Przegląd Wschodni 44

PRZEGLĄD WSCHODN I TOM XI-TY

Zeszyt 4 (44)

RADA „PRZEGLĄDU WSCHODNIEGO”: Andrzej Ajnenkiel, Warszawa Stanisław Alexandrowicz, Toruń † Juliusz Bardach, Warszawa Daniel Beauvois, Paryż Alfredas Bumblauskas, Wilno Andrzej Ciechanowiecki, Londyn Norman Davies, Oksford Roman Dzwonkowski SAC, Lublin Piotr Eberhardt, Warszawa † Jarosław Isajewycz, Lwów Mieczysław Jackiewicz, Olsztyn Natalia Jakowenko, Kijów Zbigniew Jasiewicz, Poznań Adolf Juzwenko, Wrocław Algis Kalėda, Wilno Andrzej Kamiński, Waszyngton Jerzy Kłoczowski, Lublin Stefan Kozak, Warszawa Antoni Kuczyński, Wrocław Natalia Lebiediewa, Moskwa Piotr Łossowski, Warszawa Adam Maldzis, Mińsk Stanisław Mossakowski, Warszawa Stanisław Nicieja, Opole Bohdan Osadczuk, Berlin Jan Ostrowski, Kraków Jarosław Pelenski, Filadelfia Wojciech Roszkowski, Warszawa Władysław Serczyk, Rzeszów Elżbieta Smułkowa, Warszawa Bolesław Szostakowicz, Irkuck Roman Szporluk, Cambridge, Mass.

Wiktoria Śliwowska, Warszawa Piotr Wandycz, New Haven Henryk Wisner, Warszawa Zbigniew Wójcik, Warszawa

KWARTALNIK REDAKCJA: Jan Malicki (redaktor) Jolanta Sikorska-Kulesza (sekretarz)

44

PRZEGLĄD WSCHODNI № 44 Adiustacja, korekty: Zespół Okładka, opracowanie edytorskie i graficzne: J.M. Tłumaczenia: Turinys (Studium – Ana Romančuk), Зьмест і Содержание (Studium – Aleksandra Zielińska), Зміст (Studium – Khelena Hierowska), Contents (Ilona Duchnowicz) Administracja: Inga Kotańska, abonament i sprzedaż: Joanna Łukaszuk II Zeszyt zamknięto ix/2011, wydano drukiem ix/2011, ISSN 0867-5929 Skład – „Tyrsa” Druk – „Duo-Studio” 44

SPIS RZECZY NAGRODY PRZEGLĄDU WSCHODNIEGO 2008 Nagroda Przeglądu Wschodniego 2008 w kategorii Dzieła Krajowe – ANNA BARAŃSKA (laudacja: Wiktoria ŚLIWOWSKA) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 655 Nagroda Przeglądu Wschodniego 2008 w kategorii Dzieła Krajowe – JOANNA SCHILLER (laudacja: Andrzej SZWARC) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 657 Nagroda Przeglądu Wschodniego 2008 w kategorii Dzieła Zagraniczne – STANISŁAW KULCZYCKI (laudacja: Władysław SERCZYK) . . . . . . . . . . . 662 Nagroda Przeglądu Wschodniego 2008 w kategorii Dzieje Polaków na Wschodzie – HENRYKA ILGIEWICZ (laudacja: Leszek ZASZTOWT). . . . . . . .665 Nagroda Przeglądu Wschodniego 2008 w kategorii Dzieje Polaków na Wschodzie – KRZYSZTOF ZAJAS (laudacja: Juliusz BARDACH) . . . . . . . . 671 Nagroda Specjalna Przeglądu Wschodniego 2008 – ZBIGNIEW J. WÓJCIK (laudacja: Antoni KUCZYŃSKI). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 680 Nagroda Przeglądu Wschodniego 2008 imienia Aleksandra Gieysztora – WŁADYSŁAW FINDEISEN (laudacja: Stanisław MOSSAKOWSKI) . . . . . . 687

A R T Y K U Ł Y Zachar SZYBIEKA, Państwowa polityka pamięci na Białorusi (w Republice Białoruś) i jej efekty a problematyka formowania społeczeństwa narodowego . . . . . . . . . 693 * Olga KOWALEWSKA, Ikonografia hetmana Iwana Mazepy 713 Sergiusz LEOŃCZYK, Dobrowolne migracje chłopów z Królestwa Polskiego na Syberię na przełomie XIX i XX w. (do 1914 roku) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 733 Józef SZOCKI, Komitet Wydawnictwa Dziełek Ludowych we Lwowie (1881–1920) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 763 Mikołaj TARKOWSKI, Główne kierunki pracy badawczej profesorów Wydziału Prawa i Nauk Społecznych Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie . . . . . . . . . . . 785 * Leonid ZASZKILNIAK, Stosunki ukraińsko-polskie w XX w. w świadomości społecznej Ukraińców i Polaków . . . . . . . 807 639

D O K U M E N T Y I M AT E R I A Ł Y Raporty Straży Kresowej z Okręgu Kowieńskiego z lat 1919–1920 (Joanna GIEROWSKA-KAŁŁAUR) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 823 Jubileusz Adolfa Juzwenki (Dariusz MACIAK) . . . . . . . . . . . . . . . . . 853

IN MEMORIAM Juliusz Bardach (1914–2010) (Leszek ZASZTOWT, Jan MALICKI). . . 857

KSIĄŻKI NADESŁANE

PRZEGLĄD WSCHODNI

640

871

TURINYS 2008 METŲ „PRZEGLĄD WSCHODNI” APDOVANOJIMAI 2008 metų „Przegląd Wschodni” apdovanojimas, kategorija Šalies darbai – ANNA BARAŃSKA (giriamoji kalba: Wiktoria ŚLIWOWSKA) . . . . . . . . . 655 2008 metų „Przegląd Wschodni” apdovanojimas, kategorija Šalies darbai – JOANNA SCHILLER (giriamoji kalba: Andrzej SZWARC) . . . . . . . . . . . . . 657 2008 metų „Przegląd Wschodni” apdovanojimas, kategorija Užsienio darbai – STANISŁAW KULCZYCKI (giriamoji kalba: Władysław SERCZYK) . . . 662 2008 metų „Przegląd Wschodni” apdovanojimas, kategorija Lenkų veikla Rytuose – HENRYKA ILGIEWICZ (giriamoji kalba: Leszek ZASZTOWT). . . 665 2008 metų „Przegląd Wschodni” apdovanojimas, kategorija Lenkų veikla Rytuose – KRZYSZTOF ZAJAS (giriamoji kalba: Juliusz BARDACH) . . . . . 671 2008 metų „Przegląd Wschodni” apdovanojimas, specialioji kategorija – ZBIGNIEW J. WÓJCIK (giriamoji kalba: Antoni KUCZYŃSKI) . . . . . . . . . 680 2008 metų „Przegląd Wschodni Aleksandro Gieysztoro vardo apdovanojimas – WŁADYSŁAW FINDEISEN (giriamoji kalba: Stanisław MOSSAKOWSKI) . 687

STRAIPSNIAI Zachar SZYBIEKA, Baltarusijos valstybės (Baltarusijos Respublikos) atminties politika bei jos efektai ir tautinės visuomenės formavimo problematika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 693 * Olga KOWALEWSKA, Hetmano Ivano Mazepos ikonografija . . . . . 713 Sergiusz LEOŃCZYK, Savanoriška valstiečių migracija iš Lenkijos Karalystės į Sibirą XIX/XX a. (apie 1885–1914) . . . . . . . . . . . . . . 733 Józef SZOCKI, Lvovo Liaudies darbų leidyklos komitetas (1881–1920) . 763 Mikołaj TARKOWSKI, Vilniaus Stepono Batoro universiteto Teisės ir visuomenės mokslų fakulteto profesorių moksinės veiklos svarbiausios kryptys . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 785 * Leonid ZASZKILNIAK, XX amžiaus Ukrainos ir Lenkijos santykiai ukrainiečių ir lenkų visuomeninėje sąmonėje . . . . . . . . . . . . . . . . . 807

D O K U M E N TA I I R M E D Ž I A G A „Straż Kresowa” raportai iš Kauno apskrities 1919–1920 metais (Joanna GIEROWSKA-KAŁŁAUR) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 823 Adolfo Juzwenko jubiliejus (Dariusz MACIAK) . . . . . . . . . . . . . . . . . 853

IN MEMORIAM Juliusz Bardach (1914–2010) (Leszek ZASZTOWT, Jan MALICKI) . .857

AT S I Ų S T O S K N Y G O S 641

871

ЗЬМЕСТ УЗНАГАРОДЫ ЧАСОПІСА «PRZEGLĄD WSCHODNI» 2008 Узнагарода часопіса «Przegląd Wschodni» 2008 у катэгорыі Агульнапольскія працы – ГАННА БАРАНЬСКА (хвалебнае слова: Вікторыя СЛІВОВСКА) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 655 Узнагарода часопіса «Przegląd Wschodni» 2008 у катэгорыі Агульнапольскія працы – ЁАННА ШЫЛЛЕР (хвалебнае слова: Анджэй ШВАРЦ) .657 Узнагарода часопіса «Przegląd Wschodni» 2008 у катэгорыі Замежныя працы – СТАНІСЛАЎ КУЛЬЧЫЦКІ (хвалебнае слова: Уладыслаў СЭРЧЫК). . . . . 662 Узнагарода часопіса «Przegląd Wschodni» 2008 у катэгорыі Гісторыя палякаў на Ўсходзе – ХЭНРЫКА ІЛЬГЕВІЧ (хвалебнае слова: Лешак ЗАШТОЎТ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 665 Узнагарода часопіса «Przegląd Wschodni» 2008 у катэгорыі Гісторыя палякаў на Усходзе – КШЫШТАФ ЗАЯС (хвалебнае слова: Юліюш БАРДАХ) 671 Спецыяльная ўзнагарода часопіса «Przegląd Wschodni» 2008 – ЗБІГНЕЎ ВУЙЦІК (хвалебнае слова: Антоні КУЧЫНЬСКІ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 680 Узнагарода часопіса «Przegląd Wschodni» 2008 імя Аляксандра Гейштара – УЛАДЫСЛАЎ ФІНДЭЙСЭН (хвалебнае слова: Станіслаў МАССАКОЎСКІ) . .687

А Р Т Ы К УЛ Ы

Захар ШЫБЕКА, Дзяржаўная палітыка памяці ў Беларусі (у Рэспубліцы Беларусь) і яе эфекты. Праблематыка фарміравання нацыянальнага грамадства . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 693 * Ольга КАВАЛЕЎСКАЯ, Іканаграфія Гетмана Івана Мазепы . . . 713 Сергіюш ЛЕОНЬЧЫК, Дабравольныя міграцыі сялян з Польскага Каралеўства ў Сібір XIX/XX ст. (каля 1885-1914) . . . . . . . . 733 Юзэф ШОЦКІ, Камітэт выдаўніцтва народных сачыненняў у Львове (1881–1920) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 763 Мікалай ТАРКОЎСКІ, Галоўныя кірункі даследчай працы прафесараў Факультэту Права і Сацыяльных Навук УСБ у Вільне . . .785 * Леанід ЗАШКІЛЬНЯК, Польска-ўкраінскія стасункі XX стагоддзя ў сацыяльнай свядомасці ўкраінцаў і палякаў . . . . . . . . . . . 807

Д А К У М Е Н Т Ы І М АТ Э Р Ы Я Л Ы Рапарты «Акраіннай аховы» з Каўнаскага района 1919–1920 гг. (Ёанна ГЕРОЎСКА-КАЛЛАЎР) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 823 Юбілей Адольфа Юзвенкі (Дарыюш МАЦЯК) . . . . . . . . . . . . . . . . 853

IN MEMORIAM Juliusz Bardach (1914–2010) (Лешек ЗАШТОЎТ, Ян МАЛІЦКІ) . . 857 871 ПРЫСЛАНЫЯ КНІГІ 642

ЗМІСТ НАГОРОДИ СХІДНОГО ОГЛЯДУ 2008 Нагорода Східного Огляду 2008 в категорії Вітчизняних Творів – АННА БАРАНСЬКА (похвальне слово: Вікторія СЛІВОВСЬКА). . . . . . . . . . . . . 655 Нагорода Східного Огляду 2008 в категорії Вітчизняних Творів – ЙОАННА ШИЛЛЕР (похвальне слово: Андржей ШВАРЦ). . . . . . . . . . . . . . . 657 Нагорода Східного Огляду 2008 в категорії Закордонних Творів – СТАНІСЛАВ КУЛЬЧИЦЬКІ (похвальне слово: Владислав СЕРЧИК) . . . . . . . . . 662 Нагорода Східного Огляду 2008 в категорії Історія Поляків на Сході – ГЕНРИКА ІЛЬГЄВІЧ (похвальне слово: Лєшек ЗАШТОВТ) . . . . . . . . . . 665 Нагорода Східного Огляду 2008 в категорії Історія Поляків на Сході – КШИШТОФ ЗАЯС (похвальне слово: Юліуш БАРДАХ) . . . . . . . . . . . . . 671 Спеціальна нагорода Східного Огляду 2008 – ЗБІГНЕВ ВУЙЧІК (похвальне слово: Антоні КУЧИНЬСЬКI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 680 Нагорода Східного Огляду 2008 імені Александра Ґєйштора – ВЛАДИСЛАВ ФІНДЕЙСЕН (похвальне слово: Станіслав МОССАКОВСКІ). . . . . . 687

С Т АТ Т І Захар ШИБЄКА, Державна політика пам’яті в Білорусі (в Республіці Білорусь) та її ефекти і проблематика формування національного суспільства . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Ольга КОВАЛЕВСЬКА, Іконографія гетьмана Івана Мазепи . . . Сергіуш ЛЕОНЧИК, Добровільні міграції селян з Царства Польського у Сибір XIX/XX ст. (бл. 1885–1914). . . . . . . . . . . . . . . . . Юзеф ШОЦЬКІ, Комітет Видавництва Народних Утворів у Львові (1881–1920) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Миколай ТАРКОВСЬКІ, Головні напрямки дослідницької праці професорів факультету юридиспруденції та суспільних наук УСБ у Вільні. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Леонід ЗАШКІЛЬНЯК, Українсько-польські відносини XX століття в суспільній свідомості українців і поляків . . . . . . . . . . .

693 713 733 763 785 807

Д О К У М Е Н Т И Т А М АТ Е Р І А Л И Ковенський округ в світлі матеріалів Кресової Сторожі з 1919– 1920 років (Йоанна ҐЄРОВСЬКА-КАЛЛАУР). . . . . . . . . . . . . . 823 Ювілей Адольфа Юзвенка (Даріуш МАЦЯК) . . . . . . . . . . . . . . . . . 853

IN MEMORIAM Juliusz Bardach (1914–2010) (Лешек ЗАШТОВТ, Ян МАЛІЦКІ) . . .857

НАДІСЛАНІ КНИЖКИ 643

871

СОДЕРЖАНИЕ НАГРАДЫ ЖУРНАЛА „PRZEGLĄD WSCHODNI” 2008 Награда журнала «Przegląd Wschodni» 2008 в категории Общепольские работы – АННА БАРАНЬСКА (похвальная речь: Виктория СЛИВОВСКА) 655 Награда журнала «Przegląd Wschodni» 2008 в категории Общепольские работы – ЁАННА ШИЛЛЕР (похвальная речь: Анджей ШВАРЦ) . . . . . . 657 Награда журнала «Przegląd Wschodni» 2008 в категории Заграничные работы – СТАНИСЛАВ КУЛЬЧИЦКИЙ (похвальная речь: Владислав СЕРЧИК) . 662 Награда журнала «Przegląd Wschodni» 2008 в категории История поляков на Востоке – ХЭНРЫКА ИЛЬГЕВИЧ (похвальная речь: Лешек ЗАШТОВТ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 665 Награда журнала «Przegląd Wschodni» 2008 в категории История поляков на Востоке – КШИШТОФ ЗАЯС (похвальная речь: Юлиюш БАРДАХ) 671 Специальная награда журнала «Przegląd Wschodni» 2008 – ЗБИГНЕВ ВУЙТИК (похвальная речь: Антони КУЧИНЬСКИЙ) . . . . . . . . . . . . . . . 680 Награда журнала «Przegląd Wschodni» 2008 имени Александра Гейштора – ВЛАДИСЛАВ ФИНДЕЙСЕН (похвальная речь: Станислав МОССАКОВСКИЙ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 687

С Т АТ Ь И Захар ШИБЕКА, Государственная политика памяти в Беларуси (в Республике Беларусь) и её эффекты. Проблематика формирования национального общества . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Ольга КОВАЛЕВСКАЯ, Иконография Гетмана Ивана Мазепы . Сергей ЛЕОНЧИК, Добровольная миграция крестьян из Польского Королевства в Сибирь XIX/XX в. (ок. 1885–1914) . . . . . . Юзэф ШОЦКИЙ, Комитет издательства народных произведентй во Львове (1881–1920). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Николай ТАРКОВСКИЙ, Главные направления исследовательской работы профессоров Факультета Права и Социальных Наук УСБ в Вильнюсе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Леонид ЗАШКИЛЬНЯК, Польско-украинские отношения XX века в самосознании украинцев и поляков. . . . . . . . . . . . . . . . . .

693 713 733 763 785 807

Д О К У М Е Н Т Ы И М АТ Е Р И А Л Ы Рапорты «Окраинной охраны» из Каунасского района 1919– 1920 гг. (Ёанна ГЕРОВСКА-КАЛЛАУР) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 823 Юбилей Адольфа Юзвенко (Дариуш МАТЯК) . . . . . . . . . . . . . . . . 853

IN MEMORIAM Juliusz Bardach (1914–2010) (Лешек ЗАШТОВТ, Ян МАЛИЦКИ) . . 857

ПРИСЛАННЫЕ КНИЖКИ 644

871

CONTENTS Zakhar SHYBEKA, National Policy of the Republic of Belarus versus the Development of National Society. . . . . . . . . . . . . . 693 While Soviet-era heroes are still honoured in the contemporary Belarusian Republic, a pantheon of heroes from Belarusian history has also been emerging since 1991. During the process of selection, some of the former heroes became classified as anti-heroes. However, for the time being, they all (both heroes and anti-heroes) are remembered in history textbooks, with monuments in city squares and names of places and streets in Belarus. The author has a look at such monuments and places of remembrance in order to show the role of historical heroes in the national consolidation of Belarusian society and the state’s policy of remembrance in contemporary times.

The Belarusian ruling class inherited power from Soviet Belarus and for this reason idealises Soviet times and its symbols. Many cities are still named after Communist Party founders and leaders, such as Dzyarzhynsk (Dzerzhinsky) or Kirawsk (Kirov). Little has been done to rename the streets in Belarus, many of which still bear the names of heroes from Russian and Soviet history. A monument to Lenin stands in practically every Belarusian town. It is believed that the Belarusian Soviet Socialist Republic was the leader in terms of the number of monuments to this leader of the proletariat in the whole of the Soviet Union. Monuments to Joseph Stalin are being built or restored (in the town of Svislach and along the ‘Stalin Line’ near Minsk).

The topics which predominate among the existing monuments are firstly heroes of World War II and secondly the commemoration of icons of Russian and Soviet history and culture. School textbooks, which are written by the present regime’s ‘court’ historians, betray an adoration for heroes of Christian Orthodoxy, heroes from Soviet history and those who have contributed to Russian-Belarusian unity (both imagined and real). The Russian military commander, Alexander Suvorov (1729–1800) is valued more than General Tadeusz Kościuszko (1746–1817), the Supreme Commander of the Polish National Armed Force, who had strong bonds with the land of modernday Belarus. Similarly, Mikhail Muravyov, who suppressed the anti-Tsarist uprising in 1863, is presented as a skilful administrator and organiser. Generally, Belarusian nobility as a whole are referred to as renegades because of their attachment to the idea of Polish patriotism. As regards local Soviet activists such as Wilhelm Knorin and Alexander Miasnikov, Belarusian Bolshevik leaders, are the only ones who are held responsible for the suppression of the Belarusian national movement. In turn, Stalin is the only person to be faulted for any flaws in the Soviet regime.

Contrary to the official remembrance policy, the Belarusian public who are not engaged in government structures express more interest in Belarusian national heroes. Writer Vladymir Orlov, in his book The Names of Freedom (Имена свободы, Minsk 2007), draws portraits of 261 heroes who struggled for the freedom of Belarus throughout the 19th and 20th centuries. According to public opinion surveys

645

CONTENTS carried out in 2009-2010, the most important figures in Belarusian history mentioned by those interviewed were: Francysk Skaryna (a Belarusian 16th century publisher and translator), Euphrosyne of Polotsk (a 12th century Orthodox saint), Konstanty Kalinowski (one of the leaders of the 1863 uprising against Russian rule in Belarus), Tadeusz Kościuszko (mentioned earlier) and Francishak Bohushevich (a 19th century Belarusian writer). It is worth noting that these individuals have been evaluated identically by both the Belarusian public (taken statistically) and their active representatives. Lew Sapieha, Great Secretary of the Grand Duchy of Lithuania (who lived in the 17th-18th centuries) and Vseslav the Sorcerer of Polotsk (11th century) can also be added as characters that consolidate the Belarusian public. These seven heroes of Belarusian history can be distinguished as Belarusian national heroes that are generally respected by the Belarusian public even today. Owing to the existence of such heroes, the Belarusian public is gradually turning into a modern Belarusian nation.

Sociological surveys have proven that the official remembrance policy has been anything but successful. Ordinary people in Belarus have little knowledge of the heroes proposed [honoured] by the regime. World War II heroes, with the exception of Pyotr Masherov, a communist leader in the post-war Soviet Republic of Belarus, are not particularly well-remembered by young people in Belarus. Chaos and eclecticism are characteristic of the official remembrance policy and the memory of the Belarusian public. The perception and definition of national heroes are being shaped in complicated circumstances and at a slow rate. The selection of official heroes depends completely on the government. The opinions of scholars and the public in Belarus (not to mention other former Soviet republics) are not deemed important. Belarusian history certainly has its heroes, but the Belarusian regime and the historians who serve it are not eager to select a certain number of them to be commemorated as national heroes.

On the contrary, they seem to spare no effort to erase these national heroes from the Belarusian people’s memory. The official remembrance policy, which is characterised by uncertainty as regards the Belarusian nation and statehood, is giving rise to marginalisation and indifference and even vandalism with regard to national values. It is especially difficult to evaluate World War II heroes and heroism in present-day Belarus.

Any attempts at going beyond Soviet standards are met with great reluctance.

In the author’s opinion, the Belarusian public will inevitably be assigned several important tasks in the immediate future: 1) Become aware of the civil model of remembrance policy for modern nations (civil nationalism), which will mean paying due respect to the various ethnic groups, cultures and religions present within the nation. 2) Start teaching and propagating biographies of heroes from Belarusian history. 3) Carry out a sort of review of all Belarusian heroes, including anti-heroes, and exclude those who do not refer in any way to Belarusian history. 4) Select national heroes (as symbols of the nation) from among the heroes of Belarusian history who will be fully acceptable to the Belarusian government, scholars and public

646

CONTENTS alike, and necessarily promote their images. Once these tasks have been fulfilled, the process of de-Sovietisation and consolidation of the Belarusian public with the national state at its centre will be successful.

Olga KOVALEVSKA, The Iconography of Hetman Ivan Mazepa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 713 This article is devoted to issues concerning the search for authentic portraits of Ukrainian Hetman Ivan Mazepa (1639–1709), which historians and art historians have been engaged in. Most of the numerous pictures which were painted between the 17th and 19th centuries and believed to be portraits of the Ukrainian Hetman, over time, have been proven not to be his real images. Owing to the work of such well-known researchers as O. Lazarevsky, M. Hrushevsky, F. Umanets, B. Barwynsky, I. Borshchak, B. Krupnytsky, V. Sichynsky, T. Matskiv and others, several likely authentic portraits of Ivan Mazepa were selected. These later underwent further detailed analyses. These portraits can be divided into two small groups. In the first group are engravings with allegorical or purely religious content devoted to Mazepa. The other group includes five images: a wall painting, a drawing in the text of a chronicle, a copperplate engraving and two oil portraits of the Hetman.

Using modern research technologies, especially the results of a forensic expert’s analysis, the author of this article proved that among the seven analysed images, the following depicted Hetman Ivan Mazepa: Portrait of Ivan Mazepa in Armour with Saint Andrew’s Ribbon (kept in the Dnipropetrovsk Art Museum, Ukraine), the portrait from the Butovich family collection and the engraving made by M. Bernigeroth. The wall painting from the Uspensky Sobor in the Kyiv Pechersk Lavra is probably also a portrait of the Hetman as a young man (aged between 35 and 40).

The drawing from the chronicle by S. Velichko is presumably also an authentic depiction of the Hetman, however there are numerous doubts.

The results of the research conducted by the author of this article can be used in the reconstruction of the real image of Hetman Ivan Mazepa. This is especially important in education and can also be helpful in the creation of monuments to this great leader.

Sergiusz LEOŃCZYK, Voluntary migrations of Polish peasants to Siberia in 1885–1914 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 733 The process of mass emigration from Polish lands began in the second half of the 19th century. This process was especially evident among residents of the Kingdom of Poland (the part of Poland which was then annexed by Russia). The total number of people who had emigrated from the Kingdom of Poland deeper into

647

CONTENTS Russia, as per around 1910, ranged between 400,000 and 600,000. The nature of the migration and its intensification were influenced by various factors. The agricultural proletariat seeking employment increased following the Peasant Reforms of the 1860s. The situation got even worse during the agrarian crisis which took place in Russia and Central Europe in the 1880s.

The Tsar’s administration was interested in resettling people east of the Urals, as populating Siberia was one of the key goals on the Tsar’s agenda. Russia wanted to explore and exploit its natural resources in Siberia and along with compulsory resettlements, also promoted voluntary peasant resettlements in the region on a large scale already in the second part of the 19th century. The main route of migration to Siberia was from Russia’s European governorates and concerned mainly Russian and Ukrainian peasants.

The year 1885 can be recognised as the beginning of mass settlement of peasants from the Kingdom of Poland in Russia, when the issue of resettlements from Konecki Powiat in Radom Governorate to Tomsk Governorate was given broad publicity. At the beginning of 1885, peasants from all communes in Konecki Powiat (a powiat is a second level Polish administration region often translated as a ‘county’) started making requests on a mass scale to the powiat chief for resettlement to Tomsk Governorate.

The first group of settlers, which comprised 7 families and 56 people from Konecki Powiat, arrived in Kuznetsk Oblast in Tomsk Governorate already in the summer of 1885. According to a report by the governor of Tomsk, all the settlers arrived destitute, as they had spent all their money before even reaching their destination and had to resort to begging. The peasants did not know where they were heading nor did they know much about the area they wanted to live. The governor suggested that delegates should be first sent to the area chosen for resettlement before the rest of their families made the journey and that the candidates should have enough money for the trip and establishing a home, especially as crop failure and unemployment were widespread at that time in many areas of Tomsk Governorate.

Starting in 1901, residents of Lublin Governorate predominated among the emigrants from the Kingdom of Poland. In 1901, Ivan Podgorodnikov, assistant to the governor-general of Lublin, sent out a circular, according to which settlement action was allowed provided that it was conducted under the supervision of peasant commissars and that it would not turn into a mass movement.

The milestone of the Tsar’s policy for settlement in Siberia was the so-called ‘agrarian reform’ developed by Pyotr Stolypin. The best-known fact in the historiography of peasant settlement in Siberia was the so-called migration fever from Zagłębie Dąbrowskie, resulting from the crisis situation which took place there between 1905–1907. Emigration of large groups of people to Siberia was influenced by propaganda from the Tsar’s administration, various private agents and pub-

648

CONTENTS lic opinion. The outbreak of World War I slowed down re-settlements east of the Urals, which were still taking place until the beginning of 1916. Between 300,000 and 500,000 Poles lived in Siberia before the outbreak of the October Revolution.

Józef SZOCKI, Committee for the Publication of Popular Literature in Lwów (1881–1920) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 763 Polish initiatives for the publication of popular literature to be read by the common people were mainly introduced by the intelligentsia. For some of them, this was motivated by a genuine care and effort to liquidate illiteracy (which was widespread at the time) and considered a form of spreading education. Others saw it as part of the idea of involving peasants in the fight for the independence of their country. The sad experiences linked to the unsuccessful Polish uprisings (1831, 1846 and 1863) and the belief that independence was impossible to regain without the involvement of peasant residents of rural areas, made them search for allies in their struggle for independence among villagers.

In 1882, in Lwów (Lviv), Kazimierz Okaz, Szczęsny Parasiewicz and others reactivated the Committee for the Publication of Popular Literature (Komitet Wydawnictwa Dziełek Ludowych) after the death of its founding father, Alfred Młocki, caused its temporary collapse. Unlike publishing houses such as ‘Macierz Polska’, the Committee started publishing the ‘Wydawnictwo Ludowe’ series not only in Polish, but also in Ukrainian.

The Committee’s activity was inspired by the National Education Council (Rada Szkolna Krajowa), whose most memorable achievement was the introduction of the Polish language to schools in Galicia in 1868, which until that time had been completely in German. This allowed peasant children to receive an education and provided them (and all the other village residents) with access to Polish books. Thus, in order to make this possible, it was neccessary to publish books in Polish.

A total of 93 authors published their works (some wrote under their own names while others wrote under pseudonyms) in a series consisting of 315 books. Additionally, 21 books were published in this series, without an author’s name attached to them. Possibly, even more such books were published. 29 of the authors were Polish writers, some of such great fame as Maria Konopnicka and Henryk Sienkiewicz.

The authors of the books published in this series were predominantly teachers (over 38). These teachers included editors in charge of the series, as well as such well known educators as Bolesław Adam Baranowski, Władysław Boberski.

Among the authors of the works published in the ‘Wydawnictwo Ludowe’ series, there were as many as ten priests. The authors of the works published in this series included Teofil Merunowicz, a Member of Parliament and the State Council,

649

CONTENTS General Józef Kopeć and Anna Potocka nee Działyńska, who was famous for her charity work for the poor.

It can be ascertained that the team of authors was fullycompetent to publish each particular book in this series. They were specialists representing various areas and formed a foundation on which the Committee for the Publication of Popular Literature could successfully base its activity.

Mikołaj TARKOWSKI, The Main Directions of Research by Professors from the Law and Social Sciences Department of the Stefan Batory University in Vilna (Wilno) 1919–1939. . . . . . 785 This article presents a panoramic outlook of the research work of the staff at the Law and Social Sciences Department of Stefan Batory University in Vilna from 1919–1939. The perspective used by the author of this article reflects the main lines of research, which were being developed as part of the curricula of each specialization of the Law Department of Wilno University.

In the case of those specializations engaged in the research of areas supplementary to law, the article characterises (for example) the profile of the Old Polish and Lithuanian Law Chair led by the expert in the history of the Statutes of Lithuania, Stefan Ehrenkreutz. It also shows the development of dogmatic areas on the basis of the presented outline of achievements of scholars from the Administrative Law Chair and the Commercial Law Chair – in particular the achievements of the professors who managed them for many years: Jerzy Panejko and Adam Chełmoński. At the same time, the author emphasises that many researchers from the Law Department of the Wilno University – who had been linked before 1918 to universities in Tsarist Russia – during the inter-war period, focused on studying issues and institutions which constituted elements characteristic of eastern legal culture. It is also worth mentioning that Wilno was a city where institutions for representatives of the intelligentsia (especially from the legal profession) in the Eastern Lands were operating in addition to the University.

One example of these was the Ignacy Daniłowicz Lawyers’ Association, created upon the initiative of the attorney Tadeusz Wróblewski. The developments which came about as a consequence of the outbreak of the Second World War put an end to the normal research activity of the professors linked to both the Law Department and the Association. The Stefan Batory University in Wilno was closed in December 1939.

Leonid ZASHKILNYAK, 20th Century Ukrainian-Polish Relations in the Social Consciousness of Ukrainians and Poles . . . . . . . 807 In the contemporary social consciousness of Ukrainians and Poles, stereotypes are bound to continue to permeate in relation to one another. They reflect the con-

650

flicts of the 20th century. Throughout that period, both neighboring peoples struggled for independent states. The Poles were able to reconstruct their independent state, while the Ukrainian liberation movement was defeated and Ukrainians found themselves subjugated by their neighbors. During the Second World War, the relations between Ukrainian and Poles took an especially dramatic turn as armed conflict took place at the frontier territories. There were many victims on both sides.

During most of the 20th century, generations of young Ukrainians and Poles were brought up according to ideological schemes. People of both nations were represented amidst the backdrop of ancient and traditional inter-ethnic conflicts and were furthermore denied the right to independent statehood. Ukrainians and the Ukrainian national movement were also strongly discredited. In modern times, despite the existence of independent Ukraine and Poland, the stereotypes of past relationships still have a significant impact on the social consciousness of both peoples. However, under the influence of new social priorities, rethinking many of the problems of the past has these stereotypes gradually fading. Old mutual perceptions and images are generally more positive. This is reflected in the dynamics demonstrated in the article by opinion polls in Ukraine and Poland in the last ten years.

Joanna GIEROWSKA-KAŁŁAUR, Kowno (Kaunas) District as Seen in the Light of Straż Kresowa’s Materials for 1919– 1920 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 823 The Polish-Soviet War (1919–1920) was a breakthrough period for Central European ethnic boundaries. Some vital decisions which had an impact on the future were influenced by the stance taken by residents of the North-Eastern Lands of what was previously the Polish-Lithuanian Commonwealth. Several forces were simultaneously active at that time on the lands of the former Grand Duchy of Lithuania. Most importantly, the front was dynamic and constantly moving. After Vilna (Wilno) was liberated from the Bolsheviks (April 1919), Minsk was occupied by the Polish Army (August 1919), but by mid-June Polish troops began to retreat.

Civilian authority in this area was (until Summer 1920) in the hands of the Civilian Administration of Eastern Lands, which gradually took over the liberated powiats from the army and (what is very important) was constantly in dispute with the High Command of the Polish Army. The Catholic Church took advantage of this mutual dislike by making attempts to regain its churches which had been used as Orthodox churches since the January Uprising (1863). The Catholics community consisted of both Poles and Lithuanians, between whom a political dispute continued, and the Lithuanian clergy was additionally moderating the situation in the territory it had an impact on. Due to the exodus of the Orthodox population in 1915 deeper into central Russia, the Orthodox Church played a smaller role than could be surmised

651

from the number of its members, who were just returning to the homes they had left four years before. Members of the Jewish community made various choices.

The history of Józef Piłsudski’s Eastern Policy between November 1918 and the Peace of Riga (1921) can be divided into two clearly different stages. The first stage, one could say Józef Piłsudki’s invention of the ‘Eastern Concept’, covered the period of operation of the Civilian Administration of Eastern Lands – between February 1919 and September 1920. The agenda of the Civilian Administration of Eastern Lands was the ‘Appeal to the Residents of the Former Grand Duchy of Lithuania’ (the ‘Wilno Appeal’), which Piłsudski announced on 22 April 1919, in Wilno. The second stage, during the existence of the Republic of Central Lithuania (between October 1920 and January 1922), was yet another attempt at implementing the policy announced earlier, this time in much less favourable conditions, which determined the nature of the attempt to resolve the problem.

Józef Piłsudki pushed through in Spring 1919, contrary to the incorporation intentions of the politicians linked to the Polish National Committee, the formation of the Civilian Administration of Eastern Lands, which in the first phase of its operation reported to the Ministry of Foreign Affairs. This was done with the intention to put into practice the idea of federation, which included the revival of the former Grand Duchy of Lithuania to form a federation with Poland. Leaders of the social organisation ‘Straż Kresowa’ not only officially declared (1919-1920) their support for the federation policy, but also received funds for the operation of their organisation precisely on the pretext of propagating the idea of federation. The position of the leaders of Straż Kresowa, who were based in Warsaw, was determined by their good knowledge of the real situation existing in the so-called ‘Eastern Lands’.

Powiat envoys of Straż Kresowa were thus obliged to provide site reports (via relevant Districts) to the ‘Organisation Department’, a managing body of the organisation. Envoys of Straż Kresowa developed their reports on the basis of reports received from their subordinates and also on the grounds of their own observations.

Precisely this collection of reports and accounts attached to them is the most essential legacy left by the activists of Straż Kresowa.

I am currently preparing for publication all the reports from Straż Kresowa dated 1919-1920, from the territories covered by the jurisdiction of the Civilian Administration of Eastern Lands and adjacent areas (Białystok, Sokółka and Suwałki) that I have so far managed to find.

The published reports (380 of them), which were initially prepared (which it is important to keep in mind) for internal use, read many years later reveal the picture of the people and events as well as the names of small towns, villages and communes. However, the reports presented in this edition not only contain descriptions of the towns, villages and small farms, but also of the people of various national and religious backgrounds that lived there. The reports also include detailed documentation of political, social, economic and everyday life in the North-Eastern Lands at that time.

652

PRZEGLĄD WSCHODNI № 44

Laudacja ANNY BARAŃSKIEJ Laureatki NAGRODY PRZEGLĄDU WSCHODNIEGO 2008 w kategorii: Dzieła Krajowe

Jest zaiste i zaszczytem i radością móc wygłosić laudację z okazji wręczenia Nagród „Przeglądu Wschodniego”. Zaszczytem, bo nagroda to prestiżowa, radością, bo książka Anny Barańskiej, zasługuje ze wszech miar na wyróżnienie. Pisał ostatnio prof. Janusz Tazbir, iż opasłe tomy, jakie się masowo pojawiają, świadczą o brakach warsztatu naukowego, nieumiejętności selekcji materiału. Podzielam tę opinię, jednakże książka Laureatki stanowi korzystny wyjątek. Czytałam ją jeszcze w maszynopisie i nie miałam ochoty niczego wykreślać, jak to często bywa, podziwiałam bogactwo materiału dokumentacyjnego, różnojęzyczne cytaty i zapisy bibliograficzne w przypisach bezbłędnie zapisane, znakomitą polszczy-

655

znę, kiedy nie korci, by tekst redagować i poprawiać, co mi się rzadko przydarza.

Anna Barańska w monografii Między Petersburgiem a Rzymem. Kościół a Państwo w dobie Królestwa Kongresowego (1815–1830), która ukazała się nakładem Towarzystwa Naukowego KUL, relacjonuje z niezwykłą skrupulatnością stosunki pomiędzy Cesarstwem Rosyjskim a Watykanem w czasach istnienia Królestwa Kongresowego. W tym jedynym w swoim rodzaju okresie w dziejach porozbiorowych, kiedy istniało formalnie autonomiczne państwo polskie z oktrojowaną konstytucją, z cesarzem rosyjskim koronowanym na króla polskiego, także stosunki z Watykanem układały się nieco inaczej niźli w czasach późniejszych. Monografia ta znakomicie wprowadza w atmosferę tych lat, ujawnia wszystkie nici plecione w określonych celach ukrytych pod misterną dyplomacją z obu stron.

Tematyka tej książki, jasno sprecyzowana, logicznie skonstruowana w kolejnych rozdziałach, przeniosła mnie w czasy młodości, kiedy pisałam pracę o pierwszych rosyjskich emigrantach, a wśród nich o jezuicie ojcu Gagarinie, najgłośniejszym odstępcy od prawosławia, twórcy istniejącej do dziś Biblioteki Slawistycznej w Paryżu. Nie miałam podówczas dostępu do archiwów watykańskich, ani też do tych zespołów, z których w Moskwie korzystała Anna Barańska. Podobnie jak ja, z Jej monografii czerpać będą wiedzę o stosunkach pomiędzy Cesarstwem Rosyjskim a Watykanem badacze dziejów Rosji i Stolicy Apostolskiej. Podziwiać tak świetnie opisany kunszt dyplomatyczny przedstawicieli obu stron, wybitnych osobowości, o szerokich zainteresowaniach, znawców sztuki i jej kolekcjonerów. Po lekturze w pamięci pozostają krwiste postacie Andrieja Iwanowicza Italińskiego i Ercole Consalviego, a nie tylko nagromadzone fakty i po raz pierwszy wprowadzane do obrotu naukowego materiały źródłowe.

Monografia Laureatki uświadamia nam, jak słabo w gruncie rzeczy znamy czasy Księstwa Kongresowego, ważki epizod panowania Aleksandra I, jakże istotny w dziejach Polski. Mamy wartościowe publikacje poszczególnych wydarzeń, fragmentów ówczesnej polityki – jeden z nich oświetla znakomicie Anna Barańska – czas przystąpić do opracowań całościowych. Napisanie biografii jednego z najbardziej przychylnych Polsce carów – Aleksandra I – z punktu widzenia polskiej racji stanu, to zadanie pasjonujące. Może podejmie je Autorka i zasłuży wówczas z pewnością na kolejne ważkie wyróżnienie.

Wiktoria Śliwowska (Warszawa)

656

Laudacja JOANNY SCHILLER Laureatki NAGRODY PRZEGLĄDU WSCHODNIEGO 2008 w kategorii: Dzieła Krajowe

Joanna Schiller, Universitas Rossica. Koncepcja rosyjskiego uniwersytetu 1863–1917, Monografie z Dziejów Oświaty t. XLI, Wydawnictwo IHN PAN, Wydawnictwo Retro-Art, Warszawa 2008, ss. 709.

Ta potężnych rozmiarów rozprawa przynosi znacznie więcej, niż zapowiada jej tytuł. Autorka rekonstruuje dokładnie i precyzyjnie główne nurty polityki edukacyjnej Imperium Rosyjskiego w odniesieniu do szkolnictwa wyższego w XIX i na początku XX wieku. Wykraczając poza wąsko rozumiane ramy tematu ukazuje jej wielorakie konteksty, uwzględniając

657

m.in. oddziaływanie zachodnioeuropejskich tradycji i wzorców organizacji i funkcjonowania uniwersytetów oraz rosyjskie spory ideowe i zmienne realia życia politycznego. Zasadniczy wątek książki stanowi analiza kolejnych aktów prawnych odnoszących się do wyższych uczelni, a powstających w atmosferze dyskusji i konfliktów, zwłaszcza miedzy różnymi odłamami środowiska akademickiego i rywalizującymi ze sobą grupami rządzącej biurokracji. Joanna Schiller pewnie porusza się w gęstwinie sprzecznych poglądów i dążeń, odzwierciedlających koncepcje uczelni wyższych: jako autonomicznego obszaru swobody badań i nauczania oraz jako miejsca zdobywania wiedzy przez przyszłych lojalnych wobec państwa specjalistów z wyższym wykształceniem. Omawia też wpływ wydarzeń takich, jak wojna krymska czy rewolucja 1905 roku, które oddziaływały w sposób znaczący na układ sił między rosyjskimi konserwatystami i liberałami oraz nacjonalistami i zwolennikami mniej lub bardziej radykalnej lewicy, którzy w rozmaitym zakresie uczestniczyli w sporach o uniwersytety.

Książkę cechuje szerokość spojrzenia i wnikliwość interpretacji. Autorka uwzględnia np. bagatelizowane dotychczas lub pomijane milczeniem prawicowe poglądy i postawy części profesorów i studentów, zwłaszcza tych z przełomu XIX i XX wieku. Weryfikuje przy tym przekonująco liczne stereotypy. Wykazuje np., że wielu rosyjskich działaczy oświatowych, zarządzających nauką i szkolnictwem wyższym (jak np. Iwan Dielianow, Dmitrij Tołstoj czy Nikołaj Bogolepow) było ludźmi o stosunkowo wysokich kompetencjach merytorycznych i niemałym poziomie intelektualnym, nie zaś ignorantami i ograniczonymi karierowiczami, skłonnymi wyłącznie do stosowania przymusu i prymitywnych, na poły wojskowych wzorców zarządzania.

Książka łączy cechy monografii z zakresu historii idei oraz syntetycznej prezentacji dziejów instytucji i związanych z nimi ludzi, choć nie jest oczywiście wszechstronną historią rosyjskich uczelni. Oprócz wątków zasadniczych, jak dyskusje nad koncepcją uniwersytetu, proces stanowienia prawa i polityczne aspekty kolejnych reform, znalazły się tu starannie dobrane i zweryfikowane informacje o konkretnych działaniach Ministerstwa Oświaty (w tym o jego polityce personalnej) i ich rezultatach. Nie zniknęły też z pola widzenia Autorki sprawy finansowe, nieraz o kluczowym charakterze. Uczelnie rosyjskie borykały się bowiem na ogół z brakiem pieniędzy, zaś fakt, że dysponowało nimi państwo, ułatwiał wszelkiego rodzaju naciski. Nie zawsze zatem stosowano brutalne, „siłowe” metody sterowania nauką, choć w znacznej części dotychczasowej historiografii i we wcześniejszej zaangażowanej publicystyce politycznej na nie przede wszystkim zwracano uwagę. Na ogół też, przynajmniej do schyłku XIX stu658

lecia, uniwersytety nie były przede wszystkim ośrodkami oporu przeciwko carskiemu systemowi i przeciwko władzy, choć ta zawsze odnosiła się do nich podejrzliwie i starała starannie kontrolować. Oczywiście o znaczeniu studentów i wielu młodych naukowców jako krytyków reżimu, niekiedy aktywnie angażujących się w jego zwalczanie, nie należy zapominać. Na kartach książki wiele jednak mówi się o tych, którzy pozostawali na marginesie gorących sporów ideowych i nie uczestniczyli w działalności politycznej, generalnie rzecz biorąc traktowanej przez władze jako nielegalna i przestępcza. Autorka przypomina o wielu znaczących sukcesach naukowych rosyjskich profesorów, niekiedy na europejską i światową skalę (by wspomnieć tylko Dmitrija Mendelejewa czy Ilję Miecznikowa). Nie należy jednak sądzić, że tezy o uczelniach jako miejsc pełniących niekiedy rolę bastionów oporu zostały całkowicie odrzucone, gdyż nie byłoby to zgodne z prawdą historyczną. Zbyt jaskrawe poglądy poddano tylko weryfikacji.

W sumie należy w pełni zgodzić się z zawartą w zakończeniu konkluzją, że „Dzieje rosyjskich uniwersytetów w drugiej połowie XIX i początkach XX w. stanowią modelowy przykład zasadniczych sprzeczności między wszechwładnym państwem, a dążącym do obywatelskiej i intelektualnej emancypacji społeczeństwem” (s. 627).

Warto zwrócić uwagę na niezwykle cenne, pracowicie zebrane, a także wzorowo przetworzone i zaprezentowane materiały statystyczne. W kilkunastu tabelach Autorka ukazuje m. in. liczebność studentów i profesorów w poszczególnych latach i na poszczególnych uczelniach i ich fakultetach, starając się mimo luk źródłowych, nieścisłości i przekłamań o przedstawienie wiarogodnych zbiorczych danych. Bardzo interesująco wyglądają statystyczne analizy składu społecznego studentów w poszczególnych latach. Wskazują one na stopniową, chociaż powolną demokratyzację uczelni i ułatwienie dostępu do wyższego wykształcenia. Znaczący jest zwłaszcza wzrost odsetka młodzieży chłopskiego pochodzenia. Wszystkie te informacje dobrze ilustrują przemiany, jakim ulegało rosyjskie społeczeństwo w omawianym okresie. Rzecz inna, że stanowa terminologia ówczesnych źródeł uniemożliwia na przykład ustalenie, jaką część studiujących stanowili potomkowie inteligencji – a jest to, jak wiadomo grupa społeczna o bardzo wysokim stopniu reprodukcji.

Bardzo mocną stroną książki Joanny Schiller jest właśnie bogata i starannie dobrana baza źródłowa. Składają się na nią m. in. archiwalia wytworzone przez centralne rosyjskie władze oświatowe oraz instytucje niższego szczebla, publicystyka, spuścizny rękopiśmienne rosyjskich uczonych i polityków, wydawnictwa aktów prawnych i drukowane materiały sprawozdawczo-statystyczne, pamiętniki i obfita publicystyka. Autorka 659

wykorzystuje je krytycznie i twórczo. Panuje też w zupełności nad ogromną literaturą przedmiotu, zarówno rosyjską (w tym i najnowszą, niełatwą jak wiadomo do ogarnięcia), zachodnioeuropejską, amerykańską i polską.

Nie waha się w dosyć licznych, ale w pełni uzasadnionych przypadkach weryfikować dawniejszych ustaleń, polemizować z tendencyjnymi lub tylko pochopnymi sądami, porządkować i systematyzować stwierdzenia i opinie odnoszące się do wielu spraw szczegółowych, konstruując przy tym bardzo logiczną i pieczołowicie udokumentowaną własną narrację.

Stosowne w niej miejsce zajmuje nie do końca typowy Cesarski Uniwersytet Warszawski, którego dzieje w świetle ustaleń Joanny Schiller stają się łatwiej zrozumiałe.

Nie ulega wątpliwości, że mamy do czynienia z monografią, której zakres problemowy i chronologiczny nie posiada analogii w dotychczasowej, nie tylko polskiej literaturze naukowej. Bardzo interesujące rezultaty przyniosło zastosowanie metody biograficznej. Świetna znajomość dróg życiowych rosyjskich profesorów, publicystów i biurokratów umożliwiła w wielu przypadkach ujawnienie ukrytych, zakulisowych mechanizmów działania władzy i opozycji, w tym także ujawnienie rozmaitych grupowych oraz indywidualnych interesów, często zakamuflowanych dyskursem o wartościach i logiczną z pozoru argumentacją. Portrety uczonych, działaczy oświatowych i polityków są przy tym często niekonwencjonalne; Autorka koncentruje się na tym, co niezbędne dla lepszej charakterystyki ich osobowości, poglądów i postaw. Nie gubi się w drugorzędnych szczegółach faktograficznych, lecz skupia na roli, jaką odegrali w rosyjskim szkolnictwie wyższym XIX wieku. Bardzo słusznie, moim zdaniem, zrezygnowano w owych życiorysach (w większości przeniesionych do przypisów) z odnotowywania wszystkich kolejnych szczebli kariery czy licznych pozycji naukowego dorobku.

Uważny czytelnik, szczególnie ten związany ze środowiskiem akademickim, dostrzeże jeszcze jeden – chciałoby się powiedzieć ponadczasowy, a przynajmniej nie ograniczony wyłącznie do Rosji carów – aspekt napięć między władzą a wykładowcami uniwersyteckimi oraz intelektualistami jako takimi. Rządzący skłonni byli najczęściej akcentować praktyczne, utylitarne funkcje wyższego wykształcenia, profesorowie natomiast – jego funkcje poznawcze (por. ogólne refleksje na ten temat na s. 628). Zarówno jedni, jak i drudzy powoływali się przy tym na społeczne korzyści, które miała przynieść realizacja bardzo różniących się od siebie koncepcji i modeli wyższych uczelni.

Oprócz wskazanych wyżej walorów merytorycznych należy zdecydowanie podkreślić również walory formalne: dobrze skonstruowane 660

przypisy i tabele, bogaty i precyzyjny język i potoczysty styl, który sprawia, że książkę czyta się płynnie, pomimo wielkiej liczby przytaczanych w niej faktów.

Rozległa wiedza o dziejach intelektualnych i politycznych Rosji w XIX wieku, którą prezentuje Autorka, pozwala na postawienie Jej w jednym szeregu z najwybitniejszymi polskimi badaczami, takimi jak Ludwik Bazylow, Andrzej Walicki czy Wiktoria Śliwowska. Również niniejsza monografia wytrzymuje porównanie z klasycznymi dziełami wspomnianych autorów.

Z pewnością wejdzie na stałe do naukowego obiegu.

Andrzej Szwarc (Warszawa)

661

Laudacja STANISŁAWA KULCZYCKIEGO Laureata NAGRODY PRZEGLĄDU WSCHODNIEGO 2008 w kategorii: Dzieła Zagraniczne

Trudno pełnić zaszczytną rolę laudatora, gdy przedmiotem laudacji jest człowiek wymiaru Profesora Stanisława Kulczyckiego, naukowy dyrektor Instytutu Historii Narodowej Akademii Nauk Ukrainy. Jego osiągnięcia badawcze wybiegają daleko poza dzieło, które zwróciło uwagę jury Nagrody „Przeglądu Wschodniego”.

Musimy przypomnieć, że gdy tak przecież jeszcze niedawno Ukraina stała się państwem w pełni niepodległym i suwerennym okazało się, co podejrzewaliśmy już wcześniej, że system sowiecki niemal całkowicie zniszczył świadomość Ukraińców, iż w różnego rodzaju akcjach

662

represyjnych nie tylko zdziesiątkowana została inteligencja, zwłaszcza inteligencja twórcza, ale także narodowi odebrano historię.

Nic więc dziwnego, że jednym z pierwszych kroków wyzwolonego społeczeństwa było zwrócenie się ku swojej przeszłości, by przypomnieć prawdy niegdyś dobrze znane każdemu Ukraińcowi, i aby ukazać konieczność oparcia poszukiwań historycznych na fundamentach metodologicznych całkowicie odmiennych od dotychczasowych. Pojawiły się reedycje i reprinty klasycznych dzieł historycznych wydanych jeszcze w czasach przedrewolucyjnych, gdy mimo istnienia cenzury fałsz nie zagnieździł się tak mocno w dziejopisarstwie jak w dobie leninowsko-stalinowskiej. Rychło też podjęto nowe badania przeszłości zwracając się zwłaszcza ku wydarzeniom, o których dawni i obecni władcy Kremla chcieliby zapomnieć.

Zmieniły swój charakter czasopisma historyczne, a edukacja narodowa przybrała niesłychane dotychczas rozmiary.

Jednym z uczonych najbardziej aktywnych w tego rodzaju działalności był i jest Stanisław Kulczycki, dzisiejszy Laureat „zagranicznej” nagrody „Przeglądu Wschodniego”. Jego solidność i pracowitość stały się legendą.

Dość powiedzieć, że łączny dorobek Laureata liczy około trzech tysięcy publikacji, w tym tak znaczących jak Komunizm w Ukrajini: persze desiatyriczczja (1919–1928), czy też pierwsza naukowa analiza wydarzeń ukraińskich z 2004 roku – Pomarańczowa rewolucja oraz obecnie nagrodzony Wielki głód na Ukrainie. To już klasyka historiografii ukraińskiej. Podejmowane przez dzisiejszego Laureata tematy należą do najtrudniejszych w historiografii ukraińskiej. Dość powiedzieć, że przy ocenie wielkości ofiar Wielkiego Głodu różnice w szacunkach sięgają nawet rzędu kilku milionów.

Profesor Stanisław Kulczycki pełni wiele rozmaitych funkcji zajmując się organizacją nauki. Wśród rozlicznych zajmowanych przez Niego stanowisk jest i cenione przeze mnie najwyżej – przewodniczącego strony ukraińskiej Polsko-Ukraińskiej Rządowej Komisji Podręcznikowej, zajmującej się doskonaleniem podręczników historii i geografii, której mam zaszczyt przewodniczyć od początku jej istnienia, to znaczy od lat trzynastu. Przez lat jedenaście towarzyszy mi w tym trudnym nieraz dziele Profesor Kulczycki.

Do rozlicznych, jakże zasłużonych, pochwał dodać należy i to, że jest wspaniałym kolegą i niezawodnym przyjacielem. Jego opieki doznałem na sobie w grudniu ubiegłego roku we Wrocławiu na posiedzeniu Komisji Podręcznikowej, gdy po raz kolejny dopadł mnie atak choroby wieńcowej.

Dziękuję Ci, Stanisławie, synu Władysława, niemal mój rówieśniku!

663

Nagrodzenie Profesora Kulczyckiego nagrodą „Przeglądu Wschodniego” jest w pełni zasadne, wyróżnia bowiem uczonego-historyka wysokiej klasy, uczciwego i pracowitego badacza ojczystej przeszłości oraz człowieka próby najwyższej.

Władysław A. Serczyk (Rzeszów)

664

Laudacja HENRYKI ILGIEWICZ Laureatki NAGRODY PRZEGLĄDU WSCHODNIEGO 2008 w kategorii: Dzieje Polaków na Wschodzie

Biografia Henryki Ilgiewicz jest szczególnym przykładem uporu i wytrwałości w dążeniu do wymarzonej kariery akademickiej. W swym zamiarze podjęcia pracy naukowej trwała Laureatka mimo wielu niesprzyjających okoliczności. Z drugiej strony Jej biografia jest także – sama w sobie – fragmentem dziejów wielonarodowej społeczności Wileńszczyzny i – szerzej – Litwy, a nawet – można powiedzieć – dwudziestowiecznych dziejów ziem dawnego Wielkiego Księstwa. Biografia ta stanowi więc swoisty mariaż współczesności i historii, zarówno Litwy, jak i Polski.

665

Zainteresowania naukowe kształtowała głównie pod kierunkiem profesorów Wydziału Historycznego Wileńskiego Państwowego Instytutu Pedagogicznego. Pierwsze ostrogi naukowe zdobywała w Instytucie Filozofii i Socjologii, a następnie w Instytucie Kultury, Filozofii i Sztuki w Wilnie.

Jednak szczególnie cenna okazała się Jej współpraca z Instytutem Historii Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu, w którym, pod kierunkiem profesora Jerzego Ochmańskiego, napisała i obroniła pracę doktorską poświęconą chrystianizacji Litwy w świetle dotychczasowych badań (1992), niestety nie opublikowaną w języku polskim.

Pochodzenie oraz znajomość języków, obok polskiego zwłaszcza litewskiego i rosyjskiego, predestynowało Henrykę Ilgiewicz do zajęcia się problematyką dotyczącą dziejów Litwy okresu porozbiorowego. Fakt zamieszkania w Wilnie umożliwiał prowadzenie gruntownych badań źródłowych w litewskich archiwach. Wszystkie te okoliczności, podparte uporem i pracowitością, wpłynęły na to, że jej prace poświęcone wileńskim towarzystwom i instytucjom naukowym w XIX wieku, a także nagrodzona dziś przez ,,Przegląd Wschodnia” monografia: Societates Academicae Vilnenses, stanową trwały wkład do badań nad dziejami kultury na Litwie, w tym nad historią organizacji naukowych funkcjonujących na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej oraz Rzeczypospolitej okresu międzywojennego.

Monografię autorstwa pani Henryki Ilgiewicz poświęconą, między innymi, Towarzystwu Przyjaciół Nauk w Wilnie oceniam bardzo wysoko i uważam, że praca ta w pełni zasłużyła na wyróżnienie jej Nagrodą ,,Przeglądu Wschodniego”.

W mojej opinii monografia stanowi – jak dotąd – jedyne pełne i kompletne opracowanie dziejów i dorobku polskich towarzystw naukowych działających w Wilnie od końca XIX wieku i w pierwszej połowie wieku XX. W książce zamieszczone są liczne, unikalne informacje dotyczące osób ze środowiska wileńskiego, ale także – a nawet przede wszystkim – niezwykle ważne dane na temat polskich zbiorów w Wilnie, wielu konkretnych obiektów i ich losów.

Jedną z głównych zalet książki i niepodważalną zasługą laureatki, a także główną wartością poznawczą nagrodzonej monografii jest szczegółowe spenetrowanie archiwaliów wileńskich, których wykorzystanie z taką dokładnością i sumiennością nie będzie możliwe – w mojej opinii – przez żadnego z historyków polskich w dającej się przewidzieć przyszłości. Pani Ilgiewicz wykorzystała możliwość gruntownej kwerendy tych materiałów.

666

Kolejną ważną zaletą książki jest obszerne oparcie się nie tylko na literaturze polskiej, ale także na literaturze litewskiej, która jest na ogół cytowana w polskich opracowaniach w sposób bardzo fragmentaryczny przede wszystkim z racji bariery językowej.

Już sam tytuł monografii pani Henryki Ilgiewicz – Societates Academicae Vilnenses – nawiązuje do wileńskiej tradycji i słynnego napisu Alma Mater Vilnensis, który do dziś zdobi elewację na głównym dziedzińcu Uniwersytetu.

Praca składa się z dziewięciu rozdziałów. Rozdział pierwszy zawiera analizę warunków rozwoju polskich towarzystw naukowych na Litwie w pierwszej połowie XX wieku. Rozdział drugi prezentuje Towarzystwo Miłośników Starożytnictwa i Ludoznawstwa 1899–1907. Rozdział trzeci przedstawia dzieje tyszkiewiczowskiego Towarzystwa Muzeum Nauki i Sztuki w Wilnie 1907–1914. Rozdział czwarty omawia działalność Towarzystwa Miłośników Wilna 1919–1933. Wszystkie trzy rozdziały obejmują średnio od 30 do około 40 stron. Pozostałe rozdziały – od 5 do 9, poświęcone już Towarzystwu Przyjaciół Nauk w Wilnie, ułożone są w porządku chronologicznym wydarzeń. Obejmują: powstanie Towarzystwa (rozdział V) i pierwszy okres jego działalności 1907–1914 (rozdział VI), działalność TPN w latach pierwszej wojny światowej i w okresie Litwy Środkowej (1919–1922) (rozdział VII), Towarzystwo w latach 1922–1939 (rozdział VIII). W końcu jako ostatni IX rozdział zamykający pracę – przedstawiony jest końcowy etap w dziejach Towarzystwa w latach drugiej wojny światowej.

Autorka świadomie zdecydowała się na przyjęcie pewnego schematu opisu. Rozpoczyna od omawiania literatury i źródeł, momentu założenia poszczególnych towarzystw, omówienia ich składu osobowego i działalności. W przypadku ostatniej części poświęconej TPN układ ten jest jednak znacznie rozbudowany. W monografii mamy liczne biogramy członków towarzystw, które uważam za szczególnie wartościowe, gdyż dotyczą osób ze środowiska wileńskiego w wielu przypadkach już zupełnie zapomnianych.

Podobną wysoką wartość mają źródłowe tabele i spisy zamieszczone na końcu opracowania, prezentujące kompletne wykazy osób będących członkami omawianych towarzystw. Odtworzenie przez autorkę tych składów osobowych poszczególnych instytucji uważam za bardzo ważną zaletę pracy. Trzeba podkreślić, że wypełnia ona istotną lukę w polskich badaniach nad środowiskiem inteligencji wileńskiej omawianego okresu.

Wszystkie omówione powyżej zalety monografii pani Ilgiewicz dobitnie wskazują na to, że jest to praca niezwykle wartościowa i ze wszech miar godna upowszechnienia ze względu na swoją istotną wartość naukową.

667

Dla pełnego obrazu recenzowanej pracy konieczne jest także wskazanie na przynajmniej niektóre wady lub drobne niedociągnięcia monografii.

Od strony językowej monografia jest napisana poprawnie, choć dość monotonnie i schematycznie. Autorka pisze o bardzo ciekawych sprawach w sposób – w mojej opinii – często bardzo nużący. Podobnie zresztą bardzo schematycznie skonstruowała całą swoją książkę, o czym wspominałem już powyżej. Nim przejdę do zwrócenia uwagi na kilka konkretnych niedociągnięć monografii, chcę zauważyć, że z niewiadomych mi przyczyn Autorka nie skorzystała z kilku znanych Jej opracowań, których znaczenie jest fundamentalne. O tym, że zna te opracowania wiem, gdyż recenzowałem Jej poprzednią książkę o towarzystwach wileńskich, przedstawioną z powodzeniem jako pracę habilitacyjną na Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu.

Warto więc byłoby dodać, że w okresie międzywojennym większość osób, o których pisze Autorka, było członkami bądź sympatykami Narodowej Demokracji w Wilnie. Tylko pewna grupa, i to raczej w okresie do I wojny światowej, związała się z obozem wileńskich krajowców. Dobrze, że wykorzystała Autorka pracę Joanny Gierowskiej-Kałłaur o Zarządzie Cywilnym Ziem Wschodnich. Szkoda, że – obok dwutomowej monografii o Europie Środkowo-Wschodniej w latach I wojny światowej – nie ma innych drobnych prac Wiktora Sukiennickiego, jak choćby opracowania memoriału Michała Römera z 1915 roku, stanowiącego doskonałe źródło do dziejów Wilna i jego mieszkańców w tym czasie.

Wiele informacji na temat oświaty wileńskiej przed i w czasie I wojny światowej oraz na początku okresu II Rzeczypospolitej znalazłaby Autorka w pracach poświęconych historii Narodowej Demokracji i Ligi Narodowej, m.in. w klasycznej i trudno dostępnej pracy Stanisława Kozickiego o historii Ligi Narodowej (Londyn 1964) i przedwojennych pracach Władysława Poboga-Malinowskiego o ND-cji, publikowanych przede wszystkim w ,,Niepodległości”. Istotnym uzupełnieniem pracy byłoby skorzystanie z wydanych w Londynie 6 tomów Alma Mater Vilnensis (pierwsze pod redakcją Wiktora Sukiennickiego). W odniesieniu do powojennych losów środowiska związanego z USB, jego znaczna część znalazła się nie tylko w Toruniu, Poznaniu i we Wrocławiu, o czym pisze Autorka, ale przede wszystkim w Londynie (Społeczność Akademicka Uniwersytetu Stefana Batorego na Obczyźnie), o czym Autorka wspomina dość zdawkowo. Większość lub też znaczna część profesury wileńskiej oprócz Torunia, wybrała emigrację i ucieczkę z komunistycznej Polski do Londynu. Nie chcę wymieniać nazwisk (część z nich wymienia autorka na stronie 446 i nn.), ale były to w wielu dziedzinach osoby numer jeden w Wilnie i było ich chyba 668

więcej niż znalazło się ostatecznie wileńskich profesorów w Toruniu. Ten fakt jest wciąż pomijany milczeniem. Stanisław Kościałkowski, o którym wiele pisze Autorka, także dotarł do Londynu, gdzie zrekonstruowano i wydano dwa tomy ukończonej przed wojną pracy: Antoni Tyzenhauz.

Podskarbi nadworny litewski, Londyn 1970–1971, t. I, 686 s, t. II, 576 s. Autorka podaje tę książkę w bibliografii.

Materiały dotyczące tajnej działalności profesorów USB w czasie okupacji i II wojny światowej znajdują się w Archiwum PAN w Warszawie.

Autorka pisze o tajnym nauczaniu, ale ta część wymagałaby uzupełnienia.

Odwołuje się do Materiałów dotyczących tajnego nauczania w Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie w latach 1939–1946, zamieszczonych w ,,Kwartalniku Historii Nauki i Techniki” R. XXXVIII, 1993, nr 4, s. 71–118. Brak jest natomiast tego tekstu w bibliografii, a także tekstu relacjonującego ich zawartość: Alma Mater Vilnensis Clandestina 1939–1945, w: ,,Lithuania” 1994, z. 4 (13), s. 104–119. Stanowią one istotne dopełnienie pracy Piotra Łossowskiego o likwidacji Uniwersytetu Wileńskiego. Warto byłoby to dodać, choćby w bibliografii. Okazuję się bowiem, że wileńscy członkowie TPN jako pierwsi rozpoczęli akcję tajnego nauczania na okupowanych ziemiach II RP, wcześniej niż zrobiły to środowisko warszawskie i lwowskie. I to nie był wcale koniec okupacji i wojny, a rok akademicki 1939/1940.

Można jeszcze te szczegółowe uwagi mnożyć, np. ks. Jan Kurczewski był i jest najbardziej znany w kręgach naukowych dzięki swej pracy o biskupstwie wileńskim, co wypadałoby uwypuklić pisząc o nim jako prezesie TPN. Dla uzupełnienia warto dodać także popularną pracę Jerzego Surwiłły i Audrone Kasperavičiene, o cmentarzu bernardyńskim na Zarzeczu (Wilno 1997). Jest też praca litewska o tym cmentarzu.

Najpoważniejszy zarzut został już częściowo przedstawiony. Uważam, że znaczniejszego uzupełnienia wymagałby opis losów członków TPN po II wojnie. To co Autorka pisze o osobach, które przeniosły się do Polski w jej nowych granicach jest oczywiście prawdą. Dodać – w mojej opinii – należałoby obszerniejszą niż jest sekwencję o środowisku londyńskim.

Znaleźli się tam profesorowie i docenci USB m.in.: Cezaria Baudouin de Courtenay-Jędrzejewiczowa, Stanisław Kościałkowski, Władysław Wielhorski, Kazimierz Grzybowski, Wacław Komarnicki, Wiktor Sukiennicki, Stanisław Swianiewicz i inni. Doszli do tego środowiska profesorowie tej miary jak Henryk Paszkiewicz. Społeczność Akademicka Uniwersytetu Stefana Batorego na Obczyźnie wydała wiele ważnych tekstów m.in. opublikowano: Dzieje ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego. Cykl wykładów, ,,Alma Mater Vilnensis”, Londyn 1953, 400 s., a także takie perełki 669

jak: Raptularz Stanisława Kościałkowskiego (z okresu pobytu w łagrze) i Powstanie kościuszkowskie w Kurladii W. Kozłowskiego (,,Alma Mater Vilnensis”, Londyn 1973, 288 s.).

Nieuczciwością byłoby pominięcie wysiłków i losów tego środowiska, które było przede wszystkim kontynuacją Uniwersytetu Wileńskiego, ale także TPN w Wilnie. Stanisław Kościałkowski był wszak ostatnim prezesem TPN. Kończąc chcę podkreślić, że wskazane uzupełnienia nie mają istotnego wpływu na ogólną ocenę dzieła pani Henryki Ilgiewicz. Monografia ta będzie przez lata podstawową pracą dotycząca środowiska wileńskiej inteligencji. Sądzę, że Nagroda ,,Przeglądu Wschodniego” nie tylko potwierdza i dokumentuje niezwykłą wartość tej książki dla polskiego dziedzictwa narodowego, ale także jest świadectwem sukcesu ciężkiego i pracowitego żywota Laureatki. Chwała Jej za to.

Leszek Zasztowt (Warszawa)

670

Laudacja KRZYSZTOFA ZAJASA Laureata NAGRODY PRZEGLĄDU WSCHODNIEGO 2008 w kategorii: Dzieje Polaków na Wschodzie

Krzysztof Zajas, krakowski polonista i literaturoznawca znany jest od lat, także poza swym środowiskiem, przede wszystkim jako Autor studiów poświęconych Czesławowi Miłoszowi oraz dziejopisowi Inflant Gustawowi Manteufflowi. Zasłużył się szczególnie odnalezieniem w Bibliotece Publicznej Nowego Jorku – zdawało się zaginionego bezpowrotnie – rękopisu Inflantczyka i krytyczną edycją tego dzieła pt: Zarysy z dziejów krain dawnych inflanckich czyli Inflant właściwych (tak szwedzkich jako i polskich), Estonii z Ozylią Kurlandii i Ziemi Piltyńskiej (wstęp, redakcja i opracowanie K. Zajas, Kraków 2007).

671

Obecnie Krzysztof Zajas przedłożył książkę: Nieobecna kultura.

Przypadek Inflant Polskich (Kraków 2008), stanowiącą własną próbę odtworzenia przede wszystkim fenomenu lokalnej tożsamości polsko-inflanckiej i kultury regionu zwanego Inflantami Polskimi, z wykorzystaniem historycznych oraz literackich opisów pióra polskich Inflantczyków. Próba to – powiedzmy od razu i najogólniej – interesująca i (mimo pewnych zastrzeżeń) – udana. Książka składa się (oprócz „wprowadzenia” i „zakończenia”) z sześciu rozdziałów, wspartych na klarownie ułożonej konstrukcji – najsłuszniej – problemowej. Pierwsze dwa rozdziały skoncentrowane są na krytycznej analizie opisów dziejów Inflant (nie tylko Polskich) w skali makro-historycznej, najpierw w ujęciu niemieckiej, a następnie – polskiej historiografii. Stanowią niejako odrębną część opracowania. Krzysztof Zajas prezentując zmiany terytorialne, przekształcenia ustrojowo-polityczne, także w kontekście toczonych wojen, procesy społeczne, w tym spory czy nierzadkie ostre konflikty na różnych płaszczyznach, wydobywa tu wydarzenia i zjawiska mające dla Inflant w kontekście kulturowym znaczenie szczególne.

Krzysztof Zajas przyznaje się do „subiektywnej perspektywy autora” ze szkodą dla syntetycznego ujęcia, prowadzącej do łożenia przezeń nacisku na „tęsknoty i tendencje separatystyczne Inflantczyków”, wyrażane w podkreślaniu przez nich swej odrębności i praw do autonomii (s. 167–168).

Wybór to wszak uprawniony. Zbieżny z potwierdzeniem w „Zakończeniu” monografii, że: „Książki o tytułach Historia Inflant Polskich czy Kultura i literatura Inflant Polskich są dopiero do napisania”. W braku dotąd „jednej obiektywnej historii Inflant”, przy ścieraniu się tendencji, narracji ideologicznych i syntez czynionych „na potrzeby przyjętej opcji – narodowościowych, kulturowych, państwowotwórczych itp.” (s. 21), celem głównym Autora było dążenie do – jak sam stwierdza – „wykreślenia kierunków poszukiwań badawczych, wyznaczenia poprzedzających je punktów orientacyjnych i odszukiwania złóż surowca, przydatnego do ulepienia przedmiotu badań” (s. 349).

Uzasadnieniu i konkretyzacji przyjętej strategii badawczej służy druga niejako część książki, więc rozdziały poświęcone kulturoznawczej metodologii i literaturze z zastosowaniem ich do dziejów Inflant oraz analizie mikro-historycznej, która ma stanowić – czytamy – „instrument zdetronizowania wielkiej metanarracji historycznej” (s. 134–136).

Rozważania Autora osadzone są w antropologicznym warsztacie, obudowanym filozoficzno-socjologiczną literaturą o post-modernistycznym rodowodzie, z właściwą jej odrębnością słownictwa i języka naukowego.

Przyjmujemy za uprawniony wybór metodologii, nawet stojącej w opozycji 672

do utrwalonych kanonów nauk historycznych, stawiając w każdym przypadku na pierwszym miejscu wymóg klarownej jej realizacji. Zwracając jednak przy tym uwagę na „zalety, ale i niedociągnięcia każdej rygorystycznie traktowanej strategii badawczej”, jak najtrafniej ujął to Jerzy Jedlicki w swej przedmowie do trylogii Dzieje inteligencji polskiej do 1918 roku (t. 1, Warszawa 2008, s. 9–10). Wybór ten uznajemy za uprawniony także w sporze między historią społeczną (do niej wszak należą też badania nad dziejami kultury) a tzw. historią „dyskursów” czy metodologią narratywistyczną, opowiadając się za kompromisowym stanowiskiem, w obawie przed – przywołajmy raz jeszcze J. Jedlickiego – „dewaluacją masywnego bądź co bądź dorobku obiektywizującej historii społecznej”, w kompromisie tym upatrując też faktyczną realizację interdyscyplinarności nauki. Jej znaczenie – podkreślmy mocno – docenia sam Krzysztof Zajas.

Zaakcentowania wymaga obszerna w Jego książce bibliografia publikacji polsko- i obcojęzycznych, w tym pióra uznanych autorytetów, zwłaszcza z zakresu antropologii kulturowej, socjologii i filozofii, także historii. Nie znaczy, że nie można byłoby (czy nawet nie należałoby) wykazu uzupełnić.

Braki łagodzi szeroki zakres wykorzystanych przez Autora źródeł drukowanych i archiwalnych, w tym rękopisów, niekiedy z prywatnych zbiorów.

Warte odnotowania są też aneksy źródłowe. Na czele z Raportem z kwerendy w Łotewskiej Bibliotece Akademickiej oraz w Łotewskiej Bibliotece Narodowej w Rydze (2005) pióra Jakuba Niedźwiedzia (s. 362–372), gdzie najsłuszniej zwrócono uwagę m. in. na konieczność odejścia od polonocentryzmu w oglądzie relacji inflancko-polskich (s. 369). Pomocnym jest też indeks osób, którego obecność w książce z satysfakcją należy podkreślić, gdyż nadal nie stanowi to kanonu w publikacjach naukowych.

W aspekcie bogactwa materiału badawczego wrażenie co najmniej paradoksu wywołuje tytuł książki: „Nieobecna kultura”. Krzysztof Zajas pozorność tego paradoksu wyjaśniał już we wstępie do wspomnianej edycji „Zarysów” G. Manteuffla (op. cit, s. VII). Kontynuując ten wątek w prezentowanej tu monografii w odrębnym podrozdziale zatytułowanym „Tezy o nieobecności”, interesująco na kilku płaszczyznach to uzasadnia.

Podaje też jedną z propozycji socjologicznych, by „przez kulturę [...] rozumieć zespół regularności w zachowaniu wewnętrznym i zewnętrznym członków poszczególnych społeczeństw”, formułuje – w zgodzie z przyjętą optyką – tezę, że w Inflantach „odrębność [podkreślmy – J.B.] taka nie powstała” (s. 17–18).

Wpisują się tu – warte przytoczenia – zarzuty Autora pod adresem współczesności. Wskazuje na brak w „liczących się” opracowaniach polskich osobnego rozdziału poświęconego Inflantom Polskim, z jednym 673

pozytywnym wyjątkiem książki: Historia Polski 1795–1918 (Kraków 2000), pióra Andrzeja Chwalby. Stwierdza również, że „najwybitniejszy dziejopis inflanckich ziem i autor niezliczonych publikacji o charakterze historycznym, etnograficznym, krajoznawczym, kulturoznawczym – Gustaw Manteuffel – we współczesnym Leksykonie historii Polski [Warszawa 1995] w ogóle nie figuruje i żadna z jego prac od stu lat nie doczekała się wznowienia”. Krzysztof Zajas podnosi wreszcie, że „kilka fundamentalnych dzieł związanych z historią i kulturą Inflant pozostało w rękopisie i ewentualność ich publikacji wydaje się coraz bardziej odległa” (s. 9–10).

I kwituje tę sytuację wymownym stwierdzeniem, że „nawet szeroko oczytanym humanistom Inflanty kojarzą się wyłącznie z anegdotą z „Trylogii” Sienkiewicza” (s. 10). Książka Krzysztofa Zajasa zatem stać się może – i powinna – katalizatorem przemian na tym polu w przyszłości.

Wróćmy jednak do historycznie udokumentowanej kwestii odrębności i specyfiki badanego przezeń regionu. Jak sam Autor pisze, od 1903 r. zwany też z łotewska coraz częściej Łatgalią (s. 156) – poświadczał swą, trwającą i obecnie, odrębność na różnych płaszczyznach. Jedną z nich – wskazuje Krzysztof Zajas – stanowił ukształtowany przez wieki wśród „tutejszych”, więc głównie chłopów-Łotyszy – dialekt wschodnio-łotewski, zwany właśnie łatgalskim, używany w tym regionie także dziś. Inne znów pola ujawniają – notuje Autor – w ramach łotewskiego państwa obecne historycznie ukształtowane różnice: gospodarczą (to najuboższa jego część), kulturową, wyznaniową (przeważa tu tradycyjnie katolicyzm), wreszcie – narodowościową, wobec silnej rusyfikacji (s. 17). Przeszłość więc „trwa”, choć – jak pisze Krzysztof Zajas – Inflanty Polskie przestały istnieć już „po raz drugi po 1772 r. [gdy – dodajmy – znalazły się w granicach imperium carów] wraz z uzyskaniem niepodległości przez Łotwę w 1918 r.”, a ich „cichy pogrzeb” odbył się w międzywojniu (s. 161).

Nazwy krain, przywoływanych już wyżej, kierują naszą uwagę na podjętą przez Krzysztofa Zajasa kwestię toponomastyki. Kompetentnie obejmuje swą analizą całe Inflanty, w tym Inflanty Polskie, Szwedzkie czy tzw. rosyjskie (pisane tu z małej litery) oraz Kurlandię i Semigalię, wreszcie – Ziemię Piltyńską (z jej wyraziście opisaną specyfiką także ustrojowoprawną). W nader zawiłym i rozproszonym nazewnictwie występującym w literaturze (nie bez wpływu tu i źródeł), Autor wprowadza znaczący porządek. Ułatwia obecnemu Czytelnikowi właściwe osadzenie przestrzenne opisywanych procesów historycznych na tych terenach. Dowodzi jednocześnie instrumentalnej funkcji toponomastyki w pojmowaniu dziejów tych krain, widocznej również w historiografii niemieckiej i polskiej.

Inflanty Polskie, „kresy kresów” z ich wielokulturowością widzi Autor 674

jako skrajną postać tzw. sytuacji przygranicznej, „budowanej na zderzeniu swojego z obcym” (s. 260). Do jednego z ważniejszych wskaźników należy tu sfera wyznaniowa, co Autor trafnie sygnalizuje pisząc, że wykraczała poza problemy religii chrześcijańskich. Mniejszość żydowska stanowiła bowiem, zwłaszcza w większych miastach inflanckich, wcale liczącą się zbiorowość. Tyle że – zaznacza Autor – nie znalazło to dotąd w literaturze właściwego ujęcia i opisu. Problem wymaga odrębnych badań.

W przypadku wyznań chrześcijańskich obecnych w Inflantach, a więc przede wszystkim katolicyzmu, protestantyzmu i prawosławia, Autor przekonująco wskazuje na uwarunkowania ich funkcjonowania w życiu społeczno-politycznym regionu i wpływ na jego obraz kulturowy, podkreślając odmienne w tej materii ujęcia niemieckiej i polskiej historiografii.

Analizując problem katolicyzacji i rekatolicyzacji, także w powiązaniu z długotrwałym procesem polonizacji Inflant, Krzysztof Zajas akcentuje m. in. intensywną rozbudowę w Inflantach Polskich instytucji kościelnych i zakonnych w XVII i XVIII w. Podaje, że w poł. XVII w. było tu 6 kościołów, a w przeciągu jednego stulecia istniało już kilkadziesiąt kościołów i klasztorów (s. 124, także s. 143–146). Dodajmy, iż podobny proces zachodził także na Żmudzi w XIX w., o czym dokładną relację znajdujemy choćby w Zapiskach domowych biskupa żmudzkiego Macieja Wołonczewskiego (edycję ich dokonaną przez Aldonę Prasmantaitė nagrodziło Jury „Przeglądu Wschodniego” w 2004 r.). Sugeruje to potrzebę porównawczego ujmowania inflanckich materii. Utwierdza tę możliwość sam Autor, sygnalizując podział województwa inflanckiego na 4 powiaty, zwane traktami i notując, że „wprowadzono tu nomenklaturę z księstwa żmudzkiego, w którym po unii lubelskiej zachowano stary podział na 28 traktów” (s. 137).

Autor eksponuje też znaczące w rozbudowie instytucji kościelnych uczestnictwo inflanckich rodzin, m. in. Hylzenów, Platerów, Benisławskich.

Podkreśla, że nie brak tu było rodów protestanckich, zachowujących swe wyznanie niekiedy aż po XIX w. i podejmujących działania na rzecz katolicyzmu z różnych motywów. Krzysztof Zajas postuluje, by w tym kontekście proces ugruntowywania rzymskiego wyznania zwać „raczej katolicyzacją realną czy skuteczną, aniżeli rekatolicyzacją, ponieważ dopiero wskutek polskiej polityki asymilacyjnej Inflanty Polskie uzyskały wyraźnie katolickie oblicze” (s. 125). Przyniosło to m. in. utrwalenie się w historiografii niemieckiej, ale też bałtyjskiej, stereotypu „Polak-katolik” (s. 133).

Wspomniane wyżej nazwiska inflanckich rodów kierują naszą uwagę na kwestię utrwalonego przez wieki podziału na polskich Inflantczyków i inflanckich Polaków. Grupą najdawniejszą w Inflantach było rycerstwo, 675

którego część po tzw. sekularyzacji opuściła ów region. Jak podaje Krzysztof Zajas za G. Manteufflem, w latach 1566–1677 z 55 rodów rycerskich w Inflantach Polskich pozostało zaledwie 24. To skutkowało potrzebą i możliwością obsadzania przez króla rozległych ziem oraz rozdawnictwa stanowisk i godności, co w następstwie przynieść miało osiedlenie się tu do końca I Rzeczypospolitej 44 rodów polsko-litewskich. Efektem stała się rywalizacja, zwłaszcza między starą arystokracją niemiecko-bałtyckiego pochodzenia oraz napływową szlachtą polsko-litewską. Na napięte relacje między obiema grupami oddziaływały zróżnicowane czynniki. „Gorliwość religijna i patriotyczna – notuje Autor – były tutaj ważnymi kartami przetargowymi” (s. 126). U podstaw leżało przede wszystkim zróżnicowanie statusu społecznego i prawnego obu grup, odmienności tradycji i mentalności. Jak zauważy Autor: „O ile na pozostałych terenach Rzeczypospolitej szlachcic polski poczuwał się do pewnej wyższości kulturowej, o tyle tutaj [w Inflantach Polskich] miał do czynienia z arystokracją wyżej od niego notowaną w oficjalnych rejestrach, w dodatku zazdrośnie strzegącą uprzywilejowanej pozycji”. Bo też – konstatuje Krzysztof Zajas – „arystokracja niemiecko-inflancka polonizowała się w zakresie wymaganym przez obyczaj i warunki polityczne polskich zwierzchników, ale – zgodnie z regułą dyferencji – pilnie strzegła swej odrębności i wyższej «inności»” (s. 129).

Stanowiło to – skomentuje Autor w innym miejscu – „w swej konsekwentnej anachroniczności [...] ewenement na skalę europejską” (s. 66).

Kształtowana i ugruntowywana przez wieki mentalność konserwatywna arystokracji, ale też ziemiaństwa inflanckiego, była znaczącym zjawiskiem. Priorytetem było tu zachowanie feudalnego status quo oraz unikanie reform oświeceniowych. Uprawniło to niemieckiego badacza Reinharda Wittrama do wniosku, że – czytamy u K. Zajasa – „w prowincjach bałtyckich jeszcze w XIX wieku średniowiecze było współczesnością” (s. 62). Trwałości tych zaszłości i kompleksów, niekiedy aż po próg XX w., dowodzą biografie niektórych postaci, ale też walka o utrzymanie w życiu społeczno-politycznym Inflant niektórych instytucji prawnych.

Do tych ostatnich należały przywileje i odrębne konstytucje czy inne akty prawne (szeroko i krytycznie analizuje je Autor). Ale niekiedy ożywały też reguły rodem z najdawniejszego prawa zwyczajowego. Tak trzeba widzieć – opisany przez Krzysztofa Zajasa – przypadek ożenku Michała Platera, jednego z uczestników insurekcji kościuszkowskiej, stryja i opiekuna Emilii Plater (powróci ona jeszcze dalej). Gdy ów Michał miał się ożenić z ostatnią przedstawicielką rodu Zyberków (de Sieberg zu Wischling), jej ojciec Jan Tadeusz Zyberk wyraził zgodę pod warunkiem, iż nupturient zrzeknie się majątku Platerów, przyjmując wraz z dobrami Zyberków ich 676

herb oraz nazwisko, co też uczynił (s. 149). Przypomina to prastarą instytucję prawa rodzinnego i spadkowego tzn. adopcję zięciów, stosowaną – przypomnijmy – w monarchii patrymonialnej, gdy brak było męskiego potomka, nawet przy przekazywaniu książęcego tronu. W XIX-wiecznym przypadku uzupełnioną przez dodanie nazwiska. Siła przetrwania reliktów historycznych i moc mentalności archaiczno-konserwatywnej w życiu społecznym jawi się tu w całej okazałości. Podobnie rzecz się ma z przywołanym w książce, opisywanym już wcześniej w literaturze, przykładem znanego pisarza Józefa Weyssenhoffa, dążącego – z najwyższym zaangażowaniem sił i środków – do zrównania się pochodzeniem z Inflantczykami niemiecko-bałtyckimi (s. 129–130).

Należał do nich wspominany dziejopis Gustaw Manteuffel (1832–1916), zapisany w klasie I pod numerem 2 w Kurlandzkiej Izbie Rycerskiej (prowadzącej odpowiednie wykazy szlachty inflanckiej od najdawniejszych czasów). Inflantczyk zajmuje w książce – w pełni zasadnie – miejsce wyjątkowe: tyleż dla swej biografii, ile wspomnianego już dorobku pisarskiego, co pozwala Autorowi widzieć w nim również prekursora badań kulturoznawczych (s. 21, 224). Bardzo interesująco w książce prezentuje się ewolucja poglądów inflanckiego dziejopisa, w tym proces dochodzenia do polskości i pojmowania przezeń swego pisarstwa jako obowiązku patriotycznego. Zaakcentujmy też, iż Krzysztof Zajas opublikowane przez siebie – jak wspomniano – „Zarysy z dziejów krain inflanckich...”

G. Manteuffla określa „najszerzej zakrojoną syntezą” (s. 226). I konstatuje, że „wydane dopiero teraz w sto lat po powstaniu [...] nie miały jak na razie szans zaistnieć jako wielka metanarracja” (s. 136 przyp. 62). Znaczące to opinie. W tym kontekście dodatkowej mocy nabiera fakt, iż G. Manteuffel w swych długotrwałych zmaganiach o publikację „Zarysów” przegrał z nauką akademicką, więc m. in. z recenzentami z Kasy Mianowskiego oraz krakowskiej Akademii Umiejętności (s. 231–232).

Szczególne miejsce w książce Krzysztofa Zajasa zajmują powstania narodowe i wynikające z nich zasadnicze przemiany społeczne, polityczne, ekonomiczne, wpływające na kulturowe oblicze regionu. Najsłuszniej też w tym kontekście akcentuje znaczenie rewolucji 1905/1906 i jej prawnoustrojowych skutków (s. 73–75). Objęły one także największe miasta, więc Rygę i Dorpat. Położone poza obszarem Inflant Polskich, „paradoksalnie” – konotuje Autor – „od powstania styczniowego do wybuchu pierwszej wojny światowej stanowiły niewątpliwe centra kultury polskiej i polskości w całych Inflantach” (s. 156-157).

Pisząc o powstaniach listopadowym i styczniowym (choć także insurekcji kościuszkowskiej nie pomija, s. 147), zauważa: ,,co ciekawe, mniej 677

skuteczny i niezbyt wyrazisty udział w powstaniu listopadowym znalazł swoje uwiecznienie w polskiej kulturze dzięki Emilii Plater, podczas gdy dużo bardziej powszechny i tragiczny akces Inflantczyków do powstania styczniowego przeszedł raczej bez echa i zaginął gdzieś w mrokach historycznej selekcji faktów” (s. 148). Znacząca to ocena, choć może nie całkiem sprawiedliwa. Znane dzieło Stefana Kieniewicza o powstaniu styczniowym, którego brak w bibliografii jest niemile uderzający, ocenę tę pozwoliłoby K. Zajasowi najpewniej zniuansować.

Przywoływane już wyżej postaci polskich Inflantczyków kierują nas ku akcentowanej przez Autora potrzebie przywrócenia czy weryfikacji miejsca niektórych z nich, dotąd w polskiej humanistyce niedocenianych czy przemilczanych lub sytuowanych w niewłaściwym kontekście kulturowym. Realizacja tych postulatów przyniosła m.in. – podkreślmy – korektę (ważnego i w szerszym kontekście) mojego stwierdzenia sprzed lat, że pierwszym piszącym o Inflantach po polsku był Jan August Hylzen, za sprawą dokonania przez Krzysztofa Zajasa reedycji dawniejszych prac innych niż Helzen autorów, jak Marcina Kwiatkowskiego z Rożyc (?–1588, zwanego Quiatkoviusem) czy też Mikołaja z Chwałkowa Chwałkowskiego z jego opracowaniem wydanym z 1712 r. (s. 206–207). Wspomniane braki Autor w znacznej mierze uzupełnił też w rozdziale ostatnim książki: Literatura polsko-inflancka (s. 280–348), gdzie – obok Gustawa Manteuffla z jego pozahistorycznymi pracami – przypomniał m. in. Konstancję Benisławską, Adama Platera, Kazimierza Bujnickiego, Olgę Dauksztę czy Kazimierę Iłłakowiczównę.

Zatrzymajmy się przy dwóch postaciach, w polskiej świadomości społecznej chyba najsilniej utrwalonych: wspominanej już Emilii Plater oraz Kazimierze Iłłakowiczównie, dwudziestowiecznej pisarce i poetce o randze ogólnopolskiej. W przypadku pierwszej z nich, Autor słusznie upomina się „o re-identyfikację podmiotu jednego z najważniejszych mitów narodowych”, podkreślając, iż „narodowa procedura wynoszenia na piedestał ominęła inflanckie pochodzenie Platerówny”, czyniąc ją jedynie Litwinką (s. 148–149). Podobnie rzecz się miała z K. Iłłakowiczówną, przypisywaną niekiedy jedynie do „północnej Litwy” (s. 345–347). Nieprecyzyjność takich ujęć nie powinna sugerować jednak możliwości wpisania w kulturowym paszporcie obu postaci „obywatelstwa” – jeśli nawet nie wyłącznie, to przede wszystkim – Inflant.

Przeczy temu zresztą wyraźnie w przypadku K. Iłłakowiczówny i jej poezja, i naukowa literatura przedmiotu. Przywołajmy tu jedynie znany tomik poetki pod wymownym tytułem: Słowik litewski (1936) i w nim wiersz: Wezwanie. Autorka zaczynała swój „apel” słowy: 678

O Litwo, o ojczyzno, teraz się do mnie przyznaj, zaliczanymi w literaturze „do celniejszych parafraz Inwokacji Mickiewiczowej”, by powołać tu W.J. Podgórskiego z jego wyborem esejów (Warszawa 1994). Słowa te wskazują zaś – jak cały zresztą wiersz K. Iłłakowiczówny – na dominację w jej tożsamości czy identyfikacji litewskiego i polskiego rodowodu, choć i trzeci – inflancki, jak dowiódł K. Zajas, miał znaczenie niebagatelne. Jej „niedookreślona tożsamość”, jak chce Autor, bliska była chyba – opisanej przeze mnie przed laty – wieloszczeblowej (dwu- czy trójstopniowej) świadomości narodowej (czy inaczej rzecz ujmując – identyfikacji etniczno-państwowej), właściwej znacznej części ziemiaństwa czy powiązanej z nim inteligencji na ziemiach b. Wielkiego Księstwa Litewskiego. Inna sprawa, że ta „wieloszczeblowość” nie mieściła się – i nie mieści – w koncepcjach narodu ukształtowanych od XIX w., trudno też ją sklasyfikować wedle socjologicznych kategorii postmodernistycznych.

Kończąc laudację Krzysztofa Zajasa, podkreślmy bogactwo materii, sądów, ocen i propozycji badawczych w Jego monografii, uzasadniające nagrodę „Przeglądu Wschodniego” oraz nasze przekonanie, że książka będzie użyteczną i pomocną pozycją nie tylko dla polskich badaczy. Również dla uczonych znających język polski z niepodległych już Łotwy, Estonii, Litwy, Białorusi wreszcie, także z Niemiec, Rosji czy Szwecji. I nie tylko literaturoznawców, kulturoznawców, etnografów, socjo- i politologów, ale także dla wielu historyków. Może też dla badaczy stanie się ona impulsem wobec dwojakiej perspektywy, ujrzanej przez Krzysztofa Zajasa, który stwierdza, że albo „Inflanty Polskie nigdy do końca nie zaistnieją jako część kultury polskiej, a usiłowania ich pisarzy zawsze pozostaną na marginesie, poza polem głównych zainteresowań”, albo też „należy napisać na nowo dzieje kultury polskiej, w których Inflanty Polskie ze swoją wielokulturowością, obok kilku innych regionów peryferyjnych, zajmą poczesne miejsce. Być może udałoby się przy tej okazji zneutralizować kilka demonów, gnębiących historyczną «polskość»” (s. 350). W tej drugiej perspektywie widzieć można jedno z ważniejszych przesłań promowanej monografii.

Wyrazy uznania skierować należy wreszcie pod adresem Wydawcy obu książek przygotowanych przez Krzysztofa Zajasa do druku, więc oficyny działającej formalnie pod egidą Towarzystwa Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS w Krakowie.

Juliusz Bardach (Warszawa, marzec 2009 r.)

679

Laudacja ZBIGNIEWA J. WÓJCIKA Laureata NAGRODY SPECJALNEJ PRZEGLĄDU WSCHODNIEGO 2008

Szanowne Jury przyznało nagrodę specjalną Panu Profesorowi Zbigniewowi J. Wójcikowi za całokształt działalności naukowej, organizacyjnej i edytorskiej dotyczącej tzw. tematyki wschodniej. Dodam, problematyki poświęconej w większości wkładowi Polaków w działalność naukową na Syberii. Takie wyróżnienie nie zaskakuje gdy pozna się biografię i bibliografię Szanownego Laureata, Wołyniaka urodzonego w Łucku (1931), gdzie przeżył dwie okupacje sowieckie (1939–1941 i 1944–1945) i jedną niemiecką (1941–1944). Podczas tej pierwszej został osierocony przez ojca, wywiezionego na Syberię, skąd już nie powrócił.

Nie podobna pominąć faktu, że ten okres swojego życia przedstawił Laureat w niewielkim szkicu zatytułowanym Pierwsza komunia u ks. Władysława Bukowińskiego, zamieszczonym na łamach kwartalnika „Zesłaniec” (30:2007, s. 239–242), organu wydawniczego Rady Naukowej Związku Sybiraków. Przypominam tu o tym, bowiem duszpasterz ten, wieloletni więzień sowieckich łagrów, w latach 1936–1939 wykładał katechetykę i socjologię w Wyższym Seminarium Duchownym w Łucku, od jesieni 1939 r. będąc proboszczem parafii katedralnej w Łucku. Pomagał wówczas uciekinierom z Polski i żołnierzom z rozproszonych oddziałów, opiekował się rodzinami wywiezionych na Syberię, prowadził działalność charytatywną, a w kontaktach z parafianami starał się podtrzymywać ich na duchu. Mimo zagrożenia aresztowaniem ks. W. Bukowiński rozpoczął katechizację dzieci, wśród nich był również Zbigniew Wójcik wraz z siostrą Anną. Uroczysta Pierwsza Komunia odbyła się w maju 1940 r., a już w sierpniu tego roku ks. W. Bukowiński został aresztowany przez NKWD. Po latach Szanowny Laureat pisał – „Boleśnie odczuliśmy fakt aresztowania proboszcza ks. W. Bukowińskiego w sierpniu 1940 roku.

Starsi nie zapominali, że jest więziony w łuckim więzieniu (w pobliżu katedry, w dawnych zabudowaniach klasztornych. Wiedzieliśmy, że cudem ocalał z pogromu jaki więzionym urządzili strażnicy sowieccy ustępując z Łucka. Rozstrzelanych wtedy polano benzyną i podpalono.

Ciała zidentyfi kowanych i nierozpoznanych odprowadzał do grobów 680

ks. W. Bukowiński. Na twarzy jego widać było powagę człowieka, który – bodaj jako jedyny – przeżył tragedię współwięźniów. [...] W czasie okupacji niemieckiej nie był nadmiernie ograniczany w posłudze. Na msze niedzielne czy podczas świąt, chodziliśmy normalnie. Wojska sowieckie zajęły ponownie Łuck w lutym 1944 roku. Ksiądz W. Bukowiński natychmiast przystąpił do usuwania zniszczeń w kościele powstałych w czerwcu 1941 r i późniejszych. Na wiosnę 1944 roku byliśmy na uroczystościach Pierwszej Komunii młodszych naszych kolegów – tym razem już ostatnich pod przewodnictwem kochanego przez nas proboszcza. Następnych już nie doczekaliśmy. Księdza W. Bukowińskiego oraz dwóch innych księży bp.

Adolfa Piotra Szelążka i kan. Karola Gałęzowskiego aresztowano w nocy z 3 na 4 stycznia 1945 roku. Po 18-dniowym śledztwie 22 stycznia wywieziono ich do więzienia w Kijowie. Później trzymano ich w łagrach. [...]

Wypada jeszcze nadmienić, że po aresztowaniu księży w Łucku opustoszał kościół katedralny, z czasem zamieniony na magazyn. Obraz z głównego ołtarza Matki Bożej Wędrującej został jednak uratowany i przewieziony do jednego z klasztorów żeńskich w Lublinie, gdzie przetrwał lata komuny.”

Zarysowany tutaj przez Laureata szkic życiorysu ks. W. Bukowińskiego uzupełnić należy informacją iż przez prawie 10 lat był on więziony w sowieckich łagrach. Po zwolnieniu natomiast pozostał w Kazachstanie, gdzie mimo wielokrotnych prześladowań prowadził pracę duszpasterską. Zmarł w Karagandzie w 1974 roku, a jego grób znajduje się obok murów kościoła katedralnego w tym mieście.

Te okupacyjne, trudne i niebezpieczne losy dziecka zachowane w pamięci Profesora Zbigniewa J. Wójcika uzupełnić jeszcze należy doświadczeniami, wprawdzie nie osobistymi, ale wyraźnie sytuującymi się w Jego pamięciowej historii, dotyczącymi pacyfikacji przez Niemców ludności żydowskiej w Łucku, pogłosu mordów Polaków przez nacjonalistów ukraińskich w latach 1943–1954 w tej części Wołynia oraz przeprowadzonej przez nich rzezi ludności polskiej, jaka miała miejsce na peryferiach Łucka.

Wiele takich sytuacji zachowało się w pamięci Laureata. Jawią się w niej najróżniejsze sprawy, które można by nazwać socjalno-bytowymi, w tym jest i zatroskanie Matki o los dzieci. Ten nieco długi, acz fragmentaryczny opis rodzinno-geograficzny, jest jak mi się wydaje, pożyteczny dla określenia choćby po części rodowodu zainteresowań wschodnich Szanownego Laureata. Wiem o tym z wielu rozmów z Nim, a fakty zachowane w dziecięcej przecież pamięci, powracają nieraz i nie sposób skazać ich na przeminięcie, i to właśnie z tych pamięciowych pobudzeń znane mi są życiowe drogi odbierającego dzisiaj nagrodę Profesora Zbigniewa J. Wójcika. Podobnie jak inni mieszkańcy Kresów Wschodnich po zakończeniu 681

wojny wraz z Matką i rodzeństwem opuścił On Łuck. Zamieszkał w Łodzi, gdzie w 1951 roku uzyskał maturę w XV Liceum Ogólnokształcącym.

W tym samym roku rozpoczął studia na Wydziale Geologii Uniwersytetu Warszawskiego zakończone uzyskaniem tytułu magistra. Przez pewien czas był asystentem w Katedrze Geologii Dynamicznej kierowanej przez Prof. dr. Edwarda Passendorfera oraz pracował w Instytucie Geologicznym Centralnego Urzędu Geologii. Od roku 1957 związał się zawodowo z Muzeum Ziemi Polskiej Akademii Nauk. Pamiętam, że to właśnie tam poznałem Laureata, zachęcony przez Profesora Bolesława Olszewicza, pod którego kierunkiem ukształtowały się moje zainteresowania związkami polsko-syberyjskimi, prowadzące do udziału w seminarium poświęconym tematyce polskich badań przyrodniczych na Syberii. Laureat jest posiadaczem dwóch habilitacji: pierwszej z geomorfologii krasu Tatr i innych gór środkowej Europy (1970) oraz drugiej z zakresu historii nauki: Aleksander Sapieha i warszawskie środowisko przyrodnicze w końcu XVIII i na początku XIX w. (1971). Tytuł profesora nauk humanistycznych uzyskał w roku 1990.

Kiedy rozmyślania nasze schodzą na tematy związków polsko-syberyjskich i osiągnięć nauki polskiej w tym zakresie, jawi się tutaj działalność naukowa, redakcyjna i organizacyjna Profesora Zbigniewa J. Wójcika.

Przez wiele lat związany etatowo z Muzeum Ziemi Polskiej Akademii Nauk pełnił niezmiernie ważną rolę w naukowej i intelektualnej działalności na rzecz wypełnienia naszej historiografii różnymi przedsięwzięciami autorskimi, edycyjnymi i organizacyjnymi dotyczącymi nie tylko katorżniczołagrowego obrazu Syberii, ale przede wszystkim wkładu Polaków w jej naukowe poznanie, cywilizowanie i zagospodarowanie. Z tego właśnie zawodowo-etatowego środowiska, pozostającego pod intelektualną opieką i takim samym wpływem Prof. dr Antoniny Halickiej, wywodzą się liczne publikacje Laureata i liczne życiowe dokonania z tym związane – wyjazdy studyjne na Syberię, udział w konferencjach międzynarodowych, organizowanie i współorganizowanie konferencji krajowych, prace redakcyjne, scenariusze wystaw itp. W sumie jednak ta mnogość przedsięwzięć naukowo-organizacyjnych w odmęcie Jego życia zawodowego, nie przytłumiła mu pasji i miłości do wypraw na górskie szlaki oraz ciągłych nowych wyzwań z tego zakresu. Ten zew Tatr sprawił, że przez wiele lat związany był z różnymi działaniami na rzecz Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem, pozostając w bliskich kontaktach naukowych z jego wieloletnim dyrektorem Juliuszem Zborowskim, który rozbudził w Nim zainteresowania w dziedzinie historii nauki i wkładu polskich przyrodników w badaniach nad Podhalem i Syberią. Związki Laureata z tym muzeum trwają do dzisiaj 682

i od szeregu lat jest On członkiem jego Rady Naukowej. Na szczególne wyróżnienie zasługuje tutaj jednak wieloletnia działalność speleologiczna Profesora Zbigniewa J. Wójcika, sformalizowana w tzw. Klubach Grotołazów istniejących w strukturach niegdysiejszego Zrzeszenia Studentów Polskich, a także i w innych oddzielnych formach organizacyjnych. Łączy się z tym wiele Jego jaskiniowych osiągnięć poznawczo-badawczych oraz znajomości i przyjaźni z ludźmi niepokornymi wobec władz PRL-lu, znanymi opozycjonistami i solidarnościowymi działaczami politycznymi, którzy w tej formie kontaktu z górami i ich przyrodą szukali swego miejsca do zawodowej, wolnej od indoktrynacyjnych wpływów samorealizacji.

Najpełniej jednak i najkonsekwentniej, częstokroć na przekór różnym trudnościom, poświęcił się Zbigniew Wójcik badaniu związków polskosyberyjskich w kontekście wkładu naszych Rodaków w przyrodnicze poznanie rozległej Syberii. Zwłaszcza dwie Jego monografie: Aleksander Czekanowski. Szkice o ludziach, nauce i przygodzie na Syberii (Lublin 1982) i Jan Czerski, polski badacz Syberii (Lublin 1986) są niezaprzeczalnym faktem, iż Polacy, jakoby na przekór zesłaniom, dali tej ziemi swój trud, wiedzę i umiejętności. Potwierdzają to także dwie kolejne monografie biograficzne Jego autorstwa poświęcone Karolowi Bohdanowiczowi i Józefowi Morozewiczowi, geologowi którego wyprawy badawcze objęły między innymi Step Nogajski na Pomorzu Azowskim, Ural, Nową Ziemię oraz Wyspy Komandorskie: Z. Wójcik, Karol Bohdanowicz. Szkic portretu badacza Azji (Warszawa–Wrocław 1997) i Z. Wójcik, Józef Morozewicz uczony i współorganizator Akademii Górniczej w Krakowie (Kraków 2004).

Po wielekroć dzisiejszy Laureat anonsował też problem naukowych związków polsko-syberyjskich w licznych artykułach ukazujących się w Polsce, oraz w Rosji (dawniej ZSRR), w których zwracał uwagę na fakt, że dzieje badania Syberii pod względem przyrodniczym posiadają swój wielki polski rozdział, rezonujący do dzisiaj w nauce światowej. Podczas studyjnego pobytu w Irkucku zdołał zainteresować tamtejszych historyków nauki w zorganizowaniu międzynarodowej konferencji o wkładzie Polaków do badań Syberii. Odbyła się ona w 1989 r. pod nazwą „Sowietsko-polskij simpozjum. 100-letie issledowanij polakow w Wostocznoj Sibiri i na Bajkale”, z licznym udziałem uczonych z Polski. To tam podczas dyskusji i kuluarowych spotkań, wspominał i podkreślał, że nie wszyscy polscy badacze Syberii byli zesłańcami politycznymi – np. Karol Bohdanowicz, Leonard Jaczewski, Józef Morozewicz i inni – ale czasy niewoli decydowały o tym, że kształcili się oni na różnych uczelniach Rosji, później zaś wiązali się na wiele lat z różnymi instytucjami rosyjskimi i prowadzili 683

eksploracje geologiczne oraz geograficzne, m.in. na terenie Azji Centralnej, na Syberii oraz Dalekim Wschodzie. Częstokroć rzec można, były to badania pionierskie, o których do dzisiaj pamięta nauka rosyjska. Wartość naukowa i popularyzatorska publikacji (książki i artykuły – łącznie około 400 tytułów) autorstwa prof. dr hab. Zbigniewa Wójcika z zakresu historii nauki, dotycząca także kontaktów polsko-syberyjskich jest przeogromna.

Tu pragnę przywołać także jego znakomite dzieła pt. Ignacy Domeyko.

Litwa – Francja Chile (Warszawa–Wrocław 1995) oraz Józef Siemiradzki.

Przyrodnik i humanista, badacz Ameryki Południowej (Wrocław–Warszawa 2000), stanowiące pierwszy tom serii wydawniczej „Polacy w dziejach i cywilizacji świata” wydawanej przez Stowarzyszenie „Wspólnota Polska”.

Do dzisiaj kontynuuje On badania z tego zakresu dostrzegając ważny element, jakim jest popularyzowanie polskiego dziedzictwa naukowego, kulturowego i gospodarczego na świecie w czasach coraz powszechniejszej globalizacji.

W odniesieniu do tematyki polsko-syberyjskiej rzeczą wartą podkreślenia jest to, że w dorobku naukowym Szanownego Laureata jawią się wyraźnie studia archiwalne i terenowe prowadzone na Kamczatce, w Jużno Sachalińsku, Władywostoku, Irkucku oraz w archiwach Moskwy i Petersburga, Wilna, Kijowa i Lwowa. Miło mi do tego dodać, że przebywając przed laty wspólnie z na Kamczatce, Sachalinie i we Władywostoku byłem świadkiem jego fascynacji licznymi zasobami archiwalnymi, z jakich dane nam było tam korzystać. Przypominam sobie, że bardziej pochłaniały go te źródła archiwalne aniżeli widoki Władywostoku, pejzaże Kamczatki czy Sachalinu. One grały w nim silniej, niż mój pęd smakowania uroków – wulkanu Kluczewskaja Sopka na Kamczatce, pozostałości parku japońskiego w Jużno Sachalińsku, Zatoki Krzywy Róg czy ulicy Swietłańskiej we Władywostoku. To był między innymi jeden z powodów zadawanego sobie wówczas pytania: czy nie można pogodzić tych obu spraw? I do dzisiaj nie mam żadnej wątpliwości, że można! Brak umiejętności pogodzenia ich jest bardzo kosztowny i dla nauki oraz dla umiejętności uśmiechania się do samego siebie na widok wspaniałej przyrody, pięknych starych budynków we Władywostoku czy otaczających te miasto wzgórz wulkanicznych. Jest to dla mnie jeden ze składników tej magii poznawania!

Kończąc należy rzec, że w twórczości naukowej Laureata wciąż jest widoczna i odczuwalna świetna znajomość źródeł rosyjskich. Poza naukową dociekliwością, jaką charakteryzują się publikacje Profesora Zbigniewa J. Wójcika, dostrzec w nich można fakt, że ugruntowany powszechnie w naszych wyobrażeniach martyrologicznych obraz Syberii zmienia się pod wpływem ich lektury. Trzeba też podkreślić, że pisarstwo naukowe 684

Laureata jest znakomicie wypełnione faktografią i posiada wartość wyjątkowego waloru intelektualnego. Wyczerpujące omówienie Jego wieloletniej i naukowo niezwykle rozległej działalności w tym miejscu nie jest możliwe. Interesował się On bowiem wieloma problemami, w tym biografiami wielu polskich badaczy Syberii, opublikował szereg biogramów w Polskim Słowniku Biograficznym, oraz w Słowniku biologów polskich (Warszawa 1987). Ponadto był współautorem nowych edycji staropolskich pamiętników z pobytu na Syberii: Dwa polskie pamiętniki z Syberii XVII i XVII wiek, opracowanie zbiorowe pod redakcja naukową Antoniego Kuczyńskiego (Warszawa–Wrocław 1996); Dziennik Józefa Kopcia brygadiera wojsk polskich, Z rękopisu Biblioteki Czartoryskich opracowali i wydali Antoni Kuczyński i Zbigniew Wójcik (Warszawa–Wrocław 1995); F.A. Kamieński Dłużyk, Diariusz więzienia moskiewskiego miast i miejsc, Z pierwodruku wydali oraz przypisami i komentarzami opatrzyli Antoni Kuczyński, Borys Polewoj, Zbigniew J. Wójcik (Wrocław 1997); Karol Lubicz Chojecki, Pamięć dzieł polskich. Podróż i niepomyślny sukces Polaków, Na podstawie pierwodruku z 1789 roku wydali oraz przypisami i komentarzami opatrzyli Antoni Kuczyński i Zbigniew J. Wójcik (Bagno–Warszawa–Wrocław 1997), F. Faustyn Ciecierski, Znaczniejszych przypadków pewnego z Syberii powrotnego Polaka w 1801 roku, z najobszerniejszej kopii rękopiśmiennej do druku przygotowali Antoni Kuczyński, Zbigniew J. Wójcik (Warszawa–Wrocław 1998). W dorobku Laureata ważne jest też odczytanie i odpisanie z rękopisu zachowanego w Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskiech pamiętnika Zygmunta Węgłowskiego pt. Wspomnienia o podróży Aleksandra Czekanowskiego na rzece Olenek w 1875 roku, opublikowanego z komentarzem (Warszawa–Wrocław 2008).

Ta próba określenia naukowego dorobku pisarskiego Laureata obejmuje wiele publikacji – książki artykuły krajowe i zagraniczne, recenzje, informacje, sprawozdania itp. W zakresie problemowym charakteryzuje je wielość tematów wzbogacających historię polskiej nauki, bo właśnie te zagadnienia najwięcej zaprzątały Jego uwagę.

Odrębny problem, zresztą ostro sygnalizujący obecność w Jego naukowej biografii, stanowi podejmowanie inicjatyw edytorsko-organizacyjnych na rzecz krzewienia wiedzy o naukowym zbliżeniu polsko-syberyjskim i promowaniu młodych badaczy podejmujących tę problematykę. Niezwykle owocne są tu przedsięwzięcia dotyczące m.in. współudziału w organizowaniu polsko-syberyjskich konferencji. Dokonania w tym zakresie znalazły także odbicie w tym, że Laureat jest członkiem Polsko-Rosyjskiej Komisji Historycznej PAN – RAN. Na podkreślenie zasługuje także fakt utworzenia przez niego Komisji Badań nad Historią Syberii Komitetu Historii 685

Nauki i Techniki PAN, której od wielu lat przewodniczy. Jej działalność integruje młodych polskich badaczy, którzy za przedmiot swych dociekań naukowych uczynili różne konteksty związków polsko-syberyjskich, służąc wymianie naukowej i dalszym inspiracjom badawczym.

Podsumowując całość dorobku naukowego Profesora Zbigniewa J. Wójcika oraz Jego dokonań edytorskich i organizacyjnych na rzecz rozwoju wiedzy o Polakach na Wschodzie stwierdzić należy, że są one badawczo doniosłe i posiadają walor pionierski. Na podkreślenie zasługuje również fakt opieki naukowej jaką otacza On młodych adeptów nauki, interesujących się dziejami polskiej diaspory na Syberii. Jest zatem tak znaczna liczba powodów, że nie da się nie podkreślić, iż Szanowne Jury Nagrody „Przeglądu Wschodniego” dokonało trafnego wyboru Laureata, w którego życiorysie współistnieje wiele faktów naukowych, edytorskich i organizacyjnych, jakie starałem się tu przybliżyć mając je jeszcze w żywej pamięci.

Antoni Kuczyński (Wrocław)

686

Laudacja WŁADYSŁAWA FINDEISENA Laureata NAGRODY PRZEGLĄDU WSCHODNIEGO 2008 IM. ALEKSANDRA GIEYSZTORA

W całej dotychczasowej historii Nagród „Przeglądu Wschodniego” nie było dotąd przypadku, aby wśród laureatów znalazł się przedstawiciel nauk ścisłych, a do tego jeszcze nauk technicznych.

Co zatem skłoniło Jury Nagrody „Przeglądu Wschodniego” aby prosić Pana Profesora Władysława Findeisena, specjalistę w zakresie automatyki i teorii sterowania, o przyjęcie tegorocznej nagrody im. Aleksandra Gieysztora?

Przecież nie dorobek naukowy, liczony dziesiątkami rozpraw i takimi książkami jak Technika regulacji automatycznej (1965), Wielopoziomowe układy sterowania (1974), Control and Coordination In Hierarchical Systems (1980) oraz Struktury sterowania dla złożonych systemów (1997), który przyniósł – Profesorowi Politechniki Warszawskiej – uznanie w świecie nauki: członkostwa – Polskiej Akademii Nauk i Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, doktoraty honorowe Politechnik – Warszawskiej i Gdańskiej, City University w Londynie i Technische Universität w Ilmenau.

Nie ośmielilibyśmy się również nagradzać Pana Profesora, senatora III Rzeczypospolitej (1989–1993), za jego patriotyczną drogę życiową znaczoną – służbą żołnierską w Armii Krajowej, udziałem w Powstaniu Warszawskim, przewodniczeniem Prymasowskiej Radzie Społecznej (1986–1990), członkostwem w Komitecie Obywatelskim przy Lechu Wałęsie (1988–1990) i uczestnictwem w obradach Okrągłego Stołu, którego w obradach plenarnych był współprzewodniczącym obok Aleksandra Gieysztora. Te karty życia Profesora pieczętuje Krzyż Armii Krajowej, Warszawski Krzyż Powstańczy i Komandoria Orderu Polonia Restituta.

Ale jest dziedzina szczególna działalności Profesora Findeisena, o której nie wiele informują oficjalne życiorysy i materiały powszechnie dostępne; Jego niezwykle owocny, osobisty wkład w powodzenie – zapoczątkowanej w roku 1994 – akcji stypendialnej Kasy im. Józefa Mianowskiego, która – założona w roku 1881 – wznowiła swoją działalność w roku 1991 pod Jego przewodnictwem.

687

Stypendia, przyznawane w zasadzie na okres od 1 do 12 miesięcy i realizowane w czołowych krajowych Uniwersytetach oraz placówkach PAN, objęły w pierwszym rzędzie młodych pracowników nauki o profilu humanistycznym pochodzących z krajów sąsiadujących z Polską od Wschodu, z Ukrainy (735 stypendiów), Białorusi (267 stypendiów), Rosji (175 stypendiów) i Litwy (85 stypendiów). W sumie w ciągu 15 lat trwania akcji stypendialnej, tj od roku 1994 do roku 2008, udzielono 1387 stypendiów, których beneficjentami byli naukowcy z 31 krajów.

Dla tej wielkiej akcji o zasadniczym znaczeniu dla nauki i kultury naszego kraju potrafił Profesor zjednać licznych, hojnych sponsorów, wśród których wymienić trzeba zwłaszcza: Fundację im. Stefana Batorego (664 stypendia), Fundację na Rzecz Nauki Polskiej (662 stypendia), Polski Komitet do Spraw UNESCO (14 stypendiów), Fundację Edukacja dla Demokracji (22 stypendia), Polski Koncern Naftowy „Orlen” (33 stypendia) i Siemens Sp. z o.o. (7 stypendiów).

W dokumencie zatytułowanym Staże naukowe w Polsce dla osób z zagranicy tak o tej działalności Kasy im. J. Mianowskiego pisze Profesor Findeisen: „Powstają cenne prace naukowe oraz publikacje, m.in. dotyczące historii najnowszej oraz przenikania się kultur i języków. Znaczenie programu polega jednak głównie na czym innym, mianowicie na tworzeniu się więzi osobowych i instytucjonalnych między środowiskami naukowymi, co w przypadku wymienionych wyżej czterech krajów [Ukrainy, Białorusi, Rosji i Litwy] trudno byłoby przecenić. [...] Komitet Kasy Mianowskiego uważa, że w świetle zebranych już doświadczeń można śmiało stwierdzić, że tego rodzaju program stypendialny jest potrzebny nie tylko ze względu na polskie ośrodki naukowe, lecz także na polską rację stanu – nie ulega bowiem wątpliwości, że tworzenie więzi i dobrych relacji z krajami takimi jak Ukraina, Białoruś, Litwa i Rosja jest – lub powinno być – przedmiotem szczególnej troski”.

Nie ulega wątpliwości, że inicjatywa powstania tego programu, jego dotychczasowe powodzenie i perspektywa rozszerzania, są wynikiem niestrudzonej pracy Profesora Władysława Findeisena, który w tym zakresie stał się człowiekiem-instytucją. To On osobiście wyszukiwał recenzentów poszczególnych wniosków, prowadził i prowadzi korespondencję ze stypendystami i ich opiekunami oraz zawsze znajduje czas na spotkania z nimi.

Jeśli dodamy do tego fakt, że nie bez inicjatywy Profesora, Kasa im.

Mianowskiego opublikowała dotychczas szereg wydawnictw dotyczących spraw wschodnich, by wymienić tylko: „Dzienniki” ks. Bronisława Żongołłowicza, pracę Ireny Fedorowicz o Czesławie Jankowskim i życiu kulturalnym Wilna do r. 1929, książkę Adama Redzika o Wydziale Prawa 688

Uniwersytetu Lwowskiego oraz Romana Jurkowskiego o ziemiaństwie Kresów Północno-Wschodnich, stanie się jasne dlaczego Jury „Przeglądu Wschodniego” postanowiło uhonorować specjalistę w zakresie automatyki i teorii sterowania nagrodą, wśród nagród naszego czasopisma najbardziej prestiżową, im. Aleksandra Gieysztora.

Stanisław Mossakowski (Warszawa)

689

EAST

AND

WEST

History and Contemporary State of Eastern Studies ed. Jan Malicki & Leszek Zasztowt

„East and West: The History and Contemporaryy State of Eastern Studies” presents the expertise of recognized scholars from institutions t in Austria, the Czech Republic, Lithuania, Poland, Russia, the United Kingdom, and the United States on a variety of topics ranging, for example, from Czech, Lithuanian, Polish, or U.S. views of Russia and the Soviet Union, to the state of Georgian studies in Poland, to differing regional perspectives on Europe's recent history. Edited by Jan Malicki and Leszek Zasztowt, this anthology is a welcome addition to the t contemporary literature on East and Central European affairs.

Dr. John S. Micgiel, Columbia University

Commemorative volumes, even if interesting, t are usually unfocused, particularly when they result from commemorative conferences. This book is a rare exception: it has a clear thematic core. The bulk of contributions deal with a single topic: the history of Russia and the Soviet Union written byy scholars working outsider the object of their study. In addition to offering exceptionally interesting essays by such classics of the field as Pipes, Walicki or Kappeler, the volume is a major contribution to the circulation of scholarly knowledge.

Dr. Jan Kubik, Rutgers University

Cena 120 zł.

www.studium.uw.edu.pl/wydawnictwa

ARTYKUŁY

Przegląd Wschodni, t. XI, z. 4 (44), s. 693–712, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2011

ZACHAR SZYBIEKA Mińsk

PAŃSTWOWA POLITYKA PAMIĘCI NA BIAŁORUSI (W REPUBLICE BIAŁORUŚ) a formowanie się społeczeństwa narodowego

B

OHATEROWIE I ANTYBOHATEROWIE jawią się jako aktorzy historii. Bohaterowie historyczni, a zwłaszcza heroiczne postaci historii, pełnią funkcję ważnych identyfi katorów samoświadomości narodowej jednostki i wspólnoty. Mieszkańcy współczesnej Białorusi przeszli proces sowietyzacji, w którym bohaterów wybierała wyłącznie partia komunistyczna, a ta nie liczyła się z opiniami naukowców, ani społeczeństwa. Dzisiaj w niezależnej Białorusi nadal funkcjonują bohaterowie historii sowieckiej, ale tworzony jest jednak także panteon bohaterów własnej historii. Rewizja wzorców wpływa na uznanie wielu byłych bohaterów za antybohaterów. Jednak bez względu na ich ocenę (bohater – antybohater), są i będą obecni w świadomości dopóki mają pomniki, występują w podręcznikach szkolnych, nazwach miejscowości i ulic Białorusi. Tym właśnie „obiektom”, czy jak przyjęto nazywać je w zachodniej historiografii „miejscom pamięci”1, przyjrzymy się, by lepiej zrozumieć znaczenie bohaterów historycznych dla narodowej integracji społeczeństwa białoruskiego oraz by zobaczyć, na jakim etapie jest obecnie państwowa polityka pamięci.

Dziennikarze i przedstawiciele innych profesji wyprzedzają historyków (ze względu na szybkość dostrzeżenia problemu, jak i liczbę publikacji) we wskazywaniu roli, jaką bohaterowie i antybohaterowie białoruskiej historii pełnią we współczesnym społeczeństwie. Jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy jest brak wystarczającego dofinansowania badań Я. Ассман, Культурная память, Письмо, память о прошлом и политическая идентичность в высоких культурах древности, Москва 2004; П. Хаттон, История как искусство памяти, Санкт Петербург 2003; М. Хальбваск, Коллективная и историческая память, «Неприкосновенный запас» 2005, № 2–3, s. 17–23; П. Нора, Всемирное торжество памяти, «Неприкосновенный запас» 2005, № 2–3, s. 201–208.

1

694

ZACHAR SZYBIEKA

dotyczących roli wzorców osobowych w historii, a także szerzej – dziejów formowania się współczesnego narodu białoruskiego. Problematyką heroizmu zajmował się do tej pory jedynie Aleksander Gronski2. Wyjątkowym zainteresowaniem naukowców cieszy się postać Konstantego Kalinowskiego3, czego dowodem jest m.in. zorganizowanie konferencji przez Białoruskie Towarzystwo Historyczne w 2009 r. Zagadnieniami pamięci zajmuje się również białoruski socjolog Alaksiej Łastowski4.

Kryteria uznania kogoś za bohatera historii Białorusi są różne. Może być to wkład w ekonomiczny i kulturalny rozwój Białorusi, w konsolidację białoruskiego społeczeństwa (w sensie etnicznym, narodowym, politycznym, duchowym), a także w walkę o ochronę i odrodzenie białoruskiej państwowości, a następnie jej jakości. Nieważne jest pochodzenie etniczne/narodowe bohatera, jego miejsce urodzenia czy kraj, w którym walczył w obronie narodu białoruskiego. Natomiast osoby urodzone na Białorusi, lecz działające i poza jej granicami na rzecz innego państwa, nie mogą być bohaterami białoruskiej historii, mimo że pośrednio i oni rozsławili imię swojej Ojczyzny, rozumianej jako miejsce urodzenia.

Niektórzy bohaterowie historii stają się także bohaterami narodowymi. Nie można zgodzić się z Aleksandrem Gronsijem stwierdzającym, że bohaterem narodowym może być tylko ten, kto oddał swoje życie za naród. Taka ocena heroiczności została ukuta w ramach bolszewizmu rosyjskiego i była wykorzystywana w czasach II wojny światowej. Dlatego też krytyk nacjonalizmu białoruskiego nie znajduje bohaterów narodowych na Białorusi, nie dostrzega heroiczności działaczy na rzecz Białoruskiej Republiki Narodowej (BNR), a wręcz uważa, że należy poddać ich pod osąd społeczny, Konstantego Kalinowskiego zaś zalicza do bohaterów polskich.

Autor stwierdza, że działaczom narodowym początku XX w. nie udało się znaleźć bohaterów narodowych, ponieważ nie było ich w historii białoruskiej5. А. Гронский, Кастусь Калиновский: конструирование героя, «Беларуская думка» 02.2008, s. 82–87, Idem, Попытка конструирования белорусской национальной героики в начале ХХ в., (http://geopolitica.ru/Articles/515/ (2009).

3 А. Смалянчук, Радкевіч versus Каліноўскі?, «Homo historicus» 2008, s. 16–56; А. Краўцэвіч, Кастусь Каліноўскі – нацыянальны герой, Скобла, Міхась. Вольная студыя: Кніга гутарак, «Бібліятэка Свабоды, ХХІ» 2009, nr 1, s. 518–527; A. Гронский, Кастусь Калиновский: конструирование героя, «Беларуская думка» 02.2008, s. 82–87.

4 А. Ластовский, Специфика исторической памяти в Беларуси: между советским прошлым и национальной перспективой, «Вестник общественного мнения» 2009, nr 4, s. 88–99.

5 A. Гронский, Кастусь Калиновский: конструирование героя, «Беларуская думка» 02.2008, s. 82–87; A. Гронский, Конструирование образа белорусского национального героя: В.К. Калиновский, «Белоруссия и Украина: История и культура. Ежегодник 2005/2006», Москва 2008, s. 253–265; A. Гронский, Попытка конструирования белорусской национальной героики в начале ХХ в., Информационно-аналитический портал «Геополитика» – 2009, (http://geopolitica.ru/Articles/515/).

2

PAŃSTWOWA POLITYKA PAMIĘCI NA BIAŁORUSI

695

Wyznaczanie kryteriów, według których ktoś zostaje lub nie zostaje uznany za bohatera narodowego, jest niemożliwe, a także bezsensowne. Postać bohatera wyłania się w sposób cichy i nieokreślony. Jest to raczej wynik konsensusu osiągniętego w wyniku ogromnej pracy społeczeństwa. Termin „bohater narodowy” jest bardzo często wykorzystywany w publicystyce, a w badaniach naukowych należy do terminów problematycznych, czego dobrym przykładem są prace Gronsija. Pojawia się pytanie, czy można za bohaterów narodowych uważać tych, którzy żyli zanim nastała epoka formowania się współczesnych narodów.

W Europie rozpoczęła się ona w końcu XVIII w. Dlatego Antoniego Łuckiewicza można by uznać za bohatera narodowego Białorusi, ale powstaje wątpliwość, czy za takiego można uważać Franciszka Skarynę. Bohaterów narodowych w czasach średniowiecza nie było, dlatego należy przyznać rację Gronsijowi. Byli jednak w historii bohaterowie białoruskiej historii. Białorusini, jak i dawniej, tak i dziś mają się do kogo odwołać, mogą też w świadomości społecznej kreować bohaterów narodowych, podobnie jak czynią to inne narody. Dlatego nie ma potrzeby wykorzystywania bohaterów należących do historii rosyjskiej. Bohaterowie narodowi bowiem należą do warstwy symbolicznej. Owszem, są kreowani przez ekspertów (naukowców, polityków), ale to czy zostaną przyjęci, czy nie – zależy od społeczeństwa. Jednak w przypadku Białorusinów problemem był deficyt czasu, elit intelektualnych i możliwości komunikacyjnych. Obecnie sytuacja się poprawiła. Dlatego też Franciszek Skaryna, który mógł być bohaterem narodowym tylko umownie, współcześnie jest za takiego uznany, przeszedł bowiem społeczną „kanonizację”. Powtórzmy: Skaryna nie jest bohaterem narodowym swoich czasów, ponieważ wówczas białoruskiego narodu nie było, ale jest bohaterem narodowym dla współczesnych.

Formowanie panteonu bohaterów historii i bohaterów narodowych (symboli narodu) jest ściśle związane z państwową polityką pamięci. Historia i kultura są, jak wszędzie na świecie, wykorzystywane jako instrumenty polityki.

Współczesne elity polityczne są u władzy nieprzerwanie od czasów Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (BSRR) i dlatego idealizują epokę sowiecką, jej symbole i znaki. W rejonie homelskim do dzisiaj jest wioska Uryckoje (Урыцкае) – nazwana tak na cześć rosyjskiego bolszewika6. Z kolei w obwodzie mińskim znajduje się aż 11 kołchozów, noszących imię Siergieja Mironowicza Kirowa, zaś tylko 2 noszą imię poety białoruskiego – Janki Kupały. Również miasta posiadają nazwy nawiązujące do byłych działaczy komunistycznych, np. Dzierżyńsk (Дзяржынск), Kirowsk (Кіраўск) itd. Warto zauważyć, że we współczesnej Rosji i na Ukrainie w zasadzie odrzucono nazwy miejscowości pochodzenia patronimicznego. Nawet mało znaczącemu 6

Chodzi o Moisieja Salomonowicza Uryckiego (1873–1918), [przyp. tłum.].

696

ZACHAR SZYBIEKA

miastu rosyjskiemu – Kirowowi (Киров) przywrócono jego dawną nazwę: Wiatka (Вятка)7.

W Republice Białoruś niewiele zrobiono w sprawie przemianowania nazw ulic miast, noszących imiona bohaterów rosyjsko-sowieckiej historii. Dobrym przykładem jest tu sama stolica. Według danych zebranych przez Alaksieja Łastowskiego i Andrzeja Kazakiewicza, w l. 1990–2008 zmiany nazw ulic w Mińsku dotyczyły następujących kategorii: II wojny światowej (dodano 8 nazw), nazw historycznych (7), białoruskiej historii i kultury (5), komunizmu, sowieckiej historii i kultury (zlikwidowano 7). Liczby te świadczą o procesie desowietyzacji, lecz stosunkowo powolnym, jeśli porównujemy ją na przykład z Kijowem, w którym zmieniono 49 nazw. Z informacji z końca 2008 r. wynika, że ulice w Mińsku, których miana mają charakter patronimiczny, odnoszą się do: – bohaterów Wielkiej Wojny Ojczyźnianej (1941–1945) – 31,4% – bohaterów rosyjskiej historii i kultury z czasów przedsowieckich, a także komunizmu – 30,8% – bohaterów białoruskiej sowieckiej historii i kultury – 10,2% – bohaterów białoruskiej przedsowieckiej historii i kultury – 7,2% Nazwy ulic odwołujące się do bohaterów białoruskiej historii stanowią margines, co zastanawia, biorąc pod uwagę fakt, że znajdują się w stolicy suwerennego państwa8. Bohaterom z czasów niesowieckich poświecono stosunkowo niewiele ulic (7,2%), podczas gdy w Kijowie – 16%, a w Wilnie – prawie 100% (tylko 5 ulic nosi tam miano bohaterów rosyjskiej historii i działaczy sowieckiej Litwy)9.

Latem 2006 r. w Mińsku, przy ulicy Konstantego Kalinowskiego (Каліноўскага) rozpoczęto budowę cerkwi pod wezwaniem Wszystkich Świętych, na pamiątkę niewinnie zabitych. Gdy jednak moskiewscy sponsorzy dowiedzieli się, że ulica, przy której ma stanąć świątynia nosi imię człowieka, który dowodził antyrosyjskim powstaniem (1863), zażądali zmiany. Władze miasta najpierw zaproponowały, by dotyczyła ona tylko tego fragmentu ulicy, gdzie powstawała cerkiew, ale ostatecznie przyjęto inne rozwiązanie. W 2007 r. ulicy prostopadłej do ulicy Kalinowskiego, przy której także stoi wspomniana cerkiew, nadano nazwę Wszystkich Świętych (Усясвяцкай), zmieniając jednocześnie adres cerkwi.

Trzeba podkreślić, że miasto nie poddało się wówczas naciskom sponsorów10. С. Крапивин, Убили Кирова? Ну и хрен с ним!, «Абажур» 2009, nr 6, s. 58–64.

W tym kontekście wyjątkowo przedstawiają się nazwy ulic w Grodnie i Połocku. W miastach tych bowiem odstąpiono od sowieckiej toponimiki [przyp. tłum.].

9 А. Ластоўскі, А. Казакевіч, Р. Балачкайце, Памяць пра Другую ўсясьветную вайну ў гарадскім ляндшафце Ўсходняй Эўропы, «Arche» 2010, nr 3, s. 267, 280, 294.

10 Минск старый новый, (http://www.minsk-old-new.com/minsk-3221.htm (2009).

7 8

PAŃSTWOWA POLITYKA PAMIĘCI NA BIAŁORUSI

697

W każdym prawie białoruskim mieście stoi pomnik Włodzimierza Lenina.

Istnieje nawet przekonanie, że BSRR zajmowała pierwsze miejsce spośród republik ZSRR pod względem liczby jego pomników. W Katalogu pomników Lenina na Białorusi11 zamieszczono 107 (dane z 2004 r.)12 fotografii pomników Włodzimierza Ilicza. Wśród nich wartość historyczno-kulturową ma 9 – w Baranowiczach, Bobrujsku, Brześciu, Homlu, Mińsku, Mohylewie, Pińsku, Soligorsku i Witebsku13. Zarówno w mało znanych, jak i ważnych miejscowościach znajdują się pomniki ofiar i bohaterów II wojny światowej, nazywanej w historiografii rosyjskiej Wielką Wojną Ojczyźnianą (1941–1945). Najbardziej popularne są pomniki Wiery Charużej (Вера Харужая, białoruska działaczka młodzieżowa i partyjna, zm. 1942), znajdujące się np. w Bobrujsku, Mozyrzu, Pińsku, Prużanach i Witebsku. Oprócz wymienionych osób w białoruskich miastach pomniki mają następujący bohaterowie historii narodowej: 1. Eufrozyna Połocka (1110–1173), krzewicielka oświaty, święta (Połock, Mińsk); 2. Kirył Turowski (1130–1182), krzewiciel oświaty (Mińsk, Turów); 3. Wsiesław Czarodziej (1029–1101), książę połocki (to pierwszy na Białorusi konny pomnik, Połock); 4. Witold (1350–1430), wielki książę Wielkiego Księstwa Litewskiego (Grodno); 5. Bohaterowie bitwy pod Grunwaldem 1410 r. (Stare Drogi); 6. Franciszek Skaryna (1490–1551), pierwszy białoruski drukarz (Mińsk, Połock); 7. Mikołaj Hus[s]owski (1470–1533), poeta, humanista i krzewiciel oświaty (Mińsk); 8. Konstanty Ostrogski (1460–1530), książę i hetman wielki Wielkiego Księstwa Litewskiego, wybitny dowódca wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego (Turów); 9. Szymon Budny (1530–1593), reformator cerkwi, krzewiciel oświaty (Nieśwież, Mińsk); 10. Wasyl Ciapiński (1530-40 – 1600), humanista, krzewiciel oświaty (Mińsk); 11. Symeon Połocki (właściwie Samuel Piotrowski-Sitnianowicz; 1628–1680), działacz religijny i pisarz , twórca wiersza sylabicznego (Połock); 12. Antoni Tyzenhauz (1733–1785), ekonomista i reformator końca XVIII w.

(Grodno); 11 12 13

httр://www.lеnin.nаrоd.ru/.

Liczba 107 została odnotowana na początku 2004 r. Л. Сцяпанава, І Ленін такі малады..., «Звязда» 10.08.2010.

698

ZACHAR SZYBIEKA

13. Adam Mickiewicz (1798–1855), poeta (Brześć, Nowogródek, Mińsk); 14. Konstanty Kalinowski (1838–1864), bohater powstania 1863 r. (Swisłocz); 15. Romuald Traugutt (1826–1864), bohater powstania 1863 r. (Swisłocz); 16. Walery Wróblewski (zm. 1908), bohater powstania 1863 r. (Grodno); 17. Eliza Orzeszkowa (1841–1910), pisarka (Grodno); 18. Janka Kupała (1882–1942), poeta (Mińsk, Grodno); 19. Jakub Kołas (1882–1956), pisarz (Mińsk, Nowogródek); 20. Adam Bogdanowicz (1862–1940), etnograf (Stare Drogi); 21. Maksym Bogdanowicz (1891–1917), poeta (Mińsk, Stare Drogi); 22. Maksym Harecki (1893–1938), pisarz (Mińsk); 23. Józef Drozdowicz (1888–1954), malarz (Mińsk); 24. Marc Chagall (1887–1985), malarz (Witebsk); 25. Włodzimierz Karatkiewicz (1930–1984), pisarz (Orsza); 26. Piotr Maszerow (1918–1980), działacz partyjny, I sekretarz Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Białorusi (Witebsk); 27. Ł[L]arysa Geniusz (1910–1983), poetka (Zelwa, Stare Drogi); 28. Mikołaj Jermałowicz (1921–2000), historyk (Stare Drogi); 29. Anatol Biarozka (1915–2008), poeta emigracyjny, lekarz (Stare Drogi); 30. Mikołaj Właszczyk (1906–1986), historyk (Stare Drogi); 31. Lew Sapieha (1557–1633), kanclerz Wielkiego Księstwa Litewskiego (Lepel); 32. Mitrofan Downar-Zapolski (1867–1934), historyk, etnograf (Reczyca).

Należy dodać, że pomniki w Starych Drogach zostały postawione z inicjatywy Anatola Białego – kolekcjonera i działacza społecznego – i znajdują się na terenie jego posesji.

W białoruskich miastach zachowały się pomniki bohaterów rosyjskiej i sowieckiej historii i kultury: 1. Aleksandra Suworowa (1729–1800), dowódcy wojsk (Kobryń, Brześć); 2. Piotra Bagrationa (1769–1812), bohatera wojny 1812 roku (Wołkowysk); 3. Bohaterów wojny 1812 roku (Połock); 4. Stiepana Chałturina (1856–1882), działacza narodowego i rewolucyjnego (Bobrujsk); 5. Aleksandra Puszkina (1799–1837), poety (Mińsk, Mohylew); 6. Mikołaja Gogola (1809–1852), pisarza (Brześć); 7. Lwa Tołstoja (1828–1910), pisarza (Połock); 8. Maksyma Gorkiego (1868–1936), pisarza (Mińsk); 9. Romana Kondratienki (1857–1904), bohaterskiego obrońcy Portu Artura (Połock);

PAŃSTWOWA POLITYKA PAMIĘCI NA BIAŁORUSI

699

10. Włodzimierza Oziny (1895–1920), bohatera wojny domowej (Połock); 11. Józefa Stalina (1879–1953), (Swisłocz – „linia Stalina”); 12. Feliksa Dzierżyńskiego (1877–1926), głównego dowódcy kompanii karnej bolszewików (Stołbce i 2 w Mińsku); 13. Michała Kalinina (1875–1946), przewodniczącego Centralnego Komitetu Wykonawczego (CWK) ZSSR (Mińsk); 14. Sergieja Kirowa (1886–1934), kierownika organizacji bolszewickiej Leningradu (Mohylew); 15. Grigorija Ordżonikidze (1886–1937), ministra (komisarza) przemysłu ciężkiego ZSRR (Borysów); 16. Andrzeja Gromyki (1909–1898), ministra spraw zagranicznych ZSRR (Homel).

Wymienić należy także niektóre pomniki bohaterów Rosji i Związku Radzieckiego, którzy urodzili się na ziemiach białoruskich, np. Piotra Mścisławca – pierwszego drukarza rosyjskiego i białoruskiego (2 pomniki w Mścisławiu), Piotra Klimuka – kosmonauty (Brześć), Włodzimierza Kowalionka (Krupki), Pawła Suchego – konstruktora samolotów (Homel), ponieważ pełnią one rolę pozytywną. Osobny status ma pomnik poety ukraińskiego – Tarasa Szewczenki (Mińsk).

Bezsprzecznie wśród białoruskich pomników pierwsze miejsce zajmują związane z Wielką Wojną Ojczyźnianą. Kolejne miejsce przypada bohaterom rosyjsko-sowieckiej historii i kultury. Spośród 133 pomników tego typu, 107 poświęconych jest Leninowi, a 26 innym osobom. Natomiast bohaterom narodowym postawiono zaledwie 42 pomniki i to głównie w miastach, takich jak Grodno, Mińsk, Połock14.

Jednakże upamiętnianie bohaterów nie obywa się bez kontrowersji. Przykładowo do tej pory w Mińsku nie została upamiętniona postać Konstantego Kalinowskiego, mimo że wyznaczono miejsce na pomnik (bulwar przy skrzyżowaniu ulic: Zacharowa/Захарава i Pierwszego maja/ Першамайскай). Natomiast w 2000 r. w suwerennej Republice Białoruś, w miejscowości Swisłocz (obwód grodzieński) postawiono po raz pierwszy w dziejach miasta pomnik Stalina. Z kolei w 2006 r. na tzw. „Linii Stalina”15 ustawiono popiersie Stalina, przywiezione z miejscowości Iwieniec (rejon wołożyn). Zdumiewa również projekt białoruskich działaczy orgaЭнцыклапедыя гісторыі Беларусі, t. 1–6, Мінск 1993–2003.

Linia Stalina – system umocnień zbudowany w l. 30. XX w. z inicjatywy władz radzieckich wzdłuż zachodniej granicy z Finlandią, Estonią, Łotwą, Polską i Rumunią. Obecnie fragment tych umocnień (z okolic wsi Loszany – 6 km od Zasławia i 20 od Mińska), należący do kompleksu schronów rejonu mińskiego, został zaadoptowany na muzeum historii wojskowości. Otwarcie muzeum odbyło się 30.06.2005 r.

14

15

700

ZACHAR SZYBIEKA

nizacji „Za Związek i Komunistyczną Partię Związku Radzieckiego”, którzy chcą postawić pomnik Stalina w Mińsku. Zebrano już ponad dwa miliony białoruskich rubli na ten cel. Na razie jednak władze miasta nie wyraziły zgody na postawienie pomnika. Innym przykładem upamiętnienia sowieckich bohaterów jest trzymetrowy pomnik Feliksa Dzierżyńskiego, postawiony w 2006 r. na terenie Akademii Wojskowej w Mińsku. Inicjatorem działań był Aleksandr Pawłowski (Аляксандр Паўлоўскі) – przewodniczący Państwowego Komitetu Wojsk Pogranicznych, który swoje postępowanie argumentował tym, że Dzierżyński był „ważną postacią w historii” i „został niesprawiedliwie utożsamiony z represjami”16. Wszystkie wymienione działania są przez społeczeństwo oceniane negatywnie.

Jeszcze innym przykładem upamiętniania jest planowanie wzniesienia w Witebsku pomników (mają być wykonane z brązu) księżnej kijowskiej Olgi (945–962) i księcia Aleksandra Newskiego. Zdaniem urzędników witebskich – księżna była założycielką miasta, a książę „był w Witebsku”, co jest wystarczającym argumentem uzasadniającym takie uhonorowanie. Aleksandr Grusza (Аляксандр Груша) – kierownik zakładu historii Białorusi wieków średnich i renesansu w Instytucie Historii Narodowej Akademii Nauk Białorusi – nie widzi w tych poczynaniach sensu. Dowodzi, że owszem Aleksander Newski przyjeżdżał do Witebska, żeby zabrać stąd swojego syna, ale nie brał żadnego udziału w obronie ziem białoruskich; brak też dokumentów potwierdzających, że Olga była założycielką miasta. Mimo tych wątpliwości pomnik księżnej Olgi ma stanąć naprzeciwko sceny amfiteatru, na której rok rocznie odbywa się festiwal „Słowiański bazar”, natomiast pomnik Aleksandra Newskiego – na placu Tysiąclecia (плошчы Тысячагоддзя). Z pewnością witebszczanie przychylnie spojrzą na te postaci znane z rosyjskiej historii, ale przecież nie brakuje własnych, białoruskich osób godnych uhonorowania. Przykładem jest wielki książe Olgierd, który zbudował zamek w Witebsku, zaś samo miasto prężnie się rozwijało pod jego rządami. Nota bene pomnik tego księcia także ma stanąć w Witebsku, ale przy pomnikach Olgi i Aleksandra będzie wyglądał dość niedorzecznie17.

Z okazji rocznicy 1000-lecia założenia Brześcia (2019 r.), władze miasta postanowiły postawić pomnik, ukazujący wybrane postaci historyczne – księcia włodzimiersko-wołyńskiego Włodzimierza Wasilkowicza, króla Władysława Jagiełłę, wielkiego księcia litewskiego Witolda, marszałka wielkiego litewskiego Mikołaja Radziwiłła Czarnego, ihumena Atanazego Filipowicza, bohatera obrony Twierdzy Brzeskiej – Andrzeja Kiżewatowa, pierwszego bohatera Republiki Białoruś, pilota – Włodzimierza Korwata, pisarza – Włodzimierza Koleśnika. К. Лашкевіч, Топ-5 скандальных белорусских памятников, (http://news.tut.by/society/169093. html (2010).

17 Я. Валошын, У Віцебску ставяць помнікі чужым героям?, «Звязда» 5.03.2010.

16

PAŃSTWOWA POLITYKA PAMIĘCI NA BIAŁORUSI

701

W czasie prac koncepcyjnych (grudzień 2009 r.) na życzenie władz prawosławnej diecezji (eparchii) brzeskiej usunięto z projektowanego pomnika sylwetkę króla Władysława Jagiełły, który – jak przypomniano – był wrogiem prawosławia.

To działanie doprowadziło do podziału mieszkańców Brześcia na zwolenników i przeciwników władz diecezji prawosławnej. Dodać należy, że decyzję o postawieniu pomnika z pieniędzy społeczeństwa przyjęto bez jego zgody18.

Największy wpływ na wiedzę młodego pokolenia obywateli Białorusi dotyczącą postaci historycznych mają podręczniki szkolne. Wybór bohaterów historii białoruskiej w książkach do czwartej klasy, w mojej ocenie, jest zadowalający.

Wśród bohaterów znaleźli się: książę połocki Rogwołod i jego córka Rognieda, książęta połoccy Borys i Wsiesław Czarodziej, Eufrozyna Połocka, złotnik – Łazarz Bogsza, Kirył Turowski, Franciszek Skaryna, Szymon Budny, wielki książę litewski Witold, król Władysław Jagiełło, kanclerz Wielkiego Księstwa Litewskiego Lew Sapieha, pisarz Symeon Połocki, hetman wielki litewski Michał Kazimierz Ogiński, kompozytor Michał Kleofas Ogiński, poeta Franciszek Bohuszewicz, profesor Joachim Earski, poeta Janka Kupała, pisarz Jakub Kołas, historyk i działacz państwowy w BSRR Wsiewołod Ignatowski, badacze kultury białoruskiej – bracia Konstantyn i Eustachy Tyszkiewicz, działacz partyjny Piotr Maszerow, pilot i bohater Białorusi – Włodzimierz Korwat. Dużo miejsca poświęcono także bohaterom Wielkiej Wojny Ojczyźnianej – Andrzejowi Kiżewatemu, Piotrowi Gawryłowowi, Iwanowi Fliorowowi, Aleksandrowi Garawiecowi, dziadkowi Talaszowi, Maratowi Kazejowi, Konstantemu Zasłonowowi, Tryfonowi Łukjanowiczowi, Piotrowi Kupryjanowowi. Natomiast spośród postaci współczesnych są wymienieni Aleksander Łukaszenka oraz kosmonauci Piotr Klimuk i Włodzimierz Kawalionak.

W podręczniku dla małych dzieci19 można jednak odnaleźć ślady sympatii autorów do poszczególnych bohaterów – tych, którzy byli prawosławni, lub do bohaterów historii radzieckiej, historii rosyjskiej i białoruskiej (np. pojawiają się postaci pierwszych rosyjskich drukarzy: Iwana Fiodorowa i Piotra Mścisławca, książąt kijowskich: Jaropełka, Włodzimierza, Jarosława Mądrego). Natomiast rewolucjoniści/powstańcy czy działacze ruchu białoruskiego w ogóle nie są wymieniani, nie pojawia się także Konstanty Kalinowski.

Z kolei w podręczniku do historii Białorusi, obejmującego dzieje od starożytności do rewolucji październikowej 1917 r., przeznaczonego dla uczniów 18 Ю. Рубашевский, Король сошел с постамента, Вечерка. Межрегиональный новостной портал, (http://www.vb.by/article.php?topic=4&article=3755, (24.12.2009).

19 Мая Радзіма – Беларусь. Падручнік для 4 класа агульнаадукацыйных устаноў з беларускай і рускай мовамі навучання, red. Пятр Петрыкаў, [Зацверджана Міністэрствам адукацыі РБ], Мінск 2007.

702

ZACHAR SZYBIEKA

10 klasy20, zauważa się w doborze bohaterów skłonność autorów21 do akcentowania znaczenia osób zaangażowanych na rzecz prawosławia i tradycji rosyjskiej. Na początku wymienieni są książęta Rusi Kijowskiej (tak zwanej „Ziemi Ruskiej”) – Włodzimierz Światosławowicz22, Igor Stary23, księżna Olga oraz święci Cyryl i Metody, a dopiero potem pojawiają się książęta/władcy księstwa połockiego.

W takim zestawieniu nawet Wsiesław Czarodziej (Усяслаў Брачыславіч) wygląda jak władca prowincjonalnego księstwa. Król Władysław Jagiełło pokazany został jako wasal Złotej Ordy24, natomiast w charakterystyce wielkiego księcia litewskiego Witolda dominują cechy negatywne25. Jednak szczególnie krytykowany jest hetman Konstanty Ostrogski. Autorzy podręcznika z zapałem włączają się w polemikę z historykami „patriotami”, w sposób typowy dla historyka Laurencjusza Abecedarskiego (głównie z broszury W świetle niepotwierdzonych faktów, Mińsk 1969). Talent wojenny Ostrogskiego poddany jest ocenie moralnej, pomniejsza się również znaczenie jego zwycięstwa nad wojskami moskiewskimi w bitwie pod Orszą (8.09.1514). Trzeba dodać, że zdaniem autorów podręcznika działacze I Rzeczypospolitej posługujący się językiem polskim przeszli do etnosu polskiego26 – tak jakby można było zmienić etnos, nie zmieniając kodu genetycznego.

Pisząc o Franciszku Skarynie jako o bohaterze dodali zaś komentarz, że nie był on w stu procentach prawosławny.

Zdaniem autorów podręcznika systematyczne drukowanie ksiąg słowianoruskich rozpoczęło się dopiero od Iwana Fiodorowa27. Z kolei Lew Sapieha za to, że wstawił się za unickim biskupem Józefatem Kuncewiczem, został uznany za odstępcę od wiary prawosławnej, podobnie jak król Władysław Jagiełło28.

Generalnie działania wymierzone przeciwko unitom zajmują we wspominanej pracy jedno z głównych miejsc.

Wśród bohaterów wspomnianego podręcznika wymieniony został również pułkownik, ataman wojsk kozackich Michał Kryczewski, urodzony na Białorusi, Na Białorusi system edukacji jest dwunastoklasowy – 10 klas to szkoła podstawowa, a kolejne dwie – liceum, przygotowują do egzaminów końcowych i umożliwiają po ich ukończeniu zdawanie egzaminów do szkół wyższych.

21 Я. Трашчанок, А. Вараб’ёў, В. Валажанкоў, Гісторыя Беларусі са старажытных часоў да кастрычніка 1917 года. Вучэбны дапаможнік для 10 класа агульнаадукацыйных устаноў з беларускай мовай навучання, red. Я. Трашчанoк, [Зацверджана Міністэрствам адукацыі РБ], Мінск 2008.

22 Włodzimierz Światosławowicz, zwany Włodzimierzem I Wielkim, książę kijowski (980–1015).

23 Igor Rurykowicz, książę kijowski (912–945).

24 Я. Трашчанок, op. cit., s. 55.

25 Ibidem, s. 61–62.

26 Ibidem, s. 102 27 Ibidem, s. 106.

28 Ibidem, s. 124, 128.

20

PAŃSTWOWA POLITYKA PAMIĘCI NA BIAŁORUSI

703

ale być może dlatego, że razem z Bohdanem Chmielnickim walczył o przyłączenie ziem ruskich do państwa moskiewskiego. Dodać jednak należy, że marzeniem Kryczewskiego było włączenie ziem białoruskich do wielkiej Ukrainy.

Po włączeniu Białorusi do Rosji wszyscy carowie i bohaterowie rosyjscy stali się także bohaterami historii białoruskiej. Aleksander Suworow zyskał większe uznanie niż Tadeusz Kościuszko, mimo że autorzy darzą tego ostatniego szacunkiem za dotrzymanie słowa danego carowi Pawłowi I i niepodjęcie walki przeciwko Rosji29. Również wśród uczestników powstania 1830–1831 próżno szukać bohaterów białoruskiej historii30.

Zwolennika włączenia unitów do cerkwi prawosławnej, Józefa Siemaszkę, uznano za „najwybitniejszego” działacza białoruskiej historii31. Osobny rozdział poświęcono zaś Konstantemu Kalinowskiemu. Autorzy dowodzą w nim, że nie ma podstaw, by traktować go jako białoruskiego bohatera narodowego. Podkreślają zaś, że był powstańcem polskim i używają jego pierwszego imienia Wincenty.

Natomiast Michaił Murawiew, który tłumił powstanie, był nie tyle „Wieszatielem”, ile utalentowanym administratorem i organizatorem – wprowadzone przez niego zmiany w reformie rolnej 1861 r. wpłynęły bowiem na poprawę życia chłopów białoruskich32. Wszystko to wydaje się jakimś wielkim nieporozumieniem (jakby było „przewrócone do góry nogami”). Wiadomo przecież, że władze carskie poszły chłopom na ustępstwa nie z powodu wstawienia się za nimi carskiego kata (Murawiewa), ale ze strachu przed rozszerzeniem się powstania. Tak więc to raczej Kalinowski wpłynął na poprawę życia chłopów białoruskich, a nie – Murawiew. Są zatem podstawy, by historycy białoruscy uznali Kalinowskiego za białoruskiego bohatera narodowego.

Jeszcze innym przykładem odmiennej interpretacji jest postać Franciszka Bohuszewicza. Autorzy przedstawiają go, choć nie tylko jego, jako zaciętego szowinistę polskiego. Inni białoruscy działacze na rzecz odrodzenia, którzy także byli katolikami, są traktowani jak członkowie sekty, renegaci, osoby związane ze spolonizowaną szlachtą33. Generalnie cała szlachta na Białorusi była postrzegana jako zdradziecka, podzielała bowiem idee patriotyzmu polskiego34.

W tym samym podręczniku jako postaci bohaterskie jawią się zwolennicy zachodniorusizmu, jednak tylko ci, którzy bronili jedności Słowian wschodnich.

Stąd książka Wacława Łastowskiego Krótka historia Białorusi została nazwana 29 30 31 32 33 34

Ibidem, s. 153–154.

Ibidem, s. 171–172.

Ibidem, s. 177, 210.

Ibidem, s. 191.

Ibidem, s. 214–215.

Ibidem, s. 221.

704

ZACHAR SZYBIEKA

zbiorem antyrosyjskich i antyprawosławnych mitów35. Również jako antyrosyjskie zostały ocenione działania braci Antona i Iwana Łuckiewiczów, którzy chcieli powołania marionetkowego państwa białoruskiego pod protektoratem Niemiec36.

W rzeczywistości jednak do 1918 r. nikt z działaczy białoruskich, w odróżnieniu od litewskich, nie wyrażał zgody na protektorat niemiecki.

I wreszcie na koniec uczniom zaproponowana została zastanawiająca charakterystyka Włodzimierza Lenina: Włodzimierz Ilicz Lenin – jak na ironię losu, jedyny genialny polityk w Rosji, a być może i całej ludzkości – wykorzystał swój wyjątkowy talent nie po to by wspierać pokój i stabilizację, ale by rozbudzać niepokoje rewolucji37. Rewolucyjność przywódcy światowego proletariatu jakoś nie pasowała do obrazu stabilnej Białorusi38.

Starania Jakawa Traszczanoka (Трашчанок) doprowadziły do tego, że podręcznik stał się miejscem polemiki z oponentami. Poza tym, spisana tu została osobliwa wojna pomiędzy aktorami historii, np. Aleksander Suworow nadal wojuje z Tadeuszem Kościuszką. Należy jednak zaznaczyć, że obecnie dużo trudniej jest narzucić młodzieży poglądy antybiałoruskie, nawet jeśli te są lansowane w oficjalnych podręcznikach. Współcześnie bowiem młodzi ludzie mają dostęp także do innych publikacji, również tych, w których opisani są prawdziwi bohaterowie Białorusi.

W 2009 r. ukazał się podręcznik pod redakcją Jakawa Traszczanoka do historii Białorusi dla uczniów 11 klasy, obejmujący dzieje od października 1917 r. do początku XXI w.39 Autorzy wymienili w nim wszystkich działaczy historii sowieckiej. W trakcie lektury można niekiedy odnieść wrażenie, że czyta się wręcz historię ZSRR. Działacze Białoruskiej Republiki Ludowej z 1918 r. są tam przywołani tylko przy okazji wzmianki o liście do cesarza niemieckiego40.

W odróżnieniu od wyżej omówionego podręcznika do 10 klasy, nie ma tu polemiki czy obwiniania kogokolwiek. Można wręcz powiedzieć, że bohaterowie historii sowieckiej prawie w ogóle nie są oceniani. Taka zmiana wynika prawdopodobnie z faktu, że współczesne władze białoruskie przychylniej spojrzały na zachód niż wschód. Ale też po co charakteryzować i tak już uhonorowanych w Związku Radzieckim bohaterów? Natomiast swoich krytykować można – Janka Kupała, Ibidem, s. 218.

Ibidem, s. 222.

37 Ibidem, s. 248.

38 Na temat naukowej wartości wypowiedzi Jakawa Traszczanoka pisze Aleksander Smaljanczuk; А. Смалянчук, Do czego Łukaszence Traszczanok?, «Arche» 2006, nr 3.

39 Я. Трашчанок, А. Вараб’ёў, М. Жалязняк, Гісторыя Беларусі (кастрычнік 1917 г. – пачатак ХХІ ст.). Вучэбны дапаможнік для 11 класа агульнаадукацыйных устаноў з беларускай мовай навучання, red. Я. Трашчанoк, [Зацверджана Міністэрствам адукацыі РБ], Мінск 2009.

40 Ibidem, s. 24 35

36

PAŃSTWOWA POLITYKA PAMIĘCI NA BIAŁORUSI

705

Jakub Kołas, pisarz Źmitrok (Dymitr) Biadula obwiniani są za idealizację haseł i perspektyw rewolucji lutowej 1917 r.41 Z miejscowych działaczy sowieckich tylko Wilhelm Knorin – przywódca bolszewików białoruskich – został oskarżony za wystąpienie przeciwko ruchowi narodowemu42. Jedyne dostrzegane błędy władzy sowieckiej są związane z rządami Józefa Stalina, np. przerwanie ofensywy na Warszawę w 1920 r., odstępowanie od leninowskiego planu stworzenie federacji z ZSRR, leninowskiego planu współpracy43. Na tle pomyłek Stalina jest natomiast budowany obraz dobrego dziadka Lenina, który według autorów jest chyba jedynym białoruskim bohaterem narodowym. Nikt inny nie zasłużył na takie miano.

Zwraca uwagę fakt, że krytyka Knorina i Stalina jest krytyką bardziej z punktu widzenia człowieka sowieckiego, niż obywatela współczesnej Białorusi.

Drugi podręcznik dla uczniów 11 klasy, pod redakcją Eugeniusz Nowika, obejmuje okres od XIX w. do początku XXI w.44 Również w tej pracy pojawia się wielu bohaterów historii rosyjskiej, choć są też wymienieni bohaterowie historii białoruskiej. Dostarcza on swoistej mieszanki jak „sos winegret”. Michaił Murawiew pozostaje życzliwym, dobrym działaczem dla chłopów białoruskich. Z kolei obraz Konstantego Kalinowskiego jest odmalowany neutralnie45, Franciszek Bohuszewicz już nie jest nazywany szowinistą polskim46, a bracia Antoni i Jan Łuckiewicze – renegatami. Natomiast Aleksander Miasnikow i Wilhelm Knorin zostali skrytykowani za niezrozumienie pytania o istnienie narodu białoruskiego i wystąpienia przeciwko sowieckiemu państwu białoruskiemu (BSRR)47. W ten sposób można wskazać istnienie usankcjonowanych oficjalnie antybohaterów historii białoruskiej, ale tylko tych dwóch. W porównaniu do Traszczanoka, Nowik zdejmuje z barków niektórych bohaterów historii białoruskiej ciężar winy i odpowiedzialność za ich antyrosyjskość. Przejawia też większą dociekliwość badawczą w stosunku do postaci z historii Białorusi, choć także stosuje metodę przemilczeń. W podręczniku nie ma ani jednego słowa o powstańcach słuckich (1920–1921), o generale Stanisławie Bułak-Bałachowiczu, dramaturgu Franciszku Olechnowiczu i innych działaczach kultury, którzy współpracowali w czasie II wojny światowej z okupantami niemieckimi. Natomiast można przeczytać jasno sprecyzowaną opinię na temat winy Józefa Stalina – odpowiedzialnego za Ibidem, s. 77.

Ibidem, s. 79.

43 Ibidem, s. 34, 62.

44 Я. Новік, І. Качалаў, В. Цяплова, Н. Новік, Гісторыя Беларусі, ХІХ – пачатак ХХІ ст.: вучэбны дапаможнік для 11-га класа агульнаадукацыйных устаноў з беларускай мовай навучання, red. Я. Новік, Мінск 2009.

45 Ibidem, s. 70–74.

46 Ibidem, s. 83.

47 Ibidem, s. 112–113.

41

42

706

ZACHAR SZYBIEKA

masowe represje. Dodać należy, że jest tu mowa o rehabilitacji osób, które stały się ofiarami kultu Stalina, a nie jego samego48. W wyborze bohaterów historii widać eklektyczność, co nie pozwoliło autorom na jasne wskazanie białoruskich bohaterów narodowych. Nawet działacz partyjny Kirył Mazurow i Piotr Maszerow zostali otoczeni kultem49.

Na Białorusi nie ma tradycji, by na banknotach umieszczać sylwetki czy portrety swoich bohaterów. Być może dlatego, że tacy bezsprzeczni bohaterowie nie zapisali się w pamięci społecznej. Wyjątkiem jest tu Wsiesław Czarodziej, który znalazł się na jubileuszowych medalach Białorusi.

Na przeciwległym biegunie do oficjalnej polityki pamięci, znajdują się niezaangażowani w struktury państwowe obywatele, wykazujący wzmożoną aktywność w poszukiwaniach bohaterów. Pisarz Włodzimierz Orłow (Уладзімір Арлоў) w książce Imiona wolności przedstawia portrety 261 bohaterów z XIX–XX w., bojowników za wolność Białorusi50. W roku 2010 na stronie internetowej społeczno-kulturalnego ruchu „Bądźmy Białorusinami” zakończono głosowanie na osoby, uznane za tworzące pozytywny obraz Białorusi na świecie. Znalazły się tam imiona i nazwiska osób, zarówno żyjących dawniej, jak i współcześnie, w sumie jest ich około 200. W spisie tym widnieją bohaterowie historii białoruskiej, w tym także osoby urodzone na Białorusi, lecz żyjące poza jej granicami; są również współcześni sportowcy, politycy, literaci, muzycy51. W przedstawionym poniżej spisie umieszczono tylko nazwiska nieżyjących już bohaterów białoruskiej historii. Zamieszczony wykaz ilustruje jak rozkładały się głosy 1283 osób, które wzięły udział w ankiecie (należy dodać, że można było oddać głos na kilka nazwisk na raz): 1. Wasyl Bykow (1924–2003), pisarz52 (551 głosów) 2. Franciszek Skaryna (zm. po 1540), pierwszy drukarz białoruski (499) 3. Witold (zm. 1430), wielki książę litewski (477) 4. Konstanty Kalinowski (1838– 1864), działacz polityczny, przywódca powstania 1863 r. na Białorusi (473) 5. Włodzimierz Karatkiewicz (1930–1984), pisarz (450) 6. Maksym Bogdanowicz (1891–1917), poeta (377) 7. Janka Kupała (1892–1942), poeta (367) 8. Tadeusz Kościuszko (1746–1817), działacz polityczny i wojenny (348) 9. Marc Chagall (1887–1985), malarz (327) Ibidem, s. 185.

Ibidem, s. 190.

50 У. Арлоў, Імёны свабоды. (Бібліятэка Свабоды. ХХІ стагоддзе. – Радыё Свабодная Эўропа, Радыё Свабода), 2007, s. 576.

51 «Будзьма разам», (http://budzma.org/projects/imyony-byelarusi-top-12/top-12.html (2010).

52 Informacje na temat postaci pochodzą od autora tekstu.

48 49

PAŃSTWOWA POLITYKA PAMIĘCI NA BIAŁORUSI

707

10. Lew Sapieha (1557–1633), kanclerz Wielkiego Księstwa Litewskiego (324) 11. Eufrozyna Połocka (zm. 1173), krzewicielka oświaty, święta (311) 12. Michał Kleofas Ogiński (1765–1833), kompozytor (305) 13. Jakub Kołas (1882–1956), pisarz (268) 14. Franciszek Bohuszewicz (1840–1900), poeta, ideolog białoruskiej idei narodowej (256) 15. Napoleon Orda (1807–1883), malarz (248) 16. Konstanty Ostrogski (zm. 1530), wybitny dowódca wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego (221) 17. Wsiesław Czarodziej (zm. 1101), książę połocki (218) 18. Olgierd (1341–1377), wielki książę litewski (217) 19. Mendog (zm. 1263), król Litwy (201) 20. Adam Mickiewicz (1798–1855), poeta (198) 21. Mikołaj Hussowski (zm. po 1533), poeta, humanista i krzewiciel oświaty (186) 22. Włodzimierz Muliawin (1941–2003), muzyk (185) 23. Bronisław Taraszkiewicz (1892–1938), działacz społeczno-polityczny, językoznawca (172) 24. Mikołaj Radziwiłł (Czarny) (1515–1565), działacz polityczny, kulturalny i religijny (170) 25. Stefan Batory (1533–1586), wielki książę litewski, dowódca wojskowy (170) 26. Wacław Łastowski (1883–1938), działacz polityczny, historyk (157) 27. Giedymin (1275–1341), wielki książę litewski (157) 28. Ragnieda (966–1000), księżna połocka (156) 29. Kazimierz Malewicz (1878–1935), malarz (133) 30. Larysa Geniusz (1910–1983), poetka (130) 31. Szymon Budny (1530–1598), humanista, krzewiciel oświaty (114) 32. Symeon Połocki (zm. 1680), działacz prawosławny i grekokatolicki, pisarz (96) 33. Aleksander Adamowicz (1927–1994), pisarz i publicysta (95) 34. Józef Drozdowicz (1888–1954), malarz (94) 35. Jan Łuckiewicz (1881–1919) i Antoni Łuckiewicz (1884–1942), organizatorzy białoruskiego ruchu narodowego (91) 36. Stanisław Moniuszko (1819–1872), kompozytor (90) 37. Mikołą j Jermałowicz (1921–2000), historyk (89) 38. Piotr Maszerow (1918–1980), sowiecki działacz partyjny (80) 39. Ignacy Abdzirałowicz (Ignacy Kanczewski) (1896–1923), filozof, twórca koncepcji białoruskiej idei narodowej (78)

708

ZACHAR SZYBIEKA

40. Jan Czeczot (1796–1847), poeta, folklorysta i dramaturg (71) 41. Anatol Sys (1959–2005), poeta (62) 42. Emilia Plater (1806–1831), uczestniczka powstania 1831 r. (57) 43. Natalia Arsieniewa (1903–1997), poetka (54) 44. Mitrofan Downar-Zapolski (1867–1934), historyk, etnograf (51) 45. Józefat Kuncewicz (zm. 1623), działacz religijny (44) 46. Włodzimierz Piczet (1878–1947), historyk (42) 47. Adam Stankiewicz (1892–1949), działacz społeczno-polityczny, wydawca, historyk, publicysta, literaturoznawca, ksiądz katolicki (39) 48. Henadź Karpienka (1949–1999), polityk (37) 49. Jan Stankiewicz (1891–1976), językoznawca, historyk, filozof, działacz polityczny (37) 50. Roman Skirmunt (1868–1939), działacz społeczno-polityczny, ziemianin (36) 51. Arkadiusz Smolicz (1891–1938), geograf, działacz polityczny (33) 52. Gabriel Harecki (1900–1988), jeden z założycieli Białoruskiej Akademii Nauk (29) 53. Kazimierz Siemianowicz (1600–1651), oficer artylerii, inicjator prac nad bronią rakietową (29) 54. Mikołaj Rowieński (1886–1953), kompozytor (24) 55. Jakub Jodko Narkiewicz (1848–1905), fizyk, lekarz, biolog (24) 56. Feliks Dzierżyński (1877–1926), jeden z liderów bolszewickich (21) 57. Aleksander Własow (1874–1941), działacz społeczno-polityczny, publicysta, polityk i senator parlamentu II Rzeczypospolitej Polskiej (20) 58. Edward Roznar (1910–1976), muzyk (18) 59. Szymon Rak-Michajłowski (1885–1938), organizator i uczestnik I Wszechbiałoruskiego Zjazdu, organizator Towarzystwa szkoły Białoruskiej (15) 60. Mikołaj Sieliaszczyk (1947–1996), malarz (12) 61. Kazimierz Swojak (właściwie Konstanty Stapowicz) (1890–1926), ksiądz katolicki, działacz społeczno-polityczny, poeta (11) 62. Zygmunt Minejka (1840–1925), uczestnik powstania 1863–1864 (10) 63. Antoni Żebrak (1901–1965), genetyk, naukowiec (7) 64. Mikołaj Szczagłow-Kulikowicz (1897–1969), białoruski kompozytor, muzykolog, etnograf, poeta (4 ) Tak myślą „nowi Białorusini” korzystający z Internetu. Zaliczyli oni do grupy 200 osób, wpływających na prestiż współczesnej Białorusi, 64 osoby, które są bohaterami historii. Świadczy to o całkiem wysokim poziomie ich świadomości historycznej i wiedzy. Warto zaznaczyć, że 609 respondentów

PAŃSTWOWA POLITYKA PAMIĘCI NA BIAŁORUSI

709

(„nowych Białorusinów”) oddało swój głos na bardzo wybitne postaci historii Białorusi, takie jak: 1. Wasyl Bykow (284 głosy) 2. Franciszek Skaryna (243) 3. książę Witold (191) 4. Konstanty Kalinowski (171) 5. Włodzimierz Karatkiewicz (141) 6. Lew Sapieha (140) 7. Eufrozyna Połocka (110) 8. Janka Kupała (107) 9. Konstanty Ostrogski (89) 10. Maksym Bogdanowicz (77) 11. Jakub Kołas (60) 12. Franciszek Bohuszewicz (52) Łatwo dostrzec, że przytoczony wybór bohaterów historii białoruskiej, wskazanych przez narodowo aktywną część społeczeństwa białoruskiego różni się od tego, który lansuje władza. Pozostaje więc zapytać o to, jak kwestię tę postrzega statystyczny mieszkaniec Białorusi? W latach 1996 i 2004 r., Niezależny Instytut Badań Społeczno-Ekonomiczych i Politycznych prowadził badania na temat stosunku społeczeństwa białoruskiego do działaczy należących do historii białoruskiej, rosyjskiej, radzieckiej i ogólnoświatowej. Wyniki tych badań są następujące (przy wymienianych osobach odnotowany jest udział procentowy głosów, który zadecydował o ich miejscu na liście): Osoby znaczące 1996 rok 1. Piotr Maszerow 45,2 2. Piotr I 34,2 3. Leonid Breżniew 20,0 4. Włodzimierz Lenin 18,7 5. Jurij Andropow 12,9 6. Józef Stalin 10,8 7. Piotr Stołypin 10,8 8. Nikita Chruszczow 6,4 9. Michaił Gorbaczow 4,2 10. Konstanty Kalinowski 4,2 11. Witold 2,2

Osoby znaczące 1. Włodzimierz Putin 2. Piotr Maszerow 3. Piotr I 4. Aleksander Łukaszenka 5. Katarzyna II 6. Leonid Breżniew 7. Konstanty Kalinowski 8. Józef Stalin 9. Michaił Gorbaczow 10. Włodzimierz Lenin 11. Witold 12. Lew Sapieha 13. Nikita Chruszczow

2004 rok 39,3 32,7 (-12,5) 30,9 (-3,3) 21,3 15,4 13,2 (-6,8) 11,0 (+6,8) 9,0 (-1,8) 8,7 (+4,5) 8,6 (-10,1) 6,6 (+4,4) 6,5 6,5 (+0,1)

710

ZACHAR SZYBIEKA

W 1996 r. społeczeństwo białoruskie było na wskroś zsowietyzowane. W spisie z tamtego roku znalazło się tylko dwóch bohaterów historii narodowej: Konstanty Kalinowski, którego wręcz wyidealizowano za czasów sowieckich/radzieckich za walkę o interesy chłopów, oraz książę Witold. W 2004 r. utrzymała się popularność Piotra Maszerowa, kojarzonego ze stabilnością życia w Białoruskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej. Współcześni liderzy polityczni: Włodzimierz Putin i Aleksander Łukaszenka okazali się natomiast ważniejsi niż bohaterowie historyczni. Brak wiedzy historycznej skutkował pojawieniem się np. carycy Katarzyny II, która przecież zniszczyła białoruską państwowość (Wielkie Księstwo Litewskie). Okazało się, że ludzie odnieśli się do carów rosyjskich z większym szacunkiem niż do bohaterów własnej historii. Mimo to można zauważyć zmiany w rankingu bohaterów historii Białorusi, do których dodano Lwa Sapiehę – kanclerza Wielkiego Księstwa Litewskiego. Z kolei popularność liderów epoki sowieckiej w ciągu ośmiu lat (od jednego badania do drugiego) znacznie spadła.

Dodać także należy, że wśród wymienianych bohaterów nie było ani jednego poplecznika Włodzimierza Lenina czy Józefa Stalina. Pamięć czasów sowieckich pomału zaciera się w pamięci zbiorowej społeczeństwa białoruskiego. Badania z 2004 r. pokazały, że świadomość białoruskiego społeczeństwa nadal funkcjonuje w rosyjskim kontekście historycznym, a bohaterowie rosyjskiej historii są postrzegani przez mieszkańców Białorusi jako swoi53.

Pewne dopełnienie rankingu bohaterów historii białoruskiej stanowią wyniki badań socjologicznych prowadzonych w 2009 r. przez ośrodek badań opinii publicznej „Nowak”54. Respondenci musieli wybrać spośród 22 historycznych postaci te, które są im znane. W następujący sposób rozłożyły się głosy i wynikający z nich udział procentowy: 1. Franciszka Skarynę – wskazało prawie 95% ankietowanych 2. Eufrozynę Połocką – około 95% 3. Konstantego Kalinowskiego – 84,2% 4. Tadeusza Kościuszkę – 77,2% 5. Franciszka Bohuszewicza – 67,1% Ten osobliwy konkurs zatytułowany Imię Białorusi wygrał pierwszy białoruski drukarz. Generalnie wszyscy wskazani bohaterowie byli obecni w podręcznikach szkolnych i wielu znakach pamięci oraz symbolach współczesnej Białorusi. Na temat Konstantego Kalinowskiego i Tadeusza Kościuszki można znaleźć wiele dyskusji w internecie, a także w masmediach.

53 54

Ю. Дракохруст, op. cit., 2010. «Наша Ніва», 15.05.2010.

PAŃSTWOWA POLITYKA PAMIĘCI NA BIAŁORUSI

711

Porównanie danych z 2004 i 2009 r. pozwala stwierdzić, że liczba popularnych bohaterów historii białoruskiej zwiększa się i dodano do nich cztery postaci: Franciszka Skarynę, Eufrozynę Połocką, Tadeusza Kościuszkę, Franciszka Bohuszewicza. Warto podkreślić, że zarówno aktywna część społeczeństwa białoruskiego, jak i przeciętni mieszkańcy wskazali te same postaci55. Do bohaterów konsolidujących społeczeństwo białoruskie można również zaliczyć kanclerza Lwa Sapiehę oraz księcia połockiego Wsiesława Czarodzieja56. Zatem tych siedem postaci można uznać także za narodowych bohaterów narodu białoruskiego. W ten oto sposób zapoczątkowano na Białorusi tworzenie własnego panteonu. Jednocześnie uwidoczniła się tendencja do odrzucania osób będących poplecznikami Stalina oraz do wyrażania sprzeciwu wobec uznawania za bohaterów jedynie postaci z odległej historii Białorusi (do końca XVI w. – do unii brzeskiej, tj. do 1595 r.). Okazuje się, że można znaleźć osoby, które zasługują na miano bohatera i są powszechnie znane, przez co pełnią funkcję więziotwórczą – łączą mieszkańców Białorusi. Obecność bohaterów narodowych sprawia, że społeczeństwo białoruskie staje się współczesnym narodem białoruskim. Można powiedzieć, że w 2009 r. socjolodzy dostrzegają ten fakt i stwierdzają realne istnienie współczesnego narodu białoruskiego.

Jednakże intelektualna (duchowa) praca nad wyborem bohaterów białoruskiej historii i bohaterów narodowych odbywa się w bardzo złożonych okolicznościach i dlatego jej przebieg jest powolny. Badania socjologiczne pokazują, że państwowa polityka pamięci (a inaczej mówiąc – wychowanie patriotyczne) jest mało efektywne. Ludzie nie znają bohaterów, którzy są lansowani w propagandzie oficjalnej (J. Traszczanok [Я. Трашчанок] i inni). Również niewiele uwagi poświęcają bohaterom Wielkiej Wojny Ojczyźnianej (1941–1945), wyjątkiem jest tu osoba Piotra Maszerowa. Generalnie w państwowej polityce pamięci oraz w umysłach mieszkańców Białorusi panuje chaos i eklektyzm. Sława obcych bohaterów zblakła, a własnych – jeszcze nie pojawiła się. Większość społeczeństwa odnosi się do kwestii bohaterów indyferentnie, mechanicznie – oni nic dla nich nie znaczą. Według danych z 2009 roku, około 40% badanych obywateli Białorusi nie posiada żadnej wiedzy na temat własnych bohaterów narodowych.

Obserwuje się również brak zrozumienia wagi, jaką dla społeczeństwa mają/mogą mieć bohaterowie historii. Dotyczy to zarówno poziomu władzy państwowej, jak i przeciętnych obywateli. Jednakże wybór bohaterów zależy od poglądów przedstawicieli władzy państwowej (Białorusini to Rosjanie, ale ze znakiem

55 Tj. Franciszka Skarynę, Eufrozynę Połocką, Konstantego Kalinowskiego, Tadeusza Kościuszkę, Franciszka Bohuszewicza.

56 A. Ластовский, op. cit., s. 7.

712

ZACHAR SZYBIEKA

jakości [белорусы – это русские, только со знаком качества]57). Dodać należy, że podobnie jak za czasów ZSRR, myśl naukowa czy obywatelska także w tej sprawie nie jest brana pod uwagę. Negatywny wpływ na pamięć zbiorową narodu ma brak wiedzy historycznej urzędników państwowych i kierowanie się podejściem konfesyjnym przy ocenie bohaterów historii. W rezultacie okazuje się, że owszem byli bohaterowie historii białoruskiej, ale władze i oficjalni historycy [prawomyślni i mający poparcie polityczne – przyp. tłum.] nie chcą, by stali się bohaterami narodowymi, a wręcz przeciwnie, robią wszystko, by bohaterów narodowych nie było. Wyjątek stanowi obecny prezydent Republiki Białoruś – Aleksander Łukaszenka, któremu umożliwia się zapełnienie tej luki i otrzymanie miana jedynego bohatera narodu białoruskiego XX w. Państwowa polityka pamięci z jej nieokreślonością poglądów narodowo-państwowych przyczynia się do marginalizacji wartości narodowych, a nawet ich unicestwienia.

Wyjątkowo trudno w warunkach białoruskich jest ocenić kwestię bohaterstwa z czasów II wojny światowej. Wszelkie sposoby odejścia od kanonów sowieckich są odbierane przez społeczeństwo białoruskie bardzo boleśnie. Dlatego temat ten wymaga specjalnego przygotowania, wnikliwych badań i nowego spojrzenia na kwestie II wojny światowej.

W najbliższym czasie społeczeństwo białoruskie powinno, według mnie, zdecydować w kilku ważnych sprawach: 1. czy w polityce pamięci zorientować się na społeczny model współczesnego narodu (społeczny nacjonalizm), co oznacza realizowanie idei wieloetniczności, wielokulturowości, wielokonfesyjności; 2. czy poszerzać nauczanie i propagowanie biogramów bohaterów historii białoruskiej (bibliografistykę historyczną); wydawać więcej książek, przygotowywać więcej programów telewizyjnych, filmów itd.; 3. czy przeprowadzić swego rodzaju spis – inwentaryzację aktorów historii białoruskiej; włączyć do niej wszystkich, także postaci, które są antybohaterami; usunąć tych, którzy nie mieli żadnego wpływu na historię (np. księżnę Olgę, Aleksandra Newskiego, S. Kirowa itd.); 4. czy przy założeniu pełnej zgody władz, naukowców i społeczeństwa wskazać spośród bohaterów historii białoruskiej te postaci, które zyskają miano bohaterów narodowych (symboli narodu) i podtrzymywać ich image.

Wykonanie określonych powyżej zadań wpłynie na przyspieszenie procesu desowietyzacji oraz konsolidacji społeczeństwa białoruskiego wokół kwestii państwa narodowego.

Tłumaczenie z języka białoruskiego: Katarzyna Waszczyńska 57

Są to słowa Aleksandra Łukaszenki; В. Подгол, Пули президента, Mінск 1994–2006, s. 73.

Przegląd Wschodni, t. XI, z. 4 (44), s. 713–731, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2011

ОLGA KOWALEWSKA Kijów

IKONOGRAFIA HETMANA IWANA MAZEPY

U

KRAIŃSCY HISTORYCY i historycy sztuki już od ponad dwu stuleci poszukują autentycznych wizerunków portretowych Iwana Mazepy (1639–1709)1. Zakrojone na szeroką skalę prace badawcze przeprowadzone przez tak znanych badaczy, jak: Aleksandr Łazarewski2, Mychajło Hruszewski3, Fedir Umaneć4, Borys Barwynski5, Ilko Borszczak, Borys Krupnycki6, Wolodymyr Siczynski7, Teodor Maćkiw8 i in. pozwoliły na wyodrębnienie grupy portretów hetmana uważanych za autentyczne, powstałych na przestrzeni od końca XVII do pierwszej połowy XVIII w. Spośród nich najbardziej znane wizerunki Mazepy to: MAZEPA-KOŁEDYNSKI Iwan Stepanowicz (pol. Jan Mazepa Kołodyński) – przedstawiciel znanego rodu kozacko-szlacheckiego z Ukrainy; wybitny polityk, działacz państwowy i kulturalny końca XVII i pocz. XVIII w.; wódz, dyplomata, mecenas; hetman Ukrainy Lewobrzeżnej (1687–1709). Był jedynym hetmanem ukraińskim, który dzierżył buławę niezmiennie przez 22 lata. Ten okres charakteryzował się rozwojem ekonomicznym ziem ukraińskich, ożywieniem życia cerkiewno-religijnego oraz kulturalnego. Na pocz. XVIII w. podczas Wielkiej Wojny Północnej (1700–1721) w sojuszu z królami polskim Stanisławem Leszczyńskim oraz szwedzkim Karolem XII podjął próbę zrzucenia zwierzchności państwa moskiewskiego nad Ukrainą Lewobrzeżną, zdobycia niezależności oraz zachowania tradycyjnych praw i wolności kozackich.

2 O. Л а з а р е в с к и й, Заметки о портретах Мазепы (к рисунку), «Киевская старина» 1899, t. 64, nr 3, s. 453–462.

3 М. Гру ш е в с ьк и й, До портрета Мазепи, «Записки НТШ» 1909, t. 92, s. 246–248; Id e m, Ще до портрета Мазепи, «Записки НТШ» 1910, t. 94, s. 162.

4 Ф. Ум а н е ц, Гетман Мазепа, Санкт-Петербург 1897.

5 Б. Б а рви нськ и й, Портрет гетьмана Мазепи в замку в Підгірцях, [w:] Історичні причинки. Розвідки, замітки і матеріали до історії України-Русі, Жовква 1908, t. 1, s. 96−108; Id e m, Портрет Мазепи кисти артиста-маляра Осипа Куриласа, [w:] Історичні причинки. Розвідки, замітки і матеріали до історії України-Русі, Львів 1909, t. 2, s. 22–28; Id e m, Гетьман Іван Мазепа в всесвітній літературі і штуці, [w:] Ibidem, s. 29–37; Id e m, Причинок до питання про т.зв «Бекетівський» портрет Мазепи, [w:] Ibidem, s. 38−51; Id e m, Доповнення до статей про Мазепу, [w:] Ibidem, s. 77−94.

6 Б. К ру п н и ц ьк и й, Гетьман Мазепа в освітленні німецької літератури його часу, «Записки чина Св. Василія Великого», Жовква 1932, t. 4, cz. 1−2, s. 292−316.

7 В. С і ч и н с ь к и й, Гравюри Мазепи. Гравюри на честь Мазепи і гравіровані портрети гетьмана, [w:] Мазепа. Збiрник статтей, Варшава 1938, s. 134−161.

8 Т. М а ц ьк і в, Гравюра Мазепи з 1706 р., «Український історик» 1966, t. 12, cz. 1–2, s. 69−72.

1

714

ОLGA KOWALEWSKA

portret znajdujący się niegdyś w Soborze Uspieńskim w Ławrze KijowskoPeczerskiej, rysunki z kroniki Samuela Wieliczki, portret należący do rodziny Butowiczów, Portret hetmana polnego pędzla Iwana Nikitina przechowywany w Petersburskiej Akademii Sztuki, portret znajdujący się w Państwowym Muzeum Historycznym w Moskwie, grawiura autorstwa Jana Piotra Norblina de la Gourdaine’a, portret wystawiony w galerii obrazów w zamku Gripsholm w Szwecji, wizerunki na grawiurach wykonanych przez mistrzów ukraińskich – Illariona Mihurę oraz Daniela Halachowskiego, portret grawerowany roboty Matina Bernigerotha oraz jego późniejsze kopie, wykonane przez grawera Daniela Beyle według rysunku Samuela Falka, portret przechowywany na zamku w Podhorcach9.

Analiza wskazanych dzieł sztuki pozwoliła wspomnianym badaczom niestety nieznacznie tylko przybliżyć się do rozwiązania problemu, które z wizerunków portretowych Iwana Mazepy można uznać, bez żadnych sprzeciwów, za autentyczne oraz nie dała jednoznacznej odpowiedzi na pytanie o możliwość odtworzenia rzeczywistych rysów twarzy hetmana na ich podstawie. W zasadzie każdy z badaczy, zgłębiający zagadnienie ikonografii hetmana, proponował własny zestaw cech zewnętrznych sportretowanej postaci, na podstawie którego starał się sformułować mniej lub bardziej wiarygodną hipotezę na temat jego autentyczności.

W wyniku pogłębionych poszukiwań badawczych i prowadzonych dyskusji w środowisku naukowym udało się odrzucić część wizerunków Mazepy, uznając je za zdecydowanie niewiarygodne. Na początku z ikonografii hetmana wyłączono szereg tak zwanych portretów polskich, do których odnoszono różne warianty wizerunku mężczyzny w podeszłym wieku z rozdwojoną brodą, wzorowanych na grawerowanym portrecie, wykonanym przez znanego artystę polskiego okresu stanisławowskiego, pochodzącego z Francji Jana Piotra Norblina [IL. 1]. Jak pokazały badania, na grawiurze tego mistrza w rzeczywistości przedstawiono Żyda arendarza z majątku Czartoryskich nazywanego „Mazepa”10, którego Podhorce – stara wieś w rejonie brodzkim w obwodzie lwowskim na Ukrainie. Na miejscu obecnego zamku istniały dawniejsze fortyfikacje, wymieniane w źródłach już w 1530. Na zamówienie hetmana koronnego Rzeczypospolitej Stanisława Koniecpolskiego, który kupił zamek w 1633 od rodziny Podhoreckich, znany architekt Guillaume Le Vasseur de Bauplan stworzył projekt fortyfikacji, zaś Andrea del Akwa dwukondygnacyjnego pałacu z trzykondygnacyjnymi pawilonami po bokach i wieżą, w stylu późnego renesansu i baroku. Budowa trwała od 1635 do 1640. W drugiej połowie XVII i na początku XVIII w. wieś była własnością znanych rodzin Koniecpolskich (1646−1682) i Sobieskich (1682–1720). W 1720 od syna króla Rzeczypospolitej Jana III Sobieskiego – Konstantego – zamek razem z licznymi wioskami przeszedł w ręce Rzewuskich. Wacław Rzewuski zebrał w zamku wielką kolekcje cennych obrazów, ksiąg, broni, mebli. Część tej kolekcji zaginęła podczas II wojny światowej, a pozostała jest obecnie przechowywana w zbiorach Lwowskiej Galerii Sztuki.

10 І. В е р г у н, Гетьман Іван Мазепа у французькім мистецтві, літературі, енциклопедіях, історіографії, «Визвольний шлях» 1987, nr 12, s. 1379.

9

IKONOGRAFIA HETMANA IWANA MAZEPY

715

rysy twarzy w żadnej mierze nie odpowiadały opisom powierzchowności hetmana ukraińskiego. Na rzecz tej tezy świadczy fakt pobytu Norblina w majątku Czartoryskich, gdzie zajmował się nauczaniem malarstwa książęcych potomków. Zostało to odnotowane w pracy Zygmunta Batowskiego11. Ponadto dokonano atrybucji wspomnianego wizerunku jako Żyd pachciarz w dobrach Czartoryskich i jako taki możemy go odnaleźć w zbiorach grafiki Biblioteki Narodowej w Warszawie oraz w kolekcji grafiki w Bibliotece Ossolineum we Wrocławiu.

Po przeprowadzeniu krytycznej analizy uznano za nieautentyczny także portret Iwana IL 1. Jan Piotr Norblin de la Gourdaine, Mazepa, 1775 r., Mazepy z zamku w Podhorcach akwaforta (Lwów) wykonany przez nieznanego artystę [IL. 2]. Borys Barwynski udowodnił, iż jest to wizerunek hetmana wielkiego koronnego Stanisława Rewery Potockiego12. Można się o tym przekonać porównując ten portret z innymi znanymi wizerunkami tej postaci, uznanymi za autentyczne, przechowywanymi w zbiorach polskich. Należy zaznaczyć, że w opublikowanym inwentarzu zamku w Podhorcach za 1887 rok, pod nr. 302 rzeczywiście został wpisany portret Jan Mazepa („Jan Mazepa / Polska, koniec w. XVII (?). ol. pł.”)13 wraz z zaznaczeniem miejsca jego przechowywania w zamku. Jednak jest zupełnie oczywiste, że chodziło o wizerunek innej postaci.

Ponadto nie ma jakichkolwiek innych wzmianek o istnieniu portretu hetmana ukraińskiego w kolekcjach obrazów rodzin zarówno Koniecpolskich jak i Rzewuskich, do których w przeszłości należał zamek w Podhorcach.

Z. B a t ow s k i, Norblin, Lwów 1904. Б. Барви нськ и й, Портрет Мазепи кисти артиста-маляра Осипа Куриласа, [w:] Історичні причинки. Розвідки, замітки і матеріали до історії України-Русі, Львів 1909, t. 2, s. 25.

13 J.K. O s t r ow s k i, J.T. Pe t r u s, Podhorce. Dzieje wnętrz pałacowych i galerii obrazów, Kraków 2001.

11

12

716

ОLGA KOWALEWSKA

I L . 2. Nieznany artysta, portret Stanisława Rewery Potockiego, XVII– XVIII w., kopia portretu znajdującego się kiedyś na zamku w Podhorcach

I L 3. Iwan Nikitin, Portret hetmana Ukrainy, 1720 r., olej (Petersburg)

Oprócz wyżej wspomnianych portretów polskich oraz ich późniejszych kopii, z grupy autentycznych wizerunków Mazepy został wyłączony także Portret hetmana polnego autorstwa znanego malarza rosyjskiego Iwana Nikitina (ok. 1688−1741)14 [I L . 3]. Wołodymyr Krawcewicz gruntownie udowodnił, że na wspomnianym portrecie nie mógł zostać przedstawiony I. Mazepa15. Badania maniery, w jakiej wykonano ten wizerunek pokazały, że namalowano go z natury, podczas jednego seansu pozowania. Tymczasem biografie zarówno Mazepy jak i Nikitina świadczą o tym, że ich drogi życiowe nigdy się nie przecięły.

W takim wypadku artysta nie mógł namalować portretu hetmana z natury. Ponadto czas powstania tego obrazu, według katalogów Muzeum Rosyjskiego (Galeria Petersburska) określony został na lata 20. XVIII w. (dokładny podpis pod portretem wskazuje „1720, 1726/27 (?)”, zaś według obliczeń Krawcewicza, nie mógł on zostać namalowany przed 1723–1724 r.). Badacz ten twierdzi także, iż na płótnie przedstawiono postać Pawła Połubotka, który w 1723 r. przebywał w kazamatach Twierdzy Pietropawłowskiej. Nikitin za pozwoleniem cara Piotra I odwiedzał Pawła Połubotka i widocznie podczas tych wizyt namalował jego portret.

Do niedawna za najbardziej wiarygodne wizerunki portretowe hetmana Mazepy uważano dwa portrety namalowane farbami olejnymi na płótnie: pierwszy z nich jest wystawiany w galerii obrazów szwedzkiego zamku Gripsholm16

Z tym punktem widzenia nie zgadzają się niektórzy muzeolodzy i historycy sztuki, a szczególnie dyrektor Lwowskiej Galerii Sztuki Borys Woznycki.

15 Д. К р а в ц е в и ч, Шукання портрету гетьмана Пилипа Орлика, Накладом автора, 1998.

16 Nieznany malarz, Mazepa (?) około 1700, olej, płótno, 88x74 cm, inw. nr 047, Narodowe Muzeum Szwecji (zamek Gripsholm).

14

IKONOGRAFIA HETMANA IWANA MAZEPY

717

[IL. 4], drugi znajduje się w Państwowym Muzeum Historycznym w Rosji17 [IL. 5]. Oba wymienione wizerunki były znane w świecie naukowym od dość dawna18, ale historia ich atrybucji okazała się długa i zagmatwana. Jak świadczą niedawne badania – na obu portretach przedstawiono nie Iwana Mazepę, a Kazimierza Pawła Jana Sapiehę – wielkiego hetmana litewskiego19.

Główny problem polegał na tym, że wielu badaczy ukraińskich z XIX–XX w., interesujących się wyżej wymienionymi portretami, zadowalało się jedynie wpisami do ksiąg inwentarzowych, które informowały, że oba wizerunki IL 4. Nieznany artysta, portret Wielkiego Hetmana Litewskiego Kazimierza Pawła Jana Sapiehy, ok. przedstawiają hetmana Mazepę, 1700 r. (Gripsholm) nie poddając ich krytyce. Niemal żaden z nich nie zwrócił uwagi na kilka ważnych detali na obu obrazach. Po pierwsze, na portretach tych przedstawiono osobę, która miała wielkie uszy, podczas gdy ani jeden ze znanych opisów powierzchowności hetmana nie wskazywał na obecność u niego tej szczególnej cechy. Po drugie, widoczna była różnica Malarz nieznany, Mazepa (?), pocz. XVIII w., olej, płótno, 171x102 cm, inw. nr ГИМ 65873; И І. 2249, Państwowe Muzeum Historyczne, Moskwa.

18 М. Г р у ш е в с ь к и й, Ілюстрована історія України, Київ–Львів 1912, s. 406; W związku z rocznicą Mazepy, „Biuletyn Polsko-Ukraiński” 1932 (33), nr 2, s. 16−19 + tytuł.; К. С к а л а ц ь к и й, Що знав граф Седергельм?, «Криниця» 1995, cz. 7–9, s. 76; П. Б е л е ц к и й, Украинская портретная живопись XVII–XVIII вв., Львов 1981, s. 38; М. Mat u š a k a it ė, Portretas XVI–XVIII a. Lietuvoje, Vilnius 1984, il. 105; Л. Та н а н а е в а, Польские портреты в Смоленском музее, Москва 1972, s. 63.

19 Pracownica Narodowego Muzeum Królewskiego w Sztokholmie Helena Strom była jedną z pierwszych osób, które poddały w wątpliwość, że na portrecie z zamku Gripsholm znajduje się Mazepa. Pogląd ten poparła polska badaczka Maria Kałamajaska-Saeed, która udowodniła, że obraz przedstawia nie hetmana a inną osobę, to znaczy Kazimierza Pawła Jana Sapiehę. Wśród badaczy ukraińskich, którzy nie tylko poparli tę tezę, ale i aktywnie ją upowszechniają jest Olga Kowalewska. Szerzej zob.: M. К a ł a m aja s k a - S a e e d, Genealogia przez obrazy: barokowa ikonografia rodu Sapiehów na tle staropolskich galerii portretowych, Warszawa 2006; О. Ко в а л е в с ьк а, До питання атрибуції портретів І. Мазепи, «Сіверянський літопис» 2006, nr 1, s. 102−108.

17

718

ОLGA KOWALEWSKA

w czasie namalowania portretów oraz w wieku przedstawionej osoby i rzeczywistego wieku hetmana w tym okresie.

Obraz z zamku Gripsholm powstał około 1700 r., kiedy hetman mógł mieć 60−61 lat, z kolei osoba przedstawiona na płótnie ma 45−50 lat. Już sam ten fakt mógłby poddać w wątpliwość czas namalowania portretu i skłonić badaczy do dalszych poszukiwań i większego krytycyzmu. Tak się jednak nie stało.

Po trzecie, z niewiadomych przyczyn badacze ukraińscy nie zwrócili uwagi na fakt, iż historycy sztuki niejednokrotnie charakteryzowali ten portret, jako typ polski pałacowy lub reprezentacyjny. To określenie wskazuje nie tylko na pewne artystyczne tradycje podobnych wizerunków portretowych, ale i na to, że na obrazie mógł zostać przedstawiony wybitny mąż stanu Rzeczypospolitej, a także, iż rozmiary portretów przewidywały istnienie odpowiednich pomieszczeń I L 5. Nieznany artysta, portret Wielkiego dla ich eksponowania, czyli wielkich Hetmana Litewskiego Kazimierza Pawła sal pałacowych, zgodnie z tradycją Jana Sapiehy, pierwsza ćwierć XVIII w., olej przeznaczonych dla galerii obrazów20.

(Moskwa) Wreszcie, dzięki odkryciu przez Marię Kałamajaską-Saeed kilku identycznych portretów, które miały dokładne podpisy, informujące kto jest na nich przedstawiony, a także przeprowadzeniu przez autorkę niniejszej pracy wizualnej analizy porównawczej rysów twarzy osoby sportretowanej na wyżej wspomnianych obrazach z szeregiem innych wizerunków przedstawicieli rodziny Sapiehów, powstałych w różnym czasie, ostatecznie uzyskano pewność, że na tych płótnach nie został namalowany Iwan Mazepa.

W ten sposób, w zbiorze autentycznych portretów hetmana pozostały jedynie dwie nieliczne grupy wizerunków tej postaci. Z jednej strony są to grawiury o treści alegorycznej lub czysto religijnej, poświęcone Iwanowi Mazepie, zaś z drugiej strony znajduje się tu pięć wizerunków: malowidło ścienne, rysunek w tekście kroniki, miedzioryt oraz dwa portrety olejne hetmana.

20

Podobna tradycja zaczęła kształtować się za czasów hetmana Mazepy.

IKONOGRAFIA HETMANA IWANA MAZEPY

Jeśli chodzi o pierwszą grupę wizerunków – grawiurę Chrzest Chrystusa albo Chrystus w Jordanie pochodzącą prawdopodobnie z końca XVII stulecia21 [IL. 6], grawerowaną frazę PRINCEPS ECCLESIARV TRIVMPHANS SANCTA SOPHIA AUGVSTO MILITAS NOMINI MAZEPIANO… (1706) autorstwa I. Mihury22 [IL. 7] oraz grawiurę Apoteoza Mazepy (1708 r.) dzieła D. Halachowśkiego [IL. 8] – warto zauważyć, że ich autentyczność nie ulega wątpliwości. Wszystkie zostały wykonane za życia hetmana, poza tym były mu dedykowane. Oznacza to, że każdy z tych wizerunków powinien chociażby w jakiejś części odzwierciedlać charakterystyczne rysy twarzy hetmana, jak: kształt oczu i nosa, obecność wąsów czy brody, linia wzrostu włosów, chociaż ze względu na inne przeznaczenie tych dzieł nie musiały one oddawać wiernie postaci Mazepy.

Porównując opisy powierzchowności hetmana, pozostawione przez jemu współczesnych, z wizerunkami na grawiurach można się przekonać, że są one zbieżne w ogólnych rysach postaci. W szczególności wszyscy współcześni hetmanowi twierdzili, że był on średniego wzrostu i chuderlawej postury, chociaż jednocześnie „ciało jego było mocniejsze niż ciało niemieckiego rajtara”23, co potwierdzają wizerunki. Zarówno w życiu jak i na grawiurach trudno dostrzec urodę w twarzy Mazepy, choć przecież pojęcia typu „urodziwy”, „piękny”, „powabny” są wy-

719

I L 6. Nieznany artysta, wizerunek Iwana Mazepy z grawiury Chrystus w Jordanie, koniec XVII w., grawiura (fragment)

IL. 7. Illarion Mihura, wizerunek Iwana Mazepy z grawiury Princeps Ecclesiaru Triumphans Sancta Sophia Augusto Militas Nomini Mazepiano..., 1706 r., grawiura (fragment)

Na tej grawiurze wizerunek Iwana Mazepy nie jest dominujący. Znajduje się on w prawej części kompozycji dzieła, wśród grupy starszyzny kozackiej. Postać, która prawdopodobnie przedstawia hetmana została umieszczona za postaciami carów rosyjskich Iwana i Piotra Alekseewiczów.

Szerzej zob.: О. Ко в а л е в с ьк а, До питання про непомічене, «Сіверянський літопис» 2005, nr 4–5, s. 67−70.

22 Grawiura ta jest bardziej znana pod nazwą Mazepa wśród swoich dobrych spraw.

23 Według doniesienia Jeana Baluzy, przyjaciela Mazepy. Іван Мазепа, Київ 1992, s. 76.

21

720

ОLGA KOWALEWSKA

IL 8. Daniel Halachowski, wizerunek Iwana Mazepy z grawiury Apoteoza Mazepy, 1708 r., grawiura (fragment)

jątkowo subiektywne. Natomiast wszystkie trzy wspomniane wizerunki pokazują to, co możemy przeczytać w tekstach opisujących hetmana jako człowieka „o surowej twarzy, trzymającego się według obyczaju kozackiego” 24. To samo odnosi się do zgodności wzmianek o posiadaniu przez hetmana wąsów, jego gęstości włosów, dumnie uniesionej głowy oraz błyszczących oczu25, z wizerunkami na grawiurach.

Kwestią dyskusyjną, która przez dłuższy czas nie dawała spokoju badaczom i przeszkadzała im uznać pewne wizerunki portretowe za przedstawienie postaci Mazepy, było posiadanie przez hetmana brody. Problem polegał na tym, że zgodnie z opisami jego powierzchowności pozostawionymi przez osoby z otoczenia króla szwedzkiego Karola ХІІ, nie nosił on brody. Wizerunki hetmana Mazepy znajdujące się w kronice Samuela Wieliczki oraz na grawiurze Chrzest Chrystusa, na których hetman został przedstawiony z niewielką bródką, uznano za nieprzekonujące dowody na rzeczywiste istnienie tego faktu. Dopiero Michałowi Bohosłowskiemu udało się odszukać świadectwa źródłowe potwierdzające, że Iwan Mazepa nosił brodę. Chodzi tu o informację rezydenta rosyjskiego w Polsce, który informował Moskwę, że hetman, wróciwszy ze stolicy rosyjskiej: „...był w odzieniu francuskim i niby to zgodnie z carskim ukazem nakazał zgolić sobie brodę...” 26. Wiaczesław Stanisławski odszukał ten dokument i sprawdził zapis zrobiony w kwietniu 1700 r.: „Ze Lwowa dnia

Z pamiętników Daniela Krmana. Zob.: В. Січ и н с ьк и й, Чужинці про Україну, Київ 1992.

Według doniesienia Maksymiliana Emanuela księcia wirtenberskiego, uczestnika kampanii Karola XII. Zob.: Id e m, Чужинці про Україну, Київ 1992, s. 151.

26 В. С т а н іс л а в с ьк и й, До питання про зовнішність Івана Мазепи, «Сіверянський літопис» 2006, nr 3, s. 21−22.

24 25

IKONOGRAFIA HETMANA IWANA MAZEPY

15 kwietnia według kalendarza polskiego, jakoby zza Dniepru nadeszła wiadomość do pana krakowskiego taka, że hetman Iwan Stiepanowicz Mazepa i pułkownicy powrócili ze stolicy moskiewskiej... I to powiadają, że on Mazepa był we francuskim odzieniu; i niby to zgodnie z ukazem carskiego majestatu rozkazał ogolić sobie brodę, żeby lepiej bojarów do tego obyczaju i ubioru mógł przywieźć”27.

Jak widać jest całkiem prawdopodobne, że hetman mógł nosić brodę do 1700 r. W ten sposób, zanalizowane przez nas grawiury, przedstawiające Mazepę są zbieżne z opisami jego powierzchowności i mogą być uważane za autentyczne wizerunki tej postaci, choć technika ich wykonania nie pozwala na odtworzenie rysów twarzy hetmana w potocznym rozumieniu portretu.

Ten cel przyświecał selekcji, analizie i specjalnej ekspertyzie jakim poddano kilka kolejnych portretów hetmana, a wśród nich wizerunki z soboru Uspieńskiego Ławry Kijowsko-Peczerskiej [IL. 12], z kroniki Samuela Wieliczki [IL. 13], z kolekcji Dniepropietrowskiego Muzeum Sztuki [I L . 11], z kolekcji Narodowego Muzeum Historycznego Ukrainy [IL. 10], z grawiury Matina Bernigerotha [IL. 9] i ten opublikowany na stronicach czasopisma „Europaische Fama” w 1706 r.

Każdy z wymienionych portretów, oprócz wizerunku z Dniepropietrowskiego Muzeum Sztuki, okresowo znajdował się na liście autentycznych wizerunków Iwana Mazepy, nad którą pracowali wcześniejsi badacze. Tak samo jak poprzednie, tak i te wizerunki wzbudzały pewne wątpliwości co do wiarygodności przedstawienia na nich właśnie hetmana. W szczególności dotyczyło to tak zwanego „portretu 27

Ibidem.

721

IL 9. Matin Bernigeroth, Portret Jana Mazepy, 1706 r., miedzioryt

I L 10. Nieznany artysta, Portret hetmana Iwana Mazepy, 1730−1760, olej (Kijów)

722

ОLGA KOWALEWSKA

IL 11. Nieznany artysta, Portret Iwana Mazepy w zbroi z szarfą Św. Andrzeja, 1725−1750, olej (Dniepropietrowsk)

I L 12. Wizerunek hetmana Mazepy z soboru Uspieńskiego Ławry Kijowsko-Peczerskiej, koniec XVII w. (?)

z Ławry”. Po raz pierwszy został on opublikowany przez redaktora czasopisma „Kijewskaja Starina” 28 Fedira Łebedyncewa w 1887 r.29 Wszystkie wzmianki o nim oraz miejsce jego umieszczenia opierały się na źródłach, których wiarygodności nie można było sprawdzić. Do tego, poprzez zniszczenie większej części wizerunków świątyni podczas pożaru w 1718 r., a także wysadzeniu w powietrze całego soboru Uspieńskiego w czasie II wojny światowej, problem istnienia bądź nie takiego portretu pozostał w ogóle nierozwiązny. Sprawdzenie rękopisu Память, что внутр великой святой Печерской церкви изображено…

(Ku pamięci, co wewnątrz wielkiej świętej cerkwi Peczerskiej przedstawiono) z archiwum Łukaszewicza, na który czasami powoływali się badacze, potwierdziło, że w tekście tej księgi mieściły się opisy wszystkich ściennych malowideł świątyni Uspieńskiej, nie było natomiast zapisów o jakichkolwiek świeckich wizerunkach przedstawionych na ścianach soboru 30. Analizując opublikowany w „Kijewskiej Starinie” wizerunek, wielu badaczy, a w szczególności A. Łazarewski, F. Umaneć, A. Jensen, I. Borszczak zwracali uwagę na zbyt młody wiek przedstawionej osoby, jej odzież, nakrycie głowy oraz niektóre inne detale. Dyskusja rozgorzała wokół tego wizerunku, nie przeszkadza jednak, aby dokładniej przyjrzeć się twarzy przedstawionej osoby, poddając go ekspertyzie.

28 „Kijewskaja Starina” – pierwsze na Ukrainie wieloprofilowe naukowo-popularne i literackie czasopismo, które wychodziło w l. 1882−1906 w Kijowie. Jego pierwszym redaktorem był F. Łebedyncew. Wyszło 96 tomów. Przedstawiano w nim szeroko problematykę ekonomiczną, polityczną i społeczną, historię walki narodu ukraińskiego o niezależność. Większość publikacji była poświęcona dawnej historii Ukrainy.

29 Къ портрету И.С. Мазепы, «Киевская старина» 1887, nr 1, s. 188.

30 Пам’ять, что внутр великой святой Печерской церкви изображено, ф. 152, № 25, Отдел рукописей Российской государственной библиотеки.

IKONOGRAFIA HETMANA IWANA MAZEPY

723

Wizerunek hetmana Mazepy, umieszczony w kronice Wieliczki także wywołał niemało kontrowersji.

Należy go rozpatrywać jako ilustrację do tekstu kroniki, która miała za zadanie raczej odzwierciedlać moralno-psychologiczną charakterystykę „podstępnego hetmana” niż wypełniać samodzielną funkcję i w całości wiarygodnie oddawać jego rysy twarzy.

Autor tego wizerunku pozostaje nieznany. Przypuszczenia, że miałoby to być dzieło samego Wieliczki nie oparły się krytyce. Chodzi tu głównie o pewne I L 13. Portret Iwana Mazepy okoliczności z życia autora kroniki31. Jak potwierdza- z kroniki Samuela Wieliczki, ją rezultaty badań A. Bowhyrii, pod koniec swojego 1720 r. (?) życia Wieliczko prawie stracił wzrok, dlatego kronika została zapisana pod jego dyktando przez różne osoby, o czym świadczą odmienne charaktery pisma. Nie jest możliwe w takim wypadku, aby na wpół niewidomy człowiek mógł własnoręcznie rysować portrety i sceny bitew umieszczonych w tekście kroniki.

Portret grawiurowany, opublikowany na stronicach czasopisma „Europaische Fama” w 1706 r., także budził kilka zastrzeżeń. Dosyć długo istniał zamęt w kwestii autorstwa tego wizerunku. Ustalić prawdę udało się dopiero Maćkiwowi, który udowodnił, że jest to dzieło Matina Bernigerotha. Polski mistrz Samuel Falk zrobił następnie jego kopię, po raz pierwszy wydrukowaną w 1796 r., a po pewnym czasie Daniel Beyle wykonał na jej podstawie inną grawiurę32. Ustalono także, że pierwszy wizerunek powstał w 1706 r., to znaczy jeszcze za życia hetmana. Dodajmy ponadto, że wizerunek ten opublikowano w czasopiśmie „Europaische Fama” trzy razy w latach: 1706, 1708 i 1712. Jeśliby więc nie oddawał on wiernie postaci hetmana, to we wskazanym okresie żyło jeszcze dostatecznie wielu świadków, którzy widzieli hetmana na własne oczy i mogliby wysłać sprostowanie do czasopisma.

Nic takiego się jednak nie stało, z czego można wysnuć wniosek o wiarygodności tego portretu I. Mazepy. Do tego Maćkiw zaznaczył, iż wizerunek ten ma wspólne cechy z niektórymi innymi portretami hetmana oraz odpowiada opisowi jego powierzchowności, jaki pozostawił współczesny hetmanowi Johann Wendel Bardili.

Należy dodać, iż niektórzy badacze zbyt poważnie podchodzili do kwestii braku na portrecie odpowiedniej majestatyczności, z jaką należało przedstawiać taką postać jak hetman. Nie chcieli oni dostrzec w osobie „człowieka w mocno podeszłym wieku” z grawiury niegdyś silnego i energicznego. Warto pamiętać, że wizerunek ten wykonano na trzy lata przed jego śmiercią, to znaczy kiedy rzeczywisty wiek hetmana (67 lat) odpowiadał wiekowi przedstawionej postaci.

31 32

Л. Ше н д р и к, О. Я н о в и ч, Гетьман у портретах, «Криниця» 1995, nr 1–3, s. 98−102. Т. М а ц ьк i в, op. cit.

724

ОLGA KOWALEWSKA

Długotrwałe dyskusje toczyły się wokół portretu, pochodzącego ze zbiorów Wołodymyra Butowicza, potomka byłego esauła generalnego33 Grygorija Butowicza, stronnika hetmana Mazepy. Pod koniec ХІХ w. właściciel przekazał portret do Kijowskiego Muzeum Miejskiego, a od 1924 r. był on przechowywany w Ogólnoukraińskim Muzeum Historycznym im. T. Szewczenki, obecnie w Narodowym Muzeum Historii Ukrainy.

Problem z dołączeniem tego wizerunku do listy autentycznych portretów hetmana polega na tym, że twarz przedstawionej osoby jest zbyt „gładka”, to znaczy nadmiernie tęga, co przeczy świadectwom źródłowym dotyczącym zewnętrznego wyglądu Iwana Mazepy. Na korzyść autentyczności portretu, który mógł doznać poważnych uszkodzeń podczas późniejszych restauracji, świadczyła tylko obecność w prawym górnym rogu wizerunku herbu „Kurcz” oraz inicjałów «І.М.Г.В.Є.Ц.П.В.З.» wokół niego. Litery te były skrótem tytułu hetmana Mazepy, który oznaczał „Iwan Mazepa Hetman Jego Carskiego Najjaśniejszego Majestatu Wojska Zaporoskiego” («Іван Мазепа Гетман Війска Єго Царского Пресветлого Величества Запорозького»). Ten tytuł hetmana był dość dobrze znany ze źródeł pisanych oraz grawiur wykonanych na jego cześć, szczególnie pochodzących z Czernihowa34.

Ze słów Wołodymyra Butowicza wynikało, że jeszcze w pierwszej połowie ХІХ w. bardzo nieudaną restaurację portretu przeprowadził nieznany i niezawodowy malarz prowincjonalny. Jego działania znacząco popsuły oryginał portretu. Oprócz „poprawienia” twarzy oraz zmiany kolorów, domalował on hetmanowi szarfę i gwiazdę Orderu Św. Andrzeja35, czego według historyków Esauł generalny – wybieralna urzędowa osoba w administracji państwowej na Ukrainie Lewobrzeżnej w XVII i XVIII w. Miał on za zadanie ochronę buławy hetmańskiej – symbolu władzy, był on także najbliższym pomocnikiem hetmana w sprawach wojskowych, prowadził śledztwa w ciężkich zbrodniach, brał udział w rokowaniach z posłami cudzoziemskimi, a podczas nieobecności hetmana wykonywał obowiązki hetmana nakaźnego. Ponadto przeprowadzał inspekcje wojska i prowadził rejestry kozaków.

34 Podobne inicjały spotyka się na grawiurach na tytułowych stronicach ksiąg D. Tu p t a ł y Руно орошене (1696), S. Mok r ije w yc z a Виноград... (1697), na tablicy z dzwonnicy Czernihowskiego Kolegium itp.

35 Order świętego apostoła Andrzeja (Андрія Первозваного) to pierwszy order w Rosji, zatwierdzony w 1698. Zajmował wyższą pozycję w systemie orderów imperium rosyjskiego. Gwiazda orderu początkowo nie miała ściśle ustanowionej formy. W jej centrum zawsze umieszczano „krzyż św. Andrzeja”. Stanowił on zawsze odznakę orderu, wykonany niebieską emalią i umieszczony na dwugłowym orle. Tak samo wyglądała odznaka gwardyjskiego pułku Przeobrażeńskiego. Dewiza orderu to: „Za wiarę i wierność”. Gwiazdę noszono po lewej stronie piersi, a odznakę koło pasa, na błękitnej wstędze, którą wkładało się przez prawe ramię. Podczas szczególnych świątecznych okazji zamiast wstęgi zakładano specjalny łańcuch. Order mógł otrzymać tylko szlachcic. Jednocześnie kawalerami orderu wśród poddanych rosyjskich mogło być nie więcej niż 12 osób, a razem z cudzoziemcami ich liczba nie powinna była przekraczać 24. Pierwszym kawalerem orderu został 33

IKONOGRAFIA HETMANA IWANA MAZEPY

725

sztuki w początkowym wariancie portretu nie było. Widocznie, rozumiejąc, że podobna renowacja była niekorzystna dla obrazu oraz jego wartości historycznej i artystycznej, Butowicz chciał zlecić dalsze prace nad nim, tym razem chodziło o usunięcie późniejszych nawarstwień w celu odtworzenia pierwotnego wizerunku, ale z nieznanych przyczyn do tego nie doszło36. Sytuację jeszcze pogorszyła kolejna restauracja portretu, przeprowadzona w połowie lat 50. XX w. Współczesne badania powierzchni płótna potwierdziły znaczące zniekształcenia wizerunku na portrecie. Fotografie obrazu, wykonane w specjalnym oświetleniu, pokazały, że z całości rysów twarzy przedstawionej osoby, prawdziwymi pozostały tylko oczy, brwi, wąsy, górna warga i nos. Reszta została prymitywnie domalowana, co stworzyło wrażenie „pogrubienia” chuderlawego, według wszystkich opisów, hetmana.

Najbardziej zagadkowy okazał się jednak portret przechowywany w Dniepropietrowskim Muzeum Sztuki. Został on po raz pierwszy zaprezentowany naukowcom podczas wystawy, mającej miejsce w ramach ХІІІ Ogólnorosyjskiego Zjazdu Archeologicznego w Jekatierinosławiu (ob. Dniepropietrowsk) w 1905 r.

Następnie znikł on z pola widzenia badaczy na długi czas.

Na wystawie poświęconej Iwanowi Mazepie i jego epoce, która odbyła się w 2003 r. w Lwowskiej Galerii Sztuki, portretu tego nie wystawiano, bowiem władze miasta Dniepropietrowska nie zgodziły się na jego wypożyczenie.

W związku z planowanym wydaniem katalogu wystawy, fotokopia tego portretu została wysłana do organizatorów wystawy, ale nie pojawiła się w katalogu37.

Po pewnym czasie ten wizerunek portretowy opublikowano w książce Ukraina – państwo kozackie38 i wtedy świat naukowy odkrył go po raz trzeci.

Jak zaznaczono w jednym z katalogów Dniepropietrowskiego Muzeum Sztuki, Portret Iwana Mazepy w zbroi z szarfą orderu św. Andrzeja został swego czasu podarowany Dmytrowi Jawornickiemu przez Aleksandra Kwonensztadta. Następnie około 1905 r. Jawornicki przekazał go do Jekatierinosławskiego Obwodowego Muzeum imienia Oleksandra Pola. Do 1957 r. portret przechowywano w Dniepropietrowskim Muzeum Historycznym im. D. Jawornickiego, potem zaś przekazano do Dniepropietrowskiego Muzeum Sztuki39. Dotąd pozostaje nieznane pierwotne miejsce przechowywania tego obrazu oraz jego dzieje.

generał-admirał F. Gołowin. Hetman Mazepa otrzymał Order Św. Andrzeja 8 II 1700, a został go pozbawiony 5 XI 1708 wskutek przejścia na stronę króla szwedzkiego Karola ХІІ.

36 М. Гру ш е в с ьк и й, Ще до портрета Мазепи, «ЗНТШ» 1910, t. 94, s. 162.

37 Гетьман Іван Мазепа. Погляд крізь століття. Каталог історико-мистецької виставки (21.06–24.08.2003, м. Львів), Київ 2003.

38 Україна – козацька держава, Київ 2005.

39 Невідомі та маловідомі портрети XVIII – поч. ХХ ст. Каталог, Дніпропетровськ 1992, s. 9.

726

ОLGA KOWALEWSKA

Oryginał analizowanego portretu z Dniepropietrowskiego Muzeum Sztuki był większy niż jego obecne rozmiary. Badania krawędzi płótna pokazały, że ta część obrazu jaka zachowała się do dnia dzisiejszego, została bardzo niestarannie wycięta z dużo większego płótna. Niestety nie udało się odpowiedzieć na pytanie kiedy to było zrobione i dlaczego oraz jak wyglądały pierwotne rozmiary obrazu i kompozycja oryginału. Dużą wartością tego portretu jest dość dobry jego stan zachowania, jednak ma on i pewne wady. Jak dowiodły badania, istnieją wyraźne historyczne niezgodności dotyczące osoby sportretowanej, a mianowicie chodzi o jej wiek i wizerunek szarfy Orderu Św. Andrzeja. Jeśli oryginał obrazu powstał w 1700 r., to w tym momencie hetman ukończył 61 lat, co nie odpowiada wiekowi osoby przedstawionej na portrecie. Gdyby oryginał dzieła został namalowany wcześniej, to wtedy nie mogłoby być na nim szarfy orderu świętego Andrzeja, bowiem Iwan Mazepa został kawalerem tego orderu właśnie w 1700 r. Ponadto wydaje się mało wiarygodne, ażeby reprezentacyjny portret hetmana namalowano bądź skopiowano pod koniec XVIII w., jak to zaznaczono w katalogu muzealnym.

Jest całkiem możliwe, że swego czasu istniał portret Mazepy wykonany jeszcze za jego życia, który oddawał jego najlepsze zewnętrzne cechy, jak to było właściwe dla reprezentacyjnych portretów w XVII w.

W 1700 r., w związku z przyznaniem Iwanowi Mazepie Orderu Św. Andrzeja, powstała zapewne potrzeba namalowania nowego wizerunku hetmana, ale już z szarfą orderu. Malarz mógł skorzystać z już istniejącego portretu i tylko domalować do niego szarfę. W ten sposób, powstał obraz, na którym hetman został przedstawiony w młodszym wieku niż było to w rzeczywistości, i miał dodany detal historyczny z okresu późniejszego, co wywołało pewien zamęt przy oznaczeniu czasu namalowania portretu.

Wizerunek postaci Mazepy na tym płótnie odpowiada opisom powierzchowności hetmana, ma także wiele cech wspólnych z innymi jego portretami uznanymi za autentyczne, co daje podstawy, aby zaliczyć go do tej grupy obrazów.

Mając na celu zrekonstruowanie rzeczywistej powierzchowności hetmana Mazepy na podstawie istniejących autentycznych portretów tej postaci, a także biorąc pod uwagę pozytywne doświadczenia podobnej rekonstrukcji, przeprowadzonej przez malarza ukraińskiego Mykolaja Pidhornego podczas pracy nad jego własnym obrazem hetmana dla ekspozycji w Muzeum Historii Bitwy Połtawskiej (Połtawa), autorka niniejszego artykułu zaproponowała swoją koncepcję odtworzenia wizerunku twarzy Mazepy. Została ona zrealizowana dzięki współpracy ze specjalistami w dziedzinie ekspertyz sądowo-kryminalistycznych z Narodowej Akademii Służby Bezpieczeństwa Ukrainy – Iriną Horą i Walerijem Kołesnykiem.

Rekonstrukcja była możliwa dzięki połączeniu wieloletnich badań ikonografii hetmana, przeprowadzonych przez historyków i historyków sztuki,

IKONOGRAFIA HETMANA IWANA MAZEPY

727

z współczesnymi metodami ekspertyz sądowo-kryminalistycznych. Istota tych działań polegała na wyborze kilku wizerunków, uznanych przez świat naukowy jako „portrety Iwana Mazepy”, wzrokowej analizie porównawczej wybranych obrazów, co miałoby potwierdzić posiadanie przez nie cech wspólnych. Ponadto wszystkie wizerunki powinny być chociaż częściowo zbieżne z opisami źródłowymi powierzchowności hetmana. Wreszcie, przed ekspertami postawiono zadanie ustalenia: czy na wybranych portretach przedstawiono jedną i tę samą osobę, czy różne postacie?

Na potrzeby ekspertyzy zostały wybrane fotokopie wyżej wspomnianych pięciu portretów, a mianowicie: malowidło ścienne z soboru Uspieńskiego Ławry Kijowsko-Peczerskiej, rysunek z kroniki S. Wieliczki, portret Mazepy z XVII w. przechowywany w Dniepropietrowskim Muzeum Sztuki, portret ze zbiorów rodziny Butowiczów znajdujący się w Narodowym Muzeum Historii Ukrainy w Kijowie oraz grawiury wykonane przez M. Bernigerotha. Dla zachowania naukowych podstaw naszego eksperymentu włączono do niego dodatkowo portrety uznane za zdecydowanie nieautentyczne, to jest Portret hetmana polnego pędzla Nikitina i Portret Mazepy dzieła malarza czernihowskiego Stepana Zemlukowa.

Pierwszy etap prac stanowiło doprowadzenie wszystkich wizerunków do wspólnego formatu, co miało uczynić rezultaty naszych badań bardziej widocznymi. Drugi etap to zestawienie odpowiednio sformatowanych wizerunków na trzech tablicach. Następny z kolei – bezpośrednie porównawcze badanie anatomii głowy i twarzy sportretowanej postaci, przeprowadzone metodą zestawienia wzrokowego.

W wyniku przeprowadzonej analizy najpierw ustalono zbieżność odrębnych elementów powierzchowności hetmana (1, 2, 3, 4, 6, 7, 8, 9, 10, 11). Następnie wyznaczono te elementy powierzchowności, które były rozbieżne (5). Tablica nr 1 [TAB. 1] zawiera wizerunki osób z portretów znajdujących się w Narodowym Muzeum Historii Ukrainy w Kijowie, Dniepropietrowskim Muzeum Sztuki i grawiury M. Bernigerotha.

Dokonując zestawienia elementów powierzchowności hetmana wzięto pod uwagę takie cechy, jak: kształt, rozmiar i układ brwi, rozmiar i kształt nasady nosa, szerokość i kształt koniuszka nosa, obrys dolnej wargi, wysokość i kształt podbródka, kształt i grubość płatka ucha, rozmiar i kontur małżowiny usznej itp. Według wniosków postawionych przez grupę ekspercką Narodowej Akademii SBU40, na portretach tych identycznych było 10 cech z 11 możliwych.

Istniejącą różnicę w wyrazistości poprzecznej bródki na podbródku u osób przedstawionych na portretach z Narodowego Muzeum Historii Ukrainy 40 Do składu grupy wchodzili doktorzy nauk prawnych, profesorowie Narodowej Akademii SBU: Iryna Hora i Walerij Kołesnyk.

728

ОLGA KOWALEWSKA

TABLICA NR 1

Portret nr 1

Portret nr 5

Portret nr 4

w Kijowie i Dniepropietrowskiego Muzeum Sztuki, uważa się za nieistotną i mogącą mieć charakter subiektywny. Ta różnica w powierzchowności sportretowanych postaci mogła być uwarunkowana indywidualnym spojrzeniem artysty na malowaną przez niego osobę, a ponadto pewną rolę odgrywały: duża różnica w czasie przedstawienia postaci na różnych portretach oraz zmiany w stanie tuszy człowieka, a także wszelkie zmiany powierzchowności związane z wiekiem postaci. Na portrecie z grawiury M. Bernigerotha podbródek sportretowanej osoby został zakryty pod włosami brody, dlatego ustalenie zbieżności tego rysu wyglądu zewnętrznego albo jej braku okazało się niemożliwe. Konkludując, na podstawie przeprowadzonej analizy porównawczej możemy stanowczo stwierdzić, że na wszystkich trzech portretach z tablicy nr 1 przedstawiono jedną i tę samą osobę. Uwzględniając informacje, jakie posiadamy odnośnie atrybucji tych wizerunków, możemy śmiało uznać je za portrety hetmana Iwana Mazepy, wykonane w różnym czasie.

Nie mniej ciekawy okazał się wniosek ekspertów odnośnie porównania portretu z Dniepropietrowskiego Muzeum Sztuki, który dzięki największej wyrazistości cech potrzebnych dla ekspertyzy został potraktowany jako podstawa, z wizerunkiem z Soboru Uspieńskiego Ławry Kijowsko-Peczerkiej [portret nr 3]. W danym przypadku z 8 cech, na podstawie których zostało przeprowadzone porównanie, zbieżnych było 6 [TAB. 2]. Mogły one zostać uwarunkowane subiektywną percepcją malarza oraz w pewnym stopniu także schematycznością wizerunku na malowidle z Ławry. Ponadto, należy wziąć pod uwagę, że wizerunek ten zaginął i wszelkie próby znalezienia jego lepszej i wyraźniejszej kopii

729

IKONOGRAFIA HETMANA IWANA MAZEPY

na potrzeby ekspertyzy okazały się niemożliwe. Choć ustalone podobieństwa cech zewnętrznych na wskazanych przykładach są stałe i tworzą indywidualną całość, ich liczba nie była jednak wystarczająca dla postawienia jasnego wniosku, że sportretowano na nich jedną i tę samą osobę. Jednak możemy przypuścić, że jest to prawdopodobnie hetman Mazepa.

TABLICA NR 2

Portret nr 5

Portret nr 3

Portret nr 4

Nieco bardziej skomplikowany problem stanowił rysunek postaci I. Mazepy z kroniki Samuela Wieliczki. Chodzi o to, że z 8 cech obecnych na portrecie z Dniepropietrowskiego Muzeum Sztuki na rysunku odnaleziono tylko 4. Do konkluzji ekspertów kryminalistyki na temat podobieństwa postaci sportretowanych na obu wizerunkach, w której stwierdza się, że ustalenie identyczności przedstawionych osób jest niemożliwe z powodu braku zbieżności odpowiednich cech, można dodać jeszcze jedną uwagę. Mianowicie, oczywistym jest, iż autor rysunków umieszczonych w kronice nie był profesjonalnym artystą, choć w jego pracach można zauważyć pewną rękę, ale to właśnie spowodowało, że postać Mazepy jest tu przedstawiona schematycznie. Oprócz tego, jak już wyżej wspomniano, analizowane rysunki były ilustracjami odzwierciedlającymi te psychologiczne cechy hetmanów i ich polityczną działalność, jakie opisywał autor kroniki. Z tej przyczyny twarz postaci hetmana z kroniki Wieliczki nie posiada wystarczającej liczby potrzebnych cech, aby można było mówić o indywidualnych rysach powierzchowności sportretowanej osoby.

Szczególną uwagę zwraca tablica nr 3, rozmieszczająca rezultaty porównania elementów powierzchowności postaci z Portretu I. Mazepy z szarfą orderu św. Andrzeja pędzla nieznanego mistrza z Portretem Hetmana polnego dzieła I. Nikitina i wizerunkiem Mazepy autorstwa S. Zemlukowa. Jak widać z tablicy, z 11 możliwych cech powierzchowności hetmana odnalezionych na tych obrazach

730

ОLGA KOWALEWSKA

nie było zbieżnych 8. Wśród cech podobnych na portretach nr 5 i 6 znalazły się: kształt płatka ucha, obrys dolnej wargi i kształt podbródka, a na portretach nr 5 i 7 z kolei były to tylko kształt płatka ucha i obrys dolnej wargi. Otrzymane rezultaty świadczą więc, że postacie przedstawione na portretach nr 6 i 7 nie są identyczne osobie z portretu nr 5.

W ten sposób możemy stwierdzić, iż z siedmiu wizerunków poddanych ekspertyzie Mazepę przedstawiono na Portrecie Iwana Mazepy w zbroi z szarfą św.

Andrzeja przechowywanym w Dniepropietrowskim Muzeum Sztuki, portrecie hetmana Mazepy z kolekcji rodziny W. Butowicza (choć należy uwzględnić późniejsze nawarstwienia, które w znacznej mierze zepsuły ten wizerunek) i grawiurze wykonanej przez M. Bernigerotha. Na portrecie z Soboru Uspieńskiego Ławry Kijowsko-Peczerskiej także prawdopodobnie przedstawiono Mazepę, ale w młodym wieku (ok. 35–40-letniego). Rysunek z kroniki S. Wieliczki też przypuszczalnie może być uważany za autentyczny, lecz z licznymi zastrzeżeniami, o których wspomniano wyżej. Natomiast na płótnach Iwana Nikitina (Muzeum Rosyjskie, Petersburg) i Stepana Zemlukowa (Czernihowskie Obwodowe Muzeum Sztuki) sportretowano różne postacie, nieodpowiadające wizerunkowi hetmana przedstawionego na wspomnianych wyżej portretach.

Podsumowując wyniki wykorzystania w badaniach ikonografii hetmana Ukrainy Iwana Mazepy połączenia tradycyjnych dla historii i historii sztuki metod badawczych z ekspertyzą kryminalistyczną, warto zaakcentować: 1. okres gromadzenia źródeł ikonograficznych i wybór najbardziej wiarygodnych wizerunków hetmana okazał się dość długotrwały; 2. gruntowne badania przeprowadzone przez historyków i historyków sztuki już uformowanej grupy autentycznych i wiarygodnych portretów hetmana pozwoliły na wykluczenie z niej pewnych pozycji, co z kolei wpłynęło na ograniczenie koła badanych wizerunków, na podstawie których można byłoby przeprowadzić rekonstrukcję powierzchowności Mazepy; 3. analiza porównawcza wizerunków hetmana, które mieściły się na grawiurach o alegorycznej i religijnej treści powstałych na przestrzeni końca XVII – początku XVIII w., z tekstami źródłowymi opisującymi powierzchowność Mazepy, pozostawionymi przez jemu współczesnych, pozwoliła stwierdzić nie tylko ich autentyczność, ale i to, że w ogólnych rysach są one podobne; 4. w wyniku zastosowania, nietypowych dla badań historycznych czy ikonograficznych, metod ekspertyzy kryminalistycznej udało się wyróżnić 5 głównych wizerunków, z których 3 są autentyczne, a 2 to prawdopodobne portrety Iwana Mazepy [zob. TAB. 1 i 2]; 5. wykorzystanie tychże metod unaoczniło fakt, że pozostałe wizerunki Mazepy, oprócz pięciu wyżej wspomnianych, nie mogą zostać uznane za portrety hetmana;

IKONOGRAFIA HETMANA IWANA MAZEPY

731

6. Opierając się na otrzymanych wynikach ekspertyzy i własnych przypuszczeniach, możemy stwierdzić, że wszystkie z autentycznych portretów Mazepy, pozwalają na odtworzenie powierzchowności hetmana w płaszczyźnie retrospektywnej (to znaczy pozwalają ukształtować wyobrażenia o tym, jak mógł on wyglądać w różnych okresach swojego życia).

7. rezultaty naszych badań mogą zostać wykorzystane dla kształtowania poprawnego wizualnego obrazu hetmana Iwana Mazepy, co ma szczególne znaczenie w procesie nauczania, a także mogłoby być korzystne przy tworzeniu pomników tej wybitnej postaci historycznej.

(Z języka ukraińskiego i rosyjskiego przełożyła Agnieszka Stec)

PRZEGLĄD WSCHODNI

Przegląd Wschodni, t. XI, z. 4 (44), s. 733–761, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2011

SERGIUSZ LEOŃCZYK Abakan

DOBROWOLNE MIGRACJE CHŁOPÓW Z KRÓLESTWA POLSKIEGO NA SYBERIĘ NA PRZEŁOMIE XIX I XX W. (DO 1914 ROKU)1

P

ROCES EMIGRACJI z ziem polskich na skalę masową rozpoczął się w drugiej połowie XIX w. Zjawisko to objęło szczególnie mieszkańców Galicji i Królestwa Polskiego. Początki emigracji zarobkowej z Królestwa Polskiego, skierowanej przede wszystkim do Stanów Zjednoczonych, wystąpiły w latach 70. XIX w. Z ogólnej liczby około 1,3 do 1,4 mln emigrantów, którzy opuścili obszar Królestwa do 1914 r. z przeważającą wśród nich ludnością wiejską, około 75% udało się do Ameryki Północnej, ponad 10% do Ameryki Południowej, reszta do różnych krajów zachodnioeuropejskich.

Ogólna liczba wychodźców z Królestwa Polskiego w głąb Rosji, według stanu z około 1910 r., wynosiła orientacyjnie 400–600 tys. osób2. Na charakter ówczesnej migracji i jej intensyfikację wpływały różne czynniki. Po reformach włościańskich w latach 60. XIX w. rosła warstwa proletariatu rolnego poszukującego pracy. Zjawisko to zaostrzało się jeszcze bardziej w okresie kryzysu agrarnego, który w latach 80. ogarnął Rosję i Europę Środkową3. Nie każdego włościanina było stać na kosztowny i kojarzony przez chłopów z niebezpieczeństwami wyjazd za ocean, dlatego często rolnicy zgadzali się na tańszy i nierzadko finansowany przez rząd wyjazd na Syberię. Oprócz tego podróż na Syberię odbywała się drogą lądową, a nie statkiem przez ocean. Na przełomie XIX i XX w. Syberia traciła powoli charakter miejsca zsyłek i wielkiego więzienia, stając się Publikacja powstała dzięki Stypendium Kasy Mianowskiego. Autor obecnie przygotowuje rozprawę habilitacyjną pt. „Dobrowolne osadnictwo z Królestwa Polskiego na Syberię na przełomie XIX– XX w.” na Uniwersytecie Humanistyczno-Przyrodniczym Jana Kochanowskiego w Kielcach.

2 A. P i lc h, Wstęp, [w:] Emigracja z ziem polskich w czasach nowożytnych i najnowszych (XVIII– XX w.), pod red. A. Pilcha, Warszawa 1984, s. 9.

3 W. M a si a r z, Migracja chłopów polskich na Syberię w końcu XIX i na początku XX wieku, [w:] Syberia w historii i kulturze narodu polskiego, pod red. A. Kuczyńskiego, Wrocław 1998, s. 231.

1

734

SERGIUSZ LEOŃCZYK

w dużym stopniu obszarem wolnego osadnictwa i nowym miejscem pracy dla przedstawicieli wielu zawodów i ludzi kariery, w tym także dużej grupy Polaków.

W lwowskim „Przeglądzie Społecznym” informowano, że w 1885 r. do Cesarstwa Rosyjskiego ciągnęli tłumnie tkacze pozbawieni roboty, wskutek zastoju ekonomicznego z miejscowości fabrycznych z Łodzi, Zgierza, Pabianic, Zduńskiej Woli, Sieradza, Aleksandrowa, Konstantynowa i innych4.

Były to zarówno pojedyncze przesiedlenia, jak i dotyczące całych rodzin.

Zwłaszcza chłopi, kiedy zabrakło pracy w fabrykach, gotowi byli jechać na Syberię i pracować na roli.

Administracja carska była zainteresowana przesiedleniami za Ural, ponieważ zaludnienie Syberii stanowiło jeden z głównych celów polityki caratu. Rosja, która dążyła do zagospodarowania i wykorzystania zasobów Syberii, obok przymusowego osadnictwa, prowadziła w 2. połowie XIX w., na dużą skalę, wolne osadnictwo chłopskie. Główny szlak migracji na Syberię wiódł z guberni Rosji europejskiej i dotyczył głównie chłopstwa rosyjskiego i ukraińskiego. W 1861 r. rząd w sposób szczególny wspierał przesiedlenie do obwodów amurskiego i nadmorskiego, w 1865 r. na ziemie Ałtaju. Polityce przesiedleńczej mającej na celu zagospodarowanie Syberii sprzyjały kolejne akty prawne o dobrowolnym wychodźstwie i osiedlaniu się tam. Zazwyczaj na przesiedlenie decydowali się tzw. średniacy – czyli ci, którzy rozumieli, że ich stan nie polepszy się w warunkach ogólnego kryzysu agrarnego. Podróż opłacali z zysku ze sprzedaży majątku. Wyjeżdżali przeważnie na wiosnę, aby podróżować ciepłą porą i mieć czym karmić siebie i konie.

Początki były bardzo ciężkie. Osadnicy mieszkali w ziemiankach, szałasach bądź naprędce skleconych lepiankach i dopiero potem budowali domy i inne pomieszczenia gospodarcze. Większość, będąc bez pieniędzy, domów, inwentarza rolnego, już nie miała możliwości posiadania własnego gospodarstwa, dlatego przesiedleńcy przeważnie pracowali jako najemnicy u bogatych chłopów syberyjskich. Tzw. „przesiedleńcze nadziały” (pieriesielenczeskije uczastki) oznaczone były czarnymi słupami, a na nich wisiały białe kawałki tkaniny z napisem „państwowi przesiedleńcy” wraz z wyszczególnioną liczbą osób (mężczyzn i kobiet oddzielnie). W 1885 r. rząd zdecydował wydawać przesiedleńcom przybywającym do Kraju Ussuryjskiego 600 rubli pożyczki, w l. 1886–1893 kwota ta została zmniejszona do 200 rubli. Przesiedleńcy do innych regionów Syberii zaczęli otrzymywać tę kwotę od 1889 r.5 4 5

Wychodźstwo włościan z Królestwa, „Przegląd Społeczny” 1886, nr 1, s. 86. История Сибири, т. 3, Ленинград 1968, s. 23–26.

MIGRACJE CHŁOPÓW Z KRÓLESTWA POLSKIEGO NA SYBERIĘ

735

Zjawiskiem typowym w ostatnich dziesięcioleciach XIX w. stało się osadnictwo bez specjalnego zezwolenia. Ponieważ otrzymanie zezwolenia wiązało się z dużą liczbą formalności, większość przesiedleńców przyjeżdżała samowolnie, mając jedynie paszport, którego uzyskanie również nie było proste.

Następnym po latach 70. okresem przesiedleń na Syberię z Rosji europejskiej był ruch przesiedleńczy na przełomie XIX i XX w. Ruch ten wiązał się przede wszystkim z budową kolei transsyberyjskiej. Komitet budowy kolei był zainteresowany zaludnieniem terenów przylegających do kolei, aby można było ją lepiej obsługiwać. W 1889 r. weszła w życie nowa ustawa, dająca możliwość dobrowolnym osadnikom osiadania na Syberii: osiedleńcy zostali zwolnieni z podatków na 3 lata, a w następnych 3 latach mieli płacić tylko 50%. Przez 3 lata mężczyźni byli zwolnieni z poboru do wojska. Kolej, na podstawie zarządzenia z roku 1896 r., dawała zniżki na bilety na przejazd tzw. delegatów, czyli wywiadowców, prowadzących rozeznanie dotyczące możliwości i warunków osiedlania się. Miejscowa władza była zobowiązana do zorganizowania w punktach przesiedleńczych lub osadach rejonowych sklepów i magazynów ze zbożem, mąką i innymi podstawowymi produktami i narzędziami. Budowano punkty felczerskie, szkoły, cerkwie, kościółki, drogi, mosty oraz kopano studnie. Urzędy przesiedleńcze nie nadążały za potokiem przesiedleńców i ich problemami. Nieraz dochodziło do wielodniowych oczekiwań przed tymi urzędami na wydanie odpowiednich decyzji albo załatwienie istotnych spraw. Wkrótce okazywało się, że chociaż przesiedleńców zwalniano z podatków państwowych, to musieli uiszczać opłaty wiejskie czy gminne, które wynosiły nawet 25 rubli rocznie.

Oprócz tego osiedleńcy byli zmuszani do wielu prac wiejsko-gminnych, jak budowa dróg, mostów, ogrodzeń itp. Wieści o przywilejach dla przesiedleńców, umiejętnie podsycane, docierały do polskich wiosek, gdzie w wyniku pokoleniowych podziałów gospodarstw chłopskich zaczęło powstawać zjawisko głodu ziemi. Jednak to, jakie przywileje dostawali przesiedleńcy, zależało od władz gubernialnych. W guberniach tomskiej i jenisejskiej były specjalne fundusze na zagospodarowanie; wydzielano też nieodpłatnie tereny leśne pod budowę domów.

Najlepsze warunki proponowano przesiedleńcom w obwodzie amurskim, jednak oddalenie tego obwodu powodowało, że większość przesiedleńców zostawała po drodze w guberniach Syberii zachodniej i w guberni jenisejskiej6.

Za początek masowego osadnictwa włościan z Królestwa Polskiego można uznać 1885 r., kiedy dużego rozgłosu nabrała sprawa przesiedleń z powiatu koneckiego w guberni radomskiej do guberni tomskiej. Na początku 1885 r. włościanie wszystkich gmin powiatu koneckiego zaczęli masowo zwracać się 6 А. Ко р н и л о в, Крестьянская реформа, Санкт-Петербург 1905, s. 233; Энциклопедический словарь Брокгауза и Эфрона (издание мультмедиальное), Москва 2002.

736

SERGIUSZ LEOŃCZYK

do naczelnika powiatu z prośbą o przesiedlenie do guberni tomskiej. W swoich podaniach pisali, że mały obszar uprawianej ziemi oraz zły stan gleby i brak innych możliwości zarobków – wszystko to doprowadza do skrajnej nędzy, tak że ze swoimi rodzinami prawie od głodu nie umieramy7.

Na pytanie naczelnika, dlaczego chcą wybrać się właśnie do guberni tomskiej, odpowiadali, że kilka lat temu jeden z włościan powiatu przesiedlił się tam i pisze listy, że jest bardzo zadowolony. Mimo tłumaczenia przez naczelnika, że rząd nie finansuje takiego przesiedlenia, chętnych było coraz więcej8.

Naczelnik powiatu wiedząc, że chodzą pogłoski, iż rząd finansuje przesiedlenie włościan do guberni tomskiej, zwrócił się do wójtów z wytycznymi dotyczącymi fałszywych pogłosek. Mieli oni wyjaśnić instrukcje proboszczom parafii, aby ci z kolei wytłumaczyli parafianom, że informacje o popieraniu przez rząd przesiedlenia na Syberię są nieprawidłowe. Zdaniem naczelnika miały one swój początek w karczmach powiatu9.

W kwietniu liczba chętnych do wyjazdu rodzin z powiatu koneckiego wynosiła już 395. Gubernator radomski zwrócił się do gubernatora tomskiego z pytaniem, czy przesiedlenie jest możliwe. Gubernator tomski w odpowiedzi zaznaczył, że gubernia posiada sporo wolnej ziemi, jednak rząd nie wspiera finansowo przesiedleńców, a włościanie mogą otrzymać od 8 do 15 dziesięcin ziemi na duszę bez prawa własności, jedynie z prawem bezterminowego użytkowania10. Taka odpowiedź włościanom powiatu nic nie dała, co więcej, za kilka miesięcy chęć przesiedlenia wyraziło jeszcze następnych 527 rodzin11.

Warszawski generał-gubernator w piśmie z 11 czerwca do gubernatora radomskiego wyraził zaniepokojenie sytuacją, dotyczącą nie tylko guberni radomskiej, ale i kieleckiej. Obawiając się, że mogłoby to negatywnie wpłynąć na rolnictwo w tych guberniach, prosił gubernator, aby ostrożnie podchodzić do dalszych pozwoleń na przesiedlanie się na Syberię12.

Pierwsza partia przesiedleńców – 7 rodzin i 56 osób z powiatu koneckiego – dotarła do okręgu kuźnieckiego guberni tomskiej już latem 1885 r. Jak donosił gubernator tomski, wszyscy przesiedleńcy przybyli bez środków do życia, a pieniądze, które mieli na drogę, skończyły się im jeszcze przed Tiumieniem, więc Archiwum Państwowe w Radomiu (dalej APR), Kancelaria gubernatora radomskiego, sygn.

656:1885, k. 66.

8 Ibidem, sygn. 656:1885, k. 11.

9 Ibidem, k. 84.

10 Ibidem, k. 154.

11 Ibidem, k. 192 12 Ibidem, k. 168.

7

MIGRACJE CHŁOPÓW Z KRÓLESTWA POLSKIEGO NA SYBERIĘ

737

dalej już musieli żebrać. Włościanie nie wiedzieli dokąd zmierzają i gdzie chcą zamieszkać. Gubernator radził, aby przed przyjazdem rodzin najpierw wysyłano tam delegatów oraz żeby kandydaci posiadali dostateczną ilość pieniędzy na dojazd i zagospodarowanie się na miejscu, tym bardziej, że wówczas w większej części guberni tomskiej panowały nieurodzaj i bezrobocie13.

Mimo starań zarządcy guberni Buklewiena, który osobiście w sierpniu 1885 r., tłumaczył przesiedleńcom absurdalność ich czynu, większość żądała paszportów, tłumacząc, że sprzedali swój majątek14. „Przegląd Społeczny” wyjaśniał to duże zainteresowanie przesiedleniem na Syberię nie tylko listami do rodziny chłopa Jonaba, który po przyjeździe z guberni radomskiej otrzymał w guberni tomskiej około 60 dziesięcin gruntu i doszedł do zamożności, lecz także odezwami agentów generała-gubernatora warszawskiego Josifa Hurki, uważającego przesiedlenia na Syberię za „sprawę ważną dla państwa”15. W wyniku owego podniecenia chłopów we wrześniu 1885 r. na dworzec terespolski w Warszawie przybyło 19416 – 28617 włościan powiatu koneckiego. Większość z nich nie posiadała żadnych środków finansowych i żądała od generał-gubernatora, aby ich wysłano na Syberię na koszt państwa. Po wyjaśnieniu, że państwo nie pokrywa żadnych kosztów na przesiedlenie, tylko 3 rodziny (26 osób) udały się w dalszą drogę na własny koszt, pozostałych zaś odesłano z powrotem do domów, unieważniając transakcje, jakie poczynili, aby wyjechać18.

Podobną akcję migracyjną podjęli w tym samym roku włościanie z powiatu wieluńskiego i sieradzkiego w guberni kaliskiej. Według miejscowej żandarmerii 494 włościan zdecydowało się udać w głąb Rosji. W raportach żandarmskich dodawano równocześnie, że na wsi szczególnie głośne były „pogłoski o masowym przesiedleniu się do guberni tomskiej i na Syberię chłopów”, skuszonych obietnicami otrzymania tam na korzystnych warunkach gospodarstw rolnych19.

Interesująca jest reakcja polskich gazet na tę pierwszą syberyjską migrację polskiego chłopstwa. Nazywano ich „ciemnym i chciwym chłopstwem, głupimi i łakomymi kmiotkami”20. Również właściciele większych posiadłości zaniepokoili się, że nie będzie miał kto obrabiać ich ziem, ponieważ wyjeżdżają najczęściej jednostki najzdolniejsze i pracowite. „Przegląd Społeczny” pisał:

13 14 15 16 17 18 19 20

Ibidem, k. 192.

Ibidem, k. 191.

Wychodźstwo..., s. 87.

APR, Kancelaria gubernatora radomskiego, sygn. 656:1885, k. 220.

Wychodźstwo..., s. 87.

Ibidem. Государственный архив Российской Федерации, ф. 110, оп. 24, д. 1876, л. 15–16.

Wychodźstwo..., s. 88.

738

SERGIUSZ LEOŃCZYK

szlachta dla Rosji przestała być straszną, a zwarte szeregi polskich włościan, domagające się praw narodowych i swobód politycznych, stałyby się siłą, z którą liczyć by się trzeba.

Uznano, że carat, inicjując migrację chłopów polskich, świadomie dąży do osłabienia tej warstwy społecznej, obawiając się jej w przyszłości21.

W wyniku tej pierwszej gorączki przesiedleńczej na Syberię wyjechało z guberni radomskiej zaledwie 20 rodzin. Połowa z nich powróciła, bo w Królestwie Polskim byli dawnymi robotnikami kopalń rudy żelaza, w związku z czym ich aklimatyzacja na Syberii napotykała znaczne trudności22.

Ruch przesiedleńczy z Królestwa na Syberię w tym czasie nie był masowy, najwięcej chłopów wyjeżdżało w końcu lat 80. i na początku 90. z guberni kaliskiej, płockiej i radomskiej. Była to raczej migracja nieregularna i ściśle kontrolowana przez władze administracyjne. W 1894 r. gubernator płocki poinformował o przesiedleniach do guberni tobolskiej, gdzie chłopi zostali ściągnięci przez wcześniej osiedlonych23. W tym czasie transporty chłopów emigrantów wyruszyły z guberni kaliskiej, siedleckiej i lubelskiej. Warszawskie pismo „Ateneum” pisało w 1889 r.: Całkiem błędne jest ogólne mniemanie, że prąd emigracyjny idzie zawsze ze wschodu na zachód. Istnieje emigracja niemiecka, czeska i polska do tych że wielkich krain, a zwłaszcza do Rosji [...], istnieją dość liczne kolonijki polskie rozsiane po całym obszarze państwa rosyjskiego [...] emigracja nasza na wschód wynosi już z parę milionów wychodźców, szczególnie do Rosji i ponoć Rumunii i że roczna cyfra tej wędrówki dochodzi od dawna do tysięcy i dziesiątków tysięcy24.

Źródła rosyjskie podając, że Polacy osiedlali się na ziemiach syberyjskich, odbierały ten fakt jako zjawisko pozytywne. W relacji z pierwszych rosyjskich badań socjologicznych życia przesiedleńców z 1892 r. zauważono: Polscy przesiedleńcy – najbardziej kulturalna część ludności, większość z nich zamieszkuje w solidnych domach, czasem piętrowych. Wewnątrz jest schludnie i czystość niewyobrażalna. W oknach białe firaneczki. Podłoga najczęściej malowana. Ściany często tynkowane. Pod ścianami nie rosyjskie ławy, a najczęściej krzesła. W każdym domu jest modlitewnik i kalendarz. Polscy przesiedleńcy to ludzie dość zamożni i przedsiębiorczy.

Niektórzy z nich zajmują się handlem (np. skupem bydła)25.

Ibidem, s. 87–89.

A. P i lc h, Migracje w głąb Rosji, [w:] Emigracja z ziem polskich w czasach nowożytnych i najnowszych (XVIII–XX w.), pod red. A. Pilcha, Warszawa 1984, s. 223.

23 Kilka słów o położeniu włościan polskich przez K.D., Lwów 1893, s. 67.

24 Roczna emigracja polska i środki niej zaradcze, „Ateneum” 1889, T. 56, t. 4, s. 291.

25 Материалы для изучения экономического быта государственных крестьян и инородцев Западной Сибири, Санкт-Петербург 1892, вып. 17, s. 88.

21

22

MIGRACJE CHŁOPÓW Z KRÓLESTWA POLSKIEGO NA SYBERIĘ

739

Rosyjskie ustawodawstwo przesiedleńcze z 13 lipca 1889 r. nie było w latach 90. stosowane wobec Królestwa. Według spisu ludności w Rosji z 1897 r. chłopi stanowili 61% polskiej diaspory na Syberii26. Oczywiście, na taki wynik złożyły się kolejne fale migracji polskich chłopów w latach 80. i 90. XIX w.

W końcu lat 90. XIX w. odnotowano, że na terenie guberni lubelskiej i siedleckiej ubiegało się o przesiedlenie 45 rodzin z powiatów chełmskiego i włodawskiego. Byli wśród nich zarówno koloniści niemieccy, jak i bezrolni dzierżawcy folwarcznej ziemi. W kilka miesięcy później wystąpili także z prośbą o przesiedlenie nad Amur chłopi z gminy Żmudź powiatu chełmskiego, a w końcu 1898 r. zgłosili chęć migracji chłopi z powiatu zamojskiego oraz z gminy Mokre w powiecie tomaszowskim, gdzie było 260 kandydatów27.

Podobnie w guberni radomskiej, na chęć wśród chłopów przesiedlenia się wywarły swój wpływ listy z Syberii, ale również i działalność tzw. agentów ruchu przesiedleńczego, o czym świadczą akta śledcze zachowane w archiwum lubelskim. W 1898 r. pisarz gminy Żmudź, Aleksander Wiński proponował, aby włościanie napisali podanie do władz o pozwolenie na przesiedlenie. Pisarz gminny tłumaczył ludziom, że rząd daje bezpłatną ziemię i wysyła na koszt państwa. Za swoją przysługę pisarz pobierał wynagrodzenie28. Co więcej, w gminie Turka mieszkał Niemiec, kolonista, który niedawno powrócił z guberni tobolskiej. Władze uznały go za pierwszego w tym łańcuchu propagandowym.

Naczelnik powiatu krasnostawskiego znalazł jeszcze dwóch podżegaczy – byłego sekretarza magistratu w Hrubieszowie Władimira Andrejewa i Niemca kolonistę Fridricha Richerta. W liście do lubelskiego gubernatora proponował wysłać ich z terenu guberni jako szkodliwych dla życia społecznego. Od listopada 1898 r. włościanie zbierali się w domu Richerta, gdzie czytał im broszurę Сведения о Сибири. Сборник статей Сельского Вестника о Сибири и переселении. Издание Редакции Сельского Вестника 1897 [Dane o Syberii. Zbiór artykułów Wiadomości rolniczych o Syberii i przesiedleniu. Wydanie Redakcji Wiadomości rolniczych 1897] oraz proponował, jako najbardziej sprzyjający pod względem klimatu, okręg minusiński guberni jenisejskiej. Andrejew natomiast pisał zainteresowanym podania i namawiał, aby zbierali się do przesiedlenia grupami co najmniej w 15 osób, bo tak będzie łatwiej zorganizować odrębną osadę. Naczelnik podkreślał, że Rejchert jest rosyjskim poddanym, ma jednak kontakt z Niemcami, Общий свод по Империи результатов разработки данных Первой Всеобщей Переписи Населения, произведенной 28 I 1897 г., т. 2, Санкт-Петербург 1904.

27 Archiwum Państwowe w Lublinie (dalej APL), Kancelaria gubernatora lubelskiego, sygn.

1899:135; Lubelski Gubernialny Urząd do spraw włościańskich, sygn. 369, k. 20, 60; Siedlecki Gubernialny Urząd do spraw włościańskich, sygn. 307; «Вопросы колонизации», Петербург 1907:2, s. 278.

28 APL, Kancelaria gubernatora lubelskiego, sygn. 1899:135, k. 5.

26

740

SERGIUSZ LEOŃCZYK

jest luteraninem i w domu rozmawia po niemiecku. W powiecie chełmskim władze zaobserwowały też Niemca kolonistę Augusta Ucicha, który namawiał do przesiedlenia i w końcu sam wyjechał do guberni tobolskiej z rodziną. Z kolei naczelnik powiatu zamojskiego wskazywał na zamieszkałego w powiecie hrubieszowskim Stanisława Jonaka, który za wynagrodzeniem 50 kop. napisał podania aż dla 150 włościan29.

W Królestwie Polskim dla przesiedleńców do Cesarstwa obowiązywały reguły cyrkularza Rządowej Komisji do Spraw Wewnętrznych i Duchowych z 19 lipca 1866 r. Osoba zamierzająca się przesiedlić musiała dostarczyć do Zarządu powiatu następujące dokumenty: 1) świadectwo kwalifikacyjne, zawierające dane o pochodzeniu zainteresowanego, jego zajęciach i listy członków rodziny z tzw. księgi ludności; 2) zaświadczenie o tym, że wobec zainteresowanego nie jest prowadzone postępowanie policyjne, administracyjne, finansowe lub sądowe, oraz że członkowie jego rodziny nie byli karani. Dotyczyło również spraw zalegania z podatkami, pożyczkami; 3) osoba zainteresowana musiała również zamieścić ogłoszenie o swoim przesiedleniu do Cesarstwa w 3 numerach gazety gubernialnej w ciągu 1 miesiąca; 4) zaświadczenie o tym, że nikt z osób prywatnych nie rości pretensji w stosunku do przesiedleńca; zaświadczenie takie wystawiane było po upływie miesiąca od daty ostatniej publikacji ogłoszenia w prasie. Również dotyczyło to obowiązku o służbie wojskowej przesiedleńca lub jego synów30.

Cała procedura nierzadko zniechęcała potencjalnych przesiedleńców do wyjazdu w głąb Cesarstwa Rosyjskiego.

W 1894 r. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych po omówieniu ustawy z 13 lipca 1889 r. przyznało, iż trzeba dopuścić do jej stosowania we wszystkich guberniach Rosji europejskiej. Pomimo tego Ministerstwo nie dążyło do realizowania ustawy w odniesieniu do Królestwa Polskiego. Jednak z biegiem czasu Ministerstwo Spraw Wewnętrznych przyznało, że wśród włościan kraju obserwuje się wzrost zainteresowania emigracją i że co roku wzrasta liczba chętnych do prac sezonowych w Prusach oraz zwiększa się liczba podań włościan polskich o przesiedlenie, które składają oni do Ministerstwa.

W liście do Urzędu Przesiedleńczego MSW mieszkańcy guberni lubelskiej i siedleckiej pisali: Dnia 10 listopada 1895 r. my, w liczbie 45 rodzin, złożyliśmy podanie o pozwolenie na przesiedlenie się do guberni jenisejskiej na ziemie należące do skarbu państwa.

Ibidem, k. 23–27.

Archiwum Państwowe w Białymstoku. Oddział w Łomży, Zarząd Powiatowy Łomżyński, sygn. 5547.

29

30

MIGRACJE CHŁOPÓW Z KRÓLESTWA POLSKIEGO NA SYBERIĘ

741

Prosiliśmy, aby pozwolenie to zostało wydane w odpowiednim czasie – żeby wczesną wiosną można było wysłać delegatów, którzy mieliby wybrać grunta. Naczelnik powiatu włodawskiego guberni siedleckiej odesłał nas do gubernatora siedleckiego. Natomiast naczelnik chełmskiego powiatu guberni lubelskiej (bez podania przyczyny) nie przyjął naszej prośby i doradził, abyśmy jechali bez pozwolenia, tylko z paszportami. Stwierdził również, że ziem skarbowych nam nie przydzielą, bo jesteśmy mieszkańcami Królestwa Polskiego, a nie Cesarstwa Rosyjskiego. Możemy więc jechać do Prus, Austrii, Anglii, Brazylii lub gdziekolwiek indziej, ale nie na Syberię.

Jesteśmy włościanami i poddanymi rosyjskimi oraz chociaż jesteśmy urodzeni w kraju, większość z nas służyła w wojsku rosyjskim, a obecnie jest w rezerwie. Składaliśmy przysięgę na wierność Cesarzowi rosyjskiemu i dlatego mamy prawo być uznawani za poddanych rosyjskich, a więc należymy do mieszkańców Cesarstwa Rosyjskiego, w związku z czym przysługują nam ogólne prawa darowane przez Cesarza wszystkim mieszkańcom Cesarstwa Rosyjskiego, w tym także Kraju Przywiślańskiego31.

Z odpowiedzi gubernatora siedleckiego wynika, że włościanie proszący o zgodę na wyjazd na Syberię, za kwoty asygnowane na ten cel, mogą zakupić przy pomocy Banku Włościańskiego przydziały ziemi już przygotowanej pod uprawę w guberni siedleckiej. Oprócz tego, zdaniem gubernatora, w guberni siedleckiej występuje możliwość zarobku związanego z dobudowaniem kolei od miasta Siedlce do stacji Bołogoje. Trzeba również brać pod uwagę, że nieurodzaj na Syberii oraz wysokie ceny blokują proces przesiedlania włościan z Królestwa Polskiego32.

Wszystkie te okoliczności oraz wzrost przypadków samowolnego przesiedlania się na Syberię skłoniły ministra spraw wewnętrznych Iwana Goremykina do wskazania podczas posiedzenia Komitetu Kolei Transsyberyjskiej na możliwość osadzenia włościan z guberni nadwiślańskich w rejonie kolei permsko-kotlasskiej.

W wyniku porozumienia Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z warszawskim generałem-gubernatorem ks. Aleksandrem Imeretyńskim została zorganizowana komisja do zbadania współczesnego stanu rolnictwa w kraju. Komisja przyznała, że prawodawstwo Kraju Nadwiślańskiego w sprawie przesiedleń na Syberię musi być zgodne z prawodawstwem obowiązującym w wewnętrznych guberniach Rosji. Natomiast spośród dokumentów, jakie przesiedleńcy musieliby posiadać celem przesiedlenia, pozostawało tylko świadectwo kwalifi kacyjne. Książę Aleksander Imeretyński osobiście zaangażował się w prace komisji, uważał bowiem, iż wystarczy, aby obowiązki kierowania ruchem przesiedleńczym oddać w ręce gubernialnych urzędów ds. włościańskich i okresowo informować generała-gubernatora o liczebności ruchu przesiedleńczego. Dnia 22 czerwca 1901 r.

31 32

Российский государственный исторический архив (dalej РГИА), ф. 391, оп. 2, д. 839, л. 163.

Ibidem, л. 232–238.

742

SERGIUSZ LEOŃCZYK

ukazało się rozporządzenie Komitetu Kolei Transsyberyjskiej, odzwierciedlające propozycję MSW odnośnie do skierowania ruchu przesiedleńczego na ziemie państwowe w Cesarstwie, zgodnie z prawem przy uwzględnieniu istniejących zasad dotyczących likwidacji majątku w guberniach Królestwa. Ministerstwo określiło zasady, które należało uwzględniać w ruchu przesiedleńczym z Królestwa na Syberię: 1) Duży rozwój ruchu z guberni Królestwa nie może być popierany, w związku z czym jest przez władze dopuszczalny, ale nie preferowany.

2) Zgodnie z ustawą z dnia 15 kwietnia 1896 r. minister spraw wewnętrznych określa, czy decyzje w sprawie próśb o przesiedlenie rozpatrują urzędy gubernialne ds. włościańskich czy sam minister. Odnośnie Kraju Nadwiślańskiego Ministerstwo Spraw Wewnętrznych zastrzega sobie prawo do podejmowania decyzji.

3) Urzędy gubernialne ds. włościańskich przekazują do Ministerstwa, a dokładniej do Urzędu Przesiedleńczego, prośbę o przesiedlenie z załączonym orzeczeniem urzędu oraz zaświadczeniem o stanie rodzinnym i majątkowym petenta. Świadectwa kwalifikacyjne dopuszczające zgodnie z miejscowym prawem przesiedlenie dostarczane są wraz z prośbą o to przesiedlenie.

4) W związku z zaobserwowanym w ostatnim okresie nasileniem przesiedleń z wewnętrznych guberni Rosji europejskiej, większość lepszych ziem już została zajęta, natomiast swobodne grunty znajdują się w miejscach zalesionych. Wymagany jest tutaj szczególny wysiłek, odpowiednia liczba robotników dorosłych i około 500 rubli środków na przejazd i zagospodarowanie.

5) Biorąc pod uwagę istniejący stan rejonów osadzania przesiedleńców z Kraju, polecono także sprawdzanie „prawomyślności” kandydatów na przesiedleńców i ich znajomość języka rosyjskiego. Praktyka przesiedleń włościańskich wskazuje na potrzebę wysyłania delegatów włościańskich – wywiadowców (hodaków). Istnieją dwa rodzaje kierowania delegatów od włościan – od włościan jednej wsi oraz od jednej czy kilku rodzin. Władze brały pod uwagę fakt, iż polscy włościanie niechętnie będą osadzać się razem z rosyjskim włościaństwem z powodu różnicy wiary, warunków bytowych i sposobu użytkowania gruntów. W związku z tym zalecano, żeby delegaci udawali się do miejscowości już zasiedlonych przez rodaków i by reprezentowali większe grupy włościan, co ułatwiłoby powstawanie polskich osad na Syberii.

6) Komisarzom do spraw włościańskich powierzono wydawanie tzw. świadectw delegata. Po powrocie delegaci musieli zwracać te świadectwa do komisarzy z adnotacją o zaliczeniu na ich poczet gruntów, a następnie włościanie powinni byli otrzymywać tzw. „prochodnyje świadectwa”, po jednym na każdą rodzinę. Komisarze również wydawali tzw. „tarifnoje” świadectwo na ulgowy (1/4 wartości biletu) przejazd koleją w 3 klasie33.

33 Archiwum Państwowe w Siedlcach, Komisarz do spraw włościańskich powiatu sokołowskiego, sygn. 161:13, k. 2–3.

MIGRACJE CHŁOPÓW Z KRÓLESTWA POLSKIEGO NA SYBERIĘ

743

Od 1901 r. proces przesiedlania chłopów z ziem Królestwa Polskiego obejmował głównie gubernię lubelską. W tym roku pomocnik lubelskiego generałagubernatora Iwan Podgorodnikow wydał okólnik dopuszczający akcję osadniczą, ale pod nadzorem komisarzy włościańskich i z zastrzeżeniem, że nie będzie to ruch masowy34. Ruch przesiedleńczy w guberni lubelskiej objął w powiecie chełmskim 105 kandydatów, w tomaszowskim 67 i po kilkanaście osób w powiatach biłgorajskim, hrubieszowskim i zamojskim. W większości byli to bezrolni, tzn. niespełniający wymogów okólnika. W guberni siedleckiej odnotowano 300 osób chętnych do przesiedlenia się na Syberię, najwięcej w powiecie Hańsk35. Komisarz do spraw włościańskich powiatu chełmskiego w raporcie z 12 września 1901 r. opisuje losy włościan, którzy złożyli wnioski z prośbą o przesiedlenie przed 1901 r. Część z nich emigrowała do Ameryki, część wyjechała z paszportami na Syberię, 25 osób zjawiło się na wezwanie komisarza, ale kiedy dowiedziało się, że rząd daje tylko ulgę na przejazd i na zakup inwentarza oraz, że żąda niezbędnych do zagospodarowania środków i rąk roboczych, aby karczować lasy – wszyscy odmówili wyjazdu, tłumacząc, iż łatwiej jest nabyć ziemię od Banku Włościańskiego tu w kraju. Jak wynika z raportu komisarza, większość z nich stanowiły młode rodziny z małymi dziećmi, które nic nie wiedziały o Syberii, a ich wyobrażenie o tej dalekiej krainie powstało na podstawie opowiadań mieszkańców sąsiedniej guberni siedleckiej o tym, że „rząd zawozi na swój koszt i oddaje ziemię za darmo”36.

Na początku 1904 r. ruch przesiedleńczy objął chłopów małorolnych oraz parobków folwarcznych w powiecie hrubieszowskim, skąd około 30 rodzin wyjechało do guberni orenburskiej. Tych, którzy nie posiadali wymaganej kwoty, najczęściej zawracano ze stacji kolejowych. Na przykład na stacji w Chełmie zatrzymano 50 parobków z powiatów hrubieszowskiego i tomaszowskiego.

W powiecie chełmskim zaczęto przygotowywać się do wyjazdu do obwodu turgajskiego.

Wojna z Japonią i początek wydarzeń rewolucyjnych w l. 1904–1905 zahamowały akcję przesiedleńczą, ale jej nie powstrzymały, do czego nawoływał na specjalnie wydanych drukiem afiszach lubelski gubernator Jewgienij Mienkin.

W dniach 7 kwietnia na dworcu w Czelabińsku zebrało się 1200 samowolnych przesiedleńców z guberni lubelskiej, udających się do obwodu turgajskiego i guberni orenburskiej. Od 23 marca do 2 kwietnia wyjechało, nie licząc dzieci,

APL, Lubelski Urząd Gubernialny do spraw włościańskich, sygn. 366.

Ibidem, k. 38, 68, 369; APL, Siedlecki Urząd Gubernialny do spraw włościańskich, sygn. 306, 307.

36 APL, Lubelski Urząd Gubernialny do spraw włościańskich, sygn. 369, k. 89–90.

34 35

744

SERGIUSZ LEOŃCZYK

960 osób, 50 zawrócono z Czelabińska37. W swoim wezwaniu z 5 maja 1905 r. gubernator podkreślał, że obecnie ani na bliższych obszarach Syberii, ani też w guberni orenburskiej rząd nie dysponuje już wolnymi gruntami. Kierując się dobrem włościan, gubernator zalecał pozostawanie w domu i tłumaczył, że z powodu wojny z Japonią przesiedlenie jest wstrzymane, a ponadto przejazd zarówno IV, jak i III klasą do Czelabińska jest bardzo kosztowny38. „Gazeta Świąteczna” informowała czytelników w dniu 30 lipca 1905 r., że „zawiedli się włościanie guberni lubelskiej, którzy przyjeżdżają na Syberię w celu osiedlenia się, a zamiast tego będą wysyłani na powrót w swoje strony”39. Gubernator również obiecał, że ci włościanie, którzy sprzedali ziemie i nieruchomości, mogą liczyć na ich zwrot za te same pieniądze. W przypadku problemów gubernator zalecał zwracać się do niego. Włościanin Michał Kwaśny w podaniu informował gubernatora, że za jego radą powrócił do swojej wsi Wakiejewa już z dworca w Chełmie, skąd planował udać się do guberni orenburskiej, jednak kupiec jego domu, niejaki Cykaluk, nie chciał oddać majątku, za dom żądając dodatkowych rubli. Naczelnik powiatu tomaszowskiego po kilku próbach pogodzenia Cykaluka i Kwaśnego poradził ostatniemu zwrócenie się do sądu40.

Pomimo tych trudności, w marcu i w kwietniu 1905 r. masowo wyjeżdżano z powiatu hrubieszowskiego. W podaniu do komisarza do spraw włościańskich powiatu hrubieszowskiego włościanie prosili, że jeżeli nie można przesiedlić się do obwodu turgajskiego, to oni zgadzają się na wyjazd do guberni tobolskiej lub tomskiej. Mimo wyjaśnień komisarza o wstrzymaniu przesiedleń do wszystkich guberni, włościanie uporczywie zwracali się z prośbą, aby dać im możliwość wyjazdu na swój koszt, by mogli znaleźć pracę na Kolei Syberyjskiej. Podkreślali, że mają nadzieję tam się lepiej urządzić, niż tu klepać biedę, nie mając ziemi i nawet domów41. W 1905 r. z guberni lubelskiej przesiedliło się na Syberię 1796 osób, a w okresie 1885–1904 – 896 włościan42.

Z innych guberni Królestwa Polskiego do roku 1904 przesiedliło się około 1000 osób, natomiast w 1905 r. – tylko 5743.

Trzecim i najważniejszym etapem w carskiej polityce osadnictwa na Syberii stała się tzw. reforma agrarna według projektu premiera Piotra Stołypina. W 1906 r.

Ibidem, sygn. 369, k. 201, 205, 213; Komisarz do spraw włościańskich powiatu lubelskiego, sygn. 95.

38 Ibidem, Komisarz do spraw włościańskich powiatu biłgorajskiego, sygn. 128, k. 90.

39 Brak gruntów na Syberii, „Gazeta Świąteczna” 1905, nr 1282.

40 APL, Lubelski Urząd Gubernialny do spraw włościańskich, sygn. 369, k. 190–191.

41 Ibidem, k. 236.

42 Л. С к л я р о в, Переселение и землеустройство в Сибири в годы столыпинской аграрной реформы, Ленинград 1962, s. 156.

43 Ibidem.

37

MIGRACJE CHŁOPÓW Z KRÓLESTWA POLSKIEGO NA SYBERIĘ

745

rozpoczął się legalny ruch przesiedleńczy na Syberię. Sprawy przesiedleń przeszły z Ministerstwa Spraw Wewnętrznych do Głównego Zarządu Rolnictwa i Reform Agrarnych, pod bezpośredni nadzór Stołypina, wielkiego zwolennika rolniczej kolonizacji Syberii. Przede wszystkim zaczęto intensywną propagandę dotyczącą przesiedleń i wolnych ziem do zagospodarowania. Syberię podzielono na 13 przesiedleńczych rejonów, którymi kierowali osobni naczelnicy. Dotychczasowe efekty ruchu przesiedleńczego na Syberię od czasu powołania Urzędu Przesiedleńczego w 1886 r. sumowano podając, że w latach 1885–1906 za Ural z Rosji europejskiej przemieściło się około 1 mln 700 tys. przesiedleńców44.

W stosunku do tej liczby ruch przesiedleńczy z guberni „przywiślańskich”, czyli z etnicznych ziem polskich, był zupełnie znikomy i nie przekraczał 1% liczby wszystkich przesiedleńców45.

Wiosną 1906 r. na Syberię wyruszyli przesiedleńcy z powiatu hrubieszowskiego do guberni tobolskiej, a z powiatu chełmskiego – do tomskiej. Od wiosny następnego roku ruch przesiedleńczy objął już niemal całą Lubelszczyznę, głównie powiaty: chełmski, hrubieszowski, janowski, krasnostawski, lubartowski, biłgorajski i tomaszowski. Skarżono się w okolicy powiatu lubartowskiego i janowskiego na brak parcelacji ze strony Banku Włościańskiego – to wszystko zmuszało włościan do wyjazdów46. W większości jednak wyjeżdżali oni do Ameryki lub udawali się na prace sezonowe do Prus. W swoim sprawozdaniu do generała-gubernatora warszawskiego gubernator lubelski, przytaczając przykłady emigracji do Ameryki ze wszystkich powiatów guberni, wyszczególnił powiat lubartowski, skąd „zaobserwowano kilku przesiedleńców na Syberię”47. Gazeta „Ziemia Lubelska”, nawiązując do swoich opinii z 1906 r. o niepożądanym wychodźstwie na Syberię, pisała wiosną 1907 r., że z powiatu hrubieszowskiego, tomaszowskiego i części chełmskiego ruch przesiedleńczy rozszerzył się na powiat krasnostawski i janowski. Kazimierz Janowski, korespondent z powiatu krasnostawskiego, pisał, że wyjeżdżający na Syberię bezrolni i małorolni, (choć trafiają się wśród nich rzemieślnicy i bardziej zamożni chłopi), jadą z myślą o polepszeniu bytu, z nadzieją na uzyskanie znacznej ilości ziemi, podobnie jak w czasie „«gorączki brazylijskiej», nie zastanawiając się, jakie warunki napotkają”48. Z powiatu chełmskiego w roku 1907 wyjechało 1 114 osób, z czego 409 do «Вопросы колонизации», Cанкт-Петербург 1907, № 2, s. 91, 151.

W. M a si a r z, op. cit., s. 235.

46 APL, Lubelski Urząd Gubernialny do spraw włościańskich, sygn. 366, 367, k. 175, 369, k. 232–291; Komisarz do spraw włościańskich powiatu janowskiego, sygn. 85, k. 35, 56; Komisarz do spraw włościańskich powiatu biłgorajskiego, sygn. 128.

47 Archiwum Główne Akt Dawnych (dalej AGAD), Kancelaria warszawskiego generała-gubernatora, sygn. 725, k. 24.

48 „Ziemia Lubelska”, 01 V 1907, nr 116, 07 V 1907, nr 121.

44 45

746

SERGIUSZ LEOŃCZYK

guberni tobolskiej, 235 – tomskiej, 93 – nadmorskiej i 39 – amurskiej. Wracało średnio około 10%49.

Dnia 25 sierpnia 1908 r. pod adres generała-gubernatora warszawskiego został wysłany z Zamościa telegram następującej treści: „Chcemy przesiedlić się do guberni tomskiej, pokornie prosimy o pozwolenie. Włościanie wsi Gajewniki gminy Skrebieszów powiatu zamojskiego guberni lubelskiej [imiona i nazwiska Polaków – S.L.]”50.

Warszawski generał-gubernator 27 sierpnia prosił gubernatora lubelskiego o wyjaśnienie, co zmusiło włościan do zostawienia rodzinnych miejsc. Uzyskał odpowiedź, że przesiedlenia żądają 84 osoby, z których większość nie posiada swojej ziemi, w okolicy brakuje innej pracy51.

W 1909 r. ruch przesiedleńczy objął również powiat puławski. Rok ten można uważać za kulminacyjny w sprawie wychodźstwa z Lubelszczyzny. W 1910 r. komisarze włościańscy z guberni lubelskiej jeszcze deklarowali zapotrzebowanie na 1300 osób, w tym 500 z powiatu zamojskiego i 400 z hrubieszowskiego, głównie do guberni tomskiej, jednak większość wywiadowców wracała, nie wybierając żadnych gruntów52.

W sumie od 1905 do 1914 roku z guberni lubelskiej przesiedliło się 5580 włościan, z guberni chełmskiej – 480, z innych guberni Królestwa – ponad 3 tysiące53.

Warto zaznaczyć, że ponad połowę przesiedleńców z guberni lubelskiej (w l. 1906–1910) stanowiły osoby wyznania prawosławnego, a ich nazwiska i imiona wskazują na ich rosyjskie, czy raczej małorosyjskie (ukraińskie) pochodzenie54. Nie mogło to ujść uwadze prawosławnego biskupa Jewłogija. W liście do gubernatora lubelskiego Jewłogij reaguje emocjonalnie na ten fakt, pisząc: Poznań niemczy [Polaków – S.L.] systematycznie, natomiast nasza niesystematyczność prowadzi do polonizowania Rusi. Magistraty, wprowadzone w latach 30. ubiegłego stulecia w celach rusyfikacji w Polsce, wprowadzają przez zarządców polonizację i katolizację ludności rosyjskiej w guberniach lubelskiej i siedleckiej, a rosyjskie rodziny szukają ziemi w obwodzie akmolińskim! «Вопросы колонизации» 1908, nr 3, s. 36.

AGAD, Kancelaria warszawskiego generał-gubernatora, sygn. 8866, k. 65.

51 Ibidem, k. 68–69.

52 Powrót z Syberii, „Polski Przegląd Emigracyjny”, Lwów 1908, nr 2, s. 11.

53 Л. С к л я р о в, op. cit., s. 157–158.

54 APL. Na podstawie kwerendy zespołów: Lubelski Urząd Gubernialny do spraw włościańskich; Komisarz do spraw włościańskich powiatu janowskiego; Komisarz do spraw włościańskich powiatu biłgorajskiego; Komisarz do spraw włościańskich powiatu lubelskiego; Komisarz do spraw włościańskich powiatu chełmskiego; Chełmski Urząd Gubernialny do spraw włościańskich; Kancelaria gubernatora lubelskiego.

49

50

MIGRACJE CHŁOPÓW Z KRÓLESTWA POLSKIEGO NA SYBERIĘ

747

Biskup sugerował władzom, aby w przyszłości powstrzymywały rosyjskich włościan przed wyjazdem, nie wydając im paszportów i szukając możliwości nabycia dla nich ziemi przez Bank Włościański55.

Za ciekawe zjawisko można uznać prośby mieszkańców miast gubernialnych, z pochodzenia mieszczan, o przesiedlenie na Syberię. Na przykład w 1909 r. do gubernatora kieleckiego zwrócił się mieszczanin z Kielc Walerian Kruszyński, z prośbą o możliwość przesiedlenia się na ziemie państwowe na Syberii. Otrzymał odpowiedź odmowną, ponieważ: „nie ma on majątku, osobiście nigdy nie zajmował się rolnictwem i ono nie dostarczało mu środków do życia”56. Mieszczanom często właśnie z tych przyczyn odmawiano przesiedlenia się na Syberię.

Z kolei w listopadzie tegoż 1909 r. gubernator warszawski, baron Korf prosił generała-gubernatora warszawskiego, w związku z analogicznymi podaniami od mieszczan – stałych mieszkańców Warszawy, o wyjaśnienie i decyzję, „czy prośby te może kierować do Ministerstwa gubernialny urząd ds. włościańskich”. Gubernator prosił również, aby urząd ds. włościańskich przyjął na siebie te kompetencje, ponieważ Warszawa nie ma takiego urzędu. Z kolei generał-gubernator przekazał pytanie do Urzędu Przesiedleńczego w Petersburgu, na co uzyskał odpowiedź: że od roku 1906 nie istnieją żadne ograniczenia dla guberni Królestwa i mieszczanierolnicy zamieszkali w miastach Waszego Kraju mają prawo do przesiedlenia na tereny Rosji Azjatyckiej, bez uzyskania na to specjalnych pozwoleń57.

Proces przesiedlenia hamowały brak informacji albo fałszywe informacje.

Mieszkaniec powiatu hrubieszowskiego guberni lubelskiej Romuald Łuczaj, od kilku lat będący zarządcą w wielu majątkach ziemiańskich w guberniach zachodnich cesarstwa, w liście z 24 lipca 1909 r. do Ministerstwa Rolnictwa i Majątku Państwowego scharakteryzował obecną sytuację we wsi polskiej proponując współpracę: Większość włościan nie posiada ziemi albo ma jej bardzo mało. Ludzi ci żyją z zarobków, w zimie dorosły mężczyzna zarabia do 20 kop. dziennie, a w lecie do 30–40 kop. Za te pieniądze musi wykarmić całą rodzinę. Pastwisk prawie nie mają i jeśli posiadają na przykład jedną krowę, muszą paść ją w majątkach ziemiańskich albo na ziemiach innych włościan, co jest przyczyną ustawicznych problemów, także sądowych.

Niektórzy włościanie wyjeżdżają na Syberię jako delegaci, jednak nic z tego nie wynika.

Podczas powrotu do ojczyzny tracą ostatnie pieniądze, a czasem nie są nawet w stanie wytłumaczyć, w której guberni byli. Zdarza się, że każdy z dwóch-trzech delegatów, Ibidem, Lubelski Urząd Gubernialny do spraw włościańskich, sygn. 369, k. 293–295.

Archiwum Państwowe w Kielcach, Urząd Gubernialny do spraw włościańskich, sygn. 5674, k. 559.

57 AGAD, Kancelaria warszawskiego generała-gubernatora, sygn. 8866, k. 79–81.

55

56

748

SERGIUSZ LEOŃCZYK

którzy powrócili z dalekiej miejscowości, tłumaczy coś zupełnie innego. Z tego powodu wśród włościan rodzi się niedowierzanie i strach przed przesiedleniem, w związku z czym potrzebni są delegaci doświadczeni i mądrzy.

Po opisaniu w przybliżeniu życia włościan chcę przedstawić swoje argumenty dotyczące dalszego przesiedlania włościan na Syberię. Delegat musi mieć możliwość wyjazdu w celu obejrzenia przydziałów ziem w czerwcu, lipcu lub sierpniu, kiedy zboża już dojrzewają i można upewnić się o płodności gleby, zbadać na miejscu przydział, jakość gleby oraz dowiedzieć się ile rodzin może zamieszkać na danym terenie. Delegaci powinni przygotowywać przydziały dla każdej rodziny, tzn. od razu urządzać gospodarstwo chutorowe.

Powinni także dowiedzieć się, ile czasu potrzeba na urządzenie czasowego domostwa po przybyciu na miejsce i ile lasu rząd przeznacza na potrzeby każdej wsi. Należy również dokładnie dowiedzieć się, gdzie i w jakiej orientacyjnie cenie można zakupić bydło, jakie drogi prowadzą do wsi i – jeżeli brak kolei i dróg gruntowych – czy nie można korzystać z drogi wodnej, Inne informacje, które powinien zdobyć delegat dotyczą ceny sprzętu rolniczego, miejsca i warunków przydzielenia kredytów przez Skarb państwa, gdzie i na jakich warunkach skarb państwa, a także ulg przy opłacie podatków oraz przy przyjazdach koleją. Po zdobyciu tej szczegółowej wiedzy delegat musi wrócić do domu i wyjaśnić to wszystko włościanom.

Delegat, który jest upoważniony przez rząd, musi pomóc przesiedleńcom przygotowywać się przez jesień i zimę do wyjazdu. Natomiast wczesną wiosną należy wyruszyć w drogę ze wszystkimi osobami, które mają zamieszkać w danej wsi. Obowiązki delegata wówczas polegały na możliwie najbardziej sprawnym zapewnieniu od rządu pociągów dla przesiedleńców, żeby bez problemów i zbędnych przesiadek mogli oni dojechać na miejsce lub do najbliższej stacji kolejowej. Dosiedlanie kilku rodzin do wsi złożonych z ludności miejscowej nie byłoby korzystne dla przesiedleńców, bo mogą pojawić się konflikty związane z różnymi przyzwyczajeniami i stylem życia. Przy czym ludzie, a zwłaszcza ci, którzy znaleźliby się w innym środowisku, tęskniliby za ojczyzną, będąc między obcymi. Nie byłoby takiego problemu, jeżeliby zakładana wieś składała się z mieszkańców pochodzących z jednej miejscowości. W takiej wsi wówczas byłoby dużo krewnych, znajomych, powiązanych jednym językiem, podobnymi poglądami, przyzwyczajeniami i wspólnymi interesami. Należy wspomnieć o tym, że nasi włościanie są przyzwyczajeni do widoku lasu i dlatego dobrze by było przesiedlać ich do miejscowości leśnych.

W stepie ciężko byłoby im się odnaleźć. Polscy chłopi są zbyt biedni, by przesiedlać ich do Kraju Priamurskiego, gdyż tam potrzeba ludzi z dużym kapitałem58.

Ministerstwo Rolnictwa nie wyraziło chęci współpracy z Łuczajem, wysyłając mu w odpowiedzi wydane przez Komitet Przesiedleńczy broszury dotyczące przesiedlenia na Syberię.

Najbardziej znana w historiografii przesiedleń włościan na Sybir jest tzw. „gorączka migracyjna z Zagłębia Dąbrowskiego”, wywołana sytuacją kryzysową 58

РГИА, ф. 391, оп. 3, д. 1562, л. 76–79.

MIGRACJE CHŁOPÓW Z KRÓLESTWA POLSKIEGO NA SYBERIĘ

749

w Zagłębiu w latach 1905−1907. Na emigrację dużych grup ludności na Syberię wpłynęła propaganda carskiej administracji, różnych prywatnych agentów oraz opinia publiczna. Świadczą o tym artykuły o ruchu „emigracyjnym” na Syberię opublikowane w styczniu i lutym 1910 r. przez dziennik „Kurier Zagłębia”59.

Wśród przyczyn „gorączki wychodźczej” z Zagłębia, oprócz oczywistej stagnacji w przemyśle węglowym i związanej z tym redukcji zatrudnienia oraz pogorszenia się warunków życia, „Kurier” wymieniał najczęściej – i zapewne nie bez racji – dążenie do posiadania własnego kawałka ziemi.

Problem migracji z Zagłębia na Syberię i jego odzwierciadlenie w prasie zaowocowały powstaniem w Warszawie w październiku 1909 r. „Towarzystwa Opieki nad Wychodźcami”, wzorowanego na Polskim Towarzystwie Emigracyjnym działającym w Krakowie. Na początku maja 1910 r. w celu przeprowadzenia badań nad ruchem migracyjnym z Zagłębia na Syberię przybył do Sosnowca przedstawiciel Towarzystwa Wojciech Szuniewicz, znany warszawski literat60.

Badacz tematu przesiedleń Polaków na Syberię okresu międzywojennego Justyn Sokulski uważał, że decydujący wpływ na ludzi mieli tzw. „agitatorzy emigracyjni”. Tak charakteryzuje ich Wojciech Szuniewicz: oto prawdziwe hieny doprowadzające setki, ba nawet tysiące ludu roboczego do nędzy i kija żebraczego. Czyż wobec tego można się dziwić, że nagle powstał w Zagłębiu silny, żywiołowy ruch wychodźczy?61.

Badania tego problemu przez Szuniewicza wykazały, dlaczego ludzie ci zwrócili swą uwagę na Syberię, o której przecież mogli mieć zaledwie słabe i to negatywne wyobrażenie. Otóż okazało się, że dzięki zamieszkom rewolucyjnym, duża liczba robotników inteligenckich znalazła się przymusowo na Syberii, gdzie zajęła się rzemiosłem i dość łatwo uzyskała środki na utrzymanie. Zesłańcy ci pisywali entuzjastyczne listy do swoich rodzin w kraju, przedstawiając Syberię w kolorach... różowych i zachęcając wszystkich do przyjazdu. Drugą kategorię samozwańczych agitatorów stanowili żołnierze walczący w wojnie japońskorosyjskiej, którzy niewątpliwie mylili Mandżurię z Syberią i na rachunek tej ostatniej zapisali wszystkie zalety ziemi mandżurskiej. Na koniec Szuniewicz zaznacza, że czynnikiem agitacyjnym było rozdawanie przesiedleńcom ziemi, udzielanie zapomóg w gotówce, ofiarowanie przejazdu na miejsce prawie za darmo, bo za czwartą część ceny biletu kolejowego III klasy62. Z relacji Szuniewicza wynika jednak, że agitacja nie miała tak decydującego znaczenia i nie było w tym 59 60 61 62

J. Br z e s ko t, O naszej emigracji, „Kurier Zagłębia” 1910, nr 40, s.1.

J. S ok u l s k i, Wychodźstwo na Syberii, „Sybirak” 1939, nr 2(18), s. 63–66.

Ibidem.

Ibidem, s. 63–64.

750

SERGIUSZ LEOŃCZYK

również „ręki rządu rosyjskiego”. Za prawdziwych sprawców ruchu emigracyjnego Szuniewicz uważał przemysłowców Zagłębia Dąbrowskiego, znajdującego się wówczas „głównie w rękach kapitalistów francuskich, którzy okazali się znacznie gorsi od kapitalistów niemieckich, prowadząc pod każdym względem typowo rabunkową gospodarkę eksploatacyjną”63.

Specjalny delegat „Kuriera Zagłębia”, wysłany w okolice Niwki, Modrzejowa, Klimontowa i Dandówki w celu zbadania przyczyn migracji górników na Syberię, przekonywał czytelników, że była to robota Mariawitów, czyli Kozłowitów, którzy nie zdobyli sobie w Zagłębiu placówki i dlatego agitowali za wyjazdem górników do pracy w górnictwie oraz na Kolei Syberyjskiej i Amurskiej, gdzie planowali wysłać kilku swoich księży64.

Reakcja władz włościańskich na tę „gorączkę” w powiecie będzińskim guberni piotrkowskiej była negatywna. Przedstawiciele władzy odradzali wyjazdów na Syberię. Komisarz do spraw włościańskich w piśmie do gubernatora piotrkowskiego zaznaczał, że jako osoba dobrze znająca Rosję azjatycką, staram się odradzić wyjazdu w te strony, jednak to nie pomaga, a ruch przesiedleńczy ma już charakter żywiołowy i może zaniknąć wtedy, kiedy partie przesiedleńców nie zdążywszy urządzić się w Rosji azjatyckiej, wrócą do ojczyzny65. W roku 1908 z powiatu będzińskiego wyjechało 169 osób, a na początku roku 1909 jeszcze 197 osób66.

W końcu 1909 r. do Zagłębia dotarła informacja, że Główny Zarząd Rolnictwa w Petersburgu postanowił wstrzymać wysyłanie w 1909 r. wywiadowców na Syberię, a cały fundusz przeznaczony dla ówczesnych emigrantów – pozostawić dla przesiedleńców na 1910 r. Decyzję taką tłumaczono brakiem akceptacji przygotowanych gruntów przez odpowiednie komisje oraz niezakończeniem badań hydrotechnicznych. 23 lutego 1910 r. wójt gminy Zagórze za pośrednictwem sztygarów ogłosił górnikom w kopalni w Niwce, że gubernator piotrkowski rozesłał do wszystkich gmin cyrkularz, zawiadamiający, iż mieszkańcy Zagłębia Dąbrowskiego, którzy zgłosili chęć wyjazdu i osiedlenia się na Syberii, nie będą korzystać z przywilejów wolnego przejazdu i nie otrzymają tam gruntów, ponieważ nie są kompetentni i zdolni do uprawy ziemi syberyjskiej.

Ibidem, s. 64.

I r k a, Na Sybir, „Kurier Zagłębia” 1910, nr 43, s. 1–2,5.

65 Archiwum Państwowe w Łodzi. Piotrkowski Urząd Gubernialny do spraw włościańskich, sygn. 541, k. 15–17.

66 O emigracji na Syberię, „Kurier Zagłębia” 1910, nr 129, s. 2.

63

64

MIGRACJE CHŁOPÓW Z KRÓLESTWA POLSKIEGO NA SYBERIĘ

751

Cyrkularz ten wywarł na chętnych do wyjazdu przygnębiające wrażenie. Aby jednak przekonać władze, że chętni do wyjazdu górnicy i robotnicy są w większości pochodzenia chłopskiego i dadzą sobie radę na Syberii jako rolnicy, wysłano do Petersburga 2 delegatów, górników z kopalni „Jerzy”.

Po udanej wizycie w Petersburgu większość chętnych kierowano do guberni irkuckiej, którą górnicy nazywali „Nową Polską”67. „Gazeta Świąteczna” opisuje, jak powstała polska wieś Wierszyna. Delegaci [w gazecie – wywiadowcy – S.L.] przyjechali do powiatu bałagańskiego guberni irkuckiej, gdzie wcześniej na zesłaniu był jeden z nich.

Tam wywiadowcy mówią gospodarzom, że przyjechali obierać miejsce dla „fabrykantów”. Mieszkańcy wsi ucieszyli się bardzo, bo myśleli, że kiedy przyjadą „fabrykanci”, to z pewnością otworzą jakieś fabryki, więc mówią: to i nam będzie trocha lepiej żyć przy fabrykach. Uradowani uczęstowali obu wywiadowców obficie wódką, zaprzęgli konie i pojechali w lasy obierać miejsce. I wybrali kawałek gruntu między górami.

Dalej w reportażu jest mowa o tym, że ziemia nie nadaje się pod uprawę i w urzędzie przesiedleńczym naczelnik, Polak z pochodzenia, odradzał wywiadowcom ubieganie się o nią oraz jej użytkowanie. Wywiadowcy jednak uparli się i odwołali do głównego urzędu w Irkucku, tym sposobem otrzymując zgodę na zajęcie tego miejsca przez Polaków68.

Jakie były wrażenia z Syberii nowych przesiedleńców, opisuje gazeta „Zorza”, przywołując list jednego z wywiadowców – S. Omięckiego: Czternaście dni minęło od wyjazdu naszego z Sosnowca, a my jeszcze w drodze. We czwartek przybyliśmy do Załary, małej stacyjki. Tu spotkaliśmy kilka rodzin naszych, powracających do Królestwa. Zapytani, dlaczego powracają, odpowiadali nam ze łzami w oczach o przykrych bardzo stosunkach i o strasznej nędzy, panującej na Syberii wśród wychodźców. Zasiłki rządowe, otrzymywane w ratach po 25 rubli wydali na życie, a teraz dzieci i żony chodzą po prośbie. Lepiej jest umrzeć z głodu w Polsce, niż umierać na Syberii w hańbie i znęcać się po prostu nad swoimi dziećmi69.

Mimo tych problemów i negatywnej opinii na temat wyjazdów na Syberię, ruch przesiedleńczy z Zagłębia miał miejsce także i w następnych latach. W 1911 r. prasa donosiła, że dziennie zapisywało się po kilkadziesiąt rodzin, a w miesiącach wiosennych 1912 r. „transporty z rodzinami z Zagłębia wyruszały na Syberię, ale były to już niewielkie grupy”70.

67 68 69 70

W. M a si a r z, op. cit., s. 237–238.

Szczęście na Syberii, „Gazeta Świąteczna” 1909, nr 1492, s. 1.

Głośny bęben za górami czyli prawda o Syberii, „Zorza” 1911, nr 22, s. 340–341.

W. M a si a r z, op. cit., s. 239.

752

SERGIUSZ LEOŃCZYK

Ogólnie od 1910 r. można zaobserwować duży spadek liczby przesiedleńców ze wszystkich guberni Rosji europejskiej za Ural. Jedną z głównych przyczyn był nieurodzaj w l. 1910–1911, głównie na Syberii Zachodniej. Jeżeli w l. 1907–1909 średnio rocznie przesiedlało się aż ponad pół miliona ludzi, to w l. 1910–1914 ruch ten zmniejszył się o połowę. Poza tym znacznie zwiększył się ruch powrotny.

W latach 1906–1909 powracało średnio około 20%, zaś w okresie od 1910 do 1914 r. już około 40%, chociaż średni procent powrotów w l. 1906–1914 wyniósł około 27%71.

Ciężkie warunki pogodowe, niemożliwość założenia dobrze prosperujących gospodarstw – wszystko to zmuszało Polaków do powrotu, jednak był on zazwyczaj utrudniony. Przed wyjazdem z ojczyzny włościanie sprzedawali swoją ziemię i dom (jeżeli je mieli), podpisywali oświadczenie, że zrzekają się ziemi w ojczyźnie i zobowiązują się wymeldować oraz zameldować na nowym miejscu72. Nierzadko chłopi szukali innego miejsca na Syberii, jak np. w 1909 r. masowo przesiedlając się z powiatu krasnojarskiego guberni jenisejskiej i powiatu chabarowskiego obwodu akmolińskiego w okolicy Omska73. Wyjeżdżali również jeszcze dalej. Na przykład badacz emigracji polskiej Józef Okułowicz opisuje iż w 1913 r. spotkał na wyspie Maui, archipelagu Hawajskiego, dwóch byłych kolonistów syberyjskich, Polaków z Kieleckiego, zatrudnionych na plantacji trzciny cukrowej. Jeden z nich był już kiedyś w Stanach Zjednoczonych, teraz zaś obydwaj marzyli, by dostać się do Parany74.

Natomiast Leopold Caro w swoim opracowaniu o emigracji przytacza historię włościan spod Krasnojarska, którzy zwrócili się do zarządcy fabryki porcelany spod Warszawy z informacją, że jest ich kilka grup, po około szesnaście rodzin każda oraz, że chcą porzucić swoje ziemie na Syberii i kupić ziemie pod Warszawą, bo mimo, iż mieszkają na Syberii od 20 lat, tęsknią za ojczyzną75.

W 1912 r. Aleksander Borowiński, oficjalny przedstawiciel Polskiego Towarzystwa Emigracyjnego, odwiedził polskie wioski na Syberii. W sprawozdaniu swoim napisał: Najwięcej wychodźców polskich skupiło się w powiecie bałagańskim guberni irkuckiej.

Powstały tam nawet „wsie polskie”. W tych wsiach jednak wszędzie „bieda, pieniędzy Ibidem, s. 237–238.

APL, Rząd gubernialny Lubelski, sygn. WP 1910:18, k. 48.

73 T. Нед з е л юк, К характеристике опыта формирования сети сельских католических поселений Западной Сибири на рубеже XIX–XX вв., [w:] Актуальные вопросы истории Сибири, ч. 1, Барнаул 2007, s. 97–98.

74 J. O ko ł ow ic z, Wychodźstwo i osadnictwo polskie przed wojną światową, Warszawa 1920, s. 381.

75 L. C a r o, Emigracja i polityka emigracyjna ze szczególnym uwzględnieniem stosunków polskich, Poznań 1914, s. 254.

71

72

MIGRACJE CHŁOPÓW Z KRÓLESTWA POLSKIEGO NA SYBERIĘ

753

nie ma”. Polska wieś syberyjska otoczona zewsząd obcym elementem, oddalona o setki wiorst od wszystkich środowisk kulturalnych – skazana jest na zupełne wynarodowianie i zdziczenie. Już w drugim roku pobytu na Syberii wychodźcy polscy mówią specjalną domieszką syberyjskiego i buriackiego narzecza76.

Szczególnie rozpacza Borowiński nad losami Polaków ze wsi Wierszyna, gdzie od dwóch lat nie widziano na oczy księdza i nie ma ani książki, ani gazety w języku polskim. „Gazeta Świąteczna” przytacza również opowiadanie jednego z Polaków, mieszkańca Syberii, zwracającego uwagę na wynarodowienie Polaków we wsiach syberyjskich: Nie ma tu kościołów ani szkół, w których dzieci mogłyby się nauczyć choć czytać po polsku. Zapominają więc ludzie ojczystego języka i zwykle już dzieci wychodźców nie wiedzą o tym, że są Polakami. Niejeden zatraca też wiarę swoją i modli się w cerkwi.

Co do tego różnimy się bardzo od Niemców, którzy od 200 lat mieszkają wśród obcych, a można by pomyśleć, że dziś przybyli z Berlina77.

Nierzadko włościanie polscy po kilku miesiącach, a nawet latach zamieszkania na nowym miejscu, prosili władze o możliwość przemieszczenia się do wsi, gdzie mieszkali rodacy. W swoich prośbach pisali: Doznajemy prześladowań za wiarę, „drwin” większości nad religią mniejszości, szyderstw podczas przyjazdu księdza na nabożeństwa78.

Gubernator tobolski w jednym z pism (z 24 października 1910 r.) do Zarządu Przesiedleńczego zaznaczył, że z powodu różnorodnej religijnej, gospodarczej i duchowej kultury ludności hamuje się normalny rozwój osady, przy czym ilościowo mniejsza strona jest uciskana w swoich poczynaniach kulturalno-gospodarczych. Uznaje się za konieczne – pisze dalej gubernator, – aby osadzać przesiedleńców narodowości nierosyjskiej i nieprawosławnych w większych grupach oddzielnie od rosyjskiej ludności prawosławnej79.

Do początku przesiedleń włościańskich Kościół katolicki na Syberii Zachodniej był reprezentowany przede wszystkim przez Polaków – zesłańców politycznych. Generał-gubernator Syberii Zachodniej A. Diugamel nie popierał budowania nowych kościołów i nie przewidywał zwiększenia liczby duchownych rzymskokatolickich na terenie mu podległym. Jednak pozwalał na msze w tych 76 77 78 79

J. O ko ł ow ic z, op. cit., s. 377–379.

Głos z Syberii, „Gazeta Świąteczna” 1909, nr 1506. РГИА, ф. 391, оп.4, д. 1, л. 15.

Ibidem, л. 16.

754

SERGIUSZ LEOŃCZYK

miejscowościach, gdzie przed 2. połową XIX wieku już były kościoły – w Omsku, Kurhanie, Tobolsku i Tomsku80.

Zesłańcy, którzy „torowali drogę” swym współplemieńcom, przeważnie byli ludźmi wykształconymi i poziomem kulturalnym przewyższali miejscową elitę.

Chociaż z racji położenia nie mieli prawa trudnić się wieloma rodzajami działalności, to praktycznie zakazy te nie zawsze były przestrzegane. Oprócz tego, polskim zesłańcom pomagali krewni, stowarzyszenia niosące pomoc więźniom politycznym, dlatego też nic dziwnego, że to właśnie oni pozostawili ślad w historii Syberii81.

Przesiedleńcy, którzy przyjechali na Syberię w latach późniejszych, nie mieli takich możliwości, nie byli też wykształceni, dlatego ich wkład w rozwój Syberii posiadał o wiele skromniejsze rozmiary. Również zwykli włościanie nie byli tak zamożni jak zesłańcy. Jeżeli przesiedleńcy lat 80. sami jeszcze budowali kaplice, plebanie, a dopiero potem zapraszali duchownych, o tyle emigranci z lat 90. i późniejszych okresów zwracali się do urzędu ds. osadnictwa, a nawet do metropolity z prośbą o dotacje na budowę kościoła i utrzymanie księdza. Prośby swoje motywowali zwykle tym, „że przesiedleńcy są biedni i utrzymywanie duchownego na ich koszt jest zbyt obciążające”82. W czasie przesiedleń w l. 1885–1906 powstały kościoły katolickie i kaplice na terenie Syberii Zachodniej we wsiach; Despotzenowka (1898), Białystok (1902), Dwureczne (1905), oraz w miastach i miasteczkach: Nowonikołajewsk (1902), Bijsk (1905), Tiumeń (1903), Iszym (1902), Kurhan (1904), Maryińsk (1904). Wzrost liczby kościołów przypada na okres po 1906 roku. Zbudowano także nowe świątynie w miastach, gdzie już wcześniej były kościoły – w Tobolsku (1909) i Iszymiu (1910). Otwarto nowe domy modlitewne w miejscach skupisk włościan Polaków – w Tarze, Botwinie, Chlebnem i Hryniewiczach w guberni tobolskiej. W guberni tomskiej pojawiły się one w osadach: Andrejewskij, Wierchnie-Urtamskij, Wiaziemskij, Zaczułymskij, Łomowickij, Maliczewka, Spasskoje, Dobrińskij, Kysztowka, Michajłówka, Barokowskij, Timofiejewka oraz w miastach i na stacjach kolejowych – Mariińsk, Bogotoł i Tuchciec. W tych miejscowościach w większości mieszkali PolacyН. Род и г и н а, Сибирское переселение в общественном сознании россиян во второй половине XIX в. Автореферат диссертации кандидата исторических наук, Новосибирск 1997, s. 13–14.

81 Л. З а ш т о в т, Депортации и переселения польского населения из западных губерний вглубь Российской империи после январского восстания 1863–1864 гг., [w:] Польская ссылка в России XIX–XX веков: региональные центры, Материалы международной российско-польской научной конференции, Казань 1998, s. 165–170.

82 Е. К ач и н с к а я, Политические ссыльные и уголовные преступники. Столкновение двух миров, [w:] Польская ссылка в России XIX–XX веков: региональные центры, Материалы международной российско-польской научной конференции, Казань 1998, s. 20–25.

80

MIGRACJE CHŁOPÓW Z KRÓLESTWA POLSKIEGO NA SYBERIĘ

755

przesiedleńcy83. Warto zauważyć fakt budowania kościołów, a szczególnie kaplic, bez zgody władz. Na przykład kaplica we wsi Hryniewicze w guberni tobolskiej była zbudowana w 1902 r. bez potrzebnych zezwoleń, natomiast jej poświęcenie odbyło się dopiero po uzyskanej zgodzie w 1912 r.84 Z problemem pozwolenia władz na budowę kościołów i z uzyskaniem pomocy przy ich budowie spotykali się również Polacy na Syberii Wschodniej, jak np. w wioskach guberni jenisejskiej. Osadnicy ze wsi Kanok gminy rybińskiej przybywali przeważnie z guberni grodzieńskiej. Ich liczba w 1900 r. wynosiła 400 osób85. W sprawozdaniu wiejskiego zebrania, które odbyło się 31 sierpnia 1900 r., Polacy pisali: ...żyjemy jak zagubione owce w lesie bez pasterza i potrzebnych pouczeń dla duszy.

To smutne położenie pobudza nas do podjęcia jakiejś decyzji i po naradzie zadecydowaliśmy: z naszego środowiska wybrać na przedstawiciela chłopa Antoniego Szycko i zwrócić się do jenisejskiego gubernatora z prośbą o budowę w naszej wsi w Kanoku kościoła. Prosimy o wydzielenie środków na budowę kościoła i utrzymanie parafii, bo z powodu swojej nędzy, nie mając pieniędzy, możemy tylko dostarczać do miejsca budowy potrzebne materiały86.

Pełnomocnik Antoni Szycko, a od 1902 r. pełnomocnik Ignacy Pawłowski, domagając się pozytywnego rozpatrzenia tego problemu, wysyłali prośby do miejscowych biur i do resortów centralnych, skąd dostawali formalne odmowne odpowiedzi. Na przykład z Departamentu do spraw Wyznań przyszła taka odpowiedź: „zalecamy, by petent [Szycko] zwrócił się do naczelnictwa gubernialnego”87. Natomiast naczelnictwo gubernialne w Krasnojarsku i Irkucku kierowało się opinią jenisejskiej diecezji prawosławnej, która w sposób jawny negatywnie odnosiła się do innych wyznań. Na zapytanie gubernatora Pleca w sprawie prośby Szycki, biskup Jefimij, podobnie, jak podczas rozpatrywania prośby przesiedleńców okręgu minusińskiego, udzielił odpowiedzi negatywnej, tłumacząc to małą liczbą katolików. Oprócz tego biskup oskarżył przesiedleńców katolików i 23 marca 1902 r. napisał: ...w związku z małą liczbą katolików we wsi Kanokskiej oraz ze względu na ich wrogie nastawienie wobec prawosławnych, które wyraża się chęcią ich prześladowania z powodów religijnych życiu codziennym, jenisejskie naczelnictwo diecezjalne nie uważa Т. Нед з е л юк, Римско-католическая Церковь в полиэтничным пространстве Западной Сибири 1881–1918 гг., Новосибирск 2009, s. 193–196.

84 A. M ajd ow s k i, Kościół katolicki w Cesarstwie rosyjskim. Syberia. Daleki Wschód. Azja Środkowa, Warszawa 2001, s. 157–158.

85 РГИА, ф. 826, оп. 1, д. 1661, л. 7.

86 Государственный архив Красноярского края, ф. 595, оп. 8, д. 4765, л. 12–14.

87 Ibidem, л. 15.

83

756

SERGIUSZ LEOŃCZYK

prośby katolików wsi Kanokskiej za uzasadnioną i sądzi, że odpowiedź na tę prośbę musi być odmowna88.

Mimo wstawiennictwa ze strony isprawnika89 i wikarego kościoła w Krasnojarsku, Polacy musieli budować kościół także na swój koszt. Pod koniec 1907 r. wzniesiono kościół pw. MB Ostrobramskiej. Posługę sprawowali w nim dwa razy do roku księża z macierzystej parafii. Na stałe osiadł tylko ks. Jan Jurgilanis, nominalnie wyznaczony do obsługi uchodźców wojennych90.

Proces zmniejszania się migracji polskich chłopów na Syberię po 1912 r. wyraźnie zaniepokoił władze w Petersburgu, które poważnie zaczęły dostrzegać wyższą wartość polskiego elementu etnicznego jako bardziej upartego i przywiązanego do ziemi.

Nie może zatem dziwić pismo Naczelnika Głównego Zarządu Przesiedleńczego, hr. G. Glinki, do Metropolity Arcybiskupa Mohylewskiego W. Kluczyńskiego z 25 marca 1914 r. w którym pisał, że Polacy z guberni polskich i białoruskich przesiedleni do Azji, wkrótce przywykną do miejscowych warunków, nie patrząc na trudności i ogólne warunki życia, i dzięki pracowitości, miłości do ziemi bardzo szybko staną się dobrymi gospodarzami.

Glinka natomiast zaznaczył, że chociaż wielu z nich nie miało w ojczyźnie swojej ziemi, to jednak tam na Syberii szukają oni polepszenia swojego bytu.

Zapewniał też Metropolitę, że jego urząd troszczy się o gospodarcze urządzenie osiedleńców, zarówno prawosławnych, jak i katolików i o ich potrzeby religijne – daje zapomogi pieniężne na budowę domów i świątyń katolickich. Glinka zwracał się do Metropolity z propozycją włączenia do tej akcji duchowieństwa, które

Ibidem, л. 16–17.

Isprawnik – wyższe stanowisko policyjne w okręgu (powiecie), obsadzane na podstawie rozporządzeń Katarzyny II. Przed likwidacją sądów ziemskich w 1862 pochodziło z wyboru spośród szlachty. Isprawnik w swej działalności był związany z kolegium sądu ławników ziemskich. Od czasu utworzenia w 1862 powiatowych urzędów policyjnych niektóre sprawy przedstawiano temu kolegium. Jednak isprawnik miał większą swobodę i podległy był tylko bezpośrednio gubernatorowi.

W 1889 z powiatowych urzędów usunięto ostatnich ławników i powiatowy isprawnik miał władzę nieograniczoną. Był on bezpośrednim przedstawicielem gubernatora na prowincji tzn. w powiecie.

Odpowiadał za bezpieczeństwo publiczne, dbał o skuteczne załatwianie spraw przez policję i sądy.

Władza isprawnika rozpowszechniła się w powiatach, z wyjątkiem miast gubernialnych i niektórych miast, mających swoją specjalną policję. Isprawnik miał swoją siedzibę w mieście powiatowym.

Sprawując nadzór, stwierdzał poprawność stanowionych przez pristawów zaleceń. Po likwidacji sądów pokoju ich obowiązki przeszły na isprawników.

90 A. M ajd ow s k i, Kościół..., s. 63.

88 89

MIGRACJE CHŁOPÓW Z KRÓLESTWA POLSKIEGO NA SYBERIĘ

757

opiekuje się przesiedleńcami, w tym także duchowieństwa rzymskokatolickiego Kraju Nadwiślańskiego91.

W 1913 r. Główny Zarząd Przesiedleńczy wydał w języku polskim i rosyjskim, 47-stronicową książeczkę pt. Przesiedlenie za Ural w roku 1913. Broszura ukazała się w Sankt Petersburgu w nakładzie 100 tysięcy egzemplarzy i miała być bezpłatnie rozpowszechniana wśród ludności Królestwa Polskiego przez osoby urzędowe i urzędy gminne. Generał-gubernator Skałon w piśmie przewodnim do gubernatorów Kraju podkreślał, iż idea przesiedlenia na ziemie Rosji azjatyckiej zyskuje wśród miejscowej ludności coraz więcej zwolenników. Przypuszczając, że nasilenie ruchu przesiedleńczego za Ural mogłoby stać się jednym z realnych środków na zmniejszenie liczby bezrolnych i małorolnych włościan w Kraju Przywiślańskim, w porozumieniu z Głównym Urzędem Rolniczym uznałem za korzystne dla sprawy przetłumaczenie na język polski wydanej przez Urząd Przesiedleńczy broszury Przesiedlenie za Ural w 1913 roku i rozpowszechnienie tej broszury wśród tej ludności w celu przedstawienia miejscowym włościanom warunków i reguł przesiedlenia92.

Warto również zaznaczyć, że na Syberię migrowali polscy chłopi ze wszystkich guberni Królestwa, chociaż informacje dotyczą głównie guberni lubelskiej i piotrkowskiej, a w mniejszym stopniu – kieleckiej, kaliskiej i siedleckiej. Migrowali też polscy włościanie z guberni ukraińskich, białoruskich i litewskich, jednak do dziś proces ten nie został zbadany.

Zgodnie z ustawą z 10 grudnia 1865 r. w guberniach Kraju Północno-Zachodniego mieszkańcom wyznania katolickiego nie pozwalano nabywać ziemi, aby – jak to zapisano w ustawie – „ostatecznie ograniczyć możliwości powstawania klasy polskich ziemian”93. W 1899 r. wprowadzone zostały zmiany, które łagodziły ustawę, pozwalając nabywać grunty w ograniczonej ilości „nie więcej niż 60 dziesięcin” na rodzinę. Złagodzenia zaniepokoiły lokalne władze. W raporcie generała-adiutanta do ministra spraw wewnętrznych zaznaczono, że „wprowadzone złagodzenie niekorzystnie wpływa na rozwój rosyjskiego obszarnictwa w Kraju Północno-Zachodnim”. Natomiast przesiedlenie włościan pochodzenia rosyjskiego uważane było za niedopuszczalne, ponieważ było sprzeczne z polityką wobec polskich właścicieli ziemskich na tych ziemiach94. Ustawa z roku 1865 została sporządzona właśnie z myślą o ograniczeniu wpływów polskich, później РГИА, ф. 826, оп. 1, д. 1951, л. 86–87.

APL. Komisarz do spraw włościańskich powiatu chełmskiego, sygn. 89, k. 5.

93 О русском землевладении в Северо-Западном крае со времени присоединения его к России. Речь, предназначавшаяся к произнесению на торжественном годичном акте С-Петербургской Духовной Академии 17 февраля 1895 г. Проф. П. Жуковича, Санкт-Петербург 1895.

94 Lietuvos Valstybes Istorijos Archives, f. 378 b/s 1900, vol. 278, k. 1–3.

91

92

758

SERGIUSZ LEOŃCZYK

zaś – w 1910 r. – wprowadzono szczegółowe kryteria, aby osoby pochodzenia litewskiego czy niemieckiego mogły nabywać ziemie bez ograniczeń, które dotyczyły tylko ludności polskiej – obywateli Królestwa Polskiego, pochodzących z plemion mazurskich, kaszubskich, kujawskich, władających w domu językiem polskim”. Co więcej, w instrukcji tej podkreślało się, że wśród Litwinów i nawet Rosjan można spotkać osoby „zupełnie spolonizowane”, a wśród Polaków, „takich, którzy przyjęli narodowość rosyjską” – i właśnie z tych powodów trzeba wprowadzać ograniczenia w nabywaniu gruntów przez Polaków95.

W sprawozdaniu za 1903 r. generał-gubernator Kraju Północno-Zachodniego Świętopełk-Mirski proponował wprowadzenie specjalnych warunków, aby z jednej strony powstrzymać włościan pochodzenia rosyjskiego przed przesiedlaniem się na Syberię, zaś z drugiej – aktywizować przesiedlenie włościan innych narodowości, w szczególności Polaków96. Dnia 2 grudnia 1904 r. Zarząd Przesiedleńczy przygotował dla Komitetu Ministrów specjalną notatkę, której nazwa mówi sama za siebie: O środkach zapobiegających przesiedleniu rdzennych mieszkańców rosyjskich97. Rewolucja 1905–1907 r. zmieniła tę sytuację. Gubernator grodzieński uważał przesiedlenie części włościan za Ural za „bardzo pożądane”. Gubernator miński sądził, iż „przyniosłoby ono spokój dla środowiska włościańskiego”98.

Najwięcej włościan z guberni grodzieńskiej wyjechało na Syberię w l. 1885–1905 z powiatów w największym stopniu zamieszkałych przez Polaków, a mianowicie: z sokolskiego, bielskiego i białostockiego. Po 1905 r. ruch przesiedleńczy właśnie z tych powiatów został skierowany do Stanów Zjednoczonych Ameryki99.

Początek przesiedleń Polaków z guberni północno-zachodnich, podobnie jak przesiedlenia Polaków z Królestwa, zaczyna się po 1885 r. Pierwsze przesiedlenia odbywały się konno, podróż trwała zwykle około dwóch miesięcy. Dnia 8 maja 1886 r. 8 rodzin z guberni kowieńskiej porzuciło swe domy i konno dojechało do Tiumenia. Stamtąd grupa ta skierowała się ku Iszymowi, lecz w obwodzie iszymskim „nic im nie wpadło w oko”. Przesiedleńcy ci dowiedzieli się, że w gminie ust-tartasskiej mieszka „dużo polskich przesiedleńców”, że we wsi Spasskoje jest kościół katolicki oraz kapłan. Bezzwłocznie więc wyruszyli tam i już 22 czerwca 1886 r., po sześciu i pół tygodniach podróży, przybyli do wsi Tiusmeń100.

Archiwum Państwowe w Białymstoku, Rząd gubernialny Łomżyński, Wydział WojskowoPolicyjny, sygn. 793, k. 65–67.

96 РГИА, ф. 1284, оп. 190, д. 136, л. 17–22.

97 Ibidem, д. 84-б, л. 74–75.

98 Ibidem, ф. 391, оп. 2, д. 1486, л. 3,12; оп. 3, д. 160, л. 2.

99 Oбзор Гродненской губернии за 1899, 1903, 1905 гг.

100 А. К ауф м а н, Хозяйственное положение переселенцев, водворенных на казенных землях Томской губернии: По данным произведенного в 1894 г. подворного исследования, СанктПетербург 1895, t. 1, cz. 3, s. 36–43.

95

MIGRACJE CHŁOPÓW Z KRÓLESTWA POLSKIEGO NA SYBERIĘ

759

Od 1885 do 1904 r. z guberni Kraju Północno-Zachodniego oficjalnie przesiedliło się 175 979 włościan101. Jeżeli weźmie się zatem pod uwagę politykę powstrzymywania rosyjskich chłopów przed przesiedleniami, to na pewno połowę z podanej liczby mogli stanowić Polacy.

W latach 1885–1914 na terenie Syberii powstało 59 wiosek zamieszkałych przez Polaków102, z których najwięcej zostało założonych przez przesiedleńców z guberni Kraju Północno-Zachodniego – z guberni grodzieńskiej (np. znana wieś Białystok w guberni tomskiej), mińskiej (Mińsk-Dworiańskij w guberni tobolskiej), z guberni wileńskiej i witebskiej (Wilenka, Witebka, Polski Wysiełok i Kanok w guberni jenisejskiej) oraz z guberni lubelskiej, siedleckiej. Kilka wiosek zostało założonych w powiecie minusińskim guberni jenisejskiej przez przesiedleńców z guberni wołyńskiej jeszcze w l. 1896–1897. Są to Ałgysztak, Kresławka, Abadziul i Aleksandrówka w gminie sałbińskiej. Założyciele to Polacy-luteranie oraz spolonizowani Niemcy. Już czasopismo „Ateneum” w 1889 r. zauważyło, że „część znaczna kolonistów uchodzących za Niemców są to czystej wody Ślązacy z ojczystą mową polską”103.

W tym samym czasie na Ukrainie 6 mln chłopów posiadało 4 mln dziesięcin ziemi, a 7 tys. ziemian rosyjskich i polskich posiadało 6,5 mln dziesięcin. Brak ziemi stanowił jedną z głównych przyczyn przesiedlania się polskich chłopów na Syberię. Gubernia wołyńska była przy tym jedną z najbardziej zacofanych guberni Cesarstwa Rosyjskiego, z bardzo słabo rozwiniętym przemysłem. Najwięcej istniało przedsiębiorstw przemysłu przetwórczego wyspecjalizowanych w przetwórstwie cukru, ziarna, tytoniu i chmielu. W 1861 r. na terenie guberni wołyńskiej mieszkało 13 812 niemieckich osadników, w 1871 r. już 36 686, natomiast w 1884 r. – 139 699. Rząd carski starał się przyciągnąć osadników niemieckich wspierając ich osiedlanie się, aby zmniejszyć wpływy katolicyzmu i Polaków. Jednak po 1871 r. stosunek władz do niemieckich osadników zmienił się – dążono do zmniejszenia osadnictwa i odbierano przywileje osadników.

Związane było to ze zjednoczeniem i umocnieniem Niemiec. W osadnikach widziano „wrogi element”, w związku z czym pracowici Niemcy albo wracali do państwa niemieckiego, albo wyjeżdżali na Syberię104.

W Archiwum Państwowym w Lublinie zachowała się spora część podań włościan – zarówno pochodzenia polskiego, jak i niemieckiego – z pytaniem Л. С к л я р о в, Переселение, s. 154–155. РГИА, ф. 826, оп. 1, д. 1951, л. 190, 194–207, 218–220; д. 1799, л. 73–74.

103 Roczna emigracja polska i jej środki niej zaradcze, „Ateneum” 1889, z. 56, t. 4, s. 291.

104 И. А г а с и е в, Немецкие колонии в Волынской губернии (конец XVIII–начало XX вв.) Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата исторических наук, Красноярск 1999.

101

102

760

SERGIUSZ LEOŃCZYK

o możliwość wyjazdu na Syberię. W podaniach do gubernatora włościanie, dawniej mieszkańcy guberni lubelskiej, w maju 1899 r. pisali: Nie mając ziemi, osadziliśmy się w 1880 roku w powiecie władimirsko-wołyńskim, gdzie wynajęliśmy u ziemianina Owłoczyńskiego ziemię i zbudowali na niej domy. Ze względu jednak na brak ziemi w tej miejscowości, opłata za wynajem co roku się zwiększa. Często bywają nieurodzaje i co roku brakuje środków na jedzenie dla naszych rodzin.

W związku z taką sytuacją włościanie zwracali się o pozwolenie na przesiedlenie do guberni tomskiej105.

Za ciekawy przykład może posłużyć istniejąca do dziś wieś Aleksandrówka, obecnie zamieszkała przez 180 osób. Większość mieszkańców stanowią Polacy.

Dom modlitwy chrześcijan baptystów w Aleksandrówce został zbudowany na początku XX w. i do dziś służy wiernym. Przewodniczący zebrania jest wybierany spośród szanowanych przez wiernych parafian. Swoją wiarę Polacy i Niemcy przywieźli z Wołynia, gdzie w 2. połowie XIX w. z powodu niezadowolenia z działalności luterańskiego duchowieństwa znacznie zwiększyła się liczba nurtów protestanckich – w tym baptystów106.

Wybuch I wojny światowej zahamował ruch przesiedleńczy za Ural, jednak ruch ten miał jeszcze miejsce do początku 1916 r. W 1914 r. najwięcej osób przesiedliło się z guberni chełmskiej – 757, z lubelskiej – 110, natomiast z siedleckiej i radomskiej – jedynie po 2 osoby, z łomżyńskiej – 1, z suwalskiej – 4, kieleckiej – 32, kaliskiej – 17, warszawskiej – 26, piotrkowskiej – 24, płockiej – 8 osób107.

Co ciekawie, napływ włościan polskich do guberni syberyjskich jeszcze bardziej się nasilił podczas I wojny światowej. Z samego tylko Królestwa w 1916 r. w guberniach syberyjskich przybyło 110 601 jeńców i uchodźców. Największą liczbę wśród nich stanowili mieszkańcy guberni chełmskiej, osiedlający się we wsiach w guberni tobolskiej i w obwodzie akmolińskim. Jeszcze więcej było uchodźców z guberni Kraju Północno-Zachodniego108.

APL, Rząd Gubernialny Lubelski, sygn. 1898:107, k. 1. С. Ле он ч и к, Религиозная жизнь поляков-переселенцев юга Енисейской губернии конца XIX – начала XX веков, [w:] Сибирская деревня: история, современное состояние, перспективы развития. Материалы VII Международной научно-практической конференции, посвященной 90-летию Омского государственного аграрного университета и 180-летию агрономической науки в Западной Сибири (27–28 марта 2008 г., Омск), часть I, Омск 2008, s. 388–389.

107 APL, Chełmski Gubernialny Urząd do spraw Włościańskich, sygn. 107, k. 15–20.

108 M. Ko r z e n iow s k i, M. M ą d z i k, D. Ta r a si u k, Tułaczy los. Uchodźcy polscy w imperium rosyjskim w latach pierwszej wojny światowej, Lublin 2007, s. 34–35; Беженцы в Томской губернии, вып. 1, Томск 1916, s. 1–15; В. Но с ко в а, Польские военнопленные Первой мировой войны в г. Таре, [w:] Проблемы изучения русско-польских культурных контактов в Тарском Прииртышье XIX–XX веков. Материалы междисциплинарного научного семинара 28–29 августа 2008 г., Тара 2008, s. 54–61.

105 106

MIGRACJE CHŁOPÓW Z KRÓLESTWA POLSKIEGO NA SYBERIĘ

761

Z akt przechowanych w archiwach w Tomsku i Omsku wynika, że dopiero wraz z przyjazdem uchodźców polskich w wioskach polskich otwierano szkoły z nauczaniem w języku polskim, zakładano biblioteki, budowano i rozbudowywano kaplice i kościoły.

Przed rozpoczęciem rewolucji październikowej na Syberii przebywało orientacyjnie od 300 000 do 500 000 Polaków109.

PRZEGLĄD WSCHODNI

109

L. Bazylow, Syberia, Warszawa 1975, s. 172.

Przegląd Wschodni, t. XI, z. 4 (44), s. 763–784, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2011

JÓZEF SZOCKI Wrocław

KOMITET WYDAWNICTWA DZIEŁEK LUDOWYCH WE LWOWIE (1881–1920)

P

OLSKA KULTURA NARODOWA w ciągu wieków była różnorodna, czerpiąc z najrozmaitszych źródeł1. Składają się na nią dzieła o wielorakich motywach, formach i wartościach artystycznych.

Zalicza się do nich także literatura popularna dla ludu – zwana czasem literaturą popularyzatorską2, literaturą dla ludu3, literaturą popularnoludową4, książką ludową5, piśmiennictwem popularnym czy wręcz ludowym6, wydawnictwami popularnymi7, literaturą ludową8 – intencjonalnie Spośród wielu publikacji dotyczących kultury narodowej warto tutaj wymienić monumentalne dzieło B. Su c h o d ol s k iego Dzieje kultury polskiej (wyd. 2 zm. i rozsz., Warszawa 1986). Historię kultury autor rozumie jako dzieje świadomości narodowej, pisząc: „Tak pojmowana historia kultury ukazuje całe bogactwo przeżyć i refleksji, wypełniających przez wieki narodową świadomość; ukazuje wkład, jaki wnosiły w tę świadomość kolejne epoki naszych dziejów” (s. 6). R. Wel le k i A. Wa r r e n piszą, że badacz „nie może poprzestać na samych szczytach, jeżeli chce zrozumieć całe pasmo górskie albo – już bez metafory – całą historię i ewolucję” (Teoria literatury, Warszawa 1975, s. 59). Podkreślają w ten sposób z naciskiem fakt różnorodności literatur narodowych.

2 S. P igo ń, Główne problemy literatury ludowej, Kraków 1947, s. 4–5; Id e m, Na drogach kultury ludowej. Rozprawy i studia, Warszawa 1974, s. 23.

3 J. D u n i n, Wydawnictwa popularne w opinii publicznej na przełomie XIX i XX w., „Przegląd Biblioteczny” 1965, nr 4, s. 239.

4 H. M a r k ie w ic z, Pozytywizm, Warszawa 1978, s. 320.

5 Encyklopedia wiedzy o książce, Wrocław 1971, s. 1268.

6 H. R a d l i ń s k a pseud. H. O r s z a, Piśmiennictwo popularne w Polsce, [w:] Praca oświatowa.

Jej zadania, metody, organizacja, Podręcznik opracowany staraniem Uniwersytetu Ludowego im. A. Mickiewicza, Kraków 1913, s. 174-190. Autorka zamieściła wcześniej artykuł Piśmiennictwo ludowe w miesięczniku recenzyjno-bibliograficznym „Książka” 1902, nr 3, s. 67–69, następnie artykuł Literatura ludowa w czasopiśmie „Krytyka” R. 9: 1907, t. 1, s. 533–539.

7 J. D u n i n, op. cit., s. 229.

8 R. Wr o c z y ń s k i w pracy Myśl pedagogiczna i programy oświatowe w Królestwie Polskim na przełomie XIX i XX w. (wyd. 2, Warszawa 1963, s. 169–170) pisze: „Pod nazwą literatury ludowej rozumiano specjalny rodzaj wydawnictw beletrystycznych i popularnych zarówno szatą graficzną jak tematyką i sposobem ujęcia treści dostosowanych do zainteresowań, potrzeb i poziomu umysłowego chłopów. Tak ujmowana literatura miała swoją dosyć bogatą historię w akcjach wydawniczych podejmowanych w ramach filantropijnej działalności różnych osób i grup w pierwszej połowie XIX w.”

1

764

JÓZEF SZOCKI

tworzona dla chłopów i plebsu miejskiego w 2. poł. XIX i na pocz. XX w., służąca przede wszystkim podnoszeniu oświaty wiejskiej na wyższy poziom. Miała też znaczenie dla kultury narodowej i to w czasach szczególnie trudnych dla naszego kraju, a mianowicie w okresie zaborów. Tym bardziej, ponieważ była formą edukacji patriotycznej, jak również gospodarczej i kulturalnej.

1. Inteligencja Galicji i jej aspiracje oświatowe wobec ludu Pojęcie inteligencji, jak należy na wstępie podkreślić, nie jest jednoznacznie określone: było ono różnie rozumiane w poszczególnych okresach historycznych.

W dyskusji, jaka się toczy na jej temat od drugiej połowy XIX w. do czasów dzisiejszych, zmieniało się także pojmowanie zasad przynależności do tej warstwy.

W latach 80. XIX w. sfery ziemiańskie obejmowały tym terminem głównie siebie, zaś pisarze reprezentujący odłamy demokratyczne byli zwolennikami poglądu, iż w skład inteligencji wchodziły dwie grupy: jedna, która ma obowiązek zmazania błędów przeszłości, czyli ziemiaństwo, druga, „co w pocie czoła musi stwarzać «zadatki nowej doli», zwana nieraz «proletariatem inteligentnym», bądź «proletariatem uprzywilejowanym», lub «naukowym proletariatem»”9.

Niemożliwa w tym miejscu jest więc precyzyjna interpretacja pojęcia inteligencji. Tym bardziej, że pogląd Józefa Chałasińskiego o wyłącznie szlacheckim pochodzeniu inteligencji polskiej jest obecnie negowany10. Janina Leskiewiczowa, opierając się częściowo na aktach stanu cywilnego i przeprowadzając analizę składu uczniów i studentów kilku szkół warszawskich z l. 1864–1870, o których zachowały się pewne informacje, twierdzi, że około połowa inteligencji warszawskiej nie wywodziła się ze szlachty11. Były to dzieci przedstawicieli wolnych zawodów, urzędników, kupców, rzemieślników, nawet chłopów. W końcu XIX w., wraz z rozwojem oświaty, stan ten zmienił się jeszcze wyraźniej na korzyść warstw mieszczańskich i chłopskich. Szlacheckie pochodzenie inteligencji ulega wyolbrzymieniu szczególnie wtedy, gdy bada się jej powstanie na tle przemian zachodzących w łonie polskiego mieszczaństwa, nie uwzględniając ewolucji grup innych narodowości, a głównie Żydów i Niemców12.

Nie ma jednoznacznie pojmowanego, jednego czy dwóch kryteriów zaliczania do inteligencji osób reprezentujących określone zawody. W różnych okresach historycznych wysuwano rozmaite kryteria, jak: najemna praca umysłowa, pozycja towarzyska, wykształcenie, produkcja kulturowa, przynależność do elity „Głos”, prospekt do nr. 1, 1886, s. 6.

J. C h a ł a si ń s k i, Społeczna genealogia inteligencji polskiej, Warszawa 1946.

11 J. L e s k ie w ic z ow a, Warszawa i jej inteligencja po powstaniu styczniowym 1864–1870, Warszawa 1961, s. 156.

12 Ibidem, s. 156 i następne.

9

10

KOMITET WYDAWNICTWA DZIEŁEK LUDOWYCH WE LWOWIE

765

intelektualnej jednej z warstw społecznych itp. Interesuje nas tutaj XIX i pocz.

XX w. – okres dość długi w historii Polski, charakteryzujący się ogromnymi przemianami społeczno-gospodarczymi, jakie zaszły na ziemiach polskich, a także wśród samej inteligencji, jak np. jej powiększenie. Okres ten obejmuje także różne prądy umysłowe (klasycyzm, romantyzm, pozytywizm, modernizm), narzucając różne rozumienie pojęcia tej warstwy społecznej.

Irena Homola, pisząc o strukturze społecznej i położeniu inteligencji krakowskiej w l. 1860–1914, dzieli ją na trzy grupy13. Do pierwszej, którą określa słowami „w służbie publicznej i za pensję”, zalicza urzędników, nauczycieli, duchowieństwo, inteligencję techniczną i przedstawicieli innych zawodów umysłowych (pracowników krakowskich muzeów, bibliotek, także oficerów wojska i in.), do drugiej („wolne zawody”) – lekarzy, chirurgów, weterynarzy, farmaceutów, adwokatów i notariuszy, wreszcie do trzeciej („w służbie muz”) – literatów, publicystów, dziennikarzy, malarzy, rzeźbiarzy, muzyków, aktorów. W 1880 r. odsetek osób należących do inteligencji wynosił w Krakowie 15% (w 1910 – 16%) wszystkich pracujących, zaś we Lwowie 13% (w 1910 – 17%)14. W liczbach bezwzględnych we Lwowie mieszkało w 1880 r. ok. 4 300 osób (w tym 614 księży, zakonników i zakonnic), zaś w Krakowie 2 500, w tym aż 953 osoby duchowne15. Na prowincji proporcje ilościowe między inteligencją a innymi grupami społecznymi układały się o wiele mniej korzystnie dla tej pierwszej.

Homola tak pisze o zainteresowaniach i stosunkach panujących w inteligencji krakowskiej: Pracowników umysłowych w ramach poszczególnych grup zawodowych więcej dzieliło niż zbliżało. Inne były interesy adwokata niż nauczyciela szkoły ludowej, radcy miejskiego niż kandydata aptecznego, lekarza niż artysty. Górne warstwy rozmaitych grup łączyły zainteresowania: teatrem, sztuką, literaturą. Ubożsi nie mieli czasu na czytanie i funduszy na rozrywki kulturalne, dlatego też ich poziom umysłowy był na ogół niski16.

Franciszek Bujak bardzo krytycznie pisał o inteligencji galicyjskiej z początków XX w. Jego zdaniem charakteryzował ją niewielki rozwój kulturalny i umysłowy, a brak funduszy powodował, że nie mogła ona pozwolić sobie na kupowanie czasopism i książek. Większość inteligencji według niego – to: „przewaga indywiduów niezdolnych do życia samodzielnego, życiowo biernych figur biurokratycznych, łapczywych na «pensyjki», myślących już w ławie szkolnej I. Homola, Kwiat społeczeństwa... (struktura społeczna i zarys położenia inteligencji krakowskiej w latach 1860–1914), Kraków 1984.

14 Ibidem, s. 11.

15 Ibidem, s. 11, 12.

16 Ibidem, s. 381.

13

766

JÓZEF SZOCKI

o emeryturze, ludzi bez woli, bez odrobiny tężyzny życiowej, przy tym bez charakteru, gotowych do pobłażliwości, do niedbalstwa i nadużyć innych, byle tylko sobie stosunków koleżeńskich nie psuć i w awansie nie przeszkadzać”17.

Zapewne tylko niewielki procent inteligencji mógł sobie pozwolić na działanie społeczne, rozwiązywanie problemów oświatowych i kulturalnych w skali szerszej niż krąg zawodowy, czy służbowy. Byli to, jak się przekonamy, przeważnie profesorowie uczelni wyższych, wydawcy, pedagodzy szkół średnich, bibliotekarze i duchowni. Wiązało się to z ich przekonaniem o konieczności solidnej pracy wspartej wyższym wykształceniem, upowszechniającej dobra kultury narodowej i cywilizacji europejskiej18.

Józef Burszta wnikliwie zauważył, że w okresie 1864–1890 wystąpiły dwa rodzaje działań – odgórne i oddolne. Pierwszy, to cała działalność przede wszystkim inteligencji twórczej, wyrażająca się w różnorodnym piśmiennictwie dla ludu, szerokiej akcji oświatowej w myśl wezwania m.in. Juliana Ochorowicza, by „kraj oświecić od piwnic aż do poddaszy”, a także w zakładaniu na wsi organizacji ludowych, gospodarczych, oświatowych i kulturalnych19. Oddolne działanie przywiązywał do sfer ludowych.

Godnym zanotowania zjawiskiem – pisał – stało się pojawienie w tym okresie w różnych stronach kraju pierwszych samorodnych pisarzy ludowych, takich jak: Jan Rak, Maciej Szarek, Jan Myjak, Jan Słomka, Franciszek Magryś, Ferdynand Kuraś, Juliusz Ligoń, Daniel Szędzielorz, Jan Kupiec, Michał Kajka, Andrzej Samulowski, Jan Liszewski, Hieronim Derdowski. Ich pisarstwo i dorobek świadczą jednak o „oddolnym” włączaniu się warstw ludowych w nowoczesny naród i narodową kulturę20.

Zygmunt Wasilewski utyskiwał: Wszystkie warstwy oświecone u nas godzą się z potrzebą oświecenia ludu i wzdychają nad jego umysłowym ubóstwem, lecz jakże stąd do czynu daleko!21

F. B uja k, Galicja, t. 1, Lwów 1908, s. 190.

R. Cz e p u l i s - R a s t e n i s w studium Wzór osobowy inteligenta polskiego w świetle wspomnień pośmiertnych (1863–1872), zamieszczonym w pracy zbiorowej Inteligencja polska pod zaborami (Warszawa 1978, s. 159–178) pisze: „W pierwszym dziesięcioleciu po upadku powstania styczniowego podstawowe hierarchie wartości inteligencji kształtowały się tak, że „kult solidnej pracy wspartej wyższym wykształceniem i upowszechniającej dobra cywilizacji europejskiej i kultury narodowej zajmował niezmiennie miejsce naczelne”.

19 J. B u r s z t a, Chłopskie źródła kultury, Warszawa 1985, s. 198.

20 Ibidem, s. 197–198.

21 Z. Wa si le w s k i, W sprawie oświaty ludu wiejskiego, odbitka z „Nowej Reformy”, Kraków 1892, s. 3.

17

18

KOMITET WYDAWNICTWA DZIEŁEK LUDOWYCH WE LWOWIE

767

Dodaje jednakże, iż uznano za trafne dwa sposoby oświecenia ludu wiejskiego: przez szkołę i książkę, a właściwie przez szkołę elementarną i książeczkę.

Jest to w gruncie jeden system, który nazwać można systemem oświaty za pomocą druku.

Szkółka bowiem, przy dzisiejszym nauczaniu, w najlepszym razie daje dziecku tylko umiejętności czytania i pisania, tj. techniczne uzdolnienie do samouctwa za pomocą drukowanego słowa22.

Najdobitniej wyraził się w 1869 r. Józef Szujski23: Oświaty! Oświaty prawdziwej! Całego morza Światła i wiedzy! Pracy nad oświatą we wszystkich warstwach społeczeństwa, pracy namiętnej, jak chęć ratunku, powszechnej, jak powszechne wydobywanie się z potopu, gorączkowej prawie, jak gorączkową jest potrzeba! Oświaty! Bo zginiemy!

W dalszej części swego referatu Szujski poświęca uwagę roli szlachty w przywództwie duchowym i nadzorze pedagogicznym nad poczynaniami oświeceniowymi wśród ludu, zdając sobie sprawę z jego siły i przyszłości: Świeżo w historię wstępujący czynnik stoi przed nami nieświadomy celu, ale świadomy siły... Zaważy on i w przyszłości jako potężny czynnik, niby ów upośledzony syn królewskiej matki, o którym mówi podanie ludowe. Nic też ważniejszego, nic żywotniejszego, nic pełniejszego grozy, jak pytanie, co czynić i jak postępować należy w stosunkach z nowymi obywatelami, z tymi prawdziwymi synami przyszłości. A zaliczyć do nich wypada prócz ludu wiejskiego wszystko to, co równouprawnione dzisiaj, nie poczuło się do obowiązków obywatelskich, co przemysłem, pracą, nagromadzeniem kapitału, objęciem funkcji społecznych zaważy na szali losów i ważyć będzie tym więcej, ale i tym szkodliwiej, im historyczna garść narodu mniej się z nim liczyć i mniej skutecznymi środkami hegemonię przywództwa, nadzór niejako pedagogiczny zapewnić sobie potrafi.

Szujski zaleca, aby ziemiaństwo, duchowieństwo i inteligencja sprawowały opiekę nad ludem. Głównym środkiem oddziaływania miała być według niego literatura, tania i nabywana „zbiorowymi siłami za wpływem naturalnych Ibidem, s. 5.

Referat wygłoszony na walnym zebraniu Towarzystwa Przyjaciół Oświaty Ludowej w Krakowie w dniu 24 V 1869. J. Sz ujs k i, Kilka myśli o obowiązkach narodu względem ludu w sprawie oświaty.

Rzecz czytana na konferencji urzędowej przez Towarzystwo Przyjaciół Oświaty dnia 24 V 1869, Kraków 1869, s. 7–10. Autor znany był już jako współtwórca „Teki Stańczyka” (ze Stanisławem Tarnowskim, Ludwikiem Wodzickim, Stanisławem Koźmianem i Ludwikiem Powidajem) na łamach „Przeglądu Polskiego”, od 1867 posłował do Sejmu Galicyjskiego z ziemi sądeckiej, wybitny autor monumentalnego dzieła Dzieje Polski podług ostatnich badań spisane przez..., t. 1 Piastowie (Lwów 1862), t. 2 Jagiellonowie w 1862 r., t. 3 Królowie wolno obrani, cz. 1: 1572–1668 (1864), t. 4 Królowie wolno obrani, cz. 2: 1668–1795. Z tych względów głos tego człowieka liczył się w świadomości społecznej środowisk opiniotwórczych Galicji.

22 23

768

JÓZEF SZOCKI

przodowników, księży, nauczycieli i właścicieli większych”. Właśnie dzięki inteligencji rodziły się oficyny drukarskie, które publikowały literaturę popularną dla ludu.

2. Powstanie „ Wydawnictwa Ludowego” i jego program wydawniczy Kazimierz Okaz, Szczęsny Parasiewicz i in. w 1882 r. reaktywowali Komitet Wydawnictwa Dziełek Ludowych po chwilowym zastoju z powodu śmierci jego twórcy, Alfreda Młockiego i chwilowym upadku Komitetu24. W przeciwieństwie do „Macierzy Polskiej” rozpoczął publikowanie serii „Wydawnictwo Ludowe” nie tylko w języku polskim, lecz także ukraińskim. Organizatorzy tej serii opowiadali się za unią polsko-ukraińską, dlatego też systematycznie publikowali książki dla ludności ukraińskiej, wychodząc z założenia, że w ten sposób najlepiej przyczyniają się do porozumienia poniędzy narodami. Wcale nie mieli jednak na celu konkurowania z „Proswitą” względem wydawania tego typu druków.

Towarzystwo oświatowe „Proswita” uzyskało zatwierdzenie statutu w 1868 r. z siedzibą Zarządu Głównego we Lwowie i obejmowało działaniem całą Galicję. Jego cele były następujące: a) wydawanie dzieł i czasopism w języku ruskim (ukraińskim) w ogóle, a wydawnictw popularnych dla ludu wiejskiego i miejskiego w szczególności; b) ustne pouczanie ludu o sprawach oświatowych, gospodarskich, handlowych i przemysłowych za pomocą delegatów, lustratorów i wędrownych nauczycieli; c) zakładanie filii Towarzystwa oraz czytelń, a także opiekowanie się nimi; d) zakładanie spółek rolniczych i przemysłowych, handlowych, spichlerzy, kas oszczędnościowych i pożyczkowych oraz szkół „gospodarskich i przemysłowych” itp.25 Te ambitne zadania niejednokrotnie rozbijały się o trudności materialne i nie mogły być wykonane. Komitet Wydawnictwa Dziełek Ludowych, podejmując się publikowania książek dla ludności ukraińskiej, miał na celu wspomożenie „Proswity” w tym zakresie.

O programie wydawniczym serii czytamy we wstępie autorstwa Komitetu Wydawnictwa Dziełek Ludowych do Spisu najtańszych książek na premia i do czytelń ludowych, wydanego w 1898 r.: Od lat siedemnastu staramy się za pomocą dobrych książeczek szerzyć nauki, które by wzmacniając naszą wiarę świętą, przywiązywały lud do ziemi rodzinnej, uczyły ją kochać i na niej pracować, wpajały poszanowanie cudzej własności i cudzego

W „Przewodniku Bibliograficznym” 1884, nr 5 (Kronika) można przeczytać: „Wydawnictwo Ludowe, istniejące we Lwowie już od trzech lat – jak piszą stamtąd do dzienników zamiejscowych – dzięki ofiarności Komitetu je założył i ciągle zasila, rozwija obok Macierzy bardzo pożyteczną działalność”.

25 S. Towarzystwo „Proswita” w Galicji, „Przewodnik Oświaty”, r. 7: 1907, s. 126.

24

KOMITET WYDAWNICTWA DZIEŁEK LUDOWYCH WE LWOWIE

769

dobra, słowem przyczyniały się do religijno-moralnego wychowania przyszłego pokolenia 26.

Szerzej o „Wydawnictwie Ludowym” pisał w 1901 r. „Miesięcznik Towarzystwa Szkoły Ludowej”: Od lat 20 wychodzą staraniem i nakładem tego komitetu książeczki, przeznaczone przede wszystkim dla młodzieży i ludu wiejskiego. Głównym celem wydawnictwa jest obok rozbudzania zamiłowania do lektury pozaszkolnej także podanie dorastającej młodzieży wiejskiej w sposób możliwie najprzystępniejszy – tych wiadomości, których ze szkoły nie wyniesie. [...] Z uwagi, że wydawnictwo to odpowiada w zupełności celom TSL gorąco polecamy je naszym kołom, czytelniom i wypożyczalniom. Przy zakupie za gotówkę zniżył Komitet cenę swych wydawnictw dla Tow. S.L. i jego kół o 40%27.

Komitet działał z inspiracji Rady Szkolnej Krajowej, której wiekopomnym czynem było wprowadzenie w 1868 r. języka polskiego do szkół w Galicji, dotychczas całkowicie zgermanizowanych. To ułatwiało dzieciom chłopskim naukę w szkole i dotarcie książki polskiej do nich, a także do całej wsi. Dla tych celów potrzebne było więc wydawanie książek w języku polskim. Potwierdzeniem tego może być wypowiedź „Miesięcznika Towarzystwa Szkoły Ludowej”: Celem wydawnictwa było i jest usiłowanie dostarczać młodzieży wiejskiej przystępnie napisanych książeczek do czytania, by owoce nauki szkolnej nie poszły na marne, a dzieci nauczywszy się czytać pod kierunkiem nauczycieli, mogły następnie same czytać bez pomocy i objaśnień, przyswajając sobie w ten sposób dokładniejszą znajomość mowy ojczystej, a wdrażając się do czytania rzeczy poważniejszych, uzupełniać albo utrwalać nabyte w szkole wiejskiej wiadomości28.

Można przypuszczać, że nazwę Komitet Wydawnictwa Dziełek Ludowych należy rozumieć jako redakcję wydawniczą29. Przemawia za tym fakt finansowania Wydawnictwa Ludowego od 1882 r. przez Sejm Krajowy (subwencja co roku wynosiła tysiąc złotych reńskich)30 i w związku z tym potrzebna była redakcja do dysponowania środkami przeznaczonymi na tomiki, ich redagowania, Spis najtańszych książek na premia i do czytelń ludowych znajdujących się na składzie w biurze Komitetu Wydawnictwa we Lwowie „Na okaz z prośbą o przeczytanie i wczesne zamówienie”, Lwów 1898, s. 4.

27 „Miesięcznik Towarzystwa Szkoły Ludowej” 1901, nr 6, s. 98.

28 „Miesięcznik Towarzystwa Szkoły Ludowej” 1904, nr 3, s. 45.

29 Poszukiwania szczegółowych informacji o Komitecie Wydawnictwa Dziełek Ludowych zarówno w sprawozdaniach Rady Szkolnej Krajowej, jak też w czasopismach wtedy wychodzących, jak np. „Miesięcznik Towarzystwa Szkoły Ludowej”, „Czas”, mało dawały rezultatów. Sama nazwa Komitet Wydawnictwa wiele mówi, wskazując właśnie, że mamy do czynienia z redakcją.

30 „Miesięcznik Towarzystwa Szkoły Ludowej” 1904, nr 3, s. 45.

26

770

JÓZEF SZOCKI

kolportowania, jednania prenumeratorów, nawet pisania. Dodatkowym argumentem przemawiającym za tym jest strona redakcyjna karty tytułowej tomików. Komitet Wydawnictwa Dziełek Ludowych zamieszczany bywał zawsze w adresie wydawniczym, a więc w tym miejscu, które jest zarezerwowane dla wydawnictwa. Gdyby nie miał takiego charakteru, byłby zapisany nad tytułem jako instytucja sprawcza (w sensie finansowym i organizacyjnym).

Największą rolę w Komitecie odgrywali redaktorzy odpowiedzialni, którzy byli (prócz Kazimierza Okaza) autorami największej liczby tomików i to przeważnie o charakterze programowym, tj. podnoszących te problemy i wypowiadających te myśli, które są właściwe dla „Wydawnictwa Ludowego”. Charakterystyczne jest, że redaktorami odpowiedzialnymi byli działacze Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego we Lwowie, które powstało w 1868 r. (działało do 1921) i miało ponadlokalny zasięg działania31. Początkowo niechętnie zostało ono przyjęte przez Radę Szkolną Krajową i rządzący Galicją obóz konserwatywny, z biegiem czasu stosunek władz do Towarzystwa uległ jednak zmianie. Rada Szkolna Krajowa dostrzegła w nim istotny czynnik wspierający ją w dążeniu do poprawy szkolnictwa i oświaty w Galicji. Organem centralnym Towarzystwa było czasopismo „Szkoła”.

Towarzystwo Pedagogiczne skupiało początkowo nauczycieli szkół ludowych, średnich, wyższych i to zarówno narodowości polskiej, jak też ukraińskiej.

W późniejszych latach odłączyli się od niego nauczyciele ukraińscy (od tego czasu nazywa się: Polskie Towarzystwo Pedagogiczne – PTP), w 1884 r. – również nauczyciele szkół średnich i wyższych, którzy utworzyli własne Towarzystwo Nauczycieli Szkół Wyższych (TNSW), z czasopismem „Muzeum”, jako własnym organem prasowym. Za główne zadania, obok aktywizacji zawodowej środowisk nauczycielskich, przyjęto także szerzenie oświaty, wydawanie podręczników, książek pomocniczych do nauki i literatury metodycznej, wspieranie działaczy innych towarzystw i edytorów w ich działalności oświatowej. Towarzystwa ściśle współpracowały z uczelniami galicyjskimi, zwłaszcza uniwersytetami. Wielu profesorów pełniło w nich wysokie funkcje32. Przez to następowała integracja pomiędzy środowiskami naukowymi a szerokimi kręgami nauczycieli pracujących na wsi i w mieście oraz skupionymi w różnych towarzystwach i wydawnictwach działaczami oświatowymi, którymi byli przeważnie pedagodzy.

Związek Nauczycielstwa Polskiego. Zarys dziejów 1905–1985, red. B. Grześ, Warszawa 1986, s. 39.

32 Prezesem komitetu założycielskiego Towarzystwa Pedagogicznego był dr Józefat Zielonacki, profesor uniwersytetu (wydział prawa). Jednym z organizatorów był Bolesław Baranowski – autor książek publikowanych później przez Komitet Wydawnictwa Dziełek Ludowych.

31

KOMITET WYDAWNICTWA DZIEŁEK LUDOWYCH WE LWOWIE

771

Wydawnictwo Towarzystwa Pedagogicznego pośredniczyło w rozprowadzaniu publikacji „Macierzy Polskiej” i Komitetu Wydawnictwa Dziełek Ludowych.

Wydawnictwo Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych także postępowało w ten sam sposób. Na łamach ich organów – zarówno „Szkoły”, jak też „Muzeum” – zamieszczano informacje o działalności obu instytucji, reklamując ich publikacje. „Macierz Polska” i Komitet Wydawnictwa Dziełek Ludowych starały się – czyniąc zadość wzajemności – upowszechniać wydawnictwa TP jak i TNSW. Np. w Spisie najtańszych książek na premia i do czytelń ludowych, wydanym przez Komitet Wydawnictwa Dziełek Ludowych, można przeczytać takie oto ogłoszenie: „Przyjmujemy zamówienia na książeczki wydane nakładem „Macierzy Polskiej”, Towarzystwa Pedagogicznego i „Wydawnictwa imienia Kościuszki w Krakowie”33.

3. Zespół redaktorsko-autorski oraz jego publikacje i głoszone ideały W okresie od 1882 r. do 31 stycznia 1884 r. redaktorem odpowiedzialnym Komitetu Wydawnictwa Dziełek Ludowych był Kazimierz Okaz. W numerze 282 „Nowej Reformy” z 1885 r. napisano: Kazimierz Okaz, b. suplent gimnazjum we Lwowie, autor licznych dziełek ludowych, człowiek wielkich zdolności i znanych przekonań postępowych, zmarł w tych dniach w Kulparkowie34.

Od 1 lutego 1884 do kwietnia 1891 r. funkcję redaktora odpowiedzialnego pełnił Szczęsny Parasiewicz. Urodził się w 1854 r. w Łuczycach (pow. sokalski), był synem prywatnego oficjalisty, powstańca 1831 i 1863 r. w Lubelskiem. Zmarł 17 maja 1907 r. w alpejskim letnisku Gries koło Bozen (obecnie Bolzano), dokąd wyjechał zagrożony chorobą płuc. Absolwent Seminarium nauczycielskiego we Lwowie, uczył w różnych szkołach. Od 1894 r. był dyrektorem Szkoły im. Tadeusza Czackiego, a od 1905 r. Szkoły Wydziałowej im. Jana Sobieskiego we Lwowie. Działał w Polskim Towarzystwie Pedagogicznym jako członek jego Zarządu Głównego (w okresie sprawowania funkcji redaktora odpowiedzialnego). Rada Szkolna Krajowa powołała go do komisji dla redakcji elementarzy w szkołach ludowych, komisji dla rewizji podręczników geografii w szkołach wydziałowych, wreszcie podręcznika gramatyki polskiej35. W l. 1898–1900 redagował organ PTP Spis najtańszych książek..., s. 4. „Nowa Reforma” 1885, nr 282, s. 3 (Kronika); także: „Czas” 1885, nr 282, s. 3: „Kazmierz Okaz, były nauczyciel Gimnazjum, autor wielu dziełek dla ludu, zmarł onegdaj w Kulparkowie”.

35 M. Ty r ow ic z, Parasiewicz Szczęsny, [w:] Polski Słownik Biograficzny, [dalej: PSB] Kraków 1980, t. XXV, s. 194.

33

34

772

JÓZEF SZOCKI

„Szkoła”. Wydał w serii „Wydawnictwo Ludowe” 10 swoich tomików, ogłaszał swoje powiastki ludowe także w języku ukraińskim (np. Z naseho sela).

Od kwietnia 1891 do końca lipca 1893 r. redaktorem odpowiedzialnym serii był Julian Nowakowski – pedagog, działacz oświatowy, który opublikował w jej ramach 12 własnych tomików36.

Od sierpnia 1893 r. aż do 1920 r. funkcję redaktora odpowiedzialnego serii pełnił Bronisław Sokalski, profesor seminarium męskiego we Lwowie, działacz PTP, burmistrz miasta Oleska. Zmarł we Lwowie 19 czerwca 1929 r. Najlepszą jego pracę etnograficzną stanowiła monografia: Powiat sokalski pod względem geograficznym, etnograficznym, historycznym i ekonomicznym. Dzieło to zostało odznaczone pierwszą nagrodą na konkursie Muzeum im. Dzieduszyckiego we Lwowie w 1894 r. W „Wydawnictwie Ludowym” opublikował aż 27 własnych tomików37. Łącznie prace 93 autorów podpisanych imieniem i nazwiskiem, czy też pseudonimem i kryptonimem zostały opublikowane w serii 315 tomików. Ponadto wyszło w niej jeszcze dalszych 21, ale bez nazwisk autorów. Możliwe, że było ich więcej. W gronie autorów publikowanych tekstów uwagę zwraca pokaźna liczba 29 pisarzy, wśród których znaleźli się tacy znani twórcy jak: Jan Kochanowski, Kazimierz Brodziński, Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Zygmunt Krasiński, Józef Ignacy Kraszewski, Kornel Ujejski, Maria Konopnicka i Henryk Sienkiewicz. Mniej znani pisarze, lecz zasłużeni na polu piśmiennictwa ludowego, to: Józef Roman Chociszewski, Józef Dzierzkowski, Zygmunt Kaczkowski, Walery Łoziński, Ignacy Maciejowski i in.

Józef Roman Chociszewski urodził się 28 lutego 1837 r. we wsi Chełst w powiecie czarnkowskim jako syn nauczyciela ludowego, zmarł 11 listopada 1914 r. w Gnieźnie. Po ukończeniu gimnazjum w Trzemesznie poświęcił się dziennikarstwu i piśmiennictwu ludowemu. W l. 1861–62 był redaktorem „Gwiazdki Cieszyńskiej”. Zmuszony przez władze austriackie do opuszczenia Cieszyna przebywał w Pielgrzymowicach na Górnym Śląsku u Karola Miarki. W 1862 r. został w Chełmnie redaktorem gazety „Nadwiślanin” i pisma „Przyjaciel Ludu”.

Został uwięziony w 1863 r. przez władze pruskie za zamieszczenie w „Przyjacielu Ludu” artykułu o treści patriotycznej poświęconego Janowi Kilińskiemu.

Po wyjściu z więzienia w lipcu 1865 r. działał jako sekretarz Towarzystwa Włościańskiego (prototyp dzisiejszych kółek rolniczych) w Piasecznie pod Pelplinem.

W 1869 r. przeniósł się do Poznania, gdzie prowadził własną księgarnię wysyłZorientować się można o tym w oparciu o tomiki wydane w ramach serii „Wydawnictwo Ludowe”. Jego książka Zygmunt Krasiński, życie i dzieła. W setną rocznicę urodzin poety wyszła we Lwowie w 1912 także nakładem Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego.

37 „Lud” 1930, seria 2, t. 9, s. 178.

36

KOMITET WYDAWNICTWA DZIEŁEK LUDOWYCH WE LWOWIE

773

kową, wydawał serię popularnych książek dla ludu i dwutygodnik „Przyjaciel Dzieci i Młodzieży” (1869–1873), miesięcznik „Dzwon Wielkopolski” (1878) i wiele innych. Działał jako entuzjasta ruchu wstrzemięźliwości. Pod koniec życia zamieszkał w Gnieźnie, gdzie zajął się pisaniem i wydawaniem książek dla ludu (do 300 pozycji bibliograficznych). Jego główne dzieło Dzieje narodu polskiego, opublikowane w kilkunastu wydaniach, cieszyło się dużym powodzeniem wśród szerokich warstw ludności polskiej we wszystkich zaborach38. W serii „Wydawnictwo Ludowe” wydano dwukrotnie (1901, 1906) jego Szkaplerz wiarusa. Powieść obyczajowa dla ludu wiejskiego.

W tej serii wyszły także dwa opowiadania Józefa Dzierzkowskiego: Palec Boży (cz. 1–2 1894 i 1908) i Śliska do przepaści droga (1902). Urodził się 1807 r. w Ksawerowie na Wołyniu, zmarł 1865 r. we Lwowie39. Uczestniczył aktywnie w powstaniu listopadowym. W 1848 r. zasiadał w Radzie Narodowej i z jej ramienia wyjeżdżał w celach politycznych m.in. do Paryża, Wiednia i Budapesztu.

Jest autorem wielu powieści społeczno-obyczajowych: Płacz i śmiech (1838), Kuglarze (1845), Salon i ulica (1847), Szpicrut honorowy (1848), Rodzina w salonie (1853), Król dziadów (1855)40. Wyrażał w nich swój krytyczny stosunek do sfer konserwatywno-ziemiańskich i pochwałę dla wartości moralnych ludu41.

W ramach „Wydawnictwa Ludowego” wyszła powiastka Stach z Kępy (cz. 1: 1895 i cz. 2–3: 1896) autorstwa popularnego w tych czasach pisarza Zygmunta Kaczkowskiego42. Autor ten urodził się 1825 r. w Kamionce Wołoskiej w Galicji Wschodniej, zmarł w 1896 r. w Paryżu. Uczestniczył aktywnie w powstaniu galicyjskim 1846 r. i w ruchu rewolucyjnym 1848 r. (Wiosna Ludów) we Lwowie43. W 1863 r. tworzył w Wiedniu na rzecz powstania styczniowego Biuro Dyplomatyczne. Oskarżony o zdradę narodową na rzecz Austrii został skazany przez tajny trybunał powstańczy na banicję. Rząd Traugutta anulował W. S obkow i a k, Chociszewski Józef Roman, [w:] PSB, Kraków 1954, t. III, s. 345–347. Ponadto: M. D e r e ż y ń s k i, Józef Chociszewski w Inowrocławiu, Inowrocław 1935; W. S o b kow i a k, Józef Chociszewski (1837–1914), Gniezno 1937.

39 K. C h r u ś c i ń s k i, Józef Dzierzkowski – pisarz i działacz polityczny okresu międzypowstaniowego, Gdańsk 1870; J. Ro s n ow s k a, Dzierzkowski, Kraków 1971.

40 J. D z ie r z kow s k i, Powieści, t. 1–8, Warszawa 1875–1876.

41 A. Br ü ck n e r (Dzieje kultury polskiej, t. 4, Kraków 1946, s. 59–60) pisał: „...uprawiał Józef Dzierzkowski... w powieści, gdzie świętoszków w ich czynach wystawiał, opiekunów zdzierających pupilów, adwokatów zdradzających klientów, szlachtę batożącą chłopów, mężów sprzedających żony, na nikim nie zostawiając suchej nitki; jaskrawe obrazki z Salonu i ulicy, niby stopniowanie fredrowskich Męża i żony – wszystko w celu budzenia sumień, przerwania błogiego letargu, nawoływań demokratycznych”.

42 Z. K a cz kowsk i, Dzieła, t. 1–11, Warszawa 1874–1875; Id e m, Wybór pism, t. 1–10, red. I. Chrzanowski, Warszawa 1900.

43 A. Jopek, Kaczkowski Zygmunt [w:] PSB, Kraków 1964–1965, t. XI, s. 378–383.

38

774

JÓZEF SZOCKI

wyrok. Po latach ujawniono materiały archiwalne, które potwierdziły, że był on konfidentem władz austriackich44. Po 1873 r. opuścił Wiedeń i osiadł w Paryżu, gdzie mieszkał do końca życia45.

Opowiadanie Ludzie spod słomianej strzechy Walerego Łozińskiego publikowano parokrotnie w serii (1897, 1902, 1905 i 1909). Autor urodził się 1835 r. w Mikołajowie k. Stryja, zmarł w 1861 r. we Lwowie. W 1855 r. został wydalony z gimnazjum w Samborze za szerzenie nastrojów antyaustriackich. Po osiedleniu się w 1856 r. we Lwowie współpracował m.in. z „Dziennikiem Literackim” i pismem dla ludu „Dzwonek”. Jest autorem wybitnego dzieła Zaklęty dwór (1859), w którym, posługując się techniką powieści sensacyjno-awanturniczej, przedstawił emisariusza Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, działającego w 1845 r. w Galicji. Z innych utworów, ze względu na tematykę życia drobnej szlachty galicyjskiej, warto wymienić takie powieści jak: Szlachcic chodaczkowy (1857), Szaraczek i karmazyn (1859), Czarny Matwij (1860)46.

W kręgu demokratów z „Dziennika Literackiego”, z Józefem Dzierzkowskim i Walerym Łozińskim – najaktywniej w nim działającymi spośród pisarzy lwowskich – podjęto inicjatywę przełamania stereotypu myślowego, polegającego na traktowaniu jedynie szlachty jako historycznej klasy w Polsce. W 1860 r. na łamach pisma został ogłoszony konkurs na utwór o chłopach zasłużonych ojczyźnie. Jury w składzie: Bruno Bielawski, Jan Dobrzański, Michał Mrozowicki, Mieczysław Pawlikowski i Kornel Ujejski przyznało I nagrodę Waleremu Łozińskiemu za Ludzi spod słomianej strzechy, II nagrodę – Antoninie Machczyńskiej za Złotą księgę47. W ten sposób w literaturze polskiej pojawił się temat dotyczący chłopskiej historii48.

W ramach „Wydawnictwa Ludowego” w 1883 r. zostało wydrukowane jedno opowiadanie Ignacego Maciejowskiego-Sewera Nauczycielka na wsi. Sam autor E. R aw i ń s k i, Zygmunt Kaczkowski w świetle prawdy, Warszawa 1920; tak pisał J. K le i n e r (Zarys dziejów literatury polskiej, Wrocław 1968, s. 435): „O zdradę oskarżony właśnie w r. 1863 i patetycznie broniący rzekomej niewinności (której dowody miały po wojnie światowej wyjść na jaw z archiwów wiedeńskich w postaci... donosów szpiegowskich latami przezeń pisanych dla rządu austriackiego...)”. A nieco wcześniej (s. 385): „Autor, który dopiero w dalszym okresie życia ujawnił, jaka lichota moralna łączyła się u niego z wielkim talentem, był człowiekiem kultury wysokiej, szerokich horyzontów, sądu bystrego”.

45 A. K r e c h ow ie ck i, Zygmunt Kaczkowski i jego czasy, Lwów 1918.

46 W. Ł oz i ń s k i, Dzieła wybrane, oprac. S. Frybes, J. Skórnicki, t. 1–5, Kraków 1936.

47 „Dziennik Literacki” 1860, nr 18, 74, 79.

48 F. Z ie j k a w swej książce Złota legenda chłopów polskich, Kraków 1977, s. 82 uważa, że obok inicjatywy lwowskich demokratów z „Dziennika Literackiego” także poemat Teofila Lenartowicza Bitwa racławicka, wielokrotnie wznawiany (1859, 1861, 1862, 1867) wraz z rozprawką O polskim naczelniku Kościuszce i o racławickiej bitwie dnia 4 kwietnia 1794 (1878, 1883, 1980) i in. miał wpływ na powstanie tematu chłopów zasłużonych ojczyźnie w literaturze polskiej.

44

KOMITET WYDAWNICTWA DZIEŁEK LUDOWYCH WE LWOWIE

775

należał do znanych pisarzy w drugiej połowy XIX w.49 Urodził się w 1839 r. w Kobierniku (Sandomierskie), zmarł w 1901 r. w Krakowie. Aktywnie uczestniczył w powstaniu styczniowym 1863 r., za co przez dwa lata był więziony przez władze austriackie. W powieści Nad brzegiem Rudawy (1881) akcentuje problem tolerancji narodowościowej. Podobnie to czyni w Zyzmie (1896). W powieści Słowa a czyny (1890) przeprowadza krytykę szlacheckiego utracjuszostwa. Dwa inne utwory (Nafta 1894 i Ponad siły 1901, o galicyjskim działaczu S. Szczepanowskim) traktują o pionierstwie przemysłowym w Galicji50. Wiele uwagi poświęcił w swej twórczości problematyce wsi – Łusia Burłak (1878), Głodowa pożyczka (1881), Dla świętej ziemi (1888), Przybłędy (1893), Biedronie (1896). Szczególnie cenna jest powieść Matka (1898) o początkach pisarstwa Władysława Orkana51.

Spośród innych pisarzy, których utwory znalazły się w repertuarze wydawniczym serii, trzeba wymienić Klementynę Hoffmanową, Teofila Lenartowicza, Walerię Morzkowską-Marrené, Wincentego Pola, Jadwigę z Zubrzyckich Strokową, Klemensa Szaniawskiego i in.

Klementyna z Tańskich Hoffmanowa (1798–1845) reprezentowana jest w repertuarze serii „Wydawnictwo Ludowe” tylko jedną pozycją pt. Życie św. Elżbiety (1886). Świadczy to jednak, że także ta znakomita pisarka i pedagog znalazła się w kręgu zainteresowań organizatorów serii. Działała aktywnie na rzecz wychowania kobiet. Była inicjatorką literatury dziecięcej w Polsce. Wydawała w tym celu „Rozrywki dla Dzieci” w l. 1824–1828. Tworzyła także powieści historyczno-obyczajowe52.

Teofil Lenartowicz (1822–1893) wspomógł „Wydawnictwo Ludowe”, tłumacząc z języka włoskiego na polski dla celów edytorskich Hymn na cześć zwycięzcy spod Wiednia (1883). Stało się to nie bez przyczyny. Poeta ten wyjątkowo interesował się tematyką ludową53. Spod jego pióra wyszedł ciekawy zbiór utworów dla dzieci: Piosenki wiejskie dla ochronek (1862), ponadto zbiory wierszy: Poezje (1858), Poezje (t. 1–2 1863), Ze starych zbroic (1870) i in.54 Właśnie pieśń ludowa J. M a c ie jow s k i- S e we r, Dzieła wybrane, oprac. S. Frybes, Kraków 1955.

Tak pisze J. K le i n e r (Zarys dziejów literatury polskiej..., s. 446–447): „...Ignacy Maciejowski, jako autor pod nazwiskiem Sewera znany, który w Nafcie nową sferę, świeżo włączającą się w tok polskiego życia, chwytał „na gorącym uczynku”. Żywioł górujący nad sprawami ludzkimi ukazując w dziejach szybów i kopalń, zbliżał się do naturalistycznej, przyrodniczej koncepcji”.

51 J. Kleiner podkreślał na łamach, jak wyżej, miłość pisarza do wsi i ludu, świeżość, kolorowość życia wiejskiego, nakreślonego w jego twórczości.

52 A. B r ü c k n e r poświęca w swoich Dziejach kultury polskiej (t. 4, Kraków 1946) aż 4 strony (s. 313–316), nie licząc sporadycznych wypowiedzi (s. 383, 384, 469, 472); także: Z. Ciechanowska, Hoffmanowa z Tańskich Klementyna, [w:] PSB, 1960, t. IX, s. 573–576.

53 H. Biegele i s e n, Lirnik mazowiecki, Kraków 1913.

54 T. Lenartowicz, Wybór poezji, t. 1–4, Kraków 1876; Idem, Wybór poezji, wstęp i oprac. J. Nowakowski, wyd. 2, Wrocław 1956; Id em, Poezje wybrane, wstęp i oprac. P. Hertz, wyd. 2, Warszawa 1957.

49

50

776

JÓZEF SZOCKI

stała się dla tego poety wzorem twórczości poetyckiej. Stąd prostota i piękno jego liryk, a także ogromna popularność55.

Pisarka Waleria Marrené-Morzkowska (pochodzenia francuskiego, 1832–1903) zamieściła w serii „Wydawnictwo Ludowe” dzieła: Wiejskie obrazki (1896) i Dwie powiastki (1897). Była autorką szkiców o cyganerii warszawskiej, Prusie, Sienkiewiczu i in. Prowadziła w Warszawie salon literacki. Napisała wiele romansów dotyczących głównie życia środowiska ziemiańskiego, jak np. Mąż Leonory (1869), Augusta (1882) i in. Występowała w sprawie emancypacji kobiet56.

W „Wydawnictwie Ludowym” pojawił się w 1907 r. tomik Wincentego Pola (1807–1872) Losy poczciwej rodziny57. Uczestniczył aktywnie w powstaniu listopadowym i jako wysłannik gen. Józefa Bema przebywał w 1832 r. w Lipsku i Dreźnie, gdzie zetknął się z Adamem Mickiewiczem. Po upadku powstania stał się bardziej ugodowy wobec władz austriackich. W l. 1847–48 był redaktorem czasopisma „Biblioteka Zakładu im. Ossolińskich”. W 1848 r. związał się blisko ze sztabem Gwardii Narodowej we Lwowie. W okresie 1849–52 pełnił obowiązki profesora geografii na Uniwersytecie Jagiellońskim. W 1852 r. musiał opuścić stanowisko wraz z innymi profesorami Polakami58, w 1872 r. został członkiem Akademii Umiejętności w Krakowie.

W utworach poetyckich z lat 30. widoczne jest wyraźne nawiązanie do literatury ludowej i rewolucjonizmu narodowowyzwoleńczego. Chodzi tu szczególnie o zbiór Pieśni Janusza, Pieśń o ziemi naszej i in.59 Poeta ukazuje w nich piękno krajobrazu ojczystego i życie ludu polskiego. Jest autorem zbioru wierszy i różnych Niejako na marginesie tej popularności poezji ludowej Lenartowicza J. K le i n e r (Zarys dziejów literatury polskiej..., s. 388) pisał: „Ludowość Lenartowicza, Ujejskiego sympatia dla ludu nie dająca się zachwiać rokowi 1846, rosnące dążenie, by poznać ludową twórczość i zwyczaje ludowe, by zbierać w tej dziedzinie materiały obfite [w r. 1842 Oskar Kolberg ogłasza pierwsze wyniki swych poszukiwań] to wyraz ideologii demokratycznej, której hołduje młodsze pokolenie romantyków, przychodzące na świat po r. 1820, a w literaturze wkraczające po r. 1840”.

56 J. Wyc z a ń s k a, Marrené 1. v. Morzkowska z Malletskich Waleria, [w:] PSB, Kraków 1975, t. XX, s. 60–62.

57 W. Pol, Dzieła wierszem i proza, t. 1–10, Lwów 1875–1878; Idem, Pamiętniki, wstęp i oprac.

K. Lewicki, Kraków 1960; Id e m, Wybór poezji, wstęp i oprac. M. Janion, Wrocław 1963.

58 A. Br ü ck n e r (Dzieje kultury polskiej, t. 4, Kraków 1946, s. 55) pisze: „Ulegał więc Kraków wszelkim „systemom” austriackim, przechodził germanizację... tracił profesorów Polaków (W. Pola i in.), miewał jakiś czas podwójne profesury (polską i niemiecką), ale wybrnął wcześniej niż Lwów z tej „mozaiki”. Polski jego charakter pozostał nierównie wybitniejszym i zdarzało się Niemcu, co by we Lwowie było niemożliwością, że mu w sklepie odpowiadano: nie rozumiemy po niemiecku!

Liczniejsza stosunkowo załoga, której Wawel oddano na koszary, przez co znacznie ucierpiał, narzucały miastu pozorną cechę obcą. Tak wciągał się powoli Kraków w nędzę galicyjską, tj. austriacką”.

Por. H. B a r yc z, Wincenty Pol jako profesor geografii na Uniwersytecie Jagiellońskim, Kraków 1963; K. Z aw i s t ow ic z -Ad a m s k a, Wincenty Pol – badacz kultury ludowej, Warszawa 1966.

59 Wysoko cenił je J. K le i n e r (Zarys dziejów literatury polskiej..., s. 265–266).

55

KOMITET WYDAWNICTWA DZIEŁEK LUDOWYCH WE LWOWIE

777

opowiadań Obrazy z życia i podróży (1846), gawęd staroszlacheckich wierszem Pamiętniki J.P. Benedykta Winnickiego (t. 1–3 1853–55) i rapsodu rycerskiego Mohort (1854). W latach czterdziestych zniechęcił się do rewolucyjnych poglądów i stał się chwalcą przeszłości60. Do jego cenniejszych prac naukowych należą: Rzut oka na północne stoki Karpat (1851) i Północny wschód Europy pod względem natury (1851)61.

Jadwiga z Zubrzyckich Strokowa (1858–1916) jest reprezentowana w repertuarze wydawniczych serii przez jedną powiastkę Siero. Była początkowo nauczycielką w Łanowicach koło Sambora, skąd przeniosła się do Łobzowa pod Krakowem. W swej spuściźnie literackiej pozostawiła 68 tomików pisanych dla ludu i przeważnie dla dzieci. Była współpracownikiem Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego, współorganizatorem Towarzystwa Szkoły Ludowej. W ostatnich latach życia wydawała pismo „Nauczycielka” – organ Zrzeszenia Polskich Stowarzyszeń Katolickich Nauczycieli z siedzibą w Krakowie. Pismo zajmowało się sprawami narodowymi, społecznymi, zawodowymi i wychowawczymi. Pełniła także obowiązki przewodniczącej Ligi Kobiet Polskich62.

Pisarz Klemens Szaniawski Junosza (1849–1898) reprezentowany jest w „Wydawnictwie Ludowym” przez tylko jedno dzieło opublikowane w 1902 r. pt. Niepiśmienny. Autor uchodził za dobrego powieściopisarza i felietonistę63. W „Kolcach” po Bolesławie Prusie ogłaszał felietony o tematyce warszawskiej. Pisał powieści o życiu przedmieść warszawskich, wsi i miasteczek, także środowisk żydowskich: Pan sędzia (1886), Panowie bracia (1888), Syzyf (1891), Pająki (1894), Czarne błoto (1895), Żywota i spraw imć pana Symchy Borucha Kaltkugla ksiąg pięcioro (1895), zbiorów opowiadań i szkiców: Z mazurskiej ziemi (1884), Przy kominku (1896)64. Spod jego pióra wyszło studium socjologiczno-obyczajowe Nasi Żydzi w miasteczkach i na wsiach (1889).

Do grona pisarzy należeli także inni autorzy publikujący w serii, m.in.

Maria Czajkowska, Józef Władysław Kobylański, Kazimierz Króliński, SteJ. K le i n e r tak pisze (Ibidem, s. 384): „Demokratyczne jednak sympatie zniszczył brutalnie rok 1846, w którym Pol był jedną z ofiar roznamiętnionego i podjudzonego przeciw dziedzicom chłopstwa”. H. G a l le (Zarys dziejów literatury polskiej, Warszawa 1913, s. 167) pisze bardziej konkretnie: „W r. 1846 Pol, poturbowany srodze przez chłopów i odstawiony przez nich do więzienia we Lwowie, okrutnie przebolał te straszne chwile. Ale też odtąd do reszty rozczarował się do ideałów demokratycznych...”

61 H. B a r yc z, op. cit.; K. Z aw i s t ow ic z -Ad a m s k a, op. cit.

62 „Szkoła” 1916, s. 358–359 (nekrolog).

63 K. Sz a n i aw s k i Ju n o s z a, Obywatel z Tamki i inne opowiadania, wybór i wstęp J. Rurawski, Warszawa 1960.

64 J. K le i n e r (Zarys dziejów literatury polskiej..., s. 435) pisał: „Humorem i niekiedy też liryzmem budził oddźwięk Klemens Junosza (Szaniawski), malarz szlachty drobnej i Żydów, przedstawiciel trosk i frasunków małej wsi szlacheckiej”.

60

778

JÓZEF SZOCKI

fania Kudelska, Eufemia Rogawska, Janina Aleksota Sedlaczkówna, Romuald Starkel, Stanisław Tokarski, Wanda Ziółkowska. Dziennikarzami byli tacy autorzy książek wydanych w serii, jak Józef Laskownicki – redaktor „Dziennika Polskiego” i propagator czytelnictwa na wsi65, Kazimierz Puffke (1854–1921) – współpracownik „Gazety Warszawskiej”, redaktor „Dziennika Poznańskiego” (1908–1909)66, Juliusz Starkel (1840–1918) – redaktor wespół z Bernardem Kalickim i Walerym Łozińskim „Dzwonka” (1861–1862) – pisma dla ludu, redaktor „Dziennika Literackiego” (1865–1867) i innych67, Szczęsny Zahajkiewicz – redaktor „Światełka”68.

Największą grupę autorów książek wydanych w serii stanowili pedagodzy (ponad 38). Oprócz redaktorów odpowiedzialnych, publikowali w niej swoje prace tacy znani wówczas nauczyciele, jak: Bolesław Adam Baranowski, Władysław Boberski, Zygmunt Mayer, Karol J. Nittman, Czesław Pieniążek, Piotr Parylak, Łucjan Tatomir, Seweryn Udziela.

Bolesław Adam Baranowski (1844–1916) studiował na Uniwersytecie Lwowskim przede wszystkim język i literaturę polską pod kierunkiem Antoniego Małeckiego oraz filologię klasyczną, literaturę niemiecką, historię, filozofię. Od 1 kwietnia 1882 r. do końca 1884 r. był redaktorem „Szkoły” – organu Towarzystwa Pedagogicznego. Napisał kilka podręczników geografii dla szkół średnich, ściśle współpracował z Komitetem Wydawnictwa Dziełek Ludowych69. Władysław Boberski (1846–1891) studiował na wydziale filozoficznym Uniwersytetu Lwowskiego. W 1868 r. został mianowany nauczycielem gimnazjum w Tarnowie.

W 1872 r. objął obowiązki starszego nauczyciela seminarium nauczycielskiego w Tarnopolu. Awansował na inspektora okręgowego szkół ludowych we Lwowie, gdzie zainicjował utworzenie Muzeum Pedagogicznego. Wrócił do Tarnopola na stanowisko dyrektora seminarium nauczycielskiego. Pisał prace z zakresu botaniCz. Lechicki, Laskownicki Józef, [w:] PSB, Kraków 1971, t. XVI, s. 525–526.

Nieco informacji o autorze dostarczają jego książeczki publikowane w „Wydawnictwie Ludowym”, a także w Bibliografii literatury polskiej „Nowy Korbut”, t. 13–16, Literatura pozytywizmu i Młodej Polski, Warszawa 1970–1982.

67 Dokumenty i pamiątki dotyczące Felicji z Wasilewskich Boberskiej i w nich Sprawozdanie Juliusza Starkla, członka Rady Szkolnej Krajowej we Lwowie, Rękopisy Biblioteki Zakł. Nar. im. Ossolińskich we Wrocławiu – 12194/III. Informacja o twórczości tego pisarza znajduje się w Bibliografii literatury polskiej „Nowy Korbut”..., op. cit. Tak o nim pisał Z. D ę bick i (Iskry w popiołach. Wspomnienia lwowskie, Poznań 1930, s. 269): „Na pograniczu pomiędzy, literaturą a dziennikarstwem stał jeszcze we Lwowie Julian [!] Starkiel, «król felietonu», członek dużej kultury i powabnego, lekkiego pióra.

Pisywał on felietony w «Słowie Polskim». Był wybitnym znawcą przeszłości Lwowa, zwłaszcza jego życia towarzyskiego i umysłowego w ubiegłych dziesięcioleciach”; także: K. L e w ick i, Starkiel Juliusz, „Zeszyty Prasoznawcze”, r. 13: 1972, nr 2, s. 95–96.

68 Nieco informacji o autorze dostarczają jego książeczki.

69 Baranowski Bolesław Adam, [w:] PSB, Kraków 1935, t. I, s. 276–277.

65

66

KOMITET WYDAWNICTWA DZIEŁEK LUDOWYCH WE LWOWIE

779

ki, pedagogiki70. Zygmunt Mayer (1867–1919) w l. 1884–1887 uczęszczał do Seminarium Nauczycielskiego w Krakowie71. Pracował jako nauczyciel w szkołach wiejskich w powiecie myślenickim. Jako wiceprezes Towarzystwa Nauczycieli Ludowych z siedzibą w Nowym Sączu występował przeciw krzywdzie pedagogów wiejskich, za co został zwolniony z posady nauczycielskiej w 1896 r. Jego rozprawa o Pestalozzim i nowoczesnych formach wychowania, przetłumaczona na język niemiecki, zyskała wyróżnienie na konkursie pedagogicznym w Jenie w r. 1898 (opublikowana pt. Pestalozzi und die moderne Schulpädagogik, Lipsk 1900). W 1897 r. opublikował zbiorek wierszy i poematów Ciernie. W l. 1897–1904 wydawał z przerwami czasopismo „Sądecczanin”. Redagował też czasopisma „Podhalanin” i „Gazeta Pocztowa”. W l. 1904–1909 przebywał we Frysztacie na Śląsku Cieszyńskim. Redagował tam „Głos Ludu Śląskiego”, który w 1906 r. stał się organem Polskiego Stronnictwa Ludowego na Śląsku Cieszyńskim. Przeniósł się następnie do Lwowa, gdzie działał w związkowym ruchu nauczycielskim.

W „Kurierze Lwowskim” redagował „Dwutygodnik Nauczycielski”. Napisał opowiadanie Na miejscu kamień porasta, wydane w „Wydawnictwie Ludowym” w 1891 r. W 1912 r. przeniósł się do Krakowa. W czasie wojny walczył w Legionach.

O Karolu J. Nittmanie tak pisał Antoni Chołoniewski w pracy Nieśmiertelni: Szczupła, nachylona trochę figurka, z przymrużonymi oczami i ryżą brodą. Do twarzy o drobnych delikatnych rysach przylgnięty półuśmiech konwencjonalnej uprzejmości, który jej zarazem nadaje charakteru dobroci. Jest profesorem gimnazjalnym – uczy historii i polskiego języka. Zawsze z książkami pod pachą. Słabego zdrowia jest mimo to niezmiernie pracowity i oprócz książek dla ludu, stosu recenzji literackich i drobnych rozpraw estetycznych, napisał kilka większych prac historycznych (Geneza kwestii wschodniej). Przez kilka lat pracował w Krakowie jako dziennikarz. Cichy, spokojny człowiek – nie ma warunków na literackiego olbrzyma, ale też pretensjami nie przypomina pęcherza72.

Piotr Parylak (1846–1916) studiował filologię klasyczną, polonistykę i germanistykę na Uniwersytecie Lwowskim, w roku akademickim 1868/69 na Uniwersytecie Jagiellońskim73. W r. 1870 rozpoczął pracę pedagogiczną jako zastępca Z. B o b e r s k i, Boberski Władysław, [w:] PSB, Kraków 1936, t. II, s. 150–151.

E. Po d gó r s k a, Mayer Zygmunt, [w:] PSB, Kraków 1975, t. XX, s. 278–279.

72 A. C h o ł o n ie w s k i, Nieśmiertelni. Fotografie literatów lwowskich, Lwów 1898, s. 67.

73 R. Sk r ę t, Parylak Piotr, [w:] PSB, Kraków 1980, t. XXV, s. 225–226. J. Wie r z b ow s k i (Galicyjskie wspomnienia szkolne, do druku przygotował, wstępem i przypisami opatrzył A. Knot, Kraków 1953, s. 390), tak o nim pisał: „Trwałą pamięć pozostawił po sobie Piotr Parylak, profesor języka polskiego, wielki czciciel Mickiewicza, którego obchody doroczne wprowadził i słowem wstępnym na wieczorkach zagajał jeden z twórców bursy Kraszewskiego, chętny dla studentów [...]”.

70 71

780

JÓZEF SZOCKI

nauczyciela, od 1871 r. jako nauczyciel rzeczywisty. Ogłaszał prace historycznoliterackie: O pieśniach Jana Kochanowskiego z uwzględnieniem poetów klasycznych, O elegiach i odach łacińskich Jana Kochanowskiego z uwzględnieniem poetów łacińskich. Utworzył tanią serię wydawniczą „Arcydzieła Poetów Polskich z Objaśnieniami”, przeznaczoną głównie dla szkolnej młodzieży. Czesław Pieniążek (1844–1917) jako uczeń 8 klasy gimnazjum wstąpił w marcu 1863 r. do oddziału powstańczego74. W roku akademickim 1863/64 studiował w Uniwersytecie Jagiellońskim nauki z zakresu historii literatury polskiej, historii i archeologii. W tym czasie zaczął występować jako aktor na deskach scenicznych różnych teatrów.

Od 1866 r. przebywał we Lwowie, gdzie podjął studia prawnicze na uniwersytecie. Pisał artykuły do pisma dla ludu „Dzwonek”, do „Dziennika Literackiego”, współpracował z „Dziennikiem Polskim”. W drugim półroczu roku akademickiego 1867/68 znowu zapisał się na Wydział Filozoficzny UJ (studia ukończył w 1870 r.). W czasie studiów redagował pismo ludowe „Nowiny ze Świata” (1869).

Pracował jako nauczyciel w szkołach lwowskich i krakowskich. Opublikował w „Wydawnictwie Ludowym” 3 swoje prace: Co to we wsi być może (1882), Iwan Daniluk i Maciej Sikora (1882) i O kościele i cudownym obrazie N. Marii Panny w Częstochowie (l882). Łucjan Tatomir (1836–1901) w l. 1859–1862 studiował na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Lwowskiego75. Przerwał studia, aby wziąć udział w powstaniu styczniowym 1863 r. W 1866 r. pracował w bibliotece Poturzyckiej, a następnie jako stypendysta przez dwa lata w bibliotece Ossolińskich.

W 1868 r. Rada Szkolna Krajowa powołała go do komisji dla rewizji książek dla szkół ludowych. W 1871 r. został profesorem historii i geografii w męskim seminarium nauczycielskim we Lwowie, gdzie pracował przez lat 30, a później – jako dyrektor seminarium. W „Wydawnictwie Ludowym” zostały opublikowane dwie jego prace: Zwycięstwo króla polskiego, Jana Sobieskiego pod Wiedniem r. 1683 (1883) i Wspomnienie o Janie III Sobieskim (1896, 1902).

Autorem dwóch prac wydanych w serii „Wydawnictwo Ludowe” – Jak to przyjść do majątku (1885) i Podróż po złoto (kilkakrotnie wznawianej) jest znany etnograf Seweryn Udziela (1857–1937)76. Jego głównym dziełem stało się zorganizowanie Muzeum Etnograficznego w Krakowie. Pisał prace z zakresu folkloru, zwyczajów i strojów (np. Materiały etnograficzne z miasta Ropczyc i okolicy (1886), Bajki i opowiadania ludu krakowskiego (1898–1902), O strojach,

R. Sk r ę t, Pieniążek Czesław Felicjan Hilary, [w:] PSB, Kraków 1981, t. XXVI, s. 87–90. Łucjan Tatomir, „Szkoła” 1901, s. 215–216.

76 B. Ja ś k ie w ic z, Udziela Seweryn, [w:] Słownik pracowników książki polskiej, Warszawa 1972, s. 924. Wspomina o nim A. K u t r z e b a - Pojn a r ow a w swej książce Kultura ludowa i jej badacze, Warszawa 1977, s. 112.

74

75

KOMITET WYDAWNICTWA DZIEŁEK LUDOWYCH WE LWOWIE

781

budowlach, sprzętach i naczyniach w Sądecczyźnie (1905) i in.). Był członkiem Polskiej Akademii Umiejętności.

W serii „Wydawnictwo Ludowe” publikowało aż 10 księży – Józef Boczar, Stanisław Gromnicki, Ignacy Hołowiński, Józef Janiszewski, Julian Antoni Łukaszewicz, Marceli Piątkowski, Jan Slósarz, Stanisław Szymała, Longin Tabiński, Ludwik Zieliński. Spośród nich niektórzy odgrywali dużą rolę w Kościele katolickim. I tak Ignacy Hołowiński (1800–1855) był od 1851 r. arcybiskupem metropolitą mohylewskim. Ukończył w 1831 r. Akademię Duchowną w Wilnie, gdzie otrzymał stopień magistra teologii i został wyświęcony. Kilka lat później sprawował obowiązki kanonika katedralnego w Żytomierzu, profesora religii i kapelana Uniwersytetu Kijowskiego. Tłumaczył na język polski Szekspira wierszem miarowym (tłumaczenie wydano w 2 t. w Wilnie 1840 r. pod pseudonimem Kefalińskiego) i Sonety Petrarki. W 1839 r. odbył podróż do Ziemi Świętej.

Opisał ją w formie listów do brata i wydał pt. Pielgrzymka do Ziemi Świętej, odprawiona przez ks. H. (Wilno 1841–1842 i Petersburg 1853)77. W „Wydawnictwie Ludowym” opublikowano tę pracę w postaci dwóch utworów: Betleem, droga, wrażenia i kościół betleemski. Z pism ks. Ignacego Holowińskiego (1888) i Jeruzalem – Golgota! Z podróży do Ziemi Świętej (1891).

Władysław Alojzy Jougan (ur. 1855), został wyświęcony w 1878 r., do 1883 r. był prefektem seminarium małego, a do 1888 r. seminarium wielkiego we Lwowie.

W 1888 r. uzyskał stopień dr. teologii na Uniwersytecie Lwowskim, od 1901 r. został tam docentem historii i teorii wymowy kościelnej, od 1903 r. profesorem nadzwyczajnym, a od 1905 r. profesorem zwyczajnym teologii pasterskiej, w l. 1906–1907 sprawował funkcję dziekana Wydziału Teologicznego.

Józef Boczar (1861–1921) po święceniach kapłańskich w 1883 r. we Lwowie, pracował jako katecheta, a od 1893 r. jako redaktor „Gazety Niedzielnej”78. Od 1908 r. wykładał katechetykę na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Lwowskiego. Opublikował w „Wydawnictwie Ludowym” pieśni religijne pt.: Śpiewajcie Panu 1897: wydanie mniejsze dla dziatwy szkolnej, 1897; wydanie większe dla starych, 1903: Pieśni nabożne na cały rok kościelny i Dzieje kościoła katolickiego (1905, 1911, 1913).

Julian Antoni Łukaszkiewicz (ur. 1857) kształcił się w Rzeszowie i na Uniwersytecie Lwowskim. Był kanonikiem i honorowym kapelanem Bazyliki Loretańskiej. Spod jego pióra wyszły takie prace jak: Nabożeństwo żołnierza (1892), Złota książka polskiej dziewicy (1895), Przewodnik po Włoszech (1897), również wiele powiastek i nowel dla ludu. Przełożył na język polski dzieła lekarskie Podręczna encyklopedia kościelna, t. 15, 16, Warszawa 1905, s. 336–337, także: M. Żywczyński, Hołowiński Ignacy, [w:] PSB, Kraków 1960–1961, t. IX, s. 597–598.

78 Podręczna encyklopedia kościelna, s. 698–699.

77

782

JÓZEF SZOCKI

ks. Kneippa79. W „Wydawnictwie Ludowym” wyszły jego 3 prace: Święty Jan Kanty. Patron młodzieży polskiej (1905), Patrz w przyszłość! Obrazek powieściowy (1906) i Żywot błogosławionego Jana z Dukli (1906).

Autorami prac wydawanych w serii byli również działacze polityczni, jak np.

Teofil Merunowicz (1846–1919) – poseł na Sejm Krajowy do Rady Państwa80.

Studiował prawo na Uniwersytecie Lwowskim. Brał udział w powstaniu styczniowym. W l. 1877–1914 był sekretarzem Wydziału Powiatowego we Lwowie.

Pisywał przez 45 lat artykuły do lwowskiej „Gazety Narodowej”. W l. 1871–1879 redagował solidarystyczny dwutygodnik dla wsi „Zgoda”, do 1875 r. współpracował z „Wieńcem i Pszczółką” Czesława Pieniążka, potem został redaktorem odpowiedzialnym dziennika lwowskiego „Ojczyzna”. Redagował także „Ekonomistę Polskiego”. W 1893 r. został pierwszym prezesem Towarzystwa Dziennikarzy Polskich we Lwowie. W „Wydawnictwie Ludowym” ukazały się jego następujące prace: O czym radzono w Sejmie w roku 1884 (1884), Katechizm obywatelski dla Polaków i Rusinów w Galicji i w Krakowskiem (1884), O wyborze posłów do wiedeńskiej Rady Państwa (1885), O czym radzono w Sejmie krajowym w sesji roku 1885 i 1886? (1886) i Nad czym nasi posłowie w Sejmie radzili? (1886/87) (1887).

Wśród autorów publikowanych w „Wydawnictwie Ludowym” znalazł się generał Józef Kopeć (1762–1827). Wyszła w tej serii dość obszerna przeróbka jego wspomnień syberyjskich Niewola i ciekawe przygody jenerala polskiego (1883, 1893, 1899, 1906)81. Zasłynął jako brygadier dwukrotną szarżą na artylerię rosyjską 8 czerwca 1794 r., w bitwie pod Gołkowem (9 VII) ocalił korpus gen. Zajączka przed katastrofą, walczył z Prusakami w obronie Warszawy pod Wolą (27 VII).

W bitwie pod Maciejowicami został ranny i dostał się do niewoli, następnie został zesłany na Syberię. Stworzył wydany pośmiertnie Dziennik podróży przez całą wzdłuż Azję lądem do portu Ochocka, Oceanem przez wyspy Kurylskie do niższej Kamczatki i stamtąd na powrót do tegoż portu na psach i jeleniach.

Do autorów publikujących w serii należeli także drukarz i zecer Józef Hopcas, ekonomiści (Franciszek Szymusik), lekarze (E. Krzyżanowski), lustratorzy kółek rolniczych (Seweryn Wiśniewski) i in. Można zatem stwierdzić, że zespół autorski był w pełni kompetentny do publikowania poszczególnych książeczek serii.

Kojarzył specjalistów od wielu dziedzin, stanowiąc bazę, na której mogła opierać się z powodzeniem działalność Komitetu Wydawnictwa Dziełek Ludowych.

W „Wydawnictwie Ludowym” wyszedł również Poradnik dla matek w wychowaniu maleńkich dzieci i pielęgnowaniu ich w chorobach (1912) autorstwa Anny

79 80 81

Podręczna encyklopedia kościelna, t. 25–26, Warszawa 1911, s. 130.

J. Z d r a d a, Merunowicz Teofil, [w:] PSB, Kraków 1975, t. XX, s. 455–457.

W. A r m o n, Kopeć Józef, [w:] PSB, Kraków 1975, t. XIII, s. 630–631.

KOMITET WYDAWNICTWA DZIEŁEK LUDOWYCH WE LWOWIE

783

z Działyńskich Potockiej z Rymanowa, słynnej z działalności dobroczynnej na rzecz ubogich. „Głos Narodu” pisał w 1926 r.: „Opowiadano jak powracający z podróży mąż nieboszczki, Stanisław hr. Potocki, zastawał w domu stół ogołocony, obiad zjedzony przez biednych, pustą spiżarnię i obłożnie chorego biedaka we własnym łóżku, gdy inne pokoje też były zajęte”82.

Zakończenie Różne pobudki skłaniały do tworzenia i wydawania literatury popularnej dla ludu. W XIX w. powoływano liczne stowarzyszenia, towarzystwa, instytucje edytorskie, spośród których Komitet Wydawnictwa Dziełek Ludowych należał do największych i najbardziej prężnych. Dla jednych działaczy stanowiło to wyraz autentycznej troski o likwidację powszechnego wówczas analfabetyzmu i pewną formę szerzenia oświaty, dla drugich – bliską ideę wykorzystania chłopstwa do walki o niepodległość kraju. Smutne doświadczenia związane z upadkiem powstań 1831, 1846 i 1863 r. oraz zrodzone pod ich wpływem przekonanie, że bez mieszkańców wsi niemożliwe jest odzyskanie wolności, popychały do szukania sprzymierzeńców sprawy ojczystej w ludzie wiejskim. Szczególnie wymowny pod tym względem był tragiczny upadek powstania narodowego w 1846 r., kiedy mimo nawoływania chłopów do powszechnego w nim udziału i podjętych dla ich zachęty dekretów o uwłaszczeniu i zniesieniu poddaństwa, pozostali oni obojętni, a nawet sprzyjali w jego dławieniu, czynnie występując przeciw szlachcie, krwawo rozprawiając się ze swoimi panami („rzeź galicyjska”). Zrodziły się w tej sytuacji w świadomości części szlachty i inteligencji idee wzbudzenia poczucia obywatelskiego wśród chłopstwa. Po zniesieniu pańszczyzny koniecznością stała się więc walka o prawa obywatelskie dla chłopów i ich urzeczywistnienie. Jeszcze dla innych było to wychowanie chłopów na ludzi oddanych bez reszty wierze i dworowi. Pobudki te występowały zwykle łącznie i legły u podstaw prawie wszystkich działań edytorskich, podejmowanych wówczas w celu tworzenia i publikowania literatury popularnej dla ludu. W 2. połowie XIX i na początku XX w. była ona przede wszystkim formą edukacji wsi.

Na treść literatury tej oddziaływały różne ideologie, poczynając od konserwatywno-szlacheckiej, poprzez pozytywistyczną aż po ludową; w zgodzie z nimi propagowała ona solidaryzm narodowy i społeczny, umacniała w obliczu władz zaborczych przywiązanie do języka ojczystego, obyczajów, kultury narodowej i historii kraju. W jej warstwie społecznej widoczna jest określona tendencja, sprowadzająca się do szerzenia wśród ludu określonych wzorów kulturowych.

82

„Głos Narodu” 1926, z 14 VI i 16 VI, Biblioteka Jagiellońska.

784

JÓZEF SZOCKI

Słabością całego zamierzenia, wydawania w skali prawie masowej literatury popularnej dla ludu, było traktowanie chłopów – jej adresatów – jako odbiorców stojących na niskim poziomie, bez mała jako dzieci, które trzeba oświecać i to prostymi treściami. Zabrakło wyobraźni, czy też odwagi, aby w codziennej praktyce, a nie werbalnie, widzieć w nich obywateli kraju, partnerów w rozwiązywaniu spraw ojczystych. Mimo nastawienia na odbiorcę o niskich kwalifikacjach czytelniczych była ta literatura jednak zorientowana w swych aspiracjach na literaturę wysoką (wydawano dzieła Kochanowskiego, Mickiewicza, Słowackiego, Krasińskiego i in., rzadko zdarzały się przeróbki) i ludową, a także na wszechstronność tematyki dotyczącej bytu narodu i wsi. Czytanie jej było więc formą uczestnictwa w kulturze narodowej. Ponadto ze względu na powszechność jej wydawania we wszystkich zaborach łamała granice między nimi, absorbując świadomość zamieszkałych tam Polaków sprawami narodu, kraju i wsi.

Inteligencja, bo ona właściwie tworzyła i publikowała literaturę, poczuwając się do obowiązków pedagogicznych wobec ludu, raz bezwiednie, kiedy indziej celowo, kształtowała świadomość chłopów na podobieństwo swoich wyobrażeń zdeterminowanych opóźnionym postępem kraju, dla których obce były nowoczesne przemiany gospodarcze i rozwój cywilizacji przemysłowej (industrializacja, urbanizacja, uspółdzielczenie i in.). Struktura gospodarcza kraju miała po staremu charakter sielsko-rolniczy, z nędznymi miasteczkami, zacofanymi gospodarstwami ziemiańskimi, rozdrobnionymi gospodarstwami chłopskimi. Stąd też widzimy w tych publikacjach obraz sielskiego życia na wsi, wprost naiwny, lukrowany. Jakiekolwiek bunty, czy strajki podejmowane przez chłopów o zmianę swego trudnego położenia społeczno-gospodarczego, traktowano negatywnie, wręcz z oburzeniem. Nie rozumiano, że uczestnictwo w życiu narodu polega na pozbywaniu się prymitywnych sposobów gospodarowania i jednocześnie czerpaniu pełną garścią ze skarbca jego kultury, cywilizacji i dorobku gospodarczego.

Literatura popularna dla ludu, mimo licznych ograniczeń treściowych i ideowych, stawała się ważnym instrumentem kształtowania świadomości społecznej i narodowej chłopów. Przemiany w świadomości chłopskiej w kierunku uobywatelnienia i unarodowienia były coraz bardziej powszechne. Chłopi stawali się świadomi swej przynależności narodowej, brali w swoje ręce los kraju. Wymownym przykładem może być Wincenty Witos, który kształtował się właśnie w galicyjskim środowisku, w ruchu ludowym, pod wpływem działalności ks.

Stanisława Stojałowskiego, Bolesława Wysłoucha, a także pod wpływem czytania literatury, również tej, tworzonej i wydawanej dla ludu.

Przegląd Wschodni, t. XI, z. 4 (44), s. 785–805, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2011

MIKOŁAJ TARKOWSKI Gdańsk

GŁÓWNE KIERUNKI PRACY BADAWCZEJ PROFESORÓW WYDZIAŁU PRAWA I NAUK SPOŁECZNYCH UNIWERSYTETU STEFANA BATOREGO W WILNIE (1919–1939)

W

YDZIAŁ Prawa i Nauk Społecznych (WPiNS) został powołany do życia wraz z odradzającym się w 1919 r. Uniwersytetem Stefana Batorego w Wilnie (USB)1. Profesorowie w okresie funkcjonowania fakultetu prawa prowadzili prace badawcze w czternastu katedrach2. Każda z tych jednostek utworzona została w oparciu o normy ustawy akademickiej z 13 lipca 1920 r., a ściślej mówiąc o art. 67., przewidujący utworzenie zakładów wyznaczonych do celów dydaktycznych, jak również predestynowanych wyłącznie do prowadzenia badań naukowych3. Z kolei druga ustawa z 15 marca 1933 r., dotycząca spraw organizacji nauki na poziomie wyższym, podobnie różnicowała rodzaje zakładów uczelnianych (art. 22 pkt. 1.). Ponadto precyzowała zadania, które ustawodawca stawiał Uniwersytetowi Stefana Batorego (USB) został nadany Statut Tymczasowy, który wszedł w życie na mocy rozkazu Naczelnego Wodza Wojsk Polskich z 11 X 1919. WPiNS USB powstał na mocy art. 8. i jak każda jednostka posiadał samorząd w zakresie naukowym oraz gospodarczym, chyba, że Statut stanowił inaczej (art. 10.); zob.: Litewskie Centralne Archiwum Państwowe (LCAP), mszp., sygn., 175.1.IA.483, Statut Tymczasowy Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie (Odbitka z nr 24 „Dziennika Urzędowego Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich” z d. 28 października r. 1919), k. 545–546. Uroczystości inauguracji pierwszego roku akademickiego odbyły się natomiast 11 X 1919; zob. D. Sz p o p e r, P. D ą b r ow s k i, Idea utworzenia wyższego zakładu naukowego w Wilnie na początku XX wieku, [w:] Rola oświaty i szkolnictwa w procesie kształtowania się świadomości narodowej na pograniczu polsko-litewsko-białoruskim, red. W. Śleszyński, Białystok 2007, s. 118.

2 Prawa Rzymskiego, Dawnego Prawa Polskiego i Litewskiego, Historii Prawa na Zachodzie Europy, Teorii i Filozofii Prawa, Nauki o Państwie i Prawa Państwowego, Prawa Kościelnego, Ekonomii Politycznej, Prawa Karnego, Prawa i Procesu Karnego, Skarbowości i Statystyki, Prawa Administracyjnego, Prawa Cywilnego, Procedury Cywilnej, Prawa Handlowego; Rocznik Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie 1938–1939. Rok założenia 280. Od wskrzeszenia 20. Na 20-lecie Wskrzeszenia Wszechnicy, Wilno [bdw], s. 152–153.

3 Dz. U. RP 1920, nr 72, poz. 494, Warszawa, s. 1288.

1

786

MIKOŁAJ TARKOWSKI

przed takimi instytucjami. Mowa w niej była o zapewnieniu studentom odpowiedniego przygotowania naukowego i zawodowego (22 ust. 2)4.

Poszczególne dyscypliny reprezentowali profesorowie WPiNS. Kierownicy Zakładów organizowali i koordynowali przebieg procesów badawczych inicjowanych w Wilnie. Dobór przedmiotów i poszczególnych zagadnień nie był przypadkowy.

Niejednokrotnie w gronie władz Wydziału toczyły się debaty, dotyczące programu studiów5. W dyskusji nad jego kształtem wyraźnie zabrzmiał głos profesora Eugeniusza Waśkowskiego, którego zdaniem plan studiów prawniczych przewidywał przedmioty zawarte w czterech podstawowych grupach: 1. ekonomicznej: ekonomia polityczna, skarbowość i prawo skarbowe; 2. kryminologicznej: prawo karne, polska kryminalistyka medyczna, psychiatria sądowa; 3. publicznej (zwanej wówczas publicystyczną): prawo państwowe, administracyjne, kościelne; 4. cywilistycznej: prawo cywilne, nauka procesu cywilnego, międzynarodowe prawo prywatne6. Profesor, wykładając założenia proponowanych zmian, świadomie nie wymienił przedmiotów z zakresu nauk historyczno-prawnych, czy też teorii i filozofii prawa. Uważał, że ich rola byłaby znaczenie większa w pięcioletnich programach studiów prawniczych, które ówcześnie pozostawały tylko w sferze projektów7. Niemniej były one wykładane na WPiNS. Do grupy jednostek zajmujących się dziejami prawa, obok Katedry Prawa Rzymskiego, kierowanej przez profesora Franciszka Bossowskiego8, a także Katedry Prawa na Zachodzie Europy, zarządzanej przez profesora Iwo Jaworskiego9, należy zaliczyć Zakład Historii Dawnego Prawa Polskiego i Litewskiego.

W jego losy wpisana jest działalność profesora Stefana Ehrenkreutza. Wileński Dz. U. RP 1933, nr 29, poz. 247, Warszawa, s. 597.

LCAP, mszp., sygn. 175.2.VIB.28, Protokoły posiedzeń Rady Wydziału 1921–1925 (odpisy), k. 254v.

6 E. Wa ś kow s k i, O reformie studiów prawniczych, Lwów 1936, s. 4.

7 Przedmioty prawno-historyczne planowano wykładać zarówno w ramach pierwszej części – o ogólnym charakterze, jak i w dziale „specjalistycznym”, który planowano zaproponować studentom IV i V roku. Zdaniem prof. Eugeniusza Waśkowskiego rozlokowanie tych zajęć powinno wyglądać następująco: na I roku eksponowano zarys historii prawa rzymskiego, dalej na II wstęp do dziejów prawa na zachodzie Europy i historii prawa polskiego. W części szczegółowej na IV i V roku plan zakładał, że student musi poznać historię poszczególnych instytucji, odpowiednich dla prawa cywilnego, czy też karnego. Projekt prof. Waśkowskiego zakładał istotne zmiany w czteroletnim systemie studiów prawniczych w Polsce, w którym historia dawnego prawa polskiego i litewskiego była wykładana na I roku studiów; zob.: Ibidem, s. 5.

8 LCAP, mszp., sygn. 175.2.VIB.52, Wniosek Wydziału Prawa i Nauk Społecznych Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie o przedstawienie profesora nadzwyczajnego prawa rzymskiego dra Franciszka Bossowskiego na stanowisko profesora zwyczajnego, Wilno 16 VI 1922. Teczka personalna Franciszka Bossowskiego, k. 4.

9 LCAP, rkps., sygn. 175.2.VIB.2c, Sprawozdanie komisji dla obsadzenia Katedry Historii na Zachodzie Europy na Wydziale Prawa i Nauk Społecznych Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, 4 5

PRACE BADAWCZE PROFESORÓW PRAWA USB

787

historyk prawa osiągnął sukcesy badawcze z zakresu kodyfikacji Wielkiego Księstwa Litewskiego (WKL), w szczególności w odkrywaniu i komentowaniu instytucji Statutów Litewskich. Profesor Stefan Ehrenkreutz kontynuował badania nad unifikacją prawa państwowego, cywilnego, karnego i procesowego10. Jego poprzednicy, działający na tym polu, między innymi: Tadeusz Czacki, Ignacy Daniłłowicz, Joachim Lelewel, Samuel Linde, Stanisław Ptaszycki, czy też Stanisław Kutrzeba, wnieśli nieoceniony wkład do badań źródeł nad prawami litewsko-białoruskimi, litewsko-ruskimi oraz ukraińskimi11.

W związku z badaniami Statutów Wielkiego Księstwa Litewskiego (WKL) profesor Stefan Ehrenkreutz przedstawił genezę każdej z trzech kodyfikacji.

Podjął trud uporządkowania pozycji naukowych z tego zakresu, w tym autorstwa historyka prawa Franciszka Piekosińskiego, który przyjął, iż Zygmunt I wydał w grudniu 1522 r. przywilej w przedmiocie ustanowienia powszechnego Statutu Litewskiego. Mimo tego akt wszedł w życie dopiero w listopadzie bądź grudniu 1529 r. Drugi Statut Litewski, który był podzielony na 14 rozdziałów, wydano w 1566 r. dla całego obszaru WKL. Po zawarciu unii lubelskiej 1 lipca 1569 r., inkorporowano do Korony Królestwa Polskiego ziemię kijowską, bracławską i wołyńską12. Na tych terenach nadal obowiązywał Statut z 1566 r.13 Jednakże ze względu na sprzeczność z porządkiem prawnym Korony, uchylono jego drugi rozdział (wojenny)14. Natomiast w kwestii genezy trzeciej redakcji z 1 lutego 1588 r., profesor Stefan Ehrenkreutz przytoczył między innymi tezę profesora

Rękopis profesorów Bolesława Wilanowskiego i Alfonsa Parczewskiego. Rękopisy prof. WPiNS, k. 24–24v.

10 J. B a r d a c h, Statuty litewskie a prawo rzymskie, Warszawa 1999, s. 16.

11 Ten ostatni pogląd lansował Rościsław Łaszczenko, ale jego myśl skłaniała się raczej ku rozważaniom natury językowej. Pojmował on Statuty Litewskie jako „ukraińskie”, biorąc pod uwagę kryterium języka, w którym zostały spisane. Tę oryginalną tezę, wspierał argumentacją, iż po anektowaniu do Litwy Kijowszczyzny, Wołynia oraz wschodniego Podola, wzrosła znacznie liczba ludności ukraińskiej zamieszkującej obszary Wielkiego Księstwa Litewskiego. Stąd język ludności wschodnio-południowej przemożnie wpływał na język ruski, w którym doszukiwano się wpływów języka ukraińskiego. Takiej teorii nie zaakceptował Samuel Bogumił Linde, który twierdził, iż trzecia redakcja Statutów powstała w języku białoruskim. Dla ocenienia tego sporu wileński historyk prawa przytoczył poglądy prof. Stanisława Kutrzeby, który na kartach książki Historia ustroju Litwy, napisał, że językiem urzędowym XVI-wiecznej Litwy był język ruski. Fakt ten potwierdza to, że w kancelarii wielkoksiążęcej używano go do spisywania ustaw, ksiąg i aktów sądowych; zob.: S. E h r e n k r e u t z, Stan badań nad statutami litewskimi (odbitka z „Ateneum Wileńskiego” nr 7), Wilno 1924, s. 1–12.

12 Ibidem, s. 20–22.

13 Statut Litewski drugiej redakcji był uzupełniany późniejszymi konstytucjami Korony; J. B a rd a c h, Statuty litewskie..., s. 64.

14 S. E h r e n k r e u t z, Stan badań nad statutami…, s. 22.

788

MIKOŁAJ TARKOWSKI

Franciszka Piekosińskiego, którego zdaniem Statut na sejmie koronacyjnym potwierdził król Zygmunt III15.

Profesor Stefan Ehrenkreutz zabiegał o to, aby kodyfikacje litewskie zostały ponownie wydane, uważając to za bardzo istotną kwestię. Wskazywał, że pomimo zajmowania się nimi przez pokolenia prawników i językoznawców, nie doczekały się one należytego komentarza i fachowej oprawy. Sposób w jaki pozostawały dotąd zredagowane nie był bowiem także w stanie zaspokoić aspiracji badawczych historyków prawa. Władze WPiNS postanowiły więc wyasygnować odpowiednie fundusze, potrzebne do przeprowadzenia badań i zorganizowania przez kierownika Katedry Dawnego Prawa Polskiego i Litewskiego odpowiedniego warsztatu pracy. Wydatki te związane były z wyjazdami naukowymi do bibliotek i archiwów, jak również kompletowaniem znajdujących się tam odpisów materiałów źródłowych16.

Poza pracami związanymi z badaniem instytucji Statutów, pracownicy Katedry Dawnego Prawa Polskiego i Litewskiego prowadzili działalność naukową m.in. w dziedzinie średniowiecznego prawa miejskiego, czy też historii litewskiej państwowości. Świadczą o tym przeprowadzone pod kierunkiem profesora Stefana Ehrenkreutza dwie habilitacje. Jedna z nich, zaprezentowana Radzie Wydziału WPiNS 10 stycznia 1936 r. w formie referatu autorstwa Seweryna Wysłoucha, nosiła tytuł Posługi komunikacyjne w miastach Wielkiego Księstwa Litewskiego na prawie magdeburskim do połowy XVI w.17 Na recenzenta tej rozprawy wybrano profesora Iwo Jaworskiego18.

Drugim habilitantem profesora Stefana Ehrenkreutza został doktor Jan Adamus, który oparł przewód na dwóch dysertacjach – Państwo litewskie w latach 1386–139819 (wydana w Wilnie) oraz Z badań nad dzierżeniem w polskim prawie

Ibidem, s. 32; zob. też: S. E h r e n k r e u t z, Zagadnienie wpływu prawa rzymskiego na statuty litewskie, [w:] Pamiętnik VI Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Wilnie 17–20 września 1935 r. Referaty, Lwów 1933, s. 189–19; zob.: Archiwum Polskiej Akademii Nauk (APAN), mszp., III–108, j. 1, S. E h r e n k r e u t z, Wczoraj i jutro Wielkiego Księstwa Litewskiego w pierwszym Statucie litewskim. Materiały, Stefan Ehrenkreutz, k. 1–2; zob.: APAN, mszp., III–108, j. 74, [sygn. nierozwiązana], List z Leningradu, napisany 7 IX 1928, zaczynający się od słów: „Szanowny Panie Profesorze...”. Korespondencja wpływająca w sprawach naukowych, wydawniczych i prywatnych.

1927–1944, k. 2–2v; zob.: J. Bardach, Nauka historii ustroju i prawa litewskiego w Wilnie w latach 1920–1939, „Lithuania”, Warszawa 1994, nr 4, s. 64; zob.: J. Bardach, Statuty litewskie..., s. 7.

16 LCAP, mszp., sygn. 175.2.VIB.34a, Pismo dziekana [Alfonsa Parczewskiego] do MWRiOP (Sekcja Nauki i Szkół Wyższych – Wydział Nauki) z 29 XI 1921, k. 1–1v.

17 LCAP, mszp., sygn. 175.2.VIB.131, Habilitacja Seweryna Wysłoucha, k. 9.

18 LCAP, rkps., sygn. 175.2.VIB.131, Referat w sprawie habilitacji dr. Seweryna Wysłoucha. Habilitacja Seweryna Wysłoucha, k. 7.

19 LCAP, mszp., sygn. 175.2.VIB.130. Habilitacja Jana Józefa Adamusa, k. 161.

15

PRACE BADAWCZE PROFESORÓW PRAWA USB

789

średniowiecznym20 (złożona do druku we Lwowie w 1933 r.). We wniosku kończącym proces przyznawania stopnia naukowego profesor Stefan Ehrenkreutz i Iwo Jaworski, stwierdzili, że obrana tematyka świadczy o szerokich zainteresowaniach badacza. Obejmowała ona bowiem zarówno dziedziny prawa publicznego, jaki i prywatnego. Komentowali oni oryginalne tezy rozprawy habilitanta i zestawiali je z dotychczasowymi ustaleniami historyków państwa i prawa21.

Innym przykładem pomocniczej dyscypliny nauk prawnych uprawianej na WPiNS była teoria i filozofia prawa. Pierwszym kierownikiem Katedry, w której koncentrowała się myśl nad tymi zagadnieniami, został profesor Jerzy Lande, podążający śladami swego nauczyciela profesora Leona Petrażyckiego, m.in. w dziedzinie rozważań filozoficznych koncentrujących się na poznaniu i wartościowaniu zarówno procesów psychicznych, jak też wytworów umysłu ludzkiego w postaci zdań teoretycznych i ocen. W ten sposób wileński teoretyk prawa abstrahował od głównego w owym czasie nurtu badawczego, opierającego się na założeniu, iż głównym zadaniem jurysprudencji jest odkrywanie i tłumaczenie zagadnień teoretyczno-dogmatycznych22. Po odejściu profesora Jerzego Lande na Uniwersytet Jagielloński w 1929 r., obowiązki kierownika Zakładu przejął na krótko profesor Stefan Glaser23.

Kolejnym profesorem podejmującym prowadzenie badań w zakresie filozoficzno-prawnym był Wiktor Sukiennicki, skoncentrowany w pracy badawczej na analizowaniu myśli sowietologicznej. Jednak już wcześniej aktywizował się on na gruncie nauki prawa międzynarodowego w Katedrze kierowanej przez konstytucjonalistę, profesora Wacława Komarnickiego. W tym trzyletnim okresie młody naukowiec rozpoczynający karierę naukową, prowadził studia nad prawami narodów. Badania te zwieńczone zostały napisaniem doktoratu, obronionego w 1925 r. na Uniwersytecie Paryskim. Dysertację Wiktor Sukiennicki poświęcił tematowi rozwoju idei suwerenności państw, którą opublikowano w 1927 r. pod tytułem La souveraineté des États en driot international moderne24.

Po wielu podróżach na Zachód Europy i przeprowadzeniu tam studiów nad prawem międzynarodowym i zagadnieniami rozliczeń sukcesyjnych między państwami, Wiktor Sukiennicki skupił się na tematach związanych z kwestiami Ibidem, k. 162.

LCAP, mszp., sygn. 175.2.VIB.130, S. Ehrenkreutz, I. Jaworski, Referat w sprawie habilitacji dr. Jana Adamusa. Habilitacja Jana Józefa Adamusa, k. 9–10.

22 J. L a n d e, Studia z filozofii prawa, Warszawa 1959, s. 13.

23 LCAP, mszp., sygn. 175.2.VIB.29c, Protokoły posiedzeń Rady Wydziału Prawa i Nauk Społecznych 1926–1930 (odpisy), k. 23v.

24 LCAP, mszp., sygn. 175.2.VIB.61, Pismo zaczynające się od słów: ,,Wiktor Sukiennicki magister praw U.S.B dr nauk politycznych i ekonomicznych Uniwersytetu Paryskiego...”. Teczka personalna Wiktora Sukiennickiego, k. 43.

20 21

790

MIKOŁAJ TARKOWSKI

ustroju i podstawami ideologicznymi państwa radzieckiego. W tej mierze realizował badania, wiążące się ściśle z działalnością Katedry Teorii i Filozofii Prawa, w szczególności z odkrywaniem procesu kształtowania się doktryn politycznych i prawnych. Dzięki dokonanym pracom prof. Wiktor Sukiennicki25 uważany jest dziś za czołowego przedstawiciela polskiej szkoły sowietologicznej26.

Analizując treść wykładów wileńskiego filozofa prawa, można stwierdzić, że był on człowiekiem dbającym o rozwój procesów badawczych i dydaktycznych.

W szczególności zależało mu na właściwym kształtowaniu planów dydaktycznych uniwersyteckich studiów prawniczych. Warto przytoczyć tezy wygłaszane przez Wiktora Sukiennickiego, które obrazują jego stosunek do nauki teorii i filozofii prawa. Niosły one jednocześnie głębokie humanistyczne przesłanie na temat wartości akademickich, jakie powinny być pielęgnowane na każdym wydziale prawa. Kapitalne znaczenie miały poglądy dotyczące roli, jaką miała spełnić filozofia prawa. Zdaniem pracownika WPiNS, włączenie tego przedmiotu do programów studiów wyższych decydowało o charakterze naukowym każdego fakultetu prawnego. A to z kolei pozwalało odróżnić ten typ wyższego zakładu, od czegoś w rodzaju zawodowej szkoły prawniczej27.

Powyższe założenia, zestawione z pomysłami promowania zachodnioeuropejskiej wizji rozwoju systemu edukacji prawników, stały się znakiem rozpoznawczym seminariów prowadzonych przez Wiktora Sukiennickiego. Wileński naukowiec opowiadał się bowiem za programem studiów, sprzyjającym wszechstronnemu kształceniu jurystów. W tym względzie przychylał się do wzorców francuskich, zakładających dwustopniowy system kształcenia obrońców sądowych. Przedstawiając panujące tam reguły, powołał się na przykład, znającego szereg interdyscyplinarnych zagadnień, prawnika – adwokata (avocat’a), który był „[...] powołany do udzielania swojej opinii i należytego oświetlania szczególnych

Wiktor Sukiennicki był autorem następujących prac z zakresu sowietologii: Marksowsko-leninowska koncepcja teorii prawa (1935), Ustrój radziecki a konstytucja stalinowska (1937), Ewolucja ustroju Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich w świetle oficjalnych publikacji władzy radzieckiej (ukazał się tylko jeden tom z trzech, w 1938), Ogólna teoria prawa w Z.S.R.R. (oddana do druku w roku akademickim 1936/1937), Kolumbowy błąd. Szkice z historii, teorii i praktyki sowieckiego „komunizmu” (1959); jednocześnie, jako docent w Katedrze Teorii i Filozofii Prawa wygłosił bądź opublikował: Pojęcie państwa prawnego, Wpływ światopoglądu filozoficznego na ideologię polityczną (oba referaty nieopublikowane, wygłoszone w roku akademickim 1934/1935), Państwo praworządne studium teoretyczno-prawne (zgłoszone do druku w roku akademickim 1934/1935).

26 M. Ko r n a t, Bolszewizm, totalitaryzm, rewolucja, Rosja. Początki sowietologii i studiów nad systemami totalitarnymi w Polsce (1918–1939), t. 1, Kraków 2003, s. 203–230.

27 M. G a l p e r n, M. D ajc h e s, Filozofia prawa według wykładów uniwersyteckich W.[iktora] Sukiennickiego, Wilno 1929, s. 1–2.

25

PRACE BADAWCZE PROFESORÓW PRAWA USB

791

zasad i zagadnień [...]”28. Następnie przeciwstawiał mu termin obrońcy – avoué29, czyli pełnomocnika stron, nazywanego [...] rzemieślnikiem, do obowiązków którego należy jedynie znać dobrze pozytywne przepisy prowadzenia procesu i pilnować należytego posuwania się spraw przez różne instancje sądowe30.

Katedra Ekonomii Politycznej to kolejna jednostka kształtująca profil naukowy WPiNS. Prowadzenie badań nad dziedzinami ekonomicznymi pozwalało wzbogacić ofertę kształcenia, którą przedstawiał Wydział Prawa USB. Działalność naukowa pracowników skupionych wokół osoby profesora Władysława Zawadzkiego przyczyniała się do poszerzenia wiedzy z dziedziny pomocniczych nauk prawych, w tym z zakresu historii myśli ekonomicznej. W Instytucie pod kierownictwem profesora Władysława Zawadzkiego31 powstała znana na całym świecie teoria tak zwanej ekonomii matematycznej32. Osiągnięcie uznawanych powszechnie wyników badań możliwe było dzięki uczestnictwu profesora

Cyt. za: Ibidem, s. 2.

H. C e d e r b a u m, Adwokatura w Królestwie Polskim. Luźne kartki. Rola adwokata. Walka o prawo i prawdę. Stosunek do sądu, stron i kolegów. Krasomówstwo. Etyka zawodowa. Organizacje adwokatury. Rozwój adwokatury, Warszawa 1911, s. 27.

30 Cyt. za: M. G a l p e r n, M. D ajc h e s, op. cit., s. 2.

31 LCAP, mszp., sygn. 175.2.VIB 3, Życiorysy panów profesorów, docentów i zastępców profesorów Wydziału Prawa i Nauk Społecznych Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, k. 18; profesor Władysław Zawadzki poza obowiązkami na USB, pełnił również funkcję profesora Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, a od września 1932 do października 1935 pozostawał na stanowisku ministra skarbu. Jego praca w rządzie przypadła na lata kryzysu ekonomicznego, który objawił się najgorszą sytuacją finansów publicznych w historii II RP. W trudnym okresie panowania deficytu budżetowego (rok budżetowy 1934/1933) pracownik WPiNS wykazywał się w bilansowaniu wydatków i przychodów, co umożliwiało zmniejszenie negatywnego wpływu kryzysu na gospodarkę. Jak zaznaczono we współczesnej literaturze naukowej: „[...] Zawadzki był bardzo dobrze przygotowany do prowadzenia narodowych rachunków budżetowych, gdyż był jednym z najwybitniejszych teoretyków ekonomii w II Rzeczpospolitej”. Ponadto przedstawia się go jako ministra opierającego swoje działania w zakresie polityki budżetowej na trzech podstawowych założeniach (1. „Utrzymaniu nominalnej kwoty wydatków na cele wojskowe z poprzedniego budżetu. 2. Utrzymaniu parytetu złotego i jego wymienialności na złoto. 3. Niemożliwości doprowadzenia do równowagi budżetowej w krótkim okresie.”); cyt. za: D. Ż o c h ow s k i, Polityka budżetowa Polski w latach 1932–1935, [w:] Władysław Marian Zawadzki 1885–1939, red. E. Adamowicz, Warszawa 2004, s. 48.

32 M. Ko r n a t, Polska szkoła sowietologiczna 1930–1939, s. 560. Szerzej o działalności politycznej i naukowej Władysława Marina Zawadzkiego (jako eksperta ekonomicznego z ramienia Komitetu Polskiego) zob.: R. G a id i s, Władysław Zawadzki i Wilno podczas I wojny światowej, [w:] Władysław Marian Zawadzki..., s. 25–27.

28 29

792

MIKOŁAJ TARKOWSKI

Władysława Zawadzkiego w programach i studiach stypendialnych, realizowanych jeszcze przed wybuchem I wojny światowej33.

Wraz z rozwojem kariery wileńskiego profesora pojawiły się kolejne publikacje. W jednej z nich – Przedsiębiorstwo Państwowe, jako forma organizacyjna produkcji, znalazł się fragment poświęcony charakterystyce celów, jakie spełniała w gospodarce taka jednostka. Profesor na gruncie założeń wyeksponowanych w tym artykule zestawił możliwości uzyskiwania zysku przez przedsiębiorstwa państwowe, a z drugiej strony jednostki prywatne. W tej materii jego poglądy zamykały się w twierdzeniu iż, jeśli nawet jednostki prywatne gorzej radziłyby sobie w spełnianiu funkcji bezpośrednich i pośrednich w warunkach skrajanego liberalizmu (uzyskiwanie sił wytwórczych i zaspokajanie potrzeb na gruncie współzawodnictwa przedsiębiorców)34, to i tak prosperowałyby one wówczas lepiej w porównaniu z przedsiębiorstwami państwowymi.

W myśl paremii Cycerona – historia testis temporum, lux veritatis, vita memoriae, magistra vitae, nuntia vetustatis [historia jest świadkiem czasów, światłem prawdy, życiem przeszłości, nauczycielką życia, głosicielką tradycji], wileński prawnik zajmował się również badaniem dziejów doktryn ekonomicznych. W tym miejscu należy wymienić rozprawę profesora Władysława Zawadzkiego: Teoria pieniądza w średniowieczu. Została ona napisana w oparciu o dwie doktryny pieniężne: nominalistyczną (valor impositus) i substancjonalną35. Pierwszą z nich autor tłumaczył w oparciu o koncepcje Arystotelesa, przybliżone nauce przez Eustratesa, Alberta Wielkiego, Burleusa, czy też św. Tomasza z Akwinu36. Natomiast drugą według poglądów jej inicjatora, Izydora z Sewilli oraz uzupełniających ją idei lansowanych przez kanonistów i prawników świeckich37.

33 Władysław Zawadzki, po okresie studiów w École des Sciences Politiques w Paryżu, napisał rozprawę pod tytułem Zastosowanie matematyki do ekonomii politycznej (1914); I. Jaworski, Wydział Prawa i Nauk Społecznych U.S.B. W latach 1919–1939, [w:] Księga pamiątkowa ku uczczeniu CCCL rocznicy powstania i X wskrzeszenia Uniwersytetu Wileńskiego, t. II, Wilno 1929, s. 267; zob. też: Album ekonomistów polskich. 12. Władysław Marian Zawadzki, „Ruch Prawniczy Ekonomiczny i Socjologiczny”, Poznań 1928, nr 2, [b.p.a].

34 Przez funkcje bezpośrednie przedsiębiorstw profesor Władysław Zawadzki rozumiał: materialne uzyskiwanie „[...] pewnego dobra (usługi) przez najkorzystniejsze połączenie danych sił wytwórczych”. Natomiast w jego poglądach funkcje pośrednie jawiły się jako konsekwencje tych pierwszych i oznaczały uzyskanie „[...] posiadania przez społeczeństwo czynników produkcji dla zaspokojenia potrzeb”. A także współdziałanie „[...] przy wytworzeniu i trzymaniu społecznego podłoża produkcji”; cyt, za: W. Z aw a d z k i, Przedsiębiorstwo państwowe jako forma organizacji produkcji, „Ruch Prawniczy Ekonomiczny i Socjologiczny”, Poznań 1922, nr 2, s. 471.

35 Leksykon finansowo-bankowy, red. W. Jaworski, Warszawa 1991, s. 259–260.

36 A. Wóyc ick i, Zawadzki Aleksander Władysław: Teoria pieniądza w średniowieczu. (Bez daty i miejsca wydania), str. 35 (rec.), „Ruch Prawniczy Ekonomiczny i Socjologiczny”, Poznań 1934, nr 3, s. 644.

37 Ibidem, s. 645.

PRACE BADAWCZE PROFESORÓW PRAWA USB

793

Refleksja nad stanem świadomości pracowników, wyrażana m.in. w tym, co profesor Władysław Zawadzki nazwał „społeczną wolą pracy”, spajała poglądy mistrza i ucznia – docenta Stanisława Swianiewicza38. Sprzężenie teorii prezentowanych przez tych uczonych przyczyniło się do wykreowania w łonie wileńskiego środowiska prawników podstaw dyskursu poświęconego walorom psychiki robotnika w ZSRR. Analiza ta zmierzała do wyjaśnienia zjawiska masowego angażowania się ludności państwa sowieckiego w program budowania gospodarki skolektywizowanej. Wileńscy znawcy ekonomii politycznej podkreślali, że ten cel osiągano poprzez wykorzystanie metod psychologicznych. W ten sposób wykorzystywano działania proletariatu dla osiągnięcia celów ustalonych przez władze39. W związku z tym, do wyjaśnienia ważnych cech gospodarki państwa radzieckiego pomocny był między innymi koncept „społecznej woli pracy”, zakładający wytworzenie przez establishment państwa radzieckiego poczucia, polegającego na dążeniu do osiągnięcia przez robotników jak najlepszego poziomu wydajności40.

W głównym nurcie myślowym profesora Stanisława Swianiewicza pozostawały tematy związane z ustrojem gospodarczym ZSRR. W całej okazałości zostały one zaprezentowane w jego rozprawie habilitacyjnej Lenin jako ekonomista.

Referat w związku z postępowaniem habilitacyjnym wygłosił w maju 1931 r. prof. Władysław Zawadzki, który na wstępie przedstawił sylwetkę swego współpracownika stwierdzając, że jego zainteresowania poszły w kierunku zagadnień teoretycznych. Promotor rozprawy podkreślał także inne atuty wychowanka.

Stwierdził mianowicie, iż posiadał on również umiejętności w dziedzinie prowadzenia wykładów z ekonomii opisowej. Pasjonowały go bowiem zarówno zagadnienia teoretyczno-ekonomiczne, jak i metodologiczne, a najbardziej nauka nad założeniami i podstawami systemów społeczno-gospodarczych41. Atutami doktora Stanisława Swianiewicza jako pracownika akademickiego była poza tym reprezentowana przez niego obiektywność poglądów, duża znajomość literatury oraz umiejętność dobrej organizacji pracy w bibliotekach i archiwach. Celem 38 Autor następujących prac: Rzut oka na zasadnicze problemy sowieckiej polityki gospodarczej (1934), Z zagadnień sowieckiego przemysłu ciężkiego (1934), Rozprawa o pojęciu gospodarzenia (złożona do druku w roku akademickim 1934/1935), Szablony oraz zracjonalizowany typ gospodarzenia (1936), O istocie polityki deflacyjnej (referat wygłoszony w Towarzystwie Prawniczym w Grodnie, niepublikowany), O polityce gospodarczej w Rosji sowieckiej (referat wygłoszony w Związku Inteligencji Katolickiej w Wilnie, niepublikowany) W sprawie organizacji badań sowietologicznych (1938).

39 M. Ko r n a t, Polska szkoła sowietologiczna..., s. 344.

40 Ibidem, s. 345.

41 LCAP, mszp., sygn. 175.2.VIB.62, Referat profesora Władysława Zawadzkiego w sprawie habilitacji dr. Stanisława Swianiewicza. Pismo sporządzono 18 V 1931. Teczka personalna profesora Stanisława Swianiewicza, k. 2.

794

MIKOŁAJ TARKOWSKI

studium habilitacyjnego stało się zaprezentowanie, możliwie najdokładniej, poglądów ekonomicznych Lenina, procesu ich kształtowania oraz wpływu na politykę gospodarczą, jaką prowadzili bolszewicy42.

Natomiast z grupy jednostek WPiNS, której pracownicy reprezentowali nauki dogmatyczno-prawne43 można wymienić Katedrę Prawa Administracyjnego.

Badania w tej dziedzinie prowadził początkowo doktor Kazimierz Maria Krzyżanowski. W porównaniu z pozostałymi Zakładami Wydziału Prawa Wileńskiej Uczelni, prowadzenie systematycznych programów badawczych nad zagadnieniami prawa administracyjnego rozpoczęło się stosunkowo późno. Po początkowych perturbacjach i częstych zmianach na stanowisku wykładowcy tego przedmiotu, objęcie wykładów przez dr. Kazimierza Marii Krzyżanowskiego w 1924 r. niosło ze sobą nadzieję na ustabilizowanie sytuacji kadrowej w Katedrze. Kazimierz Maria Krzyżanowski, jeszcze jako pracownik Uniwersytetu Jagiellońskiego, przybył do Wilna na I Zjazd Prawników Polskich w 1924 r. Wygłosił wówczas referat na temat Trybunału Kompetencyjnego. Wystąpienie wywołało ożywioną dyskusję wśród uczestników Zjazdu. Podkreślono, że prelekcja charakteryzowała się przejrzystością, a jej przygotowanie wymagało od jej autora dobrego opracowania źródeł oraz ścisłości rozumowania. Po tak pozytywnie przyjętym i komentowanym odczycie, Rada Wydziału WPiNS postanowiła złożyć krakowskiemu uczonemu propozycję objęcia wykładów z prawa administracyjnego44.

Kazimierz Maria Krzyżanowski po przyjęciu propozycji władz wydziałowych związany był odtąd z krakowską i wileńską Uczelnią. Prowadził zajęcia dydaktyczne w Wilnie, zaś na Uniwersytecie Jagiellońskim poświęcał się pracy badawczej. W 1925 r. otrzymał veniam legendi nauki prawa administracyjnego, na podstawie rozprawy zatytułowanej Trybunał Kompetencyjny – studium z zakresu polskiego prawa publicznego (1924). Opracowanie traktowało o istocie i genezie sporu o właściwość kompetencyjną. Autor analizował na jej kartach konflikty kompetencyjne na tle porównawczym, odwołał się w tym zakresie do judykatury we Francji, Niemczech, Austrii, Księstwie Warszawskim, a także w Królestwie Kongresowym, Wolnym Mieście Krakowie. Na koniec przeanalizował orzecznictwo sądów w Czechosłowacji, Rumunii, dawnym Cesarstwie Rosyjskim oraz na Litwie i w Estonii. W dalszej części, skoncentrował się Ibidem, k. 3; brak zainteresowania poglądami Lenina na temat prawa w kręgu wileńskich prawników można tłumaczyć przyjętym w polityce bolszewickiej Rosji nihilizmie prawnym. Doktrynę tę analizował profesor Adam Bosiacki; zob.: A. B o s i a c k i, Utopia, władza, prawo. Doktryna i koncepcje prawne „bolszewickiej” Rosji 1917–1919, Warszawa 1999, s. 1–313.

43 Profesor Eugeniusz Waśkowski zakwalifi kował prawo administracyjne do grupy publicystycznej.

44 Kronika. Ś.p. Doc. Dr Kazimierz Maria Krzyżanowski 1893–1927, „Rocznik Prawniczy Wileński”, Wilno 1928, nr 2, s. 593.

42

PRACE BADAWCZE PROFESORÓW PRAWA USB

795

na kwestiach dogmatycznych. Dokonał interpretacji art. 86 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 17 marca 1921 r.45, a także projektu polskiej ustawy o Trybunale Kompetencyjnym46.

W rozprawie przewijała się bardzo różnorodna tematyka. O wszechstronności wiedzy autora świadczył fakt, że obok elementów typowych dla studium z zakresu prawa publicznego, pojawiły się w niej również zagadnienia teoretycznoprawne. Pracownik dydaktyczny WPiNS zastanawiał się nad semantyką słowa „spór”. Kazimierz Maria Krzyżanowski zaproponował, aby nie posługiwać się wyrażeniem „spór o właściwość”, a stosować w zamian termin „zatarg co do właściwości” lub „konflikt kompetencyjny”. Argumentację oparł na rozwiązaniach leksykalnych, przyjętych w języku francuskim, w którym odróżniało się „litige”47 od „conflit”48.

Z tego stanowiska, analizując zadania stojące przed Trybunałem Kompetencyjnym, doktor Kazimierz Maria Krzyżanowski poddawał pod wątpliwość sądowy charakter tego organu. Zaznaczał natomiast, że w sferze organizacyjnej posiadał on rzeczywiście cechy instytucji sądowej, mianowicie cechę niezawisłości, w tym podleganie jego członków przy wydawaniu orzeczeń tylko Konstytucji i ustawom, czy też prowadzenie spraw według określonej procedury49.

Kolejnym kierownikiem Katedry Prawa Administracyjnego był profesor Jerzy Panejko. W kręgu jego zainteresowań pozostawały tematy z zakresu prawa administracyjnego materialnego50, procedury administracyjnej, w szczególności instytucji reformatio in peius51. Koncentrował się on jednak głównie na badaniu zagadnień szeroko rozumianej samorządności – zakładów naukowych, korporacji zawodowych, a także komunalnej52.

Dz. U. RP 1921, nr 44, poz. 267, Warszawa, s. 646; artykuł 86 brzmiał: „Odwołanie się od orzeczeń organów zarówno rządowych jaki i samorządowych dopuszczone będzie tylko do jednej wyższej instancji, i ile ustawy nie przewidują w tym względzie wyjątków”.

46 Kronika. Ś.p. Dr Kazimierz Maria Krzyżanowski..., s. 593.

47 z fr.: spór sądowy.

48 z fr.: konflikt.

49 Ibidem, s. 594.

50 LCAP, mszp., sygn. 175.2.VIB.58, Spis prac naukowych prof. d-ra Jerzego Panejko. Teczka personalna profesora Jerzego Panejko, k. 1; wileński pracownik naukowy opracował wspólnie z profesorami Władysławem Kumanieckim i Bohdanem Wasiutyńskim podręcznik – Polskie prawo administracyjne w zarysie (1929). Sporządził w nim następujące rozdziały: Zdrowotność publiczna, Prawo komunikacyjne, Administracja rolnicza i lasowa. Łowiectwo i rybołówstwo, Prawo wodne, Prawo wywłaszczeniowe, Bezpieczeństwo publiczne i stan wojenny.

51 LCAP, mszp., sygn. 175.2.VIB.58, Glosa o „reformatio in peius” w postępowaniu administracyjnym /„Orzecznictwa Sądów Najwyższych w sprawach podatkowych i administracyjnych”, Warszawa 1934, zeszyt 6, str. 396 i n./. Teczka personalna profesora Jerzego Panejko, k. 36.

52 W tej dziedzinie był autorem prac: Geneza i podstawy samorządu europejskiego (1926), O organizacji urzędów agrarnych (1928) – artykuł umieszczony w Kodeksie Agrarnym opracowanym 45

796

MIKOŁAJ TARKOWSKI

Pojęcie samorządu profesor Jerzy Panejko tłumaczył m.in. w kontekście zagadnienia praworządności korporacji adwokackiej. Przedstawiał genezę tego zjawiska, jego źródła doszukując się w organizacji średniowiecznych związków gminnych. Głównie zaś w działaniach politycznych jego mieszkańców, którzy dążyli do wykształcenia odrębnej od państwa struktury gminnej (pouvoir municipal)53. Autor opracowania postawił również wnioski dotyczące ówczesnych sposobów definiowania roli i celów samorządności. Profesor Jerzy Panejko wyrażał pogląd, że w nowoczesnym państwie instytucja ta powinna być włączona w jego struktury i służyć celom publicznym. W związku z tym, w wileńskim ośrodku nauki lansowano idee utworzenia samorządu, cechującego się samodzielnością i niezawisłością od władz rządowych, ale nie od państwa. Definiowana w ten sposób instytucja podlegała ochronie i judykaturze niezawisłych sądów administracyjnych54. W tej mierze wileński profesor powoływał się na koncepcje pruskiego polityka Karla von Steina55, twierdzącego, że samorząd to związek obywateli, których państwo obdarzyło zaufaniem. Przy tak określonym zakresie pojęć profesor Jerzy Panejko poświęcił także kilka uwag zagadnieniu związanym z samorządem „nieterytorialnym”. W tym względzie przedstawił m.in. zagadnienia z zakresu sprawowania przez instytucje państwowe kontroli nad samorządem adwokackim56.

Ponadto kierownik Katedry Prawa Administracyjnego USB śledził na bieżąco stan badań w Polsce. Często recenzował rozprawy pracowników akademickich oraz inne projekty badawcze z dziedziny prawa publicznego57. Poza tym podjął przez profesora Władysława Leopolda Jaworskiego, Samorząd rolniczy (1928), Uwagi o samorządzie (1928) Znaczenie samorządu zawodowego w organizacji państwa (1928), Ustrój samorządu terytorialnego w Polsce – jako załącznik do projektu Konstytucji profesora W.L. Jaworskiego (1929), Rozwiązanie reprezentacji komunalnych w województwach b.[yłego] zaboru austriackiego (1929), Samorząd komunalny w Szwajcarii (1930), Czynnik społecznościowy w organizacji samorządu miast niemieckich (1936); warto wspomnieć, że pracownicy naukowi WPiNS przyczyniali się do umacniania idei samorządu uniwersyteckiego w Wilnie. Przejawem tych działań, była m.in. opinia profesora Jerzego Panejko w sprawie statutu USB, a także wnioski dziekana WPiNS z 1928, w sprawie organizacji Wydziału Sztuk Pięknych Wileńskiej Wszechnicy; zob.: LCAP, mszp., sygn.

175.1.IA.483, Pismo profesora Jerzego Panejko w sprawie Statutu USB, z 4 II 1930, k. 23–24v; zob. też: LCAP, mszp., sygn. 175.1.IA.483, W sprawie projektu Statutu Uniwersytetu Stefana Batorego, opinia dziekana Franciszka Bossowskiego z 8 II 1928, k. 40–42.

53 J. Pa n e j ko, Idea praworządności a prawo ustroju adwokatury, Wilno 1939, s. 4.

54 Ibidem, s. 5.

55 S. S a l m o n ow ic z, Prusy. Dzieje państwa i społeczeństwa, Poznań 1987, s. 306.

56 J. Pa n e j ko, op. cit., s. 7–10; z publikacji współczesnych badaczy, poświęconych zagadnieniu historii samorządu adwokackiego, w tym z okresu 1919–1939, zob.: A. Re d z i k, Zarys historii samorządu adwokackiego w Polsce, Warszawa 2007, s. 37–76.

57 Zrecenzował m.in. następujące publikacje: Materiały Komisji dla usprawnienia administracji publicznej przy Prezesie Rady Ministrów. Tom XI. Organizacja centralnych władz administra-

PRACE BADAWCZE PROFESORÓW PRAWA USB

797

się zadania porządkowania przeglądu orzecznictwa. Dał tego dowód tworząc spis orzeczeń sądów z l. 1930–1931. W pracy nad tą syntezą starał się wybierać najciekawsze rozstrzygnięcia spraw, które wnosiły do nauki prawa administracyjnego innowacyjne instytucje, zarówno na gruncie teorii, jak i dogmatyki prawa.

Wynikiem badań stały się określone konstatacje: profesor Jerzy Panejko zauważył bowiem, iż ówczesne prawodawstwo administracyjne było kształtowane przez 3 zasadnicze czynniki: 1. próby unifikacji; 2. obejmowania nim jak najszerszych sfer życia społecznego oraz 3. zwiększenia się roli ustawodawstwa dekretowego (rozporządzeń z mocą ustawy) w porównaniu z ustawodawstwem parlamentarnym. Występowanie drugiej tendencji profesor Panejko łączył z nadzwyczajnym, jak na tamte czasy rozwojem prawa administracyjnego58.

W wileńskim ośrodku prawniczym Katedra Prawa Administracyjnego nie była jedynym miejscem, gdzie inicjowano badania na temat rozwoju koncepcji organizacji aparatu urzędniczego w Polsce. Na zalecenie Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego powstała w 1927 r. koncepcja opracowania sprawozdania przez profesorów Alfonsa Parczewskiego, Stefana Ehrenkreutza i Wacława Komarnickiego. Zespół naukowców miał przeprowadzić analizę rozwiązań wprowadzanych na przestrzeni wieków, z myślą o usprawnieniu funkcjonowania administracji państwowej w świetle polskiej oraz europejskiej doktryny. Nadrzędnym celem wileńskich uczonych było odszukanie rozwiązań, które zachowały swą aktualność w stopniu umożliwiającym wykorzystanie ich do procesu odbudowy polskiego aparatu państwowego. Władze Wydziału Prawa w odpowiedzi na apel Ministerstwa, przedstawiły ogólne założenia i pierwsze opinie w tej sprawie. W piśmie tym skonstatowano na wstępie, iż próby opracowania zagadnienia podjął się już wcześniej profesor Michał Rostworowski59. Podążając drogą krakowskiego prawnika, podkreślono, że głębokie reformy systemów administracji w państwach europejskich w XIX i na pocz. XX w. przypadły na cyjnych. Projekt Komisji, Warszawa 1933, s. 80; Maurycy Ja r o s z y ń s k i, prof., Problemy personalne w administracji publicznej przy Prezesie Rady Ministrów. Tom X, Warszawa 1933, s. 218; St. R a c z y ń s k i, dr, ppłk., Organizacja kontroli administracji publicznej. Materiały Komisji dla usprawnienia administracji publicznej przy Prezesie Rady Ministrów. Tom IX, Warszawa 1933, s. 119; Seweryn Ro s m a r i n, O roszczeniach odszkodowawczych z powodu bezprawia urzędnika administracyjnego. Biblioteka prawa politycznego i prawa narodów, pod redakcją Ludwika Erlicha, tom V, Lwów 1933, s. 139; Bohdan Wa si u t y ń s k i, prof., Ustrój władz administracyjnych rządowych i samorządowych, Wydanie III, Poznań 1933, s. 160; powyższe recenzje zob. „Ruch Prawniczy Ekonomiczny i Socjologiczny” Poznań 1934, nr 1, s. 13–18.

58 J. Pa n e j ko, Prawo administracyjne (za lata 1930 i 1931), „Ruch Prawniczy Ekonomiczny i Socjologiczny”, Poznań 1932, nr 3, s. 665.

59 LCAP, mszp., sygn. 175.2.VIB.41, W sprawie ożywienia tradycji dawnej polskiej administracji /pismo Minist.[erstwa], N.I.O. 1925/27 z 21 XI 1927 r./. Odpowiedź dziekanatu WPiNS USB z 10 I 1928, k. 33.

798

MIKOŁAJ TARKOWSKI

okres zaborów na ziemiach polskich a zatem w tym czasie nie było możliwe rozwijanie i reformowanie polskiego aparatu administracyjnego60.

Odmienne zgoła tematy opracowywano w Instytucie pod kierownictwem profesora Adama Chełmońskiego. Miał on decydujący wpływ na rozwój wileńskiej komercjalistyki. Pod jego przewodnictwem Katedra Prawa Handlowego stanowiła centrum badań w tej dyscyplinie. Już w pierwszych latach działalności WPiNS ówczesny zastępca profesora prawa uchodził w gronie wileńskim za eksperta w dziedzinie prawa cywilnego i wekslowego. Jednocześnie profesor Chełmoński starał się urozmaicić prowadzoną przez siebie działalność naukową.

Procesy badawcze uzupełniał o tematy zaczerpnięte wprost z szerokiej praktyki prowadzonej poza USB. Inspirację i pomysły badawcze czerpał uwzględniając doświadczenia zawodowe, zdobyte m.in. w czasach pełnienia funkcji radcy prawnego w Urzędzie Elektrycznym (1919) oraz zastępcy radcy prawnego w Ministerstwie Przemysłu i Handlu (1920)61. Powojenne wykłady, które prowadził profesor Adam Chełmoński na Uniwersytecie Wrocławskim62 potwierdzają tezę, iż był on zwolennikiem metod dydaktycznych, polegających na tłumaczeniu teorii prawa handlowego w oparciu o wiedzę praktyczną. W związku z tym wiarygodne są wspomnienia profesora Tadeusza Kuty, charakteryzującego sylwetkę profesora Adama Chełmońskiego słowami: [...] chodząc po sali i gestykulując opowiadał różne ciekawe anegdotki z praktyki gospodarczej. Obok funkcji profesorskiej pełnił bowiem przed wojną funkcję syndyka, a potem wiceministra sprawiedliwości. W wykładach więc podawał uzasadnienia poszczególnych rozwiązań kodeksowych jakby z pierwszej ręki [...]63.

W kolejnych latach spędzonych na WPiNS dorobek naukowy profesora Adama Chełmońskiego wzbogacił się m.in. o pracę Komercjalizacja Polskich Kolei Państwowych, jako zagadnienie prawne (1927)64. Podstawą prawną, służącą profesorowi Adamowi Chełmońskiemu do napisania pracy stanowiło Ibidem, k. 34.

LCAP, mszp., sygn. 175.2.VIB.59, Wniosek Wydziału Prawa i Nauk Społecznych Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie o powołaniu Adama Chełmońskiego do Wykładów prawa handlowego i wekslowego w roku akad. 1922/23. Referat z 16 VI 1922. Akta personalne profesora Adama Chełmońskiego, k. 1.

62 K. Jo n c a, Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Wrocławskiego 1945–1995, Wrocław 1996, s. 32 63 Cyt. za: T. K u t a, Moje wspomnienia jako studenta, a następnie pomocniczego pracownika nauki w początkach drogi rozwojowej Uniwersytetu Wrocławskiego (lata 1945–1960), [w:] Studia i materiały z dziejów Uniwersytetu Wrocławskiego, red. T. Kulak, W. Wrzesiński, Wrocław 1993, t. II, s. 244.

64 J. Fie m a, Adam Chełmoński, „Ruch Prawniczy Ekonomiczny i Socjologiczny”, Poznań 1960, nr 1, s. 323–324.

60 61

PRACE BADAWCZE PROFESORÓW PRAWA USB

799

rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 24 września 1926 r., które tworzyło przedsiębiorstwo Polskie Koleje Państwowe65. Studium to poruszało przede wszystkim problem sprowadzający się do tego, że Skarb Państwa nie przekazał na własność majątku PKP nowopowstałej osobie prawnej, lecz oddał go jedynie w bezpłatne użytkowanie. W uzupełnieniu trzeba dodać, iż jednocześnie przedsiębiorstwo to przejęło długi do zapłaty66.

Do czasu uzyskania stopnia profesora nadzwyczajnego w 1930 r.67, wileński ekspert prawa handlowego i wekslowego, napisał obszerną rozprawę Rejestr Handlowy na tle dekretu z 7 lutego 1919 roku68. W zasadniczej części pracy profesor Chełmoński przeanalizował skutki prawne zarejestrowania. Autor zaprezentował w tym względzie podział na wpisy konstytutywne i oznajmujące (deklaratywne)69. Przeprowadził ponadto analizę rozwoju idei skutków rejestracji na tle historycznym70. W tym miejscu zestawił ze sobą m.in. projekt komisji w Norymberdze, która przygotowała plan wprowadzenia w życie powszechnego niemieckiego kodeksu handlowego z 1869 r., z projektem powstałym w kręgu polskich ekspertów, pracujących nad przepisami dekretu z 1919 r.71. Profesor Adam Chełmoński zajmował się również zagadnieniami z zakresu „prawa elektrycznego”72, ujawniając charakter unormowań ówczesnego ustawodawstwa polskiego w tym zakresie73.

Badania skłoniły go również do bardziej ogólnych refleksji. Zastanawiał się nad fundamentalnym, z punktu widzenia dydaktyki i nauki, podziałem prawa na gałęzie publiczne i prywatne. Jego zdaniem w dyscyplinach, w których dominowało prawo cywilne, pojawiło się wiele elementów o charakterze publiczno-prawnym.

Wileński uczony przytoczył przykład prawa pracy, czy też prawa agrarnego74.

A. C he ł mo ń s k i, Komercjalizacja polskich koeli państwowych jako zagadnienie prawne, „Ruch Prawniczy Ekonomiczny i Socjologiczny”, Poznań 1927, nr 1 , s. 35.

66 APAN, mszp., III–105, j. 71, Pismo dziekana Wydziału Prawa Uniwersytetu we Wrocławiu, profesora Kamila Stefko, do Rektora Uniwersytetu Wrocławskiego z 1 XII 1945, o mianowaniu Adama Chełmońskiego na stanowisko profesora zwyczajnego tamtejszego Fakultetu Prawnego.

Autożyciorys, ankiety personalne, k. 14.

67 Autor prac: Przerachowanie (waloryzacja) zobowiązań prywatno-prawnych (1924), O odpowiedzialności tzw. komitetów (1927).

68 J. Fie m a, op. cit., s. 324.

69 APAN, mszp., III–105, j. 71, Pismo dziekana Wydziału... Autożyciorys, ankiety personalne, k. 13.

70 J. Fie m a, op. cit., s. 324.

71 APAN, mszp., III–105, j. 71, Pismo dziekana Wydziału... Autożyciorys, ankiety personalne, k. 13.

72 Ibidem, k. 15.

73 LCAP, mszp., sygn. 175.2.VIB.59, Referat Prof. Dr Franciszka Bossowskiego w sprawie działalności naukowej Prof. Adama Chełmońskiego w czasie profesury nadzwyczajnej. Akta personalne profesora Adama Chełmońskiego, k. 34.

74 APAN, mszp., III–105, j. 71, Pismo dziekana Wydziału... Autożyciorys, ankiety personalne, k. 14.

65

800

MIKOŁAJ TARKOWSKI

W związku z tym opowiadał się za wprowadzeniem do programów akademickich nowej dyscypliny – prawa gospodarczego. Argumenty przemawiające za podjęciem zmian w tym kierunku, zamieścił w artykule Prawo gospodarcze (1924)75.

Pod koniec lat 30. profesor Franciszek Bossowski przedstawił referat, w którym posumował dorobek naukowy Adama Chełmońskiego76. Sprawozdanie zostało wygłoszone 9 marca 1939 r., w związku z toczącą się procedurą przyznania tytułu profesora zwyczajnego wileńskiemu komercjaliście77. Procesu tego nie zdołano ukończyć przed wybuchem II wojny światowej78. Niemniej, w materiałach archiwalnych znajduje się szereg informacji umożliwiających sporządzenie spisu publikacji wileńskiego prawnika z l. 1930–1939 (okres sprawowania przez Adama Chełmońskiego funkcji profesora nadzwyczajnego)79. Wśród nich znalazły się glosy do wyroków Sądu Najwyższego (Izba Karna oraz Cywilna), czy też Najwyższego Trybunału Administracyjnego. Profesor Adam Chełmoński komentując orzeczenia sądowe czerpał inspirację do badań naukowych. Na ich gruncie wprowadził do obiegu naukowego tematy z zakresu prawa handlowego, takie jak: ustawowe pierwszeństwo zaspokojenia, szacowanie przedsiębiorstw handlowych prowadzących prawidłowo księgi handlowe, protokół rejencki z walnego zgromadzenia akcjonariuszy i obrót domu bankowego w likwidacji80.

Glosy pracownika naukowego WPiNS udowodniły, że umiejętnie rozwiązywał J. Fie m a, op. cit., s. 323.

Profesor Adam Chełmoński, od 1926, był członkiem Wydziału Cywilnego, Sekcji Prawa Handlowego Komisji Kodyfi kacyjnej RP. Zasiadał w niej między innymi obok profesora: Aleksandra Dolińskiego (prezesa sekcji, profesora Uniwersytetu we Lwowie) oraz Józefa Sułkowskiego (profesor Uniwersytetu Poznańskiego). Prof. Adam Chełmoński opracowywał m.in. I część Kodeksu Handlowego; zob.: A. Re d z i k, Aleksander Doliński (1866–1930). Profesor prawa handlowego Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2007, t. LIX, z. 2, s. 299; zob. też: S. G r o d z i s k i, Prace nad kodyfikacją i unifikacją prawa prywatnego (1919–1947), „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 1992, r. 1, z. 1–4, s. 16.

77 LCAP, mszp., sygn. 175.2.VIB.59, Referat Prof. Dr Franciszka Bossowskiego... Akta personalne profesora Adama Chełmońskiego, k. 34–37.

78 J. Fie m a, op. cit., s. 323.

79 Z tego okresu pochodziły następujące prace: projekt o spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością, przyjęty przez kolegium uchwalające Komisji Kodyfi kacyjnej 26 XI 1931, recenzja: Benis Artur, Studia akcyjne III. Obniżenie i podwyższenie kapitału akcyjnego. Warszawa, „Przegląd Prawa Handlowego” 1931 (1931), Wpływ samorządu gospodarczego na ustawodawstwo (1932), Nowe kodeksy (1933), Charakter prawny protokółu walnego zgromadzenia spółki akcyjnej, stwierdzającego wybór członków władz spółki na stanowiska płatne (glosa, 1935), Ruchomości należące do przedsiębiorstwa handlowego (glosa, 1935), Przedsiębiorstwo handlowe (praca złożona do druku w roku akademickim 1934/1935).

80 LCAP, mszp., sygn. 175.2.VIB.59, Referat Prof. Dr Franciszka Bossowskiego... Akta personalne profesora Adama Chełmońskiego, k. 36.

75

76

PRACE BADAWCZE PROFESORÓW PRAWA USB

801

on skomplikowane problemy prawnicze, m.in. na gruncie komparatystycznym.

W jednej z publikacji przeprowadził na tle porównawczym konstruktywną analizę prawa materialnego oraz postępowania hipotecznego. W oparciu o przepisy ustawodawstw dzielnicowych rozwiązał problem definiowania „czynności gospodarczej”, podlegającej opodatkowaniu81.

Wileńska Alma Mater nie była jedynym ośrodkiem, w którym koncentrowała się myśl poświęcona zagadnieniom prawnym. Akademicy WPiNS uczestniczyli bowiem w dyskursie, inicjowanym m.in. przez Towarzystwo Prawnicze imienia Ignacego Daniłowicza. Stanowiło ono z jednej strony przykład organizacji sprzyjającej rozwojowi badań teoretycznych. Z drugiej strony władze Towarzystwa zmierzały do utworzenia forum współpracy, na którym wraz z wileńskimi naukowcami działać mieli wspólnie adwokaci, prokuratorzy i sędziowie. Inicjatorem powstania Towarzystwa był mecenas Tadeusz Wróblewski. Rejestracja Towarzystwa nastąpiła 25 lutego 1921 r. w Departamencie Spraw Wewnętrznych Litwy Środkowej. Członkami założycielami zostali m.in.: Tadeusz Wróblewski i sędzia Aleksander Proniewicz. Na pierwszego prezesa wybrano profesora prawa kościelnego USB – Alfonsa Parczewskiego. Natomiast stanowisko wiceprezesa objął Restytut Sumorok (prezes sądu Apelacyjnego w Wilnie), funkcję skarbnika sprawował adwokat Marian Strumiłło, zaś obowiązki sekretarza powierzono profesorowi prawa konstytucyjnego Wacławowi Komarnickiemu82. Towarzystwo podzielono na 2 sekcje. Pierwszą, cywilną, kierował sędzia Maksymilian Maliński. Pomocą służył mu profesor Franciszek Bossowki i adwokat Jan Klott.

Natomiast wydziałem karnym zarządzał, współpracujący z prokuratorem Władysławem Hołownią oraz sędzią Aleksandrem Jodziewiczem, Aleksander Proniewicz83. Zwieńczeniem pierwszego okresu działalności Towarzystwa było współorganizowanie wraz z władzami WPiNS I Zjazdu Prawników Polskich, który odbył się w dniach 8–10 czerwca 1924 r. w Wilnie84.

W ciągu trzech lat skład zarządzający daniłowiczowską grupą naukowców ulegał zmianom. Prezesem w 1928 r. został prof. Alfons Parczewski, wiceprezesem Ibidem, k. 36–37.

Działalność Towarzystwa Prawniczego 1921–1929, „Rocznik Prawniczy Wileński”, Wilno 1930, r. 4, s. 429; członkowie założyciele spotkali się 6 III 1925 w auli kolumnowej Uniwersytetu i postanowili zorganizować walne zebranie, które odbyło się 16 III 1925. Wybrano na nim, obok władz Towarzystwa, także pozostałych stałych członków Rady Towarzystwa. Wśród nich znalazł się: Franciszek Bossowski, Aleksander Achmatowicz, Kazimierz Głębocki, Maksymilian Maliński, Adolf Zmaczyński. W skład Komisji Rewizyjnej weszli: Jan Buyko, Mieczysław Engiel, Władysław Hołownia, a jako zastępcy Julian Bądzkiewicz, Władysław Dmochowski.

83 Ibidem, s. 430.

84 Towarzystwo Prawnicze imienia Ignacego Daniłowicza, „Wleński Przegląd Prawniczy”, Wilno 1934, nr 3, s. 101.

81

82

802

MIKOŁAJ TARKOWSKI

profesor procedury cywilnej, adwokat Kazimierz Petrusewicz (jednocześnie pełnił funkcję przewodniczącego sekcji cywilnej), skarbnikiem, późniejszy dziekan Okręgowej Rady Adwokackiej, Wincenty Łuczyński, sekretarzem profesor Franciszek Bossowski, zaś przewodniczącym działu karnego Władysław Hołownia. Utworzono także nową komórkę, zajmującą się badaniem zagadnień prawa administracyjnego. Jej kierownikiem mianowano radcę Dworakowskiego.

Członkowstwo w zarządzie zadeklarowali profesorowie Eugeniusz Waśkowski, Stefan Ehrenkreutz, Jerzy Lande, a poza nimi: pisarz hipoteczny Leon Sumorok oraz sędzia Aleksander Achmatowicz85. Kolejne zebrania daniłowiczowskiego środowiska prawników stanowiły okazję do prezentowania referatów, a także do podejmowania szeregu inicjatyw naukowych86. Dało to asumpt do działalności wydawniczej. Organem Towarzystwa i WPiNS stał się „Rocznik Prawniczy Wileński”. Jego pierwszy numer ukazał się w 1925 r. Na czele grupy redaktorów stanął profesor Wacław Komarnicki. Działem prawnym zawiadywał profesor Eugeniusz Waśkowski, ekonomicznym profesor Władysław Zawadzki, natomiast funkcję sekretarza sprawował doktor Witold Staniewicz87.

Działalność naukowa profesorów WPiNS wpisała się w rozwój kultury miasta uniwersyteckiego, jakim było Wilno. Przeprowadzane przez nich projekty badawcze wpływały na rozwój poszczególnych dyscyplin prawych. O charakterze naukowym WPiNS decydowały m.in. prace profesora Stefana Ehrenkreutza na temat litewskich kodyfikacji, czy też publikacje profesora Władysława Zawadzkiego88 z ekonomii politycznej. Można rzec, że ich autorzy nawiązywali nimi do poszukiwań „zagadnień wschodnich” i otwarcia się na szeroko pojętą kulturę prawną tamtych ziem. W tej dziedzinie wileński Fakultet mógł poszczycić się także innymi profesorami, których aktywność i orientacja na odkrywanie prawideł systemów ustawodawczych, czy to z punktu widzenia historycznego, czy też

Ibidem, s. 430.

Np. w 1921: profesor Alfons Pa r cz ewsk i, O kodeksie Napoleona; Maksymilian Ma l i ń sk i i profesor Franciszek Bo s s ows k i, O mocy obowiązującej prawodawstwa Litwy Środkowej; Aleksander Ac h m a t ow ic z, O mocy obowiązującej dawnych ustaw rosyjskich na terenie Litwy Środkowej i Ziem Wschodnich; mecenas Władysław M ie d z i a n ow s k i, O dekretach w sprawie ochrony lokatorów; w 1922: profesor Alfons Pa r c z e w s k i, O głównych zasadach projektu procedury cywilnej w opracowaniu Komisji Kodyfikacyjnej; w 1923: Id e m, O projekcie ustawy wekslowej opracowanej przez Komisję Kodyfikacyjną; w 1924 roku działalność członków Towarzystwa skoncentrowała się na przygotowaniach do Zjazdu Prawników w Wilnie.

87 „Rocznik Prawniczy Wileński”, Wilno 1925, r. 1, b.p.a.

88 Ministra skarbu w latach 1934–1936, zob.: B. Wr ó bl e w s k i, Sprawozdanie z działalności Wydziału Prawa i Nauk Społecznych Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie za rok akademicki 1934/35, Wilno 1936, s. XXII. 85 86

PRACE BADAWCZE PROFESORÓW PRAWA USB

803

dogmatycznego, wzbogacała tamtejszą naukę prawa89. Przykładowo przedstawiciel nauk cywilnoprawnych na USB profesor Eugeniusz Waśkowski opracowywał tematy z zakresu cz. I T. X Zwodu Praw. Nadmienić należy, że był on autorem podręcznika akademickiego dotyczącego tej części rosyjskiego prawa90.

Tematy dotyczące ustawodawstwa Wielkiego Księstwa Litewskiego, czy też rosyjskiego nie były jednak jedynymi, które opracowywali profesorowie znad Wili. W gronie animatorów nauki znajdowali się bowiem pracownicy WPiNS, tacy jak profesor Franciszek Bossowski. Jego zainteresowanie sposobami nauczania prawa rzymskiego w europejskich ośrodkach akademickich skłaniało do odbycia szeregu studyjnych podróży. Podobną metodę, prowadzenia badań na zachodnich uniwersytetach oraz w tamtejszych archiwach stosowali pozostali profesorowie WPiNS, jak chociażby profesor prawa państwowego Wacław Komarnicki. O ile wileński konstytucjonalista poszukiwał materiałów do pracy na temat genezy ówczesnego państwa polskiego w paryskich bibliotekach91, to z kolei profesor Franciszek Bossowski wybrał inny kierunek i wyjeżdżał na staże naukowe do Włoch: do Rzymu i do Palermo. To w tamte rejony Włoch podróżował, stojący wówczas u progu bogatej kariery naukowej, pracownik wleńskiego Wydziału. W sprawozdaniu naukowym napisanym podczas podróży opisał metody organizacji tamtejszego szkolnictwa akademickiego92. Profesor Franciszek Bossowski upatrywał w dobrym zespoleniu tamtejszego aparatu szkolnictwa 89 W tym miejscu można odwołać się do spuścizny profesora Alfonsa Parczewskiego. W okresie działalności na WPiNS dał się on poznać jako znawca prawa kościelnego, a w szczególności jako jego reformator i rzecznik ludności polskiej tych ziem. Wileński prawnik wnioskował o wprowadzenie zmian prawa w zakresie związków małżeńskich, a konkretnie jednej z jego kwalifikowanych form. Propozycje przedstawił w związku z obowiązującym ówcześnie Ukazem o małżeństwie z 1836, który zawierał rozdział VI traktujący o związku małżeńskim osób wyznających różne religie, z których jedna praktykowała w obrządku „greko-rosyjskim”. Za anachroniczną uznał normę art. 200, która nakazywała, aby małżeństwo „greko-rosjanina” z osobą innego wyznania, było zawierane w obrządku tego pierwszego, a w konsekwencji czyniła rosyjskie sądy duchowne właściwymi do rozpoznania spraw nieważności lub rozwiązania tych małżeństw. Protest wileńskiego prawnika wzbudziła także reminiscencja prawna tej normy, w postaci obowiązku wychowywania dzieci w duchu religii prawosławnej; Litewskie Archiwum Nauk Historycznych (LANH), rkps., sygn., 1135, 16, 323, Do komisji kodyfikacyjnej Sekcji Prawa Cywilnego. Pismo profesora Alfonsa Parczewskiego z 15 XI 1920, k. 131–136v; zob. też: A. Pa r c z e w s k i, Wniosek w przedmiocie uchylenia w prawie o małżeństwie z roku 1836 przepisów, nadających uprzywilejowane stanowisko kościołowi greko-rosyjskiemu, Wilno 1920, s. 3.

90 J. Z aj kow s k i, Własność, „Wileński Przegląd Prawniczy”, Wilno 1939, nr 5, s. 138.

91 LCAP, mszp., sygn. 175.2.VIB.41, Sprawozdanie z podróży naukowej Prof.[esora] Zwycz[ajnego].

Wydziału Prawa i Nauk Społecznych U.S.B dra Wacława Komarnickiego. Pismo z 21 I 1928. Korespondencja, k. 47–48.

92 LCAP, mszp., sygn. 175.2.VIB.52, Sprawozdanie naukowe. Pismo nadesłane przez prof. F. Bossowskiego w roku akademickim 1922/1923, k. 18.

804

MIKOŁAJ TARKOWSKI

wyższego szansę podjęcia studiów dla słuchaczy prawa z Polski, w tym z Wilna. Tłumaczył, że utrzymywanie pozytywnych relacji polskiego świata naukowego z włoskim, umożliwi młodym adeptom nauk prawniczych korzystanie z ulg, które proponował tamtejszy rząd. Miał na myśli zwolnienie studentów zagranicznych z wszelkich opłat akademickich, czy też uruchomienie dla nich funduszy stypendialnych93. W celu ułatwienia cudzoziemcom rozpoczęcia nauki na jednym z włoskich uniwersytetów94, władze w Rzymie zamierzały utworzyć Instytut Międzyuniwersytecki, mający dodatkowo wspomagać program wymiany uczelnianych sił naukowych. W tym miejscu profesor Franciszek Bossowski zrelacjonował, jak doskonale i fachowo obsadzone były katedry tamtejszych wydziałów prawa95.

Tak duża otwartość kadry naukowej WPiNS, przykładowo na kwestie prawa cywilnego w Rosji, dziejów Statutów Litewskich (profesor Stefan Ehrenkreutz), czy też podstaw ideologicznych państwa radzieckiego (profesor Wiktor Sukiennicki), nie może dziwić. Wszak starsi pracownicy naukowi, którzy decydowali o kierunkach prac badawczych wileńskiego Wydziału Prawa, byli w zdecydowanej mierze absolwentami rosyjskich uczelni, zatem obracali się w kręgach wschodniej kultury prawnej. Spośród kadry polskiego Uniwersytetu, rosyjskie szkoły wyższe ukończył m.in.: prof. skarbowości i statystyki Mieczysław Gutkowski (Uniwersytet w Petersburgu)96, prof. Eugeniusz Waśkowski (Uniwersytet Noworosyjski w Oddesie)97, czy też prof. Stanisław Swianiewicz (Uniwersytet w Moskwie)98.

Przy ocenie działalności naukowej profesorów czynnik pochodzenia uniwersyteckiego staje się istotny. Pozwala on wyjaśnić, jakie motywy kierowały przedstawicielami profesury wileńskiej przy wyborze tematów do opracowań Ibidem, k. 21.

Wśród tej grupy znalazło się 7 uczelni, które słynęły z kilkuwiekowych tradycji i wysokiego poziomu kształcenia (na przykład Uniwersytety w Rzymie, Palermo, Neapolu, Bolonii). Panowała między nimi ostra rywalizacja. Młodzi naukowcy zaczynali zazwyczaj pracę w jednym z pomniejszych ośrodków akademickich (Cagliarii, Sardynii). Jak relacjonował profesor Bossowski, co pracowitsi spośród nich, uzyskiwali miejsca w katedrach w większych miastach. Ale nieliczni prowadzili badania na jednym z tych najsłynniejszych uniwersytetów; zob.: LCAP, mszp., sygn.

175.2.VIB.52, Sprawozdanie naukowe..., k. 18–20.

95 LCAP, mszp., sygn. 175.2.VIB.52, Sprawozdanie naukowe..., k. 21.

96 LCAP, mszp., sygn. 175.2.VIB.57, Wniosek Wydziału Prawa i Nauk Społecznych Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie w sprawie powołania p. Mieczysława Witolda Gutkowskiego na stanowisko zastępcy profesora prawa skarbowego i nauki o skarbowości tudzież statystyki. Teczka personalna profesora Mieczysława Gutkowskiego, k. 4.

97 LCAP, mszp., sygn. 175.2.VIB.3, Życiorysy panów profesorów..., k. 18.

98 LCAP, rkps., sygn. 175.2.VIB.62, Curriculum vitae. Teczka personalna profesora Stanisława Swianiewicza, k. 4.

93

94

PRACE BADAWCZE PROFESORÓW PRAWA USB

805

naukowych, jak również artykułów publicystycznych. Symptomatyczne są zwłaszcza relacje profesora Eugeniusza Waśkowskiego, który tak wspominał profesora Gabriela Szerszeniewicza, jednego z nauczycieli grupy prawników zaboru rosyjskiego: „Starsze pokolenie, które studiowało na uniwersytetach rosyjskich, z jego podręczników uczyło się prawa cywilnego i handlowego, a częściowo też historii filozofii i ogólnej teorii prawa”99.

Z kolei w następnym fragmencie pracownik WPiNS nawiązał do ówczesnego stanu rzecz pisząc: „Młodsze pokolenie [...] w szczególności wychowańcy wskrzeszonego uniwersytetu wileńskiego [...] dotychczas posługują się jego podręcznikiem prawa cywilnego dzięki spolszczeniu, dokonanemu przez prof. F. Bossowskiego”100.

Taka wymiana doświadczeń między kolejnymi generacjami prawników związanymi z WPiNS dobrze wróżyła na przyszłość i zapowiadała proces rozwoju nauki prawa w mieście nad Wilią. Te długofalowe plany pokrzyżował wybuch II wojny światowej, a w konsekwencji zamknięcie 13 grudnia 1939 r. USB101, wraz z WPiNS102.

PRZEGLĄD WSCHODNI

Cyt. za: E. Wa ś kow s k i, Prof. Gabriel Szerszeniewicz (z powodu 25-lecia od dnia śmierci), Warszawa 1938, s. 1.

100 Cyt. za: Ibidem, s. 1.

101 13 XII 1939 litewski Sejm rozwiązał USB; zob.: E. Wa s z y ń s k i, Historia położnictwa i ginekologii w Polsce, Wrocław 2000, s. 121; w związku z tym, 2 dni później odbyło się nabożeństwo w kościele świętych Janów w Wilnie; zob.: Relacja z zakończenia działalności Uniwersytetu Stefana Batorego, 15 grudnia 1939 „Gazeta Codzienna” 19 XII 1939, Nr 23, [w:] Likwidacja Uniwersytetu Stefana Batorego przez Władze Litewskie, P. Łossowski, Warszawa 1991 s. 50.

102 Władze litewskie, które przejęły kontrolę nad USB w listopadzie 1939, zadeklarowały, że nauka na Uniwersytecie miała być prowadzona do końca roku 1939/1940. Jednak w wyniku następnych konsultacji zmieniono znacząco ustalenia i zadecydowano, że ostatnie zajęcia na polskim Uniwersytecie zakończą się najpóźniej do 15 XII 1939 (do końca I trymestru); zob.: APAN, mszp., III–108, j. 73, Pismo Ministra Oświaty dr Z. Bistrasa, z 17 XI 1939, w sprawie zamianowania profesora nadzwyczajnego Uniwersytetu Stefana Barorego Ignacego Končiusa. Materiały Stefana Ehrenkreutza. Korespondencja w sprawie przejęcia USB przez władze litewskie listopad 1939, k. 2; zob. też: APAN, mszp., III–108, j. 73, Pismo kierownika USB (Ignacego Končiusa) do Uniwersytetu Stefana Batorego (kierowników zakładów, nauczycieli akademickich USB), z 20 XI 1939. Materiały Stefana Ehrenkreutza. Korespondencja w sprawie przejęcia USB przez władze litewskie listopad 1939, k. 5.

99

Przegląd Wschodni, t. XI, z. 4 (44), s. 807–819, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2011

LEONID ZASZKILNIAK Lwów

STOSUNKI UKRAIŃSKO-POLSKIE W XX WIEKU W ŚWIADOMOŚCI SPOŁECZNEJ UKRAIŃCÓW I POLAKÓW

N

A PRZESTRZENI MINIONYCH stuleci stosunki pomiędzy Ukraińcami i Polakami miały niemało aspektów zarówno pozytywnych, jak i negatywnych. Te ostatnie dotyczyły wielu sytuacji konfliktowych, rozgrywających się w czasach, gdy obydwa narody tworzyły istotną część ludności Rzeczypospolitej. Miały one miejsce także w czasach późniejszych, kiedy oba narody prowadziły walkę o niepodległość. Dlatego powstaje pytanie, czy największego śladu w świadomości głównie Polaków, ale także Ukraińców nie pozostawiły przede wszystkim wydarzenia z XX w., gdy dochodziło do tragicznych wojennych antagonizmów w l. 1918–1919 podczas walk o Lwów i Galicję Wschodnią oraz w l. 1943–1947, naznaczonych wzajemnymi zbrojnymi konfliktami na ukraińsko-polskim pograniczu.

Już same te dramatyczne wydarzenia pozostawiły w świadomości społecznej obydwu narodów znaczący negatywny balast, który w postaci stereotypowych wyobrażeń obecny jest po dziś dzień.

Stereotypy są nieodłącznymi elementami świadomości indywidualnej i zbiorowej, charakteryzującymi się głębokim zakorzenieniem w podświadomości, niełatwo poddającymi się przemianom. Ich rola w wyobrażeniach oraz działaniach poszczególnych osób i wspólnot jest bardzo duża i nieraz nieuświadomiona. Tłumaczy się to tym, że stereotypy mają zawsze dwa komponenty: emocjonalny (afektywny) i ewaluatywny (oceniający), każdy zbudowany na opozycji „ja/my” – „on/oni”, zawiera nie tylko doświadczenie osobiste, ale także elementy zakorzenione w pamięci historycznej i kulturze danej wspólnoty1. Wyrażają one pragnienie obrony interesów całej wspólnoty. Zmiany stereotypów odbywają się bardzo wolno, w związku ze zmianami położenia konkretnej 1

J. B ł u s z kow s k i, Stereotypy a tożsamość narodowa, Warszawa 2005, s. 26–27.

808

LEONID ZASZKILNIAK

społeczności, powodując formowanie się nowych stereotypowych wyobrażeń o innej zawartości komponentu emocjonalnego i oceniającego.

Historyczna retrospektywa wzajemnych stosunków ukraińsko-polskich jest bardzo obszerna i sięga czasów tworzenia przez Ukraińców i Polaków pierwszych państwowości – dawnej Rusi oraz polskiego Królestwa. W czasie tego długiego okresu nastąpiła zmiana wielu historycznych paradygmatów, które tak czy inaczej, prezentowały poglądy oświeconych przedstawicieli obydwu wspólnot etnicznych o miejscu i roli swojego kraju wobec innych europejskich narodów, przede wszystkim w centralnej i wschodniej części kontynentu. Już od końca XVI w. świadomość historyczna i jej główni twórcy – historiografowie, coraz aktywniej wpływała na wyobrażenia dwóch wspólnot na temat otaczającego je świata i ich w nim miejsca. Apogeum wpływu historyków na formowanie świadomości społecznej przypadł na XIX i XX w., gdy historia przeobraziła się w „chłodną zbroję” w zmaganiach narodów o godne miejsce na ziemi i w świecie. Wykorzystywanie tej, czy innej interpretacji przeszłości służyło jako potężny bodziec, zarówno dla obrony narodowo-państwowych praw i interesów, jak i tworzyło podstawę dla reanimacji historycznych stereotypów, powstałych w innych czasach i w innych uwarunkowaniach społecznych.

Wszystkie wskazane wyżej czynniki mają także bezpośrednie odniesienie do ukraińsko-polskich stosunków na przestrzeni ostatnich dwóch stuleci. Historycy obydwu narodów zdziałali wiele, zarówno dla historycznego uzasadnienia narodowo-państwowych praw swoich nacji, jak i poszerzenia wzajemnych roszczeń i zarzutów2. Nie można nie zgodzić się z Iwanem Łysiakiem-Rudnickim, który jeszcze w 1977 r. pisał, że „zaistniałe polsko-ukraińskie konflikty i ich rezultaty miały katastrofalne skutki dla obydwu narodów. Polsko-ukraiński konflikt był w rzeczywistości główną przyczyną utraty narodowej samodzielności przez Ukrainę i Polskę w dwóch różnych epokach – XVII i XX w.”3 Na początku XXI w. większość Ukraińców i Polaków nadal odczuwa świadomie, a czasem nieświadomie, wpływ stereotypów i uprzedzeń z minionych stuleci, przede wszystkim z XX w. To ostatnie, w dziejach nie tylko dwóch sąsiednich narodów – ukraińskiego i polskiego, pozostaje za wymownym stwierdzeniem znanego angielskiego historyka Erica Hobsbawma, stuleciem „ekstremizmu”4. Ekstremalne sytuacje, w jakich znaleźli się w XX w. Ukraińcy i Polacy, miały również wpływ na stosunki pomiędzy przedstawicielami obydwu narodów. Do chwili obecnej napisano i przedyskutowano już na temat większości І. Л ися к-Р уд н и ц ьк и й, Польсько-українські стосунки: тягар історії, [w:] Ide m, Історичні есе, Київ 1994, t. 1, s. 83–110.

3 Ibidem.

4 Е. Го б с б ау м, Вік екстремізму. Коротка історія ХХ віку 1914–1991, Київ 2001.

2

STOSUNKI UKRAIŃSKO-POLSKIE W XX W.

809

problematycznych pytań, dotyczących stosunków ukraińsko-polskich. Historycy obydwu państw zrobili wiele, aby wyjaśnić problemy i zwalczyć przestarzałe stereotypy5. Jednakże, w świadomości przeciętnych obywateli obydwu państw pozostaje jeszcze wiele wzajemnych uprzedzeń, jakie wyniknęły pod wpływem stosunków pomiędzy dwoma sąsiednimi narodami w tak ekstremalnym XX w.

W pierwszej kolejności trzeba zaznaczyć, że do ich powstania przyczynili się nie tylko politycy, ale w znacznej mierze także historycy i literaci.

Należy podkreślić, że na początku XX w. Ukraińcy i Polacy znajdowali się w podobnym położeniu – nie mając własnej państwowości, pragnęli ją zdobyć. Jednakże pozycje wyjściowe ideologicznych i politycznych podstaw obydwu ruchów narodowych znacznie się od siebie różniły. Główne ogniwo stosunków ukraińsko-polskich koncentrowało się w Galicji Wschodniej, będącej pod władzą Austro-Węgier, gdzie spotkały się ze sobą „dwa Piemonty” narodowego samostanowienia, każdy z osobna pretendując do prawa wyłącznego pierwszeństwa. Przy tym polski ruch narodowy opierał się na społeczeństwie o lepszej rozbudowie organizacyjnej i integracji ideologicznej, posiadającym potężny potencjał narodowo-kulturalny, wywodzący się ze spuścizny I Rzeczypospolitej. W programach polskiego ruchu narodowego przyszła niepodległa Polska nie była widziana bez części ziem o przewadze niepolskiej ludności (Galicja Wschodnia, Nadsanie, Zachodni Wołyń, Chełmszczyzna, Podlasie), które uważano za „cywilizacyjną zdobycz” Polaków.

Ukraińskie programy narodowe, sformułowane w przededniu oraz podczas I wojny światowej, przewidywały odbudowę „Wielkiej Ukrainy” od Wisły po Kaukaz. Obydwie wizje przyszłości – polska i ukraińska – skonstruowane były przez historyków końca XIX i początku XX w. W centrum polskiej wizji przeszłości/przyszłości stał „naród polityczny”, uformowany w ramach Rzeczypospolitej, której odbudowę uważano za powrót „historycznej sprawiedliwości”. Tę wizję stworzyli polscy historycy – romantycy i neoromantycy. Ukraińska wersja historii, która formowała się w XIX w., w warunkach braku istnienia poprzedniej tradycji „młodego narodu”, wymagała oparcia się na odpowiednio przystosowanym modelu „etnicznego narodu”. Obydwie wizje ugruntowały się poprzez mitologiczne obrazy preparowanej przeszłości, jaka miała być legitymizacją przyszłości. Ówczesne położenie obydwu nacji oraz nowe społeczno-polityczne, jak i międzynarodowe uwarunkowania znajdowały się na drugim planie.

Na skutek takich przeciwieństw doszło do ukraińsko-polskiej wojny w l. 1918– 1919, toczonej o Lwów i Galicję Wschodnią, która w świadomości obydwu narodów pozostawiła głęboką bliznę nieufności i uprzedzenia, zarówno w przypadku О. Га в р и л ю к, Українсько-польський діалог 1990-х років стосовно подолання взаємних національних стереотипів: здобутки і нереалізовані можливості, [w:] Stereotypy narodowościowe na pograniczu, red. W. Bonusiak, Rzeszów 2002, s. 63–71.

5

810

LEONID ZASZKILNIAK

Ukraińców wobec Polaków, jak i Polaków wobec Ukraińców. Ponadto, porozumienie Symona Petlury i Józefa Piłsudskiego z 1920 r. oraz wojna polsko-bolszewicka z tego samego roku, zasiały rozłam wśród samych Ukraińców, mających odmienne poglądy na przynależność zachodnioukraińskich terytoriów do odrodzonego państwa polskiego. Zachodnioukraińskie siły polityczne nie uznały „okupacji” tych ziem przez Polskę i czyniły opór wobec ustanowienia na nich polskiej państwowości. Właśnie na tych terytoriach ukraiński radykalny nacjonalizm, zrodzony przez wyższy wśród ludności poziom świadomości narodowej oraz zdecydowaną postawę w walce o niezależną państwowość, zdobył największy wpływ polityczny pod koniec okresu międzywojennego i podczas II wojny światowej.

W okresie międzywojennym młody, tworzący się ukraiński naród zaznał olbrzymich ludzkich i kulturowych strat, przede wszystkim w ZSRR. Przy czym, obecne w Polsce warunki, pozwalające na rozwój życia ukraińskiego społeczeństwa, traktowano raczej jako oznakę „słabości” całego państwa, aniżeli pragnienie pójścia na ustępstwa wobec społeczności ukraińskiej. Polityka polskich urzędów wobec Ukraińców wciąż „potykała się” o kwestie „historycznego prawa” Polski do ziem z przewagą ludności ukraińskiej. Polskie urzędy wciąż chwiały się pomiędzy polityką „narodowej” lub „państwowej” asymilacji Ukraińców, zaś wśród Polaków wzmacniał się stereotyp „polskości” tych ziem i obraz Ukraińca jako „buntownika” i „rezuna”, nienadającego się do konstruktywnej współpracy.

W powstaniu ostatniej roli odznaczyły się także stare mity z XIX w., traktujące Ukraińców jako „sztuczny twór” austriackich lub niemieckich szowinistów.

Ukraiński ruch narodowy, który wobec skrajnych represji wyparty został z ZSRR do Polski i na emigrację, zmuszony był szukać sojusznika wśród państw występujących o zmianę status quo na kontynencie europejskim, jaka mogła stworzyć szansę utworzenia niepodległej Ukrainy. Dlatego właśnie Niemcy wydawały się ukraińskim działaczom niepodległościowym siłą zdolną do podtrzymania ukraińskiego ruchu narodowego. Orientacja na nazistowskie Niemcy okazała się wielką strategiczną pomyłką ukraińskich nacjonalistów, która w niedługim czasie skompromitowała ich w oczach opinii światowej i postawiła w warunkach izolacji na arenie międzynarodowej. Posłużyła także jako dodatkowy argument dla polskiej polityki w sprawie aktów kolaboracji Ukraińców z przyszłym agresorem.

Nie można stwierdzić bezapelacyjnie, że całe zachodnio- i wschodnioukraińskie społeczeństwo przyjęło orientację na Niemcy. Jednak w l. 1939–1941 na okupowanych ziemiach Polski hitlerowcy dali Ukraińcom pewną przewagę nad Polakami, pozwalając na stworzenie instytucji oświatowych i kulturalnych, zatrudniając w miejscowym samorządzie itp. Nie mogło to nie zwiększyć ukraińsko-polskiego antagonizmu, pogłębić przepaści pomiędzy dwoma narodami, wygodnej przede wszystkim dla okupantów. Obraz „Ukraińca – kolaboranta” pojawiał się w wielu dokumentach polskiego ruchu oporu, a w sowieckiej wersji

STOSUNKI UKRAIŃSKO-POLSKIE W XX W.

811

historii II wojny światowej utrwalony został jako propagandowy szablon „niemiecko-faszystowskich sługusów”.

II wojna światowa stała się rozstrzygającym momentem dla ukraińskiego ruchu narodowego w usiłowaniach stworzenia niepodległej, scalonej państwowości.

Jednak już pod koniec 1941 r. wielu dowódców ukraińskiego ruchu narodowego, przeważnie spod znaku OUN, zrozumiało, że liczenie na Niemcy okazało się pomyłką, zaś możliwości stworzenia relacji z zachodnimi sojusznikami zostały odcięte. W skomplikowanym i tragicznym okresie wojny ukraiński ruch narodowy znalazł się na arenie międzynarodowej w izolacji i zmuszony był polegać tylko na własnych siłach. Wśród jego przeciwników stanęły takie potęgi jak ZSRR, Niemcy i najbliższa Polska. Próby uniknięcia walk na wszystkie fronty, czynione były przez dowódców OUN i UPA w l. 1941–1944, próbujących dojść do rokowań z polskim rządem w Londynie. Jednak na przeszkodzie porozumienia stała sprawa państwowej przynależności ziem zachodnioukraińskich – strona polska w żadnej mierze nie godziła się na utratę „kresów”, ograniczając się do obietnic „równouprawnienia” Ukraińców w przyszłej Polsce. To sprowokowało kierownictwo OUN(B) i UPA6 do rozpoczęcia na wiosnę 1943 r. „antypolskiej akcji” na Wołyniu, która przewidywała siłowe usunięcie polskiej ludności z ziem zachodnioukraińskich. Podczas przeprowadzania akcji, która napotkała ostry opór i przeciwdziałanie polskiej ludności i organizacji podziemnych, zginęło wielu Polaków oraz Ukraińców, a terytoria Wołynia i Galicji Wschodniej w końcowej fazie II wojny światowej stały się areną oddzielnego ukraińsko-polskiego konfliktu zbrojnego, posiadającego wszystkie oznaki wojny etnicznej7. Wydarzenia te utrwaliły się w świadomości ich żywych świadków jako ogromny ciężar wzajemnych krzywd i zarzutów – z polskiej strony zarzutów „ludobójstwa” Polaków, z ukraińskiej strony – „wytępienia Ukraińców”. Z osobliwą siłą wzajemne uprzedzenia ożyły w latach 90., gdy po zlikwidowaniu cenzury zaczęły pojawiać się liczne wspomnienia i publikacje ludzi, którzy przeżyli ten okres i zostali deportowani do Polski8.

6 Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów (OUN), utworzona w 1929 r. w celu konsekwentnej walki o ukraińską państwowość wszystkimi dostępnymi środkami, w 1940 r. rozdzieliła się na 2 odłamy – OUN S. Bandery (OUN(B)) i OUN A. Melnyka (OUN (M)). OUN (B) wprowadziła ideologię „rewolucyjnej” drogi do niepodległości z pomocą „aktywnej działalności” i w „oparciu się o własne siły”. W tamtym czasie na reformatorskich metodach oparła się bardziej OUN(M). UPA – Ukraińska Powstańcza Armia, zorganizowana przez przedstawicieli dwóch odłamów OUN oraz innych ukraińskich sił narodowo-wyzwoleńczych za inicjatywą OUN(B) w 1942 r. (formalnie – 1943 r.).

7 Zob. Polska–Ukraina: trudne pytania, Warszawa 1997–2009, t. 1–11; Polska–Ukraina: trudna odpowiedź. Dokumentacja spotkań historyków (1994–2001). Kronika wydarzeń na Wołyniu i w Galicji Wschodniej (1939–1945), Warszawa 2003.

8 W. i E. Sie m a sz ko, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia 1939–1945, Warszawa 2000, t. 1–2.

812

LEONID ZASZKILNIAK

Do jeszcze większego antagonizmu wzajemnych krzywd dodano wydarzenia powojenne, przede wszystkim masowe deportacje ludności ukraińskiej z Polski na terytorium ZSRR oraz Polaków na nowe terytorium Polski w l. 1944–1946, urzeczywistnione według wskazówek Kremla oraz akcję „Wisła” z 1947 r., przeprowadzoną przez polskie władze komunistyczne w celu rozprawienia się z ukraińskim ruchem narodowym na terytoriach pogranicza, pozostającego w składzie Polski (tzw. „Zakerzonie”).

W okresie powojennym sowiecki reżim totalitarny oraz polskie władze komunistyczne dokonały wszystkiego co możliwe, aby nie tylko zniszczyć ukraiński ruch narodowy na terytorium ZSRR i Polski Ludowej, ale także wzmocnić negatywny obraz „świadomego narodowo Ukraińca”, który występował jako „faszystowski pachołek” oraz wróg polskich i radzieckich „mas pracujących”.

Zarówno w Polsce Ludowej, jak i w ZSRR propaganda komunistyczna, agitacja, system oświaty i wychowania tworzyły całkowicie negatywny obraz „ukraińskiego nacjonalisty” – „wroga narodu ukraińskiego”, „rezuna” i „zaprzedańca”.

Propagandowe wzorce weszły do podręczników historii dla szkół wyższych i średnich, do literatury i sztuki, która rozprzestrzeniana była w masowych nakładach w ZSRR i Polsce. Motywy takiej polityki kierowników ZSRR i PRL wobec Ukrainy i Ukraińców, choć wyznaczane przez Moskwę, różniły się między sobą.

Władzy na Kremlu chodziło o pełne unicestwienie ukraińskiej idei narodowej i asymilację Ukraińców z Rosjanami w ramach „wielkiego «ruskiego» narodu”, z czasem – „narodu radzieckiego”; polska władza komunistyczna szła torem polityki sowieckiej, ale miała także własny „obraz” Ukraińców – „winowajców” dawnej utraty polskiej państwowości w XVII–XVIII w. (Kozaczyzna) i nowego podziału politycznego w l. 1939–1945.

Co prawda, należy zaznaczyć, że dla ukraińskiej i polskiej młodzieży okresu powojennego ukraińsko-polskie konflikty XX w. były mało, albo całkowicie nieznane. Cenzura w obydwu państwach surowo strzegła, aby nie dopuszczać „zabronionej” tematyki do opinii publicznej, skoro mogła ona negatywnie odbić się na stosunkach pomiędzy dwoma „bratnimi socjalistycznymi narodami”. Na Ukrainie (ZSRR) w podręcznikach do historii poddawano ostrej krytyce „grabieżczą” politykę „polskiej szlachty i burżuazji” na ukraińskiej ziemi na przestrzeni wielu stuleci, eksponując „odwieczne” pragnienie Ukraińców do „zjednoczenia” z „jednej krwi” Rosjanami i Białorusinami. W kontekście takich opinii wykształciła się ogólna niechęć do Polaków, jako spadkobierców „szlacheckiej Polski”.

W polskich podręcznikach z czasów PRL ukraiński ruch narodowy XX w. przedstawiano jako „antyludowy” i „faszystowski”, zaś UPA – jako „bandy”, które mordowały „Polaków, komunistów i Żydów”9. W ciągu 40 powojennych lat 9

Zob.: Polska i Ukraina w podręcznikach szkolnych i akademickich, red. W. Bonusiak, Rzeszów 2001.

STOSUNKI UKRAIŃSKO-POLSKIE W XX W.

813

młodym Ukraińcom i Polakom wpajano stereotyp świadomego narodowo Ukraińca, tylko jako „bandyty-banderowca” i „nacjonalisty”. Do tego dochodziły wspomnienia wielu przedstawicieli starszego pokolenia na temat „zbrodni” banderowców przeciwko pokojowo nastawionym Polakom pod koniec wojny i w pierwszych latach powojennych. Zupełnie nie brano pod uwagę faktu, że Ukraińcy mieli prawo prowadzić walkę o własną niepodległą państwowość.

Według Myrosława Truchana, badającego negatywny stereotyp Ukraińca wśród Polaków, decydującą rolę w umocnieniu takiego stereotypu w okresie powojennym odegrała literatura polska, która przedstawiała stosunki pomiędzy obydwoma narodami w czarno-białych barwach. Badacz ten uwidocznił, że autorami licznej, charakteryzującej się ukrainofobią literatury w Polsce byli z reguły wysiedleńcy z „kresów”, będący nosicielami psychicznej traumy, spowodowanej konfliktami wojennymi i powojenną deportacją, utratą swojej „małej ojczyzny” na wschodzie. Oni sami byli głęboko przekonani, że „winowajcami największych polskich nieszczęść byli Ukraińcy”, a „ukraiński terror okazał się straszniejszy od niemieckiego”10.

Jeżeli chodzi o Polaków, to w podręcznikach radzieckich negatywny obraz dawnych „grabieżców” ukraińskich ziem , także spłycany był do obrazu Polaka – „rewolucjonisty i demokraty” XIX w. Propaganda radziecka położyła tabu na kwestię stosunków ukraińsko-polskich w XX w. Polskie „mieszczaństwo i burżuazję” przedstawiano jako odwiecznego wroga ukraińskiego, ale także i polskiego narodu, sprawców stłumienia władzy sowieckiej w 1920 r., wraz z „ukraińskimi burżuazyjnymi nacjonalistami – zdrajcami ukraińskich robotników”. Jednakże podczas II wojny światowej Polacy prowadzili masowy opór wobec hitlerowców i „zdrajców” własnego narodu w osobie emigracyjnego rządu londyńskiego.

Oprócz tego, byli sojusznikami ZSRR i utworzyli armię polską, która walczyła razem z Armią Czerwoną na froncie wschodnim. Dlatego też naród polski ogólnie cieszył się sympatią oficjalnej sowieckiej historiografii i publicystyki, zaś ukraińsko-polski konflikt dla większości ludności ZSRR nie był w ogóle znany.

Jedynie na Zachodniej Ukrainie, na poziomie obyczajowym niekiedy pojawiały się wspomnienia wzajemnych walk. Jednak ukraiński ruch narodowy tamtych czasów przedstawiany był przez wszystkie siły potężnej sowieckiej propagandy jako „zdradziecki” i „kolaborancki”.

Nic dziwnego, że ukształtowane poprzez trwałą propagandę i historiografię stereotypy ujawniają swoją trwałość także wśród współczesnych pokoleń Ukraińców i Polaków. Ich przełamanie pozostaje aktualnym problemem zarówno dla historyków, jak i publicystów. Nie jest sekretem, że świadomość społeczna М. Т р у х а н, Негативний стереотип українця в польській післявоєнній літературі, Мюнхен–Львів 1992, s. 9–10, 153.

10

814

LEONID ZASZKILNIAK

współczesnych Ukraińców charakteryzuje się pewną biegunowością, będącą konsekwencją ciągłego historycznego rozwoju ukraińskich ziem w ramach różnych organizmów państwowych, które spowalniały kształtowanie się współczesnego ukraińskiego narodu. Podsumowując należy wskazać, że pod koniec XX w. społeczna identyfikacja ludności Ukrainy demonstruje pewne odmienności, tworząc cztery wielkie regiony: Zachód, Centrum, Wschód i Południe. W każdym z nich występują własne osobliwości, związane z tradycjami, językiem, przynależnością wyznaniową, stosunkiem do otoczenia, które zasługują na odrębne potraktowanie11. Wydawałoby się, że w świadomości społecznej Ukraińców powinny być obecne negatywne, przede wszystkim historycznie, wyobrażenia Polaków. Nie spostrzega się jednak tego zjawiska.

Badania socjologiczne świadczą o bardziej pozytywnym, niż negatywnym postrzeganiu Polski i Polaków we współczesnej Ukrainie. Według danych polskiego Instytutu Spraw Publicznych, który w 2000 r. przygotował raport Polska–Ukraina: wzajemny obraz, 50% Ukraińców ma całkiem pozytywny obraz Polski, 39% – neutralny i tylko 11% – negatywny. Należy podkreślić, że na obraz ten składały się głównie współczesne wydarzenia. Jedynie 7% ukraińskich respondentów wiąże go z historią, 9% – ze stosunkami ukraińsko-polskimi.

Natomiast 77% ukraińskich respondentów uważa, że obecne stosunki pomiędzy Ukraińcami i Polakami są „bardzo dobre” albo „raczej dobre”, zaś tylko 4% uważa za „raczej złe”12.

Warto podkreślić, że na zachodniej Ukrainie, gdzie społeczeństwo wyróżnia się wysokim poziomem świadomości etnicznej i narodowej oraz jednocześnie pełnym rezerwy nastawieniem do Polski i Polaków (świadectwem tego była drażliwa sprawa polskich żołnierzy pochowanych na Cmentarzu Orląt we Lwowie, ocena tragedii wołyńskiej 1943 r. i in.), stosunek do zachodniego sąsiada był bardziej pozytywny, niż na całej Ukrainie. Przeprowadzone we Lwowie w l. 2000–2003 badania socjologiczne na dość reprezentatywnej grupie pokazały, że społeczeństwo tutejsze ogólnie przychylnie odnosi się do zachodniego sąsiada. W 2000 r. aż 93% spośród ankietowanych mieszkańców Lwowa wyraziło „całkiem pozytywny” albo „raczej pozytywny” stosunek do Polaków, co stanowi znacznie wyższy wskaźnik od średniego poziomu na całej Ukrainie, jednocześnie „raczej negatywny” i „całkowicie negatywny” wyraziło tylko 4%.

Należy zaznaczyć, że zgodnie z badaniami przeprowadzonymi w lipcu 2003 r., gdy miały miejsce istotne wydarzenia, związane z upamiętnieniem ofiar tragedii wołyńskiej i pojawiały się niekiedy antyukraińskie hasła ze strony poszczególnych 11 Л. Нагорна, Національна ідентичність в Україні, Київ 2002; М. Рябчук, Від Малоросії до України: парадокси запізнілого націєтворення, Київ 2000.

12

J. Konieczna, Polska–Ukraina: wzajemny wizerunek, Warszawa 2001, s. 49–50, 68.

STOSUNKI UKRAIŃSKO-POLSKIE W XX W.

815

polskich przedstawicieli, liczba negatywnych odpowiedzi mieszkańców Lwowa na to samo pytanie wzrosła tylko do 9,3%, zaś pozytywnych zmniejszyła się do 82,3%13. Dając krótkie wyjaśnienie zaistniałego paradoksu należy wspomnieć, że jest on uwarunkowany prozachodnią orientacją mieszkańców zachodniej Ukrainy, dla których Polska stanowi wzorzec prowadzący do Europy i przeciwstawienie prowschodniej orientacji dla przyszłości Ukrainy.

Jeszcze ciekawsze dane, świadczące o zmianach w nastawieniu Ukraińców do Polaków i Polski, przyniosło badanie socjologiczne, przeprowadzone w grudniu 2004 r., podczas wyborów prezydenckich na Ukrainie. Niezależnie od przynależności etnicznej, politycznej, językowej i konfesyjnej oraz ogólnopolitycznej orientacji ukraińskich respondentów, Polska i Polacy otrzymywali pierwsze miejsca w rankingu krajów, z jakimi Ukraina powinna rozwijać współpracę ekonomiczną i wojskową, jak również w skali największej sympatii Ukraińców do innych narodów (w tymże rankingu Rosja i Rosjanie znaleźli się odpowiednio na 10, 6 i 17 miejscach). Co prawda, wśród zwolenników ówczesnego kandydata na prezydenta Ukrainy Wiktora Janukowycza (zwłaszcza mieszkańcy Wschodniej i południowej Ukrainy) we wszystkich trzech rankingach (ekonomicznym, współpracy politycznej i sympatii) na pierwszym miejscu znajdowała się Rosja i Rosjanie, zaś Polacy odpowiednio na 7, 8 i 19 miejscach14. Jeszcze nie tak dawno (2002 r.) badania socjologiczne wykazywały, że dla zasadniczej części mieszkańców Ukrainy Polacy stanowili czwartą nację wśród im bliskich, sytuując się za Rosjanami, Białorusinami i Żydami (za wskaźnikiem ksenofobii E. Bogardusa odpowiednio – Rosjanie 2,39, Białorusini 2,77, Żydzi 4,13, Polacy 4,37)15.

Wykazana dynamika demonstruje postępowe przezwyciężanie zaistniałych w poprzednim okresie stereotypów w świadomości społecznej Ukraińców za sprawą współczesnych wydarzeń, przede wszystkim tych, które kształtowały się pod wpływem ciągłego cywilizacyjnego przeciwstawiania Wschodu jako przeciwwagi dla Zachodu. Nie najmniejszą rolę odegrała w tym „proukraińska” polityka Polski, która konsekwentnie podtrzymywała ukraińską niezależność i prozachodni wektor polityki Ukrainy. Chociaż wśród znacznej części ludności Ukrainy obecne jest pewne uprzedzenie wobec Zachodu jako takiego, procesy demokratyczne oraz większe otwarcie Ukrainy na współczesny świat wykazują tendencje stopniowego „zacierania” dawnych stereotypów „wrogiego” Zachodu.

Zgodnie z badaniem specjalistów z zakresu polityki zewnętrznej oraz polityki Dane życzliwie udostępnione autorowi przez lwowską organizację społeczną «Соціоінформ». Звіт з дослідження, проведеного в грудні 2004 року студентами та працівниками Східних Студій Варшавського Університету / Bibliotheca Europae Orientalis, Warszawa 2005, t. 23, s. 19, 21–23.

15 Н. Погоріла, Ксенофобія в Україні: статистика взаємної неприязні, [w:] http://www.dialogs. org.ua/ru/material/full/2/226.

13 14

816

LEONID ZASZKILNIAK

bezpieczeństwa, przeprowadzonym w 2004 i na początku 2005 r., zarysowuje się wyraźna tendencja wzrastania orientacji w kierunku integracji europejskiej oraz wejścia do NATO. W styczniu 2005 r. 72,2% ekspertów wypowiedziało się za wejściem Ukrainy do Unii Europejskiej, zaś 22,2% uważało je za „bardziej pożądane, niż niepożądane” (w sumie 94,4%). W tym czasie za włączeniem Ukrainy do wspólnej przestrzeni ekonomicznej z krajami Wspólnoty Niepodległych Państw deklarowało 6,9% ekspertów, a 8,3% podtrzymywało myśl o możliwości docelowości takiego rozwoju wydarzeń (razem 15,2%)16.

Jeśli chodzi o Polaków, to w ciągu całego powojennego okresu i wskutek wymienionych wyżej przyczyn, powstało ogólnie nieprzyjazne nastawienie do Ukraińców. Centrum Badań Opinii Społecznej (CBOS) począwszy od 1993 r. przeprowadza coroczne reprezentatywne badania nastawienia Polaków wobec innych narodów. Zgodnie ze stanem z 2007 r. Ukraińcy znajdowali się wśród tych, do których Polacy nastawieni byli raczej negatywnie, niż pozytywnie – zgodnie ze skalą sympatii/antypatii, mierzonej stopniami od „+3” do „-3”, Ukraińcy sytuowali się średnio na poziomie „-0,30”, znajdując się na 26 miejscu po Rosjanach, Żydach, Chińczykach i innych. Przy tym 25% polskich respondentów wyraziło swoją sympatię do Ukraińców, 31% – obojętność, 39% – stosunek nieprzyjazny17.

Nastawienie negatywne przeważało wśród Polaków starszego pokolenia (ponad 65 lat), natomiast reprezentanci młodszego i średniego pokolenia wykazywali stosunek bardziej przyjazny. Nic w tym zatem dziwnego, że wśród przeszkód zbliżenia ukraińsko-polskiego Polacy na pierwszym miejscu wymienili „historię” (ponad 30%), zaś dopiero później – charakter narodowy, różnice kulturowe, itd.18 Za trwałością zaistniałych i rozpowszechnionych wśród Polaków stereotypów dotyczących Ukraińców wyraźnie rzuca się w oczy zakres cech charakterystycznych im przypisywanych, a wykazanych w badaniach socjologicznych ostatnich lat.

Najczęściej za taką cechę uważana jest „bieda” (27,6), „nadużywanie alkoholu” (21,5), „mściwość” (10,9). W tym czasie pozytywne cechy Ukraińców wymieniane były znacznie rzadziej – „gospodarność” (1,5), „towarzyskość” (5,8), „dobre wychowanie” (1,3) itd.19 Badacze wiążą takie nastawienie przede wszystkim z tradycyjną nieprzyjaźnią Polaków do Wschodu i jego przeciwstawiania Zachodowi, a także nagromadzonymi przez minione dzieje negatywnymi emocjami.

Jednocześnie przedstawione dane świadczą o istnieniu ogólnej powolnej tendencji pozytywnych zmian w wyobrażeniu Ukraińców przez Polaków, Прес-реліз Фонду «Демократичні ініціативи» «Ставлення громадян України до останніх виборів», [w:] http://www.dif.org.ua/.

17 M. St r z e sz e ws k i, Sympatia i niechęć do innych narodów. Komunikat z badań, Warszawa 2007, [w:] http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2007/k_144_07.PDF. 18 J. Ko n ie c z n a, op. cit., s. 13–42.

19 J. B ł u s z kow s k i, op. cit., s. 41.

16

817

STOSUNKI UKRAIŃSKO-POLSKIE W XX W.

mającej miejsce w ostatnich latach, przede wszystkim po uzyskaniu przez Ukrainę niezależności i deklarowaniu przez nią europejskiego kierunku rozwoju.

Przedstawione w tabeli nr 1 oraz na rysunku nr 1 dane demonstrują wzrastające ogólne polepszenie nastawienia do Ukraińców, które osiągnęło swoje apogeum podczas wydarzeń „pomarańczowej rewolucji” na Ukrainie w 2004 r. Chociaż w l.

2005–2007 nastąpił pewien spadek pozytywnych ocen, jednak ogólna tendencja pozostaje optymistyczna.

Tab. 1. Wskaźnik zmian sympatii Polaków wobec Ukraińców (wg materiałów badań opinii społecznej, w procentach)20 Lata 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 %

12

9

14

16

15

13

16

19

22

19

29

23

24

25

Źródło: M. St r z e s z e w s k i, Sympatia i niechęć do innych narodów. Komunikat z badań, Warszawa 2007, [w:] http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2007/k_144_07.PDF.

Rys. 1. Krzywa zmian sympatii Polaków wobec Ukraińców w l. 1993–2007

35 30 25 20 15 10 5 0

14 16 15 13 16 19 22 19 29 23 24 1993 25 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

Jeszcze optymistyczniej na podstawie badania opinii publicznej przedstawia się skłonność Polaków do porozumienia z Ukraińcami – ostatnie wskaźniki świadczą o wysokim zaufaniu do Ukraińców (w 2007 r. 79% polskich respondentów wypowiedziało się za porozumieniem z Ukraińcami) i ogólnej tendencji w jego wzroście (zob. tab. 2 i rys. 2).

M. St r z e sz e ws k i, Sympatia i niechęć do innych narodów. Komunikat z badań, Warszawa 2007, [w:] http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2007/k_144_07.PDF.

20

818

LEONID ZASZKILNIAK

Tab. 2. Odpowiedzi polskich respondentów na pytanie „Czy Pana(i) zdaniem możliwe jest porozumienie pomiędzy Polakami i Ukraińcami?” (w procentach)21 Lata odpowiedzi możliwe

V ХІІ 1997 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2004 2005 2006 2007 58 57 67 64 73 63 60 81 74 77 79

niemożliwe

39

40

32

35

25

37

35

14

22

18

10

nie określono

3

3

1

1

2

0

5

5

4

5

11

Źródło: M. St r z e s z e w s k i, Opinie o sytuacji Polski na arenie międzynarodowej i stosunkach z Niemcami. Komunikat z badań, Warszawa 2007, (http:/www.cbos.pl/SPISKO.POL/2007/k_117_ 07.PDF).

Rys. 2. Krzywa zmian pozytywnych odpowiedzi polskich respondentów na pytanie „Czy Pana(i) zdaniem możliwe jest porozumienie pomiędzy Polakami i Ukraińcami?”

90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1997 1999 2000 2001 2002 2003

V XII 2005 2006 2007 2004 2004

Należy podkreślić, że do poważnego przełomu w opinii społecznej Polaków przyczyniły się wydarzenia towarzyszące wyborom prezydenckim na Ukrainie w 2004 r., tj. „pomarańczowa rewolucja”. Badania przeprowadzone przez CBOS w grudniu 2004 r. wykazały, że procent Polaków, którzy opowiedzieli się za możliwością zbliżenia z Ukraińcami, wzrósł do 81%. Zaś w rankingu narodów, do których Polacy odnoszą się z sympatią, Ukraińcy po pół roku z 24 pozycji 21 M. St r z e sz ewsk i, Opinie o sytuacji Polski na arenie międzynarodowej i stosunkach z Niemcami.

Komunikat z badań, Warszawa 2007, (http:/www.cbos.pl/SPISKO.POL/2007/k_117_07.PDF).

STOSUNKI UKRAIŃSKO-POLSKIE W XX W.

819

znaleźli się na 19. Szczególnie należy zauważyć wzrost sympatii do Ukraińców wśród młodego i średniego pokolenia – w grupie wiekowej od 18 do 24 lat procent badanych sympatyzujących z Ukraińcami od 2003 r. do końca 2004 r. wzrósł z 22% do 32%, w grupie od 45 do 54 lat – z 15% do 28%22.

Przytoczone dane świadczą o tym, że ukraińsko-polskie stosunki w XX w. oraz ich interpretacja przez oficjalną historiografię i propagandę wywarły w świadomości obydwu narodów istotny wpływ na kształt stereotypowych wyobrażeń. Przy czym należy podkreślić, że komponent historyczny tychże poglądów powiązany jest przeważnie z daleką przeszłością, często służąc jako ważny argument dla interpretacji współczesnych, będący w interesach takich, czy innych sił politycznych, którym wygodnie było podtrzymywać napięte stosunki pomiędzy dwoma sąsiednimi narodami. Obecna sytuacja obydwu krajów i narodów, jak się wydaje, stwarza przyjazny grunt dla pokonania dawnych uprzedzeń.

Dla Ukraińców perspektywa ta leży na płaszczyźnie pozbycia się syndromów „niedowartościowania” i „wschodniosłowiańskiej jedności”, uświadomienia sobie bycia równoprawnym europejskim narodem. Polacy, jak się wydaje, będą jeszcze mieli okazję do ostatecznego pożegnania się z „kompleksem małej ojczyzny” oraz „historycznej Polski”. Zresztą, podobne kwestie nie należą wyłącznie do Ukraińców, czy Polaków. Takie problemy przeżywały, czy jeszcze wciąż przeżywają także inne narody Europy. Jednak nie przeszkadza to im żyć we wspólnym europejskim domu.

(Z jęz. ukraińskiego przełożył Michał Piekarski)

PRZEGLĄD WSCHODNI

M. St r z e sz e ws k i, Wpływ ostatnich wydarzeń na Ukrainie na stosunek Polaków do Ukraińców.

Komunikaty badań, (http://www.cbos.pl/).

22

Esencja Wschodu Pismo Spraw Wschodnich

Pokojowe relacje między narodami buduje się najskuteczniej na poziomie obywateli Jan Nowak-Jeziorański

www.new.org.pl

DOKUMENTY I MATERIAŁY

Przegląd Wschodni, t. XI, z. 4 (44), s. 823–851, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2011

JOANNA GIEROWSKA-KAŁŁAUR Warszawa

RAPORTY „STRAŻY KRESOWEJ” Z OKRĘGU KOWIEŃSKIEGO Z LAT 1919–1920*1

O

KRES WOJNY POLSKO-SOWIECKIEJ jest dla środkowoeuropejskiego pogranicza narodowościowego czasem przełomowym. Lata 1919–1920 były okresem kluczowym w historii państwa polskiego nie tylko ze względu na proces kształtowania się granic, ale też ze względu na fakt, iż podejmowano decyzje o kształcie politycznym Polski. Na niektóre ważne decyzje dotyczące przyszłości całego państwa wpłynęła postawa mieszkańców Ziem PółnocnoWschodnich dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Na terenie ziem b. Wielkiego Księstwa Litewskiego działało wówczas równolegle kilka sił. Przede wszystkim – przesuwał się front. Po oswobodzeniu Wilna od bolszewików (IV 1919) przez oddziały wojska polskiego został zajęty Mińsk (VIII 1919). Od połowy czerwca 1920 roku nastąpił odwrót wojsk polskich. Po operacji zaniemeńskiej nastąpił „bunt generała Żeligowskiego” (X 1920) oraz fiasko akcji Stanisława Bułak-Bałachowicza i Wiaczesława Adamowicza w Mozyrzu (XI 1920).

Władzę cywilną na tym obszarze sprawowała (do lata 1920) administracja Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich (dalej ZCZW), stopniowo przejmująca od wojskowych wyzwalane powiaty i – co istotne – pozostająca w permanentnym sporze z Naczelnym Dowództwem Wojsk Polskich (dalej NDWP) Animozje pomiędzy tymi dwoma podmiotami wykorzystywał Kościół katolicki, usiłując doprowadzić do jak najszybszego odzyskania swoich świątyń przekształconych na cerkwie po powstaniu styczniowym. Katolikami byli zarówno Polacy, jak i Litwini pozostający w politycznym sporze, a kler litewski dodatkowo moderował sytuację na objętym swym * Zamieszczony poniżej materiał to część wydania źródeł, które w opracowaniu Autorki mają się ukazać drukiem w końcu 2011 r. w serii O Niepodległą i granice, w obszernym tomie zatytułowanym Raporty Straży Kresowej 1919–1920. Ziem Północno-Wschodnich opisanie (red.).

824

JOANNA GIEROWSKA-KAŁŁAUR

oddziaływaniem terenie. Cerkiew prawosławna – z racji exodusu ludności prawosławnej w 1915 roku w głąb Rosji oraz zręcznej polityki ZCZW wobec duchowieństwa prawosławnego przebywającego na objętym przez Zarząd terenie – odgrywała mniejszą rolę, niż by to wypadało z liczby wiernych, którzy dopiero powracali do opuszczonych przed 4 laty siedzib. Nie sposób skreślić tej maksymalnie skróconej charakterystyki sytuacji panującej na terytorium Ziem Północno-Wschodnich nie wspomniawszy o rozmaitych wyborach różnorodnej społeczności żydowskiej.

Historię polityki wschodniej Józefa Piłsudskiego w okresie między 11 listopada 1918 roku a traktatem ryskim można podzielić na dwa, bardzo wyraźnie różniące się etapy. Etapem pierwszym, rzec można autorskim, „wschodniej koncepcji” Józefa Piłsudskiego jest okres działalności Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich1 – od lutego 1919 do września 1920 roku. Program ZCZW stanowiła ogłoszona przez Piłsudskiego w Wilnie 22 kwietnia 1919 roku „Odezwa do mieszkańców byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego” („Odezwa Wileńska”)2. Etap drugi, okres trwania Litwy Środkowej3 – od października 1920 do stycznia 1922 roku (właściwie okres jego pierwszych 76–100 dni) – stanowił kolejną próbę realizacji polityki zapowiedzianej w okresie wcześniejszym, tym razem w bardzo niekorzystnych warunkach determinujących charakter próby rozwiązania problemu.

Politycy związani z Komitetem Narodowym Polskim w Paryżu wykorzystali nastroje polityczne społeczności polskiej tzw. Kresów w rozgrywce politycznej z Józefem Piłsudskim. Naczelnik Państwa, kierując się w latach 1919–1920 zasadami demokracji, zrealizował wówczas program polityczny swoich oponentów.

Naczelny Wódz przeforsował wiosną 1919 roku powstanie Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich4 w celu wprowadzenia w życie idei federacyjnej. Józef Piłsudski przystąpił do realizacji programu, który nie miał oparcia w polskim społeczeństwie5. Naczelnik Państwa był wręcz zmuszony do szukania sprzymierzeńców.

Zob. J. Gierowska-Kałłaur, Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich 19 lutego 1919 – 9 września 1920, Warszawa 2003, s. 430.

2 J. Piłsudski, Pisma zbiorowe. Wydanie prac dotychczas drukiem ogłoszonych, t. V , red. K. Świtalski, Warszawa 1937 [Reprint 1990].

3 Zob. A. Srebrakowski, Sejm Wileński 1922 roku, „Acta Universitatis Wratislaviensis”1993, t. 49, nr 1363, s. 142; Z. Krajewski, Geneza i dzieje wewnętrzne Litwy Środkowej (1920–1922), Lublin 1996, s. 147; J. Gierowska-Kałłaur, Litwa Środkowa (1920–1922), „Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska w Białymstoku” 2005, z. 18, s. 117–125.

4 Notabene struktury podporządkowanej polskiemu Ministerstwu Spraw Zagranicznych, a nie – Wewnętrznych.

5 „Polityka Naczelnika Państwa w stosunku do wschodnich spraw nie zastaje żadnej gotowej grupy, na której oprzeć się może. Z organizacji działającej na Wschodzie ani jedna nie reprezentuje myśli państwowej. [---] Działaczy w naszej sprawie wschodniej jest nieskończenie mało. I ci jednak niestety dzielą się na dwa obozy: Narodowa Demokracja jest zbyt obciążona związkami z ziemiaństwem 1

RAPORTY „STRAŻY KRESOWEJ” Z OKRĘGU KOWIEŃSKIEGO

825

Wkrótce po zapadnięciu decyzji o powołaniu ZCZW – 1 marca 1919 roku – doszło do pierwszego spotkania liderów Straży Kresowej w Warszawie i podjęcia decyzji o rozszerzeniu terenu działania tej organizacji na Ziemie Wschodnie, zgodnie z polityką Naczelnika Państwa. Cele polityczne Straży Kresowej sformułował wobec instruktorów przedstawiciel Wydziału Organizacyjnego Teofil Szopa w maju 1919 roku6. „Uznając za punkt wyjścia dla działalności politycznej Straży Kresowej odezwę Wodza Naczelnego z dnia [22 kwietnia 1919], Straż Kresowa ma przygotować ludność polską do przyszłego plebiscytu lub Sejmu dzielnicowego w Wilnie, który ma zamanifestować jej wolę połączenia się z Rzeczpospolitą Polską. Wszelka akcja przygotowawcza do plebiscytu, jak zbieranie podpisów, agitacja itp. ma być prowadzona bez większego rozgłosu i bez ogłaszania przed czasem decyzji w sprawie granic i nastroju ziem byłego Księstwa Litewskiego, aby nie utrudniać postępów akcji wojskowej polskiej w kierunku Kowieńszczyzny i wschodniej Białorusi”7.

Liderzy organizacji pod nazwą Straż Kresowa, nie tylko oficjalnie deklarowali, w okresie od marca 1919 do września 1920, poparcie dla polityki federacyjnej, ale również czerpali fundusze na działalność (via ZCZW) właśnie pod pretekstem propagowania idei federacji. Jednocześnie, zarówno w organie kierowniczym Straży – Wydziale Organizacyjnym jak i w terytorialnych Okręgach8, odegrali w tym czasie rolę mniejszą od swoich aspiracji politycznych, ale bynajmniej nie małą, a co istotniejsze – niejednoznaczną. O ich pozycji w Warszawie decydowała dobra znajomość realiów panujących na tzw. Ziemiach Wschodnich. Emisariusze powiatowi Straży Kresowej zobowiązani byli więc do systematycznego dostarczania Wydziałowi Organizacyjnemu (via odnośne Okręgi) relacji z terenu.

Raporty z tych ziem emisariusze Straży Kresowej opracowywali w powiatach na podstawie relacji podległych pracowników, a także na podstawie własnych obserwacji. Właśnie ten zbiór raportów i dołączanych do nich sprawozdań jest najistotniejszą spuścizną jaką pozostawili działacze Straży Kresowej. i klerem, lewica z liberałami masońskiego pokroju. Pierwsza grupa chce stworzyć Polskę o jednym antypruskim froncie, druga rozumie, że trzeba ją ubezpieczyć na dwa fronty [---] Oto program państwowy przyjęty przez Piłsudskiego. Państwo polskie nie może istnieć w granicach etnograficznych. Będzie wtedy narażone na ciągłe niebezpieczeństwo. Zagadnienie Unii jest równie realne, jak przed wiekami”; zob. Protokół zjazdu instruktorów Straży Kresowej Okręgu Grodzieńskiego 5 lipca 1919 [ w przygotowywanym tomie dokument 3 w Okręgu Grodzieńskim].

6 Sprawozdanie ze zjazdu instruktorów Straży Kresowej Okręgu Grodzieńskiego 27–28 maja 1919 roku [w przygotowywanym tomie dokument 2 w Okręgu Grodzieńskim].

7 Ibidem.

8 Chronologicznie: Okręg Grodzieński (I) w różnych okresach występujący też pod nazwą Białostockiego lub Brzeskiego, Okręg Wileński (II), Okręg Kowieński (III), Okręg Miński (IV) i Letgalski (V).

826

JOANNA GIEROWSKA-KAŁŁAUR

Przygotowywane przeze mnie do publikacji raporty ze wszystkich Okręgów Ziem Północno-Wschodnich, nie tylko pozwalają na ustalenie poglądów politycznych i społecznych ich autorów (emisariuszy Straży Kresowej), lecz stanowią same w sobie bezcenną wartość. Sporządzane pierwotnie – co istotne – do użytku wewnętrznego, co najmniej raz na miesiąc, a częściej raz na dwa tygodnie, odczytane po latach – przynoszą wizerunek ludzi i zdarzeń, nazwy miasteczek, wsi i gmin, obraz warunków, w jakich przyszło jednym żyć, a drugim działać. Treścią prezentowanych w edycji raportów jest nie tylko opisanie miast, wsi, zaścianków – ale i ludzi różnej narodowości i wyznania, którzy je zamieszkiwali.

Raporty zawierają szczegółową dokumentację życia politycznego i społecznego, gospodarczego i tzw. dnia codziennego na Ziemiach Północno-Wschodnich. Są bezcennym źródłem do badań stosunków wyznaniowych i narodowościowych. Ich lektura pozwala na zaobserwowanie dynamiki zachowań jednostek i grup. Lektura ta może nas przybliżyć do zrozumienia motywów decyzji, podejmowanych wtedy zarówno przez elity polityczne, jak i masy. Raporty Straży Kresowej są także cennym źródłem do historii kształtowania się tożsamości narodu białoruskiego i ukraińskiego w warunkach środkowoeuropejskiego pogranicza narodowościowego w przełomowym okresie jego historii. Niezwykle ciekawie i niejednorodnie rysuje się też obraz społeczeństwa żydowskiego Ziem Wschodnich.

Stan zachowania i rozproszenie prezentowanego materiału nie pozwalały dotychczas nawet na oszacowanie objętości zachowanych raportów, nie mówiąc o rzetelnej – z uwzględnieniem kontekstu ich powstania – analizie poszczególnych zawartych w nich wątków. I – co niezmiernie istotne w badaniach – na zachowanie proporcji pomiędzy elementami wyłaniającego się obrazu sytuacji.

Do druku przygotowuję wszystkie odnalezione dotąd przeze mnie raporty Straży Kresowej z lat 1919–1920, pochodzące z ziem objętych Zarządem Cywilnym Ziem Wschodnich z przyległościami. W odniesieniu do ziem objętych ordynacją wyborczą do Sejmu Ustawodawczego z 28 XI 1918 w trakcie poszukiwań zastosowałam następującą zasadę. Białystok jako siedzibę (wiosną 1919) władz Okręgu Białostockiego Straży Kresowej potraktowałam na równych prawach z ziemiami objętymi Zarządem Cywilnym. Kwerendę dotyczącą sytuacji w rejonie Sokółki i Sejn, – potraktowałam jako marginalną, aczkolwiek już pozwalającą na porównania. Czytelnik zauważy od razu, że raporty z Sejneńszczyzny odbiegają w formie i treści od pozostałych publikowanych. Pisał je po prostu wywiadowca II Oddziału Sztabu Generalnego (emisariusze Straży Kresowej łączyli czasami te dwie funkcje), którego celem nie był opis ziem, lecz wyłącznie politycznych zachowań.

Tom opatrzony będzie merytorycznym wprowadzeniem zawierającym usystematyzowany zarys historii organizacji i struktury terytorialnej Straży Kresowej na całym obszarze Ziem Wschodnich, jak też materiały do charakte-

RAPORTY „STRAŻY KRESOWEJ” Z OKRĘGU KOWIEŃSKIEGO

827

rystyki składu osobowego organizacji, zarówno w centrali jak i we wszystkich Okręgach oraz powiatach. Ponadto wprowadzenie zawierać będzie polemikę merytoryczną z ostatnimi publikacjami naukowymi na temat Straży Kresowej.

Oprócz tego, każdy podrozdział poprzedzony będzie dodatkowo odrębnym, indywidualnym wprowadzeniem. Raporty ułożono wg okręgów (chronologicznie wg daty utworzenia okręgu) i powiatów (raporty zgromadzono alfabetycznie wewnątrz okręgów), w porządku chronologicznym (wewnątrz powiatów). Praca zaopatrzona będzie w obszerny indeks osobowy, w którym każde nazwisko opatrywane będzie – w miarę możliwości krótką notką biograficzną. Objętość tomu trzykrotnie przekroczyła zaplanowaną liczbę stron, tak więc „Wskazówki bibliograficzne...” będą musiały zawierać wyłącznie pozycje, z których korzystam przy sporządzaniu przypisów i rozszyfrowywaniu imion.

Jedne z publikowanych raportów są wręcz pasjonujące, inne – mniej. Świadomie jednak nie dokonuję żadnej selekcji, aby w miarę aktualnych możliwości ukazać kontekst i proporcje, które jak już powiedziano, są podstawą obiektywnej analizy. Część prezentowanych raportów (często po opracowaniu ich skrótu), przekazywana była do wiadomości Naczelnika Państwa, Komisariatu Generalnego Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich i Dowództwa Frontu Litewsko-Białoruskiego. Pozwala to postawić hipotezę, iż te właśnie relacje z terenu mogły być traktowane przez Józefa Piłsudskiego jako doniesienia organu w pewien sposób kontrolującego (do lata 1920) działalność Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich na Ziemiach Północno-Wschodnich.

Wiele wskazuje na to, że akta przekazane po roku 1927 przez działaczy Towarzystwa Straży Kresowej do archiwów podlegały uprzedniej selekcji i usunięto z nich dokumenty dotyczące kwestii przejmowania Straży Kresowej przez opcję będącą zwolennikiem wprowadzenia w życie odmiennego rozwiązania „problematu Ziem Północno-Wschodnich” od tego deklarowanego oficjalnie. W prezentowanych w omawianym tomie licznych i obszernych raportach, prawdopodobnie przez przeoczenie, zachowały się ułamkowe informacje dotyczące przejmowania organizacji – przedstawiającej się jako wspierającą politykę federacyjną – przez własną, wewnętrzną jej opcję zdecydowanie przeciwną takiemu rozwiązaniu.

Publikacja zawierać będzie (na wyklejce) kopię Statutu Polskiej Organizacji Kresowej – zakonspirowanej, wewnętrznej organizacji w łonie Straży Kresowej (występującej w niektórych powiatach również pod nazwą Straży Polskiej lub – co nader charakterystyczne – już od lipca 1919, czyli na 14 miesięcy przed oficjalną zmianą nazwy i statutu – pod nazwą „Towarzystwa Straży Kresowej”)9.

Zarówno zmiana statutu, jak i nazwy na „Towarzystwo Straży Kresowej” nastąpiła we wrześniu 1920 roku, notabene już po rozwiązaniu ZCZW.

9

828

JOANNA GIEROWSKA-KAŁŁAUR

Polska Organizacja Kresowa otwarcie deklarowała cele sprzeczne z programem federacyjnym realizowanym w latach 1919–1920 przez Józefa Piłsudskiego.

Szczęśliwie zachowało się więcej raportów niż zakładano przy podejmowaniu poszukiwań. Stosunkowo najmniej materiałów udało się odnaleźć z pozostającego poza zasięgiem wojsk polskich regionu Kowieńszczyzny – w roku 1919 Okręgu Kowieńskiego Straży Kresowej. O polskim10, a nie litewskim charakterze Kowna w okresie odzyskiwania przez Polskę i Litwę niepodległości coraz częściej zapominamy – zarówno w dzisiejszym Wilnie, jak i w Warszawie. Dlatego te właśnie dokumenty są aż tak ciekawe.

W trakcie swojej wieloletniej już pracy utwierdziłam się w przekonaniu, iż nadmierna „modernizacja” publikowanych tekstów powstałych w innych epokach, zgodnie z aktualnie (AD 2011) obowiązującymi normami wielokrotnie – o ile nie wypacza sensu publikowanych tekstów, to utrudnia czytelnikowi percepcję poruszanych w nich kwestii11. Dlatego – poza rozwiązywaniem skrótów, uzupełnieniem interpunkcji czy usunięciem naprawdę rażących dziś błędów ortograficznych nie ingerowałam w tekst, upatrując w archaicznych sformułowaniach pełnego poezji klimatu epoki.

Polski Komitet Ziemi Kowieńskiej zorganizował się już jesienią 1918 roku, a jego wielkim sukcesem był rezultat wyborów do Kowieńskiej Rady Miejskiej w grudniu 1918 roku na podstawie pięcioprzymiotnikowej ordynacji wyborczej. Okazało się, że w Kownie mimo manipulacji, polegającej na przyłączeniu do okręgu wyborczego przedmieść zamieszkałych głównie przez Litwinów, Polaków jest aż 43% a Litwinów tylko 17%. O problemie Kowna w 1919 roku szerzej zob. J. Gierowska-Kałłaur, Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919–9 września 1920), Warszawa 2003 s. 274–294.

11 Tytułem przykładu. Komisarz Generalny Ziem Wschodnich, był tytułem osoby, która miała zrealizować w praktyce zapowiedzianą w Odezwie Wileńskiej koncepcję federacyjną. Tytuł ten w epoce pisano z „wielkiej” litery. Przeciwnicy wprowadzania w życie koncepcji federacyjnej, również w tej samej epoce, z całą premedytacją pisali ten tytuł z „małej” litery lub wręcz przekręcali. Wg aktualnych norm edytorskich należałoby tytuł ten zawsze pisać z „małej” litery. Okręgi , zarówno w ZCZW jak i w Straży Kresowej były „Okręgami” w rozumieniu nazwy własnej , a nie – zgodnie z dzisiejszymi normami – okręgami. Etc.etc.

10

RAPORTY „STRAŻY KRESOWEJ” Z OKRĘGU KOWIEŃSKIEGO

829

Zgodnie z informacjami Teofila Szopy12 w kwietniu 1919 roku dopiero planowano utworzenie Okręgu Kowieńskiego Straży Kresowej13. Na kierownika tworzonego Okręgu desygnowano Wacława ( występuje w materiałach również jako Władysław) Wielhorskiego, przedstawiciela Ziemi Kowieńskiej w Radzie Narodowej Litwy. Oprócz braku funduszy rozwojowi struktury Straży Kresowej na Kowieńszczyźnie nie sprzyjał odpływ młodej inteligencji polskiej. Z kierownikiem Okręgu Kowieńskiego w maju 1919 roku współpracowało czterech instruktorów obwodowych14.

Poniżej przedstawiam dotychczas odnalezione dokumenty dotyczące Kowieńszczyzny. Zły stan niektórych egzemplarzy sprawił, że pewnych niewielkich fragmentów tekstu nie udało się odczytać, co zaznaczono w tekście.

Nr 1 1919, kwiecień [przed 9]15, Wilno. Stosunki polityczne w Wilnie i na Kowieńszczyźnie I. Ośrodkiem, który w tej chwili jest najważniejszy dla oceny stosunków politycznych na Litwie, jest Kowno. W Kownie: 1) znajdują się najwyższe władze niemieckie wojskowe i cywilne dla całego obszaru okupowanego, Teofil Szopa był inżynierem z zawodu, absolwentem Instytutu Technologicznego w Petersburgu.

W roku 1913 prawdopodobnie był zatrudniony w Biurze Technicznym inż. Mariana Lutosławskiego, specjalizującym się w technice żelbetowej, gdyż od 1913 kierował pracami przy wznoszeniu pierwszej dużej budowli wznoszonej w tej technice – niezrealizowanego ostatecznie kościoła Najświętszego Serca Pana Jezusa w Wilnie projektu Wiwulskiego (prace przerwali bolszewicy, którzy zniszczyli to co już zrobiono). Po I wojnie światowej mieszkał w Wilnie we własnym domu przy ul. Dobrej 7/Rzecznej 10, w którym prowadził biuro budowlane. Wg krewnych był autorem trzech żelbetonowych krzyży umiejscowionych na wysokim wzgórzu w Wilnie. Teofil Szopa był bratem zetowym, a w latach 1919–1920 członkiem Wydziału Organizacyjnego Straży Kresowej. W 1920 roku wszedł z ramienia Towarzystwa Straży Kresowej w skład Tymczasowej Komisji Rządzącej „P. W. Abramowicz reprezentuje Polskie Stronnictwo Demokratyczne, p M. Engel – chrześcijańską demokrację i związaną z nią Ligę św. Kazimierza, p. T. Szopa – Straż Kresową, A. Zasztowt wreszcie należy do P.P.S. Litwy i Białorusi. Poza nawiasem pozostali narodowi demokraci i tzw. krajowcy konserwatywni, wielcy właściciele ziemscy”. W: Niedziałkowski Mieczysław, Wypadki wileńskie, Robotnik, 14 października 1920 r., s. 1.

13 Centralne Archiwum Wojskowe w Rembertowie (dalej CAW) sygnatura: I. 301.8.673, k. 220–224.

Sprawozdanie z działalności Straży Kresowej w kwietniu 1919 roku.

14 Biblioteka Publiczna Miasta st. Warszawy. Dział Starych Druków i Rękopisów. Zbiór „Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich” ( BPK, ZCZW) 1689, k. 95–97. Lista instruktorów SK czynnych na terenie Ziem Wschodnich i przyległych w maju 1919.

15 Pieczątka wpływu podaje datę 9 IV 1919.

12

830

JOANNA GIEROWSKA-KAŁŁAUR

2) rezyduje rząd litewski, 3) po wzięciu Wilna [przez bolszewików] jest ono obok Grodna najruchliwszym ośrodkiem Polski, 4) od marca znajduje się tu misja Ententy.

Obok władz niemieckich urzędują więc władze litewskie – Taryba. Ostatni kryzys ministerialny przyniósł zwycięstwo partii chrześcijańsko-demokratycznej, która obaliła poprzedni rząd socjalistyczny. Wskutek tego rząd obecny cechuje otwarcie wrogi stosunek do Polaków, gdyż partia chrz[eścijańsko]-dem[okratyczna] jest najstronniejszą partią szowinistyczną. Obecny rząd jest jednak mało popularny, przy tym niedołężny a wprost znienawidzony przez sfery robotnicze litewskie. Stąd przewidywany jest w najbliższym czasie nowy kryzys ministerialny16. Stosunek władz niemieckich do władz litewskich zmienił się od chwili przyjazdu do Kowna misji Ententy. O ile dotychczas był on niemal uległy, o tyle teraz Litwini nabrawszy pewności co do ich losu, traktują siebie jako czynnik równorzędny w pertraktacjach prowadzonych z Niemcami.

Pierwsza misja, jaka przyjechała do Kowna, była amerykańska, potem przyjechali Francuzi, którzy 21 III 1919 wysłali swych dwóch delegatów do Paryża.

Jak informuje prasa litewska – po broń. Misja Ententy zachęciła Litwinów do dalszej budowy państwowości litewskiej, przede wszystkim zaś do tworzenia armii. Misja zapewniła Tarybę, że niepodległość Litwy zostanie uznana na kongresie pokojowym. Poza tym zaleciła Litwinom sojusz z Polską, co według mniemania Ententy leży w interesie Litwy. Ta druga część oświadczenia była powodem rozczarowania rządu litewskiego, zwłaszcza w tym składzie, w jakim obecnie się znajduje.

Władze litewskie w miarę możności organizują cały aparat wojskowo-organizacyjny, ale organizacja ta, przede wszystkim wskutek braku sił fachowych, jest niedołężna. Można to zauważyć w organizacji ministeriów i urzędów, w szczególności w organizacji tzw. armii, której brak dostatecznego korpusu oficerskiego stwarza trudności nie do przezwyciężenia. Korpus ten składa się obecnie ze zbieraniny litewsko-polsko-rosyjskiej. W wojsku najbardziej „ideowym” elementem jest ludność z powiatów: mariampolskiego i wołkowyskiego (położone najbliżej okręgów polskich). Natomiast z Kowieńszczyzny Litwinów jest stosunkowo mało. Przy czym jest to na ogół element, w którym nienawiść do Polaków wytwarzana jest sztucznie.

16 Pomiędzy 12 marca 1919 a 12 IV 1919 premierem Republiki Litewskiej był Pranas Dovydaitis.

12 kwietnia 1919 roku M. Sleževičius, którego II gabinet upadł, 11 marca 1919 roku sformował IV gabinet Republiki (a swój drugi) w składzie: J. Zubrickas, J. Paknys, P. Leonas, A. Merkys, S. Kairys, J. Vileišis, A. Stulginskis, J. Šernas, V. Čarneckis, T. Petkievičius. Rząd ten funkcjonował do 7 października 1919.

RAPORTY „STRAŻY KRESOWEJ” Z OKRĘGU KOWIEŃSKIEGO

831

Najbardziej paląca dla Taryby jest obecnie kwestia Wilna. Rząd ofiarował 6 milionów marek Niemcom za zdobycie Wilna, sam zaś szykuje jak może specjalną armię i ma przygotowany cały aparat urzędniczy dla tego miasta. Niemcy jednak kategorycznie pomocy odmówili, twierdząc, że Wilno Ententa przyznała Polakom; twierdzą także, że byłoby im za trudno przeprowadzić porządek na wewnątrz. Wilno z chwilą zajęcia przez bolszewików znajduje się pod bezwzględnem ich panowaniem. Organizację „sowiecką” starają się utrwalić za pomocą terroru i agitacji, która jest przede wszystkim przeciwko „imperializmowi polskiemu” i „bandom polskim”.

W Wilnie ogłoszony został przez nich werbunek do tzw. Zachodniej Dywizji Strzelców17, prócz tego w części terenu gub[erni] kowieńskiej zajętej przez nich urządzili pobór, który skończył aresztowaniami i nie doprowadził do rezultatów.

Armię bolszewicką cechuje wyraźny brak posłuszeństwa wobec swych władz (tak np. pułk 6 rzucił broń i odmówił pójścia na front). Wskazuje na to znamienny artykuł w piśmie bolszewickim „Młot” z dnia 21 III 1919 pt. „Żelazna dyscyplina”, w którym autor domaga się wprowadzenia jak najbezwzględniejszych środków przeciwko anarchii w wojsku. „Kula w łeb – pisze – maruderom i oszustom.

Twarda pięść władzy sowieckiej musi zapanować w całym kraju”.

Początkowo zdawało się, ze bolszewicy będą się starali utrwalić swe panowanie, jednakże 15 III [marca] [19]19 odbyło się w Wilnie zebranie wszystkich komisarzy bolszewickich, na którym uchwalono bez walki oddać miasto w ręce wojsk polskich. Postanowiono przy tym, że przed opuszczeniem go, wszystka żywność zostanie wywieziona do Rosji. Opróżnienie całego terenu opuszczonego przez bolszewików miało być wykonane w ciągu trzech tygodni.

II. W Kownie istnieje sześć stronnictw politycznych litewskich, prawicę stanowią Chrześc[ijańscy] Demokr[aci] i Postępowcy, centrum Zjedn[oczeni] Post[ępowcy], lewicę Socjaliści Narod[owcy]. Prócz tego w Tarybie zasiadają bezpartyjni. Poza nawiasem stoją bolszewicy litewscy. Oczywiście partie prawicowe reprezentują kierunki szowinistyczne litewskie i rzucają hasło demagogiczne pod adresem Polaków. Ponieważ stanowią w Tarybie większość, stąd zrozumiały jest stosunek obecnego rządu do ludności polskiej. [Wstawka]: Według ostatnich wiadomości rząd obecny prawdopodobnie pod wpływem Ententy z jednej strony, a z drugiej strony pod wpływem rozprzężenia panującego na terytorium zajętym

17 Zachodnia Dywizja Strzelców Polskich została przemianowana na 52. Dywizję Strzelców, tracąc polski charakter.

832

JOANNA GIEROWSKA-KAŁŁAUR

przez Litwinów postanowił rozpocząć rokowania z Polakami i wysyła w tym celu delegację do Warszawy18.

W przeciwieństwie do rozbitego społeczeństwa litewskiego element polski w Kownie jest zorganizowany i zwarty. Istnieje naczelna instytucja przedstawicielska „Komitet Polski”, który grupuje zarówno lewe, jak i prawe organizacje polityczne. W radzie miejskiej Polacy stanowią 42%, występują zawsze zgodnie.

Wychodzi jedno pismo, niestety dziś wskutek braku funduszów upadające, pt. „Głos Kowieński”19.

W Wilnie życie polityczne litewskie i polskie zamarło. Jawnie odbywają się zebrania dyskusyjne, agitacyjne tylko bolszewickie. Życie polityczne polskie z natury swojej musiało przybrać formy konspiracyjne. Bolszewicy szczególnie w stosunku do ludności polskiej stosują represje. Aresztowali szereg obywateli polskich, oznajmiając, że postąpią z nimi tak samo jak władze polskie z komunistami, którzy pozostaną w Wilnie. Najwyższą pracę rozwija miejscowa P[olska] O[rganizacja] W[ojskowa],która ma na celu: 1) wyćwiczenie kadrów ochotniczych, które z chwilą zbliżania się wojsk polskich mają rozbrajać bolszewików, 2) wysyłać ochotników do wojska polskiego, udzielanie im zapomóg itp.

Pomimo aresztowań (areszt 6 członków org[anizacji]) według raportu z dnia 23 III [marca] [19]19 organizacja w dalszym ciągu działa, sprawnie komunikuje się pomimo szalonych trudności z Warszawą, odbywa normalne ćwiczenia wojskowe itp.

III. Stosunek ludności litewskiej do władz niemieckich w Kowieńszczyźnie (stanowisko ludności polskiej jest oczywiste) w ostatnich czasach znacznie się zaostrzyło. Składają się na to nieustanne rekwizycje, poza tym krwawe częste wypadki starć Niemców z Litwinami. Na p[rzykład] 20 III [marca] [19]19 w Kownie Niemiec zastrzelił Litwina stojącego na warcie przy misji amerykańskiej. Litwini wyciągają z tego faktu i tym podobnych [faktów] takie konsekwencje, że Ententa da im pomoc zbrojną. Stąd mówi się wiele o przybyciu na Litwę wojsk francuskich. Niezmienione metody niemieckie doprowadzają do tego, że w okolicach Kowna, Bobty, Kiejdan i Ejragoły ludność wyczekuje wprost otwarcie Polaków.

W rosieńskim, gdzie nastroje są różne, mnoży się liczba malkontentów, którzy twierdzą jawnie, że Polacy mogą jedynie zrobić porządek.

Mowa o misji Jurgisa Šaulysa. Zob. P. Łossowski, Konflikt polsko-litewski 1918–1920, Warszawa 1996, s. 38–41.

19 „Głos Kowieński, gazeta tymczasowa”, Kowno 1919. Dziennik wydawany w języku polskim.

Nr 1 w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie, nry 2–9, 11–12, 14–27 w Lietuvos mokslų akademijos Vrublevskių biblioteka.

18

RAPORTY „STRAŻY KRESOWEJ” Z OKRĘGU KOWIEŃSKIEGO

833

Biblioteka Publiczna Miasta st. Warszawy. Dział Starych Druków i Rękopisów.

Zbiór „Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich” (BPK, ZCZW) nr akc.1773/6/II, k. 78–79 (maszynopis; fragment większego raportu, zachowały się jedynie strony 5 i 6). Pieczątka [prostokątna] wpływu Straży Kresowej na stronie „piątej”: otrzymano dn[ia] 9 IV 1919 r. N 20. Brak oznaczenia instytucji sprawczej.

Nr 2 1919, kwiecień, Kowno. Memoriał w sprawie stosunków narodowościowych na Ziemi Kowieńskiej Za czasów władania Rosji Ziemią Kowieńską, dzięki obecności masy wojska i urzędników państwowych Rosjan, Kowno nosiło zewnętrzną cechę miasta rosyjskiego i Kowno odzyskało swój dawny wygląd, polskiego mianowicie miasta.

Stan taki był krótkotrwały, albowiem z chwilą wejścia hord bolszewickich do Wilna rezydujące tam zarządy litewskie, łącznie z organizującymi się formacjami wojskowymi, przeniosły się do Kowna i dzięki temu miasto zewnętrznie przywdziało szatę litewskości. Jeżeli weźmiemy faktyczny skład ludności, to jak to pokazały wybory do rady miejskiej w grudniu 1918 r. przeprowadzone na podstawie powszechnego, proporcjonalnego bez różnicy płci głosowania, Polaków głosowało 42%, Żydów 32%, Litwinów 17%, Niemców 8,5% i Rosjan 1,5%. Takie były wyniki głosowania pomimo szerokiej agitacji duchowieństwa litewskiego na niekorzyść Polaków. Kiedy zaś weźmiemy pod uwagę stosunek ilościowy Polaków do Litwinów, to takowy wyrazi się w cyfrach 72 do 26. Stosunek ten da się potwierdzić zestawieniem ilości dzieci obojga płci uczęszczających do szkół początkowych. A mianowicie: polskich dzieci uczęszcza 1311, litewskich zaś niespełna 300, co w odsetkach stanowi 82% do 18%.

Przechodząc do danych statystycznych Ziemi Kowieńskiej, a mianowicie powiatów: kowieńskiego, południowo-zachodniej części powiatu wiłkomirskiego, oraz części powiatu jeziorowskiego, przylegającego do gub[erni] wileńskiej, to ludność polska na wymienionym terenie stanowi około 75% ogółu ludności katolickiej, co wykazały dane na podstawie badań przeprowadzonych przez osoby kompetentne. Już według urzędowej statystyki rosyjskiej z roku 1897 doliczając przyrost liczba Polaków w Ziemi Kowieńskiej wynosi co najmniej 200 tysięcy (Edward Maliszewski, Polacy i polskość na Litwie i Rusi, Warszawa 1914) zamieszkujących zwartą masą nad brzegami Wilji i Niewiary, stykająca się bezpośrednio z Ziemią Wileńską i Królestwem Polskim. Szczegółowe zaś dane co do odsetka ludności polskiej w każdej poszczególnej parafii wymienionego terytorium są następujące:

834

JOANNA GIEROWSKA-KAŁŁAUR

Nazwa miejscowości Kowno Rumszyszki Korniałów Kiejdany (pow[iat]) Kiejdany miasto Jaswojnie Ponieświeżyk Żejmy Skorule Janów i Kułwa Wędziagoła Łopie Bobty i Moniszańce Łabunów Datnów Dryświaty Rasław, Belmont i Ospa Plusy i Widze Zawierz Czekiszki Kroki, Pojaśle Pacunele Wodokty Krakinów Surwiliszki Opitołoki, Szaty, Siesicki i Dziewałtów Pobojska, Upniki, Wieprze Wiłkomierz Bukańce Ponateny [Ponatery?]

Czerwony Dwór Wilki i Średniki Jeziorowy (Nowo-Aleksandrowsk) Smołwa Iłłukszta, Ellerna i Angiera Ejrogoła

Liczba ludności katolickiej 28 000 4 600 3 750 4 015 1 900 7 681 2 000 5 500 6 766 1 693 4 000 3 050 3 371 1 925 5 000 16 851 15 939 7 600 8 106 4 460 8 439 2 000 3 000 5 500 4 567 18 856

Odsetek Polaków 75% 25% 80% 65% 90% 60% 50% 75% 95% 85% 95% 90% 70% 80% 80% 96% 95% 95% 95% 40% 40% 90% 95% 40% 25% 60%

6 000 5 670 1 760 3 075 4 132 9 934 6 600

50% 50% 60% 50% 40% 35% 90%

2 730 21 000 4 000

95% 75% 25%

RAPORTY „STRAŻY KRESOWEJ” Z OKRĘGU KOWIEŃSKIEGO

835

W ogóle parafii, w których liczba Polaków sięga 25%, jest b[ardzo] znaczna ilość i nie ma miejscowości w całej Ziemi Kowieńskiej, w której nie byłoby ponownego odsetku ludności polskiej. O ile weźmiemy pod uwagę stan posiadania, to w roku 1905 naliczono 891 724 dziesięcin ziemi należącej do Polaków, co stanowi 2/3 ogółu terenu Ziemi Kowieńskiej (Edward Maliszewski).

Reasumując powyższe dane, mówiące o bezspornej przewadze polskości na wskazanym terenie, musimy zaznaczyć wprost wrogi stosunek do ludności polskiej obecnych władz litewskich, nie liczących się z nią absolutnie, co potwierdzają następujące fakty.

Kierownikami ministeriów są wyłącznie Litwini-szowiniści, którzy systematycznie dążą do wyrugowania języka polskiego; np. na podania w języku polskim odpowiada się tylko w języku litewskim, w języku niezrozumiałym dla petentów.

Wszelkie ministerialne formularze i cyrkularze drukują się wyłącznie w języku litewskim, przeważnie w naszych okolicach niezrozumiałym. Pomimo czysto polskiego charakteru miasta Kowna razem z powiatem rząd litewski mianował naczelnikiem powiatu znanego szowinistę Litwina, doktora Szlupasa. Większość urzędów administracyjno-policyjnych jest obsadzona przez Litwinów, Żydów, nawet Rosjan, z pominięciem tendencyjnym Polaków. Znamiennym wielce jest fakt, iż urzędnicy w oficjalnych stosunkach z Polakami posiłkują się wspólnie znienawidzonym językiem rosyjskim, chociaż w prywatnych stosunkach używają języka polskiego. Zasługuje na uwagę zaprowadzenie w mieście Kownie ksiąg meldunkowych i odnośnych blankietów wyłącznie w języku litewskim, niezrozumiałym dla olbrzymiej większości mieszkańców. Jeżeli weźmiemy okólnik No 7, podpisany przez ministra spraw wewnętrznych p[ana] Wilejszysa20, to znajdziemy tam wprost powrót do poglądów rosyjskich, w „twierdzeniu” żeśmy zapomnieli swej rodzinnej mowy litewskiej, oraz wprowadzenie jako pewnego rodzaju kary, według słów samego okólnika, opłaty za tłumaczenie podań z polskiego na litewski (załącznik No [...]).

Nieprzychylnym jest stosunek władz litewskich do komitetów parafialnych, noszących ze względu na zamieszkałą tam ludność charakter polski, co potwierdza chociażby fakt następujący: gdy Komitet Wędziagolski przez swych przedstawicieli zwrócił się do rządu litewskiego z podaniem, prosząc, aby w stosunkach z nimi używał języka polskiego, gdyż ludność miejscowa czysto polska nie rozumie zarządzeń wydawanych w języku litewskim, to spotkał się z szorstką odpowiedzią odmowną i ironiczną radą nauczenia się po litewsku (załącznik No 7).

Jonas Vileišis (1872–1942 ) – litewski dziennikarz, polityk i prawnik, 18 grudnia 1918 otrzymał tekę ministra spraw wewnętrznych w II rządzie Litwy (do marca 1919). Kilkukrotny minister i przedstawiciel dyplomatyczny Litwy w Berlinie i Waszyngtonie, burmistrz Kowna (1921–1931), brat Petrasa, Antanasa i Onufrego.

20

836

JOANNA GIEROWSKA-KAŁŁAUR

Postanowienie obowiązujące komendanta miasta Kowna p[ana] Mikuckisa21, z dnia 3 marca r[oku] b[ieżącego], jako charakterystyczne ze swych tendencji przymusowej litwinizacji nakazuje obowiązkowe zawieszenie szyldów litewskich, na pierwszym miejscu, jednak z pozostawieniem niemieckich, skromnie tylko wzmiankując, że mogą być napisy w językach miejscowych (załącznik No 3).

Zwracającym na siebie uwagę jest fakt, że niektóre rozkazy komendanta do ludności ogłaszane są tylko w języku litewskim, niemieckim i rosyjskim, z pominięciem polskiego, chociaż jak widzieliśmy wyżej, ludność jest [...] i 1% (rozkaz z dnia 3 marca 1919).

Rozporządzenie komendanta powiatu mariampolskiego grozi odpowiedzialnością wraz z konfiskatą majątku rodzinom tych, którzy wstępują do szeregów armii polskiej, formowanej w Królestwie Polskim. Do faktów przymusowej litwinizacji stawiany przez odpowiednie władze tym urzędnikom Polakom, którzy dla chleba objęli posady w urzędach litewskich, nauczenie się w ciągu paru miesięcy języka litewskiego. Litewskie sfery rządzące w nagonce antypolskiej dochodzą czasami swymi zarządzeniami wprost do śmieszności, jak np.: rozkaz zdjęcia orła polskiego w sali polskiego towarzystwa dramatycznego „Lutnia” w Kownie, instytucji prywatnych; dalej zwrócenie uwagi na dekoracje w barwach narodowych polskich w sali towarzystwa polskiego dramatycznego „Sokół” w Kownie22, takiej samej instytucji itp.

W tych zakusach litwinizacji współdziała z rządem wyższe duchowieństwo litewskie, mianując w parafiach polskich księży Litwinów, którzy przemocą wprowadzają język litewski. Oprócz parafian [...] cenie litewskości nie chce się zgodzić. W parafii Ś[wię]tej Trójcy w Kownie, czysto polskiej, po śmierci proboszcza Polaka, biskup ks[iądz] Karewicz mianował w tych dniach ks[iędza] Januszewicza, znanego szowinistę litewskiego. Gdy delegacja parafian chciała się udać do ks[iędza] biskupa z prośbą o mianowanie Polaka, to została niedopuszczona przez zbrojny oddział wezwanych huzarów litewskich. Za czasów Juzoas Mikuckis (1891–1970) oficer armii carskiej (jeniec w niewoli niemieckiej), w 1919, po dekonspiracji Polskiej Organizacji Wojskowej w Kownie, w której miał swój udział, awansowany do rangi kapitana armii litewskiej. Po zastrzeleniu innego wojskowego (na tle osobistym) zdegradowany.

Zdecydował się na pracę w wywiadzie. Zrehabilitowany w 1932 roku. W 1940 został agentem KGB. Od 1941 działał w Niemczech, od 1949 w Stanach Zjednoczonych. W 1968 powrócił na Litwę.

22 Sekcja Dramatyczna „Sokoła” zawiązała się już w pierwszym roku istnienia Towarzystwa i w tym samym 1907 r. wystąpiła raz jeden z przedstawieniem amatorskim. W roku następnym w lokalu własnym na „Piotrówce” zbudowano stałą scenę i odtąd przedstawienia się zaczęły odbywać częściej.

Wytrawnym kierownikiem zespołu dramatycznego był reżyser p. Jan Wiśniewski. W roku 1908 wystawiono 5 sztuk, w 1909 dano 6 przedstawień, w r. 1910 z powodu choroby reżysera tylko 3, w roku 1911 – 5, i w r. 1912 w dwóch przedstawieniach odegrano 4 sztuki. Więcej Wł. Chomański, Kowieńskie „Sokoły”. Polskie „Sokoły” – pierwsza na Litwie organizacja sportowa; http://www. pogon.lt/512/czas.html.

21

RAPORTY „STRAŻY KRESOWEJ” Z OKRĘGU KOWIEŃSKIEGO

837

okupacji niemieckiej duchowieństwo niemieckie okazywało czynną pomoc najeźdźcom w walce ze szkołami polskimi i brało czynny udział we wszystkich akcjach antypolskich w gazetach subsydiowanych przez rząd.

Zważywszy, iż przez czas okupacji niemieckiej, kiedy Polacy na Litwie stawiali bierny opór polityce niemieckiej, szowinistycznie usposobiona część inteligencji litewskiej i kleru szła rękę w rękę z Niemcami w gnębieniu polskości, zamykaniu szkół polskich i fałszowaniu statystyki narodowościowej i posiadając pewność, że wpływy niemieckie jak w czasie obecnym, tak i w przyszłości w sposób jawny lub ukryty będą miarodajne na Litwie samodzielnej, zawdzięczając swe powitanie polityce niemieckiej Polacy proszą Koalicję, w imię hasła stanowienia o sobie narodów i w celu uniknięcia teraz i w przyszłości ucisku Polaków i powstających stąd wewnętrznych zatargów narodowościowych o przyłączenie do Polski polskiego miasta Kowna i przyległego doń terenu, graniczącego z gubernią Wileńską od południowschodu, a odgraniczonego od zachodu przez rzekę Dubissę, który to teren posiada przeważającą ludność polską. Dla określenia granic tego terenu od północy prosimy o przeprowadzenie pod kontrolą urzędników Koalicji bezstronnego spisu narodowościowego, albowiem dotychczas spisy na Litwie sporządzone już to przez rząd rosyjski, już to przez okupantów niemieckich były tendencyjnemi w celu zmniejszenia przewagi i znaczenia elementu polskiego jako odwiecznego wroga Rosji i Niemiec i ich polityki eksterminacyjnej.

Przy tej sposobności prosimy też o zarządzenie plebiscytu w celu stwierdzenia, jakie [są] dążności szerokich warstw ludności Ziemi Kowieńskiej co do przyszłości tego kraju, gdyż wiadomo nam jest, że naród litewski nie jest wrogiem idei unii z Polską, z którą przez długie wieki był złączony i od której dzięki tradycyjnej tolerancji narodu polskiego nigdy nie doznał żadnych krzywd.

Dający się obecnie stwierdzić u władz rządzących na Litwie stosunek wrogi do Polaków nie leży w charakterze narodu litewskiego, a został sztucznie nasadzony przez politykę rządu rosyjskiego i okupantów niemieckich i jest popierany przez grupę inteligentów i księży litewskich. Oni to stoją dziś na czele rządu litewskiego i w sposób bezwzględny, uprawiając dalej politykę eksterminacyjną względem Polaków, utrzymują przeto stały ferment w kraju, z którego zręcznie korzysta polityka niemiecka.

Komitet Polski w Kownie jako przedstawicielstwo Ziemi Kowieńskiej ufa, że koalicja przysyłając delegację swoją na Litwę przejęta jest szczerą chęcią zaprowadzenia w tym kierunku ładu i sprawiedliwości, zabezpieczenia wszystkim ludom warunku jak najlepszego rozwoju politycznego, kulturalnego i ekonomicznego i zapobieżeniu przyszłych wojen. Komitet chcąc przyłożyć rękę do tych szczytnych prac, przesyła na ręce Sz[anownej] Delegacji niniejszy przyczynek do spraw narodowościowych na Litwie i wyraża niniejszym gotowość współpracownictwa w tej dziedzinie, o ile takowe będzie uważane za pożądane ze strony Delegacji.

838

JOANNA GIEROWSKA-KAŁŁAUR

W imieniu Polaków Ziemi Kowieńskiej Polski Komitet Kowieński, Kowno [...] kwietnia 1919 r.

Podpisy: Prezes Ignacy Sokołowski Sekretarz I. Niekrasz Odpis, maszynopis, Archiwum Akt Nowych, Towarzystwo Straży Kresowej (AAN, TSK) teczka 103, k. 14–16 (duplikat k. 19–21).

Nr 3 1919, czerwiec 2, Kowno. Raport z sześciodniowego pobytu w Kownie 1. Sprawa prasy.

Cenzura niemal uniemożliwia akcję prasową według zdania tutejszych. Puszczam kilka próbnych artykułów w „Ziemi Kowieńskiej” dla wybadania granic swobody. W każdym razie przy warunkach obecnych, czyli terroru na wszystko co polskie, mało można legalną prasą zdziałać. Drukować tu nie sposób. Po ułożeniu broszurki, popularyzującej program nasz w stosunku do Litwy, przyszlę do was do druku. Później kurierzy będą musieli odwozić partiami egzemplarze drukowane tam – w Wilnie.

2.Brak ludzi.

Młodych, wykształconych, mogących zjednać sobie zaufanie i posłuch wśród społeczeństwa inteligentnego, instruktorów objazdowych – w ciągu pierwszych 6 dni w Kownie nie wynalazłem. Zróbcie starania, by oprócz Wirebora zwerbować tu kogo jeszcze koniecznie. Stan depresji na prowincji duży. Trzeba taktu, stanowczości i siły, by natchnąć inteligencję i lud do organizacji. Stąd specjalnie wysokich kwalifikacji trzeba tu dla instruktorów.

Sił społecznych mało jest bardzo w Kownie. Komitet jednak tworzy się już.

Oddziała przez niego na organizacje istniejące polskie: „Lutnię”, związek narodowo-robotniczy i związek chrześcijańskiej demokracji. Inne organizacje (Sokół) objęła już P[olska] O[rganizacja] W[ojskowa].

Nawiązałem kontakt bliski z P[olską] O[rganizacją] W[ojskową]. Znajdę tam pomoc organizacyjną, a częściowo i w ludziach dla szerzenia na wsi naszych haseł.

Układ co do tego z kierownikiem P[olskiej] O[rganizacji] W[ojskowej] już stanął.

Jednak nie ma tam takich, którzy odpowiadaliby wymaganiom koniecznym tu do postawienia dla instruktorów objazdowych.

3. Plan organizacji.

Na razie – oprócz Kowna – chcę stworzyć komitety w sześciu kreisach wschodnich (Szawle, Rosienie, Skandwile, Kiejdany, Poniewież, Wiłkomierz), jako

RAPORTY „STRAŻY KRESOWEJ” Z OKRĘGU KOWIEŃSKIEGO

839

najważniejszych co do skupienia ludności polskiej. Najmniej 2–3 instruktorów trzeba, by to objeżdżać. Komitety będą skupiały jednostki, które państwo polskie zużyje ewentualnie jako swych mężów zaufania po okupacji. Będą one zbierać wiadomości o stosunkach gospodarczych i niemiecko-litewsko-bolszewickich, również w dziedzinie wojskowej. Wreszcie jako najważniejsze: będą szerzyć poprzez lud polski hasła polityczne nasze w ludzie litewskim.

Komitet Kowieński oprócz tego postara się dotrzeć do jednostek litewskich nam przyjaznych i zjednać je. Do dziś jednak nie znalazłem tu ani jednego Litwina, który mógłby być oporą w pracy politycznej jako łącznik. Nikt z tutejszych Polaków nie mógł i wskazać takiego. Ludziom paraliżuje ochotę do pracy lęk przed bolszewikami. Niemcy na prowincji grożą wyjściem i oddaniem Litwy językowej bolszewikom. Wieści te szerzą w ostatnich dniach demonstracyjnie w szawelskim i rosieńskim. Kowno jest spokojniejsze.

Stan aprowizacji kraju jest zły. Już z Prus dowożą mięso do ministerstwa litewskiego aprowizacją. Ceny w mieście (Kownie) na artykuły spożywcze są o 1,5 raza wyższe niż w Warszawie. Stąd duża depresja wśród proletariatu.

Niemcy wywożą bezwzględnie i wykupują na wsi co się da po bardzo wysokich cenach.

Stosunek ludności litewskiej do Polaków. Urzędy i część wojsk wyraźnie stoją na wrogim stanowisku. Na wsi są okręgi obojętne pod tym względem (najliczniejsze), są nam przyjazne i to tam, gdzie byli bolszewicy lub stacjonowane są wojska litewskie, które rabują bardzo. Są wreszcie – szczególnie na zachodzie (w telszewskiem) i okręgi nieprzyjazne nam.

Tam księża wygrywają sprawę agrarną przeciw polskości, twierdzą oni, że wojska polskie bronią całości polskich majątków. Za kilka dni, gdy zorganizuję komitet w Kownie, wyjadę do Szawel, Rosień i Kiejdan dla poparcia organizacji Komitetów skandwilskiego i trzech wymienionych wyżej miejscowości. O ile znajdę do tego czasu choć jednego instruktora, to jednocześnie wyślę go na Poniewież i Wiłkomierz. *** Przychodzi za kilka dni kryzys z podpisaniem lub niepodpisaniem pokoju.

O ile nie dotknie on w konsekwencjach swych kraju tego jakimś przewrotem nagłym, to uspokoją się umysły i polepszą warunki pracy. Teraz czują się wszyscy bardzo niepewnie co do jutra. Bardzo paraliżuje, utrudnia zbliżenie z ludźmi.

Przez najbliższego kuriera postaram się wysłać tekst broszurki agitacyjnej dla ludu polskiego na Litwie etnograficznej.

840

JOANNA GIEROWSKA-KAŁŁAUR

Przyślijcie tu kilkaset odezw Polskiej Rady Narodowej z 29 IV [kwietnia] oraz broszur p[ana] [Melchiora]Wańkowicza23, przede wszystkim po polsku. O ile pójdą dobrze wśród Polaków – będziemy rozpowszechniać potem i wśród Litwinów.

Odpis, maszynopis, Archiwum Akt Nowych, Towarzystwo Straży Kresowej (AAN, TSK), teczka 103, k. 17–18.

Nr 4 1919, lipiec 20, Kowno. Sprawozdanie z polskiego wiecu Straży Kresowej O godzinie 3 po południu pan J. Markiewicz24, kierownik „Straży Kresowej” Okręgu Wileńskiego zagaił wiec, zaznajamiając słuchaczy z celem i zadaniami „Straży Kresowej”, jej powstaniem i działalnością. Wyjaśniwszy cel wiecu, zaproponował na przewodniczącego pana Teofila Szopę, co zgromadzeni przyjęli przez aklamację. Do prezydium pan Szopa powołał byłego posła Ziemi Kowieńskiej pana Raczkowskiego i przedstawiciela Chrześcijańskich Robotniczych Związków Zawodowych pana Kryszkiewicza. Otwierając wiec, pan Teofil Szopa mówi o Tarybie i o rządzie kowieńskim, jako pozostałości niemieckiej; wszędzie rządy stworzone przez Niemców (Belgia, Polska, Ukraina) ustąpiły, a tylko na Litwie ten rząd pozostał. Istnienie takiego rządu jest tragedią. Dzisiaj prowadzi on politykę dążącą do zagłady polskości w tym nieszczęśliwym kraju. Wilno jak swego czasu Lwów w sprawie Galicji Wschodniej nie może milczeć i musi podnieść głos w obronie swych rodaków i w obronie połaci polskiej ziemi, którą rząd kowieński przez narzucenie nam odpowiedniej linii demarkacyjnej chce zagarnąć (huczne brawa).

Pierwszy zabiera głos na wiecu przedstawiciel komitetu polskiego w Kownie pan J. Sokołowski, zaznajamiając słuchaczy z Kownem i jego okolicami, dowodząc, że samo Kowno i okolice są polskie (42% Polaków, 32% Litwinów i 16% Żydów), co się bardzo nie podoba Tarybie i dlatego zaprowadziła ona stan wojenny, w powiatach zaś bliższych frontu stanu wojennego nie ma. Pan Mikuckis (dawniej Mikucki), obecny komendant miasta Kowna, kazał przemalować Melchior Wańkowicz (1892–1974), pisarz, publicysta, dziennikarz. Działacz „Petu”, OMNSŚ, „Zetu”, OMNSW, SK (szef Wydziału Prasowo-Wydawniczego), TSK, ZSOMN i ZPMD. W latach I wojny światowej w Korpusie Polskim w Rosji. W II RP był założycielem i współwłaścicielem Towarzystwa Wydawniczego „Rój” (1927–1939). W latach II wojny światowej był korespondentem w II Korpusie Polskim. Wrócił do Polski w 1957.

24 Literówka. Kierownikiem Straży Kresowej Okręgu Wileńskiego był wówczas Juliusz Narkowicz.

23

RAPORTY „STRAŻY KRESOWEJ” Z OKRĘGU KOWIEŃSKIEGO

841

wszystkie szyldy na litewskie i w końcówkach nazwisk pododawać -as, aby wszystkich zrobić Litwinami: za sprzeciwianie groziła kara. W Kownie Żydzi mogą składać [podania] do władz litewskich po rosyjsku, Polakowi zaś wolno tylko w języku litewskim. Rząd litewski dowodzi, że w Kowieńszczyźnie nie ma Polaków, a są tylko spolszczeni Litwini. Prasa i księża wszelkimi siły pomagają ruchowi litewskiemu, wylewając brudy na głowy Polaków.

Polski orzeł kazano zdjąć z „Lutni Polskiej” i nałożono na nią karę w wysokości 3000 marek za to, że władze litewskie dojrzały w dekoracjach barwy polskie.

Chłopów, noszących orzełki, Litwini biją i zrywają orzełki z czapek, w czym się odznacza pewien rotmistrz żandarmerii Jeczys, dawny sługa carskiego „rządu rosyjskiego”. Gazeta „Głos Kowieński” została przez komendanta zawiązana, chociaż była prowadzona bardzo oględnie. W czasie okupacji niemieckiej było Polakom lżej w Kownie niż obecnie. Nie pozwolono na urządzenie obchodu Konstytucji 3 Maja.

Wiec żydowskich bundowców wyniósł rezolucję walki z Polakami. Polacy wobec wszystkich popełnionych przez Litwinów gwałtów postanowili złożyć odpowiedni memoriał misji francuskiej, lecz Litwini do tego nie dopuścili. Misja amerykańska sama zażądała widzenia się z Polakami i pan Sokołowski złożył jej memoriał, za co go wysłano z Kowna. W imieniu Kowieńszczyzny uprasza się, aby Wilno pamiętało o znajdujących się tam Polakach (huczne brawa).

Pan Wilczyński, przedstawiciel okręgu [powiatu] szyrwinckiego, referuje o stosunkach na pograniczu polsko-litewskim. Mówi, że tamte strony zarzucane są odezwami litewskimi w duchu bolszewickim. Że żołnierze litewscy odbierają żywność i strzelają do ludzi, którzy niosą z Kowieńszczyzny zboże do Wilna, że okolice Szyrwint są w większości zamieszkałe przez Polaków i wspomina, że stosunek ludu litewskiego do Polaków jest serdeczny i dobry. Poza tym odczytuje odezwy litewskie antypolskie. Pan Wilczyński wierzy, że Litwini i Polacy będą w przyszłości żyć w zgodzie (brawa).

Pan Tuczyński, przedstawiciel powiatu trockiego, przedstawia następujące fakty: 1. W Olicie aresztowali Litwini i bili kilka osób za podpisywanie deklaracji do Sejmu w Warszawie. 2. We wsi Maseliszki był skatowany stemplami karabinowymi niejaki Janulewicz za to, że się wyraził, że wojska polskie są bardziej bohaterskie niż litewskie. 3. W Montwiliszkach bili po obnażonym ciele Dobrowolskiego za to, że chciał wstąpić do wojska polskiego. 4. W okolicach Medukszty niejaki Dzinkowski otrzymał 12 stempli za to, że nie mógł dać w porę koni na gwałtowne zapotrzebowanie ich przez komitet litewski. 5. W Mereczu sołtysa polskiego Janulisa i jego syna bili stemplami po obnażonym ciele za to, że głośno mówili o tym, że są Polakami, dostali 25 stempli. Egzekucja odbywała się naprzeciw okien plebani, w których stali księża Rybikowski i Bakszyc

842

JOANNA GIEROWSKA-KAŁŁAUR

i z przyjemnością i uśmiechem zadowolenia temu się przyglądali, mówiąc, że „Polakom tak i trzeba”. Po wystąpieniu Niemców z Merecza wkroczyły wojska polskie i znalazły tam 40 żołnierzy Litwinów, którzy wstąpili tu jeszcze przy Niemcach. Mieszczanie entuzjastycznie powitali wojska polskie i zanosili skargi na rządy Taryby, która się z nimi obchodzi w sposób nieludzki. Po paru dniach wojska polskie się cofnęły do Oran i zabrały ze sobą księdza Rybikowskiego i Bakszyca dla wyjaśnienia pewnych papierów, mocno ich kompromitujących. Po ustąpieniu wojsk polskich Litwini zaczęli aresztować i znęcać się nad mieszkańcami Merecza. Aresztowano 40 osób, przy tym ich bito w nieludzki sposób, nawet kobiety, które rzuciły się bronić swych mężów czy braci, bito kolbami i nahajkami.

Aresztowanych głodzono i wypędzono ich do uprzątania miasteczka, gdzie dla przyjemności Żydów i swojej znęcano się nad nimi, wyrywano niektórym miotły z rąk i najohydniejsze brudy kazano im grzebać rękoma, przy czym kazano im pod nahajką śpiewać „Boże coś Polskę”, drwiąc, że ot wam teraz wolność, możecie śpiewać, my wam pokażem – „Polszcze” wy polskie mordy, polskie żaby i temu podobne obelżywe słowa. 6. W Daugach ks[iądz] dziekan Mirones nie chce przyjmować do spowiedzi w języku polskim, również śluby daje Polakom po litewsku. Wyrzucił niejaką młodą dziewczynę Jadwigę Chodykin za drzwi z tej racji, że się modliła po polsku.

Pan Wiktor Natanson, przedstawiciel Straży Kresowej, mówi, że dawno nas ostrzegano o gwałtach litewskich, lecz wierzyliśmy, że gdy Niemcy wyjdą, to wszystko się zmieni, lecz niestety fakty obecne dowodzą, że przypuszczenia nasze były złudne. Wobec tego Wilno, jako polska stołeczna strażnica kresowa, musi pierwsza podnieść głos w obronie cierpiących rodaków, bo Wilno jest polskie i bez Wilna nie ma Polski (huczne niemilknące oklaski). Dochodziły nas już od dawna wieści, że w niektórych gminach powiatu trockiego prowadzi się roboty przeciw Polsce, chociaż tam są władze polskie. Litwini nie pozwalają mówić po polsku i gwałtem zapisują Polaków na Litwinów. Nasza cierpliwość się wyczerpała i musimy podnieść głos wobec narodu i całego świata. Jako dopełnienie do wszystkich wymienionych przedtem gwałtów, odczytuje sprawozdanie z prasy o gwałtach w więzieniach kowieńskich. Za te wszystkie gwałty rzuca słowa: „Hańba im – rządowi litewskiemu”.

Okrzyk powtórzony zostaje wielokrotnie przez całą salę. Rząd litewski utrzymuje jak najprzyjaźniejsze stosunki z Niemcami i chce przeprowadzić linię demarkacyjną gwałcącą Polski kraj. Ta linia demarkacyjna nie może być przyjęta przez Polaków (huczne oklaski). Nas ożywia wiara, że lud litewski myśli inaczej i straci tych panów z Taryby, bo wiemy, że Taryba nie jest wybrana przez naród. Gdyby rząd litewski był prawowicie przez lud litewski wybrany, to można było z nim rozmawiać, lecz z takim, jakim jest obecnie, Polacy w żadne stosunki wchodzić nie mogą (brawa). Wojsko niemieckie wyszło z Kowna, lecz

RAPORTY „STRAŻY KRESOWEJ” Z OKRĘGU KOWIEŃSKIEGO

843

przebrani Niemcy za Litwinów zostali na prośbę Taryby. Są bardzo wyraźne dane, że antypolskie zarządzenia litewskie są inspirowane z Berlina, któremu chodzi o to, aby jak największą szkodę wyrządzić Polsce. Ale agitacja w najbardziej szerokim stopniu prowadzona nie daje zbyt wielkich plonów, bo dochodzą wieści, że lud litewski garnie się do Polski i sam oczekuje wyzwolenia. Mówca składa cześć Polakom umęczonym za sprawę narodową pod jarzmem tarybowskim, co powtarza jednogłośnie cała sala. Proponuje uchwałę wiecu I. Uchwała została przyjęta jednogłośnie. Obecni na sali Litwini w liczbie kilkunastu przyłączyli się do uchwały, jako też do wysłanych przez wiec depesz, a mianowicie: 1) do Naczelnika Państwa (uchwała II), 2) do Sejmu Ustawodawczego w Warszawie (uchwała III), 3) do Komitetu Narodowego w Paryżu (uchwała IV).

Prezes Ligi Robotniczej pan Górski w imieniu 18 tysięcy robotników zorganizowanych proponuje rezolucję (V), która została przyjęta jednogłośnie.

I. Uchwała wiecu polskiego w Wilnie zwołanego przez „Straż Kresową” w dn[iu] 20 lipca 1919 roku w sprawie stosunków na pograniczu polskolitewskim.

Polacy, obywatele miasta Wilna zebrani na wiecu „Straży Kresowej” w dn[iu] 20 lipca 1919 r. w liczbie 3060 [...]: 1. Że [...] polskich terenach kresowych, oraz jako nierozdzielna część jedynego wielkiego państwa polskiego, mamy prawo i obowiązek podnieść głos w obronie rodaków cierpiących pod jarzmem narzuconej władzy pozostającej dotychczas w związku z Niemcami.

2. Że uzurpatorski, popierany przez wrogów Polski, Litwy i całego świata cywilizowanego, rząd kowieński dąży w miejscowościach jemu podległych, mimo woli ludu litewskiego, który pragnie zgody i porozumienia z Polską, do ostatecznego wytępienia polskości, co się ujawnia w jego barbarzyńskich, tchnących butą krzyżacką zarządzeniach i w codziennej praktyce wszystkich jego agentów.

3. Że linia demarkacyjna, jaką obecnie rząd kowieński pragnie narzucić wojskom polskim, całkowicie nie uwzględnia stosunków etnograficznych na pograniczu polsko-litewskim i nie zabezpiecza bezwzględnie polskich obszarów.

Podnoszą wobec Narodu i świata, wobec trybunału ludów cywilizowanych głos stanowczego protestu i oburzenia i uchwalają zwrócić się do Rządu Rzeczypospolitej z prośbą o podjęcie kroków w celu zabezpieczenia Polaków, znajdujących się pod rządami niemiecko-litewskimi, od dalszego znęcania się nad nimi i dania im wolności wypowiedzenia się w myśl odezwy Naczelnego Wodza co do przyszłych swych losów i co do ułożenia stosunków współżycia z sąsiednimi ludami na zasadach prawa i sprawiedliwości.

844

JOANNA GIEROWSKA-KAŁŁAUR

II. Do Naczelnego Wodza i Naczelnika Państwa. Warszawa.

Zebrani na wiecu „Straży Kresowej” w dniu 20 lipca Polacy obywatele miasta Wilna w liczbie 2000, stając w obronie rodaków uciskanych przez rząd kowieński i jego ajentów na pograniczu polsko-litewskim, zanoszą stanowczy protest przeciw niesprawiedliwej i niebezpiecznej linii demarkacyjnej, jaką nam rząd ów pragnie narzucić, zwracając się do Ciebie, Naczelniku, któryś nas z niewoli obcej wybawił i wolność naszej znękanej ziemi zwiastował, abyś wziął w obronę wobec trybunału ludów cywilizacyjnych i tych jęczących pod okrutnym jarzmem Polaków i aby za Twoim światłym wstawiennictwem i im jak najprędszym czasie jutrzenka wolności zaświtała.

Prezydium wiecu III. Do Sejmu Ustawodawczego w Warszawie.

Zebrani na wiecu „Straży Kresowej” w dn[iu] 20 lipca polscy obywatele Wilna w liczbie 2000, stając w obronie rodaków jęczących pod jarzmem rządu kowieńskiego, narzuconego przez okupanta i dotychczas pozostającego w stosunkach z Niemcami, prosi Wysoki Sejm Ustawodawczy o Jego w tej sprawie wstawiennictwo i podjęcie niezbędnych kroków, zmierzających do roztoczenia opieki nad Polakami, którzy cierpią jedynie za swą przynależność narodową i za gorące umiłowanie wspólnej nam wszystkim jedynej Ojczyzny.

Prezydium wiecu.

IV. Do Komitetu Narodowego w Paryżu na ręce Pana Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej.

Zebrani na wiecu „Straży Kresowej” w dniu 20 lipca Polacy, obywatele miasta Wilna w liczbie 2000, stając w obronie rodaków uciskanych przez rząd kowieński i jego ajentów na pograniczu polsko-litewskim, zanoszą stanowczy protest przeciw niesprawiedliwej i niebezpiecznej linii demarkacyjnej, jaką nam rząd kowieński pragnie narzucić i proszę Polski Komitet Narodowy w Paryżu o przedstawienie Rządom Mocarstw Sprzymierzonych, że ludność polska kraju tutejszego prawo stanowienia o sobie zdobyła krwią swych synów, których w liczbie paru dziesiątków tysięcy wysłała na ochotnika do wojska polskiego, że dziś ta ludność jest doprowadzona do rozpaczy wobec możliwości oddania znacznej części kraju w ręce znienawidzonych uzurpatorów kowieńskich, bezwzględnych wrogów i tępicieli narodu polskiego.

RAPORTY „STRAŻY KRESOWEJ” Z OKRĘGU KOWIEŃSKIEGO

845

V. Rezolucja.

20 lipca 1919 roku, my Polacy, wierni synowie naszej Matki Polski, miłujący nade wszystko naszą mowę ojczystą, składamy stanowczy protest przeciwko wydawaniu w języku polskim w Wilnie za pieniądze litewsko-rosyjsko-niemieckie prowokacyjnych i wrogich polskości pism, mianowicie „Głos Litwy” i „Nasza Ziemia”. Zanadto kochamy swój język ojczysty, byśmy pozwolili szerzyć w nim nienawiść do naszej Matki Polski, której do końca wiernie służyć będziemy.

Odpis, maszynopis, Biblioteka Publiczna Miasta st. Warszawy. Dział Starych Druków i Rękopisów. Zbiór „Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich” (BPK ZCZW) j. akc. 1681, k. 33–36.

Nr 5 1919, październik, [przed 17]25. Kowno. Raport instruktora Straży Kresowej z Kowna zatytułowany „Istotny stan rzeczy na Litwie” Stosunki administracyjne Wszystkie zarządy administracyjne na Litwie urządzone są na kształt niemiecki lub rosyjski. Na czele każdego zarządu stoją Litwini. Polacy, Żydzi, Rosjanie zajmują tylko te stanowiska, gdzie sprawy polityki i dyplomacji nie rozstrzygają się. Zawdzięczając niemieckim instruktorom stosunki administracyjne są niezłe.

Jedyną i główną przyczyną, która te stosunki z każdym dniem ostatnimi czasy nadwyrężała, to brak pieniędzy i niewypłacanie urzędnikom pensji. Ale przyznanie przez Anglików tymczasowego rządu litewskiego za rząd prawowity znowu rzecz cała naprawiło. Co się tyczy poszczególnych powiatów i gmin, to na czele powiatu, jak u nas komisarz powiatowy, tam naczelnik powiatu, a w gminach rej wodzą wójci.

Stosunki ludności do władz wojskowych i cywilnych Stosunek ludności do władz cywilnych jest zły dlatego, że ludność nie chce wierzyć, że ta władza potrafi rządzić tak, aby kraju nie zaprzepaścić. Wiara ludności do władz cywilnych jest słaba, i gdyby nie fakt uznania przez Anglików za rząd prawowity, stosunek ludności do władz cywilnych byłby najgorszy.

Wymownym dowodem tego stosunku jest niekupowanie nowo wypuszczonych bonów pożyczkowych, które władze cywilne narzucają ludności. Lud pospolicie

25

Odpis wykonano 17 X 1919 roku.

846

JOANNA GIEROWSKA-KAŁŁAUR

mówi: „kup bony, a będzie śmietanie26 chleba”. A więc lud ma to przekonanie, że oddanie pieniędzy na pożyczkę państwową zabezpieczy byt tylko Tarybie i rządowi. Zupełnie inny jest stosunek tej samej ludności do władz wojskowych, gdyż ludność wie, że władze wojskowe nie rządzą krajem, lecz tylko bronią go od wrogów.

Wojsko i służba bezpieczeństwa.

Wojska litewskiego niewiele. Wojsko umundurowane, wyćwiczone i karne. Żołnierz doskonale spełnia swój obowiązek na wszystkich posterunkach.

Wyższe dowództwo składa się z samych Litwinów. A stary kadr oficerstwa ze starej rosyjskiej armii składający się z różnych narodowości, jak to Polacy, Żydzi i Rosjanie, obecnie zasilił się nowym elementem, który wydała pierwsza litewska szkoła junkierska. Są to przeważnie Litwini i o duchu nieprzyjaznym dla nas.

Polacy w wojsku litewskim, chociaż czują wielką sympatię do Polski, jednak swych uczuć wobec Litwinów nie zdradzają i zachowują się najpoprawniej. Na ogół wojsko litewskie zdyscyplinowane, apolityczne i pewne na rozkazy swego dowództwa. Gdyby np. udał się niedawno tam przez pewną polityczną partię zaprojektowany zamach na rząd27 i stanąłby nowy, to wojsko na pewno byłoby wierne i temu nowemu rządowi. Co się tyczy służby bezpieczeństwa, to i jej z punktu widzenia litewskiego nic zarzucić nie można. Składa się ona z milicji i żandarmerii. Na czele tej ostatniej stoi znany pisarz litewski Ludas Gira. Odznacza się on nadzwyczajną sumiennością w urządzaniu nagonek na Polaków.

Nie dość, że on sam jest sprytny, ale ma jeszcze sprytniejszych i doskonale z tą rzeczą obeznanych Niemców i Żydów. Szpiegostwo ich w stosunku do Polaków jest tak daleko posunięte, że nic absolutnie tam robić nie można. Jako przykład przytoczę, że raz jeden w ciemny wieczór jak najnieznaczniej, zdawało się, wstąpił do mnie nasz tam oficer łącznikowy, wnet za nim wszedł do stróża i szpieg litewski, pytając go, do kogo oficer polski przyszedł. I nic dziwnego, bo mają zaledwie kilka powiatów, a szpiegów jak dla całej Rosji i to tak wyrobionych.

Stwierdziłem i to, że z potrzebą wydane w Warszawie lub w Wilnie dokumenty dla pewnych zaufanych osób, a niepotrzebnie tam zawiezione, już są w rękach Ludasa Giry. Nasza nieostrożność, a szczególniej gadulstwo jak tu, tak i tam 26 W nawiązaniu do nazwiska Antanasa Smetony (1874–1944), wielokrotnego prezydenta Republiki Litewskiej. 4 kwietnia 1919 Taryba wybrała go na pierwszego prezydenta, ustąpił 9 czerwca 1920 i do 1926 zaangażował się w pracę naukową i dziennikarską. W roku 1919 Smetona, zwolennik współpracy litewsko-niemieckiej, właśnie w Polakach upatrywał czynnika zagrażającego młodej państwowości litewskiej. Po przewrocie 17 XII 1926 obwołany „wodzem narodu” przyjął drugą prezydenturę. Po przyjęciu przez Litwę warunków sowieckiego ultimatum z 15 czerwca 1940 na emigracji, zginął w pożarze domu.

27 Chodzi o sierpniowe (1919) powstanie kowieńskie.

RAPORTY „STRAŻY KRESOWEJ” Z OKRĘGU KOWIEŃSKIEGO

847

sprawiło to, że wielu ludzi mocno się tam skompromitowało i sprawie polskiej b[ardzo] zaszkodziło. Wszystkie kompromitujące dokumenty Litwini pokazali misji Ententy. Spostrzegłem i to, że najniebezpieczniejszym żywiołem są tam ci Polacy, którzy nic nie robią, a chcą o wszystkim wiedzieć. Ci panowie przyjeżdżają po wiadomości czasem aż do Wilna. A ponieważ wiedzą, że nic nie robić jest grzechem, więc aby nie grzeszyć – gadają tam na lewo i na prawo. Do tej kategorii należą głównie panie, którym zawdzięczając Ludas Gira wie o wszystkim. Dowiedział się on np. aż to, że Niekraszowie wśród ciemnej nocy zakopali w kościołku pod drzewem najpotrzebniejsze dla [ Ludasa] Giry dokumenty. Te dokumenty wykopał on i stamtąd, co było przyczyną, że już i tak przepełnione Polakami więzienia litewskie jeszcze więcej się napełniły, jeszcze więcej ludzi niewinnych zostało skatowanych przez żołnierstwo litewskie.

Aprowizacja. Stan rolnictwa i stosunki rolne.

Zarządy aprowizacji litewskiej nieźle funkcjonują. Wobec tego ogonków nigdzie nie ma. Tłomaczy się to tym, że wojska, urzędników, robotników jest mało, a chleba dosyć. Stan rolnictwa dobry, urodzaj w tym roku był świetny i zbiory się udały. Ziemi nieobsianej nie ma. Majątki polskie, których właściciele nie wrócili, są w opiece komisji rolnych i oddane w dzierżawę pod tym warunkiem, aby wszystka ziemia była obsiana. Inwentarz takich majątków detalicznie spisany i oddany pod dozór dzierżawcy. Gdy się zjawia właściciel, wówczas komisja rolna oddaje właścicielowi nie tylko dokumenty zawartej z dzierżawcą umowy, ale i pieniądz, jeśli takowy się okaże od dzierżawy. Co się tyczy dzierżawy, to takowe dość wysokie, bo po trzy ruble od dziesięciny. Ludność z tego powodu jest rozgoryczona i często powtarza, że gdy przyjdą Polacy, to na pewno takie podatki zniosą. Stosunek włościan do dworów jest bolszewicki, tym bardziej że do odebrania ziemi obywatelom polskim nawołują wszystkie gazety litewskie. Ale nie bez winy i obywatele. Na p[rzykład] rządca hr. Tyszkiewicza w Czerwonym Dworze pod Kownem p[an] Zawisza i dziś jeszcze sprzedaje las Niemcom, co do ostatka oburza ludność już nie do Tyszkiewicza tylko, ale w ogóle do Polaków.

Podobnie słyszałem robią i inni obywatele.

Szkolnictwo i stosunki szkolne.

Szkoły litewskie funkcjonują dobrze. Szkół polskich nie brak. Brak tylko podręczników i nauczycieli. Do gimnazjum w Kownie potrzebny nauczyciel języka polskiego, jak również proszono mnie o przysłanie podręczników, szczególnie prosiły siostry imienia Marii w Poniewieżu, które mają ochronę – szkołę dla biednych dzieci polskich. Oprócz szkół początkowych są jeszcze i średnie polskie szkoły, np. w Kownie, w Poniewieżu i w Wiłkomierzu. Dotąd rząd litew-

848

JOANNA GIEROWSKA-KAŁŁAUR

ski subsydiował szkoły polskie. Obecnie zaś odmówił tego, a w Kownie nawet i połowę ławek rząd odebrał i oddał je szkołom litewskim.

Akcja tak polska, jak litewska w zakresie gospodarczym i oświatowym Akcji polskiej w zakresie gospodarczym nie ma. A akcja rządowa litewska polega na tym tylko, że rząd zabrania nieobsiewania pól. Nawet dwory polskie wszystkie są obsiane. Kółek rolniczych litewskich jest bardzo mało. Polskich zdaje mi się, że wcale nie ma. Co się tyczy akcji oświatowej, to w wielu miejscach są towarzystwa oświatowe nie tylko litewskie, ale i polskie.

Charakterystyka wybitniejszych ludzi Z Litwinów ks[iądz] prałat Olszewski jest głównym działaczem i jednocześnie największym polakożercą. Jest to poważna i ambitna jednostka, z którą tam się wszyscy liczą. Ks[iądz] prałat Dombrowski podobny Olszewskiemu. Ks[iądz] kanonik Szaulis b[ardzo] ostrożny i taktowny, choć nie lubi Polaków, ale to się u niego nie uzewnętrznia. Księża Staugaitis i Łaukaitis obaj jeździli do Rzymu, aby papież naznaczy ł kardynała dla państwa litewskiego z miejscem przebywania w Wilnie, lecz papież na to się nie zgodził, gdyż to się robiło za czasów okupacji niemieckiej. Janułajtis, który niedawno miał odczyt w Kownie w duchu pojednawczym Litwinów z Polakami. Ten sam Ludas Gira, który powiedział mi te słowa: „Pochwalam myśl Pana pogodzenia nas z Polakami i mam nadzieję, że wiecznie tak być nie może”. Dalej Jeras, Purzycki, Waldemara28, Żyliński, Gajgałajtis, Szlapas, Szarnas, dr Szaulis, o których wystarczy, jeśli powiem, że to są „tarybowcy”. Osobno tu muszę wskazać na księdza Krupowicza, który chodzi po cywilnemu, ma zapuszczony zarost i jest dziś głównym, latającym po prostu po całej Litwie, najwścieklejszym antypolskim agitatorem. Z Polaków: ks[iądz] prałat Pacewicz, który jest prezesem towarzystwa oświatowego w Kownie. Laus, ks[iądz] profesor jest prezesem towarzystwa robotniczego w Kownie, najlepszy Polak, b[ardzo] oddany sprawie polskiej, pracowity i taktowny. Ks[iądz] Maciejewski, prefekt gimnazjum polskiego, odważny obrońca sprawy polskiej na Litwie i śmiało stawia czoła Litwinom. Janowicz, dobry Polak, ale za wiele robiący ustępstw Litwinom. Dwóch braci Niekraszów, więcej się nadających do działań wojennych niż społecznych. Pani Stankiewiczowa karmicielka i opiekunka więźniów polskich, poza tym czynny udział bierze w pracy kulturalno-oświatowej.

Panna Wańkowiczówna i panna Brzozowska, śmiała i całą duszą oddana sprawie polskiej. Ostatnia drugi raz została aresztowana i więziona.

28 Chodzi o Augustinasa Voldemarasa (1883–1942), litewskiego historyka i nacjonalistycznego działacza politycznego, dwukrotnego premiera Litwy w okresie międzywojennym.

RAPORTY „STRAŻY KRESOWEJ” Z OKRĘGU KOWIEŃSKIEGO

849

Prasa i wydawnictwa Gazet litewskich obecnie wychodzi 14, wszystkie w duchu antypolskim. Najwięcej żółci wylewa na nas organ „Lietuva”. Co do gazet żydowskich, których jest kilka, to mocno byłem zdziwiony, przeczytawszy w „Judische Stimme” artykuł wyrażający swe oburzenie rządowi za tak bezwzględną nagonkę na Polaków i wyrażający swe przekonanie, że nie wszyscy Polacy, jak to rząd zaznacza, są wrogami Litwy,a przeciwnie, że są i dobrzy obywatele. Tu muszę dodać, że Polacy na posadach litewskich b[ardzo] sumiennie spełniają swe obowiązki. Rosyjski wychodzi tylko jeden „Inwalid” w Kownie, jest to organ Rosjan pociągających Litwinów do Rosji i agitujących przeciwko Polsce. Z polskich również jedna tylko „Ziemia Kowieńska” b[ardzo] niedołężnie redagowana i dlatego nic tam nie dająca.

Stosunki polityczne, stronnictwa, rząd. Wnioski.

Obecnie rząd litewski natęża wszystkie siły, aby Wilno Polakom odebrać.

Myśl utworzenia wielkiej Litwy upadła. Chcą Wilna, terytorium od 6–7 milionów ludności i oprzeć się nie tylko o Prusy, ale i o Rosję. Wpływy niemieckie są b[ardzo] wielkie. Konsul niemiecki Cimerle [Zimerle] jest głównym aparatem polityki litewskiej, tylko Litwini mówią, że co Niemcy jedną ręką dadzą, to drugą odbiorą i dlatego b[ardzo] chętnie poddają się wpływom rosyjskim, których przedstawicielami są: były kowieński gubernator Wierowkin i udający Białorusina minister ds. białoruskich Hołówko. Dokumentów co do wpływów rosyjskich nie brak. Dość przeczytać książkę „Biełorusy i polaki”, gdzie wyraźnie swe plany wytykają, a ta rzecz staje się zupełnie jasną. Co się tyczy rządu litewskiego, to o starym nie warto opisywać, a o nowym nie mam żadnych informacji.

Ze stronnictw największym jest „Chrześcijańska Demokracja”, gdzie rej wodzą księża litwomani, dlatego ono jest wrogie dla nas. Poza tą partią wszystkie inne, jak np. stronnictwo socjalistów niezależnych i demokratów postępowych, jakby nie ma, są znikome.

Stosunek Żydów do Litwinów i Polaków.

Stosunek Żydów do Litwinów jest b[ardzo] życzliwy. Jest nawet ministerium do spraw żydowskich. Żydzi mają równe prawa i dlatego wielu ich jest na urzędach państwowych. Pomimo to nie przeszkodziło to Litwinom zrobić w Poniewieżu pogrom na Żydów, gdzie będąc pytam Żyda: „No, a co? Dużo Litwini zabili?

Wszak był pogrom?”. „Jaki pogrom, tu nie było żadnego pogromu” – odpowiada Żyd. „A ten i ów, wszak są zabici”. Zaczynam po nazwisku wymieniać. „Nu, oni pojechali do Wilna, jeśli są zabici, to ich tam zabili Polacy, a nie tu Litwini” – odpowiedział Żyd. A więc wyraźnie Żydki są na usługach państw nam wrogich i wszystkie pogromy zwalają na Polskę, aby ta Polska nie była wielką,

850

JOANNA GIEROWSKA-KAŁŁAUR

czego najwięcej się boją w pierwszym rzędzie Niemcy, a potem Rosjanie i za ich przykładem Litwini.

Wnioski Wobec tego wnioski wystawiam takie: a. Straż Kresowa powinna stanąć w obronie żywiołu polskiego, który to żywioł Litwini podszczuwani przez naszych wrogów postanowili z całą jego kulturą zniszczyć. Stanąć w obronie jak tu, tak i tam. b. Tu, uważam, wystarczy, jeśli Straż Kresowa wyda pismo tygodniowe w języku litewskim, przekona ich, że oni są na złej drodze i że łączność ich z Polską jest dla nich najkorzystniejsza. c. Pismo takie rozrzucać nie tylko w pasie pogranicznym, gdzie są Litwini i gdzie jest wojsko ich, ale i przemycać poza linię demarkacyjną. Pismo takie niezawodnie wywarłoby na nich wielkie wrażenie i sprawie naszej ogromną przyniosłoby korzyść. d. Poza tym zasilać szkoły polskie w Kowieńszczyźnie nie tylko pieniędzmi, ale i podręcznikami.

Przepisane i za zgodność potwierdzone 17 października 1919 roku w Wilnie przez Józefa Małowieskiego.

Lietuvos mokslų akademijos Vrublevskių biblioteka (dalej LMAB), Fond 168, teczka 25, k. 255–258 (rękopis opatrzony oryginalną pieczęcią i podpisem Józefa Małowieskiego; pieczęć okrągła, napis w otoku: Wydział Organizacyjny Straży Kresowej, napis w centrum: Ekspozytura Litewska).

Centralne Archiwum Wojskowe w Rembertowie (CAW) I.301.8.673, k. 139–145 (odpis, maszynopis, bez pieczęci i podpisu).

Nr 6 1919, grudzień 10, Wiłkomierz. Raport instruktora Straży Kresowej Romana Bilewicz-Stankiewicza z powiatu wiłkomirskiego W składzie władz administracyjnych powiatu nie zaszły żadne zmiany. Wojska litewskiego jak w Wiłkomierzu, tak i w powiecie znajduje się minimalna ilość . W nastroju wojska daje się odczuć nie tak wrogie usposobienie względem Polaków, jak to miało miejsce przed miesiącem. Były sporadyczne wypadki (w Stanisławowie o 6 wiorst od Wiłkomierza) zbliżenia się wojska litewskiego do polskiego. Napady na ludność polską zmniejszyły się. Aprowizacja powiatu dobra i ceny niskie.

RAPORTY „STRAŻY KRESOWEJ” Z OKRĘGU KOWIEŃSKIEGO

851

W połowie zeszłego miesiąca p[ani] Maria Jastowska otrzymała pozwolenie od władz litewskich na uruchomienie w Wiłkomierzu polskiej szkoły ludowej.

Otwarto oddział wstępny i dwie klasy. Uczniowie ciągle się zgłaszają i jest obecnie uczęszczających na wykłady do 200 dzieci.

Nastrój ludności poza kordonem litewskim jest w większości wypadków dla nas przychylny. Pochodzi to nie z uświadomienia politycznego, lecz jest natury czysto ekonomicznej. Rekwizycje inwentarza, nakaz dawania ziarna od dziesięciny, a głównie ogromne podatki odstręczają ludność od Taryby. W pasie neutralnym (między miejscem postoju wojska polskiego i litewskiego), który miejscami dosięga 10–16 wiorst, sprawa przedstawia się inaczej. Tu mianowicie Taryba rozwija ogromną agitację antypolską, straszy ludność, że wojska polskie lada dzień się cofną i wtedy wszyscy ci, którzy sprzyjają rządowi polskiemu lub pomagają , będą pociągnięci do odpowiedzialności, a majętność ich skonfiskowana. Ci sami agitatorzy dosięgają Bogusławiszek i okolicznych wsi. Gdym się udał do przedostatniego komendanta w Giełmanach z prośbą o udzielenie pomocy w przeszkodzeniu wrogiej nam agitacji, odpowiedział że w Polsce jest swoboda słowa i pisma, więc każden kto chce to może mówić i co chce rozdawać do czytania. Jeżeli zaś zjawi się żołnierz litewski, to on go ujmie, bo to jego obowiązek.

Ochładza zapał ludności do rządu polskiego samowolna rekwizycja wojskowych i szwindle, jakie od czasu do czasu wyprawiają oficerowie z żołnierzami.

Na nowy rok będzie otwarty „Dom Ludowy” i czytelnia. Ze względu na bezpieczeństwo zbierających się nie może się znajdować lokal poza frontem polskim.

Dostałem darmo lokal we wsi Maciejańce od włościanki Progulbickiej. Potrzebny będzie remont zrobiony za środki, jakie dostarczy przedstawienie amatorskie, które odbędzie się w czasie świat.

Maszynopis, Biblioteka Publiczna Miasta st. Warszawy. Dział Starych Druków i Rękopisów. Zbiór „Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich” (BPK ZCZW) j.akc.

1773/6/II, k. 80–81.

PRZEGLĄD WSCHODNI

Przegląd Wschodni, t. XI, z. 4 (44), s. 853–854, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2011

JUBILEUSZ 70-LECIA ADOLFA JUZWENKI

19

STYCZNIA 2010 r. w Sali Balowej Pałacu Potockich odbyła się uroczystość z okazji 70. rocznicy urodzin dr. Adolfa Juzwenki zorganizowana przez Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego. Jubilat od studiów związany jest z Wrocławiem – Uniwersytetem Wrocławskim i Ossolineum. We wczesnych latach siedemdziesiątych XX w. wsławił się niezwykłą jak na owe czasy – a wciąż aktualną – książką Polska a „biała” Rosja (od listopada 1918 do kwietnia 1920 r.). Związany z działalnością opozycyjną od schyłku lat sześćdziesiątych minionego stulecia, w następnym dziesięcioleciu był aktywnym wykładowcą w nielegalnych (Towarzystwo Kursów Naukowych) lub ledwie tolerowanych (Klubu Inteligencji Katolickiej, instytucje kościelne) przedsięwzięciach edukacyjnych. Związany z NSZZ „Solidarność” od jej powstania – m.in. przewodniczył delegacji dolnośląskiej „Solidarności” na I Krajowym Zjeździe związku w 1981 r., w 1989 r. przewodniczył wrocławskiemu Komitetowi Obywatelskiemu.

W wolnej Polsce został dyrektorem Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich Polskiej Akademii Nauk, a w 1995 r. doprowadził do restytucji fundacji Zakładu Narodowego im. Ossolińskich (powołanej we Lwowie w 1817 r. przez Józefa Maksymiliana hr. Ossolińskiego, skasowanej w Polsce komunistycznej). Od tego momentu pełni funkcję dyrektora odnowionego Ossolineum.

W trakcie uroczystości prof. dr hab. Włodzimierz Lengauer, prorektor Uniwersytetu Warszawskiego powitał Jubilata i jako historyk (choć starożytnik) podniósł jego zasługi dla polskich badań wschodnich, prof. dr hab. Jerzy Zdrada z Uniwersytetu Jagiellońskiego, Przewodniczący Rady Kuratorów Ossolineum przedstawił zasługi Adolfa Juzwenki dla tej ważnej instytucji, zaś dr Mariusz Dworsatschek, wicedyrektor Ossolineum, zaprezentował księgę pamiątkową poświęconą Jubilatowi – Krajobrazy przeszłości. Księga ofiarowana doktorowi Adolfowi Juzwence w siedemdziesiątą rocznicę urodzin (Wrocław 2009, oficjalne

854

JUBILEUSZ 70-LECIA ADOLFA JUZWENKI

wręczenie księgi Jubilatowi miało miejsce podczas wcześniejszej uroczystości we Wrocławiu). Prowadzący zaś uroczystość Jan Malicki, dyrektor Studium Europy Wschodniej, podzielił się zebranymi garścią wspomnień o współpracy z Adolfem Juzwenką, poczynając od czasów, gdy był słuchaczem jego wykładów trzydzieści lat wcześniej.

Dowodem na to, że droga życiowa i działalność Jubilata jest doceniana nie tylko w środowiskach naukowych, ale także wśród tych polityków, którym bliska jest problematyka wschodnia, była uroczystość odznaczenia Adolfa Juzwenki Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. Order został przyznany Jubilatowi wśród innych osób za wybitne zasługi w propagowaniu wiedzy o wspólnym dziedzictwie historycznym narodów tworzących Rzeczpospolitą Obojga Narodów. Osoby te otrzymały odznaczenia w Lublinie 1 lipca 2009 r. w czasie uroczystości z okazji obchodów 440. rocznicy Unii Lubelskiej. Adolf Juzwenko z przyczyn osobistych nie mógł uczestniczyć w tej uroczystości, czego bardzo żałował, ponieważ odznaczył by go Prezydent RP Lech Kaczyński w obecności Prezydenta Litwy Valdasa Adamkusa i Prezydenta Ukrainy Wiktora Juszczenki.

W czasie warszawskiej uroczystości odznaczenie Jubilatowi wręczył Doradca Prezydenta RP Andrzej Klarkowski.

Okazją bowiem jubileuszowego spotkania były związki łączące Adolfa Juzwenkę z Uniwersytetem Warszawskim i Studium Europy Wschodniej. Jak sam Jubilat wspominał w czasie spotkania u progu jego kariery akademickiej ważną rolę odegrał roczny staż w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego. Potem te związki osłabły, ale w latach dziewięćdziesiątych XX w. zostały odnowione za sprawą współpracy ze Studium Europy Wschodniej. Adolf Juzwenko był bowiem wieloletnim wykładowcą studiów wschodnich prowadzonych przez tę jednostkę. W ostatnich latach wykładów tych już nie prowadzi, gdyż – jak sam mówił – sił już mu nie stało, by regularnie dojeżdżać z Wrocławia do Warszawy.

Jubilat wciąż jednak poczuwa się do związków ze Studium Europy Wschodniej, biorąc udział w jego licznych przedsięwzięciach jako wykładowca oraz współorganizator. Znaczącym dowodem tego był udział Adolfa Juzwenki w warcie honorowej wystawionej przez pracowników i studentów Studium przy trumnach Pary Prezydenckiej, Lecha i Marii Kaczyńskich, w Pałacu Prezydenckim w dniu 16 kwietnia 2010 roku.

Po części oficjalnej licznie zgromadzeni goście i przyjaciele Jubilata wychylić mogli lampkę wina. A przede wszystkim otrzymać wpis do wspomnianej księgi pamiątkowej.

Dariusz Maciak Studium Europy Wschodniej UW

IN MEMORIAM

Przegląd Wschodni, t. XI, z. 4 (44), s. 857–868, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2011

LESZEK ZASZTOWT, JAN MALICKI Warszawa

JULIUSZ BARDACH (1914–2010)

D

nia 26 stycznia 2010 r. zmarł w Warszawie, w wieku dziewięćdziesięciu sześciu lat, Profesor Juliusz Bardach, nestor polskich historyków prawa. Był wybitnym badaczem ustroju i prawa polskiego i litewskiego, znakomitym mediewistą i lituanistą, znawcą dziejów Rosji i Europy, w tym zwłaszcza Europy ŚrodkowoWschodniej, ale również autorytetem w dziedzinie historii najnowszej, przede wszystkim XIX i XX stulecia.

Dla nas jednak był Profesor w pierwszej kolejności wieloletnim współpracownikiem „Przeglądu Wschodniego” i członkiem jego Rady Programowej, od momentu powstania pisma w 1991 r., który przez dziewiętnaście lat wspierał je – ciepło i bezinteresownie – swoją wiedzą i życzliwością. Od początku miał także wpływ na kształt nagród przyznawanych corocznie przez Jury ,,Przeglądu Wschodniego” dla najlepszych książek naukowych, wydawnictw źródłowych i syntez dotyczących Wschodu, zarówno w kategorii dzieł krajowych, jak i prac zagranicznych.

Recenzował osobiście wiele z książek, które kandydowały do nagrody, zaś stałym członkiem Jury został w 1999 r., co związane było z chorobą i w jej następstwie odejściem profesora Aleksandra Gieysztora. Od początku lat dziewięćdziesiątych był Profesor Bardach wewnętrznym doradcą redakcji oraz inspiratorem a – często także – ostatecznym autorytetem

858

JULIUSZ BARDACH (1914–2010) – IN MEMORIAM

w sprawach kontrowersyjnych i trudnych, zwłaszcza dotyczących oceny nadsyłanych do Nagrody książek. Jego sympatia dla obszaru zainteresowań, jak i kierunku reprezentowanego przez ,,Przegląd Wschodni” była widoczna zawsze. Nieomal do ostatnich dni uczestniczył w pracach Jury nagrody ,,Przeglądu Wschodniego” oraz bywał na wielu konferencjach i sympozjach organizowanych przez Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego, choć pod koniec życia bywał już na nielicznych.

Wschód – rozumiany jako Rosja i obszar Europy Środkowo-Wschod- Uroczystość wręczenia Nagród Przeglądu niej, a więc także rosyjska Syberia, Wschodniego, Sala Złota, Pałac Kazimierosyjski Daleki Wschód, Azja Środ- rzowski, marzec 1999 r. kowa i Kaukaz, były dla Profesora obszarem ważnym, choć nie jedynym w jego zainteresowaniach. W swoich badaniach zajmował się przecież przede wszystkim dziejami ustroju i prawa średniowiecznej Polski i Wielkiego Księstwa Litewskiego, także historią średniowiecznej Rusi moskiewskiej i kijowskiej, Księstwa Moskiewskiego, Ukrainy, to jednak zdawał sobie również sprawę z wagi zagadnień i okresów bliższych naszym czasom. Świadczą o tym Jego liczne studia i recenzje prac rosyjskich, a także rozprawy poświęcone nauczaniu historii prawa w uniwersytetach Cesarstwa Rosyjskiego w XIX w. i na początku XX stulecia.

Jego główne badania dotyczące Litwy historycznej uzupełniane były również studiami dotyczącymi Inflant, zwłaszcza Inflant Polskich – dziś Łatgalii, obszaru stanowiącego Jego mało skrywaną pasję z racji przede wszystkim zainteresowania dziejami rodziny Manteufflów, ale także innych rodzin, w tym familii Weyssenhoffów, którym poświęcił odrębne studium.

Dla wielu osób związanych z redakcją ,,Przeglądu Wschodniego” fundamentalne znaczenie miały Jego prace poświęcone życiu politycznemu, społecznemu i naukowemu Wilna, Litwy i Inflant w XIX i XX w. Wiele z nich opublikowanych zostało w książkach, m.in. O dawnej i niedawnej Litwie (Poznań 1988), Themis a Clio czyli prawo a historia (Warszawa 2001), czy W obiektywie nauki i w lu-

JULIUSZ BARDACH (1914–2010) – IN MEMORIAM

859

strze pamięci (o uczonych, pisarzach i politykach XIX i XX wieku) (Warszawa 2004).

Zwłaszcza Jego studia poświęcone wybitnym uczonym wywodzącym się w terenów wschodnich dawnej Rzeczypospolitej i często związanych z nauką rosyjską są dla nas dzisiaj materiałem niezastąpionym, zwłaszcza że wspartym – jakże często – własnymi wspomnieniami. Mamy tu całą galerię postaci od Gustawa i Tadeusza Manteufflów, poprzez Bolesława Limanowskiego, Włodzimierza Spasowicza, Leona Wasilewskiego, Oskara i Czesława Miłoszów, Henryka Łowmiańskiego, Stefana Kieniewicza po Aleksandra Gieysztora. Tak się bowiem ułożyły losy Profesora, że Wschód był dla niego nie tylko przedmiotem badań, ale także poważną częścią własnej biografii. * Urodził się 2 listopada 1914 r., w Odessie, wówczas kwitnącym mieście portowym Cesarstwa Rosyjskiego, w żydowskiej, zasymilowanej rodzinie inteligenckiej. Ojciec był lekarzem, dentystą. Rodzice wraz z siostrą zginęli z rąk Niemców w 1942 r. Przyszły profesor w 1933 r. ukończył Gimnazjum im. Mikołaja Kopernika we Włodzimierzu Wołyńskim, a następnie zapisał się

Juliusz Bardach z m.in. Valdasem Adamkusem, b. prezydentem Litwy i Stanisławem Szuszkiewiczem, b. przewodniczącym Rady Najwyższej Białorusi, Wschodnia Szkoła Letnia 2003, fot. przed Pałacem Kazimierzowskim, lipiec 2003 r.

860

JULIUSZ BARDACH (1914–2010) – IN MEMORIAM

na studia na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie. Studiował tam w latach 1933–1939 na Wydziale Prawa i Nauk Społecznych. Uczestniczył w seminarium historii ustroju i prawa litewskiego prof. Stefana Ehrenkreutza, uczęszczał też na seminarium mediewistyczne profesora, wówczas jeszcze docenta, Henryka Łowmiańskiego, a także brał udział w seminarium, wówczas również docenta, Wiktora Sukiennickiego poświęconym ustrojowi i prawu ZSRR w Szkole Nauk Politycznych przy Instytucie Naukowo-Badawczym Europy Środkowo-Wschodniej w Wilnie. Magisterium prawa zdążył uzyskać tuż przed wybuchem wojny, w czerwcu 1939 r. Miał wówczas dwadzieścia pięć lat.

W okresie studiów związany był z Polską Partią Socjalistyczną. W latach 1933–1939 działał także w Akademickim Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej USB, Organizacji Młodzieży Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego (OMTUR), w tym redaktorem wileńskiej mutacji ,,Robotnika” w latach 1938–1939. Od 1935 r. był członkiem PPS, zaś po 1948 r. członkiem PZPR. Okres okupacji i wojny spędził początkowo w Wilnie, a następnie w ZSRR, gdzie od listopada 1943 r. służył w I Korpusie, a następnie w I Armii Wojska Polskiego. Już po wojnie, w lipcu 1946 r., został awansowany na stopień pułkownika. Od stycznia 1946 r. do marca 1948 r. pełnił funkcję attaché wojskowego

Juliusz Bardach z Danielem Beauvois, po uroczystości wręczenia Nagrody Przeglądu Wschodniego (Nagroda Zagraniczna – Daniel Beauvois), Pałac Kazimierzowski, marzec 1994 r.

JULIUSZ BARDACH (1914–2010) – IN MEMORIAM

861

przy ambasadzie polskiej w Moskwie. Po powrocie do Polski w latach 1948–1950 pracował w Centralnym Urzędzie Planowania, a także jako wykładowca historii Polski w Akademii Sztabu Generalnego i w Szkole Nauk Politycznych. W lipcu 1950 r. przeniesiony został, na własną prośbę, do rezerwy i przeszedł do pracy naukowej.

Rozprawa z zakresu historii prawa na temat adopcji w prawie litewskim XV–XVI w., napisana jeszcze Wilnie i opublikowana jako nadbitka w 1938 r., rok później wydana została w ,,Wiadomościach Studium Historii Prawa Litewskiego USB” (Wilno 1939). Obroniona została jako doktorat na Uniwersytecie Jagiellońskim, już po wojnie, w 1948 r. Jej promotorem był prof. Adam Vetulani, który znał zarówno Autora, jak i pracę jeszcze sprzed wojny.

Od 1950 r. Profesor Juliusz Bardach związany był z Uniwersytetem Warszawskim i jego Wydziałem Prawa (od 1969 r. Wydziałem Prawa i Administracji), początkowo jako zastępca profesora (1950–1951), profesor kontraktowy (1951–1954), profesor nadzwyczajny (1955–1959) i profesor zwyczajny (od 1960). Był twórcą i, w latach 1956–1968, kierownikiem Instytutu Historii Prawa UW, w latach 1969–1984 – kierownikiem Zakładu Historii Państwa i Prawa Polskiego tegoż Instytutu, zaś w latach 1981–1985 przewodniczącym jego Rady Naukowej.

Juliusz Bardach i Ewa Gieysztor – członek Jury „Nagrody PW im. Aleksandra Gieysztora”, uroczystość wręczenia Nagród, Pałac Potockich, marzec 2006 r.

862

JULIUSZ BARDACH (1914–2010) – IN MEMORIAM

Równolegle pracował w Polskiej Akademii Nauk, z której dwoma instytutami związał się szczególnie mocno. Pracował naukowo w Dziale Historii Państwa i Prawa w Zakładzie Nauk Prawnych PAN (1953–1956), następnie w Instytucie Nauk Prawnych (1956–1961). W latach 1957–1959 był zastępcą dyrektora Instytutu. Od 1961 r. kierował Zakładem Historii Państwa i Prawa w Instytucie Historii PAN, aż do momentu likwidacji Zakładu w 1969 r.

Profesor już od lat sześćdziesiątych miał ugruntowaną pozycję w świecie akademickim. W późniejszym okresie zaczęło to owocować powierzanymi Mu funkcjami w międzynarodowych organizacjach. Od 1974 r. był członkiem rzymskiej Accademia Nazionale dei Lincei, od 1982 r. także członkiem Accademia Mediterranea delle Scienze w Katanii we Włoszech, jak również przewodniczącym Międzynarodowej Komisji Studiów Slawistycznych (Commission Internationale des Etudes Slaves) przy Międzynarodowym Komitecie Nauk Historycznych (Comité International des Sciences Historiques – CISH) w latach 1980–1985, a następnie jej przewodniczącym honorowym.

W latach 1970–1980 był również honorowym wiceprzewodniczącym Międzynarodowej Komisji Zgromadzeń Krajowych i Parlamentaryzmu (Commission Internationale d’Histoire des Assemblées d’Etats et du Parlementarisme, CISH).

Był także wieloletnim członkiem Zarządu Stowarzyszenia Historii Prawa w Paryżu (Société d’Histoire du Droit) oraz wieloletnim członkiem Dyrekcji Międzynarodowego Stowarzyszenia Porównawczej Historii Prawa im. Jeana Bodin w Brukseli (Société International d’Histoire du Droit Comparé Jean Bodin). Profesor należał do nie tyle odchodzącego, co niestety już wymarłego, pokolenia polskich badaczy mówiących w języku francuskim – jak profesorowie: Gieysztor, Kula, Geremek, Herbst, czy Kieniewicz. Stąd też i bliskie, serdeczne stosunki z prof.

Beauvois (choć ten akurat świetnie włada polskim).

Ważnym rysem charakteru Profesora był szacunek dla tradycji akademickich. Choć związany z establishmentem PRL, był zawsze i przede wszystkim przykładem ,,przedwojennego” profesora, który potrafił odnosić się z respektem nie tylko do kolegów, ale także z sympatią i serdecznością do początkujących badaczy. Znajdował czas, aby podziękować za przesyłane mu książki, które nota bene wnikliwie czytał. Zawsze osobiście odpisywał na listy, a były to czasy gdy poczty elektronicznej jeszcze nie znano lub nie wykorzystywano tak powszechnie jak dziś. Był ceniony i akceptowany przez środowisko naukowe, niezależnie od orientacji politycznej. Znalazło to wyraz m.in. w przyjęciu Go w 1982 r. jako członka Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, reaktywowanego rok wcześniej i stanowiącego wówczas swego rodzaju opozycyjne alter ego wobec Polskiej Akademii Nauk.

JULIUSZ BARDACH (1914–2010) – IN MEMORIAM

863

W 1983 r. został członkiem korespondentem Polskiej Akademii Nauk, zaś sześć lat później – w 1989 r. – członkiem rzeczywistym PAN. W 1982 r. wybrany został członkiem honorowym Polskiego Towarzystwa Historycznego, którego wiceprezesem był już w latach 1960–1966. Ostatnim gestem ze strony środowiska akademickiego stało się zgłoszenie Jego kandydatury na członka honorowego Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, jako kandydatury wspólnej Wydziału I i II TNW. Doceniając Jego zasługi dla polskiej humanistyki, w 2008 r. obdarowano Go członkostwem honorowym TNW, razem z profesor Barbarą Skargą.

Jak już wspominaliśmy, zainteresowania naukowe Profesora koncentrowały się przede wszystkim na problematyce historii ustroju i prawa. Jego najważniejsza i do dziś wykorzystywana na studiach uniwersyteckich jednotomowa synteza historii ustroju i prawa polskiego, której współautorami byli Bogusław Leśnodorski i Michał Pietrzak, wciąż cieszy się dużym zainteresowaniem studentów, choć uważają ją za podręcznik trudny. Miała dotąd w sumie sześć wydań, w tym ostatnie w 2009 r.

Za najważniejszą syntezę, opus magnum Profesora uważa się pięciotomową Historię państwa i prawa Polski, której częściowo był autorem, a redaktorem wszystkich pięciu tomów. Sam opracował autorsko tom I, obejmujący okres do połowy XV w. Tom ten miał cztery wydania w latach 1957, 1964, 1965 i 1973.

Był również współautorem tomu III i IV. Edycję zakończył tom V obejmujący lata 1918–1939, którego część druga ukazała się w 1969 r. (wraz z poprawionymi wznowieniami edycję ukończono w latach 1981–1982).

Jednak oprócz mediewistyki i lituanistyki Profesor zajmował się także historią parlamentaryzmu, koncepcjami federalistycznymi, historią historiografii oraz biografistyką i metodologią nauk historyczno-prawnych. Pod wieloma względami Jego zainteresowania pokrywały się z tradycyjnie rozumianą historią nauki, o czym może świadczyć choćby studium Wacław Aleksander Maciejowski i jego współcześni, wydane przez Ossolineum w 1971 r., które nota bene prezentuje ważny, a mało znany fragment losów słowianofilstwa polskiego orbitującego wokół idei rosyjskiej.

Wschodnie zainteresowania Profesora, zwłaszcza dziejami ustroju i prawa Wielkiego Księstwa Litewskiego sprawiły, że dla wielu stał się klasykiem badań lituanistycznych w tym zakresie, a szereg Jego prac uznanych zostało za swego rodzaju kanon. Pozycja naukowa i dokonania Profesora zostały dostrzeżone i nagrodzone doktoratami honoris causa Uniwersytetów: Łódzkiego (1995), Warszawskiego (1996) i Wileńskiego (1997), a kilka prac zostało przetłumaczonych i wydanych w językach rosyjskim i białoruskim. Jednotomową historię państwa i prawa polskiego, której współautorami byli Bogusław Leśnodorski i Michał Pietrzak, wydano w Moskwie w 1980 r., w przekładzie, opracowaniu

864

JULIUSZ BARDACH (1914–2010) – IN MEMORIAM

i z przedmową Z.M. Czerniłowskiego. Studia z historii Wielkiego Księstwa Litewskiego wydane zostały w Mińsku w 2002 r. w serii Albaruthenica czasopisma ,,Biełaruski Histaryczny Ahliad”. Wiele prac Profesora publikowanych było w języku francuskim – zwłaszcza dotyczących Statutów Litewskich i koncepcji federalistycznych, oraz w języku angielskim – przede wszystkim prace odnoszące się do problemów narodowościowych w Rzeczypospolitej Obojga Narodów i w okresie porozbiorowym.

Po śmierci prof. Ludwika Bazylowa w 1985 roku, Profesor został, w 1986 r., współprzewodniczącym ze strony polskiej Komisji Historyków Polskiej Akademii Nauk i Akademii Nauk ZSRR. Komisja funkcjonowała od 1965 roku. Profesor był jej drugim z kolei przewodniczącym z polskiej strony. Ze strony rosyjskiej przewodniczył Komisji prof. Jarosław N. Szczapow, członek wówczas jeszcze Akademii Nauk ZSRR, następnie Rosyjskiej Akademii Nauk. Jego zastępcą i wiceprzewodniczącym Komisji ze strony rosyjskiej był w latach 1991–1995 profesor Władimir A. Djakow, jeden z najbardziej zasłużonych dla współpracy obu środowisk historyków rosyjskich, przy tym także członek Rady „Przeglądu Wschodniego” oraz laureat Nagrody w roku 1994. * Wróćmy zatem do aktywności Profesora, związanej z ,,Przeglądem Wschodnim”. Pierwszymi publikacjami Profesora na łamach ,,Przeglądu” było wspomnienie o Stefanie Kieniewiczu (1907–1992) oraz recenzja pracy Marcelego Kosmana, Orzeł i Pogoń. Z dziejów polsko-litewskich XIV–XX w., obie zamieszczone w zeszycie 4 za 1991/1992 r. W 1993 r. ukazała się recenzja książki Inflanty, Inflanty – Wspomnienia rodzinne, zebrane przez Ryszarda Manteuffla-Szoege (PW, 1992/93, z. 3). Rok później opublikowany został artykuł: Polacy na Prawobrzeżnej Ukrainie w XIX wieku w świetle badań Daniela Beauvois (PW, 1994, z. 2).

Od 1994 r., jak już wspomniano, Profesor czynnie uczestniczył w pracach związanych z nagrodą ,,Przeglądu Wschodniego”. Tego właśnie roku wygłosił laudację Daniela Beauvois i Władimira Djakowa, laureatów nagrody zagranicznej ,,Przeglądu Wschodniego” (PW, 1994, z. 4; wyd. 1996). W 1997 r. opublikował artykuł Z dziejów polsko-litewskich stosunków naukowych w dwudziestoleciu międzywojennym (PW, 1997, z. 2).

W 2001 r. Profesor wygłosił laudację dwóch książek: Barbary Stoczewskiej, Litwa, Białoruś, Ukraina w myśli politycznej Leona Wasilewskiego, nagrodzonej w kategorii dzieł krajowych oraz Leonida Gorizontowa – Paradoksy polityki imperialnej: Polacy w Rosji i Rosjanie w Polsce, uznanej za najlepszą monografię w kategorii dzieł zagranicznych (PW, 2001, z. 1). Gorizontow był, dodajmy, uczniem dobrze Mu znanego prof. Władimira Djakowa.

W 2004 r. nagrodę ,,Przeglądu Wschodniego” w kategorii „edycja źródeł” otrzymała Aldona Prašmantaitė za edycję Zapisków domowych (Namų užrašai)

JULIUSZ BARDACH (1914–2010) – IN MEMORIAM

865

Juliusz Bardach podczas uroczystości wręczenia Nagród Przeglądu Wschodniego, Pałac Potockich, marzec 2008 r.

866

JULIUSZ BARDACH (1914–2010) – IN MEMORIAM

biskupa żmudzkiego Macieja Wołonczewskiego (Motiejusa Valančiusa), opublikowaną przez wydawnictwo Baltos Lankos. Laudację przygotował także prof.

Bardach, który zresztą bardzo optował zarówno za powołaniem tej kategorii Nagrody, jak i za przyznanej jej tej właśnie edycji (PW, 2005/2006, z. 4). Ostatnią laudacją Profesor uhonorował Włodzimierza Mędrzeckiego za książkę nagrodzoną w kategorii „dzieł krajowych” – Inteligencja polska na Wołyniu w okresie międzywojennym (PW, 2005/2006, z. 2). Wołyń był mu znany z młodości – jak już wyżej wspomniano tam, we Włodzimierzu Wołyńskim, ukończył gimnazjum.

Wspomniane tu artykuły, recenzje i laudacje wygłoszone przez Profesora w mocno niepełnym stopniu odzwierciedlają Jego rzeczywisty wkład w prace Jury oraz udział w ostatecznych decyzjach związanych z przyznawaniem dorocznych nagród ,,Przeglądu Wschodniego”.

Profesor Bardach, oprócz aktywności w sprawach Nagrody „Przeglądu Wschodniego” uczestniczył także, jak to już wspomniano, w różnych przedsięwzięciach Studium Europy Wschodniej UW, m.in. wziął udział w dwóch wyprawach naukowych do Wilna z międzynarodowym gronem słuchaczy VI i VII Wschodniej Szkoły Letniej UW, w latach 1997 i 1998.

Wraz z nim w wyprawach uczestniczyli inni wybitni naukowcy, profesorowie – DaJuliusz Bardach i Aleksander niel Beauvois, Norman Davies, Aleksander Gieysztor podczas wyjazdu ze Gieysztor, Michael Rywkin. Profesorowie Wschodnią Szkołą Letnią na Litwę, Szkoły zostali przyjęci, wraz z ówczesną Troki, lipiec 1997 r. ambasador RP we Wilnie – prof. Eufemią Teichmann, przez prezydenta Valdasa Adamkusa. Przy okazji wyjazdu do Wilna, w 1997 r., tuż przed nim dowiedzieliśmy się o śmierci Stanisława Swianiewicza i o tym, iż msza ma się odbyć w Kościele ss. Wizytek. Ustaliliśmy treść adresu na uroczystość mszy oraz, że Norman Davies będzie najwłaściwszą osobą, aby ten adres wygłosić, zwłaszcza że część kadry ruszała z objazdem dalej, trasą: Krewo–Mińsk–Pińsk–Lwów–Żółkiew–Łańcut.

Wspominając prof. Bardacha należy napisać również o licznych wspólnych, pięknych znajomościach. Wśród nich, także z już nieżyjącym Markiem Karpiem, założycielem i szefem Ośrodka Studiów Wschodnich (laureat Nagrody „PW” im. A. Gieysztora w roku 2000). To spowodowało, że zorganizowaliśmy kiedyś

Adres honorowy wręczony Juliuszowi Bardachowi przez członków Jury Nagrody im. Aleksandra Gieysztora, czerwiec 2003 r.

JULIUSZ BARDACH (1914–2010) – IN MEMORIAM

867

868

JULIUSZ BARDACH (1914–2010) – IN MEMORIAM

niedzielną wyprawę, przyjemną letnią porą, do odbudowanego przez Marka majątku i dworu w Ludwinowie na Podlasiu (jeszcze w dawnych granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego). I tam, w gronie przyjaciół, wręczony został Profesorowi „adres honorowy”, wydrukowany w tradycyjnej sztuce typografii, na czerpanym papierze, przygotowany przez jednego z niżej podpisanych, jako wyraz uznania i szacunku jego i całego grona członków Jury „Nagrody Przeglądu Wschodniego”.

Profesor był dla nas bardzo ważną postacią. Jego grzeczność i maniery zawsze przypominały nam o starej, dobrej, przedwojennej szkole. Ten elegancki styl akademicki coraz trudniej jest kultywować w dzisiejszym pędzącym naprzód świecie. A jednak za tym tęsknimy. W naturalny sposób był dla nas Profesor emanacją ubiegłej epoki nad którą – w dodatku – unosił się delikatny cień dawnego Wilna.

Leszek Zasztowt, Jan Malicki (Warszawa)

PRZEGLĄD WSCHODNI

NOTY • KSIĄŻKI NADESŁANE

Przegląd Wschodni, t. XI, z. 4 (44), s. 871–876, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2011

W dziale „Noty i Książki nadesłane” postanowiliśmy umieszczać krótkie opisy zarówno książek w istocie nadesłanych do Redakcji i Redaktora, jak i książek, które taką czy inną drogą trafiły do naszych rąk, a które dotyczą szeroko pojętej tematyki wschodniej. Z tej przyczyny wykaz ten jest oczywiście i niejednoznaczny, i niekompletny.

Drukując ten materiał pragnę osobiście podziękować tym wszystkim Autorom, Korespondentom i Wydawcom, którzy zechcieli byli nadesłać lub przekazać na moje ręce wydane przez Nich pozycje.

Oferujemy ten dział jako stałe miejsce informowania czytelników zainteresowanych sprawami wschodnimi o najnowszych wydawnictwach.

Jan Malicki

Małgorzata ABASSY, Inteligencja a kultura. O problemach samoidentyfikacji dziewiętnastowiecznej inteligencji rosyjskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008, ss. 278, streszczenie w j. ros. i ang.

Książka stanowi monograficzne opracowanie dotyczące dziewiętnastowiecznej inteligencji rosyjskiej. Podjęty został w niej temat elit intelektualnych oraz ich wpływu na kulturę i mechanizm dziedziczenia idei.

Autorka zwraca uwagę, że rosyjska inteligencja narodziła się w wyniku konfrontacji Rosji z Zachodem Europy, stojąc przed wyzwaniem przeszczepienia na grunt rosyjski obcych kulturowo elementów. Wśród typów rosyjskiego inteligenta wyznacza: dekabrystę, słowianofila, „zbędnego człowieka” oraz „nihilistę”. Poprzez analizę problematyki, nieobcego rosyjskiej inteligencji myślenia utopijnego, autorka pozwala wysnuć wnioski genezy takich zjawisk, jak rosyjski marksizm i komunizm. Książka prowokuje także do refleksji i stawia pytania o zadania współczesnej inteligencji.

Anna BARAŃSKA, Między Warszawą Petersburgiem i Rzymem. Kościół a państwo w dobie Królestwa Polskiego (1815–1830), Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2008,

ss. 910, tabele, aneksy, indeks osób, streszczenie w j. fr., wł.

Obszerna monografia jest wynikiem wieloletniej kwerendy w archiwach Polski, Rosji i Watykanu. Zawiera i łączy elementy dotyczące problematyki dziejów Kościoła rzymskokatolickiego, historii dyplomacji oraz historii politycznej Polski i Rosji. Autorka dokonała analizy konfliktów, a także współpracy na linii państwo–Kościół w Królestwie Polskim, a także stosunków pomiędzy Królestwem Polskim, Rosją i Watykanem.

Połączone zostały tu trzy kierunki badań dotyczące – Kościoła rzymskokatolickiego w Królestwie Kongresowym, historii papiestwa i historii Rosji.

Michał BOHUN, Oczyszczenie przez burzę. Włodzimierz Ern i moskiewscy neosłowianofile wobec pierwszej wojny światowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008, ss. 262, streszczenie w j. ros., j. ang.

Książka stanowi rekonstrukcję światopoglądu „rycerza rosyjskiej filozofii” Wladymyra Erna (1882–1917), będącego wyrazicielem rosyjskiego słowianofilstwa. Autor wskazuje także na poglądy innych słowianofilów – N. Berdajewa, S. Bułgakowa, W. Iwanowa, E. Trubeckiego. Kolejną część książki zajmuje

872

KSIĄŻKI NADESŁANE

problematyka I wojny światowej w rosyjskiej i europejskiej filozofii.

Henryka ILGIEWICZ, Societates Academicae Vilnensis. Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Wilnie (1907–1939) i jego poprzednicy, MKiDN, Warszawa 2008, ss. 668, streszczenie w j. ang., lit., ilustracje, indeks osób Autorka mieszka w Wilnie i należy do Stowarzyszenia Naukowców Polaków Litwy. W swej obszernej monografii omówiła zarówno problem uwarunkowań rozwoju polskich towarzystw naukowych w Wilnie w pierwszej połowie XX w., jak i zagadnienia dotyczące poszczególnych towarzystw, kończąc na losach członków i zbiorów Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie w latach II wojny światowej. Praca poświęcona została bowiem uczczeniu setnej rocznicy założenia tego towarzystwa (1907–2007). Głównym zadaniem stawianym przez autorkę było ustalenie kiedy i jak powstawały omawiane towarzystwa, a zwłaszcza z czyjej inicjatywy oraz jakie cele były stawiane i jakie przeszkody należało pokonać na drodze do uzyskania zezwolenia władz. Omówiono następnie poszczególne towarzystwa m.in. pod względem organizacyjnym oraz osiągnięć w dziedzinach poszczególnych nauk. Opisano także działalność wydawniczą towarzystw.

Zagadnienia te wpisała autorka w szerszy kontekst obejmujący m.in. zainteresowanie i wspieranie towarzystw naukowych przez ziemian i polską inteligencję, instytucje państwowe i społeczne.

Stanisław KULCZYCKI, Hołodomor.

Wielki Głód na Ukrainie w latach 1932– 1933 jako ludobójstwo. Problem świadomości, Kolegium Europy Wschodniej im. Jana Nowaka-Jeziorańskiego, Wrocław 2008, ss.

382, indeks nazwisk

Profesor Stanisław Kulczycki jest pracownikiem naukowym Instytutu Historii Ukrainy Narodowej Akademii Nauk Ukrainy w Kijowie. W swojej książce (w przekładzie Bogusława Saleja) omawia kwestię ludobójstwa dokonanego przez władzę stalinowską na narodzie ukraińskim. Publikacja oparta została na dokumentach i zeznaniach naocznych świadków. Omawia poruszoną problematykę także w szerszym kontekście dziejów ziem Ukraińskiej SRR sprzed jej powstania (1917) po lata powojenne, koncentrując się m.in. na kwestii zafałszowania liczby zamordowanych i próby jej odtworzenia na Zachodzie.

Joanna SCHILLER, Universitetas Rossica. Koncepcja rosyjskiego uniwersytetu 1863–1917, Wydawnictwo IHN PAN, Warszawa 2008, ss. 710, tabele, aneksy, indeks nazwisk Obszerna monografia stanowiąca efekt wieloletniej pracy i zainteresowań naukowych wokół historii uniwersytetów, powstała podczas opracowywania dziejów Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego. Autorka wychodzi z przekonania, że zrozumienie zasad funkcjonowania i ocena działalności rosyjskiej uczelni w Warszawie są niemożliwe bez nakreślenia szerokiego obrazu polityki uniwersyteckiej carskiej Rosji. Stawia dlatego pytanie – czym w zamyśle i koncepcji państwa rosyjskiego miał być uniwersytet, jakie powinien pełnić funkcje i jak powinien być zorganizowany. W kolejnych rozdziałach książki autorka ukazuje konfrontację państwowej koncepcji uniwersytetu z wizją, jaką prezentowało środowisko akademickie.

W zamierzeniu autorki, książka stanowi część pierwszą pracy, opatrzonej wspólnym tytułem, której część druga poświęcona będzie historii Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego.

KSIĄŻKI NADESŁANE

Krzysztof ZAJAS, Nieobecna kultura.

Przypadek Inflant Polskich, UNIVERSITETAS, Kraków 2008, ss. 394, aneksy, indeks osób Monografia Inflant Polskich od czasów Zakonu Kawalerów Mieczowych po rok 1945. Obejmuje m.in. takie rozdziały jak „Niemiecka historia Inflant” i „Polska historia Inflant”. Autor dokonuje rekapitulacji historycznej i antropologicznej, starając się także opisać obecne w Inf lantach mechanizmy kulturowe, właściwe także dla tzw. sytuacji pogranicznych. Ważny element stanowi opisanie fenomenu lokalnej tożsamości polsko-inflanckiej, obecnej także w literaturze i naukowych projektach Polaków z Inflant.

Autor przywraca w ten sposób także pamięć o zapomnianych literatach polskich, jak i przypisywanych dotąd do niewłaściwych kontekstów kulturowych.

Anne APPLEBAUM, Gulag. A History of the Soviet Camps, Penguin Books, London 2009, ss. 624, ilustracje, indeks osób Autorka ukazuje historię Gułagu – rozbudowanej sieci obozów pracy rozrzuconych po całym obszarze ZSRR. Część pierwsza obejmuje lata 1917–1939 – od początków bolszewizmu po następstwa Wielkiego Terroru.

Część druga opisuje życie i pracę w obozach począwszy od aresztowania, skończywszy na problematyce buntów i ucieczek. W części trzeciej omówiono kwestię apogeum i zmierzchu obozowego kompleksu przemysłowego w latach 1940–1986.

Orlando FIGES, Taniec Nataszy. Z dziejów kultury rosyjskiej, Wydawnictwo Magnum, Warszawa 2009, ss. 518, ilustracje, indeks nazwisk

873

Orlando Figes – historyk i pisarz brytyjski, autor kilku książek o Rosji w swojej książce (w przekładzie Władysława Jeżewskiego) przedstawia szereg wybitnych postaci w kulturze rosyjskiej – władców, arystokratów, artystów, pisarzy, malarzy, kompozytorów, a także działaczy komunistycznych. Autor próbuje uchwycić m.in. wyobrażenie Rosjan na temat własnej tożsamości narodowej.

Ukazuje także szerokie konteksty związane z dziełami rosyjskiej muzyki, sztuki i literatury.

Andrzej FURIER, Polacy w Gruzji, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2009, ss. 452, ilustracje, indeksy Książka jest efektem wieloletnich badań realizowanych przez autora od 1987 r., stanowiąc pierwsze opracowanie monograficzne tematu. Przedstawia kwestię powiązań Polaków z Gruzją od ich pierwszych kontaktów po czasy współczesne. Autor porusza także zagadnienie polskiego wkładu w rozwój ziem gruzińskich. Wśród zbadanych przez autora dokumentów, znajdujących się zarówno w Gruzji, jak i w Polsce, znalazły się m.in. ukazujące próbę wykorzystania w wieku XIX ziem gruzińskich w walce o niepodległość Polski.

Roman JURKOWSKI, Sukcesy i porażki. Ziemiaństwo polskie Ziem Zabranych w wyborach do Dumy Państwowej i Rady Państwa 1906–1913, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2009, ss. 550, tabele, indeksy, streszczenie w j. ros., ang.

Jest to pierwsza tak obszerna praca poświęcona temu zagadnieniu, obejmująca bogaty materiał archiwalny, zgromadzony na terenie Rosji, Ukrainy, Białorusi, Litwy i Polski. Autor omawia szczegółowo pro-

874

KSIĄŻKI NADESŁANE

blematykę ordynacji wyborczej i przebiegu samych wyborów do I, II, III i IV Dumy Państwowej, a także do Rady Państwa w latach 1906, 1909, 1910 i 1913. Nie zostały pominięte takie aspekty jak przygotowanie i przebieg akcji wyborczej oraz dokonane nadużycia i nieprawidłowości. Na końcu zamieszczony został portret zbiorowy posłów – Polaków wybranych do wszystkich Dum Państwowych i Rady Państwa.

Mariusz KORZENIOWSKI, Za Złotą Bramą. Działalność społeczno-kulturalna Polaków w Kijowie w latach 1905–1920, Wydawnictwo UMCS, Lublin, 2009, ss.

622, indeks nazwisk Książka stanowi szczegółowy opis dotyczący aktywności społeczno-kulturalnej Polaków zamieszkałych w Kijowie na początku XX w. Porusza problematykę organizacji kościelnych, oświatowych, dobroczynnych, prasowych (ze szczegółowym omówieniem poszczególnych czasopism), kulturalnych (w tym teatru polskiego w Kijowie), naukowych oraz wojskowych, a także młodzieżowych. Autor zwraca przy tym uwagę, że dynamiczny rozwój aktywności kijowscy Polacy zawdzięczali zmianom, jakie zapowiadał Manifest Październikowy, będący następstwem rewolucji rosyjskiej 1905 r., stąd dolna rama chronologiczna ujęcia tematu.

W pierwszej części publikacji uwaga autora skupia się na analizie struktury społecznej i zawodowej polskiej społeczności oraz przyczyn jej liczebnego wzrostu. Kolejna część pracy omawia dzieje instytucji społecznokulturalnych.

Elżbieta ORMAN, Tahańcza Poniatowskich. Z dziejów szlachty na Ukrainie w XIX wieku, PAU, Kraków 2009, ss. 416, ilustracje, mapy, indeks osób, streszczenie w j. ukr., ros., fr., ang.

Bogato ilustrowana monografia przedstawia, na przykładzie wybranych rodzin szlacheckich, dzieje początków industrializacji i znaczenia szlachty w gospodarczym rozwoju Kijowszczyzny, Wołynia i Podola w pierwszej połowie XIX w. Opisana została m.in. pełna dynamiki przemysłowa działalność pułkownika Józefa Poniatowskiego (1762–1845) – założyciela fabryk przemysłu tekstylnego i cukrowniczego. W ten sposób autorka obala stereotypiczne wyobrażenie na temat polskiej szlachty na tych ziemiach.

Z ksiązki można się także dowiedzieć na temat historii i genealogii rodu Poniatowskich

Andrzej BETLEJ, Sibi, Deo, Posteritati. Jabłonowscy a sztuka w XVIII wieku, Societas Vistulana, Kraków 2010, ss. 446, ilustracje Obszerna publikacja ukazuje działalność fundatorską magnaterii w Rzeczypospolitej w XVIII w. Autor zwraca uwagę, że w porównaniu z innymi familiami na ziemiach południowo-wschodnich Jabłonowscy nie są wymieniani jako licząca się rodzina zasłużona na polu fundacji artystycznych. W niniejszym opracowaniu skoncentrowano się na 3 postaciach: Jana Stanisława, Stanisława Wincentego i Józefa Aleksandra Jabłonowskich. Wybór tych 3 postaci warunkowało istnienie materiałów archiwalnych odnoszących się do rodziny Jabłonowskich. Zakres chronologiczny obejmuje lata 1702–1772.

Alicja CURANOVIĆ, Czynnik religijny w polityce zagranicznej Federacji Rosyjskiej, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2010, ss. 366, indeks osób Autorka analizuje i przedstawia kwestię współczesnej polityki zagranicznej Rosji, obejmując badania nad religią w stosunkach

KSIĄŻKI NADESŁANE

międzynarodowych. Wybór ten wynika z przekonania autorki, że bez zrozumienia kultury jest zdecydowanie trudniej o właściwą interpretację działań państwa. Religia, uznana na początku XX w. za „relikt”, stopniowo znikający z życia społeczeństwa, przestała być traktowana przez politologów i socjologów jako czynnik odgrywający istotną rolę w rozwoju ludzkości po II wojnie światowej.

Podejście to zaczęło się jednak zmieniać już pod koniec lat sześćdziesiątych. Autorka zwraca uwagę, że na początku XXI w. już coraz mniej politologów, socjologów i religioznawców kwestionuje umacnianie się w polityce czynnika religijnego.

Joanna JANUSZEWSKA-JURKIEWICZ, Stosunki narodowościowe na Wileńszczyźnie w latach 1920–1939, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2010, ss. 710, tabele, indeksy, streszczenie w j. ros. i j. ang.

Obszerna monografia podzielona została na 5 zasadniczych rozdziałów: 1. Procesy narodotwórcze na Wileńszczyźnie jako źródło konfliktu, 2. Spór o Wilno po zakończeniu I wojny światowej. Między republiką sowiecką, państwem narodowym, a federacją, 3. Główne grupy narodowościowe Wileńszczyzny wobec idei Litwy Środkowej, 4. Wielonarodowa społeczność Wileńszczyzny w granicach Rzeczypospolitej (1922–1925), 5. Polacy i mniejszości narodowe w województwie wileńskim 1926–1939. Publikacja stanowi próbę spojrzenia na wzajemne stosunki grup narodowościowych, zamieszkujących Wileńszczyznę w okresie międzywojennym. Zasięg terytorialny określają granice województwa wileńskiego. Przedmiotem badań stały się wzajemne opinie, koncepcje polityczne i próby ich realizacji dotyczące stosunków polsko-litewskich, polsko-białoruskich, polsko-żydowskich i polsko-rosyjskich.

875

Małgorzata RUCHNIEWICZ, Wieś zachodniobiałoruska 1944–1953. Wybrane aspekty, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2010, ss. 478.

Monografia obejmuje dzieje terytoriów północno-wschodnich województw II RP wraz z losami zamieszkującej tam ludności.

Cezurę początkową stanowi rok 1944, gdy Armia Czerwona wyparła Niemców, rozpoczynając okres restytucji władzy sowieckiej. Istnieje jednak zbyt wiele związków z okresem poprzednim, dlatego również wcześniejsze zjawiska i wydarzenia znalazły się w kręgu zainteresowań autorki. Datą zamykającą jest rok śmierci Stalina i początek wdrażania ograniczonych zmian w stworzonym przez niego systemie rządów. Podstawowym zagadnieniem badawczym, jest pytanie, czy mając pozycję zdecydowanie słabszą i upośledzoną względem władzy, ludność mogła jednak swoim zachowaniem wpływać na efektywność działań władz i ostateczny kształt wprowadzonych zmian.

Longin TOMASZEWSKI, Wileńszczyzna lat wojny i okupacji 1939–1945, Oficyna Wydawnicza RYTM, Warszawa 2010, wyd. III, s. 724, ilustracje, aneksy, indeks nazwisk Autor (ur. 1921 w Wilnie) jest żołnierzem Okręgu Wileńskiego ZWZ-AK. Poświęcił wiele lat pracy badawczej dziejom polskiej konspiracji niepodległościowej na Kresach Północno-Wschodnich. W niniejszej obszernej publikacji omówione zostały wojenne losy Wilna, życie codzienne jego mieszkańców – znane autorowi także z autopsji, sytuacja społeczno-polityczna oraz stosunki narodowościowe na Wileńszczyźnie. Kolejne rozdziały poświęcono genezie, organizacji i działalności zbrojnego i cywilnego podziemia niepodległościowego, a także dziejom Okręgu Wileńskiego ZWZ-AK w latach

876

KSIĄŻKI NADESŁANE

1941–1945. Praca oparta została o niezbadane dotąd materiały archiwalne oraz relacje świadków i uczestników opisanych wydarzeń.

Autor nie pomija także tematów trudnych, jak np. w podrozdziale „Glinciszki i Dubinki”.

Joanna WOLAŃSKA, Katedra ormiańska we Lwowie w latach 1902–1938. Przemiany architektoniczne i dekoracja wnętrza, MKiDN, Warszawa 2010, ss. 560, ilustracje, aneksy, indeksy, streszczenie w j. ang., ukr., orm.

Bogato ilustrowana monografia opisuje dzieje katedry ormiańskiej we Lwowie, koncentrując się na latach episkopatu abpa Józefa Teodorowicza, gdy miała miejsce gruntowna przebudowa wnętrz świątyni.

Autorka, po przeprowadzeniu trwających blisko 10 lat badań, analizuje wnikliwie kwestię latynizacji obrządku ormiańskiego i architektury ormiańskiej we Lwowie, a także rearmenizacji mającej miejsce na początku XX w. Przybliża także działalność wybitnych artystów, którym wnętrze katedry zawdzięcza po dziś dzień swój nowy wygląd – Józefa Me-

hoffera oraz Jana Henryka Rosena, poddając szczegółowemu opisowi ich dzieła, ilustrując licznymi przykładami.

Vladislav ZUBOK, Nieudane imperium.

Związek Radziecki okresu zimnej wojny, od Stalina do Gorbaczowa, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2010, ss. 452, ilustracje, skorowidz Książka (w przekładzie Aleksandra Czwojdraka) przedstawia historię zimnej wojny ujętą z perspektywy radzieckiej, opierając się na najnowszym dorobku badań historycznych.

Autor omawia motywy, które doprowadziły ZSRR do zimnej wojny, zwracając uwagę na fakt, że otwarcie archiwów w Rosji i innych krajach byłego bloku państw komunistycznych, stworzyło olbrzymie możliwości w zakresie pisania o radzieckiej historii. Unaocznia także, że zimna wojna stanowiła nie tylko starcie wielkich mocarstw, lecz obejmowała również historię ludzi i ich pobudek, nadziei, zbrodni, złudzeń i błędów.

PRZEGLĄD WSCHODNI

(Opracował: Michał Piekarski)