC, Leksykon..., s. 147–168.

56 BUSIUK Andrzej (1907–1961) z diec. lubelskiej. Internowany z oddziałami WP na Litwie.

Aresztowany w 1940 i deportowany do łagru. Po uwolnieniu w wyniku tzw. amnestii był kapelanem w AP gen. Andersa. Zm. w USA. Ibidem, s. 147.

57 Bp Gawlina przebywał w ZSRS od 19 IV do 1 IX 1942. Terytorium ZSRS opuścił ostatnim, ewakuacyjnym transportem kolejowym. Był pierwszym biskupem katolickim, który przybył do azjatyckich republik sowieckich (Uzbekistan, Tadżykistan, Kirgizja, Kazachstan). W czasie trwającej cztery miesiące wizyty spotykał się z żołnierzami i ludnością cywilną, przewodniczył nabożeństwom, wygłaszał liczne kazania, bierzmował tysiące osób i udzielił świeceń kapłańskich grupie diakonów. Jego wizyta miała dla Polaków i innych deportowanych z Polski, ogromne znaczenie religijne i psychologiczne. Por. Ks. biskup Józef G awl i n a, Biskup polowy na Bliskim Wschodzie.

54

DUSZPASTERSTWO POLSKICH SIŁ ZBROJNYCH W ZSRS, 1941–1942

205

Tak w wielkim skrócie wyglądał pierwszy zakres pracy dokonany przez Szefostwo Duszpasterstwa Katolickiego w okresie pierwszego półrocza 1942 r., a dotyczący prac na terenie wojska.

Drugi zakres wykraczał poza granice wojska i miał bardziej zasadniczy charakter, bo dotyczył pracy wśród ludności cywilnej, co miało znaczenie nietylko doraźne, związane z chwilą bieżącą, ale sięgało o wiele dalej.

Jak wiadomo, sprawa posług religijnych dla ludności cywilnej została prowizorycznie załatwiona w ten sposób, że Duszpasterstwo Wojskowe, traktując wysiedloną z Kraju cywilną ludność polską, jako rodziny wojskowe, objęło nad nią całkowitą opiekę duchową. Księża przeznaczeni do pracy wśród Polaków wygnańców, mieli prawo noszenia mundurów oficerskich z odznakami kapelanów wojskowych i korzystali z przywilejów, wynikających z noszenia munduru.

Stan taki musiał ulec zmianie, – do tego też dążyła Ambasada R.P., która wysunęła plan zorganizowania świeckiej hierarchii kościelnej dla obsługiwania polskiej ludności cywilnej w ZSRR. Załączone odpisy korespondencji pomiędzy Szefem Duszpasterstwa Katolickiego PSZbr. w ZSRR, a Biskupem Polowym oraz Ambasadorem R.P. w ZSRR – dostatecznie jasno zarysowują stanowisko Szefa Duszpasterstwa Kat. PSZbr. Obecnie stan jest taki, że Ambasada zadecydowała o wprowadzeniu księży świeckich i porozumiała się w tej sprawie z władzami sowieckimi. Jak zostanie zorganizowane duszpasterstwo świeckie, pokaże przyszłość, – na razie władze sowieckie likwidują działalność księży wojskowych wśród osób cywilnych.

Ci księża, którzy znajdują się w terenie, zmuszeni są opuścić swe placówki, wyjeżdżającym nie dają pozwolenia na wyjazd. Ludność cywilna jest obecnie całkowicie pozbawiona obsługi religijnej.

KIEROWNIK REFERATU HISTORYCZNEGO Dr. WALERIAN CHARKIEWICZ KPT.

A. 44. 122/28 SEGRETERIA DI STATO DI SUA SANTITA No 47981 Ambasada R. P. przy Stolicy Apostolskiej N. /22/SA/130 Weszło dnia 25 CZER.[WCA] 1942

DAL VATICANO, 23 Juin 1942.

La Secrétairerie d’Etat, pour venir au-devant du désir exprimé par l’Ambassade de Pologne d’être renseignée sur l’activité bienfaisante du Saint Siège en faveur des polonais en U.R.S.S., est en mesure d’ajouter à ses précédentes communications concernant les démarches entreprises et les quelques résultats obtenus par les Représentants Pontificaux de Tokyo et de Washington les détails suivants: 1. Dès que le Saint Siège eut connaissance du généreux projet de S.E. Mgr. Gawlina, Aumônier Général de l’armée polonaise, d’aller rendre visite à ses compatriotes déportés en U.R.S.S., et qu’on entrevit la possibilité d’un semblable voyage, en passant par Téheran, une somme considérable lui fut aussitôt remise par ordre du Saint Père pour être distribuée parmi ces déportés et alléger leurs souffrances.

2. En plus des auteles portatifs et des ornements sacrés acquis, grâce aux fonds du Saint Siège, par Mgr. Gawlina et envoyés par celui – ci aux aumôniers polonais en Russie, d’autres autels portatifs, avec tous les Garść wrażeń, Orchard Lake 1943, s. 9–18. Por. także Józef Feliks Gawlina Biskup Polowy Polskich Sił Zbrojnych. Przemówienia – Pisma – Rozkazy 1939–1945..., s. 226–258.

206

KS. ROMAN DZWONKOWSKI SAC

objets, le linge d’autel et les ornements nécessaires ont été préparés et expédiés en Russie, via Téhéran, par Secrétairerie d’Etat de Sa Sainteté elle-même, ainsi qu’un certain nombre d’ “Antimensions”, demandés par le Délégué Apostolique en Iran.

3. Aussitôt connue l’arrivée en Iran d’un groupe important de polonais en provenance de la Russie, où ils avaient été déportés, il a été immédiatement télégraphié au Délégué Apostolique à Téhéran de s’intéresser à leur sort et une somme considérable a été mise à sa disposition pour leur venir en aide de la meilleure manière possible. On est en train de pourvoir également à l’envoi de livres de piété, de livres d’étude de théologie morale et dogmatique et de missels, destinés spécialement aux prêtres.

4. Quant aux 200 enfants faisant partie de ce groupe et dont l’arrivée en Iran avait été annoncée il y a quelques mois, des locaux ont été déja aménagés chez les Soeurs de la charité et chez les prêtres de la Mission d’Ispahan, où il sera pourvu, suivant le désir exprès du Saint Père, et – provisoirement au moins – aux frais du Saint Siège, à leur éducation catholique.

Ambassade de Pologne près de Saint Siège SEGRETERIA DI STATO DI SUA SANTITA.

PRZEGLĄD WSCHODNI

RECENZJE

TINTA CZY REKLAMA?

PRZEGLĄD WSCHODNI, t. XI, z. 1 (41), s. 195–224, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2010

Borys A. Gud z i a k, Kryzys i reforma. Metropolia kijowska, patriarchat Konstantynopola i geneza unii brzeskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2008, ss. 416, ilustracje i mapy.

K

BORYSA GUDZIAKA jest jedną z najciekawszych monografii dotyczących dziejów Kościołów wschodnich w Rzeczypospolitej, jakie ukazały się w ostatnich latach w Polsce. Należy pochwalić Wydawnictwo UMCS, że zdecydowało się na jej wydanie, mimo tego, że już 10 lat temu pozycja ta ukazała się w języku angielskim, a następnie także – w nieco zmienionej wersji – w języku ukraińskim (2000). Jest to praca nowatorska, pierwsza w ogóle ukazująca w tak długim okresie i tak szczegółowo związki oraz stosunki między ruskim prawosławiem a patriarchatem ekumenicznym. W tym zakresie jest to dzieło świetnie syntezujące dotychczasowe badania. Bez wątpienia książka wnosi też nowe wątki do dyskusji na temat genezy unii brzeskiej, choć trzeba przyznać, że niektóre tezy autora są mocno dyskusyjne. Jednakże także dzięki temu monografia ta powinna budzić zainteresowanie badaczy zajmujących się dziejami Kościołów wschodnich w XV–XVI w.

Wypada zgodzić się z autorem, który napisał w przedmowie, iż „niewiele jest problemów, które wywołały więcej szczerych i spontanicznych debat oraz umiejętnie instrumentalizowanych diatryb niż kwestia unii brzeskiej i jej dziedzictwa” (s. 11). Warto przypomnieć, iż w latach PRL-u przez długi czas badanie dziejów unii brzeskiej było praktycznie niemożliwe, względnie poważnie utrudnione. Cerkiew unicka na terenie ZSRR po II wojnie światowej została przecież przymusowo wcielona do Cerkwi prawosławnej (na soborze lwowskim w 1946 r.), a duchowni uniccy, którzy nie chcieli pogodzić się z tym faktem, oddawali życie za swoją wiarę w sowieckich łagrach i więzieniach.

Rzecz jasna, Kościół unicki nie mógł również normalnie funkcjonować w Polsce Ludowej. Brak badań nad dziejami unii wpłynął także pośrednio na zahamowanie badań na historią prawosławia w Polsce. Na szczęście teraz w szybkim tempie odrabiane są zaległości w tej dziedzinie.

Autor, jak sam pisze w przedmowie swej książki skierowanej do polskiego czytelnika, postawił sobie za cel „przedstawienie skondensowanej, syntetycznej i starannie sformułowanej analizy szerokiej gamy skomplikowanych kościelnych, duchowych, geopolitycznych, kulturalnych i społecznych czynników, które doprowadziły ruskich (ukraińsko-białoruskich) biskupów z Rzeczypospolitej do decyzji o ponownym ustanowieniu łączności z Kościołem rzymskim” (s. 12). Cel ambitny, tym bardziej iż dość często kwestia genezy unii brzeskiej jest wyraźnie spłycana. Ważna była również motywacja, z jaką Borys Gudziak zabierał się do pracy nad tą książką. Odczuwał on bowiem boleśnie, jako duchowny i człowiek głęboko zaangażowany religijnie, „dzieje rozbratu chrześcijan [...], biorąc pod uwagę koleje życia religijnego na Ukrainie” (s. 14). Autorowi zależało więc, by jego praca przyczyniła się do lepszego zrozumienia „relacji międzywyznaniowych na ziemiach ukraińskich”, a pośrednio do łagodzenia współczesnych waśni religijnych, szczególnie na SIĄŻKA

210

RECENZJE

Ukrainie, gdzie obraz stosunków wyznaniowych jest bardzo skomplikowany. Wobec takiego założenia cenne jest również to, że książka ta jest owocem nie tylko czysto naukowej pracy autora, ale też konfrontowania jego opinii z dziesiątkami rozmówców – naukowców i duchownych różnych wyznań chrześcijańskich (wymienionych w przedmowie).

Jak już wspomniałem, książka ukazuje na bardzo szerokim tle związki między prawosławiem na ziemiach ruskich (częściowo też moskiewskich) a patriarchatem w Konstantynopolu. Odnajdziemy w niej na przykład bardzo słabo znane w historiografii polskiej wątki poświęcone misjom duchownych z patriarchatu ekumenicznego w Polsce i na Litwie (w rozdziałach VI i X). Autor umiejętnie zarysowuje przy tym trudną sytuację patriarchatu i w ogóle prawosławia pod panowaniem tureckim. Poznajemy też symptomy wewnętrznego kryzysu panującego w patriarchacie, niekoniecznie wynikające tylko z faktu „tureckiej niewoli” (głównie w rozdziałach I i II). Są to w polskiej historiografii sprawy bardzo słabo naświetlone (szerzej na ten temat mówi jedynie polski przekład książki Stevena Runcimana Wielki Kościół w niewoli. Studium historyczne patriarchatu konstantynopolitańskiego od czasów bezpośrednio poprzedzających jego podbój przez Turków aż do wybuchu greckiej wojny o niepodległość, Warszawa 1973). Zamysłem autora było ukazanie wpływu stosunków między patriarchatem ekumenicznym a prawosławiem ruskim na genezę unii brzeskiej. Stąd między innymi znajdziemy w książce analizę informacji źródłowych, dotyczących recepcji unii florenckiej w Polsce i na Litwie (w rozdziale III). Jak bowiem wiadomo, główni autorzy unii brzeskiej odwoływali się bezpośrednio do dzieła unii florenckiej. Autor analizuje również przyczyny kryzysu wewnątrz prawosławia w Rzeczypospolitej, skupiając się na ukazaniu sytuacji Cerkwi w przededniu unii brzeskiej, jednocześnie opisując próby reform inicjowane przez ruskich magnatów (Hrehorego Chodkiewicza, a przede wszystkim Konstantego Wasyla Ostrogskiego) (w rozdziałach: IV, V, VII, VIII). Podkreśla także rolę bractw w Cerkwi, szczególnie skupiając swą uwagę na stauropigii lwowskiej i jej kontaktach z patriarchatem ekumenicznym (w rozdziale IX). Niejako przy okazji odmitologizowuje kwestię tolerancji wyznaniowej w Polsce, podając przykłady nietolerancji katolików (Polaków) w stosunku do Rusinów (głównie na przykładzie bliskiego autorowi Lwowa).

Należy pochwalić autora, iż szeroko wykorzystał literaturę przedmiotu, w tym również opracowania i źródła w języku greckim. Natomiast szkoda, że B. Gudziak nie uzupełnił polskiego wydania swojej książki, pierwotnie wydanej przecież 10 lat wcześniej, o najnowsze publikacje naukowe. Tym bardziej byłoby to wskazane, bowiem w minionej dekadzie ukazało się szereg wartościowych opracowań (szczególnie w Polsce i na Ukrainie), dotyczących genezy unii brzeskiej. A przecież w ukraińskim wydaniu z 2000 r. znalazły się takie uzupełnienia w stosunku do wydania angielskiego z 1998 r. Autor dotarł do wszystkich ważniejszych zbiorów źródeł drukowanych (wydanych do 1998 r.), w tym kilku starodruków, dotyczących tematu pracy.

Poważnym mankamentem książki jest natomiast fakt, że prawie w ogóle nie wykorzystano w niej źródeł rękopiśmiennych (z wyjątkiem jednego rękopisu z zespołu 129 z Centralnego Państwowego Archiwum Historycznego Ukrainy we Lwowie). Tak przynajmniej wynika ze spisu źródeł umieszczonego w bibliografii. Czyż zatem należy wyciągnąć z tego wniosek, że autor należy do tej grupy historyków, którzy uważają, że do genezy unii brzeskiej i jej początków opublikowano już właściwie wszystkie istotne źródła? Nie jest to przecież prawdą, co pokazują choćby publikacje źródeł na temat początków unii z ostatnich lat .

RECENZJE

211

Autor umieścił w swojej monografii 3 aneksy. Zwłaszcza 2 pierwsze wydają się szczególnie cenne. W pierwszym autor szeroko omówił źródła i historiografię dotyczącą dziejów patriarchatu konstantynopolitańskiego w XVI w. Drugi aneks ma charakter źródłowy. Zawiera przetłumaczoną na język polski relację Pseudo-Doroteusza na temat pobytu patriarchy Jeremiasza II w państwie moskiewskim i genezy tamtejszego patriarchatu. Wyraźnym mankamentem polskiego wydania książki jest natomiast brak indeksów, szczególnie osobowego i rzeczowego. Należy dodać, że w polskim wydaniu zastosowano generalnie transkrypcję przy cytowaniu nazwisk i tytułów prac wydanych cyrylicą, co nie wydaje się najlepszym pomysłem. Bez wątpienia precyzyjniejsze byłoby w tym przypadku posłużenie się transliteracją, a jeszcze lepiej gdyby zastosowano czcionkę oryginalną. Poza tym, w co najmniej kilku przypadkach, przypuszczalnie z powodu pomyłek redakcyjnych, nazwiska autorów bądź transkrybowano, bądź transliterowano (np. Monczak, Mončak).

Jak już wspomniałem, niektóre tezy autora zawarte w książce są mocno dyskusyjne.

Należy do nich m.in. teza mówiąca o tym, że patriarcha Jeremiasz II „zachęcał biskupów [ruskich – T.K.] do rozważenia możliwości unii z Kościołem katolickim” (s. 333).

Została ona oparta jedynie na jednym mało wiarygodnym źródle, w dodatku takim, do którego powstania przyczynili się czołowi inicjatorzy unii wśród ruskich biskupów – Hipacy Pociej i Cyryl Terlecki. Autor zauważając istnienie często nieobiektywnych kryteriów w ocenie unii brzeskiej (wymienia je na s. 337), sam jednocześnie wydaje się je w jakimś zakresie stosować. Chyba nazbyt idealistycznie ocenia działania tych ówczesnych hierarchów z prawosławnej metropolii kijowskiej, którzy doprowadzili do unii z Kościołem rzymskim. Generalnie, zdaniem Gudziaka, unia brzeska była lekarstwem na kryzys prawosławia, zwłaszcza w wymiarze wewnętrznym (Cerkiew w Rzeczypospolitej) jak i – przynajmniej potencjalnie – także zewnętrznym (prawosławie pod panowaniem tureckim). Nie negując twierdzenia, że czynnik ten odgrywał istotną, czy wręcz bardzo istotną rolę w postępowaniu władyków ruskich, nie można abstrahować także od niestety bardziej przyziemnych, ambicjonalnych, a w jakimś stopniu też materialnych powodów zawarcia unii. Niestety, wbrew temu co zdaje się sugerować autor, są źródła (m.in. korespondencja między władykami), w których kwestie te pojawiają się bardzo wyraźnie. Chodziło m.in. o uzyskanie nowych, odpowiednio „obfitych” beneficjów cerkiewnych (np. obietnica uzyskania archimandrii pieczerskiej, a więc także jej dochodów, przez metropolitę Rahozę, czy też archimandrii kobryńskiej przez Cyryla Terleckiego). O tym, iż sprawy te odgrywały jednak pewną rolę w zainicjowaniu unii, świadczy też późniejszy konflikt między Hipacym Pociejem a Cyrylem Terleckim, mający wyraźnie ambicjonalne podłoże.

Z kwestią tą wiąże się też moja najważniejsza wątpliwość dotycząca rozprawy Gudziaka. Mianowicie, czy autor zdołał zrealizować główny cel pracy, w końcowych wnioskach określony nieco inaczej niż w przedmowie: „prześledzenie genezy unii, wyjaśnienia głównych «dlaczego» i «jak», dokładna analiza jej szerokiego kontekstu ze szczególnym uwzględnieniem nie tyle stosunku Rusinów do katolicyzmu i katolików [...], ile wzajemnych relacji metropolii kijowskiej z jej macierzystą Cerkwią – patriarchatem Konstantynopola” (s. 338)? Otóż wydaje się, że ten cel nie został w pełni osiągnięty. Owszem, przedstawiono

212

RECENZJE

w książce bardzo dokładnie relacje metropolii kijowskiej z Konstantynopolem, ale wcale nie wynika z tego, że ich stan (a także sytuacja samego patriarchatu) w końcu XVI w. miał decydujące znacznie dla zawarcia unii brzeskiej, co przez większość swej książki, jak się wydaje, sugeruje autor. Zresztą Gudziak zdaje sobie z tego sprawę, bo wspomina dość szeroko o innych przyczynach unii, czy to w rozdziale XIII, czy przede wszystkim we wnioskach końcowych, tyle że wnioski owe tylko w małym stopniu wynikają z lektury wcześniejszych części rozprawy. Autor słusznie natomiast nazwał „anachronizmem” jeden z mitów na temat genezy unii, mianowicie, iż jednym z powodów jej zawarcia była obawa przed dążeniem Moskwy do dominacji (także w sensie politycznym) nad prawosławiem na ziemiach ruskich Rzeczypospolitej (s. 337). Nie ma na to żadnego potwierdzenia w źródłach. Obawa ta występowała realnie dopiero kilkadziesiąt lat później, gdy Rzeczpospolita w połowie XVII w. toczyła ciężką batalię ze wschodnim sąsiadem, a zarówno car Aleksy Michajłowicz jak i patriarcha Nikon podjęli działania, by podporządkować Moskwie prawosławną metropolię kijowską.

Podsumowując, książka Gudziaka zarówno w warstwie faktograficznej, jak i koncepcyjnej wnosi wiele nowego do badań nad genezą unii brzeskiej oraz dziejami prawosławia w Rzeczypospolitej XVI w. Bez wątpienia, rozprawa ta wyraźnie rozszerza horyzonty badawcze i zmusza do głębokiej refleksji. Temat unii brzeskiej pozostaje nadal jednym z tych, które budzą duże emocje. Stąd też nie należy się specjalnie dziwić, iż książka Gudziaka prowokuje do dyskusji. Innymi słowy, publikacja ta nie może zostać niezauważona przez badaczy zajmujących się historią unii brzeskiej i prawosławia w I Rzeczypospolitej.

Jej wydanie w Polsce należy uznać za ważne wydarzenie o charakterze naukowym.

Tomasz Kempa (Toruń)

Elżbieta Or man, Tahańcza Poniatowskich. Z dziejów szlachty na Ukrainie w XIX wieku, Polska Akademia Umiejętności, Kraków 2009, ss. 416.

P

OLSKIE „KRESY WSCHODNIE” dawnej Rzeczypospolitej w epoce zaborów pozostają do dziś obszarem badawczym, na którym białe plamy wciąż jeszcze dominują nad fragmentarycznym i nie zawsze pogłębionym opracowaniem niektórych tylko zagadnień. Z tym większą radością należy powitać obszerną i nowatorską monografię Elżbiety Orman1, poświęconą ukraińskiej linii rodu Poniatowskich herbu Ciołek oraz ich „małej ojczyźnie”.

Elżbieta Orman jest pracownikiem Redakcji Polskiego Słownika Biograficznego i autorką ponad 100 biogramów dziewiętnastowiecznych powstańców, emigrantów, zesłańców, duchownych, działaczy politycznych i artystów. Jej dorobek naukowy koncentruje się wokół dziejów Wielkiej 1

RECENZJE

213

Książka oparta jest na bardzo szerokiej i różnorodnej bazie źródłowej. Autorka dotarła zarówno do niebadanych dotąd materiałów z Centralnego Państwowego Archiwum Historycznego w Kijowie2 oraz archiwów obwodu kijowskiego i żytomierskiego3, jak i do unikalnych zbiorów prywatnych, będących w posiadaniu potomków rodziny Małachowskich w Polsce oraz Buturlinów w Rzymie, Florencji i Laterinie. Wykorzystała ponadto materiały z rzymskiego archiwum Zgromadzenia Zmartwychwstańców i dokładnie spenetrowała działy rękopiśmienne bibliotek naukowych w Krakowie, Warszawie i Wrocławiu. Źródła drukowane obejmują pokaźny zbiór pamiętników i korespondencji, a także publicystyki i literatury pięknej (blisko 200 pozycji). Zakres chronologiczny i geograficzny pracy jest bardzo rozległy. Czasowo obejmuje okres od schyłku I Rzeczypospolitej (nie licząc krótkich, choć ważnych wycieczek do trzech poprzednich stuleci w rozdziale poświęconym genealogii Poniatowskich) do rewolucji 1917 r. W ujęciu przestrzennym mamy do czynienia z obszarem pomiędzy Kijowem, Berlinem, Rzymem, Florencją i Hyères we francuskiej Prowansji.

Centralną oś narracji stanowią losy pułkownika Józefa Poniatowskiego (1762–1845), weterana wojny polsko-rosyjskiej 1792 r. i promotora działalności przemysłowej na Kijowszczyźnie oraz jego dzieci, wnuków i prawnuków. Tytułową Tahańczę wraz z kluczem wsi w powiecie kaniowskim (gub. kijowska) pułkownik Poniatowski nabył w 1798 r. od przedstawiciela innej linii rodu, księcia Stanisława Poniatowskiego, bratanka króla Stanisława Augusta. Pozostała ona w rękach jego potomków aż do rewolucji bolszewickiej, która zmusiła ówczesnych właścicieli do opuszczenia majątku i osiedlenia się na Zachodzie. Monografia Elżbiety Orman wykracza jednak daleko poza ramy klasycznej historii rodziny. Dogłębna kwerenda źródłowa, połączona z dużą erudycją historyczną i literacką pozwoliła Autorce na wieloaspektowe ukazanie ziemiańskiego środowiska na Ukrainie: gospodarki, stosunków społecznych i narodowościowych, sytuacji politycznej, religijności i sfery obyczajowej.

Tahańcza Poniatowskich prezentuje pasjonujący obraz Ukrainy, daleki zarówno od rozpowszechnionego w historiografii stereotypu zacofanej gospodarczo, serwilistycznej wobec zaborcy i zaślepionej stanowym egoizmem szlachty, jak i od mitu kresowego dworu, przechowującego rycersko-sarmackie tradycje dawnej Rzeczypospolitej w ich najczystszej postaci. Autorka odsłania przed czytelnikiem nieznane i często zaskakujące elementy dziejów polskiego ziemiaństwa w „Jugo-Zapadnym Kraju”. Należy do nich w pierwszym rzędzie efektywna, a przy tym prowadzona z rozmachem i na dużą skalę działalność gospodarcza pułkownika Józefa Poniatowskiego, twórcy największej i najnowocześniejszej na tamtych terenach fabryki sukiennej w Tahańczy oraz szeregu innych zakładów przemysłowych, pioniera cukrownictwa oraz propagatora nowoczesnej techniki w przemyśle (zastosowanie maszyn parowych) i w rolnictwie (mechanizacja, płodozmian).

W postaci pułkownika Poniatowskiego dostrzec można pewne rysy wspólne z młodszym Emigracji, losów ziemiaństwa na Ukrainie w XIX w. i historiografii polskiej XX w. Od 2001 jest członkiem Kapituły Nagrody im. Wacława Felczaka i Henryka Wereszyckiego.

2 Centralnyj Derżawnyj Istorycznyj Archiw Ukrajiny.

3 Derżawnyj Archiw Kyjiwśkoji Obłasti i Derżawnyj Archiw Żytomyrśkoji Obłasti.

214

RECENZJE

od niego o 26 lat generałem Dezyderym Chłapowskim, promotorem mechanizacji rolnictwa w Poznańskiem. O ile jednak działalność gospodarcza Chłapowskiego jest dobrze znana dzięki wielu poświęconym mu publikacjom, „odkrycie” Józefa Poniatowskiego i ukazanie wkładu przedstawicieli polskiego ziemiaństwa w początki uprzemysłowienia Prawobrzeżnej Ukrainy stanowi samodzielne osiągnięcie Elżbiety Orman. Cytowane w monografii sprawozdania i dane liczbowe, na przykład informacja, że w latach trzydziestych XIX w. tahaniecka fabryka sprzedawała swoje produkty (o wartości ok. 950 tys. rubli rocznie) nawet do Petersburga i Moskwy oraz że już w tym czasie funkcjonowała w niej kasa opieki dla majstrów i wykwalifikowanych robotników, zmuszają do zrewidowania dotychczasowych poglądów na dzieje gospodarcze tej części zaboru rosyjskiego. Autorka zwraca również uwagę na rzadko podejmowany w naszej historiografii problem rywalizacji polskiego i rosyjskiego przemysłu w I połowie XIX w. Wydaje się jednak, że w tej sprawie niedostatecznie odróżnia ziemie litewsko-ruskie od Królestwa Polskiego (s. 81–82). Broniąc rosyjskiego rynku przed konkurencją, Petersburg mógł narzucić prohibicyjne cło fabrykantom z Królestwa (co nb. doprowadziło do przeniesienia się ok. tysiąca sukienników do obwodu białostockiego po 1831 r.), środek taki nie mógł jednak zostać zastosowany wobec właścicieli fabryk w „prowincjach południowo-zachodnich”, które stanowiły część Cesarstwa Rosyjskiego. Restrykcje ekonomiczne, jakie dotknęły Polaków na tych terenach po powstaniu styczniowym, miały inne podłoże i należały do następnej epoki.

Ważnym dokonaniem Elżbiety Orman jest udokumentowanie żywych i wielostronnych kontaktów między szlachtą na ziemiach zabranych, a polską emigracją na Zachodzie.

Pomimo przeszkód, które mogłyby wydawać się nie do pokonania, Poniatowscy, a także członkowie skoligaconych z nimi rodzin systematycznie przekazywali do Włoch i Francji środki finansowe na rzecz emigracyjnego Zgromadzenia Księży Zmartwychwstańców oraz wielu osób prywatnych, prowadzili z nimi korespondencję poza urzędową pocztą i informowali o sytuacji w kraju. Autorka pokazuje, jak ważną rolę w relacjach z emigracją odgrywał wymiar rodzinny: dwie zamężne córki Poniatowskiego przebywały na stałe za granicą, co stanowiło okazję i pretekst do stosunkowo częstych podróży (przedstawiciele elity społecznej mogli na ogół liczyć na paszport).

Bardzo interesująca i pod wieloma względami odkrywcza jest część pracy poświęcona problemom tożsamości narodowej i wyznaniowej. Elżbieta Orman bardzo wnikliwie ukazuje dylematy kraju pogranicza, gdzie „synowie Polaków stawali się nieraz Ukraińcami, synowie Niemców i Francuzów – Polakami” (s. 269). Stawia przy tym trudne, lecz zasadnicze pytanie: czym była „polskość” dla ziemianina z guberni kijowskiej, który z jednej strony miał przed sobą rosyjski aparat władzy, przeniknięty duchem samodzierżawia i „wielkoruskiego” nacjonalizmu, z drugiej zaś – rzesze ukraińskich chłopów? Czy za wyznacznik jej można uznać język, kulturę i obyczaje – czy religię rzymskokatolicką – czy też stosunek do powstań i konspiracji, które rodziły się w odległej „Kongresówce”? Analizując związek między polskością a katolicyzmem na ziemiach litewsko-ruskich, Autorka zauważa „zjawisko powolnego oddzielania pojęcia katolik od narodowości polskiej” (s. 197) i stawia tezę, że nasilenie represji i trwała utrata nadziei na zmianę sytuacji politycznej doprowadziły do tego, że część kresowej szlachty uznała Kościół łaciński za swą jedyną ojczyznę, rezygnując jednocześnie z kultywowania tradycyjnego patriotyzmu. Historyków Kościoła zainteresują z pewnością ustalenia

RECENZJE

215

dotyczące rozwoju idei ultramontańskich na Kijowszczyźnie oraz bezpośredniego wpływu Zgromadzenia Zmartwychwstańców na tamtejsze rodziny ziemiańskie. Dotychczasowa literatura ograniczała oddziaływanie zmartwychwstańców do przedstawicieli tzw. petersburskiej pentarchii (Henryk Rzewuski, abp Ignacy Hołowiński i in.). Z kolei, opisana w monografii historia konwersji Piotra Buturlina (zięcia Józefa Poniatowskiego) i jego krewnych, stanowi cenny przyczynek do badań nad rosyjskimi katolikami w XIX w.

Problem samoidentyfi kacji i wyboru tożsamości nie dotyczył jedynie środowisk ziemiańskich na ziemiach litewsko-ruskich. Stawały przed nim również te osoby, które z różnych względów zdecydowały się na emigrację. Ich powikłane losy obrazuje przykład polsko-rosyjskiego małżeństwa Aurory z Poniatowskich i wspomnianego już Piotra Buturlina. Dzieci z tego związku, wychowane we Włoszech, były kosmopolitami. Dwie córki wstąpiły w Rzymie do francuskiego zgromadzenia zakonnego Sacré Coeur, syn Dymitr ożenił się z Portugalką, córką ambasadora. O jego reemigracji do kraju rodziców zadecydował fakt odziedziczenia majątku w Tahańczy po bezpotomnej śmierci ostatniego z braci matki (1869). Syn Dymitra, urodzony we Florencji wychowanek katolickiego Kolegium w Ascot k. Birmingham, uległ z czasem fascynacji kulturą rosyjską; do rosyjskich korzeni powrócił również jego młodszy brat Aleksander. Ich z kolei dzieci, wygnane z Kijowszczyzny przez rewolucję bolszewicką, miały stać się ponownie „obywatelami Europy”.

O wartości opracowania stanowi również wydobycie na światło dzienne zapomnianych, bądź przemilczanych fragmentów historii „południowo-zachodnich guberni”, zwłaszcza ludowego powstania na Kijowszczyźnie w 1855 r., które – w odróżnieniu od wcześniejszych i późniejszych wystąpień chłopskich – nie było wymierzone przeciw „polskim panom”. W tej kwestii, podobnie jak w kilku innych, Autorka nie waha się polemizować z Danielem Beauvois, uznającym konflikt między polskim dworem a ukraińskim chłopem za permanentny i niemożliwy do przezwyciężenia.

Niebagatelny ładunek erudycyjny nie oznacza, że po Tahańczę Poniatowskich sięgnąć mogą tylko specjaliści. Książka łączy charakter naukowy z barwną i plastyczną narracją pozwalającą odnaleźć i odczuć atmosferę dawno nieistniejącego świata. Czytelnik staje się w ten sposób świadkiem słynnych kontraktów kijowskich, monotonnych wieczorów w tahanieckim dworze urozmaicanych głośną lekturą francuskich romansów, narastającej od 1831 r. „psychozy podejrzliwości i lęku o przyszłość”, ceremonialnych audiencji u papieża Piusa IX, czy wakacyjnych zjazdów rodzinnych w Livorno nad Morzem Tyrreńskim.

Autorka bardzo wyraziście przedstawia paradoksy kresowej egzystencji: daleko posunięty lojalizm w stosunku do władz – i prowadzenie we dworze tajnej pensji dla dziewcząt, niechętna obojętność wobec powstań – i troskliwa opieka nad rodzinami zesłańców, patriarchalna troska o byt włościan bądź robotników – i wzywanie rosyjskiego wojska przeciw buntującej się wsi. Śledząc niełatwą i powikłaną historię rodziny Józefa Poniatowskiego (wygaśnięcie męskiej linii rodu już w drugim pokoleniu mimo wychowania pięciu synów; rozproszenie fortuny zgromadzonej przez pułkownika, przejście rodzinnej siedziby w ręce identyfikujących się z tradycją rosyjską Buturlinów, a następnie jej ostateczna utrata w 1917 r.) czytelnik natrafia na całą plejadę znanych postaci. Są to m.in. Tadeusz Czacki – założyciel Liceum Krzemienieckiego, w którym uczyli się młodzi Poniatowscy, Dymitr Bibikow – osławiony generał-gubernator kijowski, Józef Bohdan Zaleski (wuj Dionizji

216

RECENZJE

z Iwanowskich Poniatowskiej), ks. Hieronim Kajsiewicz – przełożony zmartwychwstańców oraz Zygmunt Krasiński, który sportretował Dariusza Poniatowskiego i jego żonę Dionizję jako Julię i Perseusza Horyńskich w opowiadaniu Herburt, i wielu innych.

Książka została wydana w pięknej szacie graficznej przez Polską Akademię Umiejętności. Komfort lektury zakłóca jedynie system ciągłej numeracji przypisów (od 1 do 1434).

Starannie dobrany materiał ikonograficzny zdradza pasję badawczą towarzyszącą Autorce w odkrywaniu i mozolnej rekonstrukcji „tahanieckiej Atlantydy”. Opracowanie zawiera 88 kolorowych ilustracji oraz tablice genealogiczne rodzin Poniatowskich i Buturlinów, plan dworu w Tahańczy i mapę guberni kijowskiej z 1864 r. Całość uzupełnia indeks osób oraz streszczenia w czterech językach: ukraińskim, rosyjskim, francuskim i angielskim.

Anna Barańska (Lublin)

Julian Glaubicz S a b i ń s k i, Dziennik syberyjski, t. 1–3, do druku z rękopisu przygotowali W. i R. Śliwowscy. Przedmową i przypisami opatrzył J. Trynkowski, Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2009, t. 1 ss. 507, t. 2 ss. 517, t. 3 ss. 170.

DZIENNIK SYBERYJSKI JULIANA GLAUBICZ SABIŃSKIEGO JAKO ŹRÓDŁO DO ŻYCIA POLSKICH ZESŁAŃCÓW NA SYBERII W I POŁOWIE XIX WIEKU

O

ZNACZENIU PAMIĘTNIKÓW, listów czy dzienników w badaniu dziejów Polaków na syberyjskim zesłaniu po ukazaniu się publikacji Michała Janika z 1928 r.1 nie trzeba już mówić, bowiem książka ta powstała właśnie w oparciu o tego typu źródła i do dziś dnia stanowi swoistego rodzaju kierunkowskaz dla historyków polskiej diaspory na Syberii.

Za przykładem Michała Janika historycy badający dzieje polskiej diaspory w pierwszej połowie XIX w, wykorzystywali Dziennik... Juliana Sabińskiego, ale tylko we fragmencie, który znajduje się w Bibliotece Ossolineum w Wrocławiu. Ów rękopis, to czwarta część Dziennika zatytułowana Osadnictwo. Tymczasem w 1993 r. udało się Andrzejowi Woltanowskiemu odnaleźć w Bibliotece Uniwersytetu Wileńskiego całość Dziennika. Przed II wojną światową znajdowały się one w Bibliotece w Raperswilu, a zostały tam prawdopodobnie przekazane przez Olgierda Sabińskiego, syna Juliana. Nastąpiło to jeszcze w XIX w.

W jaki sposób poszczególne egzemplarze Dziennika znalazły się we Wrocławiu i w Wilnie, to już inna historia. W tym miejscu wypada jedynie nadmienić, że Sabiński 1

M. Ja n i k, Dzieje Polaków na Syberii, Kraków 1928.

RECENZJE

217

po powrocie z zesłania pracował nad ostateczną redakcją Dziennika i oprócz oryginału pozostawił jeszcze najmniej 3 egzemplarze, które przeznaczone były dla jego dzieci.

Od początku lat dziewięćdziesiątych XX w. Dziennik Sabińskiego w wersji wileńskiej był wykorzystywany głównie przez Andrzeja Woltanowskiego, Wiktorię Śliwowską i Jana Trynkowskiego. Powstały więc ciekawe publikacje, dotyczące m.in. zainteresowań pedagogicznych samego autora Dziennika, czy funkcjonowania tzw. Ogółów2. Wreszcie Wiktoria i René Śliwowscy oraz Jan Trynkowski zdecydowali się na publikację Dziennika i dzięki temu źródło o fundamentalnym znaczeniu dla odtworzenia życia codziennego polskich zesłańców politycznych doby międzypowstaniowej będzie wykorzystywane przez szersze grono badaczy losów Polaków w Rosji w XIX w.3 Dodajmy zaraz, że było to przedsięwzięcie bardzo odważne, bo Dziennik liczy 3335 stron rękopisu. Jest on co prawda bardzo czytelny, ale ogarnięcie tak wielu spraw i osób, o których mowa na karatach tegoż rękopisu wymagało od przygotowujących wręcz niezwykłego trudu.

O publikację Dziennika upominał się już Janik w 1928 r. Trzeba było jednak czekać 80 lat, by znaleźli się odpowiednio przygotowani historycy do realizacji tak ważnego przedsięwzięcia. Wkład W. Śliwowskiej w badania nad dziejami Polaków w Rosji jest powszechnie znany i uznany. Podobnież jak Jej dokonania na polu edycji źródeł do dziejów powstania styczniowego i konspiracji na ziemiach polskich w dobie międzypowstaniowej4.

René Śliwowski, to znakomity znawca literatury i kultury rosyjskiej XIX w., a zarazem tłumacz5. Z kolei Trynkowski wytrawnie od lat analizuje każdy szczegół związany z pobytem Polaków na Syberii w okresie międzypowstaniowym6.

J. Tr y n kowsk i, A. Wolt a nowsk i, Julian Glaubicz Sabiński (1797–1869) i jego „Dziennik”, „Ze Skarbca Kultury” 1993, z. 51, s. 81–111; J. Trynkowski, Julian Sabiński i motywy jego zesłańczej aktywności pedagogicznej, [w:] Materiały V Sympozjum biografistyki polonijnej. Kraków 22–23 września 2000, pod red. A. Judyckiej i B. Klimaszewskiego, Lublin 2000, s. 176–183; W. Śl iwows k a, J. Tr y n kow s k i, „Ogóły”– organizacje samopomocowe polskich zesłańców we Wschodniej Syberii w latach 40. i 50. XIX w., [w:] Życie jest wszędzie… Ruchy społeczne w Polsce i Rosji do II wojny światowej, pod red. A. Brus, Warszawa 2005, s. 147–182.

3 Z tego okresu pochodzi też Dziennik prowadzony przez Paulinę Kończę, która podążyła dobrowolnie na zesłanie za mężem Medardem, zesłanym do Wołogdy za udział w spisku Konarskiego.

Niestety, Paulina nie posiadała zmysłu obserwacyjnego i w swym Dzienniku informowała głównie o tym, jakie modlitwy rano odmówiła ze służbą, albo jakie fragmenty Ewangelii czytał jej mąż wieczorem. Czasami tylko nadmieniała o „herbatkach” i wizytach rosyjskich urzędników. Trzy tomy tego Dziennika zachowały się w: Lietuvos valstybės istorijos archyvas, zespół 1135, inwentarz 20, sygn. 397 4 Szerzej por. E. Nie b el s k i, Znaczenie wydawnictwa „Powstanie Styczniowe. Materiały i Dokumenty” dla badań nad dziejami 1863 r., [w:] Powstanie Styczniowe 1863–1864. Walka i uczestnicy.

Represje i wygnanie. Historiografia i tradycja, pod red. W. Cabana i W. Śliwowskiej, Kielce 2005, s. 267–272.

5 Przykładowo por.: R. Śl iwow s k i, Od Turgieniewa do Czechowa. Z dziejów rosyjskiej dramaturgii drugiej połowy XIX wieku, Warszawa 1970. W przekładzie R. Śliwowskiego ukazała się praca E. R a d z i n s k iego, Aleksander II. Ostatni wielki car, Warszawa 2005.

6 Przykładowo por.: J. Tr y n kow s k i, Chatka Antoniego. Komentarz do obrazka „Obchód Imienin Antoniego Beaupré w Nerczyńsku w 1855 r.” opublikowanego w „Przeglądzie Wschodnim” 1991, 2

218

RECENZJE

Julian Sabiński, autor pomnikowego Dziennika, urodził się w 1797 r. w miasteczku Tynna koło Kamieńca Podolskiego w rodzinie niezamożnej szlachty. W młodości otrzymał staranne wychowanie domowe. Dzięki swemu wychowawcy, Rajmundowi Korsakowi (1768–1817), znanemu wtedy tłumaczowi i poecie mógł poznać elitę kulturalną ówczesnego Podola. Sam też zaczął próbować sił w twórczości poetyckiej. W 1818 r. zetknął się z wolnomularstwem, a następnie zaangażował się w działalność patriotyczną. Jego postawa uwidoczniła się w pełni w czasie powstania listopadowego. Został najpierw współzałożycielem Towarzystwa Patriotycznego Podolskiego (luty 1831), a następnie na początku maja 1831 r. wraz z wieloma towarzyszami przedostał się do Galicji i wstąpił tam do organizowanego oddziału noszącego nazwę Legia podolsko-wołyńska. Z tym oddziałem przeszedł do Królestwa i brał udział w obronie Zamościa (październik 1831).

Po kapitulacji twierdzy, powrócił na Podole i natychmiast dostał się pod Sąd Wojenny. Ten nie udowodnił jemu i jego towarzyszom przestępstwa i wszyscy znaleźli się na wolności.

Trudno wypowiadać się na temat działalności konspiracyjnej Sabińskiego bezpośrednio po upadku powstania listopadowego. Należy jednak przyjąć, że w jakiś sposób był związany z partyzantką Zaliwskiego (1833). Władze, co prawda nic mu nie udowodniły, ale chyba nie dlatego, że nie był w jakikolwiek sposób związany z zaliwszczyzną, ale zapewne dlatego, że Sabiński był „urodzonym konspiratorem”.

W 1834 r. Julian Sabiński ożenił się z Pelagią Darowską i małżonkowie przenieśli się do zakupionego niewielkiego majątku w Zbrzyziu (pow. kamieniecki). Tam na świat w latach 1835–1838 przyszło ich troje dzieci. W tym czasie Sabiński nie „zażywał tylko rodzinnego szczęścia”, ale zaangażował się w działalność konspiracyjną. Wstąpił do założonego w 1835 r. Towarzystwa Filodemicznego, a wraz z jego przekształceniem znalazł się w Stowarzyszeniu Ludu Polskiego i w ten oto sposób został konarszczykiem. Był najprawdopodobniej zaangażowany w przerzut osób i zakazanej literatury z Galicji na Podole.

Działalność tej organizacji była krótka, ponieważ nastąpiły masowe aresztowania. Sam Sabiński został uwięziony w październiku 1838 r., przewieziony do Kijowa i poddany intensywnemu śledztwu. Praktycznie nic mu komisja śledcza nie mogła udowodnić, ale że Sabiński stale prowadził z nią wojnę, to otrzymał nieproporcjonalnie wysoki wyrok – został pozbawiony praw stanu i „zesłany do ciężkich robót w Syberii [...] na przeciąg lat dwadzieścia”.

Z Kijowa wywieziono go 14 marca 1839 r. kibitką do Tobolska. Stamtąd zaś drogę do Irkucka liczącą ok. 3280 km przebył pieszo w kajdanach. Znalazł się tutaj z początkiem grudnia 1839 r. Katorgę miał odbywać w zakładach solnych w Usolu. Oficjalnie był zapisany jako robotnik przewożący drewno do zakładów solnych. Faktycznie jednak żadnej ciężkiej pracy nie wykonywał. W 1841 r. i 1842 r. „doznał łaski cesarskiej”, dzięki czemu dwukrotnie zmniejszono mu karę. Kolejne złagodzenie przyszło w 1843 r. i Sabiński został przeznaczony na osiedlenie. Miał zamieszkać we wsi Granowskoje w okręgu irkuckim, ale faktycznie nigdy tam nie był. Najpierw zamieszkał w Uryku (miejscowości leżącej pod Irkuckiem) w domu dekabarystów Wołkońskich, a następnie razem z nimi przeniósł t. 1, z. 2, „Przegląd Wschodni” 1991, t. 1, z. 4, s. 877–884; Id e m, Dlaczego Gasper Maszkowski nie pozostawił wspomnień?, „Niepodległość i Pamięć” 1996, 3, nr 2(6), s. 121–133.

RECENZJE

219

się do Irkucka. Zajmował się nauczaniem języków obcych (francuskiego, niemieckiego, włoskiego, łaciny i polskiego), a także historii i geografii. Korepetycje dawał nie tylko dzieciom wysokich urzędników rosyjskich, ale i osobom starszym. Największą satysfakcję sprawiały mu lekcje francuskiego prowadzone z Polakami, lub języka polskiego prowadzone z Rosjanami. Był ponadto aktywny w życiu kolonii polskiej w Irkucku, składającej się nie tylko z zesłańców politycznych, ale i dobrowolnych osiedleńców, którzy przybyli tam w dość dużej liczbie szukać pracy w urzędach rosyjskich.

W rodzinne strony powrócił dopiero w 1857 r., czyli w rok po ogłoszeniu manifestu koronacyjnego w sierpniu 1856 r., tyle czasu bowiem zajęły formalności związane z powrotem na Podole. Brał udział w życiu towarzyskim i porządkował swoje zapiski. Wtedy powstała ostateczna redakcja Dzienników. Po tej pracy Sabiński przystąpił do kolejnego zadania i przepisał Dziennik jeszcze trzykrotnie (każdy po 3335 stron), bo jego pragnieniem było przekazać ów rękopis każdemu ze swoich dzieci.

Jednocześnie zaktywizował się wraz z nastaniem manifestacji religijno-patriotycznych 1861 r., które za przykładem Królestwa Polskiego zaczęto także urządzać na Ziemiach Zabranych. W kwietniu 1861 r. wraz z córką brał udział w nabożeństwie żałobnym i to wystarczyło władzom do nabrania przekonania, że nie tylko wychował córkę w duchu nieprawomyślnym, ale i on sam swoją postawą wywiera niekorzystny wpływ na społeczeństwo. Przewieziono go zatem do Kijowa, a stamtąd miano odesłać do Tambowa.

W Kijowie Sabiński się rozchorował i władze postanowiły zmienić decyzję, wyznaczając mu na dalszy pobyt Czernihów. Tam zmarł w 1869 r. w wieku 72 lat.

Zapiski do Dziennika zaczął Sabiński prowadzić jeszcze w czasie śledztwa prowadzonego w Kijowie. W trakcie podróży na Syberię starał się je uporządkować i jednocześnie prowadził regularny dziennik ze swego marszu na zesłanie. Jak to wszystko robił, trudno sobie wyobrazić. Na syberyjskim zesłaniu Dziennik był prowadzony, rzec można, w normalniejszych warunkach, przede wszystkim dlatego, że Sabiński dysponował własnym kątem.

Do pisania Dziennika zasiadał późna nocą, a zdarzało się, że o 2-ej lub 3-ej godzinie po północy, bo wcześniej był zajęty prowadzeniem różnego rodzaju lekcji i przygotowaniem się do kolejnych na dzień następny.

Sabiński zaczął prowadzić Dziennik z myślą o żonie, a po jej śmierci7 pisał go dla swych dzieci. Jan Trynkowski, autor przedmowy dodaje – i słusznie, że prowadzenie zapisek było swoistą terapią, rodzajem rozmowy samego z sobą (t. 1, s. 38). Nie wydaje się, że tylko te dwie okoliczności mobilizowały osobę o sporym zacięciu literackim i dużym zmyśle obserwacyjnym do prowadzenia Dziennika. O zesłaniach na Syberię Sabiński już sporo słyszał. Do Filomatów i Filaretów doszła pokaźna grupa uczestników powstania listopadowego (wśród nich byli też jego znajomi), a wiadomości o ich losach nie było. Była zatem i trzecia okoliczność mobilizująca Sabińskiego do prowadzenia zapisek, a mianowicie chęć pozostawienia śladu nie tylko o swoich losach, ale o wielu zesłanych na Syberię Wschodnią. Zamierzał więc przekazać informacje dla potomnych o cierpieniach za ojczyznę zesłańców syberyjskich.

Potwierdzenie tego przypuszczenia znajdujemy m.in. w pracach nad ostateczną redakcją 7 Zmarła w 1839, kiedy Sabiński przebywał w więzieniu w Kijowie. O jej zgonie dowiedział się dopiero na syberyjskim zesłaniu.

220

RECENZJE

Dziennika. Sabiński z jednej strony przepisywał, jak wspominałem, trzykrotnie swój Dziennik, ale myślał też o jego wydaniu. Miał świadomość, że nie było to możliwe na terenie Rosji, ale wcale nie wykluczał, iż uda się go przewieźć do Galicji i doprowadzić do publikacji. W ten sposób wielu Polaków dowiedziałoby się o cierpieniach rodaków na Syberii.

Dziennik, jak wspominałem, prowadził Julian Sabiński od momentu aresztowania i śledztwa w Kijowie8, a skończył z chwilą wyjazdu z zesłania. W sumie więc było to jego 19 lat „wyrwanych z życia”. Dokładne zapiski powadzone były w czasie śledztwa, marszu na Syberię i pobytu tam do 1849 r. Wpisy pod 1850 r. są o połowę mniejsze niż w 1849 r. Natomiast poczynając od 1851 r., a kończąc na ostatnim zapisie, pochodzącym z 27 sierpnia 1857 r., czyli za okres 6,5 roku adnotacje są skromne. Najlepiej wypada jeszcze 1851 r., kiedy to Sabiński dokonał nieco ponad 40 wpisów, ale już w pozostałych latach ograniczył się do kilku, czy kilkunastu. Niewątpliwie, jak zaznaczył Jan Trynkowski, był to skutek zapadania na zdrowiu, nie tylko fi zycznym, ale i psychicznym. Wydaje się, że trzeba wziąć pod uwagę jeszcze jedną okoliczność. Otóż Sabiński mimo bardzo trudnej sytuacji psychicznej zapewne też zdawał sobie sprawę, że wiele informacji zwyczajnie się powtarza. A ponieważ był osobą bardzo krytyczną, to doszedł do wniosku, że nie ma sensu opisywać w nieskończoność o składanych wizytach, prowadzonych w ich trakcie rozmowach, charakteryzować problemy, pojawiające się w trakcie prowadzonych lekcji z uczniami i narzekać na stan zdrowia i moc roboty. Jeżeli jednak doszło w tych latach do wyjątkowego zdarzenia, to Sabiński nie omieszkał go odnotować. Za stosowne więc uznał zapisanie faktu wyjazdu z Irkucka do Tambowa małżeństwa Sokołowskich. Mikołaj Sokołowski był Polakiem i służył w Irkucku jako oficer żandarmerii, a jego żonę Rosjankę Sabiński uczył j. polskiego, ponieważ sama tego chciała. Sabiński zaprzyjaźnił się z Sokołowskimi i ich wyjazd oznaczał dla niego utratę bliskich (t. 2, s. 465, 16 I 1851). Nie omieszkał też odnotować faktu poznania się z Bolesławem Kukielem, Polakiem pełniącym tam wysokie funkcje wojskowe. Sabińskiego uradowało przede wszystkim to, że druga żona Kukiela, Rosjanka z pochodzenia, chciała podkreślić swe przywiązanie do męża i zapragnęła się uczyć j. polskiego pod jego okiem (t. 2, s. 486–487, 3 X 1855). Jednakże sam Kukiel się zrusyfi kował, o czym już Sabiński później nie wiedział 9.

Jaką więc wartość posiada Dziennik Sabińskiego dla historyka? Przede wszystkim trzeba stwierdzić, że zostało opublikowane pierwsze tego typu źródło dotyczące życia zesłańców na Syberię. Owszem, publikowane były już listy10. Te jednakże posiadają 8 Ta część Dziennika, która dotyczy śledztwa prowadzonego w więzieniu kijowskim została opublikowana, i słusznie, w tomie: Stowarzyszenie Ludu Polskiego w guberni podolskiej, wołyńskiej i kijowskiej. Szymon Konarski, pod red. M. Micińskiej w serii: Polskie ruchy społeczno-polityczne i życie literackie 1832–1855. Studia i materiały, Warszawa 2009, s. 389–497.

9 Bolesław Kazimirowicz KUKIEL (1829–1869), Polak na służbie rosyjskiej. W 1865 będąc w randze generała majora twardo się rozprawiał z powstaniem zabajkalskim. Rossijskij Gosudarstwiennyj Wojenno-Istoriczeskij Archiw, fond 400, opis 14, dieło 11468, k. 3–22.

10 Największa kolekcja listów z Syberii została opublikowana przez B. Ję d r ychow s k ą, Wszystkim obcy i cudzy. Feliks Zienkowicz i jego listy z Syberii 1864–1881, Wrocław 2005.

RECENZJE

221

inną wartość poznawczą. Są one bardzo ważne, ale na ogół w oparciu o nie możemy odtworzyć losy jedynie osoby piszącej. Ponadto w oparciu o, nawet te najbardziej szczegółowe, trudno odtworzyć codzienność zesłańca, bo listy pisane były z Syberii z dużymi przerwami11. Na ogół zawierają one odpowiedzi na pytania, stawiane przez piszących do wygnańca.

Dziennik jest fundamentalnym źródłem do poznania życia codziennego polskich zesłańców do Syberii Wschodniej w okresie międzypowstaniowym. Sam ich autor był skrupulatnym obserwatorem wszystkiego, co zachodziło wśród polskiej kolonii w okręgu irkuckim. Działał w tzw. „Ogóle” (organizacji samopomocowej), przez co miał w miarę regularne kontakty z wszystkimi zesłańcami. Jego uwadze nie uszły żadne kwestie, żadne bolączki czy drobne sukcesy. Te ostatnie dotyczyły głównie tych osób, które zdecydowały się podjąć działalność gospodarczą na własną rękę. Z kart Dziennika można wnioskować, że kolonia polskich zesłańców politycznych z okręgu irkuckiego pędziła życie w wielkim cierpieniu, ale zawsze zachowywała się godnie.

Sabiński zamieścił wiele informacji na temat swych rodaków, którzy po odbyciu kary zostali skierowani na osiedlenie we wsiach znajdujących się w okręgu irkuckim. Autor Dziennika wyraża pełny podziw dla wszystkich, którzy zdecydowali się udać na wieś, tam zbudować dom i prowadzić samodzielne gospodarstwo. Osiedleńcy podejmowali się różnych zajęć. Na ogół swych decyzji nie żałowali. Po pierwsze dlatego, że posiadali swój kąt, dający daleko więcej swobody, niżeli wynajmowane pomieszczenie u tubylców. Po drugie zaś niektórzy z nich osiągali, jak na warunki syberyjskie, znaczne zyski z prowadzonej działalności gospodarczej i w ten sposób odciążali swoje rodziny od nadsyłania pomocy materialnej. Ludzie ci odegrali również sporą rolę cywilizacyjną Sabiński zawarł w swych zapiskach wiele informacji na temat kontaktów polskich zesłańców z dekabrystami. On sam był w szczególnie bliskich z nimi relacjach. Podobnie dotyczyło i innych Polaków. Zdaje się, że tylko jeden z polskich zesłańców odcinał się od nawiązywania jakichkolwiek kontaktów z Rosjanami, w tym i z dekabrystami, ale i on po jakimś czasie nieco zmienił zdanie.

Skoro mowa o kontaktach polsko-rosyjskich, to trzeba dodać, że do Sabińskiego zgłaszało się wielu amatorów nauki j. polskiego. I nie byli to tylko ludzie związani z kręgiem zesłanych tam dekabrystów. Prosili go też o tę przysługę rosyjscy urzędnicy. Jeden z nich, a mianowicie książę Jakow Łobanow-Rostowskij do tego stopnia zapałał chęcią nauki języka polskiego, że przychodził nocą do niego, by czytać Konrada Wallenroda (t. 2, s. 429).

W Dzienniku znajdujemy potwierdzenie spostrzeżeń Agatona Gillera, że polscy zesłańcy polityczni z okresu międzypowstaniowego nie wchodzili w związki małżeńskie z Sybiraczkami, czy Rosjankami. Owszem, takie przypadki się zdarzały, ale były one Jeżeli zesłaniec czasami czekał na list pół roku i więcej, to w tym czasie pisał jedynie kolejny list do rodziny, z prośbą o wyjaśnienie przyczyn tak długiego oczekiwania, a zdawkowo tylko, by nie martwić najbliższych, pisał, że jest zdrowy. W listach niemożliwe też było utyskiwanie na funkcjonowanie carskiego aparatu represji, bo były cenzurowane. Tego typu list nie miał szans na dotarcie do adresata. Możliwe to było jedynie wtedy, gdy został podany do przewiezienia zaufanej osobie.

11

222

RECENZJE

nader rzadkie. Podobnie zachowywali się żołnierze, uczestnicy powstania listopadowego na Ziemiach Zabranych, którzy dostali się do niewoli rosyjskiej. Zgoła inaczej natomiast było w przypadku wszystkich tych młodych Polaków z Litwy, Białorusi czy Ukrainy, którzy po ukończeniu szkół szli szukać na Syberii zatrudnienia na posadach rządowych. Dla nich zawarcie związku małżeńskiego z Rosjanką, czy Sybiraczką było swoistego rodzaju otwarciem do kariery zawodowej. Byłoby dobrze, gdyby historykom udało się określić skalę zjawiska. Jest to możliwe przy wykorzystaniu ksiąg ślubów z najważniejszych ośrodków administracyjnych Syberii, ale też wymaga ogromnego zaangażowania sił i środków.

Mówiąc o młodych Polakach z Ziem Zabranych, udających się w poszukiwaniu pracy na stanowiskach rządowych, to zdaniem Sabińskiego przybywała tam bardzo duża grupa.

W dniu 27 marca 1850 r. dokonał następującego zapisu w tej sprawie: „Nie masz dnia prawie, żeby nie było słychać o przybyciu kogo z naszej młodzieży do Irkucka na służbę cywilną. Dziś przyjechało takich dwóch lub trzech, jak mówią. Jeśli tak będzie dalej, to wkrótce wszystkie te biura zapełnią się ziomkami naszymi. Prawda, że kraj tutejszy na tym zyska z wielu względów. Ale ta korzyść pociąga za sobą szkodę nierównie większą z oddalenia znacznej liczby młodych ludzi od stron rodzinnych i narażenia ich na ciężką próbę wytrwania w narodowych uczuciach. Bo zbyt częste dowodzą przykłady, że długi pobyt na Syberii dla wielu ziomków naszych z pewnej strony staje się tym czym niegdyś była Kapua Anibala żołnierzom”12.

Warto nadmienić, że z Dzienników wynika, iż na Syberię w poszukiwaniu pracy udawało się wielu lekarzy, którzy uzyskali wykształcenie w Akademii Medyko-Chirurgicznej w Wilnie. Podobne rzecz się miała w odniesieniu do lekarzy-Polaków, wykształconych w innych uczelniach medycznych Imperium Rosyjskiego W swym Dzienniku z drogi na Syberię były konarszczyk odnotował wiele przypadków służby wziętych do niewoli żołnierzy powstania listopadowego z Ziem Zabranych. Informacje zawarte w Dzienniku potwierdzają, że skala zjawiska była wcale niemała. Wiemy, jak liczna była grupa żołnierzy powstania listopadowego, wziętych do niewoli na terenie Królestwa Polskiego13, natomiast ciągle nie udało się ustalić skali wziętych do niewoli Polaków, walczących w szeregach wojsk powstańczych na Ziemiach Zabranych. Jest to ważna kwestia, ale też trzeba sobie zdawać sprawę z trudności jakie czekają historyka przy uzyskaniu odpowiednich dokumentów w archiwach rosyjskich.

W Dzienniku znajdujemy też wiele informacji na temat przymusowego przesiedlania drobnej szlachty na Syberię z Ziem Zabranych, głownie z Podola, po upadku powstania listopadowego. Spostrzeżenia Sabińskiego potwierdzają, że skala zjawiska była wcale niemała. Tylko czy uda się dotrzeć do odpowiednich dokumentów, zawierających zbiorcze zestawienia. Póki co, wysiłki historyków nie powiodły się. To zagadnienie wciąż czeka na rzetelne wyjaśnienie.

t. 2, s. 445.

Por. W. C a b a n, Służba rekrutów z Królestwa Polskiego w armii carskiej w latach 1831–1873, Warszawa 2001, s. 91–92.

12 13

RECENZJE

223

W Dzienniku znajdujemy całą panoramę innych informacji o wygnańcach. Są tu m.in. ciekawe zapiski o młodzieży zesłanej za udział w tzw. powstaniu Ludwika Mazarakiego z 1846 r., przygotowywanym w powiecie Miechowskim. Partyzanci miechowscy mieli udać się na pomoc powstaniu krakowskiemu, które zostało ogłoszone 22 lutego 1846 r. (t. 2, s. 391–395).

Na kartach Dziennika wiele miejsce poświęcił Sabiński Antonilli Roszkowskiej, która zostawiła małe dziecko pod opieką bliskich i przybyła dobrowolnie na zesłanie za mężem.

Na ten temat powstała już odpowiednia publikacja14. Z Dziennika bije nieustanne zadowolenie, że wśród zesłańców jest kobieta, która organizując życie towarzyskie zyskała sobie uznanie i sympatie u wszystkich wygnańców.

Brakuje w Dzienniku spraw obyczajowych, bo widocznie Sabiński, jak słusznie zauważa Trynkowski (t. 1, s. 42), był wstrzemięźliwy wobec przyszłych czytelników. Przypomnijmy, że pierwszymi czytelnikami miały być jego dzieci, więc po co było pisać o ludzkich słabościach.

Podczas lektury nasuwa się pytanie, czy Sabiński prowadząc Dziennik w jakiś sposób poinformował o tym współziomków, czy też robił to w tajemnicy. A może były spiskowiec z Podola namawiał też innych towarzyszy z wygnania do prowadzenia tego typu zapisek. W każdym razie, w jego otoczeniu w Irkucku, czy też wśród zesłanych za Bajkał, z którymi utrzymywał kontakty listowne, były osoby predysponowane do prowadzenia takiego dziennika. Być może jeszcze kogoś zainspirował i podobne zapiski prowadzili inni zesłańcy i może uda się także kiedyś do nich dotrzeć. Równie wielkim szczęściem dla historyka byłoby odnalezienie listów, które pisywali do siebie skazańcy z różnych części Syberii. Z Dziennika wynika, że przykładowo taka korespondencja była intensywna między polskimi wygnańcami osiedlonymi w okręgu irkuckim, a przebywającymi za Bajkałem.

W. i R. Śliwowscy oraz J. Trynkowski, przygotowując niniejszą edycję Dzienników Sabińskiego, zrobili wszystko, by publikowany tekst był klarownym źródłem wiedzy o Syberii i syberyjskich losach polskich zesłańców.

Tom trzeci stanowią indeksy nazwisk. Opracowane zostały przez Jana Trynkowskiego, Wiktorię Śliwowską we współpracy z Anną Brus i Magdaleną Micińskią. Przy części nazwisk podanych zostało sporo informacji, inne natomiast czekają na uzupełnienie.

Trzeba mieć nadzieję, że wraz z rozwojem badań nad dziejami polskiej diaspory na Syberii uzupełnienia te nastąpią w miarę szybko.

Wiesław Caban (Kielce)

Por.: W. Śl iwow s k a, Polskie zesłanki na Syberii w dobie międzypowstaniowej, „Miscellanea Historio-Archiwistica” 1966, t. 6, s. 175–194.

14

224

RECENZJE

Jerzy Jarow ie ck i, Dzieje prasy polskiej we Lwowie do 1945 roku, Księgarnia Akademicka, Kraków–Wrocław 2008, ss. 502.

L

WÓW OD WIEKÓW pozostaje dla polskiego społeczeństwa miastem bliskim, wręcz rzec można, krajowym. Pod koniec XVIII w. był prowincjonalnym miasteczkiem, posiadającym uniwersytet i niewiele ponad dwadzieścia tysięcy mieszkańców.

W drugiej połowie XIX w. stał się prężnym ośrodkiem politycznym, kulturalnym i naukowym, z uniwersytetem rangi europejskiej. Powstały słynne szkoły naukowe: lekarska, filozoficzna, matematyczna i historyczna. Równie silne stały się politechnika i akademia rolnicza. Był stolicą trzech arcybiskupstw katolickich (łacińskiego, greckokatolickiego i ormiańskiego). W 1890 r. aż 45% zawodowo czynnych mieszkańców utrzymywało się z profesji inteligenckich. Słynął ze znakomitej prasy, sprawnie realizującej swą misję w grodzie nie tylko wieloetnicznym, lecz także wielowyznaniowym.

Recenzowana książka Jerzego Jarowieckiego, wydana nakładem Stowarzyszenia „Wspólnota Polska” i Wyższej Szkoły Zarządzania „Edukacja”, jest kompendium wiedzy o polskich periodykach lwowskich do 1945 r. Składa się aż z 29 rozdziałów, nie licząc wprowadzenia, zakończenia, bibliografii, indeksu osób i indeksu tytułów prasowych wydawanych we Lwowie. Jej wartość nie polega tylko na obszerności opisu, lecz na bogactwie faktograficznym i analitycznym. Czytelnik poznaje więc książkę o historii prasy jednego z najważniejszych kiedyś ośrodków miejskich kraju, dowiaduje się jakie są jej tytuły, idee im towarzyszące i sposoby określające ich funkcjonowanie. Podstawą opisu prasy jest wiara w decydującą jej rolę w kształtowaniu postaw i zachowań społecznych.

We wprowadzeniu zostały przedstawione źródła, na których opiera się to cenne dzieło.

Parędziesiąt różnych materiałów dobranych skrzętnie i wnikliwie stało się solidną bazą tej pracy. Z ważniejszych warto tu wymienić takie, jak: seria Historia Prasy Polskiej pod redakcją Jerzego Łojka, obejmująca tomy: J. Łojek i in., Prasa polska w latach 1661–1864, Warszawa 1976; Z. Kmiecik i in., Prasa polska w latach 1864–1918, Warszawa 1976; A. Paczkowski, Prasa polska w latach 1918–1939, Warszawa 1980; J. Jarowiecki, J. Myśliński, A. Notkowski, Prasa polska w latach 1939–1945, Warszawa 1980. Uwzględniono również Bibliografię polską 1800–1880, t. 4, Kraków 1870. Autor odwiedzał takie książnice, jak: Biblioteka Narodowa w Warszawie, Biblioteka Jagiellońska w Krakowie, Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, Lwowska Biblioteka Naukowa im. W. Stefanyka i tam penetrował czasopisma oraz katalogi ich dotyczące.

W sumie udało się zebrać ogromny materiał. Trudno byłoby mieć jakieś krytyczne uwagi, dotyczące zakresu wykorzystania źródła. Wydaje się, że można było jeszcze spenetrować biblioteki kurii przemyskiej i tarnowskiej, do których trafiły zbiory z kolekcjami lwowskiej prasy religijnej biskupów Antoniego Gołaszewskiego i Franciszka Ksawerego Zachariasiewicza. Nie od rzeczy warto tu wspomnieć Bibliotekę KUL, do której trafiły pewne partie polskich czasopism wydawanych we Lwowie, zgromadzonych przez Franciszka Ksawerego Biesiadeckego. Dodać tu można jeszcze Bibliotekę PAU, gdzie znalazła się kolekcja Karola

RECENZJE

225

Witolda Ziembickiego, zgromadzona dawniej we Lwowie. Znajdowały się w niej liczne roczniki czasopism medycznych, przyrodniczych i historycznych, w tym także lwowskich.

W toku narracji zawartej w książce daje się dostrzec 3 nurty: historyczno-chronologiczny, przedmiotowo-tytułowy i wydawniczo-dziennikarski.

Pierwszy tworzą takie oto okresy istnienia prasy lwowskiej (uwzględnione i omówione w niniejszej pracy): Powstanie prasy lwowskiej i jej rozwój przed 1795 r., Prasa lwowska w latach 1795–1867, Prasa lwowska w latach 1867–1918, Prasa ugrupowań politycznych we Lwowie w latach 1867–1918, Prasa lwowska w latach pierwszej wojny światowej, Ośrodek wydawniczo-prasowy we Lwowie w okresie Drugiej Rzeczypospolitej, Działalność wydawniczo-prasowa we Lwowie w latach 1939–1945 (tutaj mowa jest także o prasie w okresie okupacji sowieckiej) i Prasa w okresie okupacji niemieckiej.

W obrębie przedstawionych okresów Autor starał się prezentować takie zagadnienia, jak: proces powstawania prasy polskiej i jej typologia. Najobszerniejsze omówienie tego typu dotyczy lat 1864 – 1918 i II Rzeczypospolitej. W narracji historyczno-chronologicznej mieści się także przedmiotowo-tytułowa. Szczególną wartością książki są, obok bogactwa faktograficznego, także ocena, jaką Autor przeprowadza w odniesieniu do pism, podział na różne grupy tematyczne, ich charakterystyka statystyczna i dostrzeganie statusu organizacyjno-instytucjonalnego prasy. Warto przyjrzeć się ważniejszym ustaleniom Autora.

Spośród 1119 tytułów ukazujących się we Lwowie w okresie popowstaniowym (1864– –1918) największą liczbę stanowiły efemerydy, kończące często swój żywot po kilkunastu numerach, i tak 329 tytułów nie istniało dłużej niż jeden rok; od 1 do 2 lat utrzymało się 160 tytułów, od 3 do 5 lat – 169 pism, od 6 do 10 lat przetrwało 111 periodyków, od 11 do 15 lat 55 tytułów, 24 wychodziło od 16 do 20 lat, 51 – do 30 lat, a 52 przetrwały powyżej 30 lat (w niektórych przypadkach nie udało się ustalić czasu ukazywania się). Dodać trzeba, że pierwszą wojnę światową przetrwało łącznie 95 pism, z których aż 28 ukazywało się do 1939 r.

Jeżeli chodzi o podział prasy lwowskiej według częstotliwości ukazywania się, to dwutygodniki stanowiły jej 26,08%, miesięczniki – 22,00%, tygodniki – 20,55%, dzienniki – 6,13%, roczniki – 5,89%, kwartalniki – 2,76%, dwumiesięczniki – 0,84%, półroczniki – 0,36%, reszta ukazywała się nieregularnie.

Przedstawiona w książce Tabela 3 charakteryzuje szczegółowo prasę lwowską według grup tematycznych1. Wyszczególniono w niej 22 grupy tematyczne. Są one następujące: ogólnoinformacyjne, społeczno-polityczne, przemysłowo-techniczne, fachowe, prawnoadministracyjne, rolnicze, kobiece, społeczno-kulturalne, literacko-artystyczne, humorystyczno-satyryczne, naukowe, pedagogiczne, dla dzieci i młodzieży, ekonomiczne, sportowe, religijne, statystyczne, szkolne, medyczno-przyrodnicze, geograficzne, wojskowe i niesklasyfikowane. Sam ten podział świadczy już o bogactwie lwowskiej prasy.

Autor poświęca wiele uwagi prasie ugrupowań politycznych we Lwowie w latach 1867–1918. Wspomina, że warunki autonomii galicyjskiej, a także ustawodawstwo liberalne Tabela opracowana na podstawie: M. Chamiec, Polska prasa lwowska w latach 1864–1918, Kraków 1992. Praca magisterska wykonana w Katedrze Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie pod kierunkiem Jerzego Jarowieckiego, zweryfikowana przez Autora z wymienionymi wcześniej źródłami.

1

226

RECENZJE

zapewniały znaczny zakres swobód obywatelskich i korzystnie wpłynęły też na ożywienie działalności politycznej różnych ugrupowań i przez to także na powstanie i funkcjonowanie ich periodyków. Wymienia prasę informacyjną jako najbardziej powszechną, konserwatywną, liberalno-demokratyczną, narodowo-demokratyczną, prasę dla ludu i prasę ludową, prasę obozu chrześcijańsko-socjalnego, religijną, socjalistyczną.

Trzeba tutaj podkreślić duże znaczenie czasopism naukowych, technicznych i fachowych, jakie ukazywały się we Lwowie w latach 1864–1918. Wyraźnie wynika to z pracy tu recenzowanej. Godne uwagi są czasopisma społeczno-kulturalne, literackie, artystyczne i satyryczne. Także cenne były czasopisma pedagogiczne, dla dzieci i młodzieży, prasa sportowa i turystyczna, kobieca oraz mniejszości narodowych.

Rozwój prasy lwowskiej był widoczny w okresie II Rzeczypospolitej. Była równie różnorodna tematycznie, jak w okresie autonomii galicyjskiej. Wyraźnie wyemancypowała się prasa gospodarcza, znaczącą okazała się wyznaniowa i związków zawodowych, a także ugrupowań politycznych i mniejszości narodowych.

Ciekawie prezentuje się prasa lwowska w okresie drugiej wojny światowej, mimo ogromnych trudności wynikających z sytuacji politycznej (okupacja sowiecka, następnie niemiecka), w jakiej znalazło się miasto.

Na temat wkroczenia Armii Czerwonej do Lwowa 22 września 1939 r. zamieszczono taki oto znamienny cytat: „Szli oddziałami, brudni i zmęczeni, bez uśmiechu. Przednia straż trzymała w ręce (!) granaty, bo w każdej chwili mogli się spodziewać granatów lub innych niespodzianek z okolicznych kamienic. Tego samego dnia zaroiło się od nich na mieście, pełno ich było w każdym sklepie, kupowali wszystko, co się dało [...] Na drugi dzień mury kamienic domów zabarwiły się od różnych plakatów. Wszystkie zaś były prawie jednakowej treści «Skończyły się rządy panów polskich. Czerwona Armia oswobodziła od nich Polskę»”2. Pisał o tym także Hugo Steinhaus: „olbrzymia masa biedoty zamieszkałej za teatrem wyległa na spotkanie bolszewików ustrojona w kokardy i gwiazdy czerwone.

Były ulice, na których z okien kamienic, ze sklepów, z bram, z balkonów zwieszały się czerwone chorągwie”3. Sam Autor recenzowanego tu dzieła zaznacza, że wielu polskich inteligentów z ulgą przyjęło wejście Armii Czerwonej do Lwowa.

W tej sytuacji mogła zaistnieć intensywna sowietyzacja od początków okupacji, propaganda polityczna zdominowała zaś przez to działalność wydawniczą. Zniknęły tytuły prasy polskiej. Utworzono prasę sowiecką w języku polskim.

Legalna prasa polska została za czasów sowieckich całkowicie zlikwidowana. Podlegałaby jednak takiemu samemu losowi także w czasach okupacji niemieckiej. Wyraźnie to wynika ze słów Hansa Franka, wypowiedzianych na konferencji w Łodzi w dniu 31 października 1939 r. w obecności ministra propagandy III Rzeszy Josepha Goebbelsa: „Cała organizacja rozpowszechniania wiadomości musi być zdruzgotana. Polakom nie należy pozostawiać aparatów radiowych, żadnej prasy, która wyrażałaby pewne poglądy, lecz tylko informacyjne dzienniki [...] Będzie rzeczą konieczną podawać Polakom pewne wiadomości za pomocą W czterdziestym nas Matko na Sybir zesłali. Polska a Rosja 1939–1942, oprac. J.T. Gross, I. Grudzień-Gross, Warszawa 1898, s. 95, relacja Zygmunta B. 3 H. St e i n h a u s, Wspomnienia i zapiski, Londyn 1992, s. 169.

2

RECENZJE

227

wielkich megafonów [...] W większych miastach i na targach będą ustawione stałe megafony, które w oznaczonym czasie będą podawały wiadomości o sytuacji i rozkazy dla Polaków”4.

Okupant powołał do życia hitlerowskie pisma informacyjne, wydawane w języku polskim.

Wychodziło takich periodyków 75 na całym obszarze Generalnego Gubernatorstwa.

Ciekawa jest w związku z tym relacja Autora o prasie podziemnej Lwowa w czasach okupacji sowieckiej i niemieckiej. Zaczęła ona powstawać w początkach pierwszej okupacji sowieckiej; były to przede wszystkim różne biuletyny, gazetki i ulotki. Agnieszka Cieślikowa, którą cytuje, odnotowała w swojej pracy Prasa okupowanego Lwowa 77 tytułów wydawanych przez polskie podziemie. Sam Autor zarejestrował 44 tytuły. Jako dowód wielkiego hartu ducha patriotycznego mogą być regularnie wydawane 3 dzienniki („Lwowski Kurier”, „Słowo Polskie”, „Tu mówi Londyn”)5.

Najaktywniejszymi wydawcami prasy podziemnej były: Delegatura Rządu na Kraj, Związek Walki Zbrojnej – Armia Krajowa, Związek Harcerstwa Polskiego, PPS-WRN, ruch ludowy, ugrupowanie sanacyjne Stronnictwo Narodowe, Stronnictwo Pracy oraz PPR i Gwardia Ludowa. Mimo różnic ideologicznych jednoczyła wszystkich ludzi działających w tych ugrupowaniach walka o przetrwanie narodu polskiego. Znamienne jest twierdzenie, jakie można było przeczytać w jednym z pism podziemnych:„Jednym z zasadniczych motorów odbywającego się odrodzenia narodowego jest polska prasa podziemna. Ona to w najczarniejszych dla społeczeństwa chwilach budziła serca i umysły z odrętwienia i martwoty, wysuwała hasła walki i kroczyła oraz kroczy nieustannie w pierwszej linii bojowej wielkiego frontu zewnętrznego”6.

Cenne są spostrzeżenia Autora na temat sytuacji wydawniczo-dziennikarskiej prasy lwowskiej (trzeci nurt narracji zawartej w książce). O wydawniczych przedsięwzięciach odnoszących się do prasy można przeczytać we wszystkich opisach tytułów. Najczęściej twórcami ich były ugrupowania polityczne, wyznaniowe, etniczne, organizacje i stowarzyszenia. Ważne było zaplecze drukarskie, które stało na wysokim poziomie. Autor temu zagadnieniu poświęca dużo miejsca, dzięki czemu otrzymujemy w miarę pełny obraz problemu.

Dziennikarzom i ich organizacjom poświecono 13. rozdział pracy. W jego świetle wyraźnie widać, jak zawód dziennikarza zaczął się dopiero kształtować. Zaczęto płacić honoraria. W redakcjach wielu miesięczników fachowych i czasopismach naukowych zasiadali pracownicy nauki, prawnicy i lekarze, inżynierowie, zaś w redakcjach periodyków literackich – poeci i powieściopisarze, a w czasopismach religijnych – duchowni itp.

Wielu z tych ludzi uczyło się dopiero sztuki dziennikarskiej. W ciągu lat wykształciła się w grodzie nad Pełtwą wybitna kadra dziennikarska. Sam Autor z naciskiem pisze: „Lwów miał dziesiątki wybitnych dziennikarzy, różniących się poglądami politycznymi, mniej światopoglądowymi, od których uczyli się młodsi następcy. Przykładowo można wymienić takie osoby, jak: Jan Dobrzański, Ludwik Gumplowicz, Jan Jarosław Amborski, Jan H. Fr a n k, Tagebuch, t. 1, k. 2–24. Fragm. cytowany za: Dziennik Hansa Franka, oprac. S. Piotrowski, Warszawa 1957, s. 113, 254, 396.

5 J. Ja r ow ie ck i, op. cit., s. 363.

6 Światło w ciemności, „Słowo Polskie” 1941, nr 1, s. 1.

4

228

RECENZJE

Lam, Władysław Łoziński, Stanisław Stojałowski, Lucjan Siemieński, Hipolit Stupnicki, Ludwik Powidaj, Bolesław Wysłouch, Adam Krechowiecki, Jan Kasprowicz, Kazimierz Ostaszewski-Barański, Bronisław Laskownicki, Henryk Rewakowicz [...] Można z całym przekonaniem stwierdzić, że w latach osiemdziesiątych a także następnych, dziennikarstwo lwowskie – podobnie jak krakowskie – cechował wysoki profesjonalizm”7.

W tym okresie dziennikarze lwowscy zaczęli się organizować. Powstawały koła, towarzystwa i związki dziennikarskie. Autor tak sumuje ten przejaw ich działania: „Dziennikarze lwowscy odegrali znaczącą rolę w tworzeniu i działalności korporacji zawodowych przed 1918 r., brali aktywny udział w zjazdach dziennikarskich krajowych i za granicą oraz należeli do różnorakich stowarzyszeń międzynarodowych”8.

Warto przypomnieć wymienione w pracy periodyki, które ukazywały się najdłużej: „Kurenda Konsystorza Metropolitalnego Lwowskiego Obrządku Łacińskiego” (1783– –1939), „Gazeta Kościelna” (1811–1939) – tygodnik poświęcony sprawom kościelnym i społecznym, organ Towarzystwa Wzajemnej Pomocy Kapłanów, „Kosmos” (1876–1939) – miesięcznik Polskiego Towarzystwa Przyrodniczego im. M. Kopernika, „Kwartalnik Historyczny” (1887–1939) – wydawany przez Polskie Towarzystwo Historyczne, „Lud” (1895–1939; wychodzi obecnie) – kwartalnik etnograficzny Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego, „Eos” (1894–1918; wychodzi obecnie) – czasopismo Towarzystwa Filologicznego, „Bartnik Postępowy” (1875–1918) – dwutygodnik poświęcony pszczelarstwu i ogrodnictwu, wydawany przez Galicyjskie Towarzystwo Gospodarcze, „Rolnik” (1867–1939) – tygodnik rolniczo-handlowy, publikowany przez Galicyjskie Towarzystwo Gospodarcze, „Sylwan”(1883–1918) – miesięcznik o problemach leśnych, wydawany przez Galicyjskie Towarzystwo Leśne, „Przewodnik Kółek Rolniczych” (1889–1918) – dwutygodnik Zarządu Towarzystwa Kółek Rolniczych, „Czasopismo Techniczne”(1883–1918) – dwutygodnik Towarzystwa Politechnicznego, „Muzeum” (1868–1939) – pismo wydawane przez Towarzystwo Nauczycieli Szkół Wyższych, „Szkoła” (1868–1939) – organ Towarzystwa Pedagogicznego, zaś spośród prasy ogólnoinformacyjnej – „Gazeta Lwowska” (1811–1939) i „Kurier Lwowski” (1883–1935).

Należałoby jednak wskazać w tym miejscu także na dwie słabe strony – jeżeli nie całej książki, to przynajmniej niektórych rozdziałów. Otóż o ile w przypadku prasy w okresie okupacji sowieckiej i niemieckiej oraz podziemnej (1939–1945) mamy do czynienia z dostatecznie sporym opisem kontekstu historycznego, to poprzednie okresy omawiano prawie bez tego kontekstu. Nie chodzi tu o szeroki jego opis, ale przydałby się on w formie uproszczonej. Po drugie, stanowczo za mało obszerną syntezę zamieszczono w jej zakończeniu. Pomimo tego, bogactwo faktograficzne i analityczne stanowi o wielkiej wartości prezentowanego dzieła. Odznacza się ono także wyśmienitym warsztatem naukowym.

Obok niezwykle obszernej bibliografii i indeksu nazwisk, na uwagę zasługuje również indeks tytułów prasowych (zajmuje aż 20 stron).

Józef Szocki (Wrocław) 7 8

J. Ja r ow ie ck i, op. cit., s. 191.

Ibidem.

RECENZJE

229

Dariusz Tara siu k, Między nadzieją a niepokojem, Działalność społeczno-kulturalna i polityczna Polaków na wschodniej Białorusi w latach 1905–1918, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2007, ss. 211.

W

YDANA W 2007 r. rozszerzona i poprawiona praca doktorska Dariusza Tarasiuka

zasługuje na uwagę historyków z co najmniej kilku powodów. Jest to w naszej historiografii pierwsza monografia naukowa, przedstawiająca Polaków ze wschodniej Białorusi w niemal pełnym spektrum działalności politycznej, społecznej i kulturalnej. Większość ustaleń Autora ma charakter pionierski, tym bardziej cennych dla kolejnych badaczy, że opartych na obszernej, obficie cytowanej bazie źródłowej. Książka znakomicie realizuje wszystkie 3 cele postawione we wstępie przez Autora: prezentację wydarzeń, próbę zrozumienia warunków w jakich przyszło żyć i działać Polakom i analizę najważniejszych form działalności mniejszości polskiej w badanym czasie i na badanym obszarze.

I. Konstrukcja pracy Bardzo słusznie Autor zauważa we wstępie (s. 8, przypis 3), że zarówno w polskiej jak i białoruskiej historiografii nie używa się terminów „środkowa Białoruś” czy „centralna Białoruś”. Przyczyną dzielenia Białorusi na zachodnią i wschodnią była przeszłość tych ziem, a w okresie badanym przez Autora, dodatkowo wyodrębnionych od reszty Cesarstwa (podobnie jak reszta tzw. guberni zachodnich) specyficznymi i wyjątkowymi przepisami prawnymi, dotyczącymi głównie ludności wyznania katolickiego. Korzystanie przez Autora w analizie problemowej z podziału administracyjnego (gubernie, powiaty i gminy) jest moim zdaniem ze wszech miar uzasadnione, gdyż rzeczywiście, jak podkreśla we wstępie, na tym obszarze uznawanym za Białoruś wschodnią występowały „zbliżone problemy nurtujące zamieszkującą tam społeczność polską” (s. 8). Zastanawiające jest jednak kryterium, w oparciu o które Autor wyodrębnił Białoruś wschodnią z całości obszaru Białorusi, a nawet podzielił gubernię witebską na część wschodnią i zachodnią? Jak sam pisze: „Pod pojęciem wschodniej Białorusi rozumiane są gubernie mińska, mohylewska oraz pięć powiatów w guberni witebskiej (dryssieński, horodocki [nazwa tego powiatu – por. przypis nr 4 niniejszej recenzji] lepelski połocki i witebski) zamieszkanych w większości przez Białorusinów” (s. 8). Ostatnie słowa zdają się sugerować, że takie określenie obszaru Białorusi wschodniej, a zwłaszcza podział guberni witebskiej był spowodowany tym, że zamieszkiwali je w większości Białorusini, a więc można przypuszczać, że chodzi tu o kryterium etnograficzno-etniczne. I byłoby to zasadne, gdyby książka dotyczyła Białorusinów, ale przecież nie chodzi tu o ludność białoruską, a o ludność polską.

Zatem określanie obszaru Białorusi wschodniej w oparciu o to, że na wyszczególnionych obszarach Białorusini stanowią większość mieszkańców, dla podjętego tematu nie jest właściwe. Otwarte jest pytanie, czy w tym konkretnym wypadku do takiego wyznaczenia

230

RECENZJE

obszaru badań, i to badań nad działalnością Polaków, można w ogóle stosować miernik, jakim jest przewaga liczebna jednej narodowości nad drugą. Wszak Polacy wszędzie byli w mniejszości, co w niczym przecież nie przeszkadzało Autorowi wyczerpująco opisać ich działalność. Czy nie prościej byłoby zatem w analizie działalności Polaków trzymać się podziału administracyjnego Kraju Północno-Zachodniego? Wtedy, bez żadnego wahania, gubernia witebska i mohylewska byłyby częścią wschodnią Białorusi. A tak zaraz pojawiają się kolejne pytania: jak w ocenie Autora wyglądała rola tzw. Inflant Polskich (czyli powiatu lucyńskiego, dyneburskiego i rzeżyckiego z guberni witebskiej) w opisywanej działalności Polaków i czy traktuje te powiaty jako część Białorusi wschodniej1? Czy do Białorusi wschodniej zalicza też powiat siebieski, newelski i wieliski z tejże guberni?

A jeśli nie, to jaką część Białorusi według niego one stanowią? Idąc dalej tym tokiem myślenia można zapytać, a co z gubernią mińską i samym Mińskiem? W tym ostatnim przypadku warte podkreślenia są wątpliwości Autora, dotyczące zachodniej części tej ogromnej guberni, w której takie powiaty jak nowogródzki, miński, borysowski pod wieloma względami (np. strukturą społeczną i liczebnością ludności polskiej, wpływami kultury polskiej promieniującej z Wilna) znacznie różniły się od wielkich obszarowo powiatów jak mozyrski czy rzeczycki. Szkoda, że Autor jedynie podnosi ten wątek (s. 8), ale dalej go nie rozwija.

Zasięg chronologiczny przedstawianej pracy (lata 1905–1918) świadczy o dużej odwadze badawczej Autora, gdyż lata wojny przyniosły Polakom z Białorusi, a zamieszkałym w jej wschodniej części szczególnie, wiele nowych problemów nigdy nie występujących wcześniej, jak np. ogromna liczba uchodźców głównie w miastach, wpływających m.in. odmiennie na charakter decyzji politycznych i przedsięwzięć ludności autochtonicznej.

Ale odwaga Autora nie jest w tym wypadku bezpodstawna, albowiem, kto jak kto ale właśnie dr Dariusz Tarasiuk wraz z dr hab. Mariuszem Korzeniowskim i prof. Markiem Mądzikiem jest najbardziej kompetentną osobą w zakresie badań historycznych nad polskimi uchodźcami w Rosji w latach I wojny światowej2. Niemniej włączenie okresu wojny do obszaru chronologicznego znacznie skomplikowało Autorowi konstrukcję pracy, do której doszły całkiem nowe zagadnienia przedstawione np. w 6 ostatnich podrozdziałach rozdziału III. Z drugiej jednak strony i to należy także zaliczyć jako wielki plus Autora.

Włączenie lat wojny do omawianej problematyki nie tylko znacznie ją wzbogaciło fakto1 O tym, że rola Polaków w Inflantach Polskich była znacząca, także w badanym okresie, świadczą nie tylko prace niżej podpisanego (Ziemiaństwo polskie Kresów Północno-Wschodnich w latach 1864–1904. Działalność społeczno-gospodarcza, Warszawa 2001 i Sukcesy i porażki. Ziemiaństwo polskie Ziem Zabranych w wyborach do Dumy Państwowej i Rady Państwa 1906–1913, Olsztyn 2009), ale przede wszystkim pierwsza w polskiej historiografii monografia Krzysztofa Zajasa, Nieobecna kultura. Przypadek Inflant Polskich, Kraków 2008.

2 Poza licznymi artykułami Autora i wymienionych wyżej historyków znajdującymi się w bibliografii, należy wymienić, wydaną w kilka miesięcy później niż omawiana książka, wspólną pracę tych trzech autorów: Tułaczy los. Uchodźcy polscy w imperium rosyjskim w latach pierwszej wojny światowej, Lublin 2007, ss. 238, która jest niezwykle cennym opracowaniem, bazującym na rzadko wykorzystywanych lub nieznanych materiałach archiwalnych, zagadnień dotąd tylko marginalnie prezentowanych w polskiej historiografii.

RECENZJE

231

graficznie, ale co najważniejsze, dało obraz ciągów rozwojowych i ich ewolucji w każdym badanym aspekcie, czyli politycznym, społecznym i kulturalnym3. Dodatkową trudność w konstrukcji pracy, oczywiście przy założeniu układu problemowego (a moim zdaniem tylko taki był możliwy) stwarzały ważne ale stosunkowo wąskie tematycznie zagadnienia polityczne, jak wybory i działalność posłów polskich z Białorusi w Dumie Państwowej, w Radzie Państwa, w samorządach lokalnych itp. Z racji obszerności nie mieściły się w i tak już dużym rozdziale III – stąd dobrym pomysłem było wyodrębnienie ich w nowy, ostatni rozdział, zatytułowany W walce o prymat w kraju. Oczywiście, zawsze można mieć różne koncepcje konstrukcji pracy, zwłaszcza traktującej o tak dużej liczbie zjawisk i problemów badawczych, lecz ta przyjęta przez Autora jest chyba optymalna z punktu widzenia skutecznej realizacji zaplanowanego tematu. Nawet to, że najpierw w rozdziale II omawia on życie społeczno-kulturalne, zresztą zgodnie z kolejnością przyjętą w tytule, co raczej rzadko występuje w podobnych pracach, gdzie najczęściej na początku przedstawia się działalność polityczną – jest moim zdaniem w pełni uzasadnione. Na Ziemiach Zabranych po martwocie popowstaniowej, jako pierwsze od 1905 r., zaczynały powstawać organizacje i instytucje społeczne: dobroczynne, oświatowe, kulturalne, naukowe, artystyczne, a dopiero po nich organizacje i partie polityczne. Utrzymanie tej kolejności znacznie ułatwiło Autorowi m.in. sporządzanie charakterystyk poszczególnych, najwybitniejszych działaczy polskich ze wschodniej Białorusi, czy tylko umiejscowienie ich w środowiskach o określonych poglądach społeczno-politycznych.

Dlatego, dzięki interesującej i ciekawie zaplanowanej konstrukcji pracy, znajdujemy w niej jasny i klarowny opis działalności Polaków w guberni mińskiej, mohylewskiej i witebskiej, jak w każdej monografii historycznej zakończony obszerną i dobrze zestawioną bibliografią. Po niej powinien być indeks nazwisk i ewentualnie miejscowości. To, że takowego nie ma, niezbyt dobrze świadczy o podejściu wydawnictwa i redaktorów do wydawanych książek naukowych.

II. Źródła i opracowania Czytając książkę wraz z przypisami, co obecnie czynią nie wszyscy recenzenci, a następnie czytając bibliografię zamieszczoną na 15 stronach (s. 196–211), napisaną w dodatku czcionką rozmiaru 10, chciałoby się westchnąć z życzeniem: oby wszystkie prace doktorskie były napisane w oparciu o tak olbrzymią bazę materiałową. Oczywiście problemem nie jest ułożenie bibliografii, a wykorzystanie i odzwierciedlenie w tekście tytułów podanych w wykazie. W tym miejscu nie mogę odmówić sobie osobistej refleksji. Z racji własnych badań wielokrotnie korzystałem z większości archiwów rosyjskich, białoruskich, ukraińskich i litewskich, podanych przez Autora w bibliografii. Wcale nierzadko w Centralnym Państwowym Historycznym Archiwum w Kijowie, i tzw. Obłastnym Archiwum w tymże mieście, w Państwowym Archiwum Federacji Rosyjskiej w Moskwie i przede Warto zwrócić uwagę, że podobne ramy czasowe, nawet nieco szersze bo obejmujące lata 1905–1920, przyjął także M. Korzeniowski, co zaowocowało znakomitą, uhonorowaną w 2009 Nagrodą „Przeglądu Wschodniego” książką Za Złotą Bramą. Działalność społeczno-kulturalna Polaków w Kijowie w latach 1905–1920, Lublin 2009.

3

232

RECENZJE

wszystkim w Narodowym Historycznym Archiwum Białorusi w Mińsku i Narodowym Archiwum Republiki Białoruś w tymże mieście – w metryczkach umieszczanych w każdej teczce archiwalnej znajdowałem nazwisko Dariusza Tarasiuka. Oznaczało to, że historyk z Lublina rzeczywiście korzystał z archiwaliów, a nie tylko z inwentarzy, co niestety coraz częściej można obserwować w pracach „naukowych” niektórych „badaczy”. Na szczególne podkreślenie zasługuje wykorzystanie zasobów obydwu archiwów mińskich, co jest w pełni zrozumiałe, gdyż Mińsk stanowił centralny punkt ogniskujący życie polskie na badanym obszarze. W ogromnych zespołach kancelarii gubernatora mińskiego (ф. 295), urzędu gubernatorskiego (ф. 299), wydziału tegoż urzędu do spraw towarzystw i związków (ф. 306) znajdujących się w Narodowym Historycznym Archiwum Białorusi, Dariusz Tarasiuk znalazł wiele nowych materiałów, nigdy nie wykorzystywanych przez polskich historyków. Podobnie było w jeszcze większych zasobach Narodowego Archiwum Białorusi (tutaj ciekawe były materiały z zespołu 60 p. z dawnego Instytutu Historii Partii i Rewolucji Październikowej).

Nie można nie wspomnieć o prasie, której sam wykaz liczy niemal 2 strony. Także tutaj widać ogromny, kwerendalny trud Autora, szczególnie gdy chodzi o prasę polskojęzyczną wydawaną w Mińsku, której dzisiaj po prostu nie ma w bibliotekach mińskich.

Zarówno w Bibliotece Narodowej Białorusi im. Franciszka Skaryny, jak i w innych bibliotekach stolicy Białorusi, po zniszczeniach II wojny światowej, znaleźć można mniej mińskich polskojęzycznych gazet i czasopism, niż w Warszawie. Aby przejrzeć polską prasę, i nie tylko polską, bo także rosyjską wydawaną w Mińsku, należy pojechać przede wszystkim do Wilna, niektóre tytuły są też w Rosyjskiej Państwowej Bibliotece w Moskwie. Trzeba podkreślić, że Dariusz Tarasiuk dotarł do tak rzadkich wydawnictw jak: „Nasze Kresy. Mohylowszczyzna”, „Pogoń” , czy kijowskie „Harce”.

Nie ograniczył się też tylko do prasy w języku polskim, wśród ważnych dla podjętego tematu widzimy takie gazety rosyjskojęzyczne wydawane w Mińsku jak „Minskij Gołos”, „Minskaja Żizń” i nacjonalistyczne, antypolskie „Minskoje Słowo”, redagowane przez Gustawa Schmidta.

III. Wybrane problemy do dyskusji W książkach, które podejmują problematykę dotąd nieobecną lub tylko szczątkowo zasygnalizowaną w historiografii, zawsze można znaleźć problemy do dyskusji, czy postawić pytania, które należy zadać Autorowi – na tym przecież m.in. polega postęp w tej dziedzinie nauki jaką jest historia4. Oto dwa przykłady wątpliwości, które nasunęły mi się w trakcie lektury.

4 W tym miejscu, obowiązek recenzenta wymaga zwrócenia uwagi na drobiazgi, które umknęły w korekcie autorskiej i redakcyjnej: s. 8 – w guberni witebskiej był powiat horodecki, nie horodocki; s. 152 – winno być Aleksander Chomentowski nie Chomątowski, nie był on też Polakiem (szczegóły: „Kurier Litewski”, nr 72 z 30 III (12 IV) 1906 r.); s. 164: poseł do Rady Państwa z guberni mohylewskiej Woynicz-Sianożęcki nie miał inicjału imienia „S.” a „W.” – Władysław; s. 202 – „Pamiętnik Wileński” wydany w Londynie w 1972 był jednotomowym, jednorazowym

RECENZJE

233

Czy liczne deklaracje polskich ziemian, kierowane do władz rosyjskich po wybuchu wojny w 1914 r. świadczyły, że część miejscowych Polaków uważała państwo rosyjskie za „drugą ojczyznę”? (s. 110). Nawet wzięcie przez Autora w cudzysłów tych dwu ostatnich słów ogromnie upraszcza całe zjawisko, bo lojalizm wobec państwa (a bardziej wobec Tronu i monarchy), w którym się żyło nie przesłaniał faktu, że było to państwo zaborcze i już choćby z tego powodu nie mogło być „drugą ojczyzną”. Dla wielu Polaków z Ziem Zabranych bliższą ojczyzną było Wielkie Księstwo Litewskie, dalszą (może właśnie tą drugą) – Korona, ale nie Rosja.

I drugi przykład. W zakończeniu (s. 192) czytamy: „Unarodowianie się ludu rodziło nowe konflikty społeczne, które prowadziły do zanikania idei krajowej opartej na przyjaznej współpracy przedstawicieli wszystkich narodów, która dominowała wśród tamtejszych Polaków na początku XX stulecia”. Pomijając już rzadko stosowane i mało precyzyjne określenie „unarodowienie”, należy zadać pytanie: kim byli partnerzy Polaków, którzy wraz z nimi realizowali ideę krajową i czy rzeczywiście zjawisko z dziedziny myśli politycznej jakim była idea krajowa (tak w demokratycznym jak i konserwatywnym nurcie) dominowało wśród Polaków (a faktycznie wśród polskich ziemian) na badanym obszarze w początkach XX w.? Autor zdecydowanie przecenia zakres, poziom wiedzy i świadomości politycznej środowiska polskich ziemian. Liczebność Stronnictwa Krajowego Litwy i Białorusi, efemerydy powstałej w 1907 r. liczącej kilkadziesiąt członków, po części określała skalę oddziaływania idei krajowej, zwłaszcza na ziemiach białoruskich. Dla ogromnej masy polskich ziemian idea „przyjaznej współpracy przedstawicieli wszystkich narodów”, sprowadzała się do prostego patrymonializmu wobec chłopów białoruskich i użytecznych dla obu stron kontaktów handlowo-finansowych z Żydami, którzy w dodatku przez krajowców nie byli uznawani za narodowość krajową.

Natomiast, z racji swoich własnych badań, chciałbym zwrócić uwagę na sprawę oceny postępowania ziemian mińskich w wyborach do I Dumy i przytaczanych przez Autora cytatów, krytykujących ich za odrzucenie możliwości wybrania posła chłopskiego (s. 150–151).

Wybranie 7 Polaków (na 9 wszystkich posłów) do I Dumy w guberni mińskiej spotkało się z negatywnymi opiniami niektórych reprezentantów polskiej społeczności Mińszczyzny. Autor, nie zajmując jednoznacznego stanowiska5, powołuje się tutaj przede wszystkim na wypowiedź Jerzego Osmołowskiego, który zapisał w swoim pamiętniku, że „wybory świadczyły o braku wyobraźni politycznej miejscowych Polaków, którzy nie uwzględnili w ogóle interesu mas chłopskich. Wybrani deputowani byli przeciwni przymusowemu wywłaszczeniu wielkiej własności, a o tym marzyła większość chłopów”6. Opinię tę Autor wydawnictwem, nie mógł więc mieć „zeszytów”; s. 202 – drukiem wyszła tylko I część Wspomnień Edwarda Woyniłłowicza, co należało podać w opisie bibliograficznym.

5 Na stronie 151 recenzowanej pracy pisze: „Wynik wyborów wzbudził poważne kontrowersje nawet wśród Polaków”.

6 J. Osmołowski, Wspomnienia z przeszłości, BN, Rkps, Akc. 7042, k. 127. W recenzowanej pracy brak zamknięcia cytatu zakończonego przypisem nr 31. Ten sam cytat w artykule: Wpływ wyborów..., przyp. 25, s. 61.

234

RECENZJE

rozwija i podtrzymuje w artykule opublikowanym w 2009 r.7 Pisze tam, po ponownym przytoczeniu tekstu wypowiedzi J. Osmołowskiego: „Mogło to szkodzić Polakom w późniejszych wyborach”. Ale jednocześnie, jakby chcąc wskazać na bardziej złożone motywy takiego postępowania polskich ziemian, którzy nie zgodzili się na dobrowolne oddanie jednego mandatu chłopom8, kończy ten wątek artykułu następującym zdaniem: „Trzeba jednak pamiętać, że Duma była wybierana na 5 lat i nikt nie wiedział, że kolejne wybory odbędą się w niecały rok później”9.

Czy zatem krytyczna opinia J. Osmołowskiego wiernie odzwierciedlała ówczesną rzeczywistość?

1. Wybory do Dumy były walką o miejsca w parlamencie, gdzie o kształcie i uprawomocnieniu ustaw nie decydują racje moralne, a prosta większość głosujących, czyli liczebność sił własnych i takaż przewaga nad przeciwnikami. Już choćby ten fakt, powstrzymywał polskich ziemian od dobrowolnego oddawania jednego miejsca w Dumie.

2. Oddanie jednego mandatu chłopom, traktowane jako gest dobrej woli ze strony ziemian, oznaczało wzmocnienie ich przeciwników, czyli tych, którzy chcieli przymusowo po decyzji Dumy odebrać im ziemię. Zgodnie więc z sensem wypowiedzi J. Osmołowskiego, ziemianie mieli uwzględnić interesy chłopskie wymierzone... w polskich ziemian. Czyż zatem postępowanie ziemian nie było racjonalne i zgodne z interesem warstwy do której należeli, a idąc dalej – czyż nie było zgodne z interesem Polaków i polskości reprezentowanej w guberni mińskiej głównie przez ziemian?

3. W działaniach politycznych, a takimi bez wątpienia były wybory do Dumy Państwowej, gesty polityczne nie są czynione dla samego faktu dobrego samopoczucia tych, którzy je czynią. Polscy ziemianie doskonale zdawali sobie sprawę, że taki gest pozostałby bez żadnego odzewu ze strony chłopów. Znali uchwały zebrań wiejskich, później zamienionych na tzw. prigowory wiejskie, czyli nakazy dla posłów chłopskich. Chciały one tylko jednego – pańskiej ziemi, którą miała dać I Duma. Jak słusznie zauważył Tarasiuk, miała ona działać 5 lat i nikt nie wiedział, że po 72 dniach car ją rozwiąże, m.in. także i dlatego, że stawała się coraz bardziej radykalną w kwestii agrarnej.

4. Atmosfera wyborów do I Dumy była czymś niezwykłym w całej dotychczasowej historii Rosji – tak zwana „era wolnościowa”, która dosłownie „wybuchła” po Manifeście Październikowym, dając wiele Polakom mieszkającym na Ziemiach Zabranych, jednocześnie wydawała się im czymś bardzo niebezpiecznym. Pojawiające się radykalne programy polityczne, rozruchy chłopskie (zwłaszcza w guberniach nadbałtyckich) uderzające przede D. Tarasiuk, Wpływ wyborów do Dumy Państwowej na świadomość polityczną Polaków białoruskich (na przykładzie guberni mińskiej), [w:] Kompromis czy konfrontacja? Studia z dziejów parlamentaryzmu rosyjskiego początku XX wieku, pod redakcją naukową Dariusza Tarasiuka, Krzysztofa Latawca, Mariusza Korzeniowskiego, Lublin 2009, s. 60.

8 Wypowiedź tę uzupełnia informacja o wniosku Mariana Massoniusa, elektora z powiatu nowogródzkiego, który na zebraniu przedwyborczym Polaków w dniu 13 (26) IV 1906 zaproponował oddanie jednego mandatu chłopom, „przez co stwierdzilibyśmy naszą dobrą wolę względem tego ludu, z którym jesteśmy związani, i z którym powinniśmy jak najbliżej i w jak najlepszych stosunkach pozostawać (Akcja wyborcza mińska, „Kurier Litewski”, nr 86 z 18 IV (1 V) 1906).

9 Ibidem.

7

RECENZJE

235

wszystkim w państwo i klasy posiadające przerażały polskich ziemian – mieli oni poczucie zagrożenia i wynikającą z niego potrzebę obrony. Perspektywa 5 lat do następnej Dumy wydawała się czymś niesłychanie odległym – chwila bieżąca była niebezpieczną i wymagała działania.

5. Poza tym, chłopi w wyborach do I Dumy byli siłą całkowicie niezorganizowaną i nic nie zapowiadało, że znajdzie się wśród nich grupa, która uwzględni dobrą wolę ziemian (poprzez oddanie jednego mandatu) w następnych wyborach. Co więcej, całe dziesięciolecia doświadczeń po powstaniu styczniowym mówiły ziemianom, że w kolejnych wyborach władze lepiej się zorganizują przeciw Polakom, a chłopi, w swej masie, uczynią tak jak chcą władze i duchowni prawosławni. Sprawdziło się to dokładnie w wyborach do II, III I IV Dumy, w których nie wybrano z guberni mińskiej ani jednego Polaka.

6. Pamiętać też należy, że chłopi mieli zagwarantowane ordynacją wyborczą wybranie jednego posła z własnej kurii – został nim Siemion Gotowczyc, a więc mieli w Dumie swojego przedstawiciela.

Można przytoczyć jeszcze kilka argumentów, które moim zdaniem pokazują, że ziemianie mińscy w tym konkretnym przypadku twardo stąpali po ziemi i mieli wyobraźnię polityczną, ale nie w takim sensie jak ocenia to Jerzy Osmołowski w pamiętnikach spisanych w okresie międzywojennym (co nie jest bez znaczenia dla ferowanych opinii).

To tylko przykład, jak wiele kwestii do dalszych badań otworzyła przed czytelnikami monografia pióra historyka z Lublina. Należy mieć nadzieję, że Autor nie odejdzie od problematyki zapoczątkowanej przez recenzowaną książkę, a kolejne prace będą równie interesujące dla czytelników.

Roman Jurkowski (Olsztyn)

PRZEGLĄD WSCHODNI

www.studium.uw.edu.pl Serwis informacyjny zorientowany na wiadomości ze Wschodu i ze Wschodem związane. ą Kontynuacja dawnego podziemnego wydawnictwa „Biuletyn Informacyjny Obozu” wydawanego w latach 1985–1989 i przygotowującego materiały serwisowe dla prasy podziemnej.

Zamieszczane trzy razy w tygodniu wiadomości-depesze poszczególnych działów BIS-u nie są ą tworzone przez redaktorów, mają ą bowiem charakter wtórny, tzn. są wyszukiwane i opracowywane z już istniejących wiadomości serwisowych.

Zaleta i wyjątkowo ą ść BIS-u polega jednak na tym, że przygotowując wiadomości BIS sięga do języków oryginału, bo redaktorzy to prawie wyłącznie obcokrajowcy, wszyscy są ą stypendystami, bądź absolwentami Studiów Wschodnich UW. Redaktorem BIS-u jest Maria Przełomiec, autorka „Studia Wschód” w TVP INFO.

info.studium@uw.edu.pl