Przegląd Wschodni 47

PRZEGLĄD WSCHODN I TOM XII-TY

Zeszyt 3 (47)

RADA „PRZEGLĄDU WSCHODNIEGO”: Andrzej Ajnenkiel, Warszawa Stanisław Alexandrowicz, Toruń Daniel Beauvois, Paryż Alfredas Bumblauskas, Wilno Andrzej Ciechanowiecki, Londyn Norman Davies, Oksford Roman Dzwonkowski SAC, Lublin Piotr Eberhardt, Warszawa Mieczysław Jackiewicz, Olsztyn Natalia Jakowenko, Kijów Zbigniew Jasiewicz, Poznań Adolf Juzwenko, Wrocław Algis Kalėda, Wilno Andrzej Kamiński, Waszyngton Jerzy Kłoczowski, Lublin Stefan Kozak, Warszawa Antoni Kuczyński, Wrocław Natalia Lebiediewa, Moskwa Piotr Łossowski, Warszawa Adam Maldzis, Mińsk Stanisław Mossakowski, Warszawa Stanisław Nicieja, Opole † Bohdan Osadczuk, Berlin Jan Ostrowski, Kraków Jarosław Pelenski, Filadelfia Wojciech Roszkowski, Warszawa Władysław Serczyk, Rzeszów Elżbieta Smułkowa, Warszawa Bolesław Szostakowicz, Irkuck Roman Szporluk, Cambridge, Mass.

Wiktoria Śliwowska, Warszawa Piotr Wandycz, New Haven Henryk Wisner, Warszawa Zbigniew Wójcik, Warszawa † Janusz Zawodny, Brush Prairie

KWARTALNIK REDAKCJA: Jan Malicki (redaktor) Jolanta Sikorska-Kulesza (sekretarz)

47

PW 47.indb 453

2013-03-13 11:19:49

PRZEGLĄD WSCHODNI № 47 Adiustacja, korekty: Zespół Okładka, opracowanie edytorskie i graficzne: J.M. Tłumaczenia – Studium: Turinys (Ana Romančuk), Зьмест (Mirosław Jankowiak), Содержание (Diana Brutyan), Зміст (Aleksander Skydan), Contents (Bolesław Jaworski) Administracja: Inga Kotańska, abonament i sprzedaż: wydawnictwa.studium@uw.edu.pl II Zeszyt zamknięto i/2013, wydano drukiem iii/2013, ISSN 0867-5929 Skład – „Tyrsa” Druk – „Duo-Studio” 47

PW 47.indb 454

2013-03-13 11:19:49

SPIS RZECZY A R TY K U Ł Y Joanna WOLAŃSKA, Kaplica Najświętszego Sakramentu przy katedrze ormiańskiej we Lwowie: Witold Minkiewicz, Jan Henryk Rosen i „lacche veneziane”. . . . . . . . . . . . . . . . . 473 * Sebastian ZIÓŁEK, Udział posłów z Ziem Zabranych w pracach Sejmu emigracyjnego 1835 roku. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 501 Włodzimierz OSADCZY, „Nasza siła, ich siłą...”. Kościoła łacińskiego w Galicji działalność na rzecz Unii . . . . . . . . . . . 519 Henryk BARTOSZEWICZ, Roman Knoll – między walką o wolność narodów a dyplomacją . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 537 Ola HNATIUK, Przystań w klinice... Z historii środowiska medycznego okupowanego Lwowa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 555 * Roman CZMEŁYK, Lech MRÓZ, Sąsiedztwo przez drut kolczasty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 579 D O K U M E N T Y I M AT E R I A Ł Y Michał JARNECKI, Republika Huculska . . . . . . . . . . . . . . . . . . .621 Małgorzata GMURCZYK-WROŃSKA, Rosja sowiecka i bolszewizm w interpretacjach Stanisława Patka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .633 Anatol WIALIKI, „O polskiej operacji” NKWD w sowieckiej Białorusi w latach 1937–1938 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .649 * Ewa ZIÓŁKOWSKA, Architekci Petersburga i Warszawy – uczniowie Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych . . . . . . . . . . . .663 Mogiła Marii Sieroszewskiej i nowe fakty z jej życia (Michał KSIĄŻEK). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 681

RECENZJE

Kirył Sokoł, Aleksander Sosna, Cerkwie w centralnej Polsce 1815– 1915, Białystok 2011 (Andrzej BUCZYŃSKI) . . . . . . . . . . . . . . . 687 Stanisław Łubieński, Pirat stepowy, Wołowiec 2012 (Ernest SZUM) . .691

KSIĄŻKI NADESŁANE

699

455

PW 47.indb 455

2013-03-13 11:19:50

TURINYS

STR AIPSNIAI

Joanna WOLAŃSKA, Lvovo armėnų katedros Švenčiausiojo Sakramento koplyčia: Witold Minkiewicz, Jan Henryk Rosen ir „lacche veneziane”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 473 * Sebastian ZIÓŁEK, Užimtųjų žemių pasiuntinių vaidmuo 1835 metų Seimo Emigracijoje veikloje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 501 Włodzimierz OSADCZY, „Mūsų stiprybė, jų stiprybė...”. Galicijos lotyniškųjų apeigų bažnyčios veikla unijos stiprinimui . . . . . . . . . 519 Henryk BARTOSZEWICZ, Roman Knoll – tarp kovos dėl tautų laisvės ir diplomatijos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 537 Ola HNATIUK, Prieglauda klinikoje… Apie okupuoto Lvovo medikus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 555 * Roman CZMEŁYK, Lech MRÓZ, Kaimynystė per spygliuotąją vielą. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 579

D OK U M E N TA I I R M E DŽ I AG A

Michał JARNECKI, Huculų Respublika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Małgorzata GMURCZYK-WROŃSKA, Sovietų Rusija ir bolševizmas Stanisławo Patko interpretacijose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Anatol WIALIKI, NKVD „Lenkiška operacija” Baltarusijos TSR 1937–1938 m.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Ewa ZIÓŁKOWSKA, Peterburgo ir Varšuvos architektai – Carinės dailiųjų menų akademijos mokiniai . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Marios Sieroszewskos kapas ir nauji jos gyvenimo faktai (Michał KSIĄŻEK) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

621 633 649

663 681

RECENZIJOS

Kirył Sokoł, Aleksander Sosna, Cerkwie w centralnej Polsce 1815– 1915, Balstogė 2011 (Andrzej BUCZYŃSKI). . . . . . . . . . . . . . . . . . .687 Stanisław Łubieński, Pirat stepowy, Wołowiec 2012 (Ernest SZUM) . . 691

AT S I Ų S T O S K N YG O S

699

456

PW 47.indb 456

2013-03-13 11:19:50

ЗЬМЕСТ

А Р Т Ы К УЛ Ы

Яанна ВАЛАНЬСКА, Капліца Найсвяцейшага Сакрамента пры армянскай катэдры ў Львове: Вітальд Мінкевіч, Ян Генрык Росэн і «lacche veneziane» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .473 * Сэбаст’ян ЗЮЛЭК, Удзел дэпутатаў з Захопленых земляў у працах эміграцыйнага Сейму 1835 года . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .501 Уладзімір АСАДЧЫ, «Нашая сіла, іх сілай...». Дзейнасьць лацінскага касцёла на карысьць Вуніі ў Галіцыі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .519 Генрык БАРТАШЭВІЧ, Роман Кнолл – паміж барацьбой за свабоду народаў і дыпламатыяй . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .537 Оля ГНАЦЮК, Прыстань у клініцы... З гісторыі медычнага асяродзьдзя акупаванага Львова . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .555 * Роман ЧМЕЛЫК, Лех МРУЗ, Суседзтва праз калючы дрот . . . . 579

Д А К У М Е Н Т Ы І М АТ Э Р Ы Я Л Ы

Міхал ЯРНЭЦКІ, Гуцульская Рэспубліка . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 621 Малгажата ГМУРЧЫК-ВРОНЬСКА, Савецкая Расея і бальшавізм у інтэрпрэтацыях Станіслава Патка . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .633 Анатоль ВЯЛІКІ, «Пра польскую аперацыю» НКУС у Савецкай Беларусі ў 1937–1938 гг. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 649 * Эва ЗЮЛКОЎСКА, Архітэктары Пецярбурга і Варшавы – вучні Імператарскай акадэміі мастацтваў. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 663 Магіла Марыі Серашэўскай і новыя факты з яе жыцьця (Міхал КСЁНЖЭК) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 681

РЭЦЭНЗІІ

Кірыл Сакол, Аляксандр Сосна, Цэркві ў цэнтральнай Польшчы 1815–1915, Беласток 2011 (Анджэй БУЧЫНЬСКІ) . . . . . . . . . . 687 Станіслаў Лубеньскі, Стэпавы пірат, Валовец 2012 (Эрнэст ШУМ). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 691

К Н І Ж К І Д АСЛ А Н Ы Я

699

457

PW 47.indb 457

2013-03-13 11:19:50

ЗМІСТ

С Т АТ Т І

Йоанна ВОЛАНСЬКА, Каплиця Святого Причастя при Вірменському Соборі у Львові: Вітольд Мінкевич, Ян Хенрик Росен и «lacche veneziane» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Себастіан ЗЮЛЕК, Участь депутатів із Західного краю в роботі Сейму на еміграції 1835 р. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Влодзімєж ОСАДЧИЙ, «Наша сила, їхня сила...». Латинський костел в Галичині і дії по зміцненню Унії. . . . . . . . . . . . . . . . . . Генрик БАРТОШЕВИЧ, Роман Кноль – між боротьбою народів за свободу та дипломатією. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Оля ГНАТЮК, Пристань у клініці... Про медичне середовище окупованого Львова . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Роман ЧМЕЛИК, Лех МРУЗ, Cусідствo через колючий дріт. . . .

Д О К У М Е Н Т И Т А М АТ Е Р І А Л И

Міхал ЯРНЕЦКІ, Гуцульська республіка. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Малгожата ГМУРЧИК-ВРОНСЬКА, Радянська Росія і більшовизм в інтерпретаціях Станіслава Патка . . . . . . . . . . . . . . . . Анатоль ВЯЛІКІ, «Польська операція» НКВД на радянській Білорусі в 1937–1938 рр. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Ева ЗЮЛКОВСЬКА, Архітектори Петербурга і Варшави – учні Iмператорської Академії мистецтв. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Могила Марії Серошевскої і нові факти її життя (Міхал КСЬОНЖЕК) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

473

501 519 537 555 579 621 633 649

663 681

РЕЦЕНЗІЇ

Кирил Сокол, Олександр Сосна, Церкви центральної Польщі 1815–1915 рр., Білосток 2011 (Анджей БУЧИНСЬКІ) . . . . . . . . 687 Станіслав Лубеньскі, Степний пірат, Воловець 2012 (Ернест ШУМ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 691

НАДІСЛАНІ КНИГИ

699

458

PW 47.indb 458

2013-03-13 11:19:50

СОДЕРЖАНИЕ

С Т АТ Ь И

Иоанна ВОЛАНЬСКА, Часовня Святого Таинства при Армянском Соборе во Львове: Витольд Минкевич, Ян Хенрик Росен и «lacche veneziane» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 473 * Себастиан ЗЮЛЕК, Участие депутатов из Западного края в работах эмиграционного Сейма 1835 года . . . . . . . . . . . . . . . . . . 501 Влодзимеж ОСАДЧИ, «Наша сила, их сила...». Действия Католического Костела по укреплению Унии . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 519 Хенрик БАРТОШЕВИЧ, Роман Кнолл – между борьбой за свободу народов и дипломатией . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 537 Оля ГНАТЮК, Гавань в клинике... O медицинской среде Львова во время оккупации . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 555 * Роман ЧМЕЛЫК, Лех МРУЗ, Соседство через колючую проволоку . .579

Д О К У М Е Н Т Ы И М АТ Е Р И А Л Ы

Михал ЯРНЕЦКИ, Гуцульская республика . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Малгожата ГМУРЧЫК-ВРОНЬСКА, Советская Россия и большевизм в интерпретациях Станислава Патка. . . . . . . . . . . . . Анатоль ВЯЛИКИ, «Польская операция» НКВД в советской Белорусии в 1937–1938 гг. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Ева ЗЮЛКОВСКА, Архитекторы Петербурга и Варшавы – ученики Императорской Академии художеств . . . . . . . . . . . . . . . Могила Марии Серошевской и новые факты ее жизни (Михал КСЕНЖЕК) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

621 633 649

663 681

РЕЦЕНЗИИ

Кирил Сокол, Александр Сосна, Церкви в центральной Польше 1815–1915, Белосток 2011 (Анджей БУЧИНЬСКИ) . . . . . . . . . . 687 Станислав Лубеньски, Степной пират, Воловец 2012 (Эрнест ШУМ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 691

ПРИСЛАННЫЕ КНИЖКИ

699

459

PW 47.indb 459

2013-03-13 11:19:50

CONTENTS Joanna WOLAŃSKA, Chapel of the Most Holy Sacrament – Armenian Cathedral in Lwów/Lviv: Witold Minkiewicz, Jan Henryk Rosen and “lacche veneziane”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 473 The history of the Armenian Cathedral in Lviv (Polish: Lwów) goes back to the 14th century. Renovation and expansion work of the cathedral, begun in 1902, on the initiative of Father Józef Teodorowicz, the newly elected Armenian Catholic Metropolitan of Lviv, lasted almost forty years; the length of service of the archbishop. Despite this length of time, even at the start of the Second World War, all of the intended renovations had still not been finished, though much, seemingly earlier unplanned work was completed. The first phase of work lasted from 1908–1913, and was interrupted by the First World War and financial difficulties caused by its outbreak. The renovation work was resumed in 1923, and began in earnest in 1925, when Jan Henryk Rosen joined the project; beginning work on a number of murals for the church interior, as well as a series of stained glass windows. Archbishop Teodorowicz’s idea for the Chapel of the Most Holy Sacrament, as well as a new arrangement of the interior, clearly came about much earlier.

The designer of both the chapel – a modest rectangular cube, adjoining the sacristy from the west and the church knave from the north – and the new interior arrangement – was Witold Minkiewicz, a respected Lviv architect and professor at the Polytechnic. The interior of the Chapel of the Most Holy Sacrament was to be decorated by murals painted by Jan Henryk Rosen, who was also to decorate the walls of the cathedral knave.

Although the first project – the building of the chapel – was realized and the building (though inconspicuous) stands to this day, Rosen’s planned murals were never to see the light of day. Today, the chapel in itself doesn’t especially raise the interest of art historians as an autonomic structure (as opposed to the cathedral). This is doubly made true because of the fact that the aforementioned murals never came into existence. Nonetheless, the reason for studying these two subjects is the interesting archival material which, on the one hand, enriches our knowledge of the history of Lviv’s Armenian Cathedral in the first half of the 20th century and its long building and renovation campaign while on the other, allows for an absorbing look at Rosen’s creative output – especially that of his early work.

460

PW 47.indb 460

2013-03-13 11:19:50

CONTENTS Sebastian ZIÓŁEK, The Activity of Representatives of Parliament from the „Taken Lands” in the Emigré Sejm of 1835 . . . . . 501 One of the main political goals of the November Uprising of 1830–1831 was joining the Kingdom of Poland (under Russian control) with the territories of Lithuania, Wołyń, Podolia and Ukraine. These lands had been part of the Polish-Lithuanian Commonwealth before 1772 and were later seized by Russia. The Sejm of the Kingdom of Poland, the main national governing body during the uprising, reclaimed these so-called “Taken Lands” on behalf of Poland on 5 May 1831. In addition, it gave their residents the right to elect representatives. 32 members were chosen to be part of the parliament and undertake decisions for an independent Poland.

After the fall of the uprising, a majority of the representatives emigrated (mostly to France) where they worked on calling into being parliamentary discussions on parliamentary activity during the uprising. Such an attempt was made in 1835.

The gathered representatives, deputies and senators, worked on a protest against the policy of confiscation and depredation on Polish lands carried out on the orders of Nicholas I, after the uprising’s fall. This was just one of the repressions directed against participants of the uprising. Apart from the confiscation of property and wealth, other forms of economic repression were also employed. One of them, announced in 1835, was a loan guaranteed on the basis of income of the Kingdom of Poland. Its purpose was to gather revenue for the construction of fortresses on Polish lands, as well as upkeep of the Russian army. The representatives in Paris called to life a special deputation in order to prepare a protest against the economic repressions aimed at Polish society under Russian rule. A leading role in the deputations work was played by a deputy from Warsaw; Franciszek Wołowski, and two representatives from the “Taken Lands”; Józef Bohdan Zaleski from Kiev Governorate and Amancjusz Żarczyński from Podolia Governorate. On the basis of their propositions, the project was introduced to the remaining parliamentarians on 26 September 1835. It invoked the border of Poland before 1772, brought to light Russian repressions after the end of the uprising, announced the retaking of independence and also recognized all confiscation of property and all financial burdens placed on the Polish treasury as null and void. The document was favorably received by the majority of gathered delegates, but because of the lack of a quorum necessary for ratification by the Sejm (which had attempted to gather in Paris), it was not officially passed. Despite this, the work of representatives from the Taken Lands during the 1835 Paris Sejm should be evaluated very highly. Their work towards Polish independence in France was a show of concern for Polish residents finding themselves under Russian governance and represents an important segment in the history of the Great Emigration.

461

PW 47.indb Sek1:461

2013-03-13 11:19:51

CONTENTS Włodzimierz OSADCZY, “Our Strength, Their Strength”. The Activity of the Latin Church in Galicia to Maintain Unity . . 519 The beginning of the union of the Orthodox and Roman Catholic churches (16th–17– centuries) gave rise to feelings of anxiety and even disillusionment amongst the hierarchy and clergy of the Latin Church in the Polish-Lithuanian Commonwealth (Rzeczpospolita). This same spirit of reservation and lack of trust lasted up until the 19th century, to the time of the partitions of Poland. In Galicia – at the time under Austrian rule and the only district of the former Poland where the Greek-Catholic (Uniate) Church had survived – the Latin hierarchy looked on with alarm at the trend amongst the Uniate clergy to attempt to stylize itself on the Russian Orthodox Church, sensing in it a threat towards Roman Catholicism. They were especially apprehensive of propensities intended to eliminate all elements of devotion that the Eastern Church had adopted from Roman Catholic tradition.

A separate problem between both sets of Catholics was controversy resulting from the close similarity between both liturgies, causing a great deal of misconception. Amongst them were such issues as the arbitrary renunciation of one’s own rites, the raising of offspring in mixed-faith marriages and holding religious practices common to both rites. At the time when anxiety took hold over whether the Greek Catholic side could maintain its persistence in the Catholic faith, adjusting the relationship between both Christian traditions made particular sense.

One of the instruments of remediation meant to strengthen the Ruthenians’ ties to Catholicism was to be the entrenching of the idea of national distinctness and the undermining of “Moskalophile” tendencies. Father Walerian Kalinka of the Order of the Resurrection became one of the leading proponents of the idea of Ruthenian national independence, incessantly declaring his support for it. Some methods of strengthening the Roman-Catholic strain amongst the Uniate faithful, employed by the Latin Church, included spreading the cult of St. Josephat, reforming the Order of St. Basil the Great and educating Greek-Catholic youth at the “Ruthenian Boarding School” to become Resurrectionist priests.

At the turn of the 19th and 20th centuries, in relations with the Greek Catholic milieu, the arguments of radical and uncompromising individuals became more widely heard. The close ties between the Greek Catholic Church and Ukrainian national politics came to be viewed as a threat; creating an attitude of indifference and a departure from the Uniate faith. For this reason, the Latin milieu in Galicia began to push through a campaign to build churches and chapels for the faithful, scattered amongst the Greek Catholic majority, striving to spread a Catholic and Polish identity in their midst. Archbishop Józef Bilczewski, who distinguished

462

PW 47.indb Sek1:462

2013-03-13 11:19:51

CONTENTS himself in his support of this idea, was convinced that in this critical and dangerous time for the union, Roman-Catholic devotional institutions would serve as guarantors of the faith.

Henryk BARTOSZEWICZ, Roman Knoll – Amidst the Fight for National Freedom and Diplomacy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 537 The objective of this article is to show the relation between the diplomatic activity of Roman Knoll (1888–1946) during the years 1918–1928 and his conception of Poland’s eastern policy as well as his commitment to realizing Promethean ideas.

Roman Knoll joined the Polish Republic’s diplomatic corps as a man whose political views had already been formed and possessing a rich background of commitment for an independent Poland. From the very beginning of his work for the Ministry of Foreign Affairs – first in the Department of Russian, Ukrainian and Caucasian Affairs (of which he was the head) and later in the Eastern Department – he was chiefly occupied with matters concerning countries that had previously found themselves under the yoke of Czarist Russian dominance and after the 1917 Revolution had taken up the fight for independence. He believed the best guarantee against Russian imperialism to be the formation of a Polish Federation with Ukraine and Lithuania. During the Riga Conference, as well as after the signing of the peace treaty with Russia, Knoll staunchly declared himself for Ukraine’s right to independence.

In 1923, while heading up the Polish legation in Moscow, he took into account the realities surrounding the circumstances – both time and place. He was a supporter of an uncompromising Polish policy towards Bolshevik Russia and advocated a consistent approach to bring about the signing of the Treaty of Riga. Nonetheless he pronounced himself firmly in favor of avoiding unnecessary tension between Warsaw and Moscow, even encouraging the development of economic relations with Russia. Simultaneously, he developed a project to create a center for knowledge on the east in order for Poland to become an expert on Russian affairs on a European scale – allowing for the possibility to use this institution in order to realize Promethean ideas. The realization of this project was to serve Knoll’s postulate to expand the number of Polish diplomatic and consular posts in Russia, which would serve as sources of information on nations absorbed by the Soviet state.

Knoll’s greatest period of Promethean activity came about while he was head of the Polish legation in Ankara in 1924–25. At that time, he came into cooperation with emigrant organizations and politicians from Azerbaijan, Georgia and the

463

PW 47.indb Sek1:463

2013-03-13 11:19:51

CONTENTS Northern Caucasus region and attempted to coordinate their activities. He also prepared a support program for these organizations with Polish backing. During a meeting in July 1925, in Ankara, between the leading figures of the Polish Promethean movement – Roman Knoll, Tadeusz Schätzel and Tadeusz Hołówka – arrangements were made for the movement’s continued activity.

Knoll never ceased his interest on the subject of Poland’s eastern policy, not to mention the question of Prometheanism. This interest continued during his time as head of the Polish Republic’s legation in Berlin and even after his retirement from the Ministry of Foreign Affairs.

Ola HNATIUK, Safe Haven Clinic... The Medical Milieu in Occupied Lwów/Lviv during World War II. . . . . . . . . . . . . . . . . 555 Based on the biography of Irena Lille (Irena Szyszkowicz, properly Fryderyka Lille, maiden name Tennenbaum, 1903–1990) – a Lviv academic and microbiologist – the fate of a small group of Lviv medical professionals (doctors and academics), with connections to the old Department of Medicine at Jan Kazimierz University in Lviv (Polish: Lwów) and the pediatric clinic of Professor Franciszek Groër is told amidst dramatic events which take place against the backdrop of occupied Lviv from 1939 onwards. These events are framed within the wider context of pre-war and post-war history.

The rich cultural and academic life of pre-war Lviv, unquestionably tied to the multi-cultural traditions of the city, was halted by the onset of World War II. The repressions under the Soviet and, later, Nazi occupation are merely the background to a narrative where the central theme remains the fate of individual people and their choices. The author presents the functioning national stereotypes and the choices dictated by them, while at the same time she demonstrates attitudes and convictions not in keeping with the established national narrative (i.e. Ukrainian collaboration with the Germans and Jewish sympathies towards the Soviets).

Combining an anthropological approach with micro-history and biographical methodology allows for the discernment of occurrences of milieu solidarity in the face of totalitarian oppression while at the same time presenting a different look at life in occupied Lviv.

Roman CZMEŁYK, Lech MRÓZ, Neighbors through BarbedWire Fences . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 579 This ethnological article deals with the question of the national border on the Polish-Ukrainian frontier. The nature of borders is such that they divide. This is

464

PW 47.indb Sek1:464

2013-03-13 11:19:51

CONTENTS why research on ethno-cultural processes on the current Polish-Ukrainian borderlands is not meant to reinforce ethnic borders, but is intended to analyze their current state – through the cross-country, social, cultural, local and personal relations of people living on both sides of the post-World War II border.

The disassembly of the so-called “sistiemy” – areas fenced off with barbedwire, augmented with various other security devices and a network of guard towers – only came about with the independence of Ukraine (after 1991). Changing the attitude towards the border, becoming accustomed to it and getting used to its accessibility, were all processes which could only begin later. Earlier, the borderlands had been a prohibited area and going anywhere near the area risked severe repercussions.

The fact that villages survived on the Ukrainian side, despite their change in ethnic structure, is a key element in a different kind of remembrance and a different kind of consciousness of settlement and identification with the territory on both sides of the border. After the collapse of the kolkhoz system, there followed a distinct revival of private agriculture. Private ownership of land also changed people’s attitudes towards the border. It was no longer fear of nearing the border, but concern for personal property that regulated people’s attitude. This all boiled down to the ascertainment that barbed wire was necessary – if there wasn’t any, cows could potentially wander over to the Polish side from the Ukrainian. Thus, attitude towards the border is ambivalent: the wire is necessary as an enclosure, singularly as a national border – redundant.

Research shows that political reform, economic change and the creation of an independent Ukraine gave birth to a multitude of various social processes. Borderland trade has a large influence on earnings and the everyday standard of life. This fact also clearly influences reinterpretations of the past – shaping memories so that they more easily fit the present realities, experiences confirmed by observation and the hope of change in Ukraine, including the improvement of the economic situation in the country. This dynamic process distinctly affects our feeling of identity; still Ukrainian, but different to the one before. It also serves to mention that during the last twenty years, the attitude of Poles towards Ukrainians has also changed.

Michał JARNECKI, The Hutsul Republic . . . . . . . . . . . . . . . . 621 The so-called Hutsul Republic was one of a number of attempts at constructing a Ukrainian state at the turn of 1918–1919. The mountainous regions of Carpathian Ruthenia – especially its eastern parts (Hungarian Kárpátalja) – through their close proximity, as well as earlier migratory trends from the other side of the Carpathian Mountains, had close ties to Galicia. Ethnic awareness, although it formed late,

465

PW 47.indb Sek1:465

2013-03-13 11:19:51

CONTENTS was much closer to Ukrainian than in other parts of the country at the turn of the 19th and 20th century. Other factors which also played a part in this feeling of Ukrainian identity were disillusionment with Hungarian governance (especially during World War I), poverty, underdevelopment, and the influence of Galicia.

When the Austro-Hungarian monarchy collapsed in November 1918, in the Prykarpattian town of Yasynya, during a mass-meeting of the local population, the Hutsul National Council was formed. It was comprised of 42 members. Already some time before, the basis of an armed contingent called Narodna Obrona, with S. Klochurak at its head, was formed. Its true nature was concealed, as formally it was created to deal with bandit elements and deserters. Dmytro Iwaniuk became its chairman. The council repealed the Hungarian administration and formed it own, which in effect fulfilled the duties and responsibilities of a quasi-state. It possessed an executive body in the form of the Holovna Uprava (Main Directorate) comprised of 12 members. This body called into being seven committees, equivalent to the usual, standard ministries. The Hutsul Council looked for a natural ally on the other side of the Carpathians: the East-Galician ZUNR, but they were involved in a war with the newly reborn Poland and, as such, were unable to give any substantial assistance. From the Hungarian point of view, the activity of the Hutsul National Council and Holowna Uprava looked like a rebellion and an unlawful act. With the goal of ending the activity of “their” mutinous Hutsul’s, the Hungarians sent a strong army unit composed of 600 officers and men “to restore order”. On 22 December 1918 they entered Yasynya, returning things – in Budapest’s eyes – to the “proper” state of affairs. The leaders went into hiding or escaped into the ZUNR area. There – in Stanisławów, as well as on the spot – the beginnings of a secret underground organization took root. This resulted in a local uprising, which overthrew Hungarian rule with the help of some units from Galicia on 7 January 1919. The National Council was reactivated and proclaimed the creation of the Hutsul Republic at a mass rally in Yasynya on 8 January. S. Klochurak (Jr.) was named president of the Hutsul Republic. During the first half of January, the Hutsul Republic’s real power only extended in and around the area of Yasynya, but an offensive in the south brought control over the Rakhiv area and Sighetu Marmației. The successes of the Hutsul army, supported by ZUNR units, alarmed the Romanians, who aspired to the region of Maramureș. Romanian troops halted the Ukrainian attacks and went on the counter-offensive, firstly surrounding and taking Solotvyno on 20 January. Most of the Ukrainian troops managed to escape the encirclement by taking the train out of the city, although those who tried to get out using a second rail hub were taken prisoner during a Romanian ambush. In the accounts of those who took part in the event and according to Ukrainian historiography, there is no unequivocal opinion on the source and author of the defeat.

466

PW 47.indb Sek1:466

2013-03-13 11:19:51

CONTENTS The failure and serious casualties caused the ZUNR units to retract their support, as they didn’t want to unnecessarily irritate the Romanians.

The Hutsul Republic once more shrank to the area in and around Yasynya. In early spring, the local situation was complicated by the penetration of Ruthenia by troops of the Hungarian Soviet Republic Army. After they were routed, the Romanians decisively and effectively suppressed the mini-Hutsul state, taking Yasynya and carrying out numerous arrests. Bucharest’s administration over the eastern areas of Carpathian Ruthenia officially ended on 30 June 1920, when Romania officially handed over these areas – along with Hungarian terrain occupied during the war with the Bolsheviks – to Czechoslovakia. In fact, the evacuation of allied troops continued for at least another month and so Czechoslovakia only fully took over the area in August 1920.

Małgorzata GMURCZYK-WROŃSKA, Soviet Russia and Bolshevism in the Interpretations of Stanisław Patek . . . . . . . . 633 Stanisław Patek (1866–1944), upon arrival in Moscow in 1927 and having taken up the function of envoy of the Second Polish Republic, embarked on analysing and describing the conditions in which he was to work. His description of the Soviet system and Bolshevism does not pretend to be a theory of these phenomena.

Patek did not present his analysis of Bolshevism or the Soviet system in the form of academic deliberations. His observations, comments and interpretations are presented in the form of occasional comments in his reports or correspondence, often linked to his descriptions of current affairs and meetings at the People’s Commissariat for Foreign Affairs.

Patek understood the notion of Bolshevism in very broad terms. He treated Bolshevism as: 1/ Marxist-Leninist ideology (faith); 2/ a political system (the Bolshevik system, the Soviet system) based on the rule of one party without the existence of an opposition, with a fictitious tripartite separation of powers, ruling out the political struggle and introducing an “atmosphere of mutual recognition” among the ruling class; 3/ the way and method of governance based on violence, fear, propaganda and “terrorism”, with special rights vested in the police and army; 4/ a synonym for revolution and war on a global scale (armament); and 5/ a state of the spirit, a kind of a specific morality.

In his description of the Soviet (Bolshevik) system, Patek presented a peculiar phenomenon of the existence and operation of the political party apparatus, using as examples the structures of the All-Union Communist Party (the VKP(b)) and the Third International, under the dictatorship of Joseph Stalin. The envoy described Stalin’s ruthlessness in combating the opposition, his creation of a small circle of

467

PW 47.indb Sek1:467

2013-03-13 11:19:51

CONTENTS loyal executors of his will and their domination of the key party institutions. Patek saw Stalin as an unusually skilful and cunning politician. Similarly, he saw Soviet diplomats and politicians as cunning and two-faced players, with a hostile attitude towards Poland.

Throughout his entire stay in Moscow, Patek was immensely impressed by Soviet propaganda. He hated it and at the same time envied its efficiency, skilfulness and effectiveness.

In Patek’s opinion Soviet Russia posed a threat to Europe. According to him, this was due to the destructive – as it was aimed at inciting revolution – and expansionist agenda of Soviet foreign policy. He described the Bolshevik government as: a/ the representative of the union of states and b/ the most ferocious agitator of Bolshevism. Despite that, the envoy believed that normal political relations should be kept with the USSR as a “union of states” “in the international sense” as much as possible.

Patek had no concept for a good policy towards the USSR, although – as it has already been mentioned – he wanted diplomatic relations to be maintained.

It seems that keeping stable relations with Moscow was – in his opinion – partly a necessity and partly a game of pretence. Using the Soviet Union’s engagement on the international arena, it was necessary to keep the pretence of goods relations as long as possible, so as not to give Moscow a pretext for war or, as the case might be, to delay it as long as possible. Patek emphasised in numerous reports that one should be prepared for every kind of bluff and dishonest trick in the book when in talks with the Soviets.

Anatol VIALIKI, “Operation Polska”: the NKVD in the Byelorussian Soviet Socialist Republic 1937–38 . . . . . . . . . . . . . . . . . 649 The period of mass repressions against Poles in the Byelorussian Soviet Socialist Republic (BSSR) in the years 1937–1938, was an episode which falls under the broader context of national minority policies pursued by the USSR, as well the general state of Polish-Soviet bilateral relations rooted in the Treaty of Riga in 1921. All these basic underlying factors brought about the tragedy of the Byelorussian Poles, who in 1937–1938, fell victim to “Operation Polska”, carried out by the NKVD against Polish inhabitants on the whole territory of the USSR. This included Poles living in the BSSR. According to data from the 1937 census, there were 636,220 Poles living in the USSR. 417,613 of those lived in the Ukrainian SSR, with 119,881 in the Byelorussian SSR and 92,078 in the Russian SFSR. The repressions were initiated by the Soviet Union’s NKVD directive of 11 August 1937: “On the Fascist-Insurgent,

468

PW 47.indb Sek1:468

2013-03-13 11:19:51

CONTENTS Espionage, Sabotage, Defeatist, and Terrorist Activity of the Polish Intelligence Service in the USSR.” The directive described, in detail, the entire workings of the operation necessary to engineer its success and singled out specific groups of the Polish population that were to be targeted. In accordance with the directive, the repressions were to affect six categories of citizens: 1) unmasked, under investigation, and/or still active members of Polish military intelligence; 2) all Polish prisoners of war remaining in the USSR; 3) Polish deserters, regardless of the date they crossed over to the USSR; 4) political émigrés and Polish citizens residing in the USSR as result of exchanges of political prisoners; 5) former members of the Polish Socialist Party (PPS) and other anti-Soviet political parties; 6) the most active anti-Soviet and nationalistic elements inhabiting the Polish districts of the border regions.

In October 1937, the directive was amended to additionally include all wives and children (above the age of 15) of all those arrested by the organs of the NKVD. The spouses of such men, on the basis of judgments passed at special tribunals, were sentenced to forced labor camps for terms of 5-8 years. Children above the age of 15, dependent upon opinions given of them, were sent to orphanages. Within the framework of carrying out the aforementioned directive, the first victims of the NKVD were Polish citizens residing on the Soviet side of the Polish-Byelorussian border.

Ewa ZIÓŁKOWSKA, Architects of St. Petersburg and Warsaw: Students of the Imperial Academy of Arts . . . . . . . . . . . . . . . 663 In the second half of the 19th and the beginning of the 20th Century, most Poles from the former territories of the Republic of Poland then under Russian control (the former Kingdom of Poland and eastern provinces of the 1st Republic) who studied architecture, did so at two universities in St. Petersburg: the Imperial Academy of Arts and the Civil Engineering Institute. Forced by the political situation (a lack of freedom at home and a repressive system of education) to go abroad, they took good advantage of their opportunity to study in the capital of the Russian Empire.

Over one hundred Polish architects completed their studies at the Imperial Academy of Arts, among them many distinguished creative individuals. They were designers and draftsmen as well as professors and theorists of architecture.

Their many years of study and work in St. Petersburg had a profound effect on their esthetical approach and stylistic preferences, which was naturally reflected in their architectural designs. In effect, they transplanted St. Petersburg’s historicist style to Poland, linking it with universal European classical forms. They were

469

PW 47.indb Sek1:469

2013-03-13 11:19:51

CONTENTS co-creators of architecture in Russia and Poland. They contributed a great deal to the architecture and construction of St. Petersburg and also played a significant role in the shaping of the architectural countenance of Warsaw – at the brink of independence and during the Second Republic. They also had a deep influence on the next generation of Polish architects. They were co-creators and professors of the Faculty of Architecture at the Warsaw University of Technology (Warsaw Polytechnic), as well as founders and lecturers at the Stanisław Noakowski School of Architecture for Women.

In the case of Poles studying at the Imperial Academy of Arts, cultural context was of key significance. Studying in St. Petersburg, the most European of all Russian cities, they were exposed to great works of art and architecture of western pedigree. It is important to note that the Imperial Academy of Arts was geared towards the artistic side, rather than the engineering aspects of architecture and, as such, provided specific qualifications – graduates received the title of ‘Architect-Artist’ – a result of the school’s profile as well as the faculty’s teaching curriculum. At the St. Petersburg Academy, esthetic sense was inspired by classical forms and a perception of beauty taken from antiquity. Students learned draftsmanship and the principles of composition. They received a wide spectrum of humanistic training in the culture and tradition of ancient Greece and Rome. Looking at the achievements of Polish architects that graduated the Imperial Academy, the dominating feature of their constructions is historicism. Their realizations were a link to styles of the past: antiquity, renaissance, baroque and classicism. Among the most highly esteemed St. Petersburg Neo-classicists are two Poles: Marian Peretiatkowicz and Marian Lalewicz. Polish architects plied their trade all over the Russian Empire; in Odessa, Baku, Irkutsk and Kiev, as well as St. Petersburg and Warsaw.

Michał KSIĄŻEK, Maria Sieroszewski’s Grave and New Facts from her Life . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 681 The author of the published communique recently tracked down the grave of Maria Sieroszewski (1882–1964) at the Novodevichy Cemetery (Новодевичье кладбище) in Moscow. She was the daughter of Polish writer Wacław Sieroszewski; sent to Siberia by order of the Tsarist authority, and Anna Sliepcowa; a resident of Yakutsk.

470

PW 47.indb Sek1:470

2013-03-13 11:19:51

PRZEGLĄD WSCHODNI № 47

PW 47.indb Sek1:471

2013-03-13 11:19:52

PW 47.indb Sek1:472

2013-03-13 11:19:52

Przegląd Wschodni, t. XII, z. 3 (47), s. 473–499, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2013

JOANNA WOLAŃSKA Kraków

KAPLICA NAJŚWIĘTSZEGO SAKRAMENTU PRZY KATEDRZE ORMIAŃSKIEJ WE LWOWIE Witold Minkiewicz, Jan Henryk Rosen i lacche veneziane*

P

RACE PRZY ODNOWIENIU I ROZBUDOWIE katedry ormiańskiej we Lwowie, podjęte w roku 1902 z inicjatywy ks. Józefa Teodorowicza, podówczas nowo wybranego metropolity lwowskiego obrządku ormiańskokatolickiego, trwały blisko czterdzieści lat, czyli tyle, ile rządy arcybiskupa. Mimo to, aż do wybuchu II wojny światowej nie udało się w całości zrealizować pierwotnych zamierzeń – choć wykonano inne, jak się wydaje, wcześniej niezaplanowane prace. Pierwszy impet robót przypadł na lata 1908–1913, a po przerwach spowodowanych I wojną światową i w jej następstwie kłopotami finansowymi zarządców kościoła, kolejny etap ożywionych prac artystyczno-budowlanych przy prastarej katedrze, wznowionych w roku 19231, rozpoczął się na dobre wraz z przystąpieniem przez Jana Henryka Rosena, jesienią roku 1925, do wykonania malowideł ściennych we wnętrzu kościoła oraz zaprojektowania zespołu witraży w oknach 2.

Najwyraźniej nieco wcześniej arcybiskup Teodorowicz powziął myśl urządzenia przy katedrze kaplicy Najświętszego Sakramentu oraz stworzenia nowej aranżacji wnętrza kościoła, które – co warto przypomnieć – od czasu rozpoczęcia prac restauracyjno-konserwatorskich w roku 1908 * Niniejszy artykuł powstał na podstawie badań prowadzonych w ramach projektu sfinansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki, przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2012/05/ B/HS2/04005.

1 Cz. L e c h i c k i, Kościół ormiański w Polsce. (Zarys historyczny), Lwów 1928, s. 158.

2 Dzieje katedry w omawianym okresie, ze szczególnym uwzględnieniem przekształceń artystycznych, jakim wówczas podlegała, zostały opisane (jednak – jak tego dowodzi choćby fakt zaistnienia niniejszego artykułu – niewyczerpująco) [w:] J. W o l a ń s k a, Katedra ormiańska we Lwowie w latach 1902–1938. Przemiany architektoniczne i dekoracja wnętrza, Warszawa 2010 (= Poza Krajem), passim (książka w wersji elektronicznej jest dostępna w Internecie: <http://archiv. ub.uni-heidelberg.de/artdok/volltexte/2012/1975/>).

PW 47.indb 473

2013-03-13 11:19:52

474

JOANNA WOLAŃSKA

było stopniowo pozbawiane dawnego, niezwykle bogatego, malarsko-stiukowego wystroju ścian i sklepień oraz snycerskiego, rokokowego wyposażenia (w postaci dziesięciu ołtarzy bocznych i rozbudowanego kulisowo ołtarza głównego oraz ambony, zdobionych ornamentalnie i figuralnie, nie wspominając już o pomniejszych, również rokokowych, sprzętach, jak ławki czy konfesjonały)3. Nowe, marmurowe, miało powstać z materiałów, otrzymanych przez ks. Teodorowicza z Warszawy, z burzonego właśnie w tym czasie (1924–1925) soboru św. Aleksandra Newskiego na placu Saskim4.

Projektantem zarówno wspomnianej kaplicy – skromnej prostopadłościennej bryły, przylegającej od zachodu do zakrystii, a od północy do części nawowej kościoła – jak i nowej, całościowej aranżacji wnętrza, był Witold Minkiewicz (1880–1961), ceniony lwowski architekt, profesor tamtejszej Politechniki5. Według jego projektów w latach 1927–19296 wykonano też nowe wyposażenie wnętrza katedry, częściowo jedynie przekomponowując wcześniejsze ułożenie warszawskich marmurów (ustawionych prowizorycznie, ad hoc, prawdopodobnie według wskazówek Franciszka Mączyńskiego), tworzących mensę ołtarza głównego.

Jednakże marmury z warszawskiego soboru, fragmenty już obrobione, nierzadko też zdobione bogatą dekoracją reliefową, swoją skalą zupełnie nie przystawały do kameralnego wnętrza katedry, więc tron arcybiskupi z amboną i półkolistą balustradą w prezbiterium wykonano już z nowych materiałów7. Elementy te mają proste, kubiczne i nowoczesne formy stylu art déco. Z kolei wnętrze kaplicy Najświętszego Sakramentu miały ozdobić malowidła ścienne Jana Henryka Rosena, zatrudnionego równocześnie przy zdobieniu ścian nawy katedry.

O ile to pierwsze zamierzenie – budowa kaplicy – zostało zrealizowane i budynek (choć niepozorny) istnieje po dziś dzień, o tyle planowane malowidła Rosena nigdy nie ujrzały światła dziennego. I choć kaplica sama w sobie, zwłaszcza jako obiekt autonomiczny, w oderwaniu od katedry, raczej nie mogłaby Szerzej na ten temat, wraz z archiwalnymi fotografiami wnętrza katedry sprzed roku 1902, zob. J. W o l a ń s k a, Katedra ormiańska..., s. 23–33: rozdz. „Katedra przed rokiem 1902” (zwł. s. 30–33).

4 Zob. J. W o l a ń s k a, Katedra ormiańska, s. 126–130 (tam wcześniejsza literatura).

5 Minkiewicz Witold [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 21, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1976, s. 298–299.

6 Takie datowanie podaje ks. D. K a j e t a n o w i c z, Katedra ormiańska i jej otoczenie (przewodnik), Lwów 1930, s. 7.

7 R. C i e l ą t k o w s k a, Architektura i urbanistyka Lwowa II Rzeczypospolitej, Zblewo 1998, s. 76, il. 46 (rysunkowa wizualizacja wnętrza prezbiterium autorstwa Minkiewicza); J. W o l a ń s k a, Katedra ormiańska..., il. 107, s. 132 (współczesny wygląd prezbiterium). Józef Piotrowski, odnosząc się do zadania czekającego Minkiewicza, pisał o „przeróbce, wzg. przekomponowaniu” elementów już istniejących (zob. J. P i o t r o w s k i, Katedra ormiańska we Lwowie w świetle restauracyj i ostatnich odkryć, Lwów 1925, s. 19).

3

PW 47.indb 474

2013-03-13 11:19:52

KAPLICA NAJŚWIĘTSZEGO SAKRAMENTU WE LWOWIE

475

obudzić zainteresowania badawczego historyka sztuki, a malowidła ścienne, jak wspomniano, nigdy nie zaistniały – więc tym bardziej nie mogłyby się stać przedmiotem badań naukowych – powodem podjęcia obu tych tematów są interesujące materiały archiwalne, które mogą, z jednej strony, wzbogacić naszą wiedzę na temat dziejów katedry ormiańskiej w pierwszej połowie XX w. i wieloletniej kampanii budowlanej, prowadzonej w tym budynku, a z drugiej – pozwalają na ciekawe spostrzeżenia dotyczące, zwłaszcza wczesnej, twórczości Rosena.

Materiały te to zespół rysunków projektowych Witolda Minkiewicza, odnalezionych podczas niedawnej inwentaryzacji katedry łacińskiej we Lwowie8.

Przedstawiają one zakres i formę planowanych przekształceń zabudowań, przylegających do nawy katedry od północy, w których następstwie powstała nie tylko omawiana kaplica, ale również niewielki (mniejszy od dotychczas istniejącego) skarbiec oraz oprawa (rodzaj przedsionka czy też kruchty) północnego, „procesyjnego”, wejścia do kościoła. Na kilku rysunkach widnieje też wnętrze katedry w przekroju (podłużnym i poprzecznym) z proponowaną przez Minkiewicza nową aranżacją. Żaden z rysunków (wszystkie noszą nadrzędny tytuł: „Szkicowy projekt rekonstrukcji katedry ormiańskiej we Lwowie”, czasem z dodatkowym określeniem doprecyzowującym, co konkretnie przedstawia projekt) nie jest datowany; wszystkie są za to sygnowane przez Minkiewicza.

Drugie źródło to dwa listy, stanowiące niewielki zachowany fragment korespondencji abpa Teodorowicza z J.H. Rosenem, traktujące o planowanej dekoracji kaplicy Najświętszego Sakramentu w postaci malowideł ściennych, które miał wykonać Rosen. *** Kaplica Najświętszego Sakramentu nie była tworem nowym ani samodzielnym: powstała w wyniku zaadaptowania i przekształcenia istniejącego już budynku skarbca, sąsiadującego z zakrystią, które to pomieszczenia wzniesiono z kolei jeszcze w wiekach XVII i XVIII, wykorzystując północne ramię arkadowego krużganka, niegdyś obiegającego katedrę z trzech stron (z wyjątkiem wschodnich apsyd prezbiterium)9. Ks. Dionizy Kajetanowicz pisał: „W 1924 r. utworzono po lewej [północnej] stronie kościoła, gdzie dawniej mieścił się

Za przekazanie wiadomości o tym znalezisku oraz udostępnienie materiałów fotograficzych (autorstwa Marcina Biernata) dziękuję dr. hab. Andrzejowi Betlejowi.

9 T. M a ń k o w s k i (Sztuka Ormian lwowskich, Kraków 1934 [„Prace Komisji Historii Sztuki PAU”, VI], s. 18), stwierdza, na podstawie materiałów źródłowych (akta wizytacji katedry z roku 1646), że już w tym czasie fragment krużganka północnego był przerobiony na zakrystię; dalszą część zaadaptowano w roku 1670. Skarbiec dobudowano w roku 1723 (op. cit., s. 20).

8

PW 47.indb 475

2013-03-13 11:19:52

476

JOANNA WOLAŃSKA

skarbiec piątrowy, kaplicę Najśw.

Sakramentu (obecnie rozszerzaną)”10. Przebudowa odbyła się więc w dwóch etapach. Najpierw, w roku 1924, przebito otwór wejściowy w północnej ścianie pierwszego od wschodu przęsła nawy, aby umożliwić komunikację kaplicy z kościołem, oraz zlikwidowano strop dzielący dawny skarbiec na dwie kondygnacje. Jednocześnie zamurowano przejście między utworzoną w ten sposób kaplicą a przylegającą do niej od wschodu zakrystią; XVII-wieczną, pięknie kutą kratę, która dotąd zamykała ten otwór, przeniesiono do nowego wejścia do kaplicy11. Jak pisano, „Przeróbki tej IL . 1. Witold Rawski, portal do kaplicy [tzn. urządzenia kaplicy] wymagały Najświętszego Sakramentu przy katedrze zarówno liturgiczne, jak i ogólno ormiańskiej we Lwowie, ok. 1924 (fot. wg praktyczne względy”12 – do czego Piotrowski, „Katedra ormiańska”, il. nlb.) przyjdzie jeszcze powrócić. Z relacji Józefa Piotrowskiego oraz ilustracji zamieszczonej w jego książce dowiadujemy się ponadto, że wtedy też: „Kaplicę tę połączono już z nowszą nawą środkową odpowiednim otworem, ozdobionym oryginalnie przez inż. archit. Witolda Rawskiego. Dekoracja ta nie jest jeszcze ukończona i będzie w przyszłości odpowiednio polichromowana, wzgl. złocona, w związku z ornamentacją całego wnętrza świątyni”13. Powstał imponujący portal, którego wygląd jest znany jedynie z archiwalnej fotografii [IL. 1]; obecnie w katedrze nie ma po nim śladu.

Portal ten zresztą najpewniej nie istniał już około roku 1930, kiedy to wejście do kaplicy zostało zastawione ołtarzem bocznym św. Grzegorza Oświeciciela D. K a j e t a n o w i c z, op. cit. (1926), s. 8. Zob. też Cz. L e c h i c k i, op. cit., s. 158; J. S m i r n o w, Katedra ormiańska we Lwowie. Dzieje archidiecezji ormiańskiej lwowskiej, Lwów 2002, s. 129–130.

11 D. K a j e t a n o w i c z, op. cit. (1926), s. 8: „Dawniej był tu skarbiec piątrowy, zbudowany w r. 1731. Po zdjęciu parterowego sufitu i przebiciu otworu drzwiowego od wnętrza kościoła w r. 1924 urządzono w tem miejscu kaplicę. [...] Zabytkowa krata z w. XVII, zamykająca obecnie kaplicę, łączyła przedtem parter skarbca z drugą zakrystją”.

12 D. K a j e t a n o w i c z, op. cit. (1926), s. 8.

13 J. P i o t r o w s k i, op. cit., s. 19.

10

PW 47.indb 476

2013-03-13 11:19:52

KAPLICA NAJŚWIĘTSZEGO SAKRAMENTU WE LWOWIE

477

[IL. 2]14, choć, co ciekawe, to bez wątpienia kontur tego właśnie portalu zaznaczył na swoim projekcie Witold Minkiewicz (o czym niżej). Portal najwyraźniej miał być elementem wspomnianej przez Piotrowskiego nowej „ornamentacji całego wnętrza świątyni” i jego zniknięcie nie jest do końca zrozumiałe, nawet, jeśli przyjąć, że został zlikwidowany, bo nie pasował do malowideł Rosena.

Obramienie szerokiego prostokątnego otworu wejściowego do kaplicy przybrało formę prostą, klasyczną, przywodzącą na myśl – przynajmniej gdy chodzi o formy tektoniczne – odniesienia do sztuki renesansu: szerokiej opaski, jednakowej szerokości w partii węgarów i nadproża, które zostało zwieńczone odcinkiem wydatnego gzymsu, IL. 2. Widok północnej ściany nawy katedry z umieszczonym na osi, wysuniętym z wejściem do kaplicy Najświętszego wysoko ponad jego górną krawędź, Sakramentu zastawionym ołtarzem (fot. Ludwik Wieleżyński, 1930). potężnym fantazyjny kartuszem ze stylizowanym monogramem „IHS” [IL. 1], jak się wydaje, także skomponowanym z odcinków wici roślinnej. Węgary i nadproże zostały ozdobione fantazyjnym, przestylizowanym w duchu art déco, ornamentem roślinnym z czytelnymi elementami winnej latorośli na węgarach: są to dosyć grube łodygi, jakby okryte liśćmi (przywodzą na myśl łodygi roślin gruboszowatych, pokrytych ułożonymi skrętolegle liśćmi, jak np. u rojnika górskiego). Z takich właśnie łodyg wyrastają kiście winogron. Dekoracja tego portalu łączy w sobie – najwyraźniej świadome – nawiązania do, z jednej strony, wewnętrznego portalu zakrystii, zdobionego manierystyczną dekoracją ornamentalną, z kartuszem i datą 1671 [IL. 3], a z drugiej – do, datowanych

Ks. Dionizy Kajetanowicz w II wydaniu swego przewodnika po katedrze informował: „W r. 1930, w czasie opracowania tego »Przewodnika« wejście do kaplicy zasłonięte ołtarzem św. Grzegorza, wnętrze jej bowiem jeszcze niepomalowane” (D. K a j e t a n o w i c z, Katedra ormiańska [1930], s. 15).

14

PW 47.indb 477

2013-03-13 11:19:53

478

JOANNA WOLAŃSKA

IL . 3. Wewnętrzny portal zakrystii przy katedrze ormiańskiej we Lwowie, 1671 (fot. wg Piotrowski, „Katedra ormiańska”, il. nlb.).

jeszcze na koniec szesnastego stulecia15, półkolumn dekorowanych ornamentem z winnej latorośli z kiściami winogron, podówczas będących częścią krużganka łączącego klasztor sióstr benedyktynek ormiańskich z katedrą [IL. 4]16. Formy roślinnej ornamentyki i wygląd kartusza na portalu Rawskiego mają wszelkie cechy przestylizowanej w duchu późnego baroku czy rokoka dekoracji w stylu art déco, kwitnącego podówczas we Lwowie, zwłaszcza w dekoracji architektonicznej. W takim zmodernizowanym ujęciu neobaroku czy neorokoka celował (zarówno gdy chodzi o bryłę architektoniczną, jak i dekorację) zwłaszcza Bronisław Wiktor, w którego pracowni zaraz po studiach, przez rok (1922/1923), praktykował Rawski17.

Witold Rawski (1893–1962), którego określa się jako współautora przebudowy

15 T. M a ń k o w s k i (op. cit., s. 66) stwierdza, że kolumienki pochodzą mniej więcej z tego samego czasu co wieża dzwonnica przy katedrze, czyli z końca XVI w.

16 Szerzej na temat tego motywu, który w obrębie budynków katedralnych pojawia się ponadto na bordiurach płyt nagrobnych z dawnego cmentarza przykatedralnego (il. zob. T. M a ń k o w s k i, op. cit., il. 54, s. 63), a został wykorzystany również (ale niewątpliwie za pośrednictwem miniatur w rękopisach ormiańskich, zwłaszcza tzw. lwowskim Ewangeliarzu ze Skewry) przez Józefa Mehoffera w jego mozaice zdobiącej tambur kopuły katedry, zob. J. W o l a ń s k a, Katedra ormiańska, s. 117 oraz il. 91 b. Ogólne uwagi na temat nowożytnej dekoracji z motywem winorośli w katedrze, zob. T. M a ń k o w s k i, op. cit. O tym, że był to motyw nieomal obiegowy sztuce lwowskiej tamtego czasu może świadczyć choćby jego obecność na trzonach kolumn, datowanego na rok 1590, portalu kaplicy Trzech Świętych przy cerkwi Wołoskiej we Lwowie (zob. B. C. B у й ц и к, Держaвний icторико-архітектурний заповідник у Львові, Львів 1991, s. 19 oraz il. na s. nlb. 81).

17 R. M. K u n k e l, Rawski Wincenty Witold [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 30, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1987, s. 670–671 (s. 670); J. B i r i u l o w (uzup. A. W i e r z b i c k a), Rawski Witold Erazm Wincenty [w:] Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających.

Malarze – rzeźbiarze – graficy, t. VIII, Warszawa 2007, s. 254–256. Warto zwrócić uwagę na – pokrewne tu omawianym – motywy dekoracyjne autorstwa Wiktora w odnowionym według jego projektu kościele w Starej Soli (P. K r a s n y, Kościół parafialny p.w. Św. Michała Archanioła w Starej Soli [w:] Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego, t. 5, Kraków 1997 (= Materiały do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, red.

Jan K. Ostrowski), s. 249–266 oraz il. 492, 500–502.

PW 47.indb 478

2013-03-13 11:19:53

KAPLICA NAJŚWIĘTSZEGO SAKRAMENTU WE LWOWIE

kaplicy Najświętszego Sakramentu18, był zapewne jedynie twórcą wspomnianego portalu, a stosunkowo proste zabiegi w postaci wybicia jednego, a zamurowania innego otworu drzwiowego i zlikwidowania stropu między dwiema kondygnacjami pomieszczenia, mógł zarząd katedry dokonać własnymi siłami: od początku odnowienia i przebudowy kościoła z ramienia parafii archikatedralnej roboty nadzorował inż. Mieczysław Teodorowicz, kuzyn arcybiskupa. Wystarczy wspomnieć incydent z roku 1910, kiedy to „zawalił się” strop nad nawą kościoła (owa „katastrofa budowlana” – jak się wydaje, w pełni kontrolowana – była najwyraźniej działaniem metodą faktów dokonanych wobec zachowawczego stanowiska konserwatorów, z wiedeńską Komisją Centralną na czele, którzy nie zgadzali się na wyburzenie istniejącego

479

IL . 4. Półkolumny dekorowane ornamentem z winnej latorośli jako filar krużganka łączącego klasztor sióstr benedyktynek ormiańskich z katedrą ormiańską (fot. J. Jaworski, ok. 1912, Fototeka Instytutu Historii Sztuki UJ).

J. S m i r n o w, op. cit. Nazwisko architekta przy okazji wspomnienia o przebudowie kaplicy podał wprawdzie Józef P i o t r o w s k i (op. cit., s. 19), ale w cytowanym opracowaniu wyraźnie jest mowa, że Rawski był jedynie twórcą portalu (zob. wyżej, przyp. 13). Możliwe też, że pewne znaczenie miał fakt pełnienia przez Rawskiego w roku 1921 funkcji sekretarza konserwatora zabytków województwa lwowskiego (zob. B i r i u l o w / W i e r z b i c k a, s. 255), który to urząd w tym czasie sprawował właśnie Józef Piotrowski. Był on, z jednej strony, najwyraźniej żywotnie zainteresowany pracami przy katedrze – jak o tym świadczy choćby cytowana tu jego książka (będąca zresztą do dziś jednym z najrzetelniejszych i najbardziej wiarygodnych źródeł do dziejów przebudowy kościoła oraz ważkich, nadal aktualnych ustaleń w zakresie badań nad sztuką), a z drugiej – niewątpliwie dostrzegał talent młodego architekta, swojego sekretarza i protegowanego, i promował jego twórczość, gdy w przypisie do zacytowanego wyżej fragmentu pisał o Rawskim nader pochlebnie, przybliżając czytelnikom sylwetkę architekta o niewiele jeszcze mówiącym nazwisku: „Autor pomnika »Orląt« przed Politechniką, oraz innych, oryginalnie skomponowanych, projektów architektonicznych” (J. P i o t r o w s k i, op. cit., s. 19). Podobną opinię – o promowaniu m.in. Witolda Rawskiego (jako przedstawiciela „stylu wschodniogalicyjskiego”, którego egzemplifikację mógłby stanowić omawiany portal) przez Józefa Piotrowskiego, który, dzięki szerokim uprawnieniom konserwatora wojewódzkiego, mógł decydować o zastosowaniu uprawianej przez tego architekta stylistyki w odnawianych budowlach, najczęściej właśnie nowożytnych, z którymi 18

PW 47.indb 479

2013-03-13 11:19:53

480

JOANNA WOLAŃSKA

IL . 5 A – B . Witold Rawski (proj.), grobowiec rodziny Felsztynów na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie (fragment), ok. 1926 (fot. Weronika Drohobycka).

sklepienia)19. Do tak prostych, czysto technicznych czynności raczej nie potrzebowano by architekta; wystarczające były tu zapewne inżynierskie kwalifikacje Mieczysława Teodorowicza. Co więcej, Rawski nie mógł był się podówczas przydać nawet jako osoba oficjalnie nadzorująca prace, gdyż egzamin uprawniający do kierowania budowami złożył w lwowskim Urzędzie Wojewódzkim dopiero w roku 193420. Dodatkowym argumentem za uznaniem, że ów wstępny etap przebudowy skarbca na kaplicę odbywał się raczej spontanicznie i bez fachowego udziału architekta jest fakt, że dopiero około roku 1925 zatrudniono Witolda Minkiewicza (a nie np. Rawskiego, niejako kontynuując wcześniejszą z nim współpracę), by przygotował projekt powiększenia – prowizorycznie zaaranżowanej – kaplicy oraz nowego skarbca, a także zintegrowania tej dobudowy z całością zespołu budynków katedralnych.

Omawiany portal był, jak się wydaje, jednym z wczesnych dzieł Witolda Rawskiego, architekta trudniącego się głównie projektowaniem detalu architektonicznego (rzeźby architektonicznej), który pozostawił w tym zakresie wiele realizacji, przede wszystkim nagrobki na Cmentarzu Łyczakowskim21. dobrze się komponowały nowoczesne projekty przetwarzające formy stylów historycznych (głównie manieryzmu, baroku i rokoka) – wyraziła Aneta B o r o w i k („Domek Zosieńki”. Dzieło lwowskiego Art Déco z cmentarza Łyczakowskiego [w:] Sztuka cmentarzy w XIX i XX wieku, red. A. Czyż, B. Gutowski, Warszawa 2010, s. 145–153; zwł. s. 148).

19 Na ten temat zob. J. W o l a ń s k a, Katedra ormiańska, s. 72–73 oraz Aneks V (s. 386–388).

20 R. M. K u n k e l, op. cit., s. 670. W późniejszym okresie ewentualne zaangażowanie architekta mogło mieć związek z piastowanym przez niego w latach 1926–1933 stanowiskiem komisarza budownictwa miejskiego w Zarządzie Miasta Lwowa, z czym łączył się nadzór nad „budową i konserwacją pomników, cmentarzy i kościołów pozostających pod zarządem miasta” (ibidem).

21 Zob. listę tychże, zestawioną przez Hałynę G ł e m b o c k ą: <www.lvivcenter.org/uk/lia/persons/ person/?ci_personid=116> (odczyt: 11 II 2013); za wskazanie tego źródła, jak również za uprzejme

PW 47.indb 480

2013-03-13 11:19:54

KAPLICA NAJŚWIĘTSZEGO SAKRAMENTU WE LWOWIE

481

Przedstawiona przez Jurija Biriulowa charakterystyka twórczości Rawskiego w tym zakresie jest zasadniczo zgodna z tym, co prezentuje – zaistniałe zapewne tylko efemerycznie – obramienie portalu prowadzącego do kaplicy Najświętszego Sakramentu: „Projektowane przez niego [Rawskiego] rzeźby cechowała wyraźna geometryczna stylizacja znanych wzorów historycznych, ornamentyki floralnej oraz postaci, zbliżona do stylu art déco”22. Wydaje się, że cechy formalne, pokrewne tym, widocznym na portalu kaplicy, nosi wiele prac architekta mniej więcej współczesnych tej kompozycji, zwłaszcza niektóre nagrobki na Cmentarzu Łyczakowskim.

Najbliższe formom grubej, liściastej łodygi na portalu są chyba ornamenty IL. 6. Witold Rawski (proj.), nagrobek Wikna nagrobkach rodziny Felsztynów tora, Karola i Mariana Kamieńskich na (ok. 1926) oraz oplatające herby na Cmentarzu Obrońców Lwowa (rewers), rewersie pomnika Wiktora, Karola 1929 (fot. Weronika Drohobycka). i Mariana Kamieńskich na Cmentarzu Obrońców Lwowa z 1929 r.

[IL. 5a–b, 6]23. Jeśli więc można, jedynie na podstawie archiwalnej fotografii, pozwolić sobie na poszukiwanie porównywalnych rozwiązań, to wypada też wskazać, tytułem przykładu, na fantazyjną, rzeźbioną ornamentykę alabastrowej balustrady, zamykającej prezbiterium kościoła św. Mikołaja we Lwowie, projektu Bronisława Wiktora, przypominającą wypełnione kwiatami rogi wykonanie reprodukowanych tu fotografii dzieł Witolda Rawskiego, dziękuję mgr Weronice Drohobyckiej. Szerzej na temat twórczości sepulkralnej Rawskiego, zob. S. S. N i c i e j a, Łyczaków.

Dzielnica za Styksem, Wrocław–Warszawa–Kraków 1998, s. 208–215.

22 J. B i r i u l o w, Rzeźba lwowska od połowy XVIII wieku do 1939 roku. Od zapowiedzi klasycyzmu do awangardy, Warszawa 2007, s. 255, 256, 262–265 (cytowany fragment na s. 262).

23 Podobny ornament, ale jeszcze w formie „regularnie” zwieszających się festonów, widnieje na pomniku Orląt w parku Politechniki z roku 1925 (zob. B i r i u l o w, Rzeźba lwowska, s. 255–256, il. 172). Na temat nagrobków Felsztynów i Kamieńskich, zob. ibidem, s. 263; oraz N i c i e j a, op. cit., s. 214 (nagrobek Kamieńskich); i d e m, Cmentarz Obrońców Lwowa, Wrocław–Warszawa–Kraków 1990, s. 96 i il. 67.

PW 47.indb 481

2013-03-13 11:19:55

482

JOANNA WOLAŃSKA

IL . 7. Bronisław Wiktor (proj.), alabastrowa balustrada, zamykająca prezbiterium kościoła św. Mikołaja we Lwowie, po 1926 (fot. J. Wolańska).

obfitości [IL. 7]24, która przywodzi na myśl właśnie owe „gruboszowate” łodygi na obramieniu portalu w katedrze ormiańskiej.

Drugi – można by rzec, właściwy – etap przebudowy kaplicy i skarbca rozpoczął się w 1926 r. i kierował nim z całą pewnością Witold Minkiewicz, opracowując też kompleksowy projekt architektoniczny tego przedsięwzięcia25. Najpewniej także wtedy powstały prezentowane tu rysunki projektowe architekta [IL. 8–13], choć prace budowlane trwały aż do roku 192926. I o ile w pełni wykonano plany przebudowy kaplicy i skarbca, o tyle rysunki przedstawiające wizualizacje nowej aranżacji wnętrza pozostały w sferze fantazji architektonicznych: nigdy ich nie zrealizowano. Należy jeszcze dodać, że omawiana budowa – choć może się wydawać niepozorna – była (przynajmniej w zamierzeniu) istotna z punktu widzenia funkcjonowania szeroko pojętego zespołu budynków katedralnych. Jak bowiem wspomniał Józef Piotrowski, w projekcie Minkiewicza chodziło nie tylko o zbudowanie skarbca i zintegrowanie w jedną (przede wszystkim estetyczną) całość kilku dobudówek, ale też o wzniesienie: „krytego krużganka, łączącego 24 Na temat balustrady, wykonanej po roku 1926 w zakładzie XX. Czartoryskich w Żurawnie, zob.

K. B r z e z i n a - S c h e u e r e r, Kościół parafialny p.w. św. Mikołaja i dawny klasztor oo. Trynitarzy [w:] Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego, t. 19: Kościoły i klasztory Lwowa z okresu przedrozbiorowego (1), Kraków 2011 (= Materiały do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, red. Jan K. Ostrowski), s. 319, 328, 330, 337 oraz il. 738.

25 A. H o w h a n i a n, O restauracji naszej katedry, „Posłaniec Św. Grzegorza”, nr 2–3, 1927, s. 9; J. S m i r n o w, op. cit., s. 130; D. K a j e t a n o w i c z, op. cit. (1930), s. 15: „Dobudowa nowego skarbca oraz powiększenie kaplicy zostało wykonane w myśl projektu prof. Witolda Minkiewicza”.

We wcześniejszym wydaniu swojego przewodnika z 1926 r. (s. 8) ks. Kajetanowicz informował, że: „dobudowa nowego skarbca oraz powiększenie kaplicy [...] jest obecnie [1926] w toku”.

26 J. S m i r n o w, op. cit., s. 130.

PW 47.indb 482

2013-03-13 11:19:56

KAPLICA NAJŚWIĘTSZEGO SAKRAMENTU WE LWOWIE

483

IL . 8. Witold Minkiewicz, szkicowy projekt rekonstrukcji katedry ormiańskiej we Lwowie (1:50) – widok (od północy) i rzut poziomy kaplicy i skarbca, I p. (fot. M. Biernat).

klasztor P. P. Benedyktynek Orm. z odbudowaną kaplicą P. Najśw. Sakramentu przy zakrystji”27.

Warto w tym miejscu przypomnieć, że około roku 1678 datują się początki klasztoru benedyktynek ormiańskich, zlokalizowanego w budynku powstałym z połączenia dwóch kamienic przy dawnej ul. Skarbkowskiej (ob. Łesi Ukrainki), położonym równolegle do północnej elewacji katedry. Źródła informują, 27

J. P i o t r o w s k i, op. cit., s. 19.

PW 47.indb 483

2013-03-13 11:19:56

484

JOANNA WOLAŃSKA

IL . 9. Witold Minkiewicz, szkicowy projekt rekonstrukcji katedry ormiańskiej we Lwowie (1:50) – rzut poziomy: rozwiązanie prezbiterium, apsydy i ambony oraz dobudowa skarbca łącznie z wejściem do kościoła (fot. M. Biernat).

że klasztor od samego początku, gdy wyremontowano dla sióstr wspomniane dwie kamienice naprzeciw katedry, był z nią połączony krużgankiem (pierwotnie drewnianym): 10 czerwca 1682 [...] [ks. Onufry Asłanowicz] podniósł muru i całą ścianę, we środku wymurował refektarz, nad nim cel dziesięć, sypialnia, ganek we dwoje w koło kamienicy postawił, strych, piwnicę podmurował, obie kamienice w jedno złączył, ganek do kościoła przez cmentarz z tarcic dał, chór nad gankiem kościelnym zbudował, gdyż Panny lubo w klauzurze były, musiały przez cmentarz do kościoła chodzić, póki chór nie stanął. Co im z wielkim upokorzeniem było28.

Także i przy kolejnych remontach kościoła nie zapominano o zakonnicach i ich potrzebach: „W tym [1733] roku dnia 10go czerwca skończono murowany ganek z gruntu wystawiony, t.j. przejście z refektarskich drzwi do kościoła na 28 S. B a r ą c z, Żywoty sławnych Ormian w Polsce, Lwów 1856, s. 422 (budowę klasztoru ukończono w roku 1683); zob. też. E. O r ł o w s k a, Początek klasztoru PP. Benedyktynek Ormiańskich we Lwowie. (Podług współczesnej kroniki), „Posłaniec Św. Grzegorza”, nr 16–17, 1928, s. 111.

PW 47.indb 484

2013-03-13 11:19:57

KAPLICA NAJŚWIĘTSZEGO SAKRAMENTU WE LWOWIE

485

IL . 10. Witold Minkiewicz, szkicowy projekt rekonstrukcji katedry ormiańskiej we Lwowie (1:50) – przekroje: A–B, C–D, E–F (zob. rzut na il. 8) (fot. M. Biernat).

chór ze schodami [...]”29. Nieco wcześniej, w roku 1723, zbudowano „chór dla mniszek”30. Na archiwalnej fotografii sprzed roku 1902 wyraźnie widoczne jest to oratorium sióstr, oddzielone od przestrzeni nawy podwyższoną, okratowaną balustradą empory chóru muzycznego31. Gdy więc w roku 1908, w związku S. B a r ą c z, Żywoty, s. 447.

S. B a r ą c z, Rys dziejów ormiańskich, Tarnopol 1869, s. 135; S. B a r ą c z, Żywoty, s. 445. Kolejne pożary miały miejsce w latach 1748 i 1778.

31 Zob. J. W o l a ń s k a, Katedra ormiańska, il. 10 b, s. 30.

29 30

PW 47.indb 485

2013-03-13 11:19:58

486

JOANNA WOLAŃSKA

z przedłużeniem katedry ku ul. Krakowskiej, wyburzono zachodnią część kościoła (czyli właśnie wspomniany chór), siostry zostały pozbawione bezpośredniego dostępu do katedry [I L . 14 –15] – ale chyba nie na długo, najpewniej tylko na czas budowy. Także nowy chór muzyczny jest bowiem połączony z klasztorem przejIL . 11. Witold Minkiewicz, szkicowy projekt rekonstruk- ściem położonym przy klatce schodowej32. Trudno cji katedry ormiańskiej we Lwowie (1:50) – przekrój poprzeczny z widokiem na łęk tęczowy, stan obecny. więc powiedzieć, co miał (fot. M. Biernat). na myśli Piotrowski, gdy pisał o planowanym połączeniu klasztoru z kaplicą „krytym krużgankiem”, tym bardziej, że nie wiadomo, czy chodziło mu o przedłużenie tego już istniejącego, czy też o jakąś zupełnie nową dobudowę. Wątpliwości te można próbować wyjaśnić – choć tylko do pewnego stopnia – w oparciu o zachowane plany przebudowy.

Minkiewicz rozszerzył ku zachodowi istniejące doIL . 12. Witold Minkiewicz, szkicowy projekt rekonbudówki zakrystii i skarbca strukcji katedry ormiańskiej we Lwowie (1:50) – przekrój poprzeczny z widokiem na łęk tęczowy, związanie mniej więcej o szerokość dwu części kościoła. (fot. M. Biernat). jednego przęsła nawy, co sprawiło, że prawie cała północna elewacja kościoła (z wyjątkiem ostatniego przęsła, licząc od wschodu) została zasłonięta dwukondygnacyjną dobudową. Ta dodatkowa przestrzeń 32

PW 47.indb 486

Informację tę zawdzięczam Jurijowi Smirnowowi ze Lwowa.

2013-03-13 11:19:59

KAPLICA NAJŚWIĘTSZEGO SAKRAMENTU WE LWOWIE

487

IL . 13. Witold Minkiewicz, szkicowy projekt rekonstrukcji katedry ormiańskiej we Lwowie (1:50) – przekrój podłużny (z widoczną dekoracją empory oratorium oraz konturowo zaznaczonym portalem kaplicy Najświętszego Sakramentu).

pozwoliła poszerzyć kaplicę Najświętszego Sakramentu kosztem dawnego skarbca, a na zlokalizowanie tego ostatniego przeznaczyć pokoik na piętrze dobudowanego przez Minkiewicza nowego pomieszczenia33. Tak więc, przejście z kaplicy prowadziło do niewielkiego przedsionka, skąd schody wiodły do położonego na pięterku skarbca. Choć istniejące rysunki projektowe nie dają podstaw do takiej interpretacji, zgodnie z informacją Piotrowskiego, dalej skarbiec powinien był się łączyć z niewielkim oratorium (szerokości ostatniego przęsła nawy) położonym ponad zaprojektowanym przez Minkiewicza przedsionkiem przed północnym wejściem do katedry. Trudno sobie bowiem wyobrazić, jaką inną drogą siostry miałyby uzyskać dostęp z klasztoru, przez krużganek, do kaplicy. Połączenie istniejącego, starego krużganka z pomieszczeniem nad kruchtą północnego wejścia do kościoła zostało zresztą wyraźnie przez Minkiewicza zaznaczone na rysunku [IL. 8]. Najwyraźniej architekt chciał skomunikować wspomniane miniaturowe oratorium z krytym gankiem na pierwszej kondygnacji krużganku łączącego katedrę z klasztorem, umożliwiając siostrom w ten sposób przejście suchą nogą i bez „wielkiego upokorzenia” na modlitwę nie tylko do oratorium (co widać na rysunkach projektowych), ale zapewne także i do – wcześniej nieistniejącej – kaplicy Najświętszego Sakramentu. Wiadomo jednak, że oratorium to nigdy 33

J. S m i r n o w, op. cit., s. 129–130.

PW 47.indb 487

2013-03-13 11:20:00

488

JOANNA WOLAŃSKA

nie powstało; trudno też sobie wyobrazić, by pomieszczenie pełniące funkcję skarbca miało być przechodnie34. Nie umożliwiono więc zakonnicom bezpośredniego dostępu z klasztoru do kaplicy, a informacja na ten temat, podana przez Józefa Piotrowskiego, musiała się odnosić do ogólnikowych planów, raczej niepopartych odniesieniem do rzeczywistych warunków terenowych.

O zamyśle zlokalizowania IL . 14. Katedra ormiańska we Lwowie, rzut po- w poddaszu kruchty empory ziomy przed przebudową. (fot. wg W. Żyła, „Ka- miniaturowego oratorium (które tedra ormiańska we Lwowie”, Lwów 1919, il. 7. miało być zapewne namiastką tego, którym siostry dysponowały na chórze muzycznym przed rokiem 1908), otwierającego się do nawy wąskim, ostrołukowym otworem – takim samym, jak te w pozostałych przęsłach nawy – świadczy fakt, że w projekcie aranżacji wnętrza kościoła Minkiewicz zaprojektował tu ozdobną tralkową balustradę z urnami, IL . 15. Franciszek Mączyński, plan przedłużenia zwieńczoną – czy raczej podkatedry, ok. 1908, Biblioteka MCK, Zb. Spec. 1, wyższoną w celu zadośćuczynienia wymogom klauzury i zanr 13/20. (fot. wg Wolańska, „Katedra ormiańska”, il. 36). pewnienia siostrom intymności – fantazyjną, ozdobną, ażurową dekoracją, być może z jakimś przedstawieniem figuralnym na rodzaju kartusza pośrodku, o cechach stylistycznych zmodernizowanego rokoka [IL. 10, 13].

Pokrewny formalnie dekoracji balustrady jest krzyż grecki w obramieniu przyJ. C h r z ą s z c z e w s k i (Historia katedry ormiańskiej we Lwowie, „Biuletyn Ormiańskiego Towarzystwa Kulturalnego”, nr 26/27, 2001, s. 19) podaje spis przedmiotów przechowywanych w skarbcu według zapisu w inwentarzu z roku 1756. W okresie bliższym chronologicznie omawianym przekształceniom, w roku 1932, najcenniejsze zbiory Kapituły ormiańskiej pokazano na wystawie, która miała być zaczątkiem osobnego muzeum ormiańskiego: Wystawa zabytków ormiańskich we Lwowie 19. VI–30. IX 1932. Przewodnik, Lwów 1932.

34

PW 47.indb 488

2013-03-13 11:20:00

KAPLICA NAJŚWIĘTSZEGO SAKRAMENTU WE LWOWIE

pominającym glorię promienistą, zwieńczoną parą antytetycznie ustawionych ptaków, który miał ozdobić łuk tęczowy (zamiast krucyfiksu, umieszczanego tradycyjnie w tym miejscu w kościołach nowożytnych) i stanowić element unifikujący optycznie starą (prezbiterialną) i nową (nawową) część katedry [I L . 12].

Formy obu tych kompozycji ornamentalnych wyraźnie nawiązują do rokoka. Być może taka stylistyka została wybrana świadomie przez wzgląd na rokokowe właśnie, niewiele wcześniej ostatecznie usunięte z kościoła, dawne wyposażenie katedry, i miała być formą przypomnienia o nim, a jednocześnie podkreślała ciągłość tradycji tutejszego kościoła.

(Pewnym wyłomem był pod tym względem – omówiony wyżej, a na rysunku Minkiewicza zaznaczony jedynie za pomocą konturu framugi, bez szczegółów dekoracji – portal do kaplicy Najświętszego Sakramentu.

Jednak także w tym przypadku istniały nawiązania historyczne, choć odnoszące się do innej epoki w dziejach katedry).

Wizualizacja nowej aranżacji wnętrza Minkiewicza pozostała w dużym stopniu jedynie na papierze.

Nie wykonano ani wspomnianych wyżej (zapewne w zamierzeniu snycerskich) dekoracji balustrady i łuku tęczowego, ani części planowanych sprzętów z alabastru, z wyjątkiem odcinka tralkowej balustrady, półkoliście zamykającej strefę prezbiterium (taką balustradą planowano

PW 47.indb 489

489

IL. 16. Dziedziniec północny przy katedrze ormiańskiej we Lwowie z widoczną po prawej bryłą dawnego skarbca (przed przebudową). (fot. J. Jaworski, ok. 1912, Fototeka Instytutu Historii Sztuki UJ).

IL . 17. Witold Minkiewicz, szkicowy projekt rekonstrukcji katedry ormiańskiej we Lwowie (1:50) – widok (od północy) i rzut poziomy kaplicy i skarbca (fragm. il. 8), I p. (fot. M. Biernat).

IL . 18. Dziedziniec północny przy katedrze ormiańskiej we Lwowie z widoczną po prawej bryłą skarbca i zakrystii (stan obecny). (fot. J. Wolańska).

2013-03-13 11:20:01

490

JOANNA WOLAŃSKA

IL . 19. Północne wejście do katedry i fragment krużganka prowadzącego do klasztoru (stan przed przebudową). (fot. wg Piotrowski, „Katedra ormiańska”, il. nlb.).

IL . 20. Północne wejście do katedry i fragment krużganka prowadzącego do klasztoru (stan obecny). (fot. J. Wolańska).

PW 47.indb 490

otoczyć tę część kościoła z trzech stron).

Również zachowane do dziś alabastrowe ołtarze boczne powstały znacznie później i w formach nieco innych niż te zaproponowane przez Minkiewicza.

Porównanie rysunków projektowych Minkiewicza z wykonanymi i istniejącymi do dziś budynkami przy północnej elewacji katedry nie pozostawia wątpliwości, że – przynajmniej, gdy chodzi o stronę zewnętrzną – projekty zrealizowano w pełni. Wygląd północnej elewacji prostopadłościennej, dwukondygnacyjnej bryły, mieszczącej pod jednym dachem wszystkie wspomniane wyżej pomieszczenia, w pełni, nawet łącznie z formami krat chroniących otwory okienne, odpowiada rysunkom projektowym architekta.

[IL. 16–18]. Minimalne różnice dotyczą jedynie fantazyjnego wykroju łuku arkady otwierającej się do przedsionka przed północnym wnętrzem do katedry. Formy tej arkady zostały nieco uproszczone, ale – tak, jak planowano – jest ona wsparta na dwóch wcześniej wspomnianych manierystycznych półkolumienkach [IL. 8, 19–20].

Na marginesie trzeba wspomnieć o jeszcze jednym aspekcie przeprowadzonej przebudowy. W jej wyniku, jak wspomniano, na całej wysokości została zabudowana północna elewacja nawy, pozbawiając wnętrze bezpośredniego (a czasem jakiegokolwiek) dostępu światła dziennego. Jedynie okno w przęśle środkowym (w którym zresztą umieszczono witraż), wychodzące – zgodnie z projektem – do wnętrza przedsionka prowadzącego do skarbca, przepuszczało do nawy nieco światła. Pozostałe dwa, skrajne okna w ścianie północnej, zostały

2013-03-13 11:20:03

KAPLICA NAJŚWIĘTSZEGO SAKRAMENTU WE LWOWIE

491

zamurowane. Fakt ten tłumaczy, dlaczego w nawie katedry prawie zawsze, nawet w słoneczny dzień, panuje mrok. *** Drugie ze wspomnianych na wstępie źródeł, dwa listy dotyczące wystroju kaplicy – część korespondencji prowadzonej przez arcybiskupa Teodorowicza z Janem Henrykiem Rosenem – dzielą niemal równo trzy lata (1927–1930). Co interesujące, pierwszy powstał w czasie, gdy istniały już omówione powyżej projekty przebudowy, ale sam budynek niekoniecznie musiał być już ukończony.

Rosen pisał, relacjonując arcybiskupowi na wstępie postęp prac przy malowidłach w nawie (wspomina cherubiny od strony wschodniej, po obu stronach arkady prowadzącej do starej części katedry, oraz pilastry między przęsłami): Mam projekt na Kaplicę, który chciałbym Excelencji przedłożyć. Otóż mam wrażenie, iż byłoby dobrze zrobić tam coś zupełnie odrębnego od reszty kościoła i myślę o wnętrzu, które by było traktowane jak laki weneckie z XVIIgo wieku – t.j. jak te meble komody i sekretarze czerwone ze złotem. I widzę całą kaplicę wyłożoną tą polerowaną czerwienią, z figurami rysowanemi złotem, na tym tle. Cały dół by był z drzewa czarnego jak heban – a okna zaś – aby też wyjść z konwencjonalności proponowałbym z płytek alabastrowych, żółtawych i czerwonawych; alabaster daje piękne, ciepłe światło. Byłoby to, mam wrażenie, coś oryginalnego. Prof. Minkiewicz bardzo jest moją myślą zainteresowany i projekt mu się podoba. – Również Panu Mieczysławowi35.

Zacytowany fragment, poza danymi, pozwalającymi na uściślenie chronologii tworzenia przez Rosena malowideł w nawie, przynosi niezwykle interesujące, a – w kontekście twórczości malarza – wręcz zdumiewające informacje. Po pierwsze, trzeba sobie uświadomić, że w połowie roku 1927 artysta był mniej więcej w połowie wykonywania malowideł w nawie i musiał być bardzo zajęty tą pracą, tym bardziej, że najpewniej równocześnie powstawały witraże według jego projektu do okien nawy. Wygląda jednak na to, że nawet mimo tylu zajęć, wciąż czekał na nowe wyzwania, bo list zdradza wielki entuzjazm artysty do podjęcia się kolejnej pracy. Po drugie, wiadomo, że Rosen przywiązywał wielką wagę przede wszystkim do treści tworzonych przez siebie kompozycji36. Tymczasem o tematach przedstawień w liście nie ma w ogóle mowy. Ani z okresu poprzedzającego prace w katedrze (z którego generalnie zachowały się tylko nieliczne materiały źródłowe), ani z późniejszego czasu (a w tym wypadku źródła są dość 35 List J. H. Rosena do abpa Teodorowicza, 8 VI 1927, rkps, 4 ss., Archiwum Fundacji Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich w Warszawie, teczka 143, sygn. 12/231 [7], s. 1–2 (podkreślenie w oryginale). Chodzi o inż. Mieczysława Teodorowicza (zob. wyżej przyp. 19).

36 Na temat malarza, jego wykształcenia i wczesnej twórczości – skupionej na zagadnieniach ikonograficznych – zob. J. W o l a ń s k a, Katedra ormiańska, s. 136–166.

PW 47.indb 491

2013-03-13 11:20:04

492

JOANNA WOLAŃSKA

liczne) nie dysponujemy przekazami podobnymi do tego, zawartego w cytowanej korespondencji, które mogłyby świadczyć o tym, że malarz pierwszoplanowo traktował nie treść, lecz właśnie formę planowanych malowideł. Po trzecie w końcu, bardzo dziwny jest sam pomysł przeniesienia na grunt malarstwa ściennego rozwiązania formalnego stosowanego w zdobieniu mebli. Jest to pomysł tak oryginalny, a wrażenie estetyczne (gdyby doszło do realizacji tego zamysłu) mogło by być na tyle silne, że warto w skrócie przybliżyć – znane najczęściej tylko wąskiemu gronu specjalistów – europejskie dzieje techniki zdobienia mebli z wykorzystaniem laki, a ściślej, owej wspomnianej przez Rosena w liście lacca veneziana – co pozwoli, być może, na wyobrażenie sobie, jak by mogła wyglądać kaplica ozdobiona malowidłami naśladującymi dekoracje wykonane z użyciem sztuki lakierniczej.

Wywodząca się z Dalekiego Wschodu (Chiny, Japonia) niezwykle precyzyjna i wymagająca nie lada kunsztu technika wykańczania powierzchni laką, czyli nakładanymi na siebie licznymi cienkimi warstwami rozpuszczonych żywic, dodatkowo pokrywających zatopione w nich elementy dekoracyjne, zaczęła się pojawiać w Europie już w XV i XVI wieku za sprawą podróżniIL . 21. Damski sekretarzyk, 1. poł. ków i misjonarzy, którzy przywozili ze sobą XVIII w., Mediolan, zbiory prywatne. dekorowane w ten sposób przedmioty. Ich (fot. wg Levy, „Lacche veneziane”, t. 2, tabl. 134). wielka popularność na Zachodzie, połączona z trudnością ich pozyskania z dalekich krajów sprawiła, że w Europie zaczęto czynić próby naśladowania orientalnej sztuki lakierniczej. Dzięki szerokim kontaktom handlowym Serenissimy, pierwsze europejskie wyroby z laki powstały na początku XVII w. właśnie Wenecji, a już w następnym stuleciu Republika stała się przodującym ośrodkiem produkcji wysokiej klasy lakierowanych na sposób orientalny mebli i pokrytych dekoracją

PW 47.indb 492

2013-03-13 11:20:04

KAPLICA NAJŚWIĘTSZEGO SAKRAMENTU WE LWOWIE

493

z laki pomniejszych przedmiotów codziennego użytku, jak tace, szkatułki, oprawy luster, kandelabry, ramy czy zestawy toaletowe. Wyroby z laki, choć nie tak dobrej jakości, jak te weneckie, produkowały także inne ośrodki włoskie; co więcej, imitacje tej orientalnej techniki powstawały również w innych krajach Europy: Anglii, Francji, Holandii, Portugalii, a nawet na drezdeńskim dworze Wettynów37.

Zgodnie z tym, co napisał Rosen, jedną z charakterystycznych odmian lakierniczej produkcji weneckiej były przedmioty zdobione laką w kolorze jaskrawoczerwonym (obok ciemnozielonej, czarnej i innych) ze złotą dekoracją, zazwyczaj w formach i o treści zapożyIL . 22. Fragment płyciny dekoracyjnej czonych z dalekowschodnich pierwozdobionej laką, ok. poł. XVIII w., Mewzorów, jako przejaw mody na chinoise- diolan, zbiory Tullia Silvy. (fot. wg Levy, ries, zyskującej w XVIII stuleciu coraz „Lacche veneziane”, t. 2, tabl. 408). większą popularność. Nietrudno też znaleźć przykłady osiemnastowiecznych mebli, o których wspominał Rosen (choć mylił się, datując je na wiek XVII), jak zilustrowany tu damski sekretarzyk [IL. 21].

Z kolei reprodukowany tu fragment pokrytego laką panneau dekoracyjnego może dać pewne wyobrażenie, jak planowane przez Rosena malowidła mogły by wyglądać na większej powierzchni ściany [IL. 22]. Możemy jednak mówić tylko o wyobrażeniu, trudno więc spekulować na temat wartości artystycznej Podstawowe informacje na temat omawianej techniki i jej dziejów, zob.: G. M a r i a c h e r, Lacca: L’Occidente [w:] Enciclopedia Universale dell’Arte, t. VIII, Roma 1976, szp. 530–532; Lacquer [w:] The Grove Encyclopedia of Materials and Techniques in Art, red. G. W. R. Ward, New York 2008, s. 318–334 (na temat produkcji weneckiej, s. 330); P. G. M o l m e n t i, La storia di Venezia nella vita privata dalle origini alla caduta della Reppublica, t. III: Il Decadimento (Bergamo 1929), Trieste 1973, s. 154; S. L e v y, Le lacche a Venezia [w:] i d e m, Lacche veneziane settecentesche (2 t.), t. 1, Milano 1967, s. 12–24; Mobili laccati del Settecento veneziano, t. 2, a cura di E. Baccheschi, materiale illustrativo scelto da S. Levy, Milano 1966. Jedno z najnowszych opracowań, przynoszące ogólne wprowadzenie do historii i techniki wykonywania przedmiotów z laki w Europie, to: M. K o p p l i n, European Lacquer. Selected Works from the Museum für Lackkunst, Münster, München 2010, s. 11–22. Na temat laki drezdeńskiej w zbiorach wilanowskich, zob. M. K o p p l i n (przy współudziale A. K w i a t k o w s k i e j), Chinois. Drezdeńska sztuka lakiernicza w Pałacu Wilanowskim, [Warszawa–Münster] 2006.

37

PW 47.indb 493

2013-03-13 11:20:04

494

JOANNA WOLAŃSKA

czy wrażenia estetycznego dekoracji kaplicy, gdyby została zrealizowana zgodnie z zamysłem Rosena. Jedno za to jest pewne: byłoby to rozwiązanie niezwykle oryginalne, a przy tym dość śmiałe.

Pozostaje jeszcze kwestia techniki, jaką malarz miałby zastosować, przy założeniu, że chciał uzyskać efekt gładkiej, błyszczącej lakierowanej powierzchni weneckich mebli. A zapewne właśnie to miał na myśli, gdy pisał o „polerowanej czerwieni” planowanej dekoracji. Na pewno nie mogła wchodzić w grę tempera (z domieszkami spoiwa olejnego) na tynku, którą wykonywał malowidła w katedrze, bo te są matowe, jak najdalsze od efektu, na którym zależało Rosenowi w dekoracji kaplicy.

Wydaje się, że arcybiskup Teodorowicz miał świadomość nowatorstwa tego projektu Rosena, ale chyba nie podzielał entuzjazmu Witolda Minkiewicza i Mieczysława Teodorowicza dla odważnego pomysłu malarza. Drugi z zachowanych listów, w którym jest mowa o malowidłach w kaplicy, każe bowiem sądzić, że te ostatnie, zgodnie z życzeniem arcybiskupa, miały przybrać formę podobną do malowideł wykonanych już w tym czasie w całej katedrze: [...] Niedawno zażądał Pan odemnie, ażeby zwolnić Pana z przedstawiania mi projektu namalowania kaplicy, albowiem Pan chce zrobić niespodziankę przez malowidło gotowe.

Ponieważ Pan do tej pory tak wyjątkową przywiązywał wagę, że ją nieomal postawił jako kwestję zaufania, nie mogłem się oczywiście nie zgodzić na Pańskie żądanie, z mej jednak strony prosiłbym Pana o uwzględnienie w swym projekcie moich zasadniczych żądań, niedwuznacznie wynikających z charakteru naszego zeszłorocznego układu, mianowicie o obalenie przez Pana projektów pierwotnych wszelkich obrazów szkicowych w jakiejkolwiek formie. Mam wszelką nadzieję, że obrazy, które będą w kaplicy, będą miały ten sam charakter wykończonych i pełnych obrazów, jakie są w całym kościele38.

W liście tym nie ma już w ogóle mowy o lace weneckiej; wydaje się, że pomysł ten musiał w tym czasie już dawno odejść w zapomnienie. Teraz arcybiskup starał się upewnić, że malarz nie wykona malowideł bez uprzedniego przedłożenia mu do akceptacji ich projektów czy szkiców.

Epizod z lacche veneziane jako inspiracją formalną dla – jedynie planowanych – malowideł w kaplicy Najświętszego Sakramentu byłby może nie wart wspomnienia, gdyby nie zaskakujące zbiegi historyczno-kulturowych okoliczności, na jakie w tym kontekście napotykamy. – Zbiegi okoliczności, bo nie wiadomo, czy sam pomysłodawca był świadom powiązań, o których poniżej, i czy w swoim wyborze List ks. Teodorowicza do J. H. Rosena, 6 V 1930, Archiwum Fundacji Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich w Warszawie (bez sygnatury).

38

PW 47.indb 494

2013-03-13 11:20:05

KAPLICA NAJŚWIĘTSZEGO SAKRAMENTU WE LWOWIE

495

kierował się czymś więcej niż tylko atrakcyjnością estetyczną, jaką – najwyraźniej – miały dla niego lacche alla veneziana. Mam mianowicie na myśli fakt, że owe lakierowane i zdobione złotym rysunkiem wyroby rękodzieła były wykwitem weneckiej odmiany rokoka, które w niczym nie ustępowało swoim, powszechnie może lepiej znanym, odpowiednikom francuskim czy południowoniemieckim.

Pod względem form historycznych taka „lakiernicza” dekoracja kaplicy wpisywałaby się więc (choć w wersji raczej egzotycznej) w zmodernizowany, rokokowy modus stylowy, przyjęty dla nowego wystroju wnętrza katedry. A nawet więcej: nie tylko wpisywałaby się w modus rokokowy, ale równocześnie byłaby wyrazem tendencji współcześnie panujących w europejskiej sztuce dekoracyjnej.

W latach dwudziestych XX wieku, zwłaszcza w Paryżu, nastąpił bowiem renesans tradycyjnej dalekowschodniej techniki lakierniczej, jednak nie w postaci kolejnej odsłony mody na chinoiseries. W tym okresie laką zdobiono nowoczesne przedmioty w stylu art déco, najczęściej meble, parawany, panneaux dekoracyjne czy drobną galanterię. Cenionymi specjalistami w tym zakresie, wykształconymi w Paryżu pod okiem japońskiego mistrza techniki lakierniczej Seizo Sugawary, byli: naturalizowany we Francji Szwajcar Jean Dunand (1877–1942) i irlandzka projektantka i architektka Eileen Gray (1878–1976)39. Trudno przypuszczać, by Rosen nie orientował się we współczesnych mu trendach artystycznych, choć nie da się również znaleźć niezbitych dowodów, że to właśnie do nich nawiązywał swoim pomysłem. Wzrost popularności laki w omawianym okresie mógłby jednak wytłumaczyć zainteresowanie się malarza tą techniką i propozycję, którą wysunął w pierwszym z cytowanych listów.

Próby wyobrażenia sobie malowideł w kaplicy, wykonanych tak, by przypominały lacche veneziane – skrajnie nowoczesnych, wypolerowanych płaszczyzn ścian w kontrastowych barwach hebanowej czerni i jaskrawej czerwieni ze złotym rysunkiem figuralnym – przywodzą na myśli niemal współczesne temu zamysłowi realizacje Grupy św. Łukasza, szwajcarskiego stowarzyszenia artystów, na terenie romańskiej części kraju, Romandie. Za cechę charakterystyczną ich twórczości można bowiem uznać rzadko spotykaną umiejętność tworzenia wspaniale zharmonizowanych dekoracji wnętrz kościelnych, wykonanych w najróżniejszych, często niecodziennych i unikatowych, technikach, z wielką dbałością o najdrobniejsze szczegóły. Wystarczy wspomnieć choćby rżnięte w szkle antependia i zdobione szklaną okładziną ambony, intarsjowane obrazy (ołtarzowe, stacje Drogi Krzyżowej czy jako dekoracja balustrady chóru muzycznego), malowidła ścienne pod szkłem, tkane i haftowane retabula, mozaiki tworzące antependia i stanowiące kompozycje ołtarzowe, dekoracje ceramiczne, witraże; ponadto, stojące na wysokim poziomie wyroby snycerskie i stolarskie (meble zakrystyjne, 39

The Grove Encyclopedia…, s. 331.

PW 47.indb 495

2013-03-13 11:20:05

496

JOANNA WOLAŃSKA

IL . 23. Emilio Beretta, Uwolnienie św. Pawła przez anioła w prezbiterium kościoła w Mézières (Szwajcaria), przed 1939. (fot. J. Wolańska).

drzwi wejściowe, konfesjonały, trony celebransa, fantazyjne kandelabry i inne), metalowe i kowalskie (m.in. kraty, często efektownie połączone ze szkłem), złotnicze (z kunsztownym zastosowaniem emalii) i ceramiczne, a jako że każdorazowo projektowano je specjalnie dla konkretnego kościoła, z uwzględnieniem charakteru wnętrza i innych mających je ozdobić elementów, w sumie tworzyły wyjątkową całość40. Wszystkie były niepowtarzalne, wykonane na najwyższym poziomie technicznym i artystycznym, w stylu, który można określić jako art déco.

Pokryte fornirem fotele o opływowych liniach, rżnięte w krysztale dekoracje albo złocone, nieco ekspresjonistyczne w formach kandelabry mogłyby z powodzeniem stanowić wyposażenie najnowocześniej podówczas zaprojektowanych pomieszczeń o przeznaczeniu świeckim. Artyści nie czynili jakościowego rozróżnienia pomiędzy przedmiotami wykonywanymi dla kościoła a dobrym rzemiosłem; o kościelnym przeznaczeniu sprzętów świadczyła (i to nie zawsze) jedynie ikonografia zdobiących je elementów dekoracyjnych (reliefów, malowideł itp.).

Le Groupe de St-Luc. Renouveau de l’Art sacré 1920–1945, kat. wyst., Musée du Pays et Val du Charmey, 22 X 1995–7 I 1996, „Patrimoine Fribourgeois/Freiburger Kulturgüter”, 5, 1995 (numer specjalny), zwł. I. Andrey, La décoration selon St-Luc, ibidem, s. 33–45 (z licznymi ilustracjami).

40

PW 47.indb 496

2013-03-13 11:20:05

KAPLICA NAJŚWIĘTSZEGO SAKRAMENTU WE LWOWIE

497

Efekt najbliższy odbijającej światło, wypolerowanej powierzchni laki dają malowidła na szkle, jak np. te, wykonane na odwrociach szklanych tafli przymocowanych do ściany za pomocą metalowych nitów w kościele w Mézières, autorstwa Emilio Beretty, przedstawiające uwolnienie św. Pawła przez anioła [IL. 23].

Technika ta sprawia, że malowidło – poza tym, że ma gładką, niby „lakierowaną” powierzchnię – zyskuje walor nowoczesności, a jednocześnie niejako zaciera się jego status jako autonomicznego dzieła sztuki, obrazu, na rzecz wrażenia, że to element dekoracyjny, rodzaj panneau ściennego. Byłby to chyba jedyny sposób upodobnienia faktury malowideł do gładkiej, lakierowanej powierzchni. Jeśli dodamy do tego jeszcze propozycję Rosena, by w okna kaplicy wstawić alabastrowe płyty, to z tych – wydawałoby się – rzuconych spontanicznie na papier kilku ogólnikowych stwierdzeń wyłania się przemyślana koncepcja dekoracji kaplicy, poparta wyobraźnią artysty. Płyty alabastrowe przepuszczają niewiele światła, jest ono rozproszone i nie powoduje tak silnych refleksów, jak te, które powstają przy zastosowaniu w oknach szkła, nawet w postaci barwnych witraży.

Jeśli istotnie Rosen planował wykorzystać szkło do imitacji faktury lakierowanej powierzchni mebli, takie odbicia zacierałyby z pewnością sceny figuralne, malowane złotem pod gładkim, „lakowym” tłem szklanej tafli. *** Ks. Kajetanowicz – jak gdyby usprawiedliwiając ingerencję w zabytkowe mury starego skarbca i wybicie drzwi w ścianie nawy – pisał, że podjęcia kroków, w których wyniku powstała kaplica, „wymagały zarówno liturgiczne, jak i ogólno praktyczne względy”41. Nazwanie tych ostatnich jest aż nazbyt oczywiste: chodziło o godne przechowywanie Najświętszego Sakramentu, co wobec usunięcia starych ołtarzy, z których przynajmniej niektóre musiały być wyposażone w tabernakula, mogło być utrudnione (a niewielkie tabernakulum na ołtarzu głównym, który zresztą był wciąż przebudowywany i przekomponowywany – niewystarczające). Ponadto, urządzenie kaplicy Najświętszego Sakramentu w katedrze ormiańskiej – stosunkowo małej, zwartej i (przy założeniu, że starą część kościoła w całości traktowano jako prezbiterium) zasadniczo jednoprzestrzennej budowli – nie mogło być posunięciem nieprzemyślanym, bo kaplicę tę musiano stworzyć od podstaw (nie dało się, na przykład, zaadaptować na ten cel jednej z kaplic bocznych, bo ich nie było). Już więc tylko te czysto praktyczne uwarunkowania nadają przedsięwzięciu pewną rangę.

Pisząc zaś o względach liturgicznych, ks. Kajetanowicz miał zapewne na myśli przemiany, które zachodziły w Kościele co najmniej od początku stulecia, a w okresie międzywojennym zyskały na znaczeniu i przybrały formę 41

D. K a j e t a n o w i c z, op. cit. (1926), s. 8.

PW 47.indb 497

2013-03-13 11:20:06

498

JOANNA WOLAŃSKA

tzw. ruchu liturgicznego, w którym ważne miejsce zajmowała Eucharystia.

W Kościele lwowskim najważniejszym krzewicielem kultu Eucharystii był zmarły w roku 1923 arcybiskup Józef Bilczewski, od roku 1901 rzymskokatolicki metropolita lwowski. Uważa się, że należał on do „biskupów wykonujących ściśle dyrektywy Stolicy Apostolskiej; praktyka częstej Komunii św. i kult Najświętszego Sakramentu w formie propagowanej przez papieża Piusa X znalazły w nim gorliwego zwolennika”42. Co więcej, ks. Bilczewski, jeszcze zanim został arcybiskupem, swoje zainteresowania naukowe skierował ku najstarszym świadectwom kultu Eucharystii43; wiele wypowiedzi na ten temat – w postaci rozpraw naukowych, listów pasterskich czy wystąpień okolicznościowych – opublikował także w późniejszym czasie44. A już jako metropolita lwowski: „Szerzył kult Najświętszego Sakramentu, Najświętszej Maryi Panny i świętych; m.in. wprowadził praktykę comiesięcznej niedzielnej adoracji Najświętszego Sakramentu, propagował zwyczaj wczesnej i częstej Komunii św., uczestniczył w Międzynarodowym Kongresie Eucharystycznym w Wiedniu (1912 r.)”45. Obaj metropolici – Bilczewski i Teodorowicz – dobrze się znali, przyjaźnili, a czasem też współpracowali przy wspólnych inicjatywach. Naturalnie także katedra ormiańska podlegała zwierzchnictwu papieża i również do parafii ormiańskich odnosiły się papieskie zalecenia dotyczące Eucharystii.

W końcu, do ideowego „tła”, na którym należy rozpatrywać powstanie kaplicy Najświętszego Sakramentu (co ważne, stworzonej niewątpliwie z inicjatywy i sumptem samego arcybiskupa, czy też parafii katedralnej, a nie prywatnego fundatora, który mógłby np. chcieć w ten sposób upamiętnić siebie i swoją rodzinę), należy dodać bujnie się przy katedrze rozwijający od połowy lat dwudziestych XX wieku ruch odnowy liturgicznej, którego jednym z wybitnych przedstawicieli był ks. Adam Bogdanowicz46, od roku 1926 kanclerz kurii ormiańskokatolickiej, późniejszy kanonik katedralny. We wspomnieniach o nim wielokrotnie pojawia Ks. F. S t o p n i a k, Bilczewski Józef [w:] Słownik Biograficzny Katolicyzmu Społecznego w Polsce, t. I, Warszawa 1991, s. 31.

43 J. B i l c z e w s k i, Eucharystya w świetle najdawniejszych pomników piśmiennych, ikonograficznych i epigraficznych, Kraków 1898.

44 Ks. J. W o ł c z a ń s k i, Biogram i bibliografia prac drukowanych błogosławionego Józefa Bilczewskiego za lata 1888–1929 [w:] Błogosławiony Józef Bilczewski arcybiskup metropolita lwowski obrządku łacińskiego. Sesja naukowa na Uniwersytecie Jagiellońskim, Kraków, 4–5 czerwca 2002, Kraków 2003 (= Studia do Dziejów Wydziału Teologicznego UJ, t. 16, red. ks. J. Wołczański), s. 17–47.

45 J. W o ł c z a ń s k i, op. cit., s. 18–19.

46 J. W o l a ń s k a, Kardynał Mercier i ks. Karol Csesznák w malowidłach lwowskiej katedry ormiańskiej oraz początki ruchu liturgicznego we Lwowie w okresie międzywojennym [w:] Fides.

Ars. Scientia. Studia dedykowane pamięci Księdza Kanonika Augustyna Mednisa, red. J. Skrabski, A. Betlej, Tarnów 2008, s. 393–414.

42

PW 47.indb 498

2013-03-13 11:20:06

KAPLICA NAJŚWIĘTSZEGO SAKRAMENTU WE LWOWIE

499

się przekonanie o prekursorskim charakterze jego wysiłków we wprowadzaniu zwyczaju codziennego przyjmowania komunii św., co w okresie, gdy – jak pisano – we Lwowie pokutowały jeszcze resztki jansenizmu, wydawało się nie do pomyślenia: Ks. Adam Bogdanowicz był w okresie międzywojennym jednym z tych, którzy kształtowali ówczesną religijność polską, a w pewnym sensie można Go zaliczyć również do prekursorów odnowy soborowej. Nieprzeciętnie inteligentny i wykształcony, świetny mówca, niestrudzony spowiednik, oddany bez reszty Kościołowi, wywierał ogromny wpływ na swe otoczenie, zwłaszcza na młodzież. [...] Na pierwsze miejsce w jego praktyce duszpasterskiej wysuwały się dwa problemy: rozpowszechnianie praktyki codziennej Komunii św., oraz przygotowanie do życia małżeńskiego i rodzinnego47.

Niewykluczone więc, że Kaplica Najświętszego Sakramentu przy Katedrze Ormiańskiej we Lwowie zawdzięczała swoje powstanie także i takim impulsom.

PRZEGLĄD WSCHODNI

Anna z Przetockich Sidorowicz, „Ks. Kanonik Adam Bogdanowicz”, Archiwum Fundacji Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich w Warszawie, teczka 86: Ks. Adam Bogdanowicz. Świadectwo to potwierdzają wspomnienia Jadwigi Knaus („Wspomnienie o Ks. kanoniku Adamie Bogdanowiczu”, 1985–1986, ibidem), w latach 1923–1931 uczennicy gimnazjum sióstr Sacré-Coeur, gdzie ks. Bogdanowicz był katechetą i rekolekcjonistą.

47

PW 47.indb 499

2013-03-13 11:20:06

PW 47.indb 500

2013-03-13 11:20:06

Przegląd Wschodni, t. XII, z. 3 (47), s. 501–518, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2013

SEBASTIAN ZIÓŁEK Lubliniec

UDZIAŁ POSŁÓW Z ZIEM ZABRANYCH W PRACACH SEJMU EMIGRACYJNEGO 1835 ROKU

J

EDNYM Z CELÓW POLITYCZNYCH powstania listopadowego 1830–1831 roku było połączenie Królestwa Polskiego z Ziemiami Zabranymi, tj. Litwą, Wołyniem, Podolem i Ukrainą. Dążenie do rozszerzenia suwerennego państwa polskiego o ziemie dawnej Rzeczypospolitej, znajdujące się na terytorium Rosji, wyrażał przede wszystkim Sejm Królestwa Polskiego obradujący w okresie powstania.

Wśród aktów prawnych wydanych przez insurekcyjny parlament, a dotyczących tych obszarów, podstawowe znaczenie miały trzy dokumenty. Pierwszym z nich był „Manifest obu izb sejmowych” opracowany przez deputację sejmową złożoną z przedstawicieli Izby Poselskiej i Senatu, opublikowany 5 stycznia 1831 r. Ogłoszono w nim cele powstania. W odniesieniu do dawnych wschodnich prowincji zapisano, że naród polski miał prowadzić walkę zbrojną do chwili „póki nie połączy się z braćmi ujarzmionymi przez dwór petersburski, z tego jarzma ich nie wyzwoli i swobód swoich, wolności i niepodległości uczestnikami nie uczyni”1. Cel ten próbowano realizować przez większą część trwania powstania. Gdy jednak okazało się, że powstanie Litwy i Rusi nie spowodowało przyłączenia tych ziem do państwa polskiego, powstańczy parlament postanowił przynajmniej formalnoprawnie związać je z niepodległym Królestwem Polskim. W tym celu, 5 maja 1831 r., połączone izby sejmowe wydały uchwałę „O obronie Litwy i Rusi od następstw ukazu carskiego”. Prawo to było odpowiedzią na represje wobec polskich powstańców guberni wileńskiej, grodzieńskiej i wołyńskiej, jakie ogłosił Mikołaj I. Sejm przyłączył Ziemie Zabrane do Królestwa Polskiego, tworząc terytorialnie nowe państwo polskie, Dyaryusz Sejmu z r. 1830–1831, wyd. M. Rostworowski, t. I, od 18 grudnia 1830 do 8 lutego 1831, Kraków 1907, s. 62–63.

1

PW 47.indb 501

2013-03-13 11:20:08

502

SEBASTIAN ZIÓŁEK

walczące o niepodległość w granicach wschodnich z 1772 r. Kluczowy zapis tej uchwały brzmiał: Każda część dawnego Królestwa Polskiego, księstw i ziem z niem niegdy połączonych, a do Rosyi oderwanych, która powstaje i przystępuje do powstania Królestwa, wchodzi z niem tak, jak przed rozbiorami, w te same stosunki i powraca do praw swych, żadnemu przedawnieniu ulegać nie mogących. Zapewnia się jej i jej mieszkańcom wszelka pomoc, obrona, niemniej udział w naradach i traktatach, jaki posiadają części teraźniejszego Królestwa2.

W preambule prawa uściślono, że chodzi w nim o ziemie Żmudzi, Litwy, Wołynia, Podola i Ukrainy.

Konsekwencją rozszerzenia terytorialnego Królestwa Polskiego była uchwała sejmowa z 19 maja 1831 r., stanowiąca ostatni etap prawno-organizacyjnego przyłączania ziem wschodnich. Umożliwiała ona powiększenie powstańczego Sejmu o posłów z Litwy, Wołynia, Podola i Ukrainy. Dzięki niej powstańczy parlament stał się pełnoprawnym reprezentantem ziem Królestwa Polskiego, obejmującego na wschodzie ziemie utracone w latach 1772–1795 na rzecz Rosji3. 32 posłów z Ziem Zabranych, którzy weszli w skład Sejmu od czerwca do lipca 1831 r., brało udział w stanowieniu prawa państwa walczącego o swoją niepodległość4.

Większość z nich wytrwała do ostatnich posiedzeń Sejmu, które po upadku Warszawy przeprowadzono w Zakroczymiu i Płocku. Wielu łączyło obowiązki sejmowe z czynną służbą wojskową. W zdecydowanej większości zasilili również szeregi polistopadowych emigrantów.

Za Mikołaja I represje po upadku powstania listopadowego dotknęły wszystkie ziemie biorące udział w powstaniu. Władze carskie, nieuznające porządku polityczno-prawnego z czasów rewolucji, wprowadzały osobno sankcje wobec mieszkańców ziem Królestwa Polskiego, a osobno wobec mieszkańców guberni północno-zachodnich: wileńskiej, witebskiej, grodzieńskiej, kowieńskiej, mińskiej, mohylewskiej oraz guberni południowo-zachodnich: wołyńskiej, podolskiej i kijowskiej. Polityka represji miała bardziej stanowczy i bezwzględny charakter na dawnych ziemiach polskich leżących bezpośrednio w Rosji. Mieszkańców tych ziem nie objęła amnestia ogłoszona w Królestwie Polskim, natomiast polska Ibidem, t. III, od 19 kwietnia do 25 maja 1831, Kraków 1909, s. 317.

S. Z i ó ł e k, Sejm Królestwa Polskiego w okresie powstania listopadowego 1830–1831, Warszawa 2007, s. 189–190.

4 Ich działalność na forum powstańczego parlamentu omówił P.M. P u c i a t a, Skład i działalność reprezentacji ziem zabranych na sejmie 1830/1831 r., [w:] Księga Pamiątkowa Koła Historyków słuchaczy Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie 1932–1933, Wilno 1933 oraz M. K a r p i ń s k a, Przedstawiciele ziem zabranych na sejmie powstańczym 1831 roku, „Przegląd Wschodni” 2010, t. XI, z. 1 (41), s. 31–52.

2 3

PW 47.indb 502

2013-03-13 11:20:08

POSŁOWIE ZIEM ZABRANYCH W SEJMIE EMIGRACYJNYM 1835 R.

503

drobna szlachta je zamieszkująca, która licznie zasilała szeregi powstańcze, została poddana polityce deklasacji, obniżającej jej status społeczny i pozbawiającej dawnych praw.

Jedną z głównych form represji stosowanych wobec powstańców były sankcje ekonomiczne, w tym przede wszystkim konfiskaty dóbr i majątków. Na ziemiach Królestwa Polskiego skonfiskowano po upadku powstania majątki ponad 3 tys. uczestników powstania i ich rodzin. Natomiast odbieranie majątków polskich na Ziemiach Zabranych rozpoczęto jeszcze w trakcie powstania. Umożliwiał to ukaz Mikołaja I z 22 marca/3 kwietnia 1831 r. powołujący Komisje do spraw konfiskaty dóbr, działające z ramienia Komisji do spraw buntowników5. Ich właściwa praca rozpoczęła się w lipcu 1831 r. Dla Ziem Zabranych powołano również specjalny organ państwowy, Komitet Zachodnich Guberni z siedzibą w Petersburgu, utworzony ukazem Mikołaja I z 14/26 września 1831 r., który kierował wprowadzaniem sankcji za udział w powstaniu6. Komitetowi podlegały wszystkie gubernie obejmujące ziemie dawnej Rzeczypospolitej, a jego zadaniem było, aby ziemie te „doprowadzone były do takiego porządku, jaki obowiązuje w innych guberniach rosyjskich”7.

Najbardziej dokładne dane dotyczące zawłaszczania przez państwo rosyjskie majątków dostępne są dla guberni kijowskiej i podolskiej i pochodzą z 1836 r.8 Wynika z nich, że sekwestracją objęto przede wszystkim ziemie należące do emigrantów, w tym posłów i senatorów powstańczego Sejmu, których nie objęła carska amnestia. Wynikało to z faktu wytrwania przez nich do końca powstania i wspierania sprawy narodowej po upadku Warszawy. Np. w guberni kijowskiej odebrano majątki należące do rodziny Potockich, w tym do Hermana Potockiego, posła powiatu machnowieckiego. Odebrano również ziemie posła powiatu lipowieckiego, Józefa Tomaszewskiego. Natomiast w guberni podolskiej zajęte zostały m.in. dobra ks. Adama Jerzego Czartoryskiego, senatora i prezesa powstańczego Rządu Narodowego, obejmujące 30 folwarków, ziemie należące do posła powiatu hajsyńskiego Aleksandra Jełowickiego, posła powiatu jampolskiego Aleksandra Bernatowicza oraz posła powiatu radomyskiego Jakuba Malinowskiego. Łączna liczba skonfiskowanych do 1839 r. „dusz” chłopskich z majątków polskich na Wołyniu przekroczyła 60 tys.9 Część chłopów z zarekwirowanych ziem 5 D. B e a u v o i s, Polacy na Ukrainie 1831–1863. Szlachta Polska na Wołyniu, Podolu i Kijowszczyźnie, Paryż 1988, s. 241.

6 L. Z a s z t o w t, Europa Środkowo-Wschodnia a Rosja XIX–XX wieku. W kręgu edukacji i polityki, Warszawa 2007, s. 33.

7 Ibidem.

8 Opublikował je D. B e a u v o i s, op. cit., s. 243–244.

9 D. B e a u v o i s, Trójkąt ukraiński. Szlachta, carat i lud na Wołyniu, Podolu i Kijowszczyźnie 1793–1914, Lublin 2005, s. 435.

PW 47.indb 503

2013-03-13 11:20:08

504

SEBASTIAN ZIÓŁEK

przesiedlano siłą na ziemie należące do rosyjskiego skarbu w odległych prowincjach na wschodzie. Tak stało się m. in. z włościanami należącymi do rodzin Czartoryskich i Potockich10. Sprawy związane z dalszym losem odebranych majątków były przedmiotem posiedzeń Komitetu Zachodnich Guberni, który rozpatrywał odwołania, prośby o ułaskawienia i amnestie11. Związane to było również z faktem, że w ramach represji odbierano ziemie dalszym krewnym lub osobom noszącym to samo nazwisko, jakie nosiły osoby represjonowane.

O konfiskatach majątków osób biorących udział w powstaniu na Ziemiach Zabranych szczegółowo informował „Tygodnik Petersburski”, zamieszczający wykazy osób, których majątki zabierał skarb państwa. W jednym z takich ogłoszeń czytamy m.in.: Wołyńska gubernialna komisja likwidacyjna dla likwidacji długów na konfiskowanych majątkach osób, które do powstania należały, ogłasza [...] że za uczestnictwo w byłym polskim powstaniu, ulegają nowej konfiskacie wszelkie majątki wiadome, lub na przyszłość odkryć się mogące, następujących osób z guberni wołyńskiej,

wymieniając 17 obywateli, z których część pozbawiona została praw do sukcesji po rodzicach12. Z kolei w innym ogłoszeniu informowano: Komisja likwidacyjna guberni mińskiej, na zasadzie nowootrzymanych wiadomości [...] ogłasza, że nakazano konfiskować wszelki majątek urodzonego w tejże guberni byłego ucznia Wileńskiego Uniwersytetu Jakuba Puzinowskiego, który należał do ostatniego polskiego powstania13.

W latach 1831–1843, czyli do czasu kiedy pracowały ostatnie komisje ds. uczestników powstania, takich ogłoszeń zamieszczono dziesiątki.

Informacje o sankcjach ekonomicznych były zamieszczane również w prasie emigracyjnej, podkreślającej barbarzyństwo i okrucieństwo Rosjan. „Pamiętnik emigracji”, jedno z najważniejszych pism w pierwszym okresie wychodźstwa, zamieścił m.in. opis konfiskaty majątków w guberniach mińskiej i wileńskiej: Cały kolosalny majątek Eustachego Sapiehy skonfiskowany. Z pałacu jego w Dereczynie, wszelkie ruchomości, kilka milionów wartujące, w srebrach, posągach itd., które przez tyle lat przodkowie jego z największym staraniem i kosztem zbierali w kraju i za granicą, wywiezione zostały teraz do Białegostoku [...]. Dobra pułkownika Adama Sołtana marszałka nowogródzkiego, jenerała Tadeusza Tyszkiewicza, Józefa Kaszyca, H. M o ś c i c k i, Pod berłem carów, Warszawa 1924, s. 37–38.

L. Z a s z t o w t, Kresy 1832–1864. Szkolnictwo na ziemiach litewskich i ruskich dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1997, s. 69–70.

12 „Gazeta Petersburska. Gazeta urzędowa Królestwa Polskiego” nr 58 z 31 VII/12 VIII 1834 r.

13 Ibidem, nr 89 z 15/27 listopada 1835 r.

10 11

PW 47.indb 504

2013-03-13 11:20:08

POSŁOWIE ZIEM ZABRANYCH W SEJMIE EMIGRACYJNYM 1835 R.

505

i tysiąca innych zostały równie skonfiskowane, tak, że żony ich i dzieci bez przytułku, bez kawałka chleba zostają14.

W 1835 r. Rosja ogłosiła pożyczkę pieniężną zabezpieczoną na dochodach Królestwa Polskiego. Jej głównym celem było uzyskanie funduszy na budowę twierdz w Królestwie Polskim oraz utrzymanie wojska. Wydatki na armię rosyjską stacjonującą na ziemiach Królestwa Polskiego począwszy od upadku powstania listopadowego, obejmowały znaczny procent budżetu Królestwa. W 1832 r. wynosiły one początkowo ponad 57 mln zł, a następnie zostały podniesione decyzją Iwana Paskiewicza, namiestnika Królestwa Polskiego, do sumy ponad 67 mln zł, przy całym budżecie w tym roku wynoszącym około 123 mln zł15. Dlatego w 1832 r. okazało się niezbędne zaciągnięcie kilku pożyczek, w tym zagranicznej, aby uzyskać fundusze na utrzymanie wojsk rosyjskich. Mieszkańcy Królestwa, poprzez swoje podatki, utrzymywali w całości garnizony rosyjskie, liczące 50 tysięcy żołnierzy. Sumy na nie przeznaczone pochodziły z budżetu cesarstwa tylko w czasie pokoju, a w Królestwie Polskim w 1833 r. wprowadzono stan wojenny.

Pozwalało to przerzucić wydatki wojskowe na lokalny budżet, co w praktyce zastosowano już w 1832 r. Była to kolejna forma represji zastosowanych po upadku powstania listopadowego, która uniemożliwiała rozwój ekonomiczny ziem polskich leżących w Rosji. Podobny cel miało wprowadzenie bariery celnej pomiędzy Królestwem Polskim a Rosją oraz budowa na koszt skarbu Królestwa cytadeli warszawskiej. W 1835 r. liczbę wojsk rosyjskich na ziemiach polskich powiększono o kolejne 82 tys. żołnierzy, co zwiększało wydatki budżetu Królestwa. Musiało ono także płacić na utrzymanie 16 tys. koni będących w dyspozycji armii rosyjskiej16. Na budżet ten przerzucono również w 1835 r. pięcioletni plan budowy fortec, obejmujący rocznie wydatki na sumę 11 mln zł17. Większość z nich miano pokryć ze środków uzyskanych drogą pożyczki.

Rosja zaciągając pożyczkę planowała również odzyskać część wydatków poniesionych podczas wojny polsko-rosyjskiej z lat 1830–1831. Koszt stłumienia powstania listopadowego został oszacowany na 140 milionów rubli18. Skarbowi Królestwa Polskiego na bieżące funkcjonowanie udzielone zostały również pożyczki, które chciano odzyskać. Minister skarbu Rosji Jegor Kankrin, opracowując analizę wydatków budżetowych w 1831 r. zauważył, że „Pamiętnik Emigracji”, Broszura Bolesław III, Paryż, 29 września 1832 r.

H. R a d z i s z e w s k i, Skarb i organizacya władz skarbowych w Królestwie Polskiem, t. 2 (1831–1867), Warszawa 1908, s. 271–272, 278.

16 Ibidem, s. 301–302.

17 H. R a d z i s z e w s k i, Bank Polski, Warszawa 1910, s. 254.

18 J. B l o c h, Finanse Rosji w XIX wieku na tle ogólnych dziejów państwa. Część historyczna, t. I, Warszawa 1884, s. 156.

14

15

PW 47.indb 505

2013-03-13 11:20:08

506

SEBASTIAN ZIÓŁEK

Królestwo Polskie wymaga znacznych pożyczek, jakie zaś będzie można następnie wyciągnąć zyski z jego finansów jeszcze nie wiadomo, a wątpliwem jest aby one były tak wielkie, jakby tego pragnąć należało19.

Pod koniec 1834 r. zadłużenie Królestwa Polskiego wobec Rosji szacowano na ponad 67 milionów złotych.

Szczegóły pożyczki ogłosił „Dziennik Powszechny Krajowy”20. Obejmowała ona wydanie 300 tys. obligacji na sumę 150 milionów złotych za pośrednictwem domów handlowych S.A. Frankla i J. Epszteina w Warszawie. Wyemitowane obligacje o wartości 500 złotych każda, były notowane na giełdach papierów wartościowych21. Czas ich wykupienia przez emitenta obejmował 40 lat i 6 miesięcy. Obligacje cieszyły się dużą popularnością, zwłaszcza za granicą, ponieważ oferowały dużą premię: w pierwszych 10 latach losowano 7 tysięcy z nich rocznie.

Na wylosowane obligacje przypadały znaczne wygrane, wynoszące jednorazowo od 750 zł do nawet 1 mln 200 tys. zł. W przypadku niewylosowania obligacji, miały one przynosić zysk 4% rocznie.

Ogłoszenie informacji o pożyczce wywołało sprzeciw posłów, deputowanych i senatorów Sejmu obradującego w okresie powstania listopadowego, a przebywających po jego upadku na emigracji, głównie we Francji22. Oburzenie wywoływał fakt, że dochód z pożyczki, spłacanej z podatków mieszkańców Królestwa Polskiego, przeznaczany był na utrzymywanie armii rosyjskiej, a nie na rozwój Królestwa Polskiego. Samą pożyczkę traktowano jako kolejną represję za wybuch powstania listopadowego. Chcąc zaprotestować przeciwko działaniom Mikołaja I, emigracyjni parlamentarzyści rozpoczęli starania o zwołanie obrad Sejmu na emigracji. Z inicjatywą taką wyszli deputowani Teodor Morawski i Alojzy Biernacki23. Zbiegła się ona z artykułem Karola Boromeusza Hoffma-

Ibidem, s. 158. Oceniając wydatki na stłumienie powstania listopadowego, J. Kankrin napisał: „W każdym jednak razie, Rosja długo jeszcze odczuwać będzie następstwa powstania polskiego, gdyż finansom naszym zadało ono cios srogi: długi państwa powiększyły się na zawsze, wydatki nadzwyczajne przeciągają się”, ibidem, s. 157.

20 „Dziennik Powszechny Krajowy” nr 175 z 20 VI 1835 r., nr 188 z 4 VII 1835 r., nr 195 z 11 VII 1835 r.

21 Jak poinformowała pod koniec czerwca 1835 r. niemiecka prasa, na giełdach w Berlinie i Frankfurcie nad Odrą ich cena wynosiła w przeliczeniu 540 złotych. Za: Okólniki Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, t. II, Od 1 sierpnia 1834 do 12 listopada 1837, Poitiers 1838, s. 193.

22 L. G a d o n, Emigracja Polska. Pierwsze lata po upadku powstania listopadowego, t. 3, Kraków 1902, s. 31.

23 T. Morawski i A. Biernacki do Antoniego Ostrowskiego, 24 VI 1835 r., Biblioteka Polska w Paryżu (dalej: BPP), rkps 555, s. 293–294; W. Z w i e r k o w s k i, O Sejmie w emigracji, Poitiers 1839, s. 36.

19

PW 47.indb 506

2013-03-13 11:20:09

POSŁOWIE ZIEM ZABRANYCH W SEJMIE EMIGRACYJNYM 1835 R.

507

na opublikowanym na łamach „Kroniki Emigracji Polskiej”24. Wezwał on, aby odpowiedzią na działania Rosji była „deklaracja Sejmu względem pożyczki”.

Publicysta przekonywał: Niech wie Europa, że nie tylko pożyczka jest nieprawną, ale że istnieje jeszcze władza niepodległego narodu, pilnująca jego praw, upoważniona do przemawiania w jego imieniu, ogołocona wprawdzie z siły fizycznej, ale uposażona za to w tym większą siłę moralną.

Hoffman zdawał sobie sprawę z tego, że protest nie powstrzyma pożyczki.

Mógł jednak, jego zdaniem, zniechęcić obcokrajowców do wykupywania obligacji i tym samym obniżyć ich cenę25.

W zebraniach posłów, deputowanych i senatorów, przeprowadzonych w Paryżu w dniach: 3 kwietnia, 2 lipca, 10 września, 26 września, 3 października oraz 12 października 1835 r., wzięła udział liczna grupa parlamentarzystów Ziem Zabranych. Był to reprezentujący Wołyń senator-kasztelan Narcyz Olizar oraz posłowie: Eugeniusz Breza (województwo grodzieńskie, powiat słonimski), Antoni Hłuszniewicz (województwo mińskie, powiat borysowski), Aleksander Jełowicki (województwo podolskie, powiat hajsyński), Jan Karwowski (województwo białostockie, powiat białostocki), Józef Kaszyc (województwo grodzieńskie, powiat nowogrodzki), Adam Kołyszko (województwo wileńskie, powiat upicki), Jakub Malinowski (województwo kijowskie, powiat radomyski), Henryk Nakwaski (województwo podolskie, powiat bracławski), Karol Niemcewicz (województwo grodzieńskie, powiat brzeski), Ludwik Pietkiewicz (województwo wileńskie, powiat wiłkomierski), Walerian Pietkiewicz (województwo mińskie, powiat słucki), Władysław Plater (województwo mińskie, powiat wilejski), Herman Potocki (województwo kijowskie, powiat machnowiecki), Józef Potocki (województwo białostockie, powiat bielski), Józef Tomaszewski (województwo kijowskie, powiat lipowiecki), Wincenty Tyszkiewicz (województwo kijowskie, powiat skwirski), Jozef Bohdan Zaleski (województwo kijowskie, powiat taraszczański), Amancjusz Żarczyński (województwo podolskie, powiat winnicki)26.

Nowa pożyczka na Królestwo Polskie, „Kronika Emigracji Polskiej”, t. III, 13 VI 1835 r. Artykuł ten nie był podpisany. Według autora, jego treść spowodowała działania posłów, zob. K.B. H o f f m a n, Pamiętnik z emigracji, oprac. E.H. Nieciowa, „Rocznik Biblioteki PAN w Krakowie” 1966, t. XII, s. 318–319.

25 „Kronika Emigracji Polskiej” z 13 VI 1835 r., s. 100–101.

26 Pozostali posłowie Ziem Zabranych biorący udział w pracach nad zwołaniem Sejmu w latach 1832–1848, to: Ksawery Godebski (województwo wołyńskie, powiat łucki), Feliks Kieniewicz (województwo mińskie, powiat mozyrski), Cezary Plater (województwo wileńskie, powiat wileński), Antoni Przeciszewski (województwo wileńskie, powiat rosieński), Stanisław Worcell (województwo 24

PW 47.indb 507

2013-03-13 11:20:09

508

SEBASTIAN ZIÓŁEK

W dniu 2 lipca 1835 r., na zebraniu 24 reprezentantów obecnych w Paryżu, szerzej przedyskutowano ogłoszenie pożyczki. W opinii Walentego Zwierkowskiego miała ona służyć przede wszystkim zadłużeniu ziem polskich będących pod panowaniem rosyjskim. Deputowany ten podkreślił również, że cudzoziemcy którzy zakupiliby obligacje, nie chcąc narażać się na stratę finansową, sprzyjaliby utrzymaniu istniejącego stanu rzeczy w Królestwie Polskim, popierając rządy caratu, a to utrudniałoby podtrzymywanie sprawy polskiej na emigracji. Także inni obecni na zebraniu parlamentarzyści potępili ogłoszenie pożyczki, proponując wydanie protestu w imieniu Sejmu. Deputowany Franciszek Wołowski zaproponował, aby w dokumencie tym były przedstawione również inne represje jakie spadły na mieszkańców Królestwa Polskiego po upadku powstania listopadowego.

Jak podkreślił Wołowski, był za nie odpowiedzialny Mikołaj I, który: zdarł kartę konstytucyjną przez wszystkie rządy europejskie zaręczoną, pozamykał szkoły, zniósł uniwersytet, zabrał biblioteki, rozwiązał wojsko, odrzucił godło narodowe Orła Białego, zaprowadził sądy niekonstytucyjne i administrację nienarodową, nakazał konfiskaty majątków, wywozi i wydziera z łona matek niemowlęta, wykonywa kary poza granicami narodu, wyprowadza rekruta w stepy, obciąża coraz większymi podatkami, dopuszcza się wszelkiego okrucieństwa bez granic i chce jeszcze obdłużyć Polskę ogromną pożyczką 150 milionów, ażeby i naród do ostatka zniszczyć i dłoń nieprzyjazną na niego uzbroić27.

W dyskusji wzięli również udział obecni na posiedzeniu reprezentanci Ziem Zabranych. Amancjusz Żarczyński, poseł z województwa podolskiego zauważył, że ogłoszona pożyczka dotyczyła nie tylko ziem Królestwa Polskiego, ale miała szerszy zakres: Mikołaj uważa Polskę dwojako, raz jako Królestwo Kongresowe, drugi raz jako Polskę całą z prowincji zabranych. Więc on niby to imieniem tylko Królestwa Polskiego Kongresowego działa, a tym czasem pożyczkę na całą Polskę ze wszystkich zaborów rozciągnąć usiłuje. Trzeba przeto w tej protestacji i o tym wspomnieć, że całą Polskę uciążyć tym długiem pragnie28.

Był to ważny głos w dyskusji, przypominający, że w proteście należy odwołać się do Polski obejmującej włączone do niej w 1831 r. Ziemie Zabrane, a nie przywoływać jedynie terytorium Królestwa Polskiego. Zwołanie Sejmu i wydanie protestu poparli również inni reprezentanci Ziem Zabranych biorący udział wołyńskie, powiat rówieński), Ludwik Zambrzycki (województwo wileńskie, powiat bracławski), Józef Zienkowicz (województwo wileńskie, powiat oszmiański).

27 BPP, rkps 551, s. 767.

28 Ibidem, s. 758–759.

PW 47.indb 508

2013-03-13 11:20:09

POSŁOWIE ZIEM ZABRANYCH W SEJMIE EMIGRACYJNYM 1835 R.

509

w dyskusji. Byli to posłowie: Jełowicki, Hłuszniewicz, Kaszyc, Tomaszewski, Józef i Herman Potoccy oraz senator Olizar. Pomysłowi zebrania Sejmu sprzeciwił się jedynie poseł Niemcewicz, jego zwołanie zastrzegając dla ważniejszych spraw niż wydanie protestu.

W celu przygotowania protestu, wybrana została komisja złożona z Franciszka Wołowskiego, Teodora Morawskiego, Alojzego Biernackiego, Walentego Zwierkowskiego, Józefa Bohdana Zaleskiego oraz Amancjusza Żarczyńskiego, która do swoich prac zaprosiła wojewodę Antoniego Ostrowskiego, głównego zwolennika zwołania obrad Sejmu na emigracji i przewodniczącego obradom reprezentantów w Paryżu. W komisji tej znaleźli się reprezentanci odgrywający główną rolę wśród członków Sejmu przebywających we Francji, a także doświadczeni parlamentarzyści z czasów Królestwa Polskiego: Franciszek Wołowski, prawnik i redaktor większości uchwał Sejmu powstańczego, sekretarz sejmowy Walenty Zwierkowski, oraz pomysłodawcy wydania protestu sejmowego, Teodor Morawski i Alojzy Biernacki. Natomiast posłowie Zaleski i Żarczyński reprezentowali w komisji Ziemie Zabrane.

Ogłoszenie protestu przygotowanego przez komisję odwlekało się, gdyż równocześnie z jego redagowaniem trwały starania o zebranie kworum niezbędnego do rozpoczęcia obrad sejmowych. Kworum to, ustalone jeszcze podczas powstania listopadowego, liczące 33 reprezentantów, było trudne do zebrania29. Większość członków Sejmu domagała się natomiast wydania protestu przez ukonstytuowany Sejm, a nie prywatnie zebraną grupę reprezentantów30.

Projekt odezwy przygotowany przez komisję sejmową został zaprezentowany na zebraniu reprezentantów dopiero 26 września 1835 r. Z zachowanych w Bibliotece Polskiej w Paryżu materiałów wynika, że jego głównymi autorami byli: poseł z województwa kijowskiego, znany poeta Józef Bohdan Zaleski, Franciszek Wołowski oraz w mniejszym stopniu Amancjusz Żarczyński; to na ich projektach swoje prace oparła komisja31. Natomiast kluczowy zapis prawny protestu, ujęty w formie artykułu, był w całości autorstwa Franciszka Wołowskiego. Dokument ten to jeden z najważniejszych aktów, jakie wypracowali reprezentanci próbujący zwołać obrady parlamentu polskiego na emigracji po upadku powstania listopadowego i dlatego nazywany był manifestem. Miało to zrównywać go rangą z manifestem wydanym przez Sejm rewolucyjny w 1831 r., ogłaszającym cele S. Z i ó ł e k, op. cit., s. 164.

Pierwszy protest przeciwko pożyczce Mikołaja I ogłosiło Towarzystwo Demokratyczne Polskie, 20 lipca 1835 r., zob.: druk ulotny, Protestacja Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, Poitiers 20 VII 1835 r., oraz Okólniki Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, t. II, s. 192–194.

31 Projekt J. B. Zaleskiego z poprawkami F. Wołowskiego: ibidem, rkps 553, s. 225–227, 229–235; projekt L. Wołowskiego: BBR, rkps 585, s. 1103–1106, projekt „ostrzeżenia” A. Żarczyńskiego: ibidem, rkps 542/28, s. 889.

29

30

PW 47.indb 509

2013-03-13 11:20:09

510

SEBASTIAN ZIÓŁEK

powstania. Treść manifestu emigracyjnego, odczytanego zgromadzonym przez posła Zaleskiego, jest następująca32: Stara, uczciwa sława Polski, Ojczyzny naszej, głośna jest po świecie: rodzinie chrześcijańskich cywilizowanych ludów znane są jej dawne zasługi dla wiary i wolności, znane świeże krzywdy i prawa, jakiemi ją dzierżą trzej przywłaszczyciele. Polska jako ofiara szalejącego zbestwionego despotyzmu, od pierwszego rozbioru uczestnicząca aż do ostatka w przeważnych sprawach Zachodu, obchodzi żywo liberalną Europę. Opinia oświeceńszych narodów, oceniająca tę prawdę, że w politycznej europejskiej budowie, rozburzony jeden filar, ochwiewa gmach cały nieprzestawała wołać do życzliwych i niechętnych nam Rządów o wyjarzmienie Polski. Napoleońskie Księstwo Warszawskie i ze szczątków Księstwa Królestwo Kongresowe acz tworzone w różnych niepodobnych dla siebie okolicznościach były tryumfem opinii powszechnej i przyświadczeniem praw naszych. Obydwie te atoli Restauracje okazały się mdłe, ułomne, bez życia i siły; bo niezmartwychwstała odrazu Polska cała, wolna i udzielna, w odwiecznych swoich granicach; bo taką Polskę sami tylko przez się własnym orężem odbudować możemy i odbudujemy33.

Opuszczeni od wszystkich sprzymierzeńców politycznych Polacy muszą odwołać się do prawa przyrodzonego, do prawa które każe gwałt gwałtem odbijać; stąd insurekcja, rewolucja, jest myślą narodu polskiego34, jest jedynym środkiem zbawienia dwudziestomilionowej Polski. Tak jest, rychlej czy później35 zabłyśnie dla nas na nowo dzień listopadowy, dzień oswobodzenia; kiedy na ziemi naszej niezostanie śladów stóp wroga; ani kajdan, ani traktatów i ustaw jakiemi nas w latach niewoli ciemiężcy nasi krępowali.

Do czasu Mikołaj ze spólnikami swymi, może bezkarnie w oczach gabinetów, które umiał zobojętnić dla sprawy naszej, dopuszczać się w Polsce wszelakich bezprawiów.

I kto niewie, kto niesłyszał o carskich katowniach? Rodziny polskie zaludniają pustynie Sybiru. Polskie dzieci porywane z objęcia matek, uwożone do dalekich pułków hodują się na ojcobójców. Stara katolicka wiara36, piastunka i ducha poświęcenia się polskiego i nowoczesnej cywilizacji, wydana jest na łup i urągowisko. Wyraz Boży – najdroższa dla każdego ludu spuścizna po ojcach, narodowość, język, oświata – i wszystko czem przodowaliśmy między Słowianami utęskniającymi do wolności wyplenione jest okrutnie i niesłychanemi w dziejach ludzkich sposoby. Te to nieprzeliczone i niewysłowione srogości wywierane na żywem ciele, przez które moskiewski bezbożnik mniema, że zgotuje dla Polski ostateczną zagładę: te srogości wedle wiary naszej narodowej Projekt Deklaracji i Uchwały Sejmu Polskiego 1835, ibidem, rkps 555, s. 227–230. Treść projektu przedrukował z kilkoma zmianami, które podaję w przypisach, również Zwierkowski, op. cit, s. 39–40.

33 Z w i e r k o w s k i, op. cit, s. 39, podaje ten fragment następująco: „bo taką Polskę, całkiem całą, niepodległą, wolną i udzielną, sami tylko przez się własnym orężem odbudować możem i odbudujemy”.

34 I d e m: „narodu naszego”, ibidem.

35 I d e m: „rychło lub później”, ibidem.

36 I d e m: „religia”, ibidem, s. 40.

32

PW 47.indb 510

2013-03-13 11:20:09

POSŁOWIE ZIEM ZABRANYCH W SEJMIE EMIGRACYJNYM 1835 R.

511

przybliżają godzinę odkupienia. Lud polski z cierpliwością męczennika37 wygląda niepochybnej pomsty i sprawiedliwości bożej i w takiem uroczystem oczekiwaniu, i my jego Reprezentanci niebędziemy rozwodzić niemęzkich, bezsilnych żalów i protestacyj przed światem. Lecz po za obrębem nigdy niespożytych praw Polski, które bój przyszły wywalczy są insze drobniejsze, nie mniej atoli żywotne interesa, nad któremi czuwać bezustanku obowiązkiem jest Sejmu polskiego. Pełnomocnicy Narodu, mamy osobną moc, mamy moralną i prawną władzę zapobiegania wszystkiemu co ku szkodzie kraju knują nieprzyjaciele nasi. Tego rodzaju interes leży w obciążaniu dóbr narodowych listami zastawnemi, lub tychże dóbr alienowaniu, ściąganiu należytości polskich od obcych mocarstw, w konfiskatach majątków ruchomych lub nieruchomych obywateli i instytutów krajowych, w pożyczkach, pierwszej 25 milionów38 wewnątrz kraju zaciągnionej, drugiej, w ilości 150 milionów do zaciągnienia za granicą z zabezpieczeniem39 głównem na funduszach skarbowych Królestwa Polskiego zamierzonej. Rzecz pożyczki 150 milionów nie wynika bynajmniej z prostej tylko finansowej potrzeby gabinetu petersburskiego, czyhającego dziś w zaczajeniu na dzierżawy wschodu: polityka moskiewska zamierza przez nie insze jeszcze daleko rozleglejsze cele. Polska po tylu rewolucjach, grabieżach i konfiskatach, opustoszała i zubożała, a przecież wciąż groźna – powszechne ku niej współczucie i życzliwość ludów; adressa od Tronu i Izby Deputowanych francuskich40 i wolne głosy w parlamencie angielskim dopominające się o jej nieprzedawnione prawa: owóż jest co niepokoi Cara. Zamierzoną pożyczką radby Mikołaj odrazu, jak z jednej strony obciążyć długiem41 przyszłość kraju i resztę fortun obywatelskich, tak z drugiej przynętą zysków przyciągnąć ku sobie możniejszą część przyjaciół sprawy naszej, tak aby kiedyś wybierać musieli między utratą własnego majątku, a ujarzmieniem Polski.

Zamach ten atoli nie osiągnie zamierzonego skutku, a ci co stali się lub staną uczestnikami planów Cara, niech sami sobie szkody wynikłe stąd szkody przypiszą. Uchwały Sejmu rewolucyjnego zastrzegły już nieważność wszelkich aktów najezdniczego rządu, i naród polski nie uznaje ich za prawe, wszakże aby cudzoziemcy i krajowcy nie zasłaniali się nieświadomością.

Sejm Polski w połączonych Izbach, po wysłuchaniu swoich komisji zapatrzywszy się 1° na uchwałę Sejmową z d. 25 stycznia 1831 r. uznającą Mikołaja za przywłaszczyciela. Tudzież 2° na uchwałę z d. 19 lutego 1831 r. Sejm za nieustający ogłaszającą, uchwalił i uchwala. Artykuł jedyny. Wszelkie obciążenia skarbu Polskiego, alienacje dóbr i innych własności narodowych, pożyczki na dobra narodowe lub inne fundusze krajowe zamierzone, ściąganie należytości polskich, konfiskaty majątków obywateli i instytutów krajowych, czy to dotąd dokonane czy też w przyszłości jeszcze mające być uskutecznione Sejm polski uznaje za żadne i niebyłe i że ani narodowi polskiemu, ani osobom i instytutom prywatnym żadnego uszczerbku przynosić nie mają i owszem, za 37 38 39 40 41

I d e m błędnie: „z niecierpliwością męczennika”, ibidem.

I d e m: „milionowej”, ibidem.

I d e m: „z ubezpieczeniem”, ibidem.

I d e m błędnie: „od tronu do izby deputowanych francuzkiej”, ibidem.

I d e m: „ogromnym długiem obciążyć”, ibidem.

PW 47.indb 511

2013-03-13 11:20:09

512

SEBASTIAN ZIÓŁEK

powróceniem prawego Rządu Narodowego, i skarb i obywatele Polscy, oraz Instytuta praw swoich ze wszelkimi do tych praw przywiązanemi korzyściami, w drodze właściwej od posiadaczów jakimkolwiek tytułem nie prawnie dzierżonej własności dochodzić będą mocni. Wykonanie niniejszej uchwały przyszłemu Rządowi Narodowemu, a w ogólności całemu Narodowi polskiemu zalecamy. Działo się d[nia].

Deputowany Walenty Zwierkowski w swojej publikacji na temat prób zwołania Sejmu na emigracji podał, iż akt protestacyjny jest redakcji posła Zaleskiego42.

Dostępne materiały źródłowe wskazują jednak na istotny wkład w napisanie manifestu przez Franciszka Wołowskiego, który zawarł wszystkie swoje postulaty co do treści tego dokumentu zgłoszone na posiedzeniu członków Sejmu w dniu 2 lipca 1835 r.43 W projekcie odwołano się do wszystkich ziem polskich będących pod panowaniem rosyjskim, a nie wyłącznie do ziem Królestwa Polskiego, co było zgodne ze zgłoszoną wcześniej propozycją posła Amancjusza Żarczyńskiego. Przedstawiono maksymalnie szeroko represje jakie spadły na Polaków po upadku powstania listopadowego, podkreślając powszechnie stosowane represje ekonomiczne, a pożyczkę Mikołaja I uznano za kolejną formę upokorzenia Polaków pozostających pod rządami Rosji. Projekt wskazuje też cel narodowy, jakim jest odzyskanie przez Polskę niepodległości w granicach sprzed pierwszego rozbioru za pomocą walki powstańczej. Jednocześnie, aby podkreślić moc protestu, udowadnia, że zgodnie z prawem wydanym w niepodległej Polsce, Sejm emigracyjny jest bezpośrednim kontynuatorem Sejmu rewolucyjnego i ma wszelkie umocowania do reprezentowania Polaków zamieszkujących dawne Królestwo Polskie. To w ich imieniu uznaje wszelkie działania rosyjskie za nieważne w sferze formalnoprawnej. W treści manifestu jest także widoczny wpływ odezw wydawanych w okresie powstania listopadowego, m.in. odezwy Rządu Narodowego z 13 maja 1831 r. do „Obywateli Litwy, Wołynia, Podola i Ukrainy”44. Była ona z pewnością znana posłom z ziem zabranych. Józef Bohdan Zaleski i inni współautorzy manifestu Ibidem, s. 40. Na J.B. Zaleskiego, jako wyłącznego autora projektu, wskazuje także B. T r e t i a k, Bohdan Zaleski na tułactwie 1831–1838. Życie i poezya. Karta z dziejów emigracji polskiej, Kraków 1913, s. 81.

43 Więcej szczegółów na temat protestu zawiera list posła Jana Ledóchowskiego do A. Ostrowskiego z 28 IX 1835 r. (Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Ostrowskich z Ujazdu, rkps 403, s. 3–4). Poseł Ledóchowski pisze w nim, że oryginał dokumentu posiadał F. Wołowski, lecz z powodu choroby nie może dostarczyć go do kancelarii sejmowej przed kolejnym zebraniem reprezentantów. Poseł podał również informację, że protest został przetłumaczony na język francuski, ale tłumaczenie to zabrał z kancelarii sejmowej J.B. Zaleski. Dlatego informuje A. Ostrowskiego, że posiadaczem jednej z kopii protestu jest A. Żarczyński i proponuje, aby Ostrowski zarządził powielenie tego egzemplarza na następne posiedzenie.

44 „Kurier Polski” nr 523 z 30 V 1831 r.

42

PW 47.indb 512

2013-03-13 11:20:10

POSŁOWIE ZIEM ZABRANYCH W SEJMIE EMIGRACYJNYM 1835 R.

513

emigracyjnego wzorowali się na niej, przyjmując podobną konstrukcję oraz formułując niektóre zapisy45.

Przedstawiony na zebraniu członków Sejmu projekt protestu przeciwko pożyczce Mikołaja I nigdy nie został poddany pod dyskusję, dlatego nie znamy opinii o nim pozostałych reprezentantów biorących udział w posiedzeniu. Jedną ze wskazówek jest komentarz przewodniczącego obradom senatora Antoniego Ostrowskiego, który na marginesie sprawozdania z przebiegu obrad napisał, że odczytanie manifestu „wzbudziło powszechne zadowolenie z małymi odcieniami”46. Natomiast deputowany Zwierkowski poinformował zebranych, że treść projektu była konsultowana listownie z posłem Joachimem Lelewelem, proponującym, aby słowo „udzielna” określające Polskę na początku manifestu zastąpić słowem „niepodległa” oraz zwracającym uwagę, że francuska Izba Deputowanych „nie upominała się nigdy nawet na usilne prośby wielu Polaków aby mówiono o gwałtach, aby się upomniano o Polskę całą; czasem odezwała się o traktaty, o kongressa i to obojętnie”47. Lelewel zastrzegł także, że ma i inne uwagi do manifestu48.

Np. fragment odezwy Rządu Narodowego brzmiący: „Cesarz Mikołaj [...] wznosi miecz katowski, otwiera pustynie Syberii, które już tyle braci waszych pochłonęły, a dzieci nasze chce porywać, aby je na wiernych poddanych wśród kajdan wypiastować”, jest z niewielkimi zmianami wpisany do odezwy emigracyjnej.

46 BPP, rkps 551, s. 810. Poseł J. Ledóchowski w trakcie kolejnego posiedzenia powiedział, że projekt manifestu został „bardzo trafnie przygotowany“, ibidem, s. 849. Z kolei K.B. Hoffman ocenił go negatywnie, pisząc w swoim pamiętniku: „Czytałem go i znalazłem niezmiernie nikczemnym i płaskim. Rzecz dziwna! Jak mało mamy ludzi uzdolnionych do rzeczy stanu! Pisał go podobno Bohdan Zaleski, dobry poeta, ale, jak się pokazuje, lichy i bardzo lichy polityk”, K.B. H o f f m a n, op. cit, s. 327. W sprawie poparcia manifestu naradę przeprowadził również ks. A.J. Czartoryski wraz ze swoimi zwolennikami. W ocenie jednego z nich, J.U. Niemcewicza, „Protestacja ta nic do rzeczy nijak napisana głupi Nakwaski najbardziej na nią nalega”, BPP, rkps 500, Papiery emigrantów. Litera N, J.U. Niemcewicz, t. IX, „Rok 1835”, s. 694.

47 BPP, rkps 551, s. 810. Por. list J. Lelewela do W. Zwierkowskiego z 25 VIII 1835 r., w którym wyraził swoje uwagi co do treści manifestu, Listy emigracyjne Joachima Lelewela, t. 1, 1831–1835, wyd. H. Więckowska, Kraków 1948, s. 354–355.

48 J. Lelewel nie zajmował jednoznacznego stanowiska wobec zwołania Sejmu. Jeszcze w lipcu 1835 r. dostrzegał korzyści płynące z wydania manifestu, nawet poza Sejmem, pytał w listach o możliwość przybycia do Paryża, a z drugiej strony pisał, że „nie manifestu potrzeba, to blichtry, czegoś więcej. Jeżeli z manifestem głupstwo zrobicie, kontent będę, że jestem daleko”. W sierpniu 1835 r. był już zniechęcony do podjęcia prac: „z Sejmu nie będzie nic, pisałem do wojewody [Antoniego Ostrowskiego – S.Z], aby na mnie nie liczył, bo nie mam i nie będę miał za co podejmować podróży”, by we wrześniu i październiku 1835 r. surowo i bezlitośnie wyszydzać pomysł jego zwołania, oraz zarzucać kolegom sejmowym, że nie podejmują stanowczych działań w obawie przed odebraniem im zasiłku przyznanego przez rząd francuski; Listy emigracyjne Joachima Lelewela, t. 1, s. 340–374; B. C y g l e r, Joachim Lelewel a problem sejmu na emigracji w latach 1832–1848, „Przegląd Humanistyczny” 1969, z. 2, s. 121.

45

PW 47.indb 513

2013-03-13 11:20:10

514

SEBASTIAN ZIÓŁEK

Część obecnych na zebraniu w dniu 26 września 1835 r. posłów, wśród których znajdowało się wielu reprezentantów Ziem Zabranych, pod przewodnictwem posła województwa podolskiego Aleksandra Jełowickiego, domagała się, aby zebrać pod manifestem podpisy 33 reprezentantów, a więc niezbędnej liczby do uznania prawomocności obrad, i ogłosić go drukiem49. Pomysł ten nie znalazł uznania, gdyż większość obecnych opowiadała się za otwarciem obrad Sejmu i ukonstytuowaniem się. Na wniosek Antoniego Ostrowskiego zgodzono się, żeby w kancelarii sejmowej dostępny był jeden egzemplarz manifestu, a każdy członek Sejmu mógł wziąć jego kopię, gdyby jej potrzebował. Obawiano się bowiem, aby wydrukowany manifest przedwcześnie nie przedostał się do opinii publicznej. W grę wchodziła także nieprzychylna reakcja rządu francuskiego50.

Natomiast inny poseł z województwa podolskiego, Henryk Nakwaski, podkreślił na ostatnim już zebraniu, na którym próbowano zebrać kworum, 12 października 1835 r., że wydając manifest „moglibyśmy zachwiać w Europie kredyt pieniężny absolutyzmu, który dąży do ujarzmienia ludów, a razem naszej ojczyzny”51.

Poseł sprzeciwił się pomysłowi wydania manifestu poza Sejmem, argumentując, że emigranci to osoby prywatne, niemające prawa reprezentować narodu oraz zaproponował, aby rozszerzyć jego treść o ziemie polskie znajdujące się także pod panowaniem Prus i Austrii oraz wyjaśnić w manifeście, iż celem przyszłej rewolucji na ziemiach polskich będzie także nadanie praw chłopom. Z kolei poseł z województwa kijowskiego, Jakub Malinowski opowiedział się za publikacją manifestu poza Sejmem, z 33 podpisami reprezentantów, uważając to za „najpożyteczniejsze dla sprawy, dla interesów prywatnych w przyszłości; za potrzebne dla sumienia naszego”52. Jednak większość obecnych sprzeciwiała się działaniu pozasejmowemu.

Poważnym ciosem dla grupy posłów starających się wydać manifest, było odczytanie fragmentów korespondencji pomiędzy Joachimem Lelewelem i Antonim Ostrowskim. W dniu 26 września 1835 r. przedstawiono fragmenty dwóch listów Lelewela, w których zapowiedział on, że nie podpisze manifestu poza Sejmem, a kłótnie reprezentantów (jedna z nich o mało nie skończyła się pojedynkiem)

49 Na posiedzeniu, na którym manifest został przedstawiony, obecnych było 25 reprezentantów: jeden senator, 4 deputowany oraz 20 posłów, w tym 12 z ziem zabranych. Na posiedzenie z powodów zdrowotnych nie przybył deputowany F. Wołowski, BPP, rkps 551, s. 807–808.

50 Już w liście postulującym zebranie reprezentantów, A. Biernacki i T. Morawski sugerowali A. Ostrowskiemu, aby „wszystko stało się z tą ostrożnością, jaką nam wskazuje obawa policyi nieprzyjaciół naszych, która zapewne przeszkodziłaby naszym usiłowaniom, gdyby najmniejszą o nich wiadomość przedwcześnie powzięła”, ibidem, rkps 555, s. 294.

51 Ibidem, rkps. 551, s. 885.

52 Ibidem, s. 891.

PW 47.indb 514

2013-03-13 11:20:10

POSŁOWIE ZIEM ZABRANYCH W SEJMIE EMIGRACYJNYM 1835 R.

515

nazwał prawdziwym i przerażającym Babilonem53. Z kolei w liście przedstawionym 12 października 1835 r., Lelewel napisał, że reprezentanci powodują jedynie zgorszenie, próbę zwołania Sejmu nazwał farsą, a projekt manifestu określił jako zbędny i nieprzynoszący żadnych skutków. Co więcej, w jego przekonaniu, mógł on uprawomocnić konfiskaty i inne zabory mienia dokonane przed wydaniem manifestu54. Stanowisko Lelewela oraz innych parlamentarzystów niechętnych do dalszego działania, spowodowały niepodjęcie już dalszych działań w celu wydania manifestu. Poseł Roman Sołtyk podsumowując fiasko starań o jego wydanie zauważył, że reprezentanci którzy winni dać przykład gorliwości w sprawie narodowej, dają się wszystkim wyprzedzić [...]. Woła na nas Polska, woła emigracja, woła cywilizowana Europa, woła nareszcie sama potrzeba; jednak zostajemy bezczynnymi55.

Projekt manifestu sejmowego, zwany także „aktem siedmiu”, ponieważ podpisany został przez sześciu członków komisji oraz przez prezydującego obradom, pozostał jedynie martwym świadectwem próby dokonania sejmowego, urzędowego sprzeciwu wobec polityki ekonomicznego wyzysku ziem polskich56.

Wysiłki posłów z Ziem Zabranych, przede wszystkim A. Jełowickiego, A. Żarczyńskiego, J.B. Zaleskiego, H. Nakwaskiego oraz J. Malinowskiego, za wszelką cenę starających się doprowadzić do zebrania Sejmu lub opublikowania manifestu poza nim, umocniły jedynie przekonanie, że grupa posłów z ziem wschodnich Rzeczypospolitej wspiera idee walki politycznej z państwem rosyjskim.

Nie był to jedyny protest przeciwko polityce moskiewskiej na ziemiach polskich opracowany przez członków Sejmu. Podczas spotkania reprezentantów w Paryżu w dniu 3 października 1835 r., poseł Żarczyński, zabierając głos w dyskusji nad szansami zwołania obrad Sejmu i zatwierdzenia projektu manifestu, „przedstawił projekt do protestacji przeciwko, zaborom, gwałtom i uciemiężeniom w Polsce przez najezdników wyrządzonym, który do działań pozasejmowych odesłany został”57. Powtórnie poseł odczytał go na posiedzeniu w dniu 12 października 1835 r. Projekt ten przeznaczono do „działań pozasejmowych”, a więc do opublikowania go po zebraniu pod nim podpisów co najmniej 33 reprezentantów. Jak 53 J. Lelewel do A. Ostrowskiego, 14 i 16 IX 1835, Listy emigracyjne Joachima Lelewela, t. 1, s. 358, 360–361; G a d o n, op. cit, s. 322–323.

54 BPP rkps 551, s. 878–879; J. Lelewel do A. Ostrowskiego, 29 IX 1835, Listy emigracyjne Joachima Lelewela, t. 1, s. 367–368.

55 BPP rkps 551, s. 900. Natomiast poseł H. Nakwaski oceniając kłótnie reprezentantów na temat zwołania Sejmu i wydania manifestu powiedział, że „uprawnione zostanie to przysłowie, które cudzoziemcy o nas powtarzają, że taka jest niezgoda, jak w Sejmie polskim”, ibidem, s. 885.

56 Zob. S. S z p o t a ń s k i, Sejm w emigracyi, „Biblioteka Warszawska” 1908, II, I, s. 111.

57 BPP rkps 551, s. 866.

PW 47.indb 515

2013-03-13 11:20:10

516

SEBASTIAN ZIÓŁEK

argumentował Żarczyński, nie było szansy zebrania kworum sejmowego, „ci co kraj zabrali ciągle działają, a my nie”. Oceniając prace nad zwołaniem Sejmu oraz niechęć części posłów do przybycia na obrady, zauważył on, że „kompromituje to ciało sprawę narodową”, dlatego przedstawił swój projekt58. Ogłoszenie protestu wraz z zebranymi podpisami posłów poparł poseł Nakwaski. Dokument złożony przez posła Żarczyńskiego zachował się w allegatach do protokołów z posiedzeń reprezentantów w Paryżu, w odpisie sporządzonym przez sekretarza sejmowego Walentego Zwierkowskiego59. Jego treść zawarta jest także w liście, który poseł Żarczyński napisał do posła Nakwaskiego. Projekt ten nie był wcześniej publikowany60: Znane są światu całemu nieszczęścia i klęski jakimi od roku 1772 Polska ulegała. Znane są gwałty i nadużycia jakich się na niej trzej przywłaszczyciele dopuszczali. Kraj niegdyś potężny i świetny w obronie wolności w usłudze swobód Europejskich 12 przetrwał wieków, teraz opuszczony od tych właśnie dla których byt swój poświęcał, upadł pod przewagą despotyzmu, który wszystkie swe siły do pognębienia Jego połączył. Od ostatniego rozbioru Polski u obcych pod nazwiskiem restaurowanego Królestwa znanego61, kraj ten znękany, ograbiony i opustoszały, zmuszony był do 15 letniego milczenia, aby się wzmógł w nowe siły i tem mocniej na nieprzyjaciół wolności europejskiej uderzył.

Niedaleka jest pamięć 10 miesięcznej walki i krwawych poświęceń Polaków, wiadome są przyczyny ich nowego upadku. Rozproszyli się po obcych ziemiach żołnierze wolności, a nieprzyjaciel pastwi się nad tymi, co zemsty jego ujść nie zdołali62.. I któż nie wie, kto niesłyszał o carskich katowniach? Rodziny polskie zaludniają pustynie Sybiru. Polskie dzieci porywane z objęcia matek i uwożone do dalekich pułków hodują się na Ojcobójców. Stara katolicka religia, piastunka i ducha poświęcenia się polskiego i nowoczesnej cywilizacji, wydana jest na łup i urągowisko. Narodowość, język, oświata i wszystko czem się na północy Polska odznaczała63, wypleniane są okrutnie i niesłychanymi w dziejach ludzkich sposoby. Lecz te wszystkie srogości64 wedle wiary naszej narodowej przybliżają godzinę odkupienia, lud polski nie narzeka ale się do zemsty sposobi, z tem przekonaniem i pewnością, że rychlej czy później, złączony jedną narodową myślą, wyrzekłszy

Ibidem, s. 555.

Ibidem, rkps 555, s. 299–301.

60 Treść projektu podaję za listem A. Żarczyńskiego do H. Nakwaskiego z 22 X 1835 r., przechowywanym w Bibliotece Uniwersyteckiej we Lwowie, rkps 1016 III, s. 3. Nie różni się on znacznie od odpisu sporządzonego przez W. Zwierkowskiego, poza kilkoma zmianami, które podaję w przypisach.

61 Z w i e r k o w s k i: „który u obcych pod nazwiskiem restauracji Królestwa Kongresowego jest znany”, BPP, rkps 555, s. 299.

62 I d e m: „nie mogli”, ibidem.

63 I d e m: „czem przodowaliśmy między słowianami”, ibidem, s. 300.

64 I d e m: „sposoby”, ibidem.

58 59

PW 47.indb 516

2013-03-13 11:20:10

POSŁOWIE ZIEM ZABRANYCH W SEJMIE EMIGRACYJNYM 1835 R.

517

się wszelkich obcych pomocy, które go tyle razy zawiodły, zerwie narzucone mu więzy65 i zajmie to miejsce, jakie mu z natury między narodami wskazane zostało. Lecz po za obrębem nigdy nie spożytych praw polskich, które bój przyszły wywalczy, są inne jeszcze przedmioty, już nie samą tylko Polskę, ale i tych obchodzące, coby obłąkani chwilową wielkością Mikołaja66 w jakiekolwiek układy z rządem jego weszli. Przedmiotami takiemi są: obciążanie dóbr narodowych i własności obywatelom i instytutom prywatnym skonfiskowanych, tychże dóbr alienowanie, ściąganie należytości polskich od mocarstw obcych, pożyczki, już to wewnątrz kraju, już za granicą czynione a na funduszach polskich hipotekowane miedzy innymi zaś i pożyczka 150 milionów zł. dziś przez cesarza rosyjskiego z zapewnieniem gwarancji na Imperium Rosyjskim zamierzona. Uchwały sejmu rewolucyjnego ogłosiwszy Mikołaja za przywłaszczyciela zastrzegły nieważność wszelkich aktów najezdniczego rządu i naród polski nieuznaje ich za prawe, aby jednak cudzoziemcy i krajowcy nie zasłaniali się w tej mierze niewiadomością my niżej podpisani członkowie sejmu polskiego ostrzegamy67 1o Że wszystkie umowy z dzisiejszym nieprawym rządem polski zawierane68 ani przyszłego narodowego rządu, ani żadnego mieszkańca Polski obowiązywać nigdy nie będą mogły i jako skutek gwałtu uważanymi zostaną 2o Że Cesarze rosyjscy zagarnione od Polski kraje69 na dwie rozdzielają części: jedną nazwali Królestwem Polskim i tytuł królów polskich przybrali; inne zaś jako to: Litwę, Wołyń, Podole i Ukrainę nazwiskiem Imperium rosyjskiego okryli. Gwarancja przeto dzisiejszej pożyczki na Imperium rosyjskim zapewniona również i do prowincji wyżej wymienionych na mocy zapadłych ustaw70 nigdy się zastosować nie będzie mogła, gdyż prowincje te od wieków stanowiły własność polską a w ostatniem powstaniu podniesieniem broni i przez reprezentantów swoich w Sejmie narodowym, uzurpację Imperatorów rosyjskich światu objawiły71.

W projekcie tym widać wpływ dokumentu przygotowanego przez komisję sejmową. Projekt posła Żarczyńskiego posiada taką samą konstrukcję: wylicza krzywdy, jakie powodowała polityka rosyjska, podkreślając zwłaszcza konfiskaty i grabieże majątku, a następnie formułuje akt prawny. Dwa fragmenty użyte przez Żarczyńskiego: pierwszy, opisujący represje, m.in. carskie katownie i zsyłanie Polaków na Syberię oraz drugi, ostrzegający cudzoziemców przed niewiedzą na temat postępowania, są wprost przepisane z dokumentu przedstawionego na forum Sejmu. Na wzór tego dokumentu Żarczyński przedstawia też historię Polski od jej pierwszego rozbioru. Również w zamieszczonym akcie prawnym ogłasza 65 I d e m: „rychlej czy później przyjdzie znowu chwila kiedy jedną narodową myślą złączony zerwie narzucone mu więzy”, ibidem.

66 I d e m: „cesarza Mikołaja”, ibidem.

67 I d e m: „mamy sobie za obowiązek sumienia ostrzedz”, ibidem, s. 301.

68 I d e m: „zawierane, w skutku egzystujących uchwał Sejmu”, ibidem.

69 Fragmentu: „od Polski kraje” nie ma w odpisie uchwały, ibidem.

70 I d e m: „ustaw tego Sejmu”, ibidem.

71 I d e m: „ogłosiły”, ibidem.

PW 47.indb 517

2013-03-13 11:20:10

518

SEBASTIAN ZIÓŁEK

nieważność wszelkich decyzji dokonanych przez Rosję na ziemiach polskich.

Znajduje się w nim jednoznaczne oświadczenie, że także ziemie Litwy, Wołynia, Podola i Ukrainy, włączone przez Sejm obradujący w okresie powstania listopadowego w obręb Polski, nie będą stanowiły gwarancji i zabezpieczenia pożyczki ogłoszonej przez Mikołaja I. Tak wyraźnego zapisu nie było w dokumencie przygotowanym przez posłów Zaleskiego i Wołowskiego i prawdopodobnie poseł Żarczyński w swoim projekcie chciał to mocniej podkreślić. Stanowisko to stało w zgodzie z jego wcześniejszym wystąpieniem sejmowym. Treść projektu prawdopodobnie konsultowano z posłem Nakwaskim.

Projekt przygotowany przez A. Żarczyńskiego nie został, podobnie jak projekt manifestu, wykorzystany do publicznego zaprotestowania przeciwko polityce Mikołaja I wobec ziem polskich pod panowaniem rosyjskim po upadku powstania listopadowego. Dokumenty te pozostały jedynie wyrazem troski o los mieszkańców ziem polskich znajdujących się pod tym panowaniem.

Wykupienie obligacji objętych pożyczką 150 mln zł, wyemitowanych w 1835 r., zakończono w 1876 r. Sumy z niej uzyskane rozdysponowano, zgodnie z planem, na utrzymanie armii rosyjskiej w Królestwie Polskim. Wszelkie koszty związane z pożyczką poniosło społeczeństwo polskie. Według szacunków, ziemie Królestwa Polskiego były około roku 1850 opóźnione w rozwoju cywilizacyjnym w stosunku do krajów Europy zachodniej od 30 do 50 lat72. Wpływ na taki stan miało w dużym stopniu zaprzestanie lub ograniczenie wielu inwestycji, których nie można było finansować z powodu braku środków przeznaczanych na armię rosyjską. Jeszcze gorzej sytuacja wyglądała na Ziemiach Zabranych, gdzie represje ekonomiczne osłabiły żywioł polski. Natomiast sprawdzona i stosowana od 1772 r. polityka konfiskaty majątków polskich była przez Rosjan dalej stosowana, jako jedna z podstawowych form represji wobec polskich ruchów niepodległościowych w drugiej połowie XIX i na początku XX w., zarówno na ziemiach Królestwa Polskiego, jak i na Kresach Wschodnich73.

PRZEGLĄD WSCHODNI

A. C h w a l b a, Historia Polski 1795–1918, Kraków 2001, s. 284.

Zob.: B. G a ł k a, Represje carskie wobec ziemian Kresów Wschodnich za udział w ruchu niepodległościowym w II połowie XIX i na początku XX wieku, [w:] Ziemiaństwo a ruchy niepodległościowe w Polsce XIX – XX wieku, red. W. Caban, M.B. Markowski, Kielce 1994.

72 73

PW 47.indb 518

2013-03-13 11:20:11

Przegląd Wschodni, t. XII, z. 3 (47), s. 519–535, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2013

WŁODZIMIERZ OSADCZY Lublin

„NASZA SIŁA, ICH SIŁĄ...”

Kościoła łacińskiego w Galicji działalność na rzecz Unii

P

OTRYDENCKI KOŚCIÓŁ w Rzeczypospolitej był pełen zapału i energii, aby włączyć się w dzieło odzyskiwania stanu posiadania katolicyzmu utraconego w wyniku ofensywy reformacji. Zachętę ku temu stanowiły sukcesy kontrreformacji w całej Europie. Pokonując bez większego oporu „różnowierców” – protestantów, szermierze katolicyzmu zetknęli się na wschodnich terenach dualistycznego państwa z innym problemem – duża liczbą chrześcijan, którzy nie uznawali zwierzchności papieża. Były to ziemie ruskie tradycyjnie należące do Kościoła Wschodniego, nazywanego prawosławnym. Wierząc, że tylko w świętym Kościele Rzymskim można dostąpić zbawienia1, bezkompromisowe i konsekwentne w swej działalności elity katolickie, rozpoczęły żarliwą pracę nad nawróceniem „schizmatyckiej” Rusi. Był to główny kierunek aktywności przybyłego w 1564 r. zakonu jezuitów2. W dzieło to włączyły się najlepsze siły intelektualne obozu katolickiego – jezuici Piotr Skarga i Benedykt Herbest oraz sprzyjający im metropolita lwowski abp Jan Dymitr Solikowski. Ich zasługą było uzasadnienie i upowszechnienie w społeczeństwie idei unii Kościołów „pod jednym pasterzem”3. Zdaniem strony katolickiej zawarta w 1596 r. Unia Brzeska miała spełniać wszystkie warunki dla uzyskania zbawienia przez prawosławnych Rusinów. Jednak próbując zaprowadzić jedność, autorzy Unii przyczynili się do powstania wielkich podziałów w społeczeństwie ruskim. Rozgorzały polemiki, które z czasem przerodziły się w wojny religijne. Przy tym strona unicka nie była zbyt Wynikało to z formuły św. Cypriana „Extra Ecclesiam nulla salus” uzasadniającej przekonanie, że poza Kościołem katolickim nikt nie może dostąpić zbawienia. Zob.: W. Hryniewicz OMI, Przeszłość zostawić Bogu. Unia i uniatyzm w perspektywie ekumenicznej, Opole 1995, s. 59–69.

2 A. J o b e r t, Od Lutra do Mohyły. Polska wobec kryzysu chrześcijaństwa 1517–1648, Warszawa 1994, s. 200.

3 Ks. B. K u m o r, Geneza i zawarcie Unii Brzeskiej, [w:] Unia Brzeska z pespektywy czterech stuleci, red. J. S. Gajek MIC, ks. S. Nabywaniec, Lublin 1998, s. 30.

1

PW 47.indb 519

2013-03-13 11:20:11

520

WŁODZIMIERZ OSADCZY

konkurencyjna wobec popieranego przez Kozaków prawosławia. Na unitach ciążyło brzemię „zdrady” wiary ojców, nie dziw więc, że przy różnych sposobnościach wracali oni dość często do „dyzunii”. Stąd Cerkiew unicką postrzegano w środowisku Kościoła łacińskiego na Rusi jako zjawisko niepewne, nie w pełni katolickie i nader podatne na wpływy prawosławia i Rosji.

W powszechnym przekonaniu episkopatu rzymskokatolickiego, metodą najwierniejszego złączenia Rusinów ze Stolicą Apostolską byłoby przejście ich na obrządek łaciński. Początkowo także „ideolog unii” ks. Piotr Skarga głosił ideę, że nie ma możliwości realizowania unii i dlatego Rusini powinni dla swego zbawienia indywidualnie przechodzić na obrządek łaciński4. Jeszcze w 1623 r. prymas Głembocki wraz z innymi biskupami wypowiadał się w sejmie za zniesieniem unii, proponując uczynić z dotychczasowych unitów łacinników5. Biskupi polscy skłaniali się do tej wizji aż do ostatnich dni Rzeczypospolitej. Głośny był w połowie XVIII w. projekt łacińskiego biskupa przemyskiego Sierakowskiego, w którym hierarcha uzasadniał konieczność latynizowania Rusinów. Podważał on m.in. możliwość posiadania przez Kościół unicki pełni prawdziwej wiary katolickiej. Twierdził, że unici są nader przywiązani do Cerkwi wschodniej i lada moment mogą przejść na prawosławie. Dlatego, jego zdaniem, duchowieństwo łacińskie powinno było korzystać z każdej okazji i przyjmować unitów do Kościoła łacińskiego6.

Po rozbiorach, kiedy rząd austriacki poczynił szereg konkretnych kroków zmierzających do emancypacji Cerkwi greckokatolickiej od Kościoła łacińskiego, problem nieufności ze strony łacinników do unitów nie zniknął. Za szczególne niebezpieczeństwo dla wiary uważano zapatrzenie się części kleru greckokatolickiego we wzorce pochodzące z Cerkwi rosyjskiej, które miały być antidotum na daleko posunięty proces latynizacji rytu wschodniego. Na zagrożenie wpływami prawosławnymi w Galicji zwracał uwagę w liście do nuncjatury apostolskiej w Wiedniu z 8 sierpnia 1839 r. arcybiskup lwowski, Franciszek Pistek. Podkreślał on, że Polacy są zaniepokojeni tymi tendencjami. Hierarcha wskazywał, że używanie przez kler ruski prawosławnych ksiąg liturgicznych z Rosji jest zjawiskiem sprzecznym z duchem Kościoła katolickiego7. Jednak o przywiązaniu swego duchowieństwa do Rzymu i wierności tradycjom unickim przekonująco A. J o b e r t, op. cit., s. 234.

S. Z a ł ę s k i SJ, Jezuici w Polsce, Kraków 1908, s. 49–50.

6 В. А н т о н о в и ч ъ, Монографiи по истoрiи Западной и Юго Западной Россiи, Kiевъ 1885, t. I, s. 338. Cały ówczesny episkopat ruski razem z metropolitą podpisał się pod protestem przeciw podobnemu traktowaniu obrządku wschodniego przez biskupa katolickiego. Zob.: В. А н т о н о в и ч ъ, Архивъ Юго Западной Россіи, Kiевъ 1871, t. IV, cz. 1, nr CCV, s. 478–509.

7 L. G l i n k a OFM, Gregorio Jachymowyč – metropolita di Halyč ed il suo tempo (1840–1865), Romae 1974, s. 99.

4 5

PW 47.indb 520

2013-03-13 11:20:11

„NASZA SIŁA, ICH SIŁĄ...”

521

zaświadczył metropolita lwowski obrządku greckokatolickiego, Michał Lewicki, w liście pasterskim do kleru i wiernych z 10 marca 1841 r.8 Papież Grzegorz XVI podziękował hierarsze galicyjskiemu za wierność Stolicy Apostolskiej, jednocześnie polecając, aby nie zezwalał na wykorzystywanie przez kler prawosławnych ksiąg homiletycznych, katechetycznych i liturgicznych. Nuncjusz apostolski w Wiedniu, abp Ludovico Altieri w listopadzie 1842 r. skierował do Galicji swego wysłannika, by ściśle zapoznał się z sytuacją. Jego relacje potwierdziły wcześniejsze informacje o niebezpiecznych tendencjach w środowisku Kościoła greckokatolickiego9.

Tego rodzaju zarzuty nasiliły się po Wiośnie Ludów 1848 r., kiedy związany z Cerkwią narodowy ruch ruski zaczął demonstracyjnie separować się od tradycji łacińsko-polskiej. Zbliżenie się do czystego, nieskażonego naleciałościami łacińskimi obrządku ruskiego, który w pełni – zdaniem licznych duchownych – posiadała Cerkiew prawosławna, uchodziło za czyn patriotyczny. Z zaniepokojeniem przypatrywali się temu nie tylko Polacy. Prowincjał jezuitów w Austrii, o. Peter Jan Beckx w liście z 18 listopada 1849 r. do nuncjusza Pietro Ostiniego pisał: Wielu greko-unitów w Galicji jest złączonych z Kościołem tylko wątłą nicią, a pokusy i niebezpieczeństwa wywoływane przez nieustanne knowania Rosji zwiększają się z dnia na dzień. Należy więc postępować z wielką roztropnością. Jest rzeczą dowiedzioną dokumentami publicznymi i nie wolno o tym nigdy zapominać, iż Rosja schizmatycka z właściwą sobie bezczelnością i przewrotnością, nie szczędząc przy tym złota i srebra, od dawna pracuje i teraz również nie ustaje w tej pracy, by pociągnąć do schizmy wszystkie Kościoły unickie. Do tego właśnie zmierzają wysiłki jej emisariuszy nie tylko w Galicji, lecz także na Węgrzech i w Illirii10.

Duchowni łacińscy przekazywali do Kurii Rzymskiej informacje o wszystkim, co w Kościele unickim w Galicji dotyczyło związku z „ruchem obrzędowym”.

Jak relacjonował rosyjski panslawista i dyplomata, protojerej ks. M. Rajewski, galicyjska hierarchia łacińska usiłowała „przekonać Rzym w tym, że wszyscy unici zdecydowali się przejść na prawosławie, a Wiedeń – że wszyscy Rusini robią się Moskalami”. Dla poparcia swych doniesień, jako swego rodzaju corpus delicti, wysyłali do Rzymu wszystkie informacje z prasy oraz wszystkie listy prywatne, które wydawały się im podejrzane11. Tenże ks. Rajewski, Zob.: Ks. M. H a r a s i e w i c z, Annales Ecclesiae Ruthenae gratiam et communionem cum S. Sede Romana habentis, ritumque graeco-Slavicum observantis, cum singulari respectu ad dioeceses ruthenas Leopoliensem, Premisliensem et Chelmensemi, Leopolis 1862, s. 1070–1074.

9 L. G l i n k a, op. cit., s. 103.

10 S. Z a ł ę s k i SJ, Kilka uwag nad dziełem ks. prałata Likowskiego, Poznań 1880, s. 9–10 11 W zespole Nuncjatury Wiedeńskiej w Archivio Segreto Vaticano zgromadzone są liczne materiały na ten temat. Jako dowody sympatii do prawosławia Rusinów galicyjskich załączono 8

PW 47.indb 521

2013-03-13 11:20:11

522

WŁODZIMIERZ OSADCZY

mając doskonałe rozeznanie w sprawach galicyjskich, pisał: „wszyscy zwolennicy obrządku, czyli ci, co pisali na korzyść obrządku wschodniego, byli przedstawiani przez nich [hierarchów łacińskich – W.O.] w Rzymie jako zawzięci antypapiści; śledzili oni wszystkie najdrobniejsze czynności kapłanów unickich w czasie nabożeństw i jeżeli ktoś nie domknie zwyczajnie carskich wrót czy nie przyklęknie w odpowiednim czasie itd., tego przedstawiali Rzymowi jako zdrajcę”12.

Obszerna dyskusja między episkopatem ruskim a łacińskim z Galicji zawiązała się na kanwie przygotowania tzw. Concordii – ugody regulującej relacje obu Kościołów, a właściwie rytów Kościoła katolickiego we lwowskiej prowincji kościelnej. Oprócz wzajemnych oskarżeń o „kradzież dusz”, episkopat łaciński ustawicznie podkreślał wzmaganie się w środowisku księży unickich sympatii do prawosławia rosyjskiego13. Na początku lat 50. XIX w. Stolica Apostolska ponownie ze szczególnym zaniepokojeniem zaczęła odbierać podobne informacje ze Lwowa.

W imieniu Ojca Świętego prefekt Kongregacji Propagandy kard. Filippo Fransoni oraz nuncjusz apostolski w Wiedniu listownie 10 września 1851 r. domagali się od greckokatolickiego metropolity Lewickiego wyjaśnienia sytuacji i zaprzestania podobnych praktyk przez duchowieństwo jemu podporządkowane14.

Lwowski metropolita obrządku łacińskiego, Franciszek Ksawery Wierzchlejski w liście z 6 maja 1863 r. wyjaśniał Stolicy Apostolskiej istotę kwestii spornych zachodzących w galicyjskim życiu religijnym. Tezy przedstawione przez niego brzmiały: – po przyłączeniu „Królestwa Galicyjskiego” do Polski15 jedność łacinników i Rusinów mąciło przywiązanie tych ostatnich do Wschodniej Cerkwi schizmatyckiej; – Rusini tak mocno zżyli się ze schizmą, że nawet po połączeniu hierarchów wschodnich z Kościołem Rzymskim na Soborze Florenckim nie chcieli przystąpić do jedności; wycinki z lwowskiego „Слова”, listy ks. Naumowicza do znajomych duchownych polskich, w których bronił swych poglądów dotyczących spraw obrzędowych w Cerkwi greckokatolickiej. Zob. np.: Archivio Segreto Vaticano (ASV), Archivio della Nunziatura di Vienna, V. 413, s. 144 (artykuł ks. Naumowicza w: „Словo” z 2 VIII 1861, nr 53); s. 136–137 (korespondencja ks. Naumowicza do sąsiada, proboszcza łacińskiego o sprawach obrzędowych).

12 Ks. I. Naumowicz, Następne wiadomości o ruchu cerkiewnym wśród galicyjskich unitów, Wiedeń, styczeń 1864 r., Российский Государственный Исторический Архив (РГИА), ф. 869, оп. 1, д. 648, s. 9.

13 Zob.: W. O s a d c z y, Kościół i Cerkiew na wspólnej drodze. Concordia 1863. Z dziejów porozumienia między obrządkiem greckokatolickim a łacińskim w Galicji Wschodniej, Lublin 1999, s. 101–103.

14 Cв. І. Н а г а є в с ь к и й, Історія Римських Вселенських Архиєреїв з узглядненням важніших подій Української Церкви і Народу, Rzym 1979, cz. ІІІ, s. 170–174.

15 Chodzi o przyłączenie Rusi Halicko-Włodzimierskiej do Korony w 1340 r.

PW 47.indb 522

2013-03-13 11:20:11

„NASZA SIŁA, ICH SIŁĄ...”

523

– Unia z Rzymem w końcu doszła do skutku, lecz nie wszyscy Rusini porzucili schizmę. Biskup przemyski złączył się ze Stolicą Świętą w 1691 r., zaś lwowski – w 1701 r.; – w czasach schizmatyckich łacińscy biskupi i misjonarze korzystali ze sposobności przeprowadzenia Rusinów na obrządek łaciński, chociaż wielu, zwłaszcza ze szlachty, sprzeciwiało się temu. Nawracanie odbywało się w obrządku łacińskim, ponieważ obrządek grecki został skażony schizmą; – w 1700 r. odbyło się zjednoczenie lwowskich Greków, czyli Rusinów z Kościołem i odtąd istnieje jedyny obrządek ruski; – w 1772 r. po tym jak Królestwo Galicyjskie znalazło się pod władzą Austrii, rząd cesarski zaczął popierać oba obrządki16.

Proponując szereg zabiegów skierowanych na normalizację pożycia między obrządkami katolickimi, abp Wierzchlejski zwracał uwagę Kurii Rzymskiej na niebezpieczeństwo „schizmy” wśród Rusinów, która może być następstwem „innowacji liturgicznych” powstałych na fali nasilającego się ruchu obrzędowego. Łaciński metropolia Lwowa uważał, że sprawy liturgiczne grekokatolików powinny ściśle opierać się na odnośnych zarządzeniach Synodu Zamojskiego17.

Zataczający coraz szersze kręgi wśród duchowieństwa ruskiego „ruch obrzędowy” stał się dostrzegalnym elementem w życiu religijnym Galicji. Dla duchowieństwa łacińskiego widok brodatego „świaszczennika” w szerokich szatach kapłańskich kojarzony był jednoznacznie ze „schizmą”. W wielu miejscowościach sami wierni unici zdecydowanie odrzucali nowości liturgiczne własnych duszpasterzy i zwracali się do księży łacińskich z prośbą o przyjęcie ich do swych parafii.

Podobne nastroje panowały przykładowo w Besku, Dubiecku, Mościskach. Z parafii w Dublanach cała drobna szlachta prosiła o przejście na obrządek łaciński18.

Trudno się dziwić, że w tej sytuacji wielu duchownych szczerze wierzyło, iż „tylko te dusze ocaleją w wierze katolickiej, które są w obrządku łacińskim” i zaczęło „gorliwie ułatwiać przejście grekokatolików na obrządek łaciński”19. Odwieczna rywalizacja między katolikami obydwu obrządków, której wyrazem była tzw. „kradzież dusz”, czyli nieprawne przeciąganie na swój obrządek wiernych innej tradycji, w tej sytuacji uzyskała sankcję moralną. Ojciec Henryk Jackowski SJ, do końca oddany sprawie Unii, który niesienie posługi duchownej prześladowanym

List do kard. Giovanni Simeoni, sekretarza Kongregacji Propagandy, Rzym czerwiec 1863 r., ASV, Segreteria di Stato, Anno 1863, Rubricella 247, fasc. 3, s. 225.

17 Ibidem, s. 227.

18 „Tygodnik Katolicki” 1863, nr 4, s. 83.

19 Ibidem, s. 313.

16

PW 47.indb 523

2013-03-13 11:20:12

524

WŁODZIMIERZ OSADCZY

unitom podlaskim przepłacił osiemnastomiesięcznym więzieniem rosyjskim20, z ubolewaniem pisał, że niemała część księży łacińskich zwątpiła w Unię i zbyt gorączkowo, przewidując [...] że już Rosja zagarnie wschodnią co najmniej Galicję i w niej bez wszelkiej trudności ostatnie dwie diecezje unickie, wypędziwszy biskupów, przyłączy do schizmy; stąd pragnęli przede wszystkim zniesienia Concordii, aby móc bez przeszkody ratować wg swego mniemania, co by się dało ratować i pragnąc jak najwięcej na obrządek łaciński [przeprowadzić] – a tem jeszcze więcej Ruś ku przepaści popychali21.

Nieufność co do przekonań katolickich unitów ruskich nie wynikała bynajmniej jedynie z przesłanek narodowościowych. Istotnie, moskalofilskie nastroje dominujące wśród duchowieństwa ruskiego aż do lat 80. nie mogły wywołać sympatii u rzymskokatolickich współbraci. Jednak pragnienie odradzania życia narodowego Rusinów od początku spotykało się ze zrozumieniem i poparciem dostojników Kościoła łacińskiego. Jeszcze jako biskup przemyski, Franciszek Ksawery Wierzchlejski wraz z biskupem Józefem Grzegorzem Wojtarowiczem, kanonikami lwowskimi Antonim Manastyrskim, Julianem Gałeckim, kanonikiem tarnowskim Michałem Królem, z księżmi Romanem Zubrzyckim, prefektem seminarium łacińskiego, dominikanami Piotrem Horotkiewiczem i Dalmatym Ufryjewiczem wystosowali 1 maja 1848 r. do Rady Narodowej pismo, w którym między innym oświadczali, że „narodowość braci naszych Rusinów w zupełnej rozciągłości tak zastrzegać i szanować pragniemy, jak oni sami w adresie do tronu z dnia 19 kwietnia b.r. podanym wyrazili”22. Co więcej, w Haliczu ksiądz łaciński, Kłosoń, przewodniczył powiatowej Ruskiej Radzie – organizacji narodowej wypowiadającej się za odseparowaniem się Rusinów od Polaków!23 Płomiennym obrońcą prawa do odrębnego bytu narodowego Rusinów był przybyły do Lwowa z Galicji Zachodniej ks. Walerian Kalinka CR. W okresie, gdy w samym obozie ruskim nie cichły spory, czy odradzające się do życia narodowego społeczeństwo jest częścią większej całości etnicznej „zebranej” przez carów rosyjskich, czy też odrębnym bytem w świecie słowiańskim, którego przymioty trudno było sprecyzować, ów kapłan łaciński dał bardzo dobitną definicję Rusi i nakreślił kierunki polityki polskiej wobec niej: Nie tylko [...] uczucie prawdy, które powinno by nam wystarczyć, ale sama roztropność i sam interes ościoła, cywilizacji i Polski nakazują przyznać, że między Polską a Rosją Zob. na ten temat: T. B z o w s k i SJ, Ks. Henryk Jackowski TJ, Stara Wieś 1950, s. 9–10.

H. J a c k o w s k i SJ, W sprawie ruskiej uwag kilka do kapłanów dobrej woli, Lwów 1883, s. 3.

22 W. S a r n a, Biskupi przemyscy obrz. łac., Przemyśl 1903, s. 543.

23 Zob.: Cz. P a r t a c z, Od Badeniego do Potockiego. Stosunki polsko-ukraińskie w Galicji w latach 1888–1908, Toruń 1996, s. 19.

20 21

PW 47.indb 524

2013-03-13 11:20:12

„NASZA SIŁA, ICH SIŁĄ...”

525

istnieje naród odrębny, ani do jednego, ani do drugiego nie należący, który swych uczuć i właściwości narodowych nie pozbędzie się w naszej epoce, skoro ich się nie pozbył przez tak długie wieki; nakazuje służyć mu szczerze i uczynnie, bez względu na jego dzisiejsze usposobienie, aby i on z czasem, gdy się poczuje cząstką europejskiej rzeszy służył ogólnej cywilizacyjnej sprawie, jak mu Bóg przeznaczył24.

Ofiarna służba ks. Kalinki sprawie ruskiej znalazła żywy odzew wśród Polaków. Pisano, że ów wielki historyk „ostatki swego żywota oddał na służbę Rusi”, przy tym zaznaczono, że w księdzu Kalince „społeczeństwo polskie złożyło Rusi jedną z największych ofiar”(sic!)25.

Ze środowiska Kościoła obrządku łacińskiego wyszły inicjatywy skierowane na wzmocnienie Unii w Galicji. Jeszcze w 1846 r. ks. Hieronim Kajsiewicz CR w memoriale do Piusa IX poruszył sprawę kanonizacji bł. Jozafata. Dzięki ustawicznym zabiegom polskich zakonników w Rzymie po dwudziestu latach udało się doprowadzić proces do pomyślnego skutku26. Ze swej strony w Galicji także uwrażliwiano opinię publiczną, włączano się do poczynań kanonizacyjnych.

Metropolita lwowski obrządku łacińskiego, abp F.K. Wierzchlejski 24 sierpnia 1865 r. zachęcał do dawania składek na rzecz kanonizacji św. Jozafata27. On też uczestniczył w dniu św. Piotra i Pawła 29 czerwca 1867 r. w doniosłej uroczystości kanonizacyjnej św. Jozafata. Z Galicji przybyli także metropolita lwowski obrządku greckokatolickiego – abp Spirydon Litwinowicz, metropolita lwowski obrządku ormiańskiego – abp Grzegorz Szymonowicz, ordynariusz przemyski obrządku łacińskiego bp Antoni Manastyrski. Kościół polski reprezentował na uroczystości także kardynał prymas Mieczysław Ledóchowski, który ofiarował na cel kanonizacji 50 000 franków świętopietrza28.

Dziełu wsparcia Unii w Galicji miała służyć akcja poparcia księży uciekinierów z diecezji chełmskiej, którzy dla wierności Kościołowi katolickiemu nie przyjęli prawosławia i wyjechali z diecezji w czasie likwidacji Unii przez rząd carski. Wobec faktu, że nie znaleźli oni należytego zrozumienia i poparcia ze strony Cerkwi greckokatolickiej w Galicji (ponieważ uchodzili za złych Rusinów, polonizatorów i latynizatorów) pomoc potrzebującym przyszła przede wszystkim ze środowiska kościoła łacińskiego. Zaniepokojony sytuacją wiernych W. K a l i n k a CR, Stosunek Polaków i Rusinów do Internatu Ruskiego ks. Zmartwychwstańców we Lwowie, Lwów 1884, s. 8.

25 Ks. S., W kwestyi ruskiej. Spostrzezenia, uwagi i rady, Lwow 1896, s. 4.

26 Zob. na ten temat: W. O s a d c z y, Działalność Zgromadzenia Zmartwychwstania Pańskiego na rzecz Unii i Kościoła greckokatolickiego, „Roczniki Teologiczne” 1997, t. XLIV, z. 4, s. 107–108.

27 W. S a r n a, op. cit., s. 549.

28 Zob.: Bp. J.S. P e l c z a r, Pius IX i jego wiek, Kraków 1880, t. II, s. 162.

24

PW 47.indb 525

2013-03-13 11:20:12

526

WŁODZIMIERZ OSADCZY

Kościołowi księży unickich z diecezji chełmskiej, Pius IX dwa razy przekazał im zapomogi pieniężne: w 1874 r. – 5 000 franków i w 1876 r. – 6 000 franków a także polecił uchodźców opiece łacińskiego metropolity Lwowa, abp. Wierzchlejskiego29. Jednak, jak zaznaczał w swym orędziu Komitet ds. księży chełmskich, hierarcha przyjął tych duchownych jako kapłanów innego obrządku, nie mógł im zatem zaproponować posad.

W 1876 r. w Galicji przebywało 62 kapłanów - uchodźców wraz z 42 żonami i 143 dziećmi, czyli razem 247 osób. Wykonywali następujące zajęcia: proboszczowie – 7; administratorzy parafii – 1; kapelani – 4; wikariusze w obrządku greckokatolickim – 6; wikariusze w obrządku łacińskim – 4; nauczyciele przy szkołach ludowych – 22; pisarze – 2; ekonomowie – 2; malarz – 1; pszczelarz – 1; zakonnicy – 3; klerycy – 2; bez stanowiska i stałego zajęcia – 830.

W czasie, kiedy na początku lat 80. zarówno Rzym jak i rząd wiedeński uznał za konieczne poczynić zdecydowane kroki w kierunku sanacji sytuacji w Cerkwi greckokatolickiej, najbardziej czynny udział w tym wzięli duchowni łacińscy, przede wszystkim zakonnicy. Jezuitom powierzono przeprowadzenie reformy w przeżywającym marazm zakonie bazyliańskim. Wybór ten nie był przypadkiem. Członkowie Towarzystwa Jezusowego od dłuższego czasu śledzili stan spraw w Kościele ruskim z zaniepokojeniem, zwracając uwagę na niebezpieczne dla Unii zjawiska.

Od 1834 r. jezuici rozpoczęli regularne misje ludowe w Galicji, przyciągające również ludność unicką. Proboszczowie greckokatoliccy mimo utartej niechęci w społeczeństwie ruskim podsycanej stereotypami, zapraszali zakonników do swych parafii, gdyż wiedzieli o popularności misji jezuickich wśród ludu i ich dobrych owocach duchowych31. Pamiętając o już przeprowadzonej w XVII w. przez Towarzystwo Jezusowe reformie jedynego w Kościele ruskim zakonu bazylianów, który stał się w następnych wiekach najbardziej żywotną jego częścią, Stolica Apostolska w 1882 r. ponownie zleciła jezuitom dzieło reorganizacji zakonu greckokatolickiego. W swym Liście Apostolskim Singulare Praesidium z 12 maja 1882 r. papież Leon XIII wskazał „mianowicie na Ojców z Towarzystwa Jezusowego, których sam św. Jozafat i metropolita Józef Welamin Rutski jako

Bp J.S. P e l c z a r, Pius IX i jego wiek, t. III, op. cit., s. 97.

Zob.: Korespondencja z Komitetem Opieki nad księżmi unickimi uciekinierami z Chełmszczyzny. List do sejmu z 1877 r., Центральний Державний Історичний Архів України у Львові (ЦДІАУЛ), ф. 165, оп. 2, сп. 151, s. 15.

31 W. O s a d c z y, Kościół i Cerkiew..., s. 139–140.

29

30

PW 47.indb 526

2013-03-13 11:20:12

„NASZA SIŁA, ICH SIŁĄ...”

527

najlepszych pomocników doświadczyli”32. Wspominany o. Jackowski SJ będący galicyjskim prowincjałem zakonu i jednym z głównych architektów bazyliańskiej reformy33, pisząc o sprawach religijnych na Rusi, z rozpaczą wołał, że jeżeli nie wesprze się nurtu katolickiego wśród Rusinów, to „runie Unia święta, i krocie ludu Bożego przez całe długie pokolenia oderwane od jedynego, prawdziwego, świętego i apostolskiego Kościoła katolickiego będą narażone na zgubę wieczną”34.

32 Sanctissimi Domini Nostri Leonis Divina Providentia Papae XIII Apostolicae Litterae de Ordine S. Basilii M. Ruthenae Nationis in Gallicia reformando, Romae MDCCCLXXXII, ARSI, Gal. 7 – XV, 6, s. 6 33 Dokładniej na ten temat zob.: H. J a c k o w s k i, Bazylianie a reforma dobomilska, „Przegląd Powszechny” 1884, t. II, s. XVII–XXXIX; t. III, s. I–XXIII. 34 Do objawów zagrażających Unii zaliczał on następujące fakty: I. Kilkudziesięciu księży niegdyś unickich z Rusi galicyjskiej przeszło bez upoważnienia swych Biskupów do diecezji Chełmskiej, tam przyjęli schizmę, i objąwszy beneficja wierny lud do schizmy nakłaniać poczęli, – tego ich kroku na Rusi z nielicznymi wyjątkami nikt nie śmiał jawnie napiętnować, wielu było, co ich postępowanie uniewinniało albo nawet usprawiedliwiało.

II. Piszące jawnie szerzące nienawiść do Kościoła katolickiego i propagujące schizmę i dlatego przez Metropolitę zakazywane jak np. „Słowo” Lwowskie, znaczna część Duchowieństwa ruskiego czytywała regularnie, i prenumeratą swoją materialnie i moralnie popierałą.

III. Działalność x. Naumowicza, który nie tylko w procesie lwowskim, ale dawno przed tym już w broszurach i w podwójnym czasopiśmie swoim „Nauka” i „Słowo Boże” jawnie wyznawał dążności wręcz schizmatyckie, znaczna część Duchowieństwa wspierała i pochwalała, a na domiar złego wtenczas nawet, gdy on broniąc się przeciw oskarżeniom prokuratora, wyłuszczył całe swoje przewrotne zapatrywanie na Kościół, Unię i schizmę, z nim się niejako solidaryzowała, ogłaszając ostatecznie, i to w „Słowie” Lwowskim, swoje na niego składki.

IV. Gdy swego czasu Rada Państwa samowolnie zniosła konkordat, Deputowani ruscy, pomiędzy którymi liczni stosunkowo zasiadywali i rej wodzili Duchowni, w zwartych szeregach głosowali za zniesieniem konkordatu.

V. Rzekome oczyszczanie obrządku ruskiego z naleciałości łacińskich z pominięciem wszelkiej powagi kościelnej rozpoczęto, i posunięto do tego stopnia, że obecnie prawie zaginęła tradycja obrządku, i prawie co cerkiew lub przynajmniej co okolica inny zachowuje się sposób obrządku, pozaprowadzano niemało właściwości wręcz schizmatyckich, powstawano gorzej niżby na jakie herezje na niektóre nabożeństwa, jak np. Różańce, Szkaplerzne, Najsł. SERCE JEZUSOWE itp., które przecież z obrządkiem nic nie mają wspólnego, i bez różnicy obrządku dla wszystkich zgoła Wiernych Chrystusowych przez Stolicę Ś. są odpustami nadane.

VI. Terroryzm, jaki stronnictwo ultra-ruskie powyższe objawy wywołujące umiało wywierać na księży dobrej woli, był tak wielki, że ledwie który mógł, bez narażenia się na tysiączne nieprzyjemności i straty, już nie mówię oprzeć się, ale choćby tylko uchylić się od udziału w dążnościach i czynnościach tego stronnictwa.

VII. Wrzawa i protesty podniesione przeciw Konstytucji „Singulare praesidium” wydanej w sprawie reformy Bazylianów z zupełnym ignorowaniem kar kościelnych, o których opiewa Bulla „Apostolicae Sedis moderationi” w te słowa: Excommunicationi latae sententiae speciali modo Romano Pontifici reservatae subjacere declaramus: III. Schismaticos, et eos qui a R. Pontificis pro tempore exisientis obedientia pertinaciter se subtrahunt vel recedunt. VIII. Recurrentes ad laicam potestatem ad impediendas litteras vel acta quaelibet a Sede Apostolica vel ab ejusdem Leatis aut

PW 47.indb 527

2013-03-13 11:20:12

528

WŁODZIMIERZ OSADCZY

Wystawiona na powszechną i solidarną krytykę wszystkich stronnictw ruskich reforma oo. bazylianów miała przygotować Kościołowi greckokatolickiemu ideowych kapłanów wiernych unii i odpornych na popularne w społeczeństwie wrogie katolicyzmowi trendy. Obawy o polonizację i latynizację powszechnie nagłaśniane w prasie politycznej i cerkiewnej nie ziściły się. Odbywający nowicjat u jezuitów, późniejszy historiograf reformy, Makary Karowiec OSBM wspominał, że pobierając formację zakonną nie słyszał od polskich kapłanów „nigdy nic takiego, co by dotykało [jego] uczucia narodowe”. Pisał, że nauczano ich „tylko służyć Bogu i Kościołowi, miłować Boga i bliźniego, pracować nad zbawieniem własnym i bliźniego i być wiernym Stolicy Apostolskiej, a swój naród miłować w Bogu i dla Boga”35.

Dzieło jezuickiej reformy bazylianów trwało 23 lata. W 1905 r. Stolica Apostolska przekazała zarząd wybranemu spośród zreformowanych bazylianów prowincjałowi. Z grona pierwszej generacji zakonników wyszli: metropolita abp Andrzej Szeptycki, bp Soter Ortyński, pierwsi protoihumeni (prowincjałowie) – o. Platonid Filas, o. Marek Hałuszczyński, o. A. Kałużny oraz pierwszy protoarchimandryta (generał zakonu) o. D. Tkaczuk i inni. Bazylianie rozpoczęli aktywny ruch misyjny (od 1898 r.) i rekolekcyjny. Redagowali popularne wśród ludu pismo „Місіонар”. Założyli stacje misyjne w Ameryce Południowej (1889) i Północnej (1902). Ogromnie przyczynili się do odrodzenia religijno-narodowego Ukraińców w Galicji36.

Tak samo jak jezuici, sprawami unii w Galicji gorliwie przejęli się polscy zmartwychwstańcy traktujący sprawę „zjednoczenia Wschodu” jako prerogatywę swego zgromadzenia. Sam papież Leon XIII powiedział do generała o. Piotra Semenenki: „Polecam, abyście pracowali dla Wschodu”37. Realizując to zadanie, ojcowie założyli w 1880 r. we Lwowie przy ul. Piekarskiej Internat Ruski, w którym mieli się kształcić i pobierać formację greckokatoliccy chłopcy. Założyciel zakładu, wspominany o. W. Kalinka pisał, że zadaniem internatu

Delegatis quibuscunque profecta, eorumque promulationem vel executionem directe vel indirecte prohibentes, aut eorum causa sive ipsas partes sive alios laedentes vel perterrefacientes.

VIII. Zupełnie prawie zerwanie stosunków jakie łączyć by powinny katolickie obu obrządków duchowieństwo jeden zamieszkujące kraj jest nie tylko nienaturalne, ale jak z braku szczerego do Kościoła przywiązania wynikło, tak też przywiązanie to coraz więcej osłabia i wpaja w lud to błędne mniemanie, jakoby zachodziła zasadnicza różnica i sprzeczność między wiarą „ruską” a wiarą „polską”. H. J a c k o w s k i, W sprawie ruskiej…, s. 8–10.

35 M. K a r o w i e c OSBM, Odrodzenie zakonu oo. Bazylianów, „Oriens” 1933, s. 82.

36 М. В а в р и к ЧСВВ, По василиянських монастирях, Торонто 1958, s. 28.

37 M. T r a c z y ń s k i CR, Zmartwychwstańcy w służbie Stolicy Apostolskiej, [w:] Zmartwychwstańcy w dziejach Kościoła i narodu, red. ks. Z. Zieliński, Katowice 1990, s. 145.

PW 47.indb 528

2013-03-13 11:20:12

„NASZA SIŁA, ICH SIŁĄ...”

529

jest: „Przygotować Unii wiernych i gorliwych kapłanów”38. Spawa Unii bowiem była nie tylko sprawą czysto religijną, ale także i narodową. W jednym z listów o. Kalinka pisał: „[...] przyszłości dla Rusi poza Unią nie widzę. Ruś łacińska stanie się polską, schizmatycka będzie moskiewską, a bezwyznaniowa zrobi się nihilistyczną i musi zginąć w krwawych socjalnych przewrotach”39.

Poczynanie zmartwychwstańców wywołało olbrzymią kampanię protestu.

Podobnie jak i w sytuacji reformy bazylianów, połączyły się zwalczające się ruskie partie o różnych orientacjach narodowych, solidarnie w swych organach prasowych gromiąc inicjatywę Internatu Ruskiego. Jak pamiętamy, spektakularnym sprzeciwem wobec dzieła zmartwychwstańców miała być zorganizowana przez ks. Iwana Naumowicza apostazja w Hniliczkach Małych. Zarzucano, że polscy księża „fabrykują fałszywych Rusinów”, prześladując ukryty cel polonizacji i latynizacji Rusi. Z trybuny sejmowej ruscy posłowie wołali: „Wy, zmartwychwstańcy, nie macie nic na Rusi do roboty i szukajcie sobie innego miejsca działania dla Kościoła katolickiego czy w Afryce, czy w Australii”. Liderzy ruchu narodowego Anatol Wachnianin i Julian Romańczuk wyrokowali: „Internat to nasze największe nieszczęście, bo księża, którzy wyjdą z tego zakładu nie będą nasi, to będą rzymscy księża, bezżenni, straceni dla narodu. Wydarliście nam szlachtę – teraz duchowieństwo zabieracie”40. Ruska młodzież uniwersytecka ułożyła memoriał do papieża, w którym zaświadczała swą katolickość, przy czym zastrzegała, że „[...] gdyby nadal kontynuowane były eksperymenty zagrażające naszemu narodowi i Cerkwi, to nic nas tak bardzo nie wiąże z katolicyzmem”41.

I tylko nieliczne głosy katolickie ze strony ruskiej zwracały uwagę na absurdalność całej tej nagonki zarówno przeciw jezuitom, jak i zmartwychwstańcom.

Ks. Józef Kobylański na łamach gazety archidiecezjalnej „Рускiй Сiонъ” pisał: Dziwna rzecz: Jezuici i Zmartwychwstańcy prawie że jedyni spośród Polaków oddają cześć naszemu językowi i mówią po rusku – jak podczas misji w Rudzie Leśnej Jezuici głosili kazania po rusku (jacy inni kapłani łacińscy tak postępują?), przy czym całe uroczyste nabożeństwo sprawowało się w naszym obrządku; a my krzyczymy przeciwko Jezuitom i Zmartwychwstańcom42.

W miarę nasilenia się wpływów prawosławnych wśród Rusinów, a także obserwując unarodowienie radykalizującego się duchowieństwa, które czy to J. M r ó w c z y ń s k i CR, Ks. Walerian Kalinka. Życie i działalność, Poznań–Warszawa–Lublin 1972, s. 548.

39 P. S m o l i k o w s k i CR, Stowarzyszenie opieki nad Internatem Ruskim XX. Zmartwychwstańców we Lwowie, Lwów 1888, s. 6.

40 Zob.: J. M r ó w c z y ń s k i, op. cit., s. 574.

41 Є. О л е с н и ц ь к и й, Сторінки з мого життя, Львів 1935, cz. 1, s. 178.

42 „Рускiй Сiонъ” 1884, s. 123.

38

PW 47.indb 529

2013-03-13 11:20:13

530

WŁODZIMIERZ OSADCZY

w odmianie moskalofilskiej, czy też dominującej ukrainofilskiej nie wahało się podkreślać swej niemalże wrogości wobec Kościoła „polskiego”, duchowieństwo łacińskie wyraźnie zawodziło się na Unii. Raziło przede wszystkim przesadne przywiązanie Cerkwi ruskiej do cech zewnętrznych, obrzędowych i bagatelizowanie istoty wiary, doktryny katolickiej. Omawiając „kwestyę ruską” na łamach lwowskiej „Gazety Kościelnej”, autor (kapłan) podkreślał specyficzne, inne niż u Polaków pojmowanie spraw religijnych w społeczeństwie ruskim, greckokatolickim: U Rusinów słowo „Cerkiew” bez żadnego dodatku oznacza najczęściej społeczeństwo religijne, związane z obrządkiem wschodnim, gdy zaś chcą tego wyrazu użyć w obszerniejszym znaczeniu dodają: „Cerkiew powszechna”, – czynią to jednak dość rzadko i w chwilach bardzo uroczystych. Przyczyna tego porozumienia między naszym wyrazem „Kościół” a ich „Cerkiew” nie jest czysto przypadkową, jakby się na pozór mogło wydawać; źródło tkwi głębiej w sposobie pojmowania natury Kościoła i nasuwa nam myśl, że Rusini większy nacisk kładą na odrębność obrządkową, niż na łączność z Kościołem powszechnym, jakby to ich Cerkiew była czymś w sobie skończonym i całkowitym, a tylko przypadkowo lub dla jakichś przyczyn czysto zewnętrznych została połączona z Kościołem katolickim, podobnie jak dwa państwa niezawisłe i równorzędne łączą się ze sobą przez unię personalną43.

Tego rodzaju traktowanie Unii z góry zakładało nieporozumienia i brak solidarności między katolikami obu rytów. „Znowu ta odrębność! Ustawicznie większy nacisk kładziecie na odrębności Cerkwi, niż na jedność Kościoła, jakby przez odrębność obrządkową, a nie przez jedność Kościoła Pan Bóg ludzi chciał zbawić. Takim ustawicznym markowaniem waszej odrębności, sami nawet nie wiedząc kiedy, pogłębiacie coraz więcej przedział między Cerkwią a Kościołem katolickim” – pisał tenże autor z „Gazety Kościelnej”44. Tak przychylni Unii zmartwychwstańcy, obserwując nastroje panujące wśród duchowieństwa greckokatolickiego, z przykrością wnioskowali, że ciągle pokutuje „jakaś linia demarkacyjna między Unią a katolicyzmem”. Opiekujący się Internatem Ruskim we Lwowie o. Paweł Solikowski CR – sam wyświęcony jako kapłan w obrządku wschodnim45 – doskonale rozumiał i szanował odrębność kulturową unitów galicyjskich, jednak nie mógł pogodzić się z nieustannym podkreślaniem ich separatyzmu wobec Rzymu:

Ks. S., W kwestyi ruskiej..., s. 11–12.

Ibidem, s. 16.

45 Dokładniej o nim: J. M r ó w c z y ń s k i, CR Sługa Boży ksiądz Paweł Smolikowski CR (życie i dzieło), Kraków 2000, s. 104.

43

44

PW 47.indb 530

2013-03-13 11:20:13

„NASZA SIŁA, ICH SIŁĄ...”

531

Rozumiem greko-katolika w przeciwieństwie do łacino-katolika, ale wypieranie się rzymskiego katolicyzmu nie pojmuję. To stawianie się jako coś odrębnego od Rzymskiego Kościoła wprowadza niemałą niejasność w stosunku do Rzymu. I nie sądźmy, żeby tu chodziło tylko o nazwę. Jak pochodzi to z pojmowania Unii, jako sprzymierzenia się odrębnych Kościołów, tak też i ma swoje praktyczne zastosowanie.

Przykład lepiej rzecz objaśni. Kiedy Papież wzywa całe chrześcijaństwo do modlitwy za potrzeby Kościoła, Rusinów to się nie tyczy! Jakąż np. niechęć wywołało u wielu, kiedy Ojciec święty zażądał, żeby i w greckim obrządku odmawiano po mszy św. modlitwy za Kościół prześladowany w dzisiejszych czasach. Kiedy Papież zachęca cały świat katolicki w tym samym celu do nabożeństwa różańcowego, Rusini o tym mogą nie wiedzieć. Skoro Rzym kanonizuje nowych Świętych na to, by wierni do nich się modlili, Rusinom nawet na myśl nie przyjdzie, by w tym wzięli jaki udział. Kiedy sam Pan Bóg objawia, że pragnie, by wierni oddawali cześć Sercu Jezusowemu i Kościół swoją powagą autentyczność tego objawienia potwierdza, przywiązuje różne łaski do nabożeństwa takiego i pragnie je szerzyć, „to nie licuje z naszym obrządkiem”, słychać wołania Rusinów.

Tak więc wszelkie nabożeństwa, których nie znali Ojcowie śś. przed schizmą, chociażby miały za sobą powagę Kościoła, chociażby Bóg cudami stwierdził, że Mu są miłe, zamiast je sobie przyswoić, zruszczyć, zastosować do swego obrządku, odrzucają je, chociaż widzą, że nie znajdując ich u siebie, zrażają się do cerkwi i szukają ich w kościołach łacińskich. „To nie ruskie”, odpowiadają. Więc i Papież nie ruski i Serce Jezusowe nie ruskie, i o Bogu samym pokaże się, że nie ruski. Przyjdzie do tego, że powiedzą: „My nie katolicy, my nie chrześcijanie, my Rusini”46.

Przełom wieków przyniósł jeszcze większą radykalizację nastrojów. „Kwestia ruska” w Galicji stawała się ważnym argumentem w rozgrywkach geopolitycznych między sąsiednimi mocarstwami. Sprawa dominujących tendencji w Cerkwi greckokatolickiej wiązała się z żywotnymi interesami władz petersburskich i wiedeńskich. Tlące się zarzewie przyszłego konfliktu zbrojnego inspirowało także Stolicę Apostolską do baczniejszych obserwacji spraw na Wschodzie i wypracowania nowej polityki związanej z otwierającymi się możliwościami misji skierowanej na bezkresne ziemie Rosji. Unia ponownie stała się wielką ideą, przy pomocy której planowano Orientem convertendum dzięki zainicjowanym w 1907 r. zjazdom w Welehradzie. Podejmowane tam teoretyczne rozważania nad istotą Kościołów Wschodnich i duchowością słowiańską miały przygotować grunt dla przyszłej pracy w Rosji47. Przy tym podważano dotychczasową rolę łacińskiego Kościoła polskiego, jako misjonarza katolickiego na ruskim wschodzie, podkreślając priorytetowe znaczenie w tym dziele unitów. Głośną dyskusję wywołała wydana w 1908 r. książka włoskiego księdza Aureoli Palmieri „La Chiesa Russa”.

46 47

P. S m o l i k o w s k i CR, op. cit., s. 10–11.

Zob.: J. U r b a n SJ, „Welehradzkie utopie”, „Świat Słowiański” 1909, t. II, s. 221.

PW 47.indb 531

2013-03-13 11:20:13

532

WŁODZIMIERZ OSADCZY

W niej nie tylko pomniejszano rolę Kościoła polskiego na terytorium Rosji, ale wręcz obarczano Polaków odpowiedzialnością za nieudane próby dialogu z prawosławiem. Twierdził on, że Polacy jako rusofobi i fanatycy nie są zdolni do prowadzenia pracy misyjnej na Wschodzie. Katolicyzm – rzekomo – miał być tylko narzędziem w ręku polonizmu48.

Wszystko to wywołało ponowną debatę w Galicji wokół zagadnienia Unii.

Z kręgów Kościoła łacińskiego podnosiły się już mniej wyrozumiałe głosy. Można odnieść wrażenie, że jak dotąd współczucie oraz przychylny stosunek do idei katolicyzmu w obrządku wschodnim ustąpił miejsca rozczarowaniu i zwątpieniu. Przybyły z Rosji ksiądz-wygnaniec Józef Borodzicz, obserwując stosunki religijne w Galicji, utwierdzał się w przekonaniu, że „dzieło Unii niepowrotnie runie”. W wydanej własnym nakładem książce Na Rusi galicyjskiej Schizma się gotuje!... dochodził on do wniosku, że podzielone na zwalczające się stronnictwa, duchowieństwo greckokatolickie nie może podołać zadaniu utrzymania w wierze ludu, nie mówiąc już o misji niesienia katolicyzmu na Wschód. Na podstawie własnych spostrzeżeń twierdził, że „z unią w Galicji źle – że potrzeba kuracji radykalnej, jeżeli zginąć nie ma zupełnie”. Wobec tego czcze są mrzonki ojców welehradzkich mówiące o tym, że przez Rusinów ma być nawrócony Wschód.

Nemo dat, quo non habet49.

W związku z tym pisał ks. Borodzicz: Dziś z czasów danych Unii religijnej, po staropolsku rozumianej, na wschodzie Galicji nie zostało prawe nic. W swoim ludzie unickim wiarę katolicką pielęgnuje dziś kasta sama, – od wpływów polskiego społeczeństwa, polskiej, łacińskiej, zachodniej kultury odgradza go ona coraz więcej, a zwraca ku Wschodowi. I oto, gdyby znowu nie wpływ zewnętrzny, gdyby nie polityczny interes rządu austriackiego, z tej Unii galicyjskiej po paru latach pozostałyby chyba strzępy. O ile nie są siły biednego tego narodu wytężone w uprawianiu nienawiści do Polaków, polskości – do łacinników i latynizmu... aż do Patriarchy Zachodu, Papieża włącznie, – to marnieją w bratobójczej walce moskalofilów z ukraińcami. Nienawiść, nienawiść i wszędzie tylko nienawiść! Miłość łączy, uszlachetnia; – nienawiść rozdziela, poróżnia i upadla. Siczyński50, napady hajdamackie, bezmierne morze kłamstw, potwarzy i gwałtów: oto początek katastrofy, – to przygrywka A. P a l m i e r i OSA, La Chiesa Russa le seu odierne condizioni e il suo riformismo dottrinale, Firenze 1908, s. 723. W odpowiedzi ze strony polskiej ukazała się książka: A. M o h l SJ, Potwarz czy nieporozumienie? Odpowiedź autorowi dzieła „La Chiesa Russa”, Warszawa 1908.

49 Ks. J. B o r o d z i c z, Na Rusi galicyjskiej Schyzma się gotuje!..., Chrzanów 1911, s. 70–71.

50 Mirosław SICZYŃSKI, ukraiński student, który 12 kwietnia 1908 r. podczas audiencji zastrzelił galicyjskiego namiestnika A. Potockiego. Był synem duchownego greckokatolickiego. W walce propagandowej imię Siczyńskiego wykorzystywane było przez stronnictwa polskie i moskalofilskie jako symbol ukraińskiego radykalizmu, hajdamacczyzny.

48

PW 47.indb 532

2013-03-13 11:20:13

„NASZA SIŁA, ICH SIŁĄ...”

533

do końca Unii. Mimo pracy całego szeregu zacnych, gorliwych, a Stolicy św. oddanych kapłanów – większość (co jest publiczną tajemnicą) ich wysiłek paraliżuje, ciągnąc do Petersburga albo do cerkwi niezależnej, jak w Bukowinie, albo do zupełnej niewiary.

Co za straszny musi być ten upadek, kiedy po jednej stronie, jako zacięci wrogowie, stoją naprzeciw siebie, dobrzy zresztą, kapłani moskalofile i Ukraińcy51.

Unia, zdaniem ks. Borodzicza, od samego swego początku nosiła zalążek przyszłych konfliktów. Odwołując się do broszurki prof. Stanisława Smolki Grunwald i Beresteczko twierdził on, że inicjatorzy „przeprowadzając Unię, dopuścili się małodusznych ustępstw, które musiały niszczyć żywotność wielkiego dzieła: mianowicie, że nie zaprowadzili w Unii celibatu i innych rękojmi trwałej jedności”. Od siebie dodał – wspólnego kalendarza i alfabetu łacińskiego.

Wszystkie siły powinny być skierowane na ożywienie Unii kościelnej w Galicji. Ks. Borodzicz ostrzegał: Dlatego też czas ostatni, aby do owocu, wiszącego jeszcze na drzewie katolickiego Kościoła, a toczonego robakiem schizmatyckiej i bezwyznaniowej propagandy, wprowadzić lekarstwo ożywcze, dla zatrzymania postępu złego, wzmocnienia części zdrowych i odświeżenia zmurszałych. Wkrótce może być za późno, gdy on od drzewa całkowicie odpadnie na ziemie otwartego odszczepieństwa52.

Jako środek zaradczy w tej sytuacji proponował zaprowadzić kalendarz gregoriański w obrządku wschodnim. „Kilka razy do roku odprawiać misje (rekolekcje) wszędzie, gdzie tylko się da. Zaprowadzić we wszystkich kościołach katechizmowe nauki i dla starszych. Zaprowadzić procesje do parafii, gdzie bywają odpusty. Odpusty, nabożeństwa majowe, czerwcowe, październikowe, Bożego Ciała obchodzić uroczyście i po parę nauk w te dni wygłaszać, a kolędy odbywać bezinteresownie”. W takich okolicznościach szczególną uwagę należało zwrócić na obrządek łaciński. „Sprawa tego obrządku jest w danym wypadku nie tylko sprawą polskiego narodu, ale i sprawą katolicyzmu, Kościoła, wiary św.”53 Należało wobec tego jak najściślej przestrzegać zasad Concordii w sprawach dotyczących zakazu przechodzenia z obrządku na obrządek. Dotyczyło to przede wszystkim zakazu pozostawiania obrządku łacińskiego. Jednocześnie należało „Polakom obrządku wschodniego ułatwić przejście na obrządek łaciński”.

Znany ksiądz społecznik, ex-jezuita Stanisław Stojałowski, prowadząc politykę kościelną na Rusi, proponował „trochę naśladować niemiecki Drang nach Osten, Pod wozem i na wozie… Pamiętniki Ks. Józefa Borodzicza, czyli kilka lat pracy duszpasterskiej na Litwie, Białej Rusi i w głębi Rosji, Kraków 1911, s. 246.

52 Ks. J. B o r o d z i c z, op. cit., s. 89 .

53 Ibidem.

51

PW 47.indb 533

2013-03-13 11:20:13

534

WŁODZIMIERZ OSADCZY

oczywiście nie w celach zaboru i zagłady, lecz strzeżenia i zachowania narodowości i dalszego rozwoju tradycyjnej idei unii religijnej i narodowej”54.

W praktyce podobne poglądy wyraziły się w rozległej akcji budowy świątyń rzymskokatolickich w archidiecezji lwowskiej. Zapoczątkowana przez ks. Stanisława Gromnickiego, proboszcza z Buczacza, u schyłku XIX w. inicjatywa rozszerzenia sieci parafialnej w obrządku łacińskim, podtrzymana przez ks. bp. Jana Puzynę, wzmogła aktywność za rządów metropolity abpa Józefa Bilczewskiego, przekształcając akt czysto religijny w czyn polityczny. Wówczas stan posiadania Kościoła łacińskiego zwiększył się o 21 parafii, 96 ekspozytur, 328 kościołów filialnych i kaplic. Prof. Piniński pisał – „owe paręset kościołów i kaplic powstałych za jego [J. Bilczewskiego] inicjatywą, to silniejsza obrona polskości na kresach niż jakiekolwiek wysiłki wszystkich razem polityków z zawodu”55.

Rozbudowane na wschodnich rubieżach świątynie łacińskie miały być ośrodkami ducha katolickiego na terenach szczególnie narażonych na wpływy prawosławne. Mieszkający tutaj nieliczni wierni obrządku łacińskiego, ginący w morzu ludności greckokatolickiej, kulturowo i religijnie zruszczeni, byli potencjalnie zagrożeni agitacją prawosławną. Dlatego w wydanym w 1911 r. liście pasterskim „Uczyć, Uczyć, Uczyć” abp Bilczewski ostrzegał swych wiernych: Wreszcie grozi naszej wierze świętej niebezpieczeństwo od schizmy rosyjskiej. W ostatnich czasach pojawiają się bowiem w różnych parafiach coraz częściej zdrajcy, namawiający lud, żeby odstąpił od Kościoła katolickiego, a przystąpił do cerkwi prawosławnej. [...] Prawosławni nie wierzą, że Duch Święty pochodzi od Ojca i Syna Bożego zarazem; nie uznawają biskupa rzymskiego za Głowę widzialną całego Kościoła. Dzisiejsza schizmatycka cerkiew grecka istnieje dopiero dziewięć wieków; nie pochodzi tedy od Chrystusa, ale od zbuntowanych patriarchów carogrodzkich. Prawosławie jest więc nie tyko innym obrządkiem, ale także inną, zepsowaną wiarą.

Byłbym najemnikiem, najemnikiem nie ojcem diecezji, gdybym na cały głos do Was nie wołał: Baczność moje dzieci! Strzeżonego Pan Bóg strzeże! Tym zaś bardziej przed schizmą przestrzec Was muszę, ponieważ wiele jest u nas małżeństw mieszanych, w których jedna strona jest obrządku greckokatolickiego, a właśnie na katolików greckokatolickich wysłannicy rosyjscy głównie zarzucają swe sidła56.

Najbliższa przyszłość Cerkwi greckokatolickiej budziła niepokój kleru oraz łacińskich hierarchów. Spekulując na temat niedalekiej przyszłości, o której 54 A. K u d ł a s z y k, Katolicka myśl społeczno-polityczna na przełomie XIX i XX wieku, Wrocław 1980, s. 110–111.

55 Zob.: Ks. M. T a r n a w s k i, Arcybiskup Józef Bilczewski. Krótki rys życia i prac, Kraków 1991, s. 37, 109.

56 Uczyć, uczyć, uczyć! List paserski arcybiskupa Dra Józefa Bilczewskiego do kapłanów i wiernych, Lwów 1912, s. 20.

PW 47.indb 534

2013-03-13 11:20:14

„NASZA SIŁA, ICH SIŁĄ...”

535

– mało kto wątpił – miała zadecydować wojna, dopuszczano myśl o rosyjskiej okupacji Galicji. A co wtedy z Unią?! Stawiano pytanie: „Czy na wypadek okupacji Galicji nasi Rusini zdobyliby się na większą siłę odporu, zwłaszcza, że wielu z galicyjskich unitów (np. chłopów podolskich) uważa unię jako więcej zbliżoną do cerkwi rosyjskiej niż do Kościoła łacińskiego? Ale nawet przy silnym oporze, czyż jest jakaś nadzieja utrzymania się przy unii przez czas dłuższy? Że Rosja swego systemu nie zmieni, tego możemy być pewni, znając tradycyjną ciągłość polityki rosyjskiej; że nasza unia nawet przy największym oporze w powolnym konaniu i męczeństwie ulegnie, tego uczy historia i ludzkie wyrachowanie”57.

Już pierwsze dni wojny zweryfikowały solidarnie głoszone przez duchownych rzymskokatolickich prognozy. Metropolita obrządku łacińskiego abp Bilczewski, spisując relacje z okupowanych przez Rosjan terenów zaznaczył, iż obecność parafii łacińskich powstrzymuje rząd rosyjski przed bardziej gwałtownym naporem na Unię w obawie przed przejściem sporej części ludu unickiego do łacinników.

W związku z czym pisał: „Nasza siła, ich siłą”58.

PRZEGLĄD WSCHODNI

Ks. S., W kwestyi ruskiej…, s. 34–35.

Dzienniczek Sługi Bożego Józefa Bilczewskiego arcybiskupa lwowskiego o. ł., Lwów 1900–1921, Archiwum Archidiecezji Lwowskiej obrządku łacińskiego w Krakowie, mps. b. sygn., s. 430v.

57

58

PW 47.indb 535

2013-03-13 11:20:14

PW 47.indb 536

2013-03-13 11:20:14

Przegląd Wschodni, t. XII, z. 3 (47), s. 537–553, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2013

HENRYK BARTOSZEWICZ Warszawa

ROMAN KNOLL – MIĘDZY WALKĄ O WOLNOŚĆ NARODÓW A DYPLOMACJĄ

R

OMAN KNOLL rozpoczynając służbę dyplomatyczną w Departamencie Stanu gabinetu Rady Regencyjnej miał znaczne doświadczenie polityczne zarówno z okresu konspiracyjnej działalności niepodległościowej przed rewolucją rosyjską, jak i po lutym 1917 r.1 Posiadał także znaczną wiedzę i sprecyzowane poglądy na temat polityki Rosji zarówno przed – jak i porewolucyjnej. W okresie między rewolucją lutową a przewrotem bolszewickim uważał, że pomimo budowy państwa republikańskiego w Rosji, kraj ten może powrócić do polityki imperialistycznej i odbudować sojusz z Niemcami. Dlatego w swoich wystąpieniach politycznych podkreślał, że nie tylko Polska powinna odzyskać niepodległość, ale prawo do niezawisłości i suwerenności mają inne narody imperium rosyjskiego, w tym zamieszkujące tereny położone między ziemiami polskimi a ziemiami rosyjskimi.

W przypadku Ukrainy nie tylko opowiadał się za niepodległością tego kraju, ale w 1917 r. jako członek kierownictwa Ministerium Spraw Polskich w rządzie Ukraińskiej Republiki Ludowej uczestniczył w działaniach na rzecz realizacji tej idei. Porozumienie Polski z Ukrainą, zdaniem Knolla, miałoby obie strony chronić przed rosyjskimi zakusami imperialistycznymi i niebezpieczeństwem płynącym z sojuszu rosyjsko-niemieckiego2.

Formułując swoje opinie w sprawie rosyjskiej i ukraińskiej w końcowym okresie I wojny światowej podkreślał, że w interesie Polski byłby podział imperium rosyjskiego na państwa narodowe. Pisząc o przyszłej,

H. B a r t o s z e w i c z, Roman Knoll wobec sprawy niepodległości Ukrainy 1917–1921. Z dziejów prometeizmu polskiego, „Polska i jej wschodni sąsiedzi” 2005, t. 6, s. 13–14.

2 Materiały prasowe z obrad II Zjazdu Demokracji Polskiej w Piotrogrodzie, październik 1917 r., Biblioteka Jagiellońska, Archiwum A. Lednickiego, Przyb. 42/88, k. 7.

1

PW 47.indb 537

2013-03-13 11:20:14

538

HENRYK BARTOSZEWICZ

niepodległej Ukrainie, opowiadał się za pozostawieniem w jej granicach Zagłębia Donieckiego i dostępem tego państwa do Morza Czarnego3.

Roman Knoll od początku pracy w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, najpierw kierując Wydziałem do Spraw Rosji, Ukrainy i Kaukazu, a następnie w Wydziale Wschodnim, zajmował się głównie sprawami narodów ujarzmionych przez Rosję carską, które po rewolucji 1917 r. podjęły walkę o niepodległość.

Wydział Wschodni MSZ skupiał wówczas grono dyplomatów, którym bliska była idea niepodległości narodów podbitych przez Rosję. W tym gronie, obok Knolla, znaleźli się szefowie i czołowi pracownicy tego wydziału, między innymi: August Zaleski, Juliusz Łukasiewicz, Marian Szumlakowski, Stanisław Janikowski, Mirosław Arciszewski, Jan Wszelaki i Kazimierz Wyszyński. Ideę tę wspierali pierwsi szefowie polskiej dyplomacji, zwłaszcza Leon Wasilewski, Stanisław Patek i Eustachy Sapieha.

W okresie od listopada 1918 r. do stycznia 1919 r. Knoll opracował szereg dokumentów dotyczących sprawy ukraińskiej na arenie międzynarodowej i stosunków polsko-ukraińskich, między innymi projekt instrukcji dla delegacji polskiej na paryską konferencję pokojową. Proponował, aby podczas rozmów prowadzonych z rządami państw Ententy strona polska w tej kwestii przyjęła sześć podstawowych zasad. Po pierwsze, starała się nie dopuścić, aby ziemie zdobyte przez Rosję w wyniku zaborów były do niej przyłączone na zasadzie federacji. Knoll uważał, że Rosja nie uszanuje niezależności sfederowanych państw. Po drugie, Polska powinna zdecydowanie opowiedzieć się za niepodległością Ukrainy. Ponadto pożądanym rozwiązaniem, zdaniem autora projektu instrukcji, byłaby federacja Polski, Litwy i Ukrainy. Po trzecie, spory graniczne z Ukrainą strona polska musi rozstrzygnąć polubownie, a jednocześnie władze ukraińskie powinny wyrzec się pretensji do ziemi chełmskiej, Podlasia, Lwowa oraz do części terenów o ludności mieszanej. Knoll proponował w tym miejscu, aby podstawą przyszłej granicy polsko-ukraińskiej była linia równowagi pozostawiająca na Ukrainie tylu Polaków, co Ukraińców w Polsce. Po czwarte, Polska powinna stanowczo odrzucić jakiekolwiek prawa Rosji do ziem ukraińskich. Po piąte, złożony wyłącznie z Rosjan rząd hetmański Pawła Skoropadskiego nie może być reprezentantem Ukrainy. Po szóste, delegacja polska powinna zwracać uwagę swoich rozmówców na fakt, że udział ludności polskiej zamieszkującej ziemie

Notatki w sprawie ukraińskiej, 1(14) XII 1917 r., Archiwum Akt Nowych (dalej: AAN), Akta Romana Knolla (dalej: ARK), t. 1, k. 4–9; J. P i s u l i ń s k i, Kwestia ukraińska w działalności Romana Knolla, [w:] Україна і Польща. Стратегічне партнерство. Історія. Сьогодення. Майбутнє. cz. І: ред. В.І. Сергійчук, Київ 2001, s. 239–241.

3

PW 47.indb 538

2013-03-13 11:20:15

ROMAN KNOLL – MIĘDZY WALKĄ O WOLNOŚĆ A DYPLOMACJĄ

539

ukraińskie w stworzeniu niepodległej Ukrainy daje szansę na trwałe ułożenie przyjaznych stosunków polsko-ukraińskich4.

Roman Knoll był zdecydowanie przeciwny, aby w kontaktach z władzami bolszewickimi Rosji omawiane były sprawy litewskie, białoruskie, a przede wszystkim ukraińskie. Wśród warunków rokowań pokojowych z Rosją na początku 1919 r. polski dyplomata wysuwał postulat wyrzeczenia się przez to państwo dążeń zaborczych i wrogich wobec wszystkich jego sąsiadów. Uważał, że Moskwa winna spowodować zlikwidowanie, utworzonych przez nią, fikcyjnych rządów sowieckich Litwy, Białorusi i Ukrainy5.

Dnia 12 czerwca 1919 r. Roman Knoll opracował memorandum dotyczące polityki polskiej wobec Ukrainy. W interesie Polski odzyskującej niepodległość po okresie rozbiorów było, zdaniem naczelnika Wydziału Wschodniego MSZ, osłabienie państw zaborczych, aby te nie mogły dążyć do powtórzenia rozbiorów.

Ponadto sądził, że Polska powinna stworzyć blok polityczny państw wyzwolonych – od Finlandii po Grecję. Za najważniejszą spośród spraw wschodnich wymagających rozwiązania uważał kwestię ukraińską. Trudna sytuacja polityczna i strategiczna Ukrainy, nieprzychylna Polsce atmosfera na konferencji pokojowej w Paryżu oraz intrygi rosyjskie, zdaniem Knolla, powodowały konieczność prowadzenia bezpośrednich rokowań polsko-ukraińskich bez udziału mocarstw Ententy.

Uczestnicząc w rokowaniach politycznych z Ukraińcami, które poprzedziły zawarcie porozumienia z 24 kwietnia 1920 r., Knoll opowiadał się za możliwie jak najszybszym uregulowaniem stosunków polsko-ukraińskich. Postulował porozumienie z Ukraińcami nie tylko w sprawie współdziałania przeciwko najazdowi rosyjskiemu, ale także ustalenie przynależności państwowej niektórych ziem granicznych i uzyskanie od władz ukraińskich pewnych zobowiązań w sprawach politycznych. Postulował zawarcie układu politycznego i umowy wojskowej6.

Knoll należał wówczas do grona polskich polityków i dyplomatów, którzy doskonale zdawali sobie sprawę z zagrożenia niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej Instrukcja w sprawie ukraińskiej, 23 XI 1918 r., AAN, ARK, t. 1, k. 127–129. Dokument ten wraz z kilkoma innymi został opublikowany przez Aleksego Derugę pod wspólnym tytułem: Nieznane dokumenty do dziejów polityki wschodniej Polski, „Z Dziejów Stosunków Polsko-Radzieckich.

Studia i Materiały” 1970, t. 6, s. 233–235; A. D e r u g a, Polityka wschodnia Polski wobec ziem Litwy, Białorusi i Ukrainy (1918–1919), Warszawa 1969, s. 24–25; M. B o r u t a, Wolni z wolnymi, równi z równymi. Polska i Polacy o niepodległości wschodnich sąsiadów Rzeczypospolitej, Kraków 2002, s. 130–131; P. O k u l e w i c z, Koncepcja „międzymorza” w myśli i praktyce politycznej obozu Józefa Piłsudskiego w latach 1918–1926, Poznań 2001, s. 26-27.

5 Projekt noty MSZ RP do Ludowego Komisarza Spraw Zagranicznych G. Cziczerina, opracowany przez Knolla, 16 I 1919 r., AAN, ARK, t. 1, k. 133–135.

6 Memorandum w sprawie polskiej polityki wobec Ukrainy, 12 VI 1919 r., AAN, ARK, t. 2, k. 3–10.

4

PW 47.indb 539

2013-03-13 11:20:15

540

HENRYK BARTOSZEWICZ

ze strony Rosji, bez względu na jej barwę polityczną – „białą” czy „czerwoną”.

Jednym z czynników, które miały zabezpieczać Polskę przed rosyjskim imperializmem, zdaniem Knolla, powinien być związek państw sąsiadujących z Rosją, którego najważniejsze ogniwo miał stanowić sojusz polsko-ukraiński7.

Roman Knoll nie porzucił myśli o niepodległej Ukrainie, współdziałającej z Polską podczas rokowań rozejmowych i pokojowych z Rosją bolszewicką w Rydze. Był jednym z nielicznych ich uczestników, którzy nie mogli pogodzić się z myślą o złamaniu przez Polskę zobowiązań sojuszniczych wobec Ukrainy.

Ubolewał, że kompromisowy traktat pokojowy z Rosją bolszewicką przekreślił wszelkie polskie plany federacyjne8. Jednakże powstrzymanie „parcia rosyjskiego na zachód” uważał za niezmienny priorytet polityki zagranicznej Warszawy.

Twierdził, że w interesie Polski leży dążenie do rozszerzania zakresu żądań narodowych Ukraińców i Białorusinów w stosunku do Rosji9.

W latach dwudziestych XX w. Roman Knoll, obok Tadeusza Hołówki i Tadeusza Schätzla, należał do grona najaktywniejszych polskich polityków prometeistów. Jego działalność dyplomatyczna od wiosny 1921 r. była związana z realizacją postanowień traktatu pokojowego z Rosją bolszewicką. Najpierw prowadził rokowania z delegacją rosyjską w sprawie powołania polsko-rosyjskiej komisji granicznej. Od 3 sierpnia 1921 r. piastował stanowisko radcy legacyjnego Poselstwa RP w Moskwie, a od połowy października tegoż roku, po wyjeździe posła Tytusa Filipowicza do Warszawy, przez sześć tygodni kierował tą placówką dyplomatyczną w randze chargé d’affaires. Dał się wówczas poznać jako zwolennik bezkompromisowej polityki Polski wobec Rosji bolszewickiej i konsekwentnych działań na rzecz wykonania traktatu ryskiego. Był zdecydowanym przeciwnikiem porozumienia podpisanego 7 października 1921 r. przez wiceministra spraw zagranicznych Jana Dąbskiego i rosyjskiego przedstawiciela dyplomatycznego w Warszawie Lwa Karachana. Na mocy tego porozumienia wydalono z Polski 14 białoruskich i ukraińskich emigracyjnych polityków i wojskowych, w tym Borysa Sawinkowa, Stanisława Bułak-Bałachowicza i Symona Petlurę, co wykraczało poza postanowienia artykułu piątego traktatu ryskiego, który nie wykluczał prawa udzielania azylu przez obie strony10.

H. B a r t o s z e w i c z, Roman Knoll wobec…, s. 20–25.

W. K a m i e n i e c k i, Historycy i politycy warszawscy 1900–1950, Wrocław 1992, s. 147.

9 Niedatowany raport Knolla dla ministra spraw zagranicznych E. Sapiehy, [koniec 1920 r.], AAN, ARK, t. 2, k. 283–284 v.; J.J. B r u s k i, Między prometeizmem a realpolitik. II Rzeczypospolita wobec Ukrainy Sowieckiej 1921–1926, Kraków 2010, s. 40–41.

10 Traktat pokoju między Polską a Rosją i Ukrainą, 18 III 1921 r. (artykuł V), Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich, t. III, kwiecień 1920 – marzec 1921, oprac. W. Gostyńska i in., Warszawa 1944, s. 578; H. Bartoszewicz, Okres rosyjski w karierze dyplomatycznej Romana Knolla, cz. 1, „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej” 2004, t. 39, s. 63 i n.

7 8

PW 47.indb 540

2013-03-13 11:20:15

ROMAN KNOLL – MIĘDZY WALKĄ O WOLNOŚĆ A DYPLOMACJĄ

541

Ponownie Poselstwem RP w Moskwie Knoll kierował od października 1922 r. do końca 1923 r. Początek jego misji w Rosji przypadł na okres trudny zarówno w sytuacji międzynarodowej, jak i wewnętrznej Polski i Rosji, a także w sferze stosunków polsko-sowieckich. Utworzony po zamachu na prezydenta Gabriela Narutowicza rząd Władysława Sikorskiego powstał bez udziału endecji, co z jednej strony spowodowało odsunięcie od władzy najmocniejszego ugrupowania parlamentarnego, dążącego do poprawy stosunków z Rosją bolszewicką, z drugiej zaś utrudniło pracę gabinetu powołanego na mocy prawa stanu wyjątkowego11.

Natomiast w Moskwie 30 grudnia odbył się pierwszy Ogólnozwiązkowy Zjazd Rad, który ogłosił deklarację i traktat o utworzeniu Związku Socjalistycznych Republik Sowieckich.

Roman Knoll uważał za swoje pierwszoplanowe zadanie prace nad wykonaniem traktatu ryskiego. Jednakże nie zapominał o idei prometeizmu. Nasuwa się pytanie, czy aktywność na obu tych płaszczyznach pozwalała Knollowi na skuteczne wypełnianie obowiązków polskiego przedstawiciela dyplomatycznego w Rosji? Nie ulega wątpliwości, że jako poseł w Moskwie uwzględniał realia czasu, miejsca i zajmowanego stanowiska. Będąc zwolennikiem bezkompromisowej polityki Polski wobec Rosji bolszewickiej, jednocześnie opowiadał się za normalizacją stosunków z tym państwem. Był za unikaniem niepotrzebnych napięć między Warszawą i Moskwą, a nawet za rozwijaniem stosunków gospodarczych z Rosją. Jednocześnie potrafił niezwykle precyzyjnie analizować politykę przywódców bolszewickich i wyciągać trafne wnioski, niezwykle ważne dla określenia stanowiska Polski wobec państwa sowieckiego, które nie zawsze znajdowały zrozumienie u jego przełożonych. Już pierwszy raport Knolla wysłany z Moskwy po objęciu przez niego stanowiska szefa polskiej placówki dyplomatycznej, dotyczący ówczesnej polityki zagranicznej i wewnętrznej Rosji bolszewickiej, zawierał celne spostrzeżenia i trafne oceny. Szczególnie interesujące i ważne są w tym dokumencie uwagi dotyczące prac nad przekształceniem Rosji bolszewickiej w Związek Sowiecki. Podłożem tego kroku, w opinii posła RP w Moskwie, był antynarodowy centralizm bolszewicki, reprezentowany przez kierownicze gremia partii komunistycznej. Nieumieszczenie w nazwie „nowego państwa” przymiotnika rosyjski oznaczać miało nie tylko nadzieje, ale rzeczywiste cele bolszewików, że państwo to „ogarnie z czasem wszystkie narody świata”.

Jednocześnie, jak trafnie oceniał Knoll, centralizm komunistyczny pokrywał się

Niechętny stosunek centroprawicowego parlamentu do rządu spowodował, że o możliwość złożenia exposé premier zabiegał ponad miesiąc, a minister spraw zagranicznych Aleksander Skrzyński prawie dwa miesiące (16 grudnia – 6 lutego). W. M a t e r s k i, Tarcza Europy. Stosunki polsko-sowieckie 1918–1939, Warszawa 1994, s. 121.

11

PW 47.indb 541

2013-03-13 11:20:15

542

HENRYK BARTOSZEWICZ

całkowicie z ideą wielkiej Rosji, dążeniem w pierwszej kolejności do odbudowy imperium rosyjskiego12.

Zmiany zachodzące w organizacji państwa sowieckiego prowadziły do całkowitej likwidacji nawet pozorów suwerenności krajów włączonych w jego skład wbrew własnej woli. Utworzenie scentralizowanego państwa komunistycznego ograniczało także szanse wchłoniętych narodów na odzyskanie niepodległości. Knoll uważał, że narodów tych nie można pozostawić swojemu losowi, a państwa demokratyczne powinny posiadać jak największą wiedzę o ustroju i polityce wewnętrznej Związku Sowieckiego. Celowi temu miał służyć opracowany przez niego projekt powołania w Warszawie centrum informacyjnego o Wschodzie, które dałoby Polsce pozycję państwa najlepiej poinformowanego w Europie o sprawach Rosji. Ponadto byłoby ośrodkiem wiedzy dostępnej dla innych państw. Jednym z celów prowadzących do utworzenia centrum miało być powołanie w Rosji sieci polskich prowincjonalnych placówek dyplomatycznych podlegających Poselstwu RP w Moskwie, co pozwoliłoby na należyte uaktywnienie i ukierunkowanie polskiej polityki wschodniej. Według koncepcji Knolla, oprócz Poselstw RP w Moskwie i Charkowie, miałyby powstać polskie placówki w Mińsku, Kijowie, Piotrogrodzie, Odessie, Czycie i Nowonikołajewsku. Ponadto Knoll planował utworzenie polskich placówek w Republice Dalekiego Wschodu i na Kaukazie. Autor projektu przewidywał wykorzystanie tych placówek do działań, mogących doprowadzić do dezintegracji państwa sowieckiego. Jednocześnie miał świadomość stopnia trudności realizacji swojej koncepcji. „Nie ulega wątpliwości, pisał w liście do Henryka Strasburgera, że Sowiety takiej naszej (polskiej) organizacji się boją i że nawet w chwili obecnej skłonne są przeciwdziałać jej uformowaniu”13.

Dla realizacji swojej koncepcji sieci polskich placówek dyplomatycznych w Rosji Knoll próbował wykorzystać notyfikację powstania Związku Sowieckiego. Po dostarczeniu do polskich przedstawicielstw dyplomatycznych w Moskwie i Charkowie not o przystąpieniu republik Białorusi i Ukrainy do Związku Sowieckiego szef placówki moskiewskiej skierował do MSZ w Warszawie obszerną depeszę, w której proponował spodziewaną notyfikację ze strony Rosji przyjąć w taki sposób, aby chociaż w łagodnej formie zastrzec publicznie prawo Polski do zajęcia w tej sprawie oficjalnego stanowiska. Według polskiego chargé d’affaires w Moskwie istniało co najmniej sześć powodów uczynienia takiego zastrzeżenia: 12 Raport Knolla do MSZ, 30 XII 1922 r., AAN, Ambasada RP w Moskwie, 30 XII 1922 r., s. 1–5; Kopia tego raportu zob.: AAN, ARK, t. 3, 150–154.

13 List Knolla do wiceministra spraw zagranicznych H. Strasburgera, 29 V 1923 r., Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich, t. 4, kwiecień 1921 – maj 1926, oprac.

A. Deruga i in., Warszawa 1965 (dalej: DMHSPR, t. 4), s. 243–247; H. B a r t o s z e w i c z, Okres rosyjski…, s. 81–82.

PW 47.indb 542

2013-03-13 11:20:15

ROMAN KNOLL – MIĘDZY WALKĄ O WOLNOŚĆ A DYPLOMACJĄ

543

1) przeprowadzone zmiany ustrojowe dotyczyły układu stosunków ustalonych traktatem ryskim, w którym Polska zrzekła się pretensji do ziem na wschód od granicy traktatowej na rzecz niepodległych państw Białorusi i Ukrainy; 2) przekreślenie tych punktów traktatu stworzy precedens do analogicznego potraktowania innych warunków pokoju; 3) bierne zaaprobowanie przez rząd RP zmian dokonanych wbrew postanowieniom traktatu ryskiego odbiłoby się ujemnie na prestiżu Polski, zwłaszcza, że Rosja protestowała na arenie międzynarodowej, nawet w sprawach, w których nie istniały podstawy prawne wynikające z klauzul traktatu ryskiego, jak uznanie przez Radę Ambasadorów wschodniej granicy Rzeczypospolitej; 4) ostateczna ratyfikacja Związku nastąpi dopiero na drugim powszechnym zjeździe Rad, ze względu na ukrywane skrzętnie trudności wewnętrzne; 5) łatwe dokonywanie ciągłych zmian w ustroju państwowym Sowietów uniemożliwia Polsce niezwłoczne uznawanie każdej zmiany de iure; 6) do związku włączono, jako Federacyjną Republikę Zakaukaską, państwa Gruzji, Armenii i Azerbejdżanu, z którymi byłoby pożądane nawiązanie przez Polskę stosunków dwustronnych.

Roman Knoll proponował również utrzymanie Poselstwa RP w Charkowie.

W sprawie oceny faktu powstania Związku, zdaniem posła polskiego, byłoby pożądanym, aby polska prasa opozycyjna ostro zaatakowała pogwałcenie politycznych postanowień traktatu ryskiego i całkowite ujarzmienie nominalnie niepodległych narodów, a prasa rządowa wykazała niepoważny stosunek władz komunistycznych do zagadnień prawno-ustrojowych i wytknęła pominięcie imienia narodu rosyjskiego w oficjalnej nazwie nowego państwa14.

23 lipca 1923 r. ludowy komisarz spraw zagranicznych, Georgij Cziczerin złożył Knollowi notę skierowaną do rządu RP notyfikującą powstanie Związku Sowieckiego, którą poseł przekazał natychmiast do Centrali w Warszawie15. Od tego momentu trwała wymiana depesz i pism między Poselstwem RP w Moskwie i MSZ, mająca na celu wypracowanie stanowiska polskiego w sprawie notyfikacji. 31 lipca Wydział Wschodni MSZ poinformował Knolla o pracach w tym zakresie prowadzonych przez Departamenty Polityczny i Konsularny. MSZ RP Depesza R. Knolla do MSZ, 17 VII 1932, AAN, MSZ, t. 6742 A, s. 177–178. 21 VII 1923 r. Rząd Białoruskiej SRR zawiadomił polską misję repatriacyjną w Mińsku o przystąpieniu republiki do federacji. W. M a t e r s k i, op. cit., s. 135.

15 Nota G. Cziczerina do rządu RP, 23 VII 1923, DMHSPR, t. 4, s. 254–255; Depesza R. Knolla do MSZ, 23 VII 1923, AAN, MSZ, t. 6742, s. 223. A, Knoll skłonił posła perskiego, dziekana korpusu dyplomatycznego w Moskwie do przedstawienia w LKSZ propozycji powstrzymania się przez władze sowieckie używania tytułu ZSRR do czasu otrzymania przez przedstawicielstwa dyplomatyczne instrukcji swoich rządów w sprawie notyfikacji. Depesza R. Knolla do MSZ, 25 VII 1923, AAN, MSZ, t. 6742 A, s. 220.

14

PW 47.indb 543

2013-03-13 11:20:15

544

HENRYK BARTOSZEWICZ

postanowiło przy opracowaniu projektu odpowiedzi na notyfikację powstania Związku Sowieckiego uwzględnić opinię innych państw. Rządy łotewski i estoński zaaprobowały przed 31 lipca propozycję strony polskiej wstrzymania się z odpowiedzią na notyfikację do chwili wysłuchania opinii polskiej. Rząd fiński zaproponował formalne uzgodnienie stanowiska w tej sprawie. Ponadto, zgodnie z informacją przesłaną Poselstwu RP w Moskwie, rząd polski zamierzał wziąć pod uwagę projekty rozwiązania kwestii notyfikacji powstania Związku Sowieckiego przez rządy: Niemiec, Wielkiej Brytanii i Turcji oraz zbadać opinię Francji i Rumunii16.

Natomiast Knoll 6 sierpnia przesłał do MSZ swoje propozycje dotyczące stanowiska, jakie rząd RP winien zająć w tej sprawie. Knoll przedłożył nowemu ministrowi spraw zagranicznych Seydzie dwa warianty. Pierwszy przewidywał przyjęcie przez Polskę do wiadomości faktu utworzenia Związku Sowieckiego z zastrzeżeniem nienaruszalności klauzul traktatu ryskiego, przy czym rząd RP poleciłby Poselstwu przy rządzie rosyjskim wejść w stosunki z Ludowym Komisariatem Spraw Zagranicznych ZSRR w charakterze Delegacji MSZ, a jednocześnie wyraziłby zgodę na przekształcenie Poselstw Rosji i Ukrainy w Warszawie w Delegację LKSZ Związku. Takie stanowisko oznaczałoby uznanie państwa związkowego de facto, co byłoby niekorzystne dla władz sowieckich.

Drugi wariant przewidywał uznanie przez Polskę rządu związkowego de iure, przy jednoczesnym uznaniu de iure wszystkich republik wchodzących w skład ZSRR, i wyrażenie zgody na utworzenie w Warszawie Poselstwa Związku Sowieckiego en règle oraz akredytowanie w Moskwie posła polskiego en règle.

Roman Knoll uważał, że to drugie rozwiązanie byłoby dla ZSRR przypuszczalnie na tyle korzystne, że władze sowieckie byłyby skłonne w zamian za to uwzględnić szereg polskich postulatów wiążących się z tą sprawą. Najważniejszym, zdaniem dyplomaty polskiego, byłoby żądanie rozszerzenia traktatu ryskiego na cały Związek Sowiecki, co w konsekwencji miałoby oznaczać posiadanie przez Polskę oprócz poselstwa w Moskwie, ekspozytur dyplomatycznych w Charkowie, Mińsku i Tyflisie oraz uznanie przez władze sowieckie prawomocności paszportów polskich wydawanych uprzednio w krajach zakaukaskich i na Dalekim Wschodzie. Knoll rozsądnie proponował, ażeby przed wysłaniem odpowiedzi na notyfikację powstania ZSRR te alternatywy zostały przedstawione stronie sowieckiej17.

16 Pismo Wydziału Wschodniego MSZ do Poselstwa RP w Moskwie, 31 VII 1923, AAN, MSZ, t. 6742 A, s. 235–236.

17 Pismo R. Knolla do M. Seydy, 6 VIII 1923, AAN, MSZ, t. 6743 A, s. 187–189.

PW 47.indb 544

2013-03-13 11:20:16

ROMAN KNOLL – MIĘDZY WALKĄ O WOLNOŚĆ A DYPLOMACJĄ

545

Dopiero 31 sierpnia min. Seyda wystosował do Ludowego Komisariat Spraw Zagranicznych aide-mémoire zawierający warunki uznania Związku Sowieckiego, zgrupowane w pięciu punktach: 1) rząd RP domagał się respektowania przez Moskwę traktatu ryskiego oraz wszystkich umów i konwencji zawartych przez Polskę z republikami związkowymi; 2) żądanie utworzenia w Charkowie, Tyflisie i Mińsku ekspozytur Poselstwa RP w Moskwie; 3) postulat uznania paszportów wydanych obywatelom polskim przez konsulaty we Władywostoku i Charbinie (działające w okresie rewolucji i wojny domowej) oraz przez szefa polskiej misji specjalnej na Kaukazie Południowym Tytusa Filipowicza w kwietniu 1920 r. za dokumenty wystarczające dla udowodnienia prawa opcji; ponadto termin ostateczny opcji i repatriacji obywateli polskich z terytorium Republiki Dalekiego Wschodu i terytorium republik zakaukaskich zostałby wyznaczony na dzień 30 kwietnia 1924 r.; 4) żądanie załatwienia należności Kasy im. Mianowskiego w Warszawie, posiadającej prawa do dochodów z dwóch działek naftowych koło Baku oraz zwrotu Warszawskiemu Towarzystwu Dobroczynności majątku nieruchomego w Tyflisie; 5) rząd RP domagał się od władz sowieckich pisemnego potwierdzenia przyjęcia polskich warunków uznania ZSRR18.

Zarówno treść jak i sposób przekazania stronie sowieckiej memorandum, z pominięciem Poselstwa RP w Moskwie, nie tylko dowodziły nieznajomości przez min. Seydę i jego otoczenie problematyki rosyjskiej, ale także pozostawiały dużo do życzenia w zakresie dobrych obyczajów panujących w dyplomacji.

W dokumencie tym pomieszano rzeczy ważne, dotyczące rozszerzenia sieci polskich placówek dyplomatycznych oraz przedłużenia terminu repatriacji i ułatwienia opcji, ze sprawami drugorzędnymi, związanymi ze sprawami Kasy im.

Mianowskiego i Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności. Przygotowując tę notę uwzględniono wprawdzie główne postulaty zaproponowane przez Knolla, ale pominięto rzecz najważniejszą – przeprowadzenie wstępnych konsultacji.

Natomiast żądanie od władz sowieckich pisemnego potwierdzenia przyjęcia polskich warunków uznania Związku Sowieckiego było zwyczajną dyplomatyczną niezręcznością. Ponadto należy dodać, że w przypadku władz sowieckich, dla których nawet ważniejsze zobowiązania pisemne niewiele znaczyły, jak chociażby traktat ryski, takie potwierdzenie nie miało praktycznie żadnej wartości. Min. Seyda, pomijając Poselstwo RP w Moskwie przy przekazaniu aide-mémoire popełnił, w tym przypadku świadomie, nietakt wobec Knolla. Szef polskiej dyplo18

Nota M. Seydy do LKSZ ZSRR, 31 VIII 1923 r., DMHSPR, t. 4, s. 259–261.

PW 47.indb 545

2013-03-13 11:20:16

546

HENRYK BARTOSZEWICZ

macji niepotrzebnie demonstrował stronie sowieckiej konflikty między Centralą w Warszawie a Poselstwem w Moskwie, osłabiając autorytet posła i kierowanej przez niego placówki, mozolnie budowany przez Knolla.

Argumenty Knolla przekonały ówczesnego ministra spraw zagranicznych, Mariana Seydę do przedstawienia Moskwie propozycji utworzenia dodatkowych polskich przedstawicielstw dyplomatycznych, jako warunku uznania tego „nowego” państwa, pomimo, że endeckiemu politykowi obce były idee prometejskie19.

Jednak niefortunne rozegranie przez Seydę kwestii przyjęcia przez Polskę notyfikacji powstania Związku Sowieckiego, całkowicie zaprzepaściło możliwość przynajmniej częściowej realizacji koncepcji Knolla20.

Odpowiedź rządu RP w sprawie notyfikacji powstania ZSRR spotkała się z gwałtowną reakcją strony sowieckiej. Rada Komisarzy Ludowych w memorandum, które 13 września zastępca ludowego komisarza spraw zagranicznych Wiktor Kopp wręczył Knollowi, odrzuciła warunki rządu RP, sugerując, że stanowią one próbę naruszenia klauzul traktatu ryskiego. Jednocześnie zażądała uznania ZSRR, grożąc w przeciwnym przypadku rewizją warunków pokoju21. Stosunki polsko-sowieckie uległy zaostrzeniu w stopniu nienotowanym od 1921 r.22 Z powagi sytuacji zdał sobie sprawę także min. Seyda, który pomimo niechęci do Knolla, postanowił polskiemu chargé d’affaires w Moskwie przekazać prowadzenie rozmów na temat uznania Związku Sowieckiego, obarczając rosyjskiego przedstawiciela dyplomatycznego w Warszawie Leonida Oboleńskiego winą za niefortunną próbę załatwienia tej sprawy23. Knoll nie miał wątpliwości, kto zawinił. Uważał, że MSZ zwlekał zbyt długo z udzieleniem Sowietom odpowiedzi.

W sprawę zostały niepotrzebnie jego zadaniem uwikłane drobne kwestie niemaNota Seydy do LKSZ Rosji, 31 VIII 1921 r., DMHSPR, t. 4, s. 259–261; J. K u m a n i e c k i, Polska a powstanie Związku Socjalistycznych Republik Rad, „Z Dziejów Stosunków Polsko-Radzieckich.

Studia i Materiały”1969, t. 5, s, 141–147; W. M a t e r s k i, op. cit., s. 149–151.

20 H. B a r t o s z e w i c z, Stanowisko Romana Knolla w sprawie przyjęcia przez Polskę notyfikacji powstania ZSRR, [w:] Europa Środkowa i Wschodnia w XX wieku Studia ofiarowane Wiesławowi Balcerakowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. A. Koryn i P. Łossowski, Warszawa–Łowicz 2004, s. 221–226, 231–232.

21 Nota Rady Komisarz Ludowych ZSRR do rządu RP, 13 IX 1923, s. 263–264; AAN, MSZ, t. 6742 A, Depesza R. Knolla do MSZ, 13 września 1923, s. 365.

22 W. M a t e r s k i, op. cit., s. 140.

23 Depesza M. Seydy do R. Knolla, 16 IX 1923, AAN, MSZ, t. 6742 A, s. 363–364. W „sekretnej” depeszy adresowanej „tylko do Posła”, którą Knoll otrzymał 17 września nadawca pisał m.in.: „Doświadczenie z pośrednictwem Oboleńskiego, wykazało, że jako pośrednik jest on nieodpowiedzialny, dlatego też ciąg rozmów w sprawie SSSR pragnę przenieść do Moskwy, z tym jednak, że uważam za niepożądane przenoszenie sprawy na szersze tło polityczne celem nie komplikowania ewentualnych dalszych rozmów i kroków, co do wykonania traktatu.” Trudno sobie wyobrazić, że Knoll mógł tę sprawę jeszcze bardziej skomplikować aniżeli uczynił to Seyda.

19

PW 47.indb 546

2013-03-13 11:20:16

ROMAN KNOLL – MIĘDZY WALKĄ O WOLNOŚĆ A DYPLOMACJĄ

547

jące z nią nic wspólnego. Memorandum złożone przez Seydę uznał za „okropne”, a żądanie pisemnego potwierdzenia przyjęcia polskich warunków za niefortunne.

Knolla oburzało nie tylko osłabienie przez ministra spraw zagranicznych pozycji posła, ale także przerzucenie na niego całej sprawy po nieudolnej próbie jej załatwienia przez Centralę w Warszawie, a w dodatku bez porozumienia się z nim „nawet, co do szczegółów taktyki”24.

Pierwsze próby załagodzenia przez Knolla napięć w stosunkach polskosowieckich i rozwiązanie kwestii przyjęcia przez Polskę notyfikacji powstania Związku Sowieckiego nie przyniosły zakończenia sporu 25. Sytuacja zaczęła ulegać zmianie dopiero pod koniec września 1923 r., pod wpływem wydarzeń politycznych w Niemczech, zmierzających w kierunku komunistycznego zamachu stanu. Po pierwszej, od momentu odrzucenia przez władze sowieckie memorandum rządu RP dotyczącego uznania Związku Sowieckiego, rozmowie Knolla z Koppem zakończonej fiaskiem, 20 września polski chargé d’affaires w Moskwie spotkał się z członkiem Centralnego Komitetu Wykonawczego ZSRR Karolem Radkiem, który obiecał wywrzeć na bolszewickie czynniki kierownicze nacisk w kierunku zmniejszenia oporu przeciwko polskim postulatom. Do ponownej rozmowy Knolla z Koppem doszło 29 września. Dyplomata sowiecki proponował załatwienie sprawy uznania ZSRR w drodze wzajemnej wymiany not, których treść zostałaby przez obie strony uzgodniona. Władze sowieckie były skłonne zaakceptować punkt 3 polskiego memorandum dotyczący uproszczenia i przedłużenia terminu opcji i repatriacji Polaków z Republiki Dalekiego Wschodu i republik zakaukaskich. W wyniku stanowczej argumentacji polskiego posła Kopp zadeklarował także gotowość podjęcia próby przekonania rządu sowieckiego do umieszczenia w nocie rosyjskiej zobowiązania do gotowości wzięcia pod uwagę interesów Kasy im. Mianowskiego i Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności. Uczynił ponadto pewne niewielkie ustępstwo w odniesieniu do punktu czwartego, deklarując zgodę na utworzenie polskich konsulatów generalnych jedynie w Charkowie i Tyflisie26.

Obawy wyrażone przez Knolla wobec Koppa dotyczące odrzucenia propozycji rosyjskich przez rząd RP, zwłaszcza ze względu na sprzeciw wobec postulatu stworzenia sieci polskich placówek dyplomatycznych w Związku Sowieckim, nie potwierdziły się. To sowiecki dyplomata był bliższy prawdy twierdząc, że jego projekt spotka się w Warszawie z aprobatą27. Seydzie, politykowi Narodowej Demokracji, obce były idee prometeizmu i nie przywiązywał większej wagi do 24 25 26 27

List R. Knolla do J. Łukasiewicza, 18 IX 1923, AAN, ARK, t. 3, s. 13–15.

Depesza MSZ do R. Knolla, 28 IX 1923, AAN, MSZ, t. 6742 A, s. 460.

Depesza R. Knolla do MSZ, 26 IX 1923, AAN, MSZ, t. 6742 A, s. 445–446.

Ibidem.

PW 47.indb 547

2013-03-13 11:20:16

548

HENRYK BARTOSZEWICZ

liczby, a tym bardziej do nazwy, polskich placówek dyplomatycznych w Związku Sowieckim. Wobec tego polecił Knollowi uzgodnienie, według propozycji Koppa, ostatecznych tekstów not jedynie z zastrzeżeniem sobie prawa zaaprobowania ich drogą telefoniczną28.

W rozmowach Koppa z Knollem na temat polskich placówek konsularnych w Związku Sowieckim powrócono podczas wizyty sowieckiego dyplomaty w Warszawie od 28 października do 6 listopada 1923 r. Kopp wysunął propozycję, aby władze ZSRR w zamian za zgodę na utworzenie konsulatu polskiego w Tyflisie, otrzymały prawo powołania konsulatu sowieckiego w Gdańsku. Propozycję tę ponowił następnego dnia wobec Knolla. Polski chargé d’affaires w Moskwie odrzucił możliwość takiej kompensacji, natomiast postulował rozważenie innej możliwości, aby strony po uznaniu ZSRR udzieliły sobie wzajemnie pozwoleń na założenie konsulatów w Piotrogrodzie i w Gdańsku29. Było to stanowisko odmienne do zaprezentowanego dzień wcześniej przez Seydę, który był skłonny zrezygnować z forsowania żądania konsulatu w Tyflisie, jako warunku uznania ZSRR i rozstrzygnięcie problemu pozostawić do czasu podpisania umowy konsularnej, co oznaczało akceptację stanowiska sowieckiego w tej sprawie.

Dopiero ponad miesiąc po zakończeniu wizyty Koppa w Warszawie Roman Dmowski sfinalizował sprawę uznania ZSRR. 13 grudnia szef polskiej dyplomacji wręczył Oboleńskiemu notę, w której rząd RP przyjął do wiadomości utworzenie Związku Sowieckiego „przy jednoczesnym zachowaniu suwerennych praw republik wchodzących w skład Związku”30. Następnego dnia Cziczerin przekazał notę nowemu polskiemu chargé d’affaires w Moskwie, Kazimierzowi Wyszyńskiemu, zawierającą zapewnienie wykonania traktatu ryskiego oraz innych zobowiązań przyjętych przez republiki. Władze sowieckie wyraziły zgodę na utworzenie polskich konsulatów w Charkowie i Mińsku. Zapewniały także Polskę, że zostaną rozpatrzone postulaty rządu RP dotyczące opcji, repatriacji, Kasy im. Mianowskiego i Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności31.

Działania zmierzające do urzeczywistniania idei prometejskiej Knoll kontynuował w latach 1924–1925. Pełniąc wówczas misję dyplomatyczną posła polskiego w Ankarze zajmował się także zorganizowaniem w Turcji związku łączącego wszystkie emigracyjne ugrupowania polityków z krajów zakaukaskich i pozyskaniem dla tej idei władz tureckich. Zadanie to realizował zgodnie z instrukcją ówczesnego ministra spraw zagranicznych, Maurycego Zamoyskiego.

Depesza M. Seydy do R. Knolla, 6 X 1923, AAN, MSZ, t. 6742 A, s. 408–409.

Zapis pierwszej rozmowy R. Knolla z W. Koppem w Warszawie, 29 X 1923, AAN, MSZ, t. 6632, s. 116.

30 DMHSPR, t. 4, s. 273–274.

31 Ibidem, s. 274–275.

28 29

PW 47.indb 548

2013-03-13 11:20:16

ROMAN KNOLL – MIĘDZY WALKĄ O WOLNOŚĆ A DYPLOMACJĄ

549

Szef dyplomacji polskiej, jak prawie wszyscy ówcześni polscy politycy, zdawał sobie sprawę z dążeń imperialnych państwa sowieckiego. Sądził także, że istnieje duża nieufność w stosunkach Ankary z Moskwą, a rząd i społeczeństwo tureckie są usposobione negatywnie do ustroju sowieckiego i obawiają się destrukcyjnej propagandy rosyjskiej. Nie wykluczał obaw Turcji przed dążeniami Związku Sowieckiego do opanowania w przyszłości Stambułu. Dlatego też zalecał posłowi polskiemu podjęcie próby porozumienia ze stroną turecką w sprawie uzgodnienia wspólnego stanowisko w kwestii rosyjskiej. „Zasadniczym interesem polityki polskiej w tym względzie – stwierdzał autor instrukcji – jest skierowanie dążeń tureckich w kierunku rozwoju samodzielności ludów mahometańskich oraz państw kaukaskich. Polska powinna przy tym być uważana w Turcji i w krajach muzułmańskich Rosji jako pewnego rodzaju patronka i ostoja moralna ich dążeń wyzwoleńczych”32.

Zalecenia zawarte w instrukcji Zamoyskiego Knoll starał się realizować z dużą skrupulatnością. Patronował tworzeniu powstającej w Stambule organizacji noszącej nazwę Związek Oswobodzenia Kaukazu z przedstawicielami Azerbejdżanu, Gruzji i Kaukazu Północnego. 13 czerwca 1925 r. Knoll przesłał do Centrali w Warszawie obszerne memorandum dotyczące stanu organizacji, zadań i rozwoju Związku Oswobodzenia Kaukazu, na czele którego stał Komitet Wszechkaukaski złożony z 9 osób, po 3 przedstawicieli Azerbejdżanu, Gruzji i Kaukazu Północnego. Poseł polski w Ankarze zapewniał, że będzie dążył do poszerzenia składu tej organizacji o najwybitniejszych przedstawicieli organizacji emigracyjnych Azerbejdżanu, Dagestanu i Gruzji. Głównym celem działalności Związku było zgodnie z jego nazwą oswobodzenie Kaukazu, a następnie utworzenie federacji państw kaukaskich, pozostającej w sojuszu z Turcją i Persją oraz pod „protekcją Rzeczypospolitej”, dążącej do wyzwolenia Ukrainy. Za podstawową zasadę taktyczną Komitet Wszechkaukaski przyjął unikanie jakichkolwiek przedwczesnych walk, a powstanie w krajach kaukaskich miało zostać wywołane jedynie w przypadku przewrotu w Moskwie, najlepiej jednocześnie z powstaniem w Turkiestanie i na Ukrainie. Knoll postulował, ażeby całością prac dotyczących antysowieckich organizacji kaukaskich kierował specjalnie w tym celu utworzony w Wydziale Wschodnim MSZ referat, którego kierownictwo mógłby objąć zastępca naczelnika tego wydziału, Stanisław Janikowski33.

32 Instrukcja ministra spraw zagranicznych M. Zamoyskiego dla posła polskiego w Ankarze, VI 1924 r., AAN, Ambasada RP w Paryżu, 150, s. 22–23, Nie zachował się oryginał instrukcji; datę czerwiec 1924 r. nosi kopia przesłana przez MSZ do Poselstwa RP w Paryżu.

33 Memorandum Knolla do MSZ RP, 13 VI 1925 r., AAN, ARK, t. 4, k. 98–101; dokument opublikowany w DMHSPR, t. IV, Warszawa 1965, s. 434–435.

PW 47.indb 549

2013-03-13 11:20:16

550

HENRYK BARTOSZEWICZ

W Ministerstwie Spraw Zagranicznych do propozycji posła polskiego w Ankarze odnoszono się z uznaniem, akceptując nawet trudne do realizacji wnioski finansowe. Pozytywnie oceniono także projekt koordynacji, a w perspektywie zjednoczenia emigracyjnych organizacji kaukaskich oraz koncepcję ich współdziałania z innymi ośrodkami antysowieckimi, reprezentującymi narody podbite przez Rosję. MSZ delegował do Turcji pełnomocnika do spraw kontaktów z rządami emigracyjnymi Ukrainy i Gruzji Tadeusza Hołówkę, mającego opinię znawcy problematyki wschodniej oraz eksperta od prowadzenia negocjacji z przedstawicielami organizacji emigracyjnych, który wcześniej rozmawiał z Gruzinami i Ukraińcami w Paryżu. Dyrektor Departamentu Polityczno-Ekonomicznego MSZ, Juliusz Łukasiewicz w liście do Knolla, zapowiadającym przyjazd Hołówki, pozytywnie oceniał plany posła polskiego w Ankarze, dotyczące polskiej polityki na Bliskim Wschodzie i stan zaawansowania prac nad ich realizacją. Łukasiewicz wspierał działania Knolla. Uważał on posła RP w Turcji za swojego sojusznika w realizacji koncepcji polskiej polityki wschodniej, zmierzającej do zbudowania systemu sojuszy zabezpieczających Polskę przed zagrożeniem ze strony Związku Sowieckiego 34.

Rozmowy Hołówki z emigracyjnymi organizacjami kaukaskimi w Turcji nie przyniosły jednak spodziewanych rezultatów. Poznał on jedynie ich głównych przywódców przebywających w Stambule, ale nie zdołał przekonać ich do ścisłego współdziałania35. Natomiast Knoll skłonił Hołówkę do zaakceptowania jego koncepcji odnośnie do problemów kaukaskich. Obydwaj dyplomaci i animatorzy akcji prometejskiej uzgodnili, że MSZ powinien zaprzestać finansowania gruzińskiego rządu emigracyjnego, a pieniądze na ten cel przewidziane przekazać Komitetowi Oswobodzenia Kaukazu. Ponadto zaproponowali, aby subsydia polskie dla tej organizacji były wyższe aniżeli te, które otrzymywał rząd emigracyjny. Opowiedzieli się także za podporządkowaniem gruzińskiego rządu emigracyjnego Komitetowi Oswobodzenia Kaukazu36.

Podczas przeprowadzonej w lipcu 1925 r. w Ankarze narady głównych polskich animatorów akcji prometejskiej: Knolla, Schätzla i Hołówki przyjęto ustalenia dotyczące dalszej działalności prometejskiej. W sprawie ukraińskiej uczestnicy narady uznali, że należy spowodować zwołanie przez Symona Petlurę konferencji w Paryżu działaczy ukraińskich z nim związanych oraz zbliżonych do niego ugrupowań emigracyjnych w dniach 1–15 października 1925 r. Zadaniem tej List Łukasiewicza do Knolla, 11 VII 1925 r., AAN, ARK, t. 4, k. 82–88.

I. W e r s c h l e r, Z dziejów obozu belwederskiego. Tadeusz Hołówko życie i działalność, Warszawa 1984, s. 217.

36 Pismo Knolla do naczelnika Wydziału Wschodniego MSZ, 23 VII 1925 r., AAN, ARK, t. 4, s. 30–31.

34 35

PW 47.indb 550

2013-03-13 11:20:16

ROMAN KNOLL – MIĘDZY WALKĄ O WOLNOŚĆ A DYPLOMACJĄ

551

konferencji miała być reorganizacja emigracji ukraińskiej, zbudowanie jednolitego ośrodka politycznego i stworzenie łączności z krajem. Knoll i Hołówko przygotowali także projekt finansowania działań informacyjnych i propagandowych związanych z akcją zjednoczeniową emigracji ukraińskiej. Ustalenia przyjęte w Ankarze zostały zaakceptowane przez kierownictwo polskiego resortu spraw zagranicznych37. Prace w tym zakresie poseł RP w Ankarze traktował jako część składową działań polskich na rzecz zbudowania systemu państw sojuszniczych wzdłuż linii Helsinki – Warszawa – Bukareszt – Ankara – Teheran38.

W działania prometejskie Knoll angażował się także w okresie, kiedy po maju 1926 r. zajmował stanowisko wiceministra spraw zagranicznych, a następnie podczas pełnienia obowiązków szefa tego resortu w drugiej połowie 1927 r. Czynił to za zgodą marszałka Józefa Piłsudskiego. Niektóre z jego projektów, jak podróż, Stanisława Patka na Kaukaz i Krym w dniach 11-22 października 1927 r., która miała pozwolić na rozpoznanie sytuacji politycznej, gospodarczej i nastrojów społecznych w Gruzji, Azerbejdżanie i Armenii, stały się przedmiotem narad w Belwederze39. Nie wiemy czy wyniki ekspedycji były zgodne z oczekiwaniami jej pomysłodawcy, ale niektóre spostrzeżenia posła polskiego w Moskwie mogły stanowić cenny materiał dla animatorów ruchu prometejskiego40.

Z Knollem, kierującym od początku 1927 do połowy 1928 r. Poselstwem RP z Rzymie, współpracę nawiązał Hołówko natychmiast po otrzymaniu 1 marca 1927 r. nominacji na stanowisko naczelnika Wydziału Wschodniego MSZ. Obydwaj dyplomaci wymieniali poglądy na temat ówczesnej polskiej polityki wschodniej. Kontynuowali także rozpoczętą w pierwszej połowie lat dwudziestych współpracę w zakresie urzeczywistniania idei prometejskiej. Knoll proponował wówczas zaktywizowanie działalności propagandowej Wydziału Wschodniego MSZ pokazującej zagrożenia dla Polski ze strony polityki imperialnej ZSRR

Hołówce powierzono kontynuowanie misji w Paryżu, gdzie 11 XII 1925 r. z jego inicjatywy utworzono organizację pod nazwą Le Promethée (Prometeusz), skupiającą emigrantów ukraińskich, gruzińskich, azerbejdżańskich, turkmeńskich, Gorców, Tatarów krymskich i kazańskich, a nawet emigrantów karelskich i fińskich (ingermanlandzkich). I. W e r s c h l e r, op. cit., s. 218–221.

38 H. B a r t o s z e w i c z, Misja Romana Knolla..., s. 122–124.

39 Raport Patka dla Knolla, 7 XI 1927 r., Stanisław Patek. Raporty i korespondencja z Moskwy (1927–1932), wstęp, wybór i opracowanie M. Gmurczk-Wrońska, Warszawa 2010, dok. nr 84, s. 209–210.

40 Patek stwierdzał, że dążenia odśrodkowe krajów wchodzących w skład Federacji Zakaukaskiej, będących dawniej niepodległymi były wówczas bardziej wyraźne i realne, aniżeli Ukrainy, która nie posiadała nigdy samodzielnego bytu politycznego. Jego zdaniem ludność Gruzji, Azerbejdżanu i Armenii marzyła o wolności i niezawisłości oraz sprzyjała ideologii swojej emigracji. Poseł w Moskwie uważał tendencje odśrodkowe w republikach zakaukaskich za realne, ale odroczone bez oznaczenia terminu. Raport Patka dla Zaleskiego, 10 XII 1927 r., ibidem, dok nr 91, s. 231–234.

37

PW 47.indb 551

2013-03-13 11:20:16

552

HENRYK BARTOSZEWICZ

oraz skuteczniejsze wspieranie ośrodków emigracyjnych narodów wchłoniętych przez imperium sowieckie41.

17 marca poseł polski w Rzymie napisał do Hołówki list w sprawie stosunków z Turcją i możliwości rozwijania ukraińskiej akcji niepodległościowej we Włoszech. Wyrażał obawy o losy na terenie państwa tureckiego zakaukaskich organizacji niepodległościowych, których działalność wspierał w okresie kierowania poselstwem polskim w Ankarze. Jednocześnie zapewniał naczelnika Wydziału Wschodniego o swoich dobrych stosunkach z politykami faszystowskimi, mogącymi umożliwić postawienie „na należyte tory” sprawy ukraińskiej na gruncie włoskim. Prosił Hołówkę o skontaktowanie go z niewymienionym z nazwiska przyjacielem i współpracownikiem Andrija Liwyćkiego, przebywającym w tym czasie we Włoszech42. Dzień przed zerwaniem przez Wielką Brytanię stosunków dyplomatycznych z ZSRR, Knoll skierował do Hołówki list, w którym rozważał konsekwencje tego kroku Londynu i jego znaczenie dla polskiej polityki zagranicznej. Wyrażał przekonanie, że rząd brytyjski nie zamierza budować w Europie frontu antysowieckiego. Tym bardziej, jego zdaniem, nie należało oczekiwać zerwania stosunków włosko-sowieckich. Zasadniczą część listu stanowiły rozważania Knolla na temat „przyszłości spraw rosyjskich”. Sądził on, że zerwanie stosunków brytyjsko-sowieckich może prowadzić na Zachodzie do „krystalizowania się autorytatywnych opinii i tworzenia na wszelki wypadek, może jeszcze fantastycznych, ale obliczonych na przyszłość kombinacji”. Przewidywał niebezpieczeństwo wzmacniania pozycji emigracji rosyjskiej i uważał za właściwe przeciwdziałać temu zjawisku. Doradzał Hołówce, podkreślając kompetencje adresata w tej kwestii, podjęcie stosownej akcji i proponował: 1) umieszczenie w stolicach europejskich polonofilskich korespondentów pism ukraińskich, którzy przy pomocy strony polskiej wywieraliby wpływ na środowiska polityczne danych państw; 2) doprowadzenie do pogodzenia Ukraińców z Żydami, czemu miałoby służyć zorganizowanie spotkań przedstawicieli kierownictw organizacji syjonistycznych z ukraińskimi środowiskami przyjaznymi Polsce, a w konsekwencji oderwanie Żydów, zwłaszcza syjonistów, od emigracji rosyjskiej; 3) nawiązanie przez przywódców emigracji kaukaskiej kontaktów z Włochami, których należałoby zainteresować ropą naftową;

List Knolla do Hołówki, 17 III 1927 r. AAN, ARK, t. 5, k. 84–85; Pismo Knolla do Hołówki, 26 V 1927 r. ibidem, k. 47–50 42 List Knolla do Hołówki, 17 III 1927 r., AAN, ARK, t. 5, s. 84–85; I. W e r s c h l e r, op. cit., s. 234–235.

41

PW 47.indb 552

2013-03-13 11:20:17

ROMAN KNOLL – MIĘDZY WALKĄ O WOLNOŚĆ A DYPLOMACJĄ

553

4) zorganizowanie wyjazdu przedstawicieli emigracji gruzińskiej do Stanów Zjednoczonych dla urabiania na tym terenie gruntu dla planów politycznych prometeizmu; 5) napisanie broszury antysowieckiej w języku francuskim i wydanie jej na Zachodzie, np. w Genewie oraz broszury o Ukrainie w języku polskim do rozkolportowania jej w Wielkopolsce; 6) opublikowanie w prasie tureckiej wywiadu na temat stanowiska polskiego wobec narodów azjatyckich43.

Roman Knoll w okresie kierowania poselstwem w Berlinie (1928–1931) sprawom ruchu prometejskiego poświęcał już mniej uwagi, aniżeli czynił to w latach poprzednich. Jedynym obszarem jego zainteresowań wschodnich była wówczas sprawa normalizacji stosunków polsko-litewskich. Ponadto nie udało się Knollowi nawiązać z Schätzlem nici porozumienia, jaka istniała w sprawach polskiej polityki wschodniej między Knollem a Hołówką. Po odejściu z pracy w MSZ, w wyniku konfliktu z wiceministrem, a późniejszym ministrem spraw zagranicznych, Józefem Beckiem44, Roman Knoll nie przestał interesować się problemami polskiej polityki zagranicznej, w tym przede wszystkim polityką wschodnią, ale jego działalność prometejska uległa zawieszeniu.

PRZEGLĄD WSCHODNI

43 List Knolla do Hołówki, 26 V 1927 r., AAN, ARK, t. 5, s. 47–50; I. Werschler, op. cit., s. 235– 236. Do sprawy wzrostu aktywności emigracji rosyjskiej w Europie Zachodniej Knoll powrócił w kolejnym liście do Hołówki. Podkreślał, że stanowisko polskie w tej sprawie nie było wówczas dostatecznie znane opinii międzynarodowej. List Knolla do Hołówki, 24 VI 1927 r., AAN, ARK, t. 5, s. 31.

44 Knolla odwołano ze stanowiska posła w Berlinie bez propozycji objęcia jakiegokolwiek stanowiska „Dziennik Urzędowy MSZ RP”, 1931, R. 13, nr 2, poz. 11, nr 3, poz. 22. Natomiast z dniem 1 marca 1932 r. został on przeniesiony w stan spoczynku. „Dziennik Urzędowy MSZ RP”, 1932, R. 14, nr 4, poz. 25.

PW 47.indb 553

2013-03-13 11:20:17

PW 47.indb 554

2013-03-13 11:20:17

Przegląd Wschodni, t. XII, z. 3 (47), s. 555–578, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2013

OLA HNATIUK Warszawa/Kijów

PRZYSTAŃ W KLINICE...

Z historii środowiska medycznego okupowanego Lwowa*

F

RYDERYKA LILLE przekroczyła 18 września 1939 r. granicę rumuńsko-polską po trwającej jedenaście dni podróży z Francji.

Początek wojny zastał ją w Paryżu, gdzie została zaproszona do kliniki pediatrycznej profesora Roberta Debré szpitala Herold dla kontynuacji badań nad przeciwciałami. W pierwszych dniach września nadszedł list ze Lwowa, w którym mąż opisywał powszechną mobilizację, bombardowanie miasta, własną rozpacz i bezradność. Fryda postanowiła wrócić, uznając, że pozostanie we Francji byłoby z jej strony dezercją, schronieniem się w bezpiecznym miejscu, pozostawieniem bliskich swojemu losowi. We wspomnieniach wyjaśnia swoją decyzję: „nie mogłabym żyć ze świadomością takiej winy”1.

Szwagier Frydy, Ludwik Lille, który przeniósł się ze Lwowa do Paryża dwa lata przed wojną, żegnając się z nią pod koniec pierwszego tygodnia wojny w swojej pracowni malarskiej na bulwarze St. Jacques, był pewien, że więcej się nie zobaczą. Wojnę przeżył w Paryżu, zaś Fryda z mężem Janem – w okupowanym Lwowie i Lublinie. Po wojnie zapadła żelazna kurtyna. A jednak Fryda i Ludwik spotkali się ponownie w Paryżu w 1952 r., dokąd Lille przyjechała na kongres hematologiczny. Bracia Jan i Ludwik już się jednak nie spotkali, ale to Ludwik sprawił, iż prawie dwadzieścia lat później małżonkowie Jan i Fryderyka Lille znaleźli się w Paryżu i tam spędzili resztę życia, powróciwszy po 20 latach do własnego nazwiska.

Jan Lille wraz z żoną przyjechali do Paryża na pogrzeb Ludwika w kwietniu 1957 r. Posługiwali się wówczas nazwiskami noszonymi podczas Artykuł ten jest skróconą wersją rozdziału książki Odwaga i strach [w przygotowaniu].

I. L i l l e, Moje życie [pamiętnik], Saint Cloud, Francja, styczeń 1981, s. 28, (maszynopis w zbiorach autorki), dalej – PIL. *

1

PW 47.indb 555

2013-03-13 11:20:18

556

OLA HNATIUK

niemieckiej okupacji i przy których pozostali po wojnie, za radą ministra Hilarego Minca – on jako Michał Korolewicz, ona – jako Irena Szyszkowicz. *** W sierpniu 1939 r. francuska opinia publiczna była przerażona widmem wojny, w gazetach i w rozmowach prywatnych dominowało oburzenie: „dlaczego mamy umierać za Polskę?!”. Pytano, czym jest jedno miasto wobec nowej wojny?

Starano się dowieść, że Francja w żadnym razie nie powinna wypełniać zobowiązań traktatu sojuszniczego, przekonywano, że to stanowisko polskie wobec żądań niemieckich jest nieodpowiedzialne. O odpowiedzialności Francji za układ monachijski i jego skutki, rzecz jasna, nie wspominano.

W Polsce natomiast największe nadzieje wiązano właśnie z Francją. Wiadomość o przystąpieniu do wojny Francji i Anglii wywołała prawdziwy entuzjazm w ogarniętym wojną kraju. We Lwowie na wieść o przystąpieniu Francji do wojny odśpiewano Marsyliankę pod rezydencją konsula; demonstrowano pod brytyjskim i francuskim konsulatem. Radość była jednak przedwczesna: do rzeczywistych działań wojennych, angażujących siły niemieckie nie doszło. Nieliczne jednostki, które znalazły się na linii Zygfryda, działań bojowych nie podjęły. Zaczęła się gra pozorów, „dziwna wojna” – drôle de guerre. Wszystkie siły niemieckie mogły zatem skoncentrować się w uderzeniu na Polskę.

Tymczasem na wschodzie powstał nie mniej dziwny sojusz do niedawna śmiertelnych wrogów – Trzeciej Rzeszy i ZSSR. Zobowiązania sojusznicze paktu Ribbentrop-Mołotow okazały się bardziej wiążące, niż sojusz polsko-francuski czy polsko-brytyjski. W odróżnieniu od aliantów, którzy wypowiedzieli wojnę i nie podjęli działań, sojusznik Trzeciej Rzeszy wojny nie wypowiedział, ale działania podjął. W siedemnastym dniu wojny Armia Czerwona przekroczyła granice Drugiej Rzeczypospolitej. Już pierwszego dnia niewypowiedzianej wojny jednostki radzieckie znalazły się w Tarnopolu, odległym o 35 kilometrów od granicy na Zbruczu. Kilka dni później dotarły do Lwowa.

Opuszczając Francję, Fryderyka Lille zaopatrzyła się w ambasadzie polskiej w Paryżu w niezbędne dla podróży dokumenty (procedura wówczas różniła się od dzisiejszej, a z chwilą wybuchu wojny oznaczało to, że osoba udająca się w podróż musiała stawić się w ambasadzie). W rubryce „wyznanie” wpisała rzymskokatolickie; urzędniczka ambasady stwierdziła, że jest to warunek, by mogła bez przeszkód dostać się do Polski. Szwagier nie odprowadził jej na dworzec, by przypadkowym spotkaniem nie wyjawić tożsamości Frydy. Zezwolenie na podróż ambasada wydała jej tylko ze względu na zawód mikrobiologa, panowało bowiem przekonanie, że oprócz broni chemicznej, która przyniosła straszliwe żniwo podczas pierwszej wojny, w wojnie tej zostanie zastosowana na szeroką skalę broń bakteriologiczna.

PW 47.indb 556

2013-03-13 11:20:18

PRZYSTAŃ W KLINICE...

557

W podróż przez Włochy, Jugosławię i Rumunię Fryda Lille wyruszyła wraz z dwoma inżynierami, specjalistami od obrony przeciwlotniczej oraz z Tadeuszem Tomaszewskim2, psychologiem z katedry prowadzonej przez prof. Mieczysława Kreutza z Uniwersytetu Jana Kazimierza. 18 września, po jedenastu dniach, grupka dotarła do Śniatynia na granicy rumuńsko-polskiej. Spotkali tam Kazimierza Wierzyńskiego, skamandrytę oraz „arcylwowianina” Mariana Hemara.

Hemar, dostrzegłszy Frydę Lille na granicy, wysiadł z samochodu, opowiedział o dramatycznej sytuacji kraju, wytłumaczył jej, że do Lwowa dostać się niepodobna i zaproponował, by dołączyła do nich i wracała do Rumunii. Odmówiła.

Spotkanie Frydy Lille z Hemarem 18 września 1939 r. to zaledwie migawka.

Trudno jednak nie dostrzec w nim innego wymiaru: dramatu ludzkich wyborów w obliczu katastrofy. Dla jednych dzień ten oznaczał pełną przeszkód ucieczkę, dla innych – nie mniej trudny powrót, dla wielu – śmierć, dla nielicznych – rzekome wyzwolenie.

Tłumy uchodźców zmierzające w kierunku granicy patrzyły na grupkę podążającą w kierunku przeciwnym z przerażeniem i niedowierzaniem: są ludzie, którzy dobrowolnie zmierzają do tego piekła, przed którym oni uciekają. Niebawem miało się okazać, jak blisko było niebezpieczeństwo: niemiecka bomba spadła na torowisko tuż przed pociągiem. Siła wybuchu wyrzuciła pasażerów w pole. Grupka ugrzęzła w małej miejscowości pod Stanisławowem; nie było mowy o wznowieniu ruchu pociągów.

Dwaj towarzysze podróży Frydy Lille, w cywilu inżynierowie, jako rezerwiści przydzieleni do obrony przeciwlotniczej, postanowili czekać na możliwość kontynuowania podróży pociągiem. Zrozumieli zapewne, że ich próba dotarcia do jednostki, gdzie mieli się zgłosić nie ma już sensu. Obrona przeciwlotnicza Rzeczypospolitej przestała istnieć, skoro możliwe było zbombardowanie jedynej kolejowej drogi odwrotu – do granicy z sojuszniczą Rumunią. Dają wówczas upust swoim emocjom: psioczą na Hemara i Wierzyńskiego, oskarżają ich, że opuścili kraj w takim nieszczęściu, odgrażają się, że po wojnie nie będzie dla nich jako Żydów miejsca w Polsce. Nie wiedzą, że rząd właśnie opuścił kraj, nie pamiętają lub nie chcą pamiętać, że kolejny samochód, który w Śniatynie minął ich, zdążając w kierunku Rumunii, należał do misji francuskiej, a przedstawiciele misji nalegali na to, by natychmiast z nimi uciekać. Nie wiedzą, bo wiedzieć nie mogą, jak intensywnie gestapo poszukiwało Hemara. W tym momencie to Hemar i Wierzyński jawią się im jako dezerterzy i nieomal sprawcy wszelkich nieszczęść, jakie spotkały kraj. Fryda Lille wraz z Tadeuszem Tomaszewskim Tadeusz TOMASZEWSKI (1910–2000) odbywał wówczas studia zagraniczne po doktoracie obronionym w Uniwersytecie Jana Kazimierza w 1937 r. Po powrocie do Lwowa uzyskał stanowisko docenta w katedrze psychologii.

2

PW 47.indb 557

2013-03-13 11:20:18

558

OLA HNATIUK

zdecydowali się kontynuować podróż spod Stanisławowa piechotą. Wybrali drogę przez Tarnopol, opanowany przez Armię Czerwoną. Do Lwowa dotarli dwa dni później pociągiem wiozącym żołnierzy.

Pod koniec września Fryda Lille stawiła się we Lwowie, na ul. Głowińskiego 7 w klinice dziecięcej Franciszka Groëra. Profesor przeraził się, gdy ją zobaczył; wierzył, że pozostała w bezpiecznym miejscu, jakim był wówczas Paryż. Sam ją przecież rekomendował na stypendium do Francji i nawet przez myśl mu nie przeszło, że mogła wrócić. Kilka dni później udało się zatrudnić Frydę Lille w klinice, gdyż zawód mikrobiologa okazał się strategicznie ważnym dla nowych władz.

Nowy dyrektor administracyjny, Hnat Trehub3, przyjął Lille oraz jej przyjaciółkę Gizę Dickman do laboratorium kliniki. Lille kontynuowała tam rozpoczęte przed wojną badania nad serologią leukocytów, wraz ze swoim starszym kolegą i dawnym znajomym ze szpitala Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, ówczesnym kierownikiem laboratorium bakteriologicznego i chemicznego, Ludwikiem Fleckiem4, mikrobiologiem i filozofem nauki (krąg Leona Chwistka i Kazimierza Ajdukiewicza z jednej strony, z drugiej zaś – Stefana Banacha i Hugona Steinhausa5).

Podobnie jak Lille, Ludwik Fleck, gdy w połowie lat trzydziestych uniemożliwiono mu z powodu pochodzenia dalszą pracę w uniwersytecie, utrzymywał się z prywatnego laboratorium przy ul. Ochronek 8. Na początku 1940 r. został ponownie zatrudniony w katedrze mikrobiologii, którą kierował. Stało się to dzięki staraniom Maksyma Muzyki, mianowanego na wicedyrektora utworzonego w miejsce Wydziału Lekarskiego – Instytutu Medycznego, ich wspólnego znajomego ze szpitala Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Nota bene, pierwsza publikacja naukowa z dziedziny mikrobiologii Fryderyki Lille była wspólna z dr. Maksymem Muzyką6, kolejna – właśnie z Fleckiem. Równocześnie Fleck kierował laboratorium w klinice Groëra. Lille i Fleck kontynuowali przerwaną Hnat TREHUB był dyrektorem Lwowskiego Instytutu Naukowo-Badawczego Ochrony Matki i Dziecka od początku 1940 r. (do ewakuacji w czerwcu 1941), tak więc wspomnienie nie jest tu ścisłe. Albo Fryda Lille została przyjęta do pracy później, na początku 1940 r., albo też decyzję o jej przyjęciu podejmował kto inny, ona zaś zetknęła się z Trehubem jako kierownikiem później, już jako pracownik.

4 Ludwik FLECK był nie tylko wybitnym mikrobiologiem, ale i jednym z twórców lwowskiej szkoły filozofii nauki. Pierwszą pracę w tej dziedzinie opublikował po niemiecku w Bazylei w 1935 r., przez dziesięciolecia jednak jego koncepcje pozostawały nieznane aż do momentu publikacji w 1962 r. książki Thomasa Kuhna Struktura rewolucji naukowej. W przedmowie do niej Kuhn odwołał się do Flecka, którego koncepcja legła u podstaw jego książki.

5 Z Hugonem STEINHAUSEM Fleck współpracował tuż przed wojną i tuż po wojnie; Steinhaus opracował specjalnie dla Flecka metodę statystyczną umożliwiającą badanie leukocytów podczas infekcji.

6 M. M u z y k a, F. L i l l e, Sprawa związku pomiędzy szybkością opadania krwinek a grupami krwi, „Wiadomości Lekarskie” 1932, nr 12, s. 3–6.

3

PW 47.indb 558

2013-03-13 11:20:18

PRZYSTAŃ W KLINICE...

559

przed wojną pracę badawczą. Fleck wyniki empiryczne uzyskane w laboratorium opracowywał, jak przed wojną, wspólnie z Hugonem Steinhausem7.

Irena Lille dopiero po wojnie spotkała się z Ludwikiem Fleckiem, który podczas niemieckiej okupacji znalazł się we lwowskim getcie. Pracował tam w laboratorium, a przeżył dzięki zatrudnieniu w instytucie prof. Rudolfa Weigla.

W ten sposób Weigl starał się uratować swojego dawnego asystenta, podobnie jak wielu innych – zaczynając od swojego kolegi akademickiego, Henryka Meisela, a także Stefana Banacha wraz z synem, przez wspomnianego już psychologa Mieczysława Kreutza i jego asystenta Tadeusza Tomaszewskiego, doktora Bolesława Jałowego, córkę prof. Franciszka Groëra, Marię Groër, a na Zbigniewie Herbercie kończąc. Szczepionka przeciwko tyfusowi, produkowana w Instytucie znajdującym się pod ścisła kontrolą władz niemieckich, trafiała jednak nielegalnie do getta lwowskiego i warszawskiego8, służyła też polskiemu, a nawet ukraińskiemu podziemiu. Szczepionka ta była dla okupantów sprawą strategiczną, stąd też tolerowano zatrudnianie w Instytucie Polaków i Ukraińców, natomiast zatrudnienie osoby żydowskiego pochodzenia graniczyło z cudem. W tym miejscu warto przypomnieć, że propaganda nazistowska przypisywała właśnie Żydom szerzenie epidemii tyfusu9 (oprócz wszelkich innych rzekomych win). Mimo to Weiglowi udało się przyjąć nie tylko Ludwika Flecka, ale i małżeństwo Meiselów, które mieszkało na terenie Instytutu całą rodziną.

W 1943 r. Fleck i Meisel zostali wywiezieni do Oświęcimia, gdzie pracowali w laboratorium Waffen-SS, a stamtąd – do Buchenwaldu, nadal pracując nad szczepionką przeciwko tyfusowi. Obydwaj przeżyli. Jednak ich praca w laboratorium stała się podstawą dla oskarżeń o kolaborację z nazistami i przyczyną kłopotów po wojnie. Mimo to Fleck został jednym z ekspertów na procesie norymberskim.

Lille, już jako Irena Szyszkowicz, podobnie jak Ludwik Fleck, od razu po wojnie rozpoczęła pracę w Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie.

Każde z nich kontynuowało przedwojenne badania, teraz jednak pod kierowniH. S t e i n a h u s, Wspomnienia i zapiski, Wrocław 2002, s. 202–203.

O Instytucie Badań nad tyfusem plamistym, którego kierownikiem naukowym był prof. Rudolf Weigl powstał szereg książek o charakterze wspomnieniowym. Weigl otrzymał tytuł Sprawiedliwego wśród narodów świata dopiero w 2003 r. ze względu na kontrowersje wokół jego współpracy z Niemcami, przez niektórych uznanej za kolaborację.

9 Jak pisze Żanna Kowba, „w grudniu [1941] pojawiły się plakaty, przestrzegające ludność przed kontaktami z Żydami, którzy roznoszą epidemię tyfusu plamistego. Jeden z takich plakatów szczególnie zapadł w pamięć lwowianom: na ciemnym tle brodata twarz Żyda w kapeluszu, a spod uniesionych rąk wypełzają wielkie białe wszy. U góry napis w języku ukraińskim czy polskim «Strzeż się tyfusu!», u dołu zaś «Unikaj Żydów!»” (Ж. К о в б а, Людяність у безодні пекла. Поведінка місцевого населення Східної Галичини в роки «остаточного розв’язання єврейського питання», Київ 2000, s. 93).

7 8

PW 47.indb 559

2013-03-13 11:20:18

560

OLA HNATIUK

ctwem prof. Ludwika Hirszfelda, któremu w 1944 r. powierzono misję tworzenia uniwersytetu; pełnił on funkcję prorektora uniwersytetu.

Ludwik Fleck kierował po wojnie Zakładem Mikrobiologii Medycznej UMCS, potem, podobnie jak Lille, pracował w Instytucie Matki i Dziecka w Warszawie pod kierownictwem ich wspólnego opiekuna i patrona z czasów lwowskich Franciszka Groëra. Wspólnie uczestniczyli w połowie lat pięćdziesiątych w międzynarodowych kongresach hematologicznych, m.in. w Rio de Janeiro, gdzie Fleck przeżył pierwszy zawał serca, a Szyszkowicz-Lille była jedyną bliską osobą odwiedzającą go tam w szpitalu. To Fleck odprowadzał na dworzec Lille, kiedy podjęła decyzję o emigracji wiosną 1957 r. Rok wcześniej zdiagnozowano u niego leukemię – chorobę, na którą niegdyś lekarstwo obiecała wynaleźć Fryda Tennenbaum (późniejsza doktor hematologii) umierającej matce w 1915 r. Wkrótce potem Fleck wyjechał do Izraela. Zmarł cztery lata później. *** Lwowska klinika dziecięca, gdzie jesienią 1939 r. znaleźli zatrudnienie Fryderyka Lille, Giza Dickman, Ludwik Fleck i wielu innych, stała się dla nich przystanią. Klinika cieszyła się od lat dobrą opinią. Jej szef, prof. Franciszek Groër, był wybitnym pediatrą, Austriakiem z pochodzenia i Polakiem z wyboru, urodzonym w Bielsku-Białej, wykształconym i pierwsze szlify zdobywającym w Wiedniu, ożenionym z obywatelką Wielkiej Brytanii Cecylią Cuming. Był znany i ceniony nie tylko jako lekarz, ale i świetny organizator; pasjonat – fotograf oraz meloman; przez dwa lata pełnił nawet funkcję dyrektora administracyjnego Opery Lwowskiej. Bez wątpienia należał do elity miasta; miał też swoje słabostki – snobował się na arystokratę. Kierował VI kliniką dziecięcą Wydziału Lekarskiego przy ul. Głowińskiego od 1929 r. Potrafił przeciwstawić się przejawom antysemityzmu, szerzącemu się wśród młodzieży akademickiej Lwowa w połowie lat trzydziestych, pomagał swoim asystentom żydowskiego pochodzenia, dając pracę, a nawet chroniąc osobiście przed napaściami10.

Lille wspomina Dzień Zaduszny 1935 r., kiedy pałkarze śmiertelnie pobili kilku żydowskich studentów Politechniki. Wówczas Groër, pomimo święta przyjechał po Lille i doktora Redlicha swoim autem i odwiózł ich do domów. Gdy następnego dnia, pomimo ostrzeżeń Groëra, Lille przybyła do kliniki, by dokończyć w laboratorium rozpoczęty eksperyment, kilku studentów obecnych na wykładzie profesora zażądało, by asystenci żydowscy opuścili salę wykładową. Byli to dr Lille, dr Helena Ehrlichowa i dr Zygfryd Bretschneider. „Wstaliśmy i chcieliśmy wyjść z sali, lecz prof[esor] się temu przeciwstawił, uderzył pięścią w stół i krzyknął: «tu jest klinika, tu są chore dzieci, tu nie ma miejsca na burdy, komu się moi asystenci nie podobają, może opuścić salę!».

Zapanowała w sali cisza, część studentów z ostatnich ławek opuściła salę. Po skończeniu wykładu prof[esor] wyprowadził nas tylnymi drzwiami do laboratorium, obawiając się jakiegoś napadu na nas przy wyjściu z sali. PIL, s. 19–20. Por.: J. Ż y n d u l, Zajścia antyżydowskie w Polsce w latach 1935–1937: geografia i formy, Warszawa 1994.

10

PW 47.indb 560

2013-03-13 11:20:18

PRZYSTAŃ W KLINICE...

561

W pierwszym okresie okupacji zachował swoją wysoką pozycję. Leczył wszystkie dzieci, w tym także dzieci enkawudzistów. Dzięki jego wpływom, podobnie jak dzięki Maksymowi Muzyce, udało się zatrudnić w klinice oraz w zakładach opieki nad dziećmi wiele osób, w tym tak znaną postać, jak Boya-Żeleńskiego, który pracował przez kilka pierwszych miesięcy okupacji w klinice pod własnym nazwiskiem jako pediatra. Tadeusz Żeleński trafił do kliniki prof. Groëra przez swego szwagra, Jana Greka, kolegę i sąsiada Groëra z kamienicy przy ul. Romanowicza. Pracował na oddziale prof. Stanisława Progulskiego, wieloletniego przewodniczącego Lwowskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Lekarskiego, Przed wojną Progulski dokonał pierwszej transfuzji krwi u dziecka, w czym asystowała Fryderyka Lille. Progulskiego, Żeleńskiego, Greka, jak i wielu innych lekarzy i profesorów lwowskich aresztowali hitlerowcy trzy dni po zajęciu miasta, 3 lipca 1941 r.11 Z wyjątkiem Franciszka Groëra, który wyszedł cało Literatura na temat mordu profesorów na Wzgórzach Wuleckich jest zbyt obszerna, by ją tu wymienić, ograniczę się zatem do najważniejszych publikacji: polskich Kaźń profesorów lwowskich – lipiec 1941 / studia oraz relacje i dokumenty zebrane i oprac. przez Zygmunta Alberta (Wrocław 1989) oraz Kto zabił Profesorów Lwowskich? Włodzimierza B o n u s i a k a (Rzeszów 1989), nowszej, niemieckiej Dietera S c h e n k a (Der Lemberger Professorenmord und der Holocaust in Ostgalizien, Bonn 2007, tłumaczenie polskie: Noc morderców. Kaźń polskich profesorów we Lwowie i Holokaust w Galicji Wschodniej (Kraków 2011). Ukraińska książka, poświęcona mordowi profesorów lwowskich Andrija B o l a n o w s k i e g o (Убивство польських учених у Львові в липні 1941 року: факти, міфи, розслідування (Львів 2011) jest w stosunku do nich wtórna. Jednym z najważniejszych świadectw, wskazujących na bezpośrednich uczestników zbrodni są wspomnienia Karoliny L a n c k o r o ń s k i e j (Wspomnienia wojenne. 22 IX 1939 – 5 IV 1945, Kraków 2002) i Raport Karli Lanckorońskiej. Niemal w każdej publikacji na temat tej zbrodni powtarza się stwierdzenie, że listę profesorów sporządzili między 1939 a 1941 rokiem związani ze Lwowem członkowie OUN przebywający na początku okupacji w Krakowie. Jako pierwszy tezę tę przedstawił sowiecki pisarz Władimir Bielajew, specjalizujący się w zwalczaniu ukraińskiego nacjonalizmu (pierwsze publikacje: Losy uczonych lwowskich, „Nowe Widnokręgi” 1944, nr 23–24, s. 11; Uczeni płoną na stosach, „Czerwony Sztandar” nr 80 z 2 XII 1944). Za Bielajewem i z inicjatywy KGB oskarżenie to powtórzył sąd NRD w procesie zaocznym przeciwko Oberlanderowi w 1960 r., przypisując udział w mordzie batalionowi Nachtigall i bezpośrednio oficerowi łącznikowemu Theodorowi Oberlanderowi, podówczas ministrowi w rządzie kanclerza Konrada Adenauera, co okazało się jednak akcją dyskredytacyjną przygotowaną przez sowieckie służby Галузевий Державний Архів Служби Безпеки України ф. 1, оп. 4, 1964 р., спр. 3, т. 5, л. 195). Edward Prus w Herosach spod znaku tryzuba (Warszawa 1985) sporządzenie listy przypisuje dwu konkretnym członkom OUN: Jewhenowi Wrecionie i Łehendzie (Iwan Kłymiw), którzy rzekomo sporządzili listę na podstawie przedwojennej książki telefonicznej, stąd „błędy” gestapowców, poszukujących osób zmarłych (m.in. dyrektora Ossolineum Ludwika Bernackiego). Ze względu na planowane przez OUN „oczyszczenie terenu z elementu polskiego” wersji tej nie można całkowicie odrzucić. Niemniej jednak prawdopodobna jest wersja wydarzeń, o której wspomina Władysław Żeleński, wiążący listę rozstrzelanych z udziałem w oficjalnym życiu za czasów okupacji sowieckiej, w szczególności podstawą miały być publikacje sowieckiego „Czerwonego Sztandaru” o podróżach uczonych polskich na Kreml i udziale we władzach lokalnych (miasta i obwodu). Rzeczywiście niemiecka propaganda zarzucała w szczególności 11

PW 47.indb 561

2013-03-13 11:20:18

562

OLA HNATIUK

z opresji12, aresztowani przez nazistów profesorowie zostali zamordowani na Wzgórzach Wuleckich. Pięć lat później Groër stał się członkiem Nadzwyczajnej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich, jednym z dwu głównych świadków oskarżenia w sprawie mordu na lwowskich profesorach13. premierowi Bartlowi współpracę z Sowietami. Można tę wersję podważyć przykładami prof. Stefana Banacha, którego nie poszukiwano, choć był on deputowanym do Rady, dziekanem uniwersytetu, podróżował też do Moskwy i miał nie mniejsze niż Bartel plany wydawnicze. Przeczy tej wersji, z innych jednak powodów, również przykład prof. Romana Renckiego, który przebywał w więzieniu sowieckim ponad rok i cudem jedynie uniknął śmierci podczas masowego mordu dokonanego przez wycofujących się Sowietów, a także 84-letniego prof. Adama Sołowija, wybitnego ginekologa ukraińskiego pochodzenia, w żaden sposób nie zaangażowanego w życie polityczne za okupacji sowieckiej. Jest natomiast prawdopodobne, że aresztowano przede wszystkim osoby o wysokiej i bardzo wysokiej pozycji społecznej, by w ten sposób pozbawić lwowską społeczność autorytetów, a przy tej okazji – ten motyw również należy brać pod uwagę – „wynagrodzić” cudzym majątkiem bezpośrednich wykonawców zbrodni. Jedną z przesłanek potwierdzających to przypuszczenie może być fakt, że największa grupa aresztowanych profesorów zamieszkiwała przy ul. Romanowicza, jednej z najzamożniejszych ulic w centrum Lwowa. Byli to w szczególności: Roman Rencki, Jan Grek, Tadeusz Ostrowski, Franciszek Groër, Adam Sołowij, Władysław Dobrzaniecki. Nie warto zapominać, że to nie ukraińscy nacjonaliści byli najbardziej „zainteresowani” likwidacją polskiej inteligencji, lecz naziści. Osób posiadających dobre rozeznanie w tym środowisku było wcale niemało. Dość tu wymienić byłego mieszkańca Lwowa, zaprzyjaźnionego z lwowskimi biznesmenami i elitą, kolekcjonera dzieł sztuki i aferzystę, Hollendra Pietera Nikolasa van Mentena. Przed wojną dzieła sztuki nabywał, w trakcie wojny – grabił (m.in. był zarządcą kilku żydowskich sklepów antykwarycznych i likwidatorem 20 księgarni w Krakowie, dokonał też grabieży kolekcji prof. Ostrowskiego). Nie omieszkał też, odzyskując swój majątek pod Stryjem, w podobny sposób – poprzez zamordowanie żydowskich i polskich mieszkańców, „zrekompensować” sobie poniesione w trakcie okupacji sowieckiej straty. W lecie 1941 r. podczas zajęcia przez Niemców Lwowa był tłumaczem w Einsatzkommando dowodzonego przez Schongartha (por. D. S c h e n k, op. cit., s. 48–60 oraz H. K n o o p, The Menten Affair, New York 1978).

12 U wielu lwowian wywołało to podejrzenia. Szczególnie ostro pisała o tym autorka szczegółowych i niezwykle dramatycznych zapisków o początku niemieckiej okupacji we Lwowie, Pelagia Łozynska (Kazimiera Poraj), Ukrainka z pochodzenia, zamężna za Żydem (Archiwum ŻIH, Zbiór pamiętników Żydów Ocalałych z Zagłady sygn. 302/217, k. 7; zapiski częściowo opublikowane w: K. P o r a j, Dziennik Lwowski, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1964, t. 52). Najczęściej Groërowi przypisywano, że podał się za Niemca i dlatego wyszedł cało z opresji. Podejrzenia te kategorycznie odrzucił Zygmunt Albert w swej pracy poświęconej lwowskim profesorom.

13 Jak twierdzi Zygmunt Albert, Groër wystawił wówczas dobre świadectwo Pieterowi Mentenowi, uczestnikowi aresztowań profesury lwowskiej (Z. A l b e r t, Kaźń profesorów…). Znajduje to również potwierdzenie w dokumentach z archiwum holenderskiego, o czym jako pierwszy (jeszcze w 1977 r., angielskie tłumaczenie - 1978) pisał holenderski dziennikarz Hans Knoop. Wydaje się, że polscy badacze nie znali tej publikacji, pisząc o mordzie. Publikację tę streścił na Zaxidnet ukraiński dziennikarz: „Ментен, на думку нідерландських дослідників, збирав в окупованому радянськими військами Львові інформацію про колекціонерів творів мистецтва. Допомогу в цьому мимоволі могла надати пані Марія Ґроєр, донька Францішка Ґроєра, єдиного професора, якого нацисти відпустили з місця розстрілу в ніч з 3 на 4 липня 1941 р. Така думка просочується

PW 47.indb 562

2013-03-13 11:20:19

PRZYSTAŃ W KLINICE...

563

W trakcie okupacji sowieckiej Groër nie tylko dawał schronienie, zatrudniając pracowników bądź pomagając w uzyskaniu pracy w innych placówkach. Interweniował także w sprawach z pozoru mniej istotnych, bo bytowych. Próbował bronić swoich pracowników przed dokwaterowaniem lokatorów14. Status pracownika naukowego dawał bowiem prawo do dodatkowego pomieszczenia służącego jako gabinet. Były to interwencje na bardzo wysokim szczeblu; decyzje nowych władz administracyjnych opatrzone były podpisem Nikity Chruszczowa, ówczesnego pierwszego sekretarza Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Ukrainy, pełnomocnika do spraw Zachodniej Ukrainy.

Od stycznia 1940 r. klinika, którą przed wojną kierował Groër stała się częścią Instytutu Medycznego powołanego w miejsce Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Jana Kazimierza. Instytut Medyczny podlegał ministerstwu zdrowia, nie oświaty, co okazało się nie bez znaczenia. Choć ideologia komunistyczna była wszechobecna, to jednak u medyków w mniejszym stopniu, niż w szkołach i uniwersytecie. Unifikacja z radzieckim systemem ochrony zdrowia jednak postępowała. Klinika dziecięca automatycznie stała się częścią Instytutu, przy czym jednocześnie dokonano zmiany nazwy na szpital OCHMADYT, stosując typowy skrótowiec radziecki: Ochrona Matki i Dziecka. Po wojnie wzorzec ten zostanie wcielony w Polsce. Profesor Franciszek Groër stanie się organizatorem, a następnie dyrektorem Instytutu Matki i Dziecka w Warszawie.

Dyrektorem lwowskiego Instytutu Medycznego został Ołeksandr Makarczenko, neurolog z Charkowa15. Na jego zastępcę do spraw naukowo-dydaktycznych з архівних матеріалів колишнього консульства Нідерландів у Кракові, серед яких віднайдено документи про соціальне страхування пані Марії Ґроєр, доньки Францішка Ґроєра. З цих документів бачимо, що пані Марія Ґроєр працювала у Пітера Ментена з січня по червень 1942 року (De affaire Menten 1945–1976, Band 2, p.678 aanmerking 118). Відтак закрадається припущення, що професор на знак вдячності за врятоване життя не назвав прізвища Ментена і перед Надзвичайною комісією у Львові 1944 року”. (Ярослав Довгополий, Пітер Ментен і львівські розстрільні списки http://zaxid.net/, 6.12.2012, dostęp: 18.01.2013).

14 PIL s. 31.

15 Pochodzący z Mariupola w obwodzie donieckim Ołeksandr MAKARCZENKO (1903–1979), neurolog, do wybuchu wojny był dyrektorem charkowskiego instytutu podwyższania kwalifikacji lekarzy, a więc bardziej administratorem, aniżeli lekarzem praktykującym, najprawdopodobniej z partyjnym stażem (na tak odpowiedzialne stanowiska nie wysyłano osób bezpartyjnych). Stopień naukowy uzyskał dopiero w 1941 r. Po wojnie zrobił poważną karierę – był wiceprezesem AN USSR. Polscy pamiętnikarze wspominają Makarczenkę z lekceważeniem, najwyraźniej biorąc sowiecką retorykę („syn pastucha”) za dobrą monetę. Przykładowo Adam Krechowiecki (1913–1991), podówczas starszy asystent w Zakładzie Anatomii, pisał w swych wspomnieniach w sierpniu 1990 r.: „Nieliczni profesorowie i docenci, importowani zza Zbrucza, przedstawiali się jak „z urodzenia cham, a z wykształcenia pan”. [...] Dyrektor Instytutu nie musiał publicznie przyznawać się do

PW 47.indb 563

2013-03-13 11:20:19

564

OLA HNATIUK

Ludowy Komisarz Zdrowia (minister) powołał z rekomendacji Panczyszyna lwowskiego bakteriologa Maksyma Muzykę16, do czasu przybycia Makarczenki pełniącego funkcję dyrektora Instytutu. Starszego kolegę Muzyki, z którym razem pracowali w Tajnym Uniwersytecie Ukraińskim na początku lat dwudziestych, znanego ukraińskiego lekarza i społecznika, Mariana Panczyszyna, mianowano wkrótce potem kierownikiem katedry chorób wewnętrznych. Wcześniej przez kilka miesięcy, z nadania Iwana Łukjanczykowa, zastępcy ludowego komisarza (ministra) zdrowia, pełnił on funkcję naczelnika wydziału zdrowia obwodu lwowskiego, szybko jednak funkcję tę objął przysłany z Charkowa zaledwie 22-letni Hnat Trehub17, co było zjawiskiem typowym. Miejscowi, galicyjscy Ukraińcy, gdy tylko wykonali przeznaczone im przez władze sowieckie zadania, przenoszeni byli na mniej eksponowane stanowiska, gdzie nie mieli już wpływu na kształt instytucji, w których pracowali. Panczyszyn, jak i Muzyka, pomimo pewnej różnicy wieku, przeszli podobną drogę życiową: obydwaj urodzeni we Lwowie w niezamożnych rodzinach ukraińskich, obydwu udało się mimo to wybić, obydwaj też mieli za sobą doświadczenie Wielkiej Wojny, służby lekarskiej w armii austro-węgierskiej, walki z tyfusem, także podczas wojny polsko-ukraińskiej.

Obydwaj wykładali po wojnie w Tajnym Uniwersytecie Ukraińskim. Znaleźli się też wskutek zaangażowania po stronie ukraińskiej poza akademickimi kręgami Lwowa.

Mariana Panczyszyna, podobnie jak innych znanych uczestników Zgromadzenia Ludowego we Lwowie, nowe władze początkowo faworyzowały, a zarazem zmuszały do udziału w rytuałach18. To Marianowi Panczyszynowi przypadł swojej „pastuszej” przeszłości – „jako mały chłopiec pasałem krowy” – mawiał, gdyż owo pastoralno-sielskie pochodzenie społeczne miał wypisane na gębie i objawiał je w każdym niemal wypowiedzianym zdaniu. (Ośrodek „Karta”, Archiwum Wschodnie (dalej – OK AW, sygn. II/1585/I konkurs, k. 78). Ta strategia ujawnia się w większości świadectw dotyczących przybyłych zza Zbrucza przedstawicieli władz i pracowników.

16 Maksyma Muzykę zatrudniono początkowo w Uniwersytecie (zgodnie z rozporządzeniem nr 10 z dnia 24 października 1939 rektora wyznaczonego przez władze sowieckie, Mychajła Marczenki), a następnie, po decyzji utworzenia na bazie Wydziału Lekarskiego odrębnej wyższej szkoły medycznej był pełniącym obowiązki dyrektora Instytutu. (Por.: Центральний державний історичний архів у Львові (ЦДІА), ф. 362 оп. 1, спр. 62, л. 3). O decyzji powołania nowych szkół wyższych we Lwowie, w tym Instytutu Medycznego informowała gazeta „Вільна Україна” (nr 57 z 30 XI 1939, s. 3).

17 І. П р о к о п і в, Спогади. В друкарні Ю. Яськова у Львові, Друга світова війна, гітлерівська окупація (1934–1944), Lwowska Biblioteka Naukowa im Stefanyka, Dział Rękopisów, sygn. Прок.

465/ п.7, k. 39.

18 Studynski i Panczyszyn znaleźli się w prezydium Ludowego Zgromadzenia Zachodniej Ukrainy, obok Tymoszenki i Chruszczowa; delegowano ich też do Moskwy. Ich wystąpienia na Zgromadzeniu, relacje z posiedzenia Rady Najwyższej ZSSR, spotkania ze Stalinem i pobytu w Moskwie publikowała prasa i transmitowało radio (por. m.in.: Промова М.Панчишина на Народних Зборах

PW 47.indb 564

2013-03-13 11:20:19

PRZYSTAŃ W KLINICE...

565

w udziale obowiązek odczytania 1 listopada 1940 r. na posiedzeniu Rady Najwyższej ZSSR postanowienia Zgromadzenia Ludowego, by prosić o przyłączenie Zachodniej Ukrainy do ZSSR, co stworzyło pozory legalności aneksji terytorium Drugiej Rzeczypospolitej. Panczyszyn, podobnie jak inni deputowani do władz centralnych i lokalnych w oczach polskich lwowian zyskał opinię kolaboranta19. Opinię tę wzmocniła rola, jaką odegrał podczas okupacji niemieckiej jako główny organizator Fachowych Kursów Medycznych20. Jednak to właśnie do Західної України, „Вільна Україна”, nr 31, 28.10.1939, с. 3; М. П а н ч и ш и н, Розвивається і квітне радянська медицина, „Вільна Україна” nr 52, 24.11.1939, s. 1).

19 Iwan Prokopiw, który pracował wówczas w Obwodowym Wydziale Zdrowia wspomina charakterystyczny moment: „Doktor Marian Panczyszyn został wybrany na delegata Zgromadzenia Narodowego. Przygotował swoje przemówienie i dał Kunyneć [sekretarce] do przepisania. Potem, na żądanie Tymczasowej Administracji dał im to przemówienie do kontroli. 50% z jego przemówienia wykreślono, sporo też dodano. „Widzi Pan, co zrobili z mojego przemówienia?” – pokazał mi pokreślony maszynopis. – „Każą mi zmienić i mówić to na Zgromadzeniu, co pobłogosławili.

Cóż robić? Trzeba to trzeba – powiedział i dał przemówienie maszynistce.” (І. П р о к о п і в, op. cit., s. 38).

20 Przydomek „lekarz ludu” (народний лікар) Marian Panczyszyn zyskał w okresie międzywojennym. Cieszył się bowiem sławą nie tylko jako świetny specjalista chorób wewnętrznych (był osobistym lekarzem metropolity Andreja Szeptyckiego), ale i człowiek, który nigdy nie odmawiał pomocy potrzebującym, niezależnie od ich możliwości finansowych. Przed jego willą przy ul. Kłuszyńskiej 3 ustawiały się długie kolejki, w tym także – chłopskie furmanki. Panczyszyn, jako uczestnik walk polsko-ukraińskich 1918–1919, a w trakcie I wojny światowej - lekarz wojskowy, należał do formacji ukraińskiej patriotycznej inteligencji. Po wojnie w Uniwersytecie Jana Kazimierza nie było dlań miejsca. Zrezygnował z przeprowadzenia się do Warszawy, pomimo propozycji jego przedwojennego nauczyciela, prof. Antoniego Gluzińskiego. W Tajnym Uniwersytecie Ukraińskim (1921–1924) został dziekanem wydziału lekarskiego, prowadził zajęcia, które wspominali jeszcze przez kilka dziesięcioleci jego studenci, m.in. Roman Osinczuk. Prowadził prywatną praktykę lekarską w swej willi (dziś – muzeum), był ordynatorem kliniki chorób wewnętrznych w Lecznicy Powszechnej im.

Szeptyckiego. Faworyzowany, jak wielu ukraińskich inteligentów, przez władze sowieckie, fortelem uniknął ewakuacji. Już na początku lipca, po naradzie z kolegami po fachu, postanowił zabiegać u władz okupacyjnych o wznowienie działalności Instytutu Medycznego. W ocenie jego działań podczas okupacji niemieckiej we Lwowie bardzo różnią się ukraińscy i polscy pamiętnikarze oraz historycy medycyny: pierwsi podnosząc jego zasługi i obarczając winą za jego śmierć AK i akcje terroru wobec ukraińskiej inteligencji Lwowa (zabójstwo Andrija Łastoweckiego, kierującego katedrą fizyki oraz Ołeksandra Podołynskiego, najbliższego współpracownika Panczyszyna do 1939 r. z Lecznicy Powszechnej, ordynatora kliniki ginekologicznej). Drudzy nie wprost, jak Zygmunt Albert, lub wprost, jak Tomasz Cieszyński – uznają Panczyszyna za kolaboranta. Warto jednak pamiętać, że w tym samym czasie Zygmunt Albert pełnił funkcje kierownicze w tej samej instytucji, formalnie kierowanej przez Karla Schulze. Tomasz Cieszyński natomiast na kursy nie został przyjęty; zdobył wykształcenie na tajnych kursach (Działalność Wydziału Lekarskiego UJK we Lwowie w czasie II Wojny Światowej od września 1939 do sierpnia 1944 roku, „Archiwum Historii i Filozofii Medycyny“ 1995. t. 58, nr 2, s. 141–149). Cieszyński w pracy tej stwierdza, że na kursy nie został przyjęty wskutek negatywnej decyzji Panczyszyna i Łastoweckiego. Zabójstwo Łastoweckiego Cieszyński opisuje, nie szczędząc pikantnych szczegółów, twierdząc, że dokonane

PW 47.indb 565

2013-03-13 11:20:19

566

OLA HNATIUK

Panczyszyna (jak i do Kyryła Studynskiego, a także do Wandy Wasilewskiej) zwracały się osoby, których bliskich aresztowało NKWD, a Panczyszyn pomocy potrzebującym nigdy nie odmawiał.

W 1940 r. stopniowo kierownicze stanowiska w Instytucie Medycznym zaczęli zajmować przybysze z ZSRR i wyparli wkrótce ze stanowisk nielicznych miejscowych, świeżo zatrudnionych ukraińskich specjalistów. Kierownikiem katedry fizyki w miejsce Andrija Łastoweckiego21 został Wiktor Żurawlow ze Stalino (dzisiejszy Donieck), kierownikiem katedry chirurgii operacyjnej i anatomii – Iwan Hołoborod’ko z Charkowa, Petra Melnyczuka, który jako zastępca dyrektora zajmował się sprawami bytowymi studentów, przeniesiono na katedrę farmakologii. W porównaniu z 1939 r. w roku akademickim 1940/1941 liczba pracowników wzrosła dwu i półkrotnie, a studentów – trzykrotnie. Już na początku 1940 r. powołano, jak i w Uniwersytecie, katedrę marksizmu-leninizmu, której szefował Nikita Kaczanow z obwodu mikołajowskiego. Kluczowe w radzieckich instytucjach stanowisko kadrowca (szefa komórki NKWD przy instytucji) zajął U. Pawłenko. Pozostawił po sobie niedobrą pamięć22. Podobna wymiana kadr nastąpiła też w klinikach podporządkowanych Instytutowi Medycznemu, w tym także klinice dziecięcej, kierowanej wcześniej przez Franciszka Groëra. Nowy dyrektor, Hnat Trehub, był jednak, wbrew niepochlebnemu stwierdzeniu zawartemu we wspomnieniach Lille, przyzwoitym człowiekiem, choć jak wszyscy przybyli z ZSSR urzędnicy, wyglądał na człowieka niezamożnego23 i nie był obojętny na przywileje związane z piastowaną funkcją24. Najpierw zajął miejsce Mariana zostało z motywów kryminalnych, nie zaś narodowych, nie przytacza jednak na potwierdzenie tej wersji, oprócz wspomnienia relacji stróża, żadnych innych wiarygodnych źródeł. Tomasz Cieszyński jest synem zamordowanego przez hitlerowców na Wzgórzach Wuleckich Antoniego Cieszyńskiego.

Tym tłumaczę kategoryczność jego sądów – zarówno jeśli chodzi o Jakuba Parnasa i Groëra, jak Łastoweckiego i – ogółem – roli działaczy OUN w zabójstwie profesorów.

21 Andrij ŁASTOWECKI (1902–1943) był bliskim kolegą Panczyszyna i Muzyki, ukończył fizykę na Uniwersytecie Jana Kazimierza, był asystentem Stanisława Lorii. Wyrok śmierci na niego wydał KEDYW pod fałszywym zarzutem nieprzyjmowania Polaków na Fachowe Kursy Medyczne (G. M o t y k a, R. W n u k, Pany i rezuny. Współpraca AK-WiN i UPA 1945–1947, Warszawa 1997, s. 78).

22 Por. A. K r e c h o w i e c k i, Wspomnienia. Okupacja sowiecka we Lwowie, OK AW II/1585, I konkurs, k. 76–77.

23 Iwan Prokopiw, główny księgowy najpierw w Wydziale Zdrowia, a następnie w Ochmadycie, szczegółowo opisuje różne zachowania Hnata Trehuba, Ukraińca (nie Rosjanina, jak pisze Lille) z Charkowa, konsekwentnie używającego w komunikacji z podwładnymi języka ukraińskiego, dbającego o dobre stosunki z podwładnymi, okazującego pomoc w momencie zagrożenia aresztowaniem (Por.: I. П р о к о п і в, op. cit., k. 39 i dalej 40–47).

24 Jak wspomina Prokopiw, „kierownik administracyjny i kierownik biura Hładki, były członek Zarządu Spółdzielni Piekarzy „Złoty kłos”, zakwaterował Trehuba w mieszkaniu dyrektora „Centrosojuzu” Szeparowycza, który zarejestrował się jako Niemiec (Reichsdeutsch) i wyjechał do

PW 47.indb 566

2013-03-13 11:20:19

PRZYSTAŃ W KLINICE...

567

Panczyszyna jako dyrektor Wydziału Ochrony Zdrowia obwodu lwowskiego, a następnie objął także kierownictwo kliniką, zwaną odtąd Ochmadytem (co ciekawe, po wojnie wrócił na to stanowisko i sprawował je przez kilka lat, aż do czystki, która miała miejsce w 1948 r.).

Jak już wspomniano, zastępcą dyrektora Instytutu Medycznego został doktor Maksym Muzyka, mikrobiolog i epidemiolog. Muzyce udało się, pomimo forsowanych przez władze sowieckie zmian na kierowniczych stanowiskach, zachować podstawowy skład przedwojennego Wydziału Lekarskiego. Nowością było zatrudnienie kilku galicyjskich Ukraińców, oprócz wymienionych Melnyczuka i Struka, m.in. Ołeksandra Kowala, ordynatora kliniki stomatologicznej, Stepana Martyniwa25, hematologa, jak Fryderyka Lille, a także uciekinierów z centralnej Polski26, pomimo że zwłaszcza na tych ostatnich władze sowieckie patrzyły bardzo podejrzliwych okiem. Dziekanami dwu wydziałów – farmaceutycznego i lekarskiego – zostali wybitny biochemik, członek Polskiej Akademii Umiejętności, były dziekan Wydziału Lekarskiego, Jakub Karol Parnas oraz histolog i dermatolog Bolesław Jałowy. Parnas był wybitnym biochemikiem, w trakcie pierwszej wojny powrócił do Lwowa i po 1920 r. stworzył szkołę biochemiczną.

Znany ze swoich lewicowych poglądów, przez władze sowieckie został uznany za właściwego kandydata. W decyzji tej mogło mieć także znaczenie żydowskie pochodzenie Parnasa. Został on ewakuowany wraz z rodziną 26 czerwca 1941 r., najpierw do Kijowa, następnie do Ufy. Od 1943 r., po przełamaniu się frontu, pracował w Moskwie, zmarł lub został zamordowany na Łubiance w 1949 r., prawdopodobnie na fali antysemickiej kampanii rozpoczętej od rozprawienia się z członkami frontu antyfaszystowskiego (głośne skrytobójcze zamordowanie Michoelsa), zakończonej wymordowaniem żydowskich lekarzy, nazwanych na wzór nazistów „mordercami w białych kitlach”27. Funkcję dziekana powierzono Niemiec. W ten sposób Trehub zamieszkał w willi przy bocznej uliczce od Potockiego. Szeparowycz chyba też sprzedał mu meble, nie wiem tylko, skąd Trehub wziął na to pieniądze” (I. П р о к о п і в, op. cit., k. 39). Trudno uwierzyć, by Julian Szeparowycz (1887–1947), ataman UHA, współpracujący z agencją reklamową Romana Szuchewycza „Fama”, który wyjeżdżał w pośpiechu, pragnąc ocalić życie, miał możliwość sprzedaży mebli. Hnat Trehub zamieszkał zatem w niewielkiej nieźle umeblowanej willi na podobnych zasadach, jak cała nowoprzybyła administracja, czyli dzięki przejęciu opuszczonego przez właściciela lokalu.

25 Stepan MARTYNIW (1910–1996) był również ordynatorem kliniki (Z. A l b e r t, Lwowski wydział lekarski w czasie okupacji hitlerowskiej 1941–1944, Wrocław 1975, s. 108).

26 Przykładowo z Jakubem Parnasem pracowali chemicy z Warszawy, niejaki Heppner i Henryk Lindenfeld oraz Janina Opieńska-Blauth, a także jego przedwojenny współpracownik Mychajło Dubowy (tego ostatniego NKWD aresztowało w 13 kwietnia 1940, w 1941 r. wywieziono go do Uzbekistanu).

27 Tomasz Cieszyński twierdził, że Jakub Parnas miał poważniejsze, oprócz żydowskiego pochodzenia, powody do ewakuacji wraz z władzami sowieckimi. Dywagując na temat przemówienia

PW 47.indb 567

2013-03-13 11:20:19

568

OLA HNATIUK

34-letniemu Bolesławowi Jałowemu zapewne biorąc pod uwagę jego niskie pochodzenie społeczne28.

W grudniu 1940 r. kilku profesorów Instytutu, m.in. Franciszek Groër, Jakub Parnas, Jan Grek, Tadeusz Ostrowski, Maksym Muzyka zostało deputowanymi do rady miejskiej lub obwodowej. Był to zapewne swoisty „parasol bezpieczeństwa” nie tylko dla nich osobiście, ale i dla ich współpracowników, jednak część środowiska akademickiego upatrywała w tym przejaw kolaboracji. Zarzut ten jednak był wybiórczy: dotyczył przede wszystkim osób uznanych za „obce”, przede wszystkim Parnasa; Muzyki nie traktowano jako „swego”. Tak więc „kolaborantami” w oczach elity opiniotwórczej były osoby o tożsamości innej niż polska.

Gdy wybuchła wojna niemiecko-sowiecka, Muzyka jako lekarz – bakteriolog został zmobilizowany29; opuścił Lwów w końcu czerwca 1941 r. Dwa tygodnie Parnasa na otwarciu posiedzenia Rady Miejskiej Lwowa 8 stycznia 1941 r., Cieszyński stwierdza: „Tym aktem politycznym Jakub Parnas uczynił Związek Sowiecki swoją ojczyzną łamiąc lojalność wobec Rzeczypospolitej Polskiej, której od roku 1921 zawdzięczał stanowisko profesora UJK, warunki owocnej pracy naukowej i społeczny szacunek. Jest w tym akcie politycznym coś szczególnie zastanawiającego. Abstrahując od jego oceny moralnej nie można było wówczas zrozumieć, co prof. Parnas chciał tym sposobem osiągnąć. Czyżby przewidywał, że wybuchnie wojna między Niemcami a Związkiem Sowieckim, a nie czując się Polakiem wybrał opcję, którą uznał za najbezpieczniejszą? Czy myślał serio o karierze politycznej w sowieckim reżimie?” (O profesorze Jakubie Parnasie na tle Lwowa z lat 1938–1945, „Archiwum Historii i Filozofii Medycyny” 1997).

Warto zwrócić uwagę, że zarzut zbyt bliskiej współpracy z władzą sowiecką dotyczył wyłącznie Jakuba Parnasa, choć uwikłanych w kontakty z władzą sowiecką było znacznie więcej osób, o czym Cieszyński wspomina jedynie mimochodem. Zarzut apostazji („nie czując się Polakiem”) dotyczy jedynie Żyda, oskarżonego o nielojalność, nie obejmuje jednak deputowanych do rady miasta z tego samego środowiska, w którym pracował Parnas, a więc Groëra, Ostrowskiego, Greka i in.

28 Bolesław JAŁOWY (1906–1943), histolog i dermatolog. Podczas okupacji niemieckiej pozostał dyrektorem Zakładu Histologii, a jednocześnie był członkiem tajnej Rady Wydziału Lekarskiego.

Jałowego zastrzelili członkowie ukraińskiego podziemia 1 października 1943 r. Wielu polskich autorów (m.in. Tomasz Cieszyński) przypisuje to zabójstwo synowi Mariana Panczyszyna na podstawie słów świadka zabójstwa, studenta medycyny Jana Chmiela. Zabójstwo to wstrząsnęło mieszkańcami Lwowa. Lwowskie środowisko lekarskie, które zostało zdziesiątkowane na początku okupacji niemieckiej wskutek mordu na Wzgórzach Wuleckich oraz systematycznego mordowania Żydów, w tym także lekarzy (przeżyli jedynie nieliczni), jesienią 1943 r. stanęło twarzą w twarz z terrorem podziemia ukraińskiego oraz akcjami podziemia polskiego, w którym zginęli w szczególności Andrij Łastowecki, wówczas dziekan Fachowych Kursów Medycznych i dr Ołeksandr Podołynski.

29 Maksym Muzyka podczas ewakuacji w głąb ZSSR pracował m.in. w mieście Frunze, a w kirgiskim Przewalsku kierował filią instytutu mikrobiologii. Do Lwowa wrócił w 1944 r. z misją powierzoną przez władze sowieckie wznowienia działalności Instytutu. Był zastępcą dyrektora do 1948 r., roku aresztu jego żony Jarosławy Muzyki. Jak wspomina M. Kuzyk, Muzyka wierzył, że uniknął śmierci właśnie dzięki ewakuacji. (М. К у з и к, Відвідини у д-ра Максима Музики, „Лікарський Вісник” 1974, t. XXI, cz. 2 (73), s. 67–70).

PW 47.indb 568

2013-03-13 11:20:20

PRZYSTAŃ W KLINICE...

569

wcześniej dyrektora Instytutu Ołeksandra Makarczenkę wezwano do Kijowa.

Muzyka pełnił w tym czasie obowiązki rektora, przed wyjazdem zdążył je przekazać naczelnemu lekarzowi klinik, Romanowi Osinczukowi, który sprawował tę funkcję aż do przejęcia władzy przez administrację niemiecką30. Ewakuowany został też dziekan wydziału Jakub Parnas; z miejscowych pracowników ochrony zdrowia zmobilizowano doktora Juliana Kordiuka, kierującego wydziałem ochrony zdrowia31. Marian Panczyszyn uniknął natomiast ewakuacji, wykorzystując strach przed bombardowaniem pilnującego go enkawudzisty, który skrył się w piwnicy, a lekarz tymczasem zniknął32. *** Fryderyka Tennenbaum urodziła się we Lwowie w 1903 r. w żydowskiej rodzinie Izaaka Tennenbauma i Chai Urim z domu Arem33. Ojciec był drobnym kupcem, rodzina niezbyt zamożna. Matka zmarła w 1915 r. na białaczkę, zostawiając cztery córki - nastoletnie Helenę, Henrykę i Fryderykę i czteroletnią Reginę. Diagnozę postawił wybitny specjalista chorób wewnętrznych, doktor Roman Rencki, tłumacząc zrozpaczonemu mężowi, że nawet gdyby była to cesarzowa Elżbieta, chorej uratować się nie da. Cesarzowa Sisi nie żyła już od 15 lat, ale żywa pozostała jej legenda. Tennenbaumowie zaś byli typową rodziną niezamożnych lwowskich Żydów. Słowa Renckiego, choć brzmiały jak wyrok, miały uświadomić rodzinie, że ratunku dla Chai Tennenbaum nie ma nie dlatego, że nie stać ich na leczenie, a dlatego, że choroba jest nieuleczalna.

Wspomnienia pisane ponad sześćdziesiąt lat później Irena Lille rozpoczyna właśnie od tego obrazu i od powziętego wówczas postanowienia: nauczyć się leczyć nieuleczalną chorobę. Wytrwała w tym postanowieniu, pomimo nadzwyczaj niesprzyjających okoliczności: trudnej sytuacji rodzinnej, niechęci najbliższego otoczenia, przeciwnego ambicjom młodej kobiety, ograniczeń w przyjęciu na studia dla osób żydowskiego pochodzenia (numerus clausus), konieczności rezygnacji z kariery akademickiej wskutek antysemickich burd w końcu lat trzydziestych, Roman OSINCZUK był członkiem rządu Jarosława Stećki od 1 lipca do 1 sierpnia 1941 r.

Zachowało się rozporządzenie Jarosława Stećki, zwalniające Osinczuka z pełnionych funkcji w związku z powołaniem na jego miejsce Lwa Rebeta (Центральний Державний Історичний Архів, ф. 380, оп. 1, спр. 6, л. 1: Розпорядження Голови Українського Державного Правління в Берліні Стецько Ярослава про звільнення члена Правління Р.Осінчука і передачу його повноважень Леву Ребету).

31 Por.: I. П р о к о п і в, op. cit., k. 67.

32 Istnieje kilka dość podobnych relacji dotyczących okoliczności, w jakich Panczyszyn uniknął przymusowej ewakuacji (m.in. I. П р о к о п і в, op. cit., k. 66).

33 Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego, sygn. 2606, k. 1. Odpis aktu urodzenia Reginy Tennenbaum.

30

PW 47.indb 569

2013-03-13 11:20:20

570

OLA HNATIUK

traumatycznych doświadczeń wojennych i wymuszonej emigracji z Polski.

Była pierwszą kobietą uczoną – hematologiem we Lwowie. Pierwszą pracę w klinice Groëra uzyskała dzięki rekomendacji Jakuba Parnasa, który dostrzegł w niej talent. Uskrzydliło ją to i wkrótce wpadła w wir pracy badawczej. Wraz z prof. Stanisławem Progulskim przeprowadziła transfuzję krwi niemowlęciu urodzonemu z konfliktem serologicznym. Opublikowała wówczas szereg prac, między innymi wraz z Maksymem Muzyka oraz ze Stanisławem Progulskim.

Zmuszona do wycofania się z życia akademickiego, za radą swego przełożonego, prof. Franciszka Groëra, założyła wspólnie z dawną znajomą ze szpitala Ubezpieczalni Społecznej, doktor Olgą Balik (po mężu Gurtlerową), prywatne laboratorium przy ul. Fredry 2, tuż w pobliżu domu, w którym mieszkał Groër, przysyłający jej swoich pacjentów. Pomimo rezygnacji z pracy w klinice, Fryda Lille kontynuowała współpracę z prof. Groërem, który wystarał się o stypendium na badania naukowe, dzięki czemu Lille wyjechała w połowie lat trzydziestych do Zurychu do kliniki prof. Naegelego, a następnie w sierpniu 1939 r. do Paryża do kliniki prof. Debre. Wróciła do Lwowa w ostatniej dekadzie września, w ostatnim momencie, gdy było to możliwe. W następnych tygodniach znakomitą część osób usiłujących przekroczyć granicę aresztowano.

Pierwszy okres wojny – okupację sowiecką – Fryda wraz z mężem Janem i teściową Sarą Lille przeżyli w swoim siedmiopokojowym mieszkaniu przy reprezentacyjnej ul. 3 Maja w okazałej kamienicy, będącej własnością hr. Michała Baworowskiego. Mieszkali tam od początku lat trzydziestych, od kiedy znacząco polepszył się ich status materialny. Aspiracje obojga – Jana Lille, pochodzącego z dość zamożnej rodziny i ambitnej Fryderyki Lille, urodzonej w niezamożnej rodzinie – były wysokie. Z jednej strony przez Ludwika Lille stykali się ze środowiskiem artystycznym, z drugiej (Lille ukończył prawo) – z zamożnym środowiskiem adwokatów i sędziów. Należeli – gdyby nazwać wedle dzisiejszych amerykańskich kategorii – do wyższej klasy średniej (upper middle class).

Jesienią 1939 r. do wielopokojowego mieszkania przy reprezentacyjnej ul. 3 Maja dokwaterowano „polskim panom”, czyli małżeństwu Lille, dwie rodziny – przedstawicieli administracji cywilnej i wojska. Pokoje, gdzie mieściło się biuro, w którym urzędował Jan Lille przekształcono w bursę dla uczniów szkoły górniczej, a samo biuro zlikwidowano. Lillego zatrudniono początkowo jako kierowcę ciężarówki i tragarza jednocześnie. Nastąpiła gwałtowna deklasacja.

Wkrótce jednak status nieco się poprawił, gdy dzięki protekcji Groëra Lille uzyskał pracę jako kierownik administracyjny i zaopatrzeniowiec przedszkola. Również dzięki interwencji Groëra rodzina Lille pozbyła się ze swojego mieszkania przy ul. 3 Maja najbardziej uciążliwych współlokatorów – młodocianych przyszłych górników. Pozostały „tylko” dwie dokwaterowane rodziny: trzyosobowa rodzina urzędnika sowieckiego, Żyda z Winnicy i czteroosobowa – młodego pułkownika

PW 47.indb 570

2013-03-13 11:20:20

PRZYSTAŃ W KLINICE...

571

Bołobojarinowa, który wkrótce wyruszył na front fiński34. Maleńkim dzieckiem rodziny z Winnicy opiekowała się starsza pani Lille, zaś starszy syn pułkownika przylgnął do Jana Lille. Nie była to jednak idylla: kontaktom z przymusowymi lokatorami towarzyszył strach przed wywózką, a od wywiezionych znajomych i przyjaciół docierały przerażające wieści35. Szok związany z nowym porządkiem, a przede wszystkim z zawłaszczeniem prywatnej przestrzeni spowodował wylew u Sary Lille. Pod koniec czerwca 1941 r., kiedy po wybuchu wojny niemieckosowieckiej rodziny te ewakuowano, rodzina Lille podzieliła się z nimi zapasami żywności, by mogli jakoś przetrwać drogę.

Mimo wielkiego strachu – nieodłącznego towarzysza komunistycznego reżimu – państwo Lille przetrwali bez poważniejszych kłopotów pierwsze dwa lata wojny.

O czasie sowieckiej okupacji niewiele zresztą można powiedzieć na podstawie wspomnień pozostawionych przez Lille ze względu na ich lakoniczność, co jest charakterystyczne dla wspomnień osób ocalałych z Zagłady. Brakuje także dodatkowych źródeł. Najtrudniejszy okres zaczął się dla rodziny Lille wraz z początkiem okupacji niemieckiej. Tu wspomnienia obfitują w szczegóły.

Fryda Lille po latach tak opisywała dzień wkroczenia wojsk – 30 czerwca 1941 r.: Młodzi, piękni, wyglądają na sportowców, w rozpiętych koszulach i [z] podwiniętymi rękawami, śpiewają wesoło „hajli-hajla”. Niektórzy cywile obejmują ich, kobiety rzucają na nich pęki kwiatów, słowem, ogólna radość. Wśród tych ludzi spostrzegam dozorców naszego domu, oboje noszą opaski żółto-niebieskie, Ukraińcy!!! Przedtem zawsze uchodzili za Polaków, między sobą mówili zawsze po polsku, hrabia Baworowski nie byłby przyjął dozorców swego domu Ukraińców.

Zaledwie dwa tygodnie później Lille wraz z teściową znalazła schronienie w domu mieszanego polsko-ukraińskiego małżeństwa. Charakterystyczne, że w swoich wspomnieniach autorka prawie nie używa kategorii narodowych.

Osoby z tej samej sfery społecznej zazwyczaj nie mają przypisanej narodowości, czego przykładem jest dr Maksym Muzyka36, z którym Lille opublikowała swój PIL, s. 32.

PIL, s. 33.

36 Maksym MUZYKA, o kilkanaście lat starszy od Fryderyki Lille, wykształcenie zdobył – podobnie jak ona – dzięki zdolnościom, ale i stypendium, które po ukończeniu studiów musiał odpracować jako austriacki lekarz wojskowy (było to w przededniu I wojny światowej). W 1919 r.

Muzyka z nadania ówczesnego ministra zdrowia Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej, Iwana Kurowcia, kierował Instytutem Bakteriologicznym w Stanisławowie. Do 1924 r. był wykładowcą Wydziału Lekarskiego Ukraińskiego Tajnego Uniwersytetu. Rodzice Muzyki byli zwykłymi dozorcami kamienicy przy ul. Reytana, zamieszkałej przez Polaków i Żydów. Mówili między sobą po polsku. Tak więc językiem rodzinnym Muzyki był polski.

34 35

PW 47.indb 571

2013-03-13 11:20:20

572

OLA HNATIUK

pierwszy artykuł naukowy, czy też wspólniczka Lille z laboratorium, dr Olga Balikówna (po mężu Gurtlerowa). Inaczej jest z przybyszami z ZSSR37 oraz z należącymi do niższej klasy Ukraińcami – bezimiennej służącej z Sygniówki, dozorcostwa z kamienicy przy ul. 3 Maja, szoferem Sławkiem Bilewiczem, który podjął się niebezpiecznej misji przewiezienia Jana Lille do Lublina, czy też najbliższymi sąsiadami Lewkowskich. Narodowość ukraińska pojawia się – oprócz wymienionych przypadków osób należących do „niższych sfer” – jeszcze raz, ale w kluczowym momencie, gdy mowa jest o nowym niemieckim porządku w klinice, zaprowadzanym przez Ukraińca38.

W atmosferze zagrożenia u państwa Lille pojawiła się najpierw dawna służąca, Ukrainka, mieszkająca na przedmieściu Lwowa – Sygniówce, z propozycją, by dla bezpieczeństwa przenieść się do nich, a następnie Kuglowa, żona administratora domu, również Żydówka o polskiej tożsamości, proponująca rodzinie Lille przeniesienie do jej mieszkania. Charakterystyczne są tu role społeczne – pomoc proponują osoby znaczniej niżej uplasowane w strukturze społecznej: ukraińska służąca i żydowski administrator kamienicy będącej własnością polskiego arystokraty. Lille rezygnuje z pierwszej propozycji i korzysta z tej drugiej, znacznie mniej bezpiecznej, co można wyjaśnić stanem teściowej, na pół sparaliżowanej, jak i sytuacją w mieście, uniemożliwiającą przetransportowanie osoby. Możliwe, że wybór ten był podyktowany także podświadomą niechęcią wobec obniżenia prestiżowej pozycji. Nie mniej prawdopodobne, że Lille nie uświadamiali sobie, jak poważne jest zagrożenie.

Po wkroczeniu Niemców do Lwowa Fryda Lille stawiła się w klinice do pracy, stosując się do nakazu z obwieszczenia niemieckiego komendanta Lwowa rozklejonego w mieście 1 lipca 1941. Jest 2 lipca 1941 r. Dotychczasowy jej przełożony, Franciszek Groër w szczegółach opowiada o tym, co widział i co słyszał39. Powiadamia też, że uprzywilejowani przez Niemców Ukraińcy objęli czołowe miejsca w klinice, proponują jednak, by profesor nadal kierował pracami naukowymi.

Decyzję o przyjęciu do pracy Lille podejmuje „Rosjanin, człowiek bardzo prymitywny, dr Trehub” PIL, s. 30 (por. cyt. wspomnienia Prokopiwa dot. Trehuba). Zgodnie z równie utartym, jak prymitywizm przedstawicieli władzy sowieckiej, stereotypowym wyobrażeniem dotyczącym życia intymnego, dokwaterowana lokatorka to kobieta rozwiązła – „pułkownik Bołobojarinow był na wojnie z Finlandią i bardzo rzadko przyjeżdżał na krótki urlop, z czego dobrze korzystała jego żona, spędzając całe noce u sąsiada Griszczenko” (PIL, s. 32).

38 Lille wymienia nazwisko doktora Kociubiaka (PIL, s. 37), jednak nie natrafiłam na podobne nazwisko w materiałach dotyczących Instytutu, a akta kliniki nie zachowały się.

39 Powojenną szczegółową relację Groëra przytacza Zygmunt A l b e r t (Kaźń profesorów lwowskich…, op. cit.).

37

PW 47.indb 572

2013-03-13 11:20:20

PRZYSTAŃ W KLINICE...

573

Jak się szybko okazało, o żadnej pracy naukowej nie mogło być mowy. Zakazano bowiem wznowienia zajęć, natomiast polecono utrzymanie pracy klinik40.

Mariana Panczyszyna, mianowanego przez Stećkę ministra zdrowia, tymczasowa administracja niemiecka w dniu 4 lipca 1941 r. wyznaczyła komisarycznym zarządcą Instytutu41. Wkrótce potem gestapo aresztowało Banderę, Stećkę i niektórych członków powołanego przez niego „rządu” – działaczy OUN. Panczyszyn zarządzał Instytutem aż do chwili, gdy funkcję tę objął przysłany z Berlina docent Karl Schulze, który dokonał zmian wśród części mianowanych przez Panczyszyna dyrektorów klinik, powołując m.in. Adama Grucę, Groëra, Zygmunta Alberta, Bolesława Jałowego i in.42 Panowała wówczas atmosfera donosów na temat roli, jaką ta czy inna osoba odgrywała za czasów sowieckich43.

Fryda Lille w pierwszych dniach lipca nadal pracowała w laboratorium w klinice Groëra. Nazajutrz po rozstrzelaniu lwowskich profesorów, w klinice pojawił się zmieniony nie do poznania prof. Groër. Opowiedział o swoim aresztowaniu i uwolnieniu, o torturach i śmierci aresztowanych z nim osób. Relację tę znamy z innego źródła: Gdy prof. Groër dotarł do kliniki, dowiedział się o aresztowaniu kolejnych kolegów lekarzy, których nie widział w nocy [aresztowania]. Byli to: profesor pediatrii Stanisław Progulski z synem Andrzejem; profesor stomatologii Antoni Cieszyński; profesor chirurgii Władysław Dobrzaniecki; profesor medycyny Włodzimierz Sieradzki; kierownik Kliniki Okulistycznej doc. dr Jerzy Grzędzielski; prof. Witold Nowicki z synem Jerzym44.

Spośród znajomych lekarzy zginął także najbardziej znany internista lwowski, Roman Rencki, ten sam, który ćwierć wieku temu postawił diagnozę matce Frydy.

Rencki kilka dni wcześniej, jako jeden z nielicznych wydostał się wraz z księdzem Marian PANCZYSZYN, dyrektor wydziału zdrowia obwodu lwowskiego zdołał uniknąć ewakuacji, w odróżnieniu od wicedyrektora Instytutu Medycznego, Maksyma Muzyki. 30 czerwca 1941 r. został on mianowany ministrem zdrowia w „rządzie” Jarosława Stećki, pomocnikami zostali dawny jego asystent dr Roman Osinczuk i dr Ołeksandr Barwinski. Już na początku lipca 1941 r. Panczyszyn zebrał ich na naradzie, dołączając doktora Buraczynskiego. Podjęli wówczas decyzję, by zaproponować niemieckim władzom wznowienie działalności Instytutu Medycznego (Por. Ю. М о в ч а н, Двадцять п’ять років тому, «Лікарський Вісник» 1968, t. ХУ, cz. 4 (51), s. 50–53). Jednocześnie rozpoczął działalność Ukraiński Czerwony Krzyż pod kierownictwem doktora Leonida Kurczaby (aresztowanego przez Niemców w sierpniu 1941 r.).

41 Jak wspomina Prokopiw, co najmniej od 12 lipca 1941 Panczyszyn nie był już naczelnikiem ochrony zdrowia Lwowa (I. П р о к о п і в, op. cit., k. 71).

42 Por. Є. С т е ц ь к і в, Студії у Львівському медичному інституті в роки Другої світової війни (1939–1944), «Народне Здоров’я» 2009, nr 11–12 (248–249).

43 Por. I. П р о к о п і в, op. cit., k. 71.

44 D. S c h e n k, op. cit., s. 44 40

PW 47.indb 573

2013-03-13 11:20:20

574

OLA HNATIUK

Rafałem Kiernickim z więzienia zwanego Brygidki. Powodem jego aresztowania było ukrycie dochodów z sanatorium w Morszynie sprzed wojny, z czego uczyniono zarzut polityczny, podejrzewając, że wspiera on polskie podziemie.

Franciszek Groër był w szoku po przeżyciach tej dramatycznej nocy, nie mógł pracować. Lille odprowadziła go z kliniki przy ul. Głowińskiego do domu przy ul. Romanowicza 8. Jego kolegów po fachu, a zarazem najbliższych sąsiadów z ul. Romanowicza – prof. Jana Greka, Tadeusza Boya Żeleńskiego, Adama Sołowija (spod numeru 7), Witolda Grabowskiego (spod numeru 11), Romana Renckiego (spod numeru 3), Tadeusza Ostrowskiego (spod numeru 5) nie ma już na tym świecie45.

Tego samego dnia państwo Lille postanawili opuścić Lwów. Zadanie w tych warunkach trudne do zrealizowania – niestawienie się w pracy w szpitalu będzie traktowane jak sabotaż, jak głosi obwieszczenie. Stawienie się – grozi śmiercią jako Żydówce z pochodzenia. Jak uciec ze Lwowa, gdy pod ich opieką pozostaje na wpół sparaliżowana matka? Jak uzyskać pozwolenie na zmianę miejsca zamieszkania, gdy jest się jako osoba żydowskiego pochodzenia pozbawionym jakichkolwiek praw?46 Następny dzień przyniósł nie mniejsze emocje: władze niemieckie nakazały administracji zespołu klinik przy ul. Głowińskiego przewiezienie wszystkich pracowników żydowskiego pochodzenia do siedziby Gestapo przy ponurej sławy ul. Łąckiego. Lille jest jedyną Żydówką w klinice dziecięcej, z całego zespołu szpitali zbiera się na podwórzu kilkadziesiąt osób. Odwożą ich do siedziby Gestapo na ul. Łąckiego ciężarówką. Już rodzaj transportu mówi sam za siebie: nie są traktowani jak lekarze. Ani jak zwykli ludzie, ani nawet jak Untermenschen – podludzie. O ich życiu lub śmierci decyduje Gestapo. Na podwórzu więziennym gestapowiec żąda od przywiezionych wydania chirurga, który operował żołnierzy niemieckich, paląc przy zabiegu fajkę. Odpowiada mu cisza, co rozwściecza gestapowca. Grozi rozstrzelaniem wszystkich. Wieść o losie profesorów, w dużej części – lekarzy, obiegła w tym czasie Lwów, a już z całą pewnością pracowników kliniki, gdzie lekarze ci pracowali. Nikt z uwięzionych żydowskich lekarzy i pozostałych pracowników nie miał wątpliwości, że czeka ich podobny los.

Irena Lille po pięćdziesięciu latach odtwarzała w szczegółach ten dzień: Przyciskając ampułkę cyjankali w ręku zdobywam się na odwagę i mówię po niemiecku, że to, o co pyta, jest niemożliwe, ponieważ każdy chirurg w Polsce przy zabiegu musiał Por. przypis nr 14 dotyczący zbrodni na profesorach lwowskich.

Zakaz zmiany miejsca zamieszkania czy wyjazdu poza tereny okupacyjne władze wprowadziły w połowie lipca 1941 r. Przymusowe wysiedlenia Żydów z dotychczas zajmowanych mieszkań rozpoczęły się w końcu lipca. W następnych miesiącach ograniczenia te były coraz bardziej restrykcyjne: jesienią wytyczono granice getta, a w 1942 r. zakazano przekraczania jego granic.

45

46

PW 47.indb 574

2013-03-13 11:20:20

PRZYSTAŃ W KLINICE...

575

nosić obowiązkowo na ustach maskę, nie mógł więc palić fajki. Gestapowiec wrogo popatrzył na mnie, pomyślałam, że będzie mnie bił, włożyłam ampułkę w zęby. Zbliżył się do mnie i nie uderzył, tylko krzyknął: „Schweig, milczeć!”. Odwrócił się z obrzydzeniem, ja wyciągnęłam ostrożnie ampułkę z ust, trzymając ją w rękach w pogotowiu na wypadek, gdyby mię chciał bić. Zbliżał się wieczór, stoimy ciągle w rzędach pod murkiem na podwórzu więziennym, czekamy na dalszy bieg wypadków. Nagle, jakby znudziło mu się to czekanie, krzyknął na szofera, żeby nas odwiózł. Wsiadamy szybko do auta w obawie, by się nie rozmyślili, jedziemy z powrotem do szpitala47.

Po tym wydarzeniu o powrocie Lille do kliniki nie mogło być mowy. W połowie lipca wyszedł kolejny nakaz komendanta miasta: wszyscy Żydzi mają nosić białe opaski z niebieską gwiazdą Dawida. Fryda Lille całą swoją inwencję i znajomości wkłada w ratowanie męża i teściowej.

Jan Lille, który za czasów okupacji sowieckiej, dzięki poparciu Groëra pracował jako zaopatrzeniowiec i kierownik administracyjny przedszkola, postanowił zrazu wrócić do biura towarzystwa ubezpieczeniowego, którym kierował przed wojną, wznowiono bowiem działalność firm prywatnych. To jeszcze jeden przykład, jak bardzo Lille byli przywiązani do swego statusu. Małżeństwo początkowo nie uświadamiało sobie, co im jako Żydom grozi. Żadne z nich nie należało do gminy, nie było religijne (Jan Lille, w odróżnieniu od Ludwika, wystąpił z gminy i zmienił wyznanie na protestanckie), ślub także mieli cywilny. Byli Żydami o tożsamości polskiej i europejskiej, jak wielu lwowian ich pokolenia.

O swych korzeniach pamiętali, gdy natrętnie im o tym przypominano, ograniczając możliwości awansu społecznego. Dwa lata władzy sowieckiej oficjalnie tępiącej antysemityzm i umyślnie propagującej „równość szans”, prześladującej natomiast „panów”, przyćmiły zapewne pamięć o korzeniach, tym bardziej, że nie posiadali większej własności, a wielkie mieszkanie, które zajmowali przy ul.

3 Maja było czynszowe. Dwu sojuszników – Związek Sowiecki i hitlerowskie Niemcy – prowadzących podobną politykę wobec ludności na okupowanych terenach dbało o to, by nie upowszechniano negatywnych wiadomości na temat ich polityki; podpisało nawet stosowną umowę o współpracy w wykrywaniu przestępstw politycznych. Jedynym źródłem informacji o tym, co działo się na terenach okupowanych przez Niemcy i o ich eksterminacyjnej polityce wobec Żydów były relacje bezpośrednie. Jednak wiosną 1940 r. granicę zamknięto, a większość uciekinierów z Generalnej Guberni trafiało bezpośrednio do więzień NKWD. Iluzje dotyczące Niemców podzielało wiele mieszkańców terenów okupowanych przez ZSSR, którzy myśleli „lepszy sam diabeł, niż Stalin”:

47

PIL, s. 38.

PW 47.indb 575

2013-03-13 11:20:21

576

OLA HNATIUK

„Diabeł, który miał przyjść, rozmaicie się ludziom rysował i nie każdemu w czarciej postaci”48. Zapewne rodzina Lille rozumowała podobnie, jak to opisał Stanisław Hartman.

Jan Lille znał przecież kulturę niemiecką, doskonale władał też językiem.

Zdecydował się podjąć znowu pracę w towarzystwie ubezpieczeniowym „Silesia”, którego właścicielem był Niemiec ze Śląska. Nowy kierownik, czeski Niemiec Giżycki przyjmuje Lille początkowo do pracy, jednak dowiedziawszy się o jego pochodzeniu, doradził przenieść się do filii biura w innym mieście, gdzie nie będzie on tak znany, jak we Lwowie. Za radą innego agenta tegoż biura państwo Lille postanawiają zdobyć tzw. aryjskie papiery, przyjąć obce nazwiska i przenieść się do Lublina, gdzie właśnie otwiera się filia „Silesii”. Metrykę zmarłego brata ofiarował Janowi Lille ksiądz katolicki poprzez dawną sekretarkę Lillego. To on jako pierwszy przenosi się do Lublina, już jako Michał Korolewicz. Odwozi go tam były szofer, Ukrainiec, Stanisław Bilewicz. Jest połowa lipca 1941 r. Rok później dyrektor „Silesii”, Austriak Otto Juhn, podczas spotkania w Warszawie zapytał wprost Korolewicza, czy jest on Janem Lille ze Lwowa. Lille nie potrafił zaprzeczyć. Przeżył chwilę grozy, kiedy Otto Juhn podniósł słuchawkę. Juhn zadzwonił jednakże do żony i zaprosił Lille na obiad49.

W końcu lipca 1941 r. Fryda wraz z teściową opuściły mieszkanie w kamienicy hr. Baworowskiego przy ul. 3 Maja. Staje się to miejsce zbyt niebezpieczne – reprezentacyjna ulica, jedna z najbogatszych kamienic, na piętrze, gdzie dawniej mieszkali, zakwaterowano oficerów Luftwaffe. Systematycznie ograbiają ich z mebli, Fryda jest pewna, że na tym nie poprzestaną. Przenosi się wraz z teściową do pokoju w domu moich dziadków, Lewkowskich przy ul. Mącznej 38. W znalezieniu pokoju pomogła jej była laborantka, Zofia Gerczycka, matka chrzestna maleńkiej Haliny Lewkowskiej. Obie panie Lille mają już wówczas katolickie metryki: Ireny Szyszkowicz i Barbary Mikoś, uzyskane z pomocą doktor Wandy Ciepielowskiej. Lewkowscy są małżeństwem mieszanym: ona – Ukrainka z pochodzenia, on – Polak kultywujący pamięć o „starych dobrych czasach” Austro-Węgier, kiedy był oficerem, a potem już tylko skromnym urzędnikiem sądu apelacyjnego. Lille, która jeszcze 30 czerwca zareagowała paniką na ujawnioną ukraińską tożsamość przez dozorcostwo kamienicy, gdzie mieszkała, uzyskuje na ul. Mącznej bezpieczne schronienie dla siebie i teściowej na następne, jakże dramatyczne miesiące.

Relacja wrocławskiego profesora, pochodzącego ze zasymilowanej warszawskiej rodziny żydowskiej Stanisława Hartmana (1914–1992), matematyka i fizyka, który studiował we Lwowie w latach 1939–1941, w 1942 r. był więźniem Pawiaka, a od lat siedemdziesiątych związany z opozycją, spisana zimą 1979 r., OK AW II/639, k. 12. Por. także wydanie pośmiertne: Wspomnienia lwowskie i inne, Wrocław 1994.

49 PIL, s. 45.

48

PW 47.indb 576

2013-03-13 11:20:21

PRZYSTAŃ W KLINICE...

577

W domu przy ul. Mącznej bywają doktor Helena Krukowska, a wieczorami – czasami prof. Groër. Przynoszą coraz gorsze wieści. Wczesną jesienią 1941 r.

Eufrozyna Lewkowska, która wraz z Jarosławą Muzyką dostarcza jedzenie bliższym i dalszym znajomym w getcie, spotkała tam szwagra Frydy Lille, Stanisława Langberga. Prosił on o wyciągnięcie żony Henryki i syna Mariana z getta. Po raz kolejny udaje się zdobyć metrykę50, tym razem dla siostry i jej syna, z którymi, za radą znajomej lekarki, jadą do uzdrowiska w Rymanowie.

Po jakimś czasie w uzdrowisku urządzono obławę, a małego Mariana Langberga (zgodnie z uzyskaną metryką – Zbigniewa Isalskiego) udaje się uratować z pomocą przekupstwa miejscowego granatowego policjanta. Marian trafia z powrotem do ojca, do lwowskiego getta, a następnie do obozu pracy na ul. Janowskiej. Odwozi go tam druga z sióstr Tennenbaum, Helena, która również znalazła się w Rymanowie, uniknęła jednak obławy nie tylko dzięki papierom: nie wystarczyły one Henryce (Marii Kwiatkowskiej) i Marianowi (Zbigniewowi Isalskiemu). Raz jeszcze udaje się wydostać dziecko z piekła. Trafiają, rzecz jasna, na ul. Mączną, gdzie zamieszkała wraz z paniami Lille także Helena Lipl (z domu Tennenbaum), już jako Maria Różycka. Małego Mariana, chorego na tyfus, pielęgnuje doktor Krukowska z kliniki Groëra. W domu składającym się z dwu pokoi z kuchnią mieszka w tym czasie 7 lub 8 osób. Lille po wyzdrowieniu wyprawia osieroconego siostrzeńca i drugą siostrę, Helenę do Warszawy. Obydwoje przeżyli.

Jesienią 1941 r. Irena Szyszkowicz (Lille) zatrudniła się jako sekretarka w filii „Silesii” w Lublinie, którą kierował jej mąż. Oficjalnie nikt nie wiedział, że są małżeństwem. Co miesiąc dostarczała pieniądze małżeństwu Bakalów ukrywające Mariana – Zbigniewa Isalskiego na warszawskim Żoliborzu. Wraz z mężem – zgodnie z wspomnieniami – nawiązali współpracę z lubelskim AK51. W lipcu 1944 r., przywołując swoje lwowskie doświadczenie z początku okupacji, wyperswadowali swemu dowódcy zamiar (w ramach akcji „Burza”) wywieszenia napisu „Komenda Polskiej Armii Krajowej” na bramie domu, w którym mieszkali.

Jeśli rzeczywiście tak było, to uratowali w ten sposób życie nie tylko sobie, ale i całej konspiracyjnej grupie.

W sierpniu 1944 r. Michał Korolewicz i Irena Szyszkowicz entuzjastycznie powitali nowy rząd. Trudno powiedzieć, jak doszło do nawiązania kontaktu z Hilarym Mincem, który zaproponował Korolewiczowi posadę i ... pozostanie przy nazwisku przybranym podczas okupacji. Można tu jedynie snuć przypuszczenia. Mało jest prawdopodobne, że do znajomości doszło podczas krótkiego W tym czasie zdobycie metryki było już znacznie trudniejsze niż w lipcu 1941 r. ze względu na represje okupacyjnych władz i publiczne donosy w gadzinowej „Gazecie Lwowskiej” (8 XI 1941) potępiające księży, którzy udzielali chrztu (wydawanie fałszywej metryki było karane śmiercią).

51 PIL, s. 56–57.

50

PW 47.indb 577

2013-03-13 11:20:21

578

OLA HNATIUK

pobytu Minca w trakcie okupacji sowieckiej we Lwowie. Możliwe, że to Hanna Hirszfeldowa, pediatra i profesor w nowoutworzonym Uniwersytecie Marii Curii-Skłodowskiej, w którym zatrudniona była także Irena Szyszkowicz w klinice Hirszfelda, użyła swoich wpływów na Leona Kasmana. Możliwe też, że utworzony naprędce marionetkowy rząd gwałtownie poszukiwał lojalnych wobec siebie i kompetentnych kadr. Tak czy inaczej znajomości z Mincem Lille zawdzięczał wysoką pozycję aż do połowy lat pięćdziesiątych.

Korolewicz zajmował – jak pisze we wspomnieniach Lille – eksponowane stanowisko, do 1950 r. kierując w Krakowie pracą Centrali Produktów Naftowych (CPN), następnie w Warszawie w Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego, już jako bezpośredni współpracownik Hilarego Minca. Obydwoje z żoną byli członkami partii, obydwoje obawiali się represji podczas czystki w jej szeregach pod hasłem walki z kosmopolityzmem, które wydawały się Lille „bardzo sprzeczne z tym, co sobie wyobrażałam jako podstawową pracę partii”52. Korolewicz jednak represji i poważniejszych kłopotów uniknął, pomimo odwołania jego patrona ze stanowiska przewodniczącego PKPG w marcu 1954 r. Ale strach przed aresztowaniem towarzyszył mu nieustannie, aż do wyjazdu na pogrzeb brata do Paryża w kwietniu 1957 r.

Irena Szyszkowicz-Lille raz jeszcze musiała pokonać strach przed ostatecznym rozstaniem z mężem. W maju 1957 r. wróciła do Warszawy, tym razem po to jedynie, by czym prędzej zamknąć ten rozdział swego życia przypadający na czasy stalinowskie, w którym odniosła jako badaczka największe sukcesy. Wyjazd do Paryża, gdzie pozostała już do końca życia, pozwolił wreszcie uwolnić się od strachu.

PRZEGLĄD WSCHODNI

52

PW 47.indb 578

PIL, s. 73.

2013-03-13 11:20:21

Przegląd Wschodni, t. XII, z. 3 (47), s. 579–617, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2013

ROMAN CZMEŁYK, LECH MRÓZ Lwów, Warszawa

SĄSIEDZTWO PRZEZ DRUT KOLCZASTY*

G

RANICA Z NATURY RZECZY DZIELI – przestrzeń, terytorium, państwa, narody, społeczeństwa, kultury, tożsamości etc. U podstaw tego podziału leży zasada przynależności – ktoś (coś) jest „swoim” lub „obcym”. Tak w uproszczeniu można określić procesy i sytuacje w czasie powstawania nowych granic państwowych i funkcjonowania społeczeństw oraz wspólnot lokalnych na pograniczach, zgadzając się ze zdaniem, że nie ma granic sprawiedliwych, zawsze bowiem pojawią się opinie, według których winny one być inaczej poprowadzone1. Dlatego też od razu możemy założyć wzajemne pretensje obu stron do posiadania większego terytorium – czyli sprawiedliwszego poprowadzenia granicy. W literaturze historycznej i etnologicznej dawnej, a nawet współczesnej, określa się to jako terytorium etnograficzne, etniczne lub kulturowe jednego z sąsiadów po drugiej stronie granicy.

Ukraiński profesor ze Lwowa Roman Kyrcziw pisze: „W nowszych czasach, szczególnie po drugiej wojnie światowej, w następstwie politycznej delimitacji granic państwowych Ukrainy, i utraty znacznych jej peryferyjnych terytoriów etnograficznych, doprowadziło to do znacznych komplikacji w badaniach etnosocjologicznej i etnokulturowej problematyki pogranicza. Szczególnie w związku z inspirowanymi przez czynniki polityczne procesami asymilacyjnymi, skierowanymi przeciwko ukraińskości na tych oddzielonych od ukraińskiego matecznika terenach”2. * W artykule wykorzystano fragmenty rozdziału: Pamięć przedzielona rzeką, [w:] Na pograniczu „nowej Europy”. Polsko-ukraińskie sąsiedztwo, red. M. Zowczak, Warszawa 2010, s. 65–96.

Prace realizowano początkowo w ramach grantu KBN na badanie polsko-ukraińskiego pogranicza.

Po zakończeniu grantu, były kontynuowane – od 2010 – w ramach umowy o współpracy pomiędzy Instytutem Etnologii i Antropologii Kulturowej UW i Instytutem Narodoznawstwa Narodowej Akademii Nauk Ukrainy.

1 T. C h r z a n o w s k i, Kresy. Czyli obszary tęsknot, Kraków 2001, s. 8.

2 Р. К и р ч і в, Етнокультурне пограниччя: контури предметного поля й методологічні засади його дослідження, „Народознавчі зошити” nr 5–6 (89–90), Львів 2009, s. 603. „Новітні

PW 47.indb 579

2013-03-13 11:20:21

580

ROMAN CZMEŁYK, LECH MRÓZ

IL . 1. Niegroźna już, dziurawa „zastawa” za przysiółkiem dawnej wsi Tarnawa (fot. L. Mróz).

Opinia Kyrcziwa jest właśnie ilustracją takiego, jak wyżej to zostało powiedziane, sposobu myślenia.

Ten sposób rozumowania i posługiwanie się określeniem „rdzenne terytorium etnograficzne” budzi zasadnicze wątpliwości. We współczesnej literaturze naukowej rozważania na temat granic etnicznych i terytorium etnograficznego, należą raczej do rzadkości. Poza obszarami, które można określić jako postkolonialne; szczególnym przypadkiem są państwa powstałe po rozpadzie ZSRR i systemu socjalistycznego. Tam, bowiem, miejscowi naukowcy nierzadko podejmują rozważania na temat niesprawiedliwości granic i zawłaszczonego przez państwo sąsiednie terytorium etnicznego czy państwowego. Można jednak odnieść wrażenie, że opinie takie nie są rezultatem jakichś nowych odkryć czy badań terenowych.

Wynikają raczej z potrzeby wzmocnienia procesu budowy tożsamości narodowej, часи, зокрема після Другої світової війни, внаслідок політичної делімітації державних кордонів України із втратою значних її окраїнних етнографічних територій внесли велике ускладнення в дослідження етносоціологічної та етнокультурної проблематики порубіжжя. Особливо в зв’язку з інспірованими політичними чинниками асиміляційними процесами, спрямованими проти українства на цих відчужених від українського материка теренах”.

P. К и р ч і в, op. cit., s. 603.

PW 47.indb 580

2013-03-13 11:20:22

SĄSIEDZTWO PRZEZ DRUT KOLCZASTY

581

z potrzeby nowej, lepszej wersji historii, czy może raczej mitologii narodowej.

Analizując rozmaite wypowiedzi niektórych współczesnych narodowych autorytetów znajdujemy wyraźną analogię do zjawisk, jakie obserwowano i opisywano w XIX w. – w czasie kształtowania się, w wielu krajach Europy, nowoczesnych narodów, zwłaszcza w państwach Europy Zachodniej i Środkowej.

Określenie „terytorium etnograficzne” nie jest raczej stosowane we współczesnej nauce, z uwagi na zbytnią nieokreśloność, czy może dowolność stosowania.

Posługują się nim głównie nie badacze, a uczeni o ambicjach także politycznych.

Pomijając kwestię, że zupełnie inaczej widziane jest to samo „terytorium etnograficzne” z perspektywy dwu stron granicy – przykład Polski i Ukrainy wyraźnie to potwierdza. Sama próba zdefiniowania tzw. terytorium etnograficznego zależy przede wszystkim od przyjętych założeń. Określenie „terytorium etnograficzne” nie jest pojęciem analitycznym a raczej politycznym. Dyfuzja czy przemieszczanie się i przyswajanie nowych elementów zarówno materialnych jak i duchowych wytworów, spoza własnego, czy rodzimego bagażu kulturowego, i włączanie ich do zestawu kultury własnej, nie jest dla wielu uczonych, zwłaszcza z tej części Europy, oczywistością, nie jest wyrazem ilustrującym po prostu dynamikę zmian i ewolucję kultury. Traktują je jako potwierdzenie zasadności pretensji terytorialnych i zasadności tezy o granicach terytorium etnograficznego. Nawet w okresie dominacji ewolucjonizmu w etnologii (choć w jego późniejszej, wzbogaconej o spostrzeżenia orientacji dyfuzjonistycznej, wersji), zasięgi terytorialne pewnych wytworów nie były argumentem do budowania twierdzeń o „terytoriach etnograficznych”. Nie tylko w nauce współczesnej, lecz także w wypowiedziach badaczy sprzed lat kilkudziesięciu, zarzucona została teza, że wytwory kulturowe i zasięgi ich występowania mogą być wiarygodnym uzasadnieniem opinii o przynależności etnicznej. Jeżeli bowiem mówimy o „terytorium etnicznym” to winniśmy myśleć nie o elementach kulturowych, lecz o poczuciu przynależności, o przekonaniu, że jest się kimś, kto utożsamia się z tym, przypisywanym mu etnosem. Teza Bartha3 o zależności pomiędzy granicą a tożsamością etniczną, i koniecznością podzielania systemu przekonań, wiarą we wspólnotę, choć obecnie nie wystarcza do opisania czym jest grupa etniczna i nie wyczerpuje wyjaśniania rozmaitości przypadków, to jednak dla wielu uczonych, zwłaszcza z Europy Wschodniej, ciągle jeszcze jest wiedzą obcą, nie przyswojoną, nieznaną, a na pewno nie podzielaną. To nie katalog elementów kulturowych, czy – ogólnie – bagaż kulturowy, lecz podzielane przekonanie, poczucie wspólnotowości i identyfikacja z nią (z jej postacią historii, normami, zasadami, systemem symboli i znaczeń) jest tą granicą etniczną czy narodową. Tak oczywista dla większości chyba współczesnych badaczy, zajmujących się pograniczami narodowymi czy 3

Frederick Barth, wybitny norweski antropolog, profesor Uniwersytetu Harvarda, Boston, USA.

PW 47.indb 581

2013-03-13 11:20:22

582

ROMAN CZMEŁYK, LECH MRÓZ

państwowymi kwestia, jak kontekstualność tożsamości, nie wydaje się być podzielana przez badaczy z krajów postkolonialnych. Głównym ich argumentem jest twierdzenie, że w czasach nieistnienia własnej państwowości poczucie przynależności etnicznej ludności miejscowej kształtowało się pod silnym wpływem dominującej propagandy i naprawdę tylko elementy kultury ludowej obiektywnie – jak są przekonani – odzwierciedlają rzeczywistą tożsamość etniczną. Dotyczy to zwłaszcza ludności rdzennej, która w rezultacie decyzji politycznych znalazła się poza granicami, własnego, narodowego państwa.

Ponadto należy zauważyć, że w obszarach granicznych obecność i osoba badacza szczególny ma wpływ na rodzaj wypowiedzi czy rodzaj deklaracji – jest to m.in. rezultat nie tylko obecności, a czasami wręcz ingerencji badacza, jego przynależności państwowej, czy też zorientowanie mieszkańca tego terenu na więcej niż jeden system wartości (kulturowa biwalentność czy nawet poliwalentność). Naukowiec podejmujący badania terenowe czy wypowiadający się na ten temat powinien o tym wiedzieć. Nawet tak częsta w obszarach pograniczy – niejednolitych wyznaniowo, językowo i kulturowo, sytuacja gdy małżonkowie niejednokrotnie utożsamiają się z odmiennymi konfesjami, wówczas „córka po matce bierze wiarę a syn po ojcu” – nie prowokuje do korekty przekonania, do krytycznej refleksji patriotycznie nastawionego uczonego. Ani w przywołanym tu artykule Kyrcziwa, ani w wielu innych pracach współczesnych uczonych (tu wyraźnie podkreślamy, że mamy na uwadze uczonych, a nie badaczy – bo to nie to samo oznacza), nie pojawia się pytanie o tożsamość tych, o których mówią, nie pojawia się kwestia ich identyfikacji narodowej czy etnicznej; nie pojawia, bo można odnieść wrażenie, że nie prowadzili oni badań, mogących dostarczyć odpowiedzi na to pytanie. W takiej sytuacji to uczony, na podstawie elementów kulturowych, arbitralnie uznanych przez niego za reprezentatywne, sam decyduje kim są ludzie zamieszkujący jakiś obszar i o którym to obszarze sam decyduje, czyje jest to etniczne terytorium. Nie byłoby trudne wskazanie podobnych publikacji i podobnego toku rozumowania, oraz podobnego poziomu wiedzy i nieznajomości współczesnej europejskiej literatury naukowej pośród uczonych białoruskich, litewskich, ukraińskich czy rosyjskich (np. w wypowiedziach o terytoriach etnicznych tamtych krajów znajdujących się w granicach sąsiedniego państwa); jest obecny ten rodzaj rozumowania także w publikacjach polskich, choć raczej nie w pracach naukowych.

Tradycja badań pogranicza nie jest długa. W zasadzie dopiero od kilkunastu lat uświadomiono sobie, że pogranicze to osobny, specyficzny obszar i kategoria badawcza, a nie tylko peryferia państwa na styku z innym krajem. Natomiast najczęściej celem badań strefy pogranicznej w wielu krajach (w XX w.) była idea wyznaczenia granicy etnicznej, a przy okazji i jej poszerzenia – „obiektywnego i bardziej sprawiedliwego”, niż czyni to granica państwowa. Rola granicy jest

PW 47.indb 582

2013-03-13 11:20:22

SĄSIEDZTWO PRZEZ DRUT KOLCZASTY

583

szczególna, stwierdza Barth (jeden z najwybitniejszych autorytetów w tej kwestii).

Jednak wyraźnie podkreśla, że granicę stanowi poczucie wspólnoty, utożsamianie z grupą – jej historią, symbolami a nie poszczególne elementy kulturowe. Barth stwierdza – granica, „to właśnie ona pozwala zdefiniować grupę etniczną, a nie kulturowo określony zespół ludzi, którzy znajdują się w jej obrębie”4.

Na początek musimy jednak zadać sobie z pozoru proste pytanie – czy jest możliwe, aby w miarę precyzyjnie określić granice etniczne i jakie wobec tego stosować kryteria? Z uwagi na wielość i nieklarowność kryteriów i na brak odpowiedniej metodologii wypracowanej przez naukowców, która zostałaby przyjęta także przez społeczeństwa; musimy zgodzić się, że w znacznym stopniu granice kulturowe stają się podstawą dla ukształtowania wyobrażenia granicy etnicznej (ale – co wyraźnie podkreślamy – tylko naszego wyobrażenia tej granicy). Dlatego prowadzone przez nas badania procesów etnokulturowych na współczesnym pograniczu państwowym mają na celu nie wspólne wyznaczanie granic etnicznych, lecz analizę stanu rzeczywistego – w relacjach między państwami, społecznościami, kulturami, wspólnotami lokalnymi i osobami, ludźmi mieszkającymi po obu stronach granicy powstałej po II wojnie światowej. Chociaż stwierdzenie, że „terytorium i wspólna przeszłość stanowią dwa podstawowe elementy identyfikacji narodowej”5, podkreśla rolę i podstawy identyfikacji narodowej, to jednak nie możemy go uznać za wystarczające dla wyjaśnienia kwestii tożsamości narodowej, zwłaszcza w obszarach peryferyjnych, na pograniczach państw. Na pograniczu, gdzie terytorium i wspólna przeszłość są istotnymi elementami własnymi dla co najmniej dwóch, a często i dla większej liczby narodów i nieraz stają się obiektem konfrontacji i rywalizacji, bardziej istotną rolę dla tożsamości narodowej pełni tam język, identyfikacja kulturowa i religijna.

Nim przejdziemy do omawiania prowadzonych przez nas badań i przedstawienia zagadnień, jakie pojawiły się podczas rozmów z mieszkańcami przygranicznych terenów Polski i Ukrainy, chcemy odnieść się jeszcze do kilku podstawowych kwestii. Z powyższym stwierdzeniem Szackiej można by się zgodzić pod warunkiem, że zostanie uzupełnione o istotny element, mianowicie o to że nie terytorium i wspólna przeszłość, ale przekonanie o wspólnocie przeszłości i wspólnocie terytorialnej stanowią podstawowe elementy identyfikacji narodowej. Przekonanie – podkreślamy – a nie rzeczywista wspólnota.

Zwracamy uwagę na tę różnicę nie bez przyczyny. W wielości wypowiedzi 4 F. B a r t h, Grupy i granice etniczne: społeczna organizacja różnic kulturowych, [w:] Badanie kultury. Elementy teorii antropologicznej. Kontynuacje, red. M. Kempa, E. Nowicka, Warszawa 2004, s. 354.

5 B. S z a c ka, Pamięć społeczna a identyfikacja narodowa, [w:] Trudne sąsiedztwa. Z Socjologii konfliktów narodowościowych, red. A. Jasińska-Kania, Warszawa 2001, s. 42.

PW 47.indb 583

2013-03-13 11:20:22

584

ROMAN CZMEŁYK, LECH MRÓZ

o podobieństwie kulturowym, o wspólnocie ukraińskiej czy polskiej brakuje autorom, wypowiadającym się na ten temat, tej właśnie świadomości różnicy między faktami i rzeczywistością, a tym, co uważane jest za fakt i rzeczywistość. Na jeszcze jedną kwestię chcemy zwrócić uwagę. Kiedy część uczonych na podstawie elementów kultury formułuje wypowiedź o terytorium etnicznym, to kulturę traktują wybiórczo. Wytwory kultury materialnej, nie wszystkie, lecz w znacznym stopniu, nie różniły się, lub niewiele na znacznych obszarach, podobnych pod względem warunków przyrodniczych. Narzędzia gospodarskie – grabie, pługi, naczynia zasobowe – drążone pojemniki na zboże, kosze, sieci do połowu ryb, były jednakowe na znacznych obszarach. Rodzaj gospodarki, szczególnie rolnictwo nizinne, sprzyjały takiej jednolitości, ale nie tylko, bo podobnie jest z pasterstwem górskim. Bez specjalnych studiów, jedynie sięgnąwszy do Kultury ludowej Słowian Kazimierza Moszyńskiego, znajdziemy potwierdzenie tego zdania. Różniły się za to przede wszystkim ubiory, budownictwo sakralne i elementy zdobienia, co wynikało z materiałów, jakimi miejscowa ludność dysponowała, z warunków geograficznych, czasami wzorów czerpanych z zewnątrz, lecz mimo tego znacznie większy jest tam stopień unifikacji, niż w przypadku kultury niematerialnej. Przypadek niematerialnych wyrazów kultury jest o wiele bardziej skomplikowany. Słowa, dźwięki, folklor, obrzędy (nawet, jeśli scenariusz jest podobny) znacznie łatwiej poddają się indywidualizacji, tworzeniu form wariantowych, zróżnicowaniu. Znacznie, zatem, trudniej jest decydować, co jest tym podstawowym elementem niematerialnego dziedzictwa jakiegoś etnosu. Uświadomienie sobie tej prawidłowości prowadzi nas do uprawomocnionego stwierdzenia, że język, czy mowa i przynależność konfesyjna – w zasadniczy sposób wpływająca na sferę obrzędową, są tymi elementami kulturowymi, które stały się podstawą wyodrębniania „terytorium etnograficznego”. W przypadku pogranicza polsko-ukraińskiego, granica państwowa jest obecnie w znacznym stopniu także granicą dominującej konfesji – rzymskiego katolicyzmu na zachód od tej granicy, zaś grekokatolicyzmu lub prawosławia na wschód. Porównując jednak same obrzędy czy nawet zwyczaje dostrzegamy wyraźne podobieństwa, a nawet ich jednakowość; różnicę stanowi przede wszystkim język, w jakim są one wyrażane. Nie musimy nawet sięgać do prac Sapira, Whorfa czy innych autorów – analiza wypowiedzi naszych rozmówców potwierdza tę konstatację.

Badanie obszarów pogranicznych Przez bardzo długi czas sąsiedztwa dwa nasze narody nie były podzielone granicą państwową. Współczesna (z niewielkimi późniejszymi zmianami) ukraińsko-polska granica państwowa powstała jako granica niemiecko-radziecka we wrześniu 1939 r. Po II wojnie światowej była to granica między Polską

PW 47.indb 584

2013-03-13 11:20:22

SĄSIEDZTWO PRZEZ DRUT KOLCZASTY

585

a Związkiem Radzieckim. W tamtym czasie „Ukraina i Ukraińcy niemal zupełnie zniknęli z polskiego życia publicznego, a jeśli byli przywoływani, to właśnie w kontekście wydarzeń historycznych”6. Dopiero od 1991 r. możemy mówić o granicy polsko-ukraińskiej. Granicy, która do czasu intensywnej integracji Polski ze strukturami europejskimi, z UE i NATO, była najbardziej otwartą i przyjazną dla obojga narodów – od czasu jej powstania. Członkostwo Polski w Unii Europejskiej uczyniło tę granicę linią rozgraniczenia nie tylko Polski i Ukrainy, ale Ukrainy i krajów Unii Europejskiej. Z jednej strony wynikają z tego faktu utrudnienia w kontaktach i w przepływie ludności – mimo deklarowanej przez polityków bliskości i „strategicznego partnerstwa”, z drugiej zaś granica ta stała się obiektem zainteresowania nie tylko drobnych handlarzy i przemytników, stała się granicą nielegalnego przepływu ludzi, usiłujących z obszarów objętych wojną w Azji i na Kaukazie, albo po prostu z nadziei poprawy swojego losu i sytuacji ekonomicznej, przedostać się do uznawanej w tamtym świecie za obszar bogactwa i demokracji, tolerancji i bezpieczeństwa socjalnego – Europy.

W społeczeństwie ukraińskim coraz głośniej się mówi, że współczesna polskoukraińska granica staje się podobna do niesławnej „żelaznej kurtyny”.

Jeżeli mówimy o ludności ukraińskiego pogranicza, to i w czasach radzieckich, i za niepodległej Ukrainy miejscowi mieszkańcy i granica, z punktu widzenia pamięci historycznej i tożsamości lokalnej, pozostają we wzajemnych relacjach jako dwa wyraźnie odrębne porządki – parafrazując Babińskiego i odwołując się do jego tezy o relacjach państwa i narodu na pograniczach7. Należy też wziąć pod uwagę, że po wojnie na skutek przesiedleń przymusowych, deportacji, dobrowolnej migracji pogranicze etniczne polsko-ukraińskie znacznie się zmieniło.

Ponieważ nie pozostało prawie Ukraińców po stronie polskiej, jak również Polaków po drugiej stronie granicy, w Związku Radzieckim. Ożywienie i początki odrodzenia pogranicza etnicznego po obydwu stronach granicy, związane jest z niepodległością Ukrainy i odrodzeniem narodowym.

Tematyka badań pogranicza dotyczy przede wszystkim tożsamości narodowej i zespołu czynników tę tożsamość tworzących. Jest oczywiste, zwłaszcza dla osób, które podejmowały podobne badania, że kwestia ta łączy się bezpośrednio z językiem, religią, stratyfikacją społeczną, w szczególności zaś z przeszłością, pamięcią historyczną i relacjami międzyetnicznymi. Mamy także świadomość, że mimo pozostawania w podobnym obszarze politycznym, istniały wielkie różnice w sposobie realizacji polityki państwowej i ideologizacji obywateli.

Nawet sama bliskość granicy pokazywała jak różny jest do niej stosunek po obu J. K o n i e c z n a, Polska–Ukraina: wzajemny wizerunek, Warszawa 2001, s. 5.

G. B a b i ń s k i, Tożsamości na pograniczach, [w:] Tożsamość bez granic. Współczesne wyzwania, red. E. Budakowska, Warszawa 2005, s. 109.

6 7

PW 47.indb 585

2013-03-13 11:20:22

586

ROMAN CZMEŁYK, LECH MRÓZ

jej stronach. Demontaż tzw. „sistiemy” – czyli ogrodzenia z drutu kolczastego zabezpieczonego dodatkowymi urządzeniami, sygnalizacją, siecią wież wartowniczych i obserwacyjnych, licznych strażnic wojskowych – nastąpił stosunkowo niedawno, dopiero za wolnej Ukrainy i to nie od razu. Zmiana stosunku do granicy, oswajanie się z nią i jej dostępnością, to proces, który dopiero potem mógł się rozpocząć. Wcześniej pogranicze było terenem zakazanym, a zbliżanie się groziło surowymi konsekwencjami. Także wpajane latami ideologiczne ukształtowanie myślenia o granicy, jako linii oddzielającej od obcego państwa, niekoniecznie przychylnego Związkowi Radzieckiemu, a od lat 80. XX w. siejącego niepokój w „obozie postępu”, dopiero niedawno ulegać zaczęło zmianie – pod wpływem obserwowanych przeobrażeń oraz ukraińskiej polityki wewnętrznej i zagranicznej, a także oddziaływania na społeczeństwo. Intrygujące jest jednak, jak szybko ta zmiana się dokonuje. Zapewne nie na całej Ukrainie tempo zmian mentalnych jest jednakowe; łatwo przewidywać, że w Hałyczynie – Galicji, sytuacja wygląda inaczej niż na wschodzie kraju; w istotnym stopniu wynika to z odmiennej historii przed wojną i w czasie wojny, z innego stosunku do Rosji Radzieckiej, Niemiec, a także Polski i Polaków, a nade wszystko do własnej historii. „Na pograniczach umiejscawiają się symbole władzy. Wieże strażnicze i drut kolczasty mogą być wyrazistymi znacznikami suwerenności, które wyznaczają terytorialne ograniczenia państw”8. Wszystkie te warunki spełniała przez dziesięciolecia granica między Polską a Radziecką Ukrainą, a ściślej Ukrainą będącą częścią Związku Radzieckiego. Dla wielu mieszkańców obszaru pogranicza nie były to jednak znaki własnej państwowości, czy względnej niezależności – mimo, że nazywał się ten kraj Ukraińską Radziecką Republiką Socjalistyczną.

Decydującym elementem nie akceptowania tej granicy i wrogiego nastawienia miejscowej ludności do niej był sposób jej powstania i późniejszej jej korekty – i związane z tym masowe wysiedlenia, przymusowe przesiedlenia, palenie wiosek, niszczenie cerkwi i cmentarzy etc.

Państwo ukraińskie, znajdujące się w obozie radzieckim i nie mające innej, własnej ideologii, nie prowadzące własnej polityki wewnętrznej i zagranicznej, choć pozornie dysponowało pewnymi elementami czy atrybutami niezależności, także kształtowało sposób myślenia obywateli za pośrednictwem środków przekazu. Jednak nie mogło się to różnić w istotny sposób od linii propagandowej państwa. Choćby dlatego, że ci, którzy sprawowali wówczas w Ukrainie rządy byli tylko regionalnym odgałęzieniem władzy centralnej i w znacznym stopniu przez nią powoływanym. Natomiast obraz sąsiadów – w tym Polski, jako blisko leżącego kraju i od pewnego czasu będącego członkiem Unii Europejskiej – związ8

D. H a s t i n g s, T. W i l s o n, Granice tożsamości, narodu, państwa, Kraków 2006, s. 15.

PW 47.indb 586

2013-03-13 11:20:23

SĄSIEDZTWO PRZEZ DRUT KOLCZASTY

587

ku państw, do którego i Ukraina aspiruje (w każdym razie taką intencję deklaruje znaczna część polityków ukraińskich), kształtowany jest dopiero od czasu powstania niezależnego państwa, czyli wolnej Ukrainy. To medialne oddziaływanie państwa zapewne istotnie wpływa na obraz sąsiadów, na obecny stereotypowy ich wizerunek. „W nowoczesnym społeczeństwie większość stereotypów przekazywanych jest przez mass media – literaturę, telewizję, kino, gazety, pocztę elektroniczną, ulotki i naklejki samochodowe”9. Bardzo trudnym zadaniem dla etnologa jest, by analizując materiały terenowe, wyróżnić i oddzielić wyraźnie poszczególne warstwy – te zapisane w pamięci, jako własne doświadczenie, od tych zasłyszanych, wpojonych w procesie edukacji radzieckiej lub zaczerpniętych z najnowszych przekazów wolnej już Ukrainy. To zapewne jest także kłopotem wielu, podejmujących badania w obszarach należących przez kilkadziesiąt lat do Związku Radzieckiego.

Zwracamy uwagę na te kwestie, ponieważ bez wątpienia istotna jest rola państwa i mediów w kształtowaniu myślenia i opinii. Nie jesteśmy przy tym w stanie – na co już zwróciliśmy uwagę – wyodrębnić poszczególnych „warstw” tego kształtowania opinii. Należy też pamiętać – na co zwracał uwagę Ricoeur – że: „Warunkiem uruchomienia naszych własnych wspomnień nie jest wspominanie w izolacji, lecz z pomocą wspomnień drugiej osoby, że opowieści zasłyszane od innych traktuje się jak własne wspomnienia”10.

Istotny także jest sposób postępowania z materiałem terenowym i sposób wyboru z całości wypowiedzi tego fragmentu, który użyty będzie do wnioskowania. Współczesna nauka zwraca uwagę na sposób selekcjonowania materiału terenowego. „Dość powszechna strategia etnografów polega na wykorzystaniu wypowiedzi informatora jako potwierdzenia wypowiedzi analityka” – zwracają uwagę etnometodolodzy11. Z charakteru badań i cech terenu, a także zamieszkującej tu ludności, oczywiste jest, że przeprowadzenie badań w oparciu o próbę reprezentatywną nie jest możliwe. Dlatego konieczne jest dokonywanie wyboru wypowiedzi, które poprzez porównanie z innymi można uznać za reprezentatywne. Nie jest możliwie, by całkowicie uniknąć pewnej arbitralności wyboru; choć należy starać się i pamiętać, by nie wybierać tendencyjnie wypowiedzi, tych „pasujących” do tezy. Większej obiektywności sprzyja fakt prowadzenia wspólnych ukraińsko-polskich badań – odmienna przynależność nas, autorów tego tekstu, do różnych narodów, różny sposób kształtowania wizji świata i stosunku Stereotypy i uprzedzenia, red. C. Neil Macrae, Ch. Stangor, M. Hewstone, Gdańsk 1999, s. 22.

P. R i c o e u r, Pamięć – zapomnienie – historia, [w:] Tożsamość w czasach zmiany. Rozmowy z Castel Gandolfo, red. K. Michalski, Kraków 1995, s. 27.

11 M. C z y ż e w s k i, Interakcjonizm i analiza konwersacyjna jako sposoby badania biografii, etnografia wobec etnometodologii, [w:] Metoda biograficzna w socjologii, red. J. Włodarek, M. Ziółkowski, Warszawa 1990, s. 222.

9

10

PW 47.indb 587

2013-03-13 11:20:23

588

ROMAN CZMEŁYK, LECH MRÓZ

do tego drugiego narodu. Bowiem w inny sposób przedstawiano nam w procesie edukacji domowej i szkolnej obraz sąsiada – w odmienny sposób ukazywano nam przywary i charakter tego drugiego narodu.

Jak już wspominaliśmy, granica na badanych terenach powstała w 1939 r., jako granica radziecko-niemiecka. 28 września 1939 r. J. Ribbentrop podpisał w Moskwie umowę „O przyjaźni i granicy”, według której granica pomiędzy Niemcami a Związkiem Radzieckim przebiegała praktycznie po linii Curzona12.

W tym czasie, po zajęciu Polski przez wojska niemieckie i radzieckie, Ukraina zaistniała jako państwo de iure, ale de facto była krajem niszczonym przez bolszewików i podporządkowanym generalnej linii partii komunistycznej. Nowopowstała granica miała ideologiczne uzasadnienie – zjednoczenie ziemi ukraińskich w jedną Ukraińską Radziecką Republikę Socjalistyczną. W rzeczywistości było to realizacją nowego geoporządku – porządku, według wspólnych planów Hitlera i Stalina. Wbrew radzieckiej propagandzie mieszkańcy Galicji i Wołynia od razu, na własnych losach, odczuli sowiecki reżim totalitarny. Najbardziej i najszybciej tragiczne zmiany zachodziły na nowej granicy, co też znalazło swoje odbicie w folklorze mieszkańców wiosek przedzielonych nową granicą.

W jednym z utworów mieszkanki Sianek znajdujemy opis procedury tworzenia granicy przez „sowietów” – wbijanie słupów i naciąganie drutów kolczastych.

Autorka porównuje zachowania żołnierzy („czerwonych katów”) wobec ludzi – tutejszych mieszkańców – z tym, jak kiedyś żołnierze postępowali z Chrystusem. Opisuje wierszem wędrówkę, wygnanie, nieludzkie warunki i sposób wywiezienia mieszkańców z Sianek do Kostopola i stosunek do nich w nowym miejscu – stosunek miejscowych „kupców” (tak ich określiła) wybierających osoby potrzebne i zdolne do pracy.

Nie wiemy dokładnie kiedy te wiersze zostały napisane – czy tuż po tych tragicznych przypadkach, czy później w czasach względnie łagodniejszej postaci socjalizmu, czy już za niepodległej Ukrainy – to wiele mogło by wyjaśnić badaczom. Ale pozostaje faktem, że obcość granicy w tym miejscu i wrogość do nowopowstałej sytuacji zachowały się do dnia dzisiejszego w świadomości uczestników tych wydarzeń. To znaczy, że przez lata obecna granica państwa, ze względu na sposób jej powstania, kojarzyła się z niesprawiedliwością, bólem, poczuciem krzywdy, utratą rodziny, krewnych i majątku, z niemożliwością pomodlenia się przy grobach swoich przodków. W taki sposób panująca ideologia i czasy radzieckich rządów niszczyły lokalną pamięć historyczną. Przerwany został płynny proces przekazu miejscowych tradycji etnokulturowych – to zaś otwierało możliwości zmiany świadomości etnicznej i tworzenia nowego sowiec12 С. Ку л ь ч и ц ь к и й, Українсько-польський кордон: тридцять років протистояння, [w:] Війни і мир, або «Українці–поляки: брати/вороги, сусіди…», red. Л. Івшина, Київ 2004, s. 507.

PW 47.indb 588

2013-03-13 11:20:23

SĄSIEDZTWO PRZEZ DRUT KOLCZASTY

589

kiego człowieka. W ciągu połowy wieku po części władzom komunistycznym udało się to zrealizować. Ciekawe, że według większości informatorów odpowiedzialność za ludzką biedę ponosił „czerwony kat” i prawie nie są wymieniane jakieś inne przyczyny – jak wiemy pamięć ludzka bardziej jest wrażliwa i mocniej oddziaływają na nią osobiste wspomnienia, przeżycia i doświadczenia, mniej zaś jest skłonna do analitycznego rozumienia sytuacji.

Miejscowi traktowali granicę jak instytucję, która nie tylko naruszyła ich tradycyjny układ społeczny, ale bardzo skomplikowała życie codzienne, ograniczając możliwości swobodnego poruszania się po okolicy. Granica znacznie utrudniała powrót do domu, np. po zakończeniu służby wojskowej czy z miejsc wysiedlenia lub z obozów zesłania. Nasz rozmówca z Mszanca, który jako dezerter z wojska był w obozie karnym (łagrze) od 1949 do 1953 r., wracając do rodzimej wioski, musiał najpierw uzyskać zezwolenie w Drohobyczu – zgodę wojewódzkiego urzędu milicji. Taka procedura trwała dwa tygodnie – milicja sprawdzała, kto z rodziny tam mieszka, do kogo wraca i czy w ogóle ma prawo tam się udać. Po przybyciu do Mszańca należało obowiązkowo zameldować się u dowódcy straży granicznej – dowódca zabierał przepustkę, wydaną w Drohobyczu, i kierował petenta do władz gminy. Dopiero wtedy można było się osiedlić w rodzinnej wiosce, w swoim domu. Według informatora co cztery, pięć kilometrów była strażnica pograniczna, w każdej z nich było około 50 żołnierzy. Miejscowa ludność żyła w stałym strachu, jak w obozie – „то було таке, боронь Боже, навіть не можна було ся подивити в той бік, в польську сторону”13. Przytoczona przez nas tu wypowiedź jest wprawdzie opowieścią o losach jednostki, konkretnego rozmówcy, lecz opis samej procedury i zasad funkcjonowania w pobliżu granicy, powtarza się w wielu innych relacjach.

Oczywiście po pół wieku istnienia granicy radykalnie zmienił się stosunek do niej miejscowych mieszkańców, tak jak i oni sami – ich mentalność, sposób zachowania, standardy życia codziennego. Duży wpływ na stan pamięci historycznej i lokalną tożsamość ma proces wymierania starszej ludności badanych wiosek i opuszczania ich przez młodzież. Przede wszystkim ubytek starszej generacji i ludzi, których moglibyśmy określić jako nosicieli pamięci, jako kształtujących kolejną generację – generację swoich następców.

Materiały z badań 2009, s. 51. Materiały z badań – oryginalne nagrania i teksty spisane z dyktafonów w układzie chronologicznym – znajdują się w archiwum Instytutu Narodoznawstwa i Archiwum Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej UW. Zbiór: „Badania polsko-ukraińskiego pogranicza”, autorzy: Roman Czmełyk i Lech Mróz.

13

PW 47.indb 589

2013-03-13 11:20:23

590

ROMAN CZMEŁYK, LECH MRÓZ

Tworzenie granicy: losy wspólnot etnicznych i lokalnych Była nową praktyką w sowieckich rozwiązaniach z 1944 r. wymiana ludności określonej według kryterium narodowościowego. Jak pisze Timothy Snyder14: „Ugoda «ewakuacyjna» między sowiecką Ukrainą a Polską z września 1944 r. przygotowała grunt pod przesiedlenia Polaków i Żydów z ziem, stających się zachodnią Ukrainą oraz przesiedlenia Ukraińców z komunistycznej Polski”15.

Dalej stwierdza: „Usunięcie Polaków z ziem, które stały się zachodnią Ukrainą, oraz pozbycie się Ukraińców z regionów, które zaczęły po wojnie być południowo-wschodnią Polską, położyło kres setkom lat mieszanego osadnictwa na pograniczu. Od nowożytności trzema głównymi językami Galicji i Wołynia był ukraiński, polski i jidysz, a czterema głównymi religiami – prawosławie, greko katolicyzm, rzymski katolicyzm i judaizm. Galicyjscy i wołyńscy Żydzi zostali niemal całkowicie zgładzeni podczas Holokaustu, a wielu z tych, co przeżyli, po wojnie wyemigrowało. Polacy i Ukraińcy nadal zamieszkiwali owe ziemie, ale w 1947 r. po raz pierwszy podzielono ich trwałą granicą, przebiegającą między politycznymi strefami zwanymi «polską» i «ukraińską»”16.

Opis tego, co działo się po zakończeniu II wojny światowej w obszarze dzisiejszego pogranicza polsko-ukraińskiego, w niemałym stopniu zależy od tego, kto opisuje. Sposób oceny zależy często od przynależności narodowej tzw. przeciętnego rozmówcy – Ukraińca albo Polaka. Dlatego rozpoczęliśmy ten fragment tekstu od przytoczenia opinii Timothy Snydera, amerykańskiego historyka, nie Polaka i nie Ukraińca, którego wielkim walorem jest – i między innymi dlatego jest ceniony – że nie opiera się tylko na opracowaniach polskich bądź ukraińskich, lecz sam prowadzi badania w archiwach Kijowa, Warszawy i innych miast i swoje opinie wyraża na podstawie własnej oceny dokumentów17.

Trzymając się ram wyznaczonych nam tekstem Snydera, dopełnimy go tylko o informacje niezbędne dla lepszego rozumienia wypowiedzi naszych rozmówców. Staramy się ograniczyć do suchego przedstawienia, niektórych tylko fragmentów działań, jakie miały miejsce w wyniku porozumienia, o jakim pisze Snyder, i w wyniku realizacji radzieckiej polityki ustalania nowego porządku w Europie Wschodniej, w tym także nowej mapy etnicznej.

Timothy SNYDER – wybitny amerykański historyk, profesor Yale University, specjalista w zakresie nowożytnego nacjonalizmu i historii Europy Środkowej i Wschodniej. Jego publikacje wielokrotnie były nagradzane, zarówno w USA, jak i w Polsce. Patrz: http://yale.edu/history/faculty/snyder.html (data dostępu: 15 I 2010).

15 T. S n y d e r, Rekonstrukcja narodów. Polska, Ukraina, Litwa i Białoruś 1569–1999, Sejny 2006, s. 208.

16 Ibidem, s. 231 17 Zob. przypis 15.

14

PW 47.indb 590

2013-03-13 11:20:23

SĄSIEDZTWO PRZEZ DRUT KOLCZASTY

591

Już w 1944 r. rozpoczęły się wysiedlenia z terenów dzisiejszych Bieszczad polskich. Wioski, nie tylko znajdujące się w bezpośrednim sąsiedztwie planowanej nowej granicy, lecz także leżące znacznie dalej na zachód, a zamieszkiwane przez ludność prawosławną i ukraińską, wywożono na wschód, w granice ZSRR. Radzieccy agitatorzy byli w stanie nakłonić do dobrowolnego przesiedlenia nawet mieszkańców niektórych wiosek Beskidu Niskiego, pasma leżącego kilkadziesiąt kilometrów na zachód od granicy; np. Świerzowa Ruska, oddalona około sto kilometrów od dzisiejszej granicy państwa, skąd w 1944 r. cała społeczność, wraz z duchownym i cerkiewnymi sprzętami, zdecydowała się przenieść do ZSRR. Mieszkańcy Beskidu Niskiego, Łemkowie, dopiero kilka lat później, w ramach realizowania „Akcji Wisła” wysiedleni zostali w większości na tzw. Ziemie Odzyskane – jak określano w oficjalnej mowie państwowej ziemie oderwane po wojnie od Niemiec, a przyłączone do Polski.

Mimo zakończenia wojny, aktywna w tym rejonie działalność UPA była powodem lub pretekstem do nasilenia akcji wysiedleńczych. Stosunkowo niewielka część mieszkańców Bieszczadów po polskiej stronie granicy pozostała w Polsce, i to nie w górskich wioskach; większość wysiedlona została na wschód. Akcja ta nie była chyba prowadzona według jakichś wyraźnie określonych zasad.

IL . 2. Wieś Beniowa; ocalały po stronie ukraińskiej przysiółek wsi, po której zachowała się tylko nazwa po stronie polskiej (fot. L. Mróz).

PW 47.indb 591

2013-03-13 11:20:23

592

ROMAN CZMEŁYK, LECH MRÓZ

Część, bowiem, wysiedlanych skierowano do kołchozów znajdujących się w Obwodzie Chersońskim, część mogła osiedlić się stosunkowo niedaleko od granicy, w wioskach i domostwach, z których wysiedlono ludność polską, ale także ukraińską, a niektórzy pozostali bardzo blisko, w bezpośrednim sąsiedztwie granicy.

Np. Beniowa, wieś leżąca w górnym biegu Sanu, gdzie przebiegała granica, została wysiedlona niemal w całości; tj. wysiedlono mieszkańców domostw po lewej stronie rzeki, zaś mieszkańcy przysiółka, leżącego na prawym, ukraińskim brzegu, nie zostali wysiedleni. Jak wspominają dzisiejsi mieszkańcy Beniowej, początkowo przesiedlono tych z „polskiego” brzegu na „ukraiński”, do domostw w okolicznych wioskach, które opuścili ci, których wysiedlono do Polski, lub sami obawiając się represji ze strony UPA lub miejscowych Ukraińców, zdecydowali się wyjechać. Niektórzy zamieszkali u rodzin z „ukraińskiego” brzegu. Ponieważ nie wszyscy chcieli się pogodzić z wygnaniem z ojcowizny i powracali przez wąski tutaj San do swoich domostw, wieś – domostwa i cerkiew – zostały spalone przez polskie wojsko, by uniemożliwić powroty. Nasi rozmówcy, mieszkający w Beniowej, na stoku górującym nad Sanem i polskim brzegiem, widzą kępę drzew, gdzie był niegdyś wioskowy cmentarz i gdzie w pobliżu znajdowała się ich cerkiew.

Niektóre przygraniczne wioski na ukraińskim brzegu wysiedlone zostały całkowicie, tak jak te po polskiej stronie; czym kierowały się ówczesne władze – czy miało to związek z aktywnością UPA i wsparciem ze strony ludności miejscowej, czy jeszcze jakieś inne decydowały czynniki – trudno dzisiaj ustalić.

Nawet bliskość granicy nie jest wystarczającym wyjaśnieniem zniszczenia lub nie zniszczenia wsi. Wieś Sianki, czy wspomniana Beniowa – przysiółek wysiedlonej i spalonej wsi leżącej po drugiej stronie granicy – pozostały, a mieszkańców nie wysiedlono. Sokoliki, Tarnawa, Dźwinacz, Łokieć, Dydiowa, Żórawin – posuwając się wzdłuż granicznej rzeki ku północy – zostały całkowicie wysiedlone i dzisiaj są tylko nazwami na mapach; czasami zachowały się ślady wiosek, ruiny cerkwi, cmentarz, zdziczałe sady i pośród młodego lasu rosnące stare drzewa owocowe. Z nieco dalej leżących Łopuszanki i Boberki przesiedlono w głąb wsi tylko mieszkańców domostw leżących w bezpośredniej bliskości granicy.

Nie były akcje wysiedlania aktem jednorazowym. To także zdaje się wskazywać, że nie istniała całkowita jasność pośród ówczesnych władz radzieckich jak należy postępować nie tylko z Polakami, ale także z Ukraińcami i w jakim stopniu granica na Sanie będzie granicą między całkiem odrębnymi państwami, a na ile granicą podobną do innych, wewnętrznych granic ZSRR. Poza tym podobnie, jak w przypadku wsi wysiedlanych z polskiej strony nowej granicy, mieszkańcy tych wsi ze strony ukraińskiej próbowali stawiać opór, nie uznawali zapewne rozporządzeń władz radzieckich i prowadzonej agitacji za wiarygodne, czy uzasadnione, skoro próbowali się im przeciwstawić. Według opowieści

PW 47.indb 592

2013-03-13 11:20:24

SĄSIEDZTWO PRZEZ DRUT KOLCZASTY

593

IL . 3. Zrujnowana cerkiew w Sokolikach, na terenie dawnej strażnicy (fot. L. Mróz).

jedynego dziś mieszkańca Sokolik, byłego wojskowego „pogranicznika” z tutejszej placówki, pochodzącego z Obwodu Tarnopolskiego, mieszkańców Sokolik wysiedlono w 1946 r.; jednak kilka miesięcy później powrócili oni niezadowoleni z przydzielonych im nowych miejsc pobytu. Wówczas ponownie wygnano ich z domostw, wojsko odgrodziło teren i nie wpuszczało do wsi, zaś samą wieś, wszystkie domostwa radzieckie wojsko spaliło; by uniemożliwić powroty, mieszkańców wywieziono do miejscowości Lubin Wełyki, w Obwodzie Lwowskim – było to w roku 1947. Żurawin wysiedlony został w roku 1948; tych, którym udało się zostać lub powrócili ostatecznie wysiedlono dopiero w 1952 r., przemieszczeni zostali do wsi Mychajlywka w Obwodzie Chersońskim. Mieszkańców Krywki przesiedlono do wsi Zołota Bałka w tym samym obwodzie, zaś mieszkańców wsi Dydiowa rozproszono – większość przesiedlono stosunkowo niedaleko, do wsi Chorobriw, Boriatyn i Żużlany w Sokalskim Rejonie Obwodu Lwowskiego, zapewne do domostw opuszczonych przez Polaków; niektóre rodziny wysiedlono dalej, do wsi w Obwodzie Zakarpackim, a nawet do Obwodu Donieckiego.

Z Łopuszanki wysiedlono tylko pięć rodzin mieszkających najbliżej granicy; jedną czy dwie do wolnych chat w centrum wsi, pozostałe rodziny także do Obwodu Chersońskiego. Zdaje się to świadczyć nie tylko o braku jednolitej polityki

PW 47.indb 593

2013-03-13 11:20:24

594

ROMAN CZMEŁYK, LECH MRÓZ

władz w sprawie przesiedleń, ale także o tym, że nie sama bliskość granicy wpływała na przesiedlenia. Wypędzenie mieszkańców tych wiosek w odlegle obszary Ukrainy Radzieckiej może świadczyć o nadal aktywnej w tych latach partyzantce UPA, zapewne wspieranej (choćby żywnością) przez miejscową ludność ukraińską. Wysiedlenie w odległe rejony kraju mogło być zarówno karą, jak też wynikać z próby pozbawienia partyzantów bazy ekonomicznej i łatwiejszego ostatecznego ich pokonania.

Na północy polsko-ukraińskiego pogranicza przesiedlenia ominęły większość wiosek po obu stronach Bugu – granicznej rzeki. Dopiero kilka lat później, w związku z przesunięciem fragmentu granicy na zachód, w rezultacie decyzji władz radzieckich, by zasobne węglowe zagłębie na południe od Sokala znalazło się po stronie radzieckiej a nie polskiej, wysiedlono ludność polską z terenów przyłączonych do ZSRR, z Czerwonogrodu i okolic, przesiedlając ją głównie do Ustrzyk Dolnych i sąsiednich miejscowości, przydzielonych Polsce w zamian za zagłębie węglowe.

Wiedza naszych rozmówców na temat wysiedleń dotyczy przede wszystkim przypadków z najbliższego otoczenia – rodziny, wioski, okolicy. Znacznie bardziej ograniczone są informacje na temat zakresu i czasu poszczególnych akcji wysiedleńczych. Po części można to zapewne tłumaczyć nakładaniem się w pamięci poszczególnych działań wysiedleńczych. Pierwsze przymusowe wysiedlenia zostały przeprowadzone wkrótce po zawarciu w dniu 16 listopada 1939 r. porozumienia niemiecko-radzieckiego. Zgodnie z tym porozumieniem na teren Generalnej Guberni przesiedlono Niemców z obszarów Polski, które zajęły wojska radzieckie, zaś na wschód, do ZSRR, wysiedlano ludność białoruską, rusińską, rosyjską i ukraińską. Wiosną 1940 r. władze radzieckie wysiedliły około 100 tys. osób z nad Bugu, Sanu i z Karpat – ze strefy nadgranicznej z Generalną Gubernią18. Wysiedlenia na wschód z Galicji Wschodniej kontynuowano w 1941 r.

Jeszcze nim zakończyła się wojna zostało zawarte w dniu 9 września 1944 r. porozumienie pomiędzy PKWN i Radą Komisarzy Ludowych Ukraińskiej SRR; już w listopadzie tego roku rozpoczęły się pierwsze przesiedlenia na wschód, na podstawie tego porozumienia. Przymusowe wysiedlenia w głąb ZSRR, przede wszystkim na Syberię, przeprowadziły władze radzieckie w kilku etapach, w latach 1947–1952 – wywieziono ponad 160 tys. osób uznanych za rodziny partyzantów UPA. Część wcześniej wysiedlonych do wschodniej Ukrainy usiłowało przedostać się do Ukrainy Zachodniej, a nawet powrócić do Polski, do miejsc wcześniejszego zamieszkania. Próby powrotu były zjawiskiem licznym19.

G. H r y c i u k, Ukraińcy, [w:] Wysiedlenia, wypędzenia i ucieczki 1939–1959. Atlas ziem Polski, red. W. Sienkiewicz, G. Hryciuk, Warszawa 2008, s. 204.

19 Ibidem, s. 210–211.

18

PW 47.indb 594

2013-03-13 11:20:24

SĄSIEDZTWO PRZEZ DRUT KOLCZASTY

595

Nie jest naszym celem dokładniejsze prześledzenie losu mieszkańców obszaru tego pogranicza i kolejnych wysiedleń. Natomiast przywołaliśmy tutaj tylko kilka podstawowych informacji, by zwrócić uwagę, że jest bardzo prawdopodobne, iż w pamięci naszych rozmówców poszczególne akcje wysiedleńcze mogą się nakładać na siebie, tworząc uogólniony obraz wysiedleń i wysiedleńczej traumy.

W wypowiedziach rozmówców znacznie częściej pojawia się informacja o represyjności władz i wojsk radzieckich niż polskich i o ich roli w niszczeniu wsi – domostw i cerkwi, pozostałości po wysiedlonej ludności. Być może w części wynika to z trudnego pogodzenia dzisiejszego obrazu Polski i wyjazdów zarobkowych do Polski z obrazem tamtejszym; sytuacja dzisiejsza może wpływać na stan pamięci i wspomnienia o tym, co było. Może też rodzaj wypowiedzi wynikał z pewnego lęku przed mało znanymi przybyszami-badaczami, z których jeden jest Polakiem a drugi wprawdzie Ukraińcem, lecz nie tutejszym20.

Rola i postawa polskiego wojska w akcjach wysiedleńczych była jednak równie okrutna i równie brutalna dla wysiedlanych. Dopiero od niedawna pisze się więcej na ten temat. Instytut Pamięci Narodowej – instytucja, która niejednokrotnie prezentowała, zwłaszcza w ostatnich latach, wyraźnie narodowocentryczny charakter, co odbijało się na jej naukowym obiektywizmie i poziomie publikacji, i którą trudno podejrzewać o sympatię i sprzyjanie Ukraińcom, zamieściła w publikacji jej rzeszowskiego oddziału tekst, wiele mówiący o postępowaniu polskiego wojska w trakcie realizacji planu wysiedleń ludności ukraińskiej. „Oddziały polskie postępowały często brutalnie, rabując, paląc i zabijając mieszkańców wysiedlanych wsi. W tej sytuacji dla ludności ukraińskiej UPA stała się jedyną siłą, która mogła przeciwstawić się nadużyciom i brutalnie przeprowadzanej akcji wysiedleńczej”21. Ten fragment, jeden z wielu omawiających działania wojska i ówczesnych władz pozwala nam dopowiedzieć sobie i uzupełnić obraz tamtego czasu o wiedzę, której oszczędzili nasi rozmówcy. Autorka wspomina dalej także o bezwzględności UPA wobec miejscowych Ukraińców, nie podporządkowujących się jej decyzjom. Chcemy jednak zwrócić uwagę przede wszystkim na treść cytowanej wypowiedzi.

Jesteśmy świadomi wagi tego problemu metodologicznego. Proeuropejskie aspiracje mieszkańców obszaru, gdzie prowadziliśmy badania, mogły wpływać na jakość wypowiedzi i podkreślanie relatywnie korzystniejszej opinii o działaniach polskich władz wojskowych.

21 M. G l i w a, Przesiedlenia ludności ukraińskiej z Bieszczad Zachodnich w latach 1944–1947, [w:] Bieszczady w Polsce Ludowej 1944–1989, red. J. Izdebski, K. Kaczmarski, M. Krzysztofiński, Rzeszów 2009, s. 50.

20

PW 47.indb 595

2013-03-13 11:20:24

596

ROMAN CZMEŁYK, LECH MRÓZ

Dwie różne pamięci po obu stronach drutu kolczastego Fakt, że po stronie ukraińskiej zachowały się wioski, mimo że zmieniła się ich struktura etniczna (wywieziona i wymordowana została ludność żydowska, zniknęli nieliczni koloniści niemieccy, Polacy zostali wywiezieni, bądź uciekli z obawy przed ludnością ukraińską, a przede wszystkim przed UPA), jest zasadniczym czynnikiem innego rodzaju pamięci i innego rodzaju świadomości osadzenia i utożsamienia się z terytorium po dwóch stronach granicy.

Przedwojenna polityka władz polskich wobec ludności ukraińskiej, postawa i aktywność Kościoła rzymskokatolickiego, działania polonizacyjne, nie służyły zbliżeniu narodowemu, ale wręcz prowadziły do oporu i niechęci wobec Polaków. Programowo antypolska (w walce o swoją niepodległość) ideologia OUN i działania UPA prowadziły do dalszego pogłębienia dystansu etnicznego, do lęku przed Ukraińcami, skutkując do dzisiaj głębokimi uprzedzeniami u części osób wysiedlonych z dawnych południowo-wschodnich województw RP. Nie jest celem tego tekstu podejmowanie rozważań na temat czystek etnicznych i polityki czasów poprzedzających II wojnę światową, lat wojny i czasów bezpośrednio po jej zakończeniu. Ograniczymy się do stwierdzenia, że rezultatem była tragedia tysięcy ludzi, zaś granica państwowa stała się w znacznym stopniu granicą etniczną i w dodatku granicą nieprzyjazną. Po stronie ukraińskiej pozostały niewielkie skupiska ludności polskiej, a właściwiej będzie powiedzieć – nieliczne rodziny, podobnie po stronie polskiej – jednostki, pojedyncze rodziny, więc praktycznie cały teren pogranicza bieszczadzkiego zaludniany został stopniowo osadnikami z różnych rejonów Polski lub przesiedleńcami, których tam skierowano w wyniku „Akcji HT – 1951”22 – i zamiany fragmentów terytoriów państwowych pomiędzy PRL a ZSRR. Po stronie ukraińskiej, wśród mieszkańców wiosek – którzy nie zostali wypędzeni lub tam powrócili – zachowała się pamięć tutejszości, zachowały się wspomnienia czasów przedwojennych, wielokulturowości tego obszaru – po obu stronach dzisiejszej granicy. Nie został przerwany całkowicie kontakt z przeszłością, z cerkwiami, których kilka przetrwało czasy wymuszonej ateizacji i wychowania w duchu świeckiej ideologii radzieckiej, z cmentarzami – tak ważną pełniących rolę w zachowaniu tożsamości i więzi społecznej. Po polskiej stronie granicy przybysze z głębi kraju zaczynali życie całkiem od nowa, wcześniej nie mając najczęściej żadnego kontaktu z tymi terenami, zastając zarastające krzakami pozostałości domostw, zdewastowane cerkwie, obce im cmentarze, ślady ludzi obcych im kulturowo, których w dodatku postrzegali wyłącznie niemal negatywnie, jako okrutnych sprawców nieszczęść Polaków. Przesiedlali się tu także mieszkańcy wsi wołyńskich z bardzo negatywnym doświadczeniem 22

PW 47.indb 596

Akcja Hrubieszów – Tomaszów 1951.

2013-03-13 11:20:24

SĄSIEDZTWO PRZEZ DRUT KOLCZASTY

597

prześladowań członków ich rodzin przez UPA. Tak bowiem pokazywane były kontakty, a raczej konflikty z Ukraińcami w owych latach, zarówno w prasie, w procesie edukacji szkolnej, w podejmowanych przez państwo działaniach wobec ludności ukraińskiej, a w niektórych wydawnictwach, zwłaszcza memuarowych także do dzisiaj.

Na Ukrainie sytuacja „edukacyjna” nie była zasadniczo inna. W radzieckim systemie OUN i UPA także były pokazywane jako organizacje faszystowskie, bandyckie. Tym samym pamięć o tym fragmencie historii Ukrainy przekazywano nieomal wyłącznie w domowych opowieściach.

Nie chcemy tu podejmować rozważań, w jakim stopniu stalinowska, radziecka polityka etniczna i polityka wobec narodów podbitych czy zależnych, odpowiedzialna jest za taki stan rzeczy, a w jakim stopniu wytworzyli ją sami Ukraińcy i Polacy. Jest natomiast faktem, że w rezultacie powojennych akcji wysiedleńczych obie strony granicy zupełnie inaczej się obecnie przedstawiają; przedwojenne wymieszanie kulturowe, językowe, wyznaniowe – niezależnie od polityki i mających miejsce konfliktów – odeszło w przeszłość, coraz słabiej pamiętaną przez mieszkańców ukraińskiej strony granicy, zaś po polskiej stronie granicy znaną już tylko z książek, opowieści uciekinierów i wypędzonych albo w ogóle nieznaną.

Przytoczmy wypowiedź jednego z najwybitniejszych współczesnych filozofów, właśnie dotykającą kwestii, będących przedmiotem naszych rozważań: „Narracje właściwe danemu pokoleniu zawierają narracje jednego lub dwóch pokoleń wcześniejszych i ze wspomnienia obecnego pokolenia przekazywane są pokoleniom młodszym. Tak więc przeciąg czasu, w jakim dochodzi do spotkania pamięci i historii, obejmuje nie mniej niż stulecie”, stwierdza P. Ricoeur23. Te warunki spełniają jedynie mieszkańcy ukraińskiej strony obszaru granicznego, dlatego ich pamięć, ich opowieści osadzone są w realiach tutejszych – otoczenia geograficznego, wiosek, cmentarzy, ludzi tutaj żyjących dawniej i obecnie, swojaków i sąsiadów. Sytuacja po polskiej stronie granicy jest zasadniczo odmienna.

Przerwana ciągłość przekazu tradycji, wygnanie i rozproszenie mieszkających tu do zakończenia wojny ludzi, zniszczenie materialnych śladów ich bytności powoduje, że wraz z pojawieniem się nowych osadników, przynoszących ze sobą wspomnienia z innego terenu, innej kultury, innych relacji polsko-ukraińskich, tworzyć się zaczęła lokalna pamięć, lokalna tradycja, lecz zupełnie różna od tej, jaka istnieje po stronie ukraińskiej.

Wprawdzie jest na tym terenie niewielka liczba rodzin – leśników, dawnych robotników leśnych i PGR-owskich, którzy pojawili się na terenie Bieszczad już w początkowych latach 50. – ich pamięć jest różna od późniejszych, liczebnie 23

P. R i c o e u r, op. cit., s. 22.

PW 47.indb 597

2013-03-13 11:20:25

598

ROMAN CZMEŁYK, LECH MRÓZ

dominujących osadników. Jednak tym, co wspólne jest z pokoleniami późniejszych przybyszów (poza nielicznymi przypadkami), to obraz tych ziem, jej mieszkańców i kultury, jako wrogiej i okrutnej wobec tego co polskie. Także w zakresie wiedzy na omawiany temat dawniejsi przybysze niewiele różnią się od późniejszych; jedynie może tym, że u nich lęk przed UPA był czymś daleko silniejszym, bardziej namacalnym, zauważalnym, potwierdzanym pejzażem i pozostałością osad – bowiem dla nich są to przede wszystkim widzialne ślady aktywności UPA, a nie władz radzieckich, Armii Czerwonej czy polskiego wojska.

Z przyczyn dosyć oczywistych także ukraińska pamięć jest niejednakowa, obarczona sądami, których nie sposób uznać za prawdziwe – pozbawione są bowiem (poza incydentalnymi wypowiedziami) wiedzy o okrucieństwach UPA, o jej stosunku do żydowskich mieszkańców, czy też o etnicznych czystkach.

Wyraźny jest wpływ współczesnej edukacji telewizyjnej i ukraińskich partii nacjonalistycznych. W pewnym stopniu można zrozumieć i ten sposób pamiętania, będący zapewne w znacznym stopniu efektem edukacji domowej oraz jednocześnie reakcją czy raczej odreagowaniem propagandy i edukacji z czasów Związku Radzieckiego, przedstawiającej jednoznacznie negatywnie ukraińską, narodową, niekomunistyczną partyzantkę. Jest też zresztą widoczne i potwierdzone wieloma przykładami, jak niechętnie – w imię patriotyzmu i lojalności wobec „swoich” – zauważa się i przyjmuje do wiadomości zbrodnie popełnione przez „swoich”. Dotyczy to ukraińskiej ludności tego obszaru (pamiętać należy, że wielu mieszkańców tutejszych wiosek służyło w UPA), ale także ludności polskiej, niechętnie mówiącej, lub usprawiedliwiającej zbrodnie Polaków popełnione wobec Ukraińców czy Żydów (warto przypomnieć przypadek Jedwabnego).

Ponad 60 lat minęło od ustanowienia granicy oddzielającej Ukrainę Radziecką od Polski Ludowej; to czas wystarczająco długi – jakby się mogło wydawać – by jednak zbliżyły się do siebie przedzielone tylko rzeką, a w środkowej części badanego przez nas obszaru tylko pasem ziemi, żyjące po obu stronach społeczności.

Jednak wytyczona granica nie tyle wyznaczała miejsce styku dwóch organizmów państwowych, ile raczej oznaczała peryferie dwóch państw, dalekie od stolic i swoich centrów. Zarazem ideologia i zasady panujące w ZSRR czyniły z granicy obszar groźny, niebezpieczny dla ludzi i dla ich życia. Ideologiczna edukacja wieloetnicznego państwa wyrażała się między innymi w potrzebie posiadania wroga, który chciałby zaszkodzić dobrobytowi, pokojowi i państwu radzieckiemu – „miłującemu pokój i zamieszkiwanemu przez sto miłujących się narodów” – jak głosiła oficjalna propaganda. Represyjność wewnętrznego systemu dodatkowo powodowała, że mimo przestrzennej bliskości, granica była czymś odległym, niedostępnym. Po stronie polskiej istniały rygory nieporównanie słabsze, do granicy zbliżano się bez obawy represji, ale jakikolwiek kontakt z mieszkańcami z drugiej strony był niemożliwy. Dwa etnosy żyły wprawdzie niedaleko siebie, ale

PW 47.indb 598

2013-03-13 11:20:25

SĄSIEDZTWO PRZEZ DRUT KOLCZASTY

599

zupełnie osobno, skierowane ku centralnym rejonom i wnętrzu własnego kraju i państwa, odwrócone do siebie plecami – jak można by określić tę sytuację.

Każdy żył z własną pamięcią, wybiórczym traktowaniem przeszłości i niewiedzą o sąsiadach; oprócz tego, co mówiły państwowe środki przekazu i co wynikało z aktualnych meandrów polityki.

Istnieje jeszcze jeden splot czynników, sprzyjających takiemu stanowi rzeczy –gruntownie odmienny sposób funkcjonowania oraz życia mieszkańców po obu stronach granicy. Nie znaczy to, by podstawy gospodarcze miały charakter całkiem odmienny, ale sposób zorganizowania, rodzaj i zasady gospodarowania, struktura władzy, polityka wobec jednostki ludzkiej i wobec indywidualnej działalności ekonomicznej, były zasadniczo różne.

Po stronie ukraińskiej ograniczono możliwość indywidualnej aktywności gospodarczej; ziemia i zwierzęta stanowiły własność kołchozową, mieszkańcy byli pracownikami kołchozu i w znikomym tylko stopniu mogli dysponować prywatną własnością ziemi (niewielkie działki przyzagrodowe) i niewielką liczbą zwierząt (na własne potrzeby). Ponieważ jednak część dawnych mieszkańców pozostała na miejscu, nie wszystkie wioski zostały zniszczone i wyludnione, gospodarowanie tutejszych mieszkańców – nawet na niewielkich kawałkach ziemi i ich uprawianie na własne potrzeby – stanowiło pewną kontynuację dawniejszego gospodarowania. Nawet nowa ideologia nie była w stanie uśmiercić zupełnie tradycji tzw. duchowej: cerkwie, cmentarze, zachowane mimo rozmaitych utrudnień zwyczaje (szczególnie te łączące się z religią i wiarą), oznaczały łącznik z przeszłością i kontynuację tradycji (choć bardzo ograniczonej).

Po stronie polskiej wyludnione ziemie zasiedlali najpierw robotnicy leśni, służba leśna i ludzie eksploatujący las, dopiero zaś później inni osadnicy.

Wprawdzie i tutaj utworzono gospodarstwa typu kołchozowego, ale jednak inaczej one funkcjonowały. Niektóre przetrwały nieomal do końca lat 80. i zmian polityczno-ekonomicznych w Europie Wschodniej, rozpadu ZSRR i powstania wolnej Ukrainy. Istotna różnica w stosunku do kołchozów po stronie ukraińskiej wynikała z faktu, że w PRL utworzone zostały one na ziemiach pozostałych po wysiedlonych mieszkańcach, a nie zabranych ludziom uprawiającym ziemię i z niej żyjących. Pracownikami byli ludzie najemni, dobrowolni, mogący odejść, zmienić miejsce pracy czy zamieszkania, nie skierowano ich bowiem przymusowo do pracy w tych gospodarstwach. W latach 60. zaczęto także wykorzystywać bieszczadzkie górskie pastwiska do wypasu owiec, przywożonych z Podhala, ze Spisza, a będących prywatną własnością gospodarzy z wiosek okolic Bukowiny, Zakopanego i Nowego Targu. Stopniowo zaczęły także powstawać na opustoszałych terenach indywidualne gospodarstwa; przybysze kupowali ziemię i stawali się rolnikami. Walory turystyczne powodowały, że od dawna także zaczęły powstawać prywatne pensjonaty i turystyka stała się ważnym bodźcem rozwoju

PW 47.indb 599

2013-03-13 11:20:25

600

ROMAN CZMEŁYK, LECH MRÓZ

regionalnego oraz podstawą egzystencji wielu osadników. Zmiany polityczne lat 90. XX w. zapoczątkowały proces istotnego przeobrażenia terenu Bieszczadów.

Po likwidacji państwowych gospodarstw i ich sprywatyzowaniu, ziemia została rozsprzedana. Powstały niekiedy wielkie posiadłości; w pasie w pobliżu samej granicy znajdują się prywatne gospodarstwa, nieraz o powierzchni 200–300 ha (Lutowiska, Smolnik, Stuposiany). Tam, gdzie jeszcze kilka lat temu, można było wędrować, gdzie turyści stawiali namioty, pojawiły się ogrodzenia i tablice ostrzegające przed naruszeniem własności prywatnej. Właścicielami tych wielkich połaci ziemi są w większości przybysze, ludzie spoza regionu, traktujący je jako inwestycję. Powstają tam pensjonaty, ośrodki narciarskie, eleganckie schroniska górskie, tworzone są stadniny koni, lub po prostu teren traktowany jest jako lokata kapitału, jako coś, co kiedyś można będzie ze znacznym zyskiem sprzedać. Ci nowi posiadacze nie są związani kulturowo z tutejszymi terenami, a ich pamięć i myślenie inaczej jest motywowane niż tych nielicznych, którym udało się tu powrócić (choć nie na ojcowiznę), oraz od mieszkających po drugiej stronie granicy.

Należy podkreślić, że tylko niewielkiej liczbie dawnych mieszkańców tych ziem (tak naprawdę pojedynczym osobom lub rodzinom) z wielkim trudem udało się powrócić. Jeżeli przyjąć, że liczba parafian grekokatolików i tych, którzy znani są miejscowemu księdzu greckokatolickiemu, świadczy o liczebności żyjących tu potomków dawnej ludności bieszczadzkiej, to jest to grupa bardzo mała, zaś na terenach przygranicznych ograniczająca się do kilku zaledwie rodzin. Na obszarze całego pogranicza bieszczadzkiego nie ma ani jednej czynnej świątyni greckokatolickiej lub prawosławnej. Jedyna cerkiew greckokatolicka jest w Ustrzykach Dolnych, czyli właściwie na pogórzu bieszczadzkim, zaś obsługujący tutejszych grekokatolików ksiądz mieszka o wiele dalej, w miejscowości na północ od Sanoka, około 50 km na zachód od Ustrzyk Dolnych, co stanowi dalsze kilkadziesiąt kilometrów odległości od terenów niegdysiejszego zamieszkiwania ludności ukraińskiej i pojedynczych rodzin, które powróciły w Bieszczady.

Zakończymy tę część przypomnieniem konstatacji Snydera: „Ukraińskie i polskie wspomnienia różnią się zasadniczo [...] są za to podobne w formie: jedne i drugie mówią o zniszczeniu dawnego sposobu życia i przymusie zaczynania wszystkiego od nowa”24.

Pomimo tego na pograniczu zauważamy także pozytywne tendencje w relacjach polsko-ukraińskich. Paradoksalnie dla niektórych badaczy pamięci historycznej może wyglądać sytuacja, kiedy Polacy – przesiedleńcy, których rodziny cierpiały prześladowania ze strony UPA na Wołyniu, teraz bardzo skutecznie współpracują z Ukraińcami w dziedzinie handlu przygranicznego. Co 24

PW 47.indb 600

T. S n y d e r, op. cit., s. 233.

2013-03-13 11:20:25

SĄSIEDZTWO PRZEZ DRUT KOLCZASTY

601

jeszcze bardziej zadziwiające – to współpraca w dziedzinie opieki nad grobami krewnych. Na Sokalszczyźnie miejscowi Ukraińcy pomagają wysiedlonym stamtąd w Bieszczady Polakom, w dbałości i odnowieniu ważnych dla nich miejsc pamięci. I na odwrót – dzieci przesiedlonych w Bieszczady Polaków (dzisiejsze średnie pokolenie, które urodziło się już w Bieszczadach) aktywnie zajmują się ratowaniem cerkwi (na przykład w Bandrowie), pozostałych mogił i krzyży na zrujnowanych po wojnie ukraińskich cmentarzach. Widać zatem, że potoczne, stereotypowe podejścia obu stron w ocenie przeszłości nie przeszkadza bezkonfliktowo współpracować dzisiaj, jak również i patrzeć w przyszłość.

Pamięć, a raczej opowieści i działania, choć osadzone w pamięci, ujawniają w obszarach pogranicznych (ściślej w miejscach, gdzie prowadziliśmy badania) pewne specyficzne cechy niespójności, świadczące o kontekstualności także tego, co i jak jest pamiętane, o rozłącznym traktowaniu obrazu zapamiętanego z przeszłości i aktualnych działań, oraz o pewnym praktycyzmie, czy racjonalizacji pamięci i działania. Zauważamy bowiem, w relacjach polsko-ukraińskich na pograniczu, tendencje, z punktu widzenia ludzi i sąsiadujących narodów, mogące być uznane za pozytywne.

Przemieszczenie się ku północy i podjęcie latem 2011 r. badań odcinka granicy polsko-ukraińskej w pobliżu granicy z Białorusią, uwidoczniło pewną interesującą cechę, dotyczącą zarówno kategorii pamięci, ale też i samej granicy.

Jest zbyt wcześnie, by formułować pełniejsze wnioski, zgromadzony materiał wymaga bowiem uzupełnienia i dokładniejszej analizy. Jednak już na tym etapie pracy możemy zwrócić uwagę i porównać te dwie granice: polsko-ukraińską i białorusko-ukraińską. Spojrzenie na tę granicę, rozmowa z mieszkającymi w pobliżu, pozwala przez porównanie dopełnić wiedzę o granicy ukraińskopolskiej. Pomijając późniejsze korekty, granica pomiędzy Polską a radziecką Ukrainą utworzona została czy powstała w połowie lat 40. XX w., jeszcze przed zakończeniem II wojny światowej. Granica białorusko-ukraińska powstała niedawno, po rozwiązaniu ZSRR i powstaniu niepodległej Ukrainy i Białorusi. Nigdy wcześniej tej granicy, jako czegoś zauważalnego i doświadczanego nie było. Nie istniała także w czasach przedrozbiorowych, ani w okresie rozbiorów. Wcześniej była tu Rzeczypospolita Obojga Narodów (część obszaru ziemi chełmskiej województwa ruskiego i województwa brzeskolitewskiego), potem Cesarstwo Rosyjskie (część obszaru guberni wołyńskiej i guberni grodzieńskiej). Po I wojnie światowej obszar ten znalazł się w granicach państwa polskiego (część obszaru województwa wołyńskiego i województwa poleskiego) i także nie dzieliły go granice. Po II wojnie światowej i oderwaniu tych ziem od Polski i włączeniu do ZSRR, wprawdzie utworzona została Białoruska Socjalistyczna Republika Radziecka i Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka, ale granica pomiędzy nimi, choć była granicą republik, to faktycznie stanowiła wewnętrzną,

PW 47.indb 601

2013-03-13 11:20:25

602

ROMAN CZMEŁYK, LECH MRÓZ

przede wszystkim administracyjną granicę (w obrębie jednego państwa czyli ZSRR). Jej przekraczanie, przynajmniej od czasów Nikity Chruszczowa, nie wymagało żadnych dokumentów, czy zgody lokalnych władz. Nie była to więc granica rozdzielająca. Mieszkający po obu stronach tej niby-granicy byli często ze sobą spokrewnieni, a także nieraz pracowali w Białoruskiej SRR a mieszkali w Ukraińskiej SRR i odwrotnie. Las porastający tę granicę wykorzystywano do zbioru jagód, grzybów, ziół, przez mieszkańców obu republik. Obecnie tamtą niby-granicę władze obu państw próbują (choć mało zdecydowanie) przekształcić w granicę państwową. Wykopano przez graniczny las rów – po jednej jego stronie jest Białoruś, po drugiej Ukraina. Po stronie ukraińskiej na drzewach wymalowano niebiesko-żółty znak w barwach ukraińskiego sztandaru, oznaczający granicę państwową; pomiędzy drzewami przeciągnięto cienki sznurek czy nitkę, by tę granicę bardziej uwidocznić. Nie ma jednak słupków granicznych, choć stoją nieopodal, nad brzegiem Bugu, którym przebiega granica z Polską. Wielu tutejszych mieszkańców pracuje w Brześciu – dużym mieście na Białorusi, dającym znacznie większe możliwości zarobku. Są obywatelami Ukrainy, ale niektórzy także Białorusi, choć ich rodzice żyją po stronie ukraińskiej i są obywatelami tego kraju i do nich przyjeżdżają na sobotę i niedzielę. Język używany po obu stronach jest jednakowy, nie ma także różnic wyznaniowych – cerkiew greckokatolicka nie jest tu obecna, we wsiach istnieją wyłącznie cerkwie prawosławne Moskiewskiego Patriarchatu. Przy cerkwiach i na cmentarzach nie ma obelisków upamiętniających partyzantów UPA; nie ma bo UPA była tu prawie nieobecna. Ta nowa granica jest dla miejscowych czymś niezrozumiałym, obcym, niepotrzebnym, uciążliwym, utworzonym wbrew porządkowi, jaki tu był „od zawsze”. Jej opresyjność wiąże się z koniecznością przekraczania jej tylko w wyznaczonych miejscach, zaś mimowolne naruszenie, np. podczas zbierania grzybów, karane jest finansowo przez białoruską służbę graniczną (ukraińska nie podejmuje takich działań – jak wynika z wypowiedzi). Granica polsko-ukraińska, choć wówczas gdy powstała także była czymś nowym, naruszającym dawny porządek, jednak przez kilkadziesiąt lat jej istnienia i radzieckiej polityki rozgraniczenia i drutów kolczastych, zaistniała jako faktyczna granica etnosów i państw. W świadomości mieszkańców pogranicza jej istnienie jest czymś oczywistym. Choć obecnie nasi rozmówcy woleliby, aby choć granica ta istnieje, nie dzieliła i łatwo można ją było przekraczać. Granica białorusko-ukraińska (mówimy tu o jej fragmencie przy zbiegu z granicą z Polską, w obszarze gdzie prowadziliśmy badania) jest nadal jakby granicą „na niby”. O jej niewielkim, płytkim zaistnieniu w świadomości mieszkańców, świadczy pośrednio brak choćby tego rodzaju wypowiedzi, jak w odniesieniu do granicy z Polską. Nikt nie stwierdził, że choć granica nie jest potrzebna, to niech chociaż zostanie drut, żeby bydło nie przechodziło na drugą stronę, do sąsiedniego kraju (takie właśnie uzasadnienie potrzeby pozostawienia

PW 47.indb 602

2013-03-13 11:20:25

SĄSIEDZTWO PRZEZ DRUT KOLCZASTY

603

drutu na granicy z Polską słyszeliśmy w trakcie badań). Dla miejscowych drut nie jest tu potrzebny, choć krowy przecież także mogą zabłądzić do Białorusi.

Dla nas wymowa tego faktu i brak analogicznej troski o dobytek, wiąże się ze stosunkiem do granicy, do mieszkańców drugiej strony granicy, ale też z poczuciem tożsamości. Dla polityków i rządów obu państw winno to mieć wymowę inną, niż dla badaczy, powinno dawać do myślenia – ale ta kwestia nie jest przedmiotem naszych rozważań.

Widziane przez drut kolczasty Patrząc przez granicę od strony Ukrainy mogą mieszkańcy nadgranicznych wiosek widzieć nie tylko pozostałości cmentarza i kępę drzew, niegdyś skrywającą cerkiew wioskową – jak w przypadku Beniowej. Mieszkańcy Boberki, Łopuszanki, Grąziowej, Mszańca i wiosek leżących jeszcze dalej na północ widzą zabudowania po drugiej stronie granicy, niektóre zachowane z dawnych czasów (choć jest ich niewiele), widzą cerkwie – zamienione teraz na kościoły rzymskokatolickie, czasami cmentarze, widzą ludzi i toczące się życie. Nade wszystko dostrzegają to, co znane jest im tylko ze wspomnień i opowieści najstarszych ludzi, i to co chociaż inaczej wygląda, jest przypomnieniem, potwierdzeniem tutejszości, potwierdzeniem osadzenia w przestrzeni. To, co widzą – znaki osadzenia w znajomym, oswojonym pejzażu, pełnią istotną rolę w podtrzymywaniu obrazu przeszłości, oswajają także obraz poza granicą. Nie wyeliminowały tych wspomnień nawet zasieki z drutu kolczastego i wieże strażnicze, usytuowane po stronie Ukrainy. Nasi rozmówcy – zwłaszcza starsi, pamiętający, znający z doświadczenia własnego czas przedwojenny – bardzo żywo wspominają, że np. do Lutowisk chodziło się na targ, także do cerkwi, że była w tej miejscowości izba „Proswity”, w której zbierali się Ukraińcy i śpiewali „Szcze ne wmerła Ukraina” – po cichu, bo czasami powodowało to interwencję przedstawicieli władzy i kary25.

Pamiętani są sąsiedzi, Polacy, Żydzi i wspólne zabawy dzieci, szkoła, do której chodzili. Ta druga strona granicy, jest elementem obecnym w wielu opowieściach, jest czymś ważnym, co dopełnia obraz przeszłości przedradzieckiej. Nie jesteśmy w stanie bez dalszych badań stwierdzić, jak wiele z tego obrazu dawnego życia przekazane zostało w opowieściach i przyswojone przez młodsze generacje i jaką pełnią one rolę w ich świadomości, w konstruowaniu przez nich własnej tożsamości. Z rozmów z pokoleniami powojennymi odnosimy wrażenie, że raczej nie czują żadnej więzi z ziemią za drutem kolczastym – w ich świadomości to terytorium innego państwa, tam jest już Polska.

Obraz drugiej strony, widziany z polskiego brzegu, inaczej oddziaływał na świadomość obecnych mieszkańców. Najdawniejsze wspomnienie, na jakie w trakcie 25

Wypowiedź urodzonej w 1929 r. mieszkanki Łopuszanki.

PW 47.indb 603

2013-03-13 11:20:25

604

ROMAN CZMEŁYK, LECH MRÓZ

dotychczasowych badań natrafiliśmy, to opowieści dawnych pracowników leśnych i ich dzieci. Np. leśniczego z Procisnego, który będąc dzieckiem zamieszkał tu wraz z rodzicami w 1953 r. Ojciec rozmówcy był leśniczym i tutaj skierowano go do pracy; jego starszy brat ukończył technikum leśne, a potem także on, po śmierci ojca, przejął jego leśniczówkę. Można o nim powiedzieć, że wychował się tutaj, jednak korzenie rodziny łączą ich z obszarem Polski Centralnej. Kiedy przybyli granica jeszcze nie była ostatecznie ukształtowana; nasz rozmówca wie, że na początku lat 50. wieś Smolnik, leżąca bezpośrednio przy granicy, została wysiedlona, mieszkańców wywieziono do ZSRR, granicę przesunięto kilkaset metrów na wschód, poza terytorium wsi, która została włączona do Polski. Ze wspomnień jego i jego matki wynika, że granicę postrzegali jako kraniec nie tylko Polski, ale w ogóle obszaru oswojonego, czy oswajanego; dalej wszystko było obce, nie łączyły się z tym krajem poza granicą żadne wspomnienia, żadna prywatna historia – tylko wiedza przekazana przez oficjalne źródła. Cerkiew w Smolniku, tak jak inne przekształcona została na kościół rzymskokatolicki, jednak we wnętrzu zachowany jest fragment ikonostasu. Zachowany dzięki staraniom grupy miejscowych Polaków, chcących uchronić choćby niektóre elementy przeszłości tej ziemi przed zapomnieniem. Pośród tych osób jest i nasz rozmówca.

Pojedyncze ukraińskie rodziny, które mieszkają w wioskach przy granicy (Żłobek, Michniowiec), też nie pochodzą z tych terenów. Po bardzo trudnym i skomplikowanym powrocie do kraju ojczystego, do bliskich im gór z cudzych „Ziem Odzyskanych”, dokąd ich rodziców wysiedlono w ramach „Akcji Wisła” z Łemkowszczyzny lub bojkowsko-łemkowskego pogranicza, osiedlali się w wioskach, w których im pozwoliły lokalne władze lub gdzie była praca w lesie.

Uogólniając – generalnie Ukraińcy, jak wynika z przeprowadzonych rozmów z nimi, czuli się obcymi na nie do końca swojej ziemi w polskim otoczeniu.

Trzeba też pamiętać, że większość z nich pochodziła z wiosek, położonych dalej od granicy i oni nigdy nie odczuwali boleśnie krzywdy w związku z jej powstaniem. Ściśle mówiąc – oni nic nie zostawili za nowoutworzoną granicą, ich pamięć historyczna i krzywdy osobiste powiązane są z innymi dziejami. Wielu z nich przez lata PRL bało się przyznać, że są Ukraińcami – chodzili do kościoła i w obrządku rzymskim chrzcili swoje dzieci. Za drutem kolczastym mieszkali tacy sami Ukraińcy, lecz okupowani przez „sowietów” – to także postrzegali jako sytuację, która nie dawała żadnych nadziei na aktywizację życia narodowego.

Dla miejscowych Ukraińców perspektywa własnego rozwoju etnicznego i odbudowa więzi rodzinnych, handlowych etc., niezależnie od faktu istnieniem drutu kolczastego, pojawia się dopiero po zmianach politycznych lat 90. i powstaniu niepodległej Ukrainy.

Oddzielny temat – to rodziny mieszane, które w czasie organizacji granicy w 1946 lub jej korekty w 1951 r. zostały wysiedlone do Radzieckiej Ukrainy

PW 47.indb 604

2013-03-13 11:20:25

SĄSIEDZTWO PRZEZ DRUT KOLCZASTY

605

i wróciły jako repatrianci w latach 1956–1957. Dość często wracali do swoich wiosek, przykładem jest Ustianowa. Dobrze znali radziecką rzeczywistość i byli – jak słyszeliśmy – szczęśliwi że się im udało opuścić ten kraj.

Ta ostatnia sytuacja (rodziny mieszane wyznaniowo – a przynależność konfesyjna była istotnym, jeśli nie najważniejszym wyznacznikiem przynależności narodowej), ilustruje nam zjawiska, jakie w obszarach kulturowo i wyznaniowo mieszanych były częste. Można by je określić terminem zmiennej, może nawet płynnej lub kontekstualnej tożsamości. Nie znamy przyczyn i nie zawsze dzisiaj da się je odtworzyć, bowiem główni aktorzy ówczesnych wydarzeń już nie żyją, zaś żyjący potomkowie, wówczas ludzie młodzi, nie zawsze potrafią wyjaśnić tamte sytuacje i przyczyny wyborów etnicznych. Nie wiemy zatem, czy przesiedlenie na wschód było wymuszone, bez możliwości oporu lub wybrania innego kierunku, czy też w jakimś stopniu wynikało to z propagandy, obiecującej w nowym miejscu, już w Związku Radzieckim, życie dostatnie i spokojne, bez trosk i lęków, jakie towarzyszyły codzienności w dotychczasowym miejscu zamieszkania26. Wówczas lęk przed nieznanym, przed zmianą miejsca życia i koniecznego porzucenia ojcowizny, zapewne mógł być słabszy wobec nadziei na poprawę doli i spokój – tak pożądany po latach wojny i lokalnych konfliktów. To zapewne wpływało na wybór tożsamościowy, na uznanie, że ukraińskość daje szansę lepszego życia.

Gdy okazało się po pewnym czasie, że rzeczywistość, w jakiej przyszło żyć na wschodzie, jest zasadniczo różna od oczekiwanej, a zarazem zaistniały sprzyjające warunki polityczne, doszło do przeorientowania tożsamości, a przynajmniej tej deklarowanej, w konsekwencji do przyznawania się do polskości, co dawało szansę na wyjazd z ZSRR do Polski, w ramach repatriacji. Musiało to przeorientowanie być na tyle przekonujące dla innych, na tyle uznawane przez otoczenie i administrację radziecką, że wielu rodzinom udało się wyjechać. W obszarach pogranicza, w rodzinach mieszanych czy o podwójnej tożsamości, tego rodzaju przeorientowanie nie było zapewne trudne. Możemy w tym przypadku uznać tę zmianę jako wyraz praktycznego, utylitarnego charakteru deklarowanej tożsamości.

Rzecz jasna, ci najdawniejsi osadnicy z lat 50. i ich dzieci, odczuwają związek z tymi terenami (z polskimi Bieszczadami), ale jest to pamięć i tradycja stosunkowo krótkotrwała i właściwie brak w niej jakichkolwiek elementów dawnej wielokulturowości. Granica jest zarazem kresem pamięci i poczucia Znane są przypadki wyjazdów nawet całych wsi, które bardzo wcześnie, bo już w 1944 r. – jak np. wspomniana wcześniej Świerzowa Ruska, w Beskidzie Niskim – pod wpływem agitatorów zdecydowała się przenieść, wraz z duchownym i cerkiewnymi sprzętami, do Związku Radzieckiego.

Pierwsze zderzenie z radziecką rzeczywistością nastąpiło wkrótce po przekroczeniu jeszcze dość płynnej granicy. Odwrotu jednak nie było.

26

PW 47.indb 605

2013-03-13 11:20:26

606

ROMAN CZMEŁYK, LECH MRÓZ

wspólnotowości. Dalej jest ziemia obca. Natomiast stosunkowo nowi przybysze – koloniści, którzy wykupili znaczne obszary ziemi u schyłku XX w. i na początku XXI w., przynieśli najczęściej ze sobą wiedzę stereotypową, nierzadko niechętną Ukraińcom, nie zabarwioną pozytywnym stosunkiem, czy zainteresowaniem, jakie mogłyby powodować dążenie do zachowania śladów przeszłości – kamiennych krzyży, czy architektury dawnych cerkwi. Przekształcenie cerkwi w kościoły świadczyć może o oswajaniu przestrzeni, zawłaszczaniu jej; jednak bez próby zachowania pewnej ciągłości historycznej i kulturowej. To zawłaszczanie przybiera często charakter agresywny, o czym mogą świadczyć zniszczone i nadal niszczone krzyże przydrożne i pozostałości po dawnych mieszkańcach tych ziem.

Tym bardziej jest to dziwne, że przecież wiadome jest obecnym mieszkańcom, że dawnej tereny po obu stronach obecnej granicy znajdowały się w obrębie państwa polskiego i rozmaitość wyznaniowa i kulturowa czy etniczna była czymś oczywistym, normalnym w przedwojennej Polsce. Inaczej niż po ukraińskiej stronie pogranicza, brak jest po polskiej stronie znaków osadzenia w przestrzeni obecnych jej mieszkańców, elementów, które łączyłyby z przeszłością, odczuwaną jako przeszłość własna. „Pamięć społeczna to świadomość trwania w czasie grupy, a także zespół wyobrażeń o jej przeszłości, jak i wszystkie należące do tej ostatniej, postacie i wydarzenia w najrozmaitszy sposób upamiętnione”27.

Tego właśnie wydaje się brakować i to wyraźnie odróżnia czy różnicuje stan świadomości i poczucie identyfikacji po stronie polskiej i ukraińskiej badanego przez nas pogranicza.

Czas, jaki upłynął od wysiedlenia oraz polityczne fluktuacje sprzyjały niekiedy powrotom. Jednakże dawne domostwa już nie istniały, bądź zajmowali je inni mieszkańcy, nastąpił też proces wrastania w nowe miejsca pobytu. Kolejne generacje czuły przede wszystkim więź z nowymi miejscami życia – dawne miejsca (dotyczy to przesiedleńców z obu stron granicy) znały tylko z opowieści. Nie sprzyjało to powrotom. Dopiero od kilkunastu lat, od momentu powstania wolnej Ukrainy sytuacja zmieniła się; jednak zbyt długi czas minął od wysiedleń, by powroty mogły mieć charakter inny, niż symboliczny. Rzadko pojawiają się po polskiej stronie granicy wysiedleni niegdyś stąd mieszkańcy; częściej zapewne ci, którzy żyją w Polsce, lecz tych jest niewielu. Tylko jeden z naszych ukraińskich rozmówców wspomniał o wyjeździe grupy dawnych mieszkańców i ich dzieci z wycieczką w polskie Bieszczady, do miejsc dawnego zamieszkania – nic jednak więcej nie wiedział na ten temat. Parokrotnie w Bandrowie, Procisnem i innych miejscowościach wspominali rozmówcy o pojedynczych osobach lub grupach z Ukrainy, które od czasu do czasu pojawiają się w przygranicznych wioskach

27

PW 47.indb 606

B. S z a c k a, op. cit., s. 38–39.

2013-03-13 11:20:26

SĄSIEDZTWO PRZEZ DRUT KOLCZASTY

607

– byli to ponoć dawni wysiedleńcy i ich rodziny. Podobnie jak i przesiedleni Polacy z Wołynia od czasu do czasu odwiedzają groby swoich krewnych w Ukrainie.

Po zlikwidowaniu „sistiemy” i od czasu, kiedy na granicy stacjonują wyłącznie wojska ukraińskie, jest ona coraz mniej groźna, a przebywanie tutejszych mieszkańców w jej pobliżu nie jest już niebezpieczne. Granica przestała być czymś zabronionym, symbolem surowej władzy i złego sąsiada, czyhającego by szkodzić ludziom radzieckim. Fakt, że granica z Polską jest zarazem granicą z jednym z państw Unii Europejskiej, zaś w różnych krajach Unii pracuje wiele osób z Ukrainy, wydaje się tę granicę dodatkowo oswajać, zaś wyrażane przez kilku naszych rozmówców nadzieje na uruchomienie nowego przejścia granicznego na południe od Krościenka, stanowi wyraz nadziei na korzyści ekonomiczne i możliwości zarobku. Jedynym może lękiem jest świadomość wynikająca z obserwacji, że przez te tereny dokonuje się przerzut nielegalnych migrantów do Polski i państw Unii, a procederem tym trudnią się zorganizowane grupy, z którymi lepiej nie mieć do czynienia.

Dla mieszkających po stronie polskiej granica ta już od dawna nie była czymś groźnym. Ruch turystyczny, grupy pieszych, konnych, rowerowych turystów od wielu lat poruszają się ścieżkami biegnącymi w pobliżu samej granicy; kąpiele w granicznej rzece także nie są zjawiskiem odosobnionym. Wydaje się, że i tutaj większa obawa łączyć się może z nielegalnymi migrantami i ludźmi czy grupami organizującymi nielegalny proceder, ale nie jest to obawa przed Ukraińcami jako etnosem.

Od dawna, od momentu zmian politycznych i otwarcia się Ukrainy, a zwłaszcza przez możliwość przekraczania przez Polaków granicy z Ukrainą bez wizy, tereny przygraniczne po stronie ukraińskiej stały się obszarem zainteresowania polskich turystów. Trudno ocenić to w kategoriach ekonomicznych, ale jest oczywiste, że przybysze kupując żywność, także bezpośrednio od mieszkańców, wynajmując kwatery, zostawiają tu pewne kwoty – choć trudno ocenić ich miejsce w budżecie miejscowej ludności. Obszarem silniejszego zainteresowania są dalsze tereny – Huculszczyzny i Pokucia. Jednak i teren naszych badań jest obszarem penetracji przez polskich turystów. Zainteresowanie Ukrainą do tego właściwie się ogranicza. Warto zauważyć, że turystami są raczej przybysze z innych obszarów Polski, niż z terenów po drugiej stronie granicy. Jednak bieszczadzkie pensjonaty zimą były miejscem spędzania czasu przez ukraińskich narciarzy, co wynikało z niedostatecznej liczby ośrodków zimowych po tamtej stronie i względnie korzystnej sytuacji ekonomicznej wypoczywających. Jednak trwało to zbyt krótko, by mogło zasadniczo zmienić zainteresowanie Ukrainą.

Przygraniczne rejony po stronie ukraińskiej wyraźnie różnią się od terenów po stronie polskiej. Po upadku kołchozów i przejęciu ziemi przez mieszkańców wsi, nastąpiło bardzo wyraźne ożywienie rolnictwa indywidualnego. Mieszkańcy

PW 47.indb 607

2013-03-13 11:20:26

608

ROMAN CZMEŁYK, LECH MRÓZ

tych terenów nie zapomnieli jeszcze, że przed wojną i przed wymuszonym przystąpieniem do kołchozów, byli właścicielami ziemi i sami pracowali we własnych gospodarstwach. Stąd widok jest tu zupełnie inny, niż po drugiej stronie granicy.

Na polach widać sporo koni i pasących się krów, stogi siana. Obecna jest gospodarka bardziej tradycyjna, znana powszechnie kiedyś w Polsce. Nienajlepsza też jest komunikacja autobusowa oraz stan dróg. Inaczej niż po drugiej stronie granicy, gdzie dominują duże, ogrodzone obszary łąk, rzadziej pól. W wielu opiniach mieszkańców terenów przygranicznych wyrażane jest przekonanie, że utworzenie nowego przejścia – zgodnie z przepisami unijnymi powinno takie powstać na południe od obecnego w Krościenku – dałoby zatrudnienie wielu miejscowym, nastąpiłoby ożywienie ekonomiczne regionu, wymiana handlowa, wzmógłby się także przygraniczny ruch turystyczny. Obecnie, jak relacjonował to rozmówca żyjący w przysiółku wsi Haliwka (odległym od granicy o kilkaset zaledwie metrów), wymiana handlowa ogranicza się do tego, że podkradając się „chłopcy kładut cygarety i horiłku” na słupku granicznym, za jakiś czas potem przychodzą i biorą pieniądze, pozostawione przez „partnera handlowego” z Polski – partnera, którego osobiście nie znają (Haliwka – Chutor, m. lat ok. 50).

Przekonanie o lepszej sytuacji państw EU, w tym i Polski, fakt, że wielu obywateli Ukrainy tu pracuje, sprzyja nie tylko zainteresowaniu Polską, ale także bardziej pozytywnemu wizerunkowi Polaków. Można odnieść wrażenie, że powstanie wolnej Ukrainy, niechętny stosunek do Rosji, kojarzonej z kołchozami i represjami wobec Ukrainy, pozytywnie zmienia stereotypowy wizerunek Polski i Polaków w oczach ukraińskich mieszkańców zachodnich rejonów państwa ukraińskiego. „Drit chaj bude, szczob chudoba ne szła, ale hranycia ne potribna” Zmiany polityczne i ekonomiczne, powstanie wolnej Ukrainy zmieniły zasadniczo stosunek do granicy, przestała być obszarem zakazanym, do którego zbliżać się nie wolno, gdyż grożą za złamanie zakazu surowe kary. Obecnie w Sokolikach „zastawa” jest w opłakanym stanie, druty pordzewiałe i porwane, „sistiema” już nie działa, rozpięte na izolatorach druty świadczą, że „sistiema” była pod prądem. Pozostały po niej już tylko ślady dawnej „świetności” i zardzewiały drut.

Na tym zakazanym do niedawna obszarze znajdują się ruiny cerkwi dawnej wsi.

W czasach radzieckich trzymano w niej konie i przechowywano siano. Obecnie żołnierze służby granicznej postawili kilka oleodrukowych obrazów i świeczki.

Na nasze wołanie, po dłuższej chwili pojawił się starszy rangą pogranicznik.

Chwilę widać było wahanie – pójść po klucz, czy doradzić nam przejście dziurą w ogrodzeniu, tak jak i oni zwykle przechodzą. Świadomość, że jeden z przybyłych jest cudzoziemcem skłoniła go – jak przypuszczamy – do pójścia po klucze i wpuszczenie nas bramą. Przyjęto nas życzliwie, przydzielono żołnierza, by poka-

PW 47.indb 608

2013-03-13 11:20:26

SĄSIEDZTWO PRZEZ DRUT KOLCZASTY

609

zał nam cerkiew i zdewastowany, zarośnięty cmentarz. To rzecz nie do pomyślenia kilkanaście lat temu. Podobny stosunek wykazał nasz rozmówca z oddalonego chutoru, leżącego niedaleko granicy i linii drutów (w pobliżu miejsca, gdzie niegdyś znajdowała się wieś Tarnawa). Przywołał syna i jego kolegę i stwierdziwszy, że pogranicznicy ukraińscy dopiero następnego dnia będą przechodzili, nakazał im zaprowadzenie nas do ruin murowanej cerkwi i cmentarza, znajdujących się w kępie drzew, w obrębie zastawy. W tym przypadku jedynym przejściem była dziura w ogrodzeniu z drutu kolczastego; zaś cerkiew znajdowała się daleko od ogrodzenia, bardzo blisko granicznej rzeki.

Wejście w posiadanie ziemi, powrót do gospodarki takiej jak przed wojną, czyli uprawianie własnego pola i posiadanie własnych koni i krów, zmieniły także stosunek tutejszych mieszkańców do granicy. Nie strach przed zbliżeniem się do granicy, lecz troska o dobytek reguluje stosunek do niej. Wyrazistą ilustracją jest zdanie wypowiedziane przez urodzonego w 1953 r. rozmówcę ze wsi Szandrowiec: „Drit chaj bude, szczob chudoba ne szła, ale hranycia ne potribna”. Podobnych opinii jest więcej, sprowadzają się do stwierdzenia, że ogrodzenie z drutu kolczastego jest potrzebne – bowiem gdyby go nie było, to krowy przechodziłyby na drugą stronę, do Polski. Tak więc stosunek do granicy jest ambiwalentny: drut jest potrzebny jako ogrodzenie, sama granica zbyteczna. „Naszy korowy idut do nych, do Polszy, dobre, szczo je drit”. Ten sam rozmówca, żyjący kilkaset metrów od granicy, za którą niedaleko zaczynają się zabudowania wsi po polskiej stronie, dodaje jednak, że gdyby granicy nie było, byłoby lepiej, on poszedłby tam do baru, baba do sklepu, a tak to daleko do sklepu, bo do Szandrowca (najbliższej wsi po ukraińskiej stronie) jest pięć kilometrów (m. ur. 1953, Tarnawa – Chutor).

Przed kilkoma laty służby graniczne zrobiły zebranie i pytano miejscowych czy nie usunąć drutów. Ludzie ze wsi stwierdzili jednak, że byłby kłopot z bydłem, krowy by przechodziły na polska stronę i jak je potem zabrać.

Kilkakrotnie też zanotowaliśmy zdanie, że uruchomienie nowego przejścia granicznego byłoby korzystne nie tylko doraźnie, jako możliwość zarobku przy jego budowie, czy też szansa na zarobek z handlu. Rozmówcy sądzą, że byłoby to impulsem do rozwoju i powstrzymania migracji zarobkowej. Dobitnie wyraził to rozmówca z Mszańca – stwierdzając, że teraz młodzi uciekają ze wsi, w chatach żyje po jednej, dwie stare osoby; kiedyś żyło we wsi ponad tysiąc osób, teraz tylko około trzysta.

Po stronie polskiej pytanie o potrzebę istnienia granicy wywoływało różne myśli i emocje, w znacznym stopniu zależące od etnicznej przynależności respondenta lub choćby części jego rodziny. Ukraińcy i rodziny mieszane na ogół bardzo by chciały jak najszybszego dołączenia Ukrainy do Unii Europejskiej i zniesienia granicy. W ich rozumieniu traktowana jest ona jak przeżytek systemu sowieckiego, z całym kompleksem problemów z przeszłości (łapówkarstwo,

PW 47.indb 609

2013-03-13 11:20:26

610

ROMAN CZMEŁYK, LECH MRÓZ

korupcja, chamstwo, upokorzenie osoby etc.). Głównym powodem chęci jej likwidacji jest możliwość szybkiego pokonania kilkudziesięciu kilometrów w celu odwiedzania rodzin, grobów krewnych czy miejsc ważnych dla podtrzymania i rozbudowy swojej tożsamości narodowej i kulturowej, na przykład Lwowa.

Polacy generalnie też by chcieli mieć cywilizowane (na wzór Unii Europejskiej) stosunki z sąsiadami, ale boją się napływu elementów kryminalnych nie tylko z Ukrainy, ale i z Rosji, Mołdawii, krajów Kaukazu i Azji Środkowej. Wprawdzie wszyscy narzekają na pijaństwo, które się rozwija na pograniczu w wyniku braku pracy i w rezultacie łatwego dostępu do taniego alkoholu z Ukrainy, ale też w istniejącej sytuacji wykorzystuje się „zieloną granicę” dla kontaktów handlowych, z korzyścią dla obu stron.

Bardziej ostrożnie na temat zniesienia granicy wypowiadają się polscy obywatele różnych tożsamości narodowych, zwłaszcza od czasu zmiany władz politycznych na Ukrainie, po wyborach prezydenckich w 2010 r. W ostatnich latach zauważalne jest nie tylko wzmocnienie granicy państwowej i coraz bardziej surowe przepisy jej przekraczania, ale też rosnący dystans między Polakami i Ukraińcami w strefie przygranicznej. Ma on różne przyczyny: 1) skomplikowane procedury otrzymania wizy przez Ukraińców i samego przekroczenia granicy, 2) polscy turyści w ostatnich latach bardziej nastawieni są na Zachód lub kraje egzotyczne, a nie na Bieszczady czy Czarnohorę, 3) coraz większa troska obywateli Polski o podwyższenie standardów życia codziennego i jego bezpieczeństwa (wschodni sąsiedzi dość często są traktowani jak nieprzewidywalni) etc. Czyli jeżeli ze strony ukraińskiej prawie wszyscy respondenci, w zasadzie jednoznacznie, opowiadali się za zniesieniem granicy, to ze strony polskiej wypowiedzi były bardziej złożone, niejednoznaczne.

Deklaracje tożsamościowe po obydwu stronach granicy Za Ricoeurem możemy przyjąć dwie zasadnicze składowe tożsamości: a) różnica względem innych; b) tożsamość względem siebie w czasie28. Dalej zaś stwierdza Ricoeur, że z nieostrości oceny i odczuwania tego drugiego czynnika wynika wrażenie, iż współczesne tożsamości są niestabilne, chwiejne. Analiza materiału terenowego, zjawisk i procesów, których odbicie zawarte jest w wypowiedziach naszych rozmówców pokazuje, że mamy do czynienia ze zjawiskiem dynamicznym, a nie statycznym. Jest wyraźnie zauważalne, jak sposób myślenia mieszkańców badanego przez nas obszaru, przeszłość, ich indywidualne losy, ale także lata przeżyte po „Akcji Wisła”, „Akcji HT – 1951” czy w państwie radzieckim, a potem w wolnej Ukrainie i dostrzegane zmiany w krajach sąsiadujących, Z. B a u m a n, Tożsamość - jaka była, jest, i po co?, [w:] Wokół problemów tożsamości, red.

A. Jawłowska, Warszawa 2001, s. 11.

28

PW 47.indb 610

2013-03-13 11:20:26

SĄSIEDZTWO PRZEZ DRUT KOLCZASTY

611

wpływają na ich tożsamość – zapewne nie tylko tę deklarowaną. Nie możemy dziś stwierdzić, w każdym razie nie jest to możliwe na podstawie tak krótkich badań, jak w poszczególnych okresach zmieniała się identyfikacja etniczna naszych rozmówców i ich tożsamość. Wspomnienie przeszłości, zmienność ocen tego, co było dawno, wydaje się wyraźnie zauważalna w sądach naszych rozmówców. „Pamięć historyczna nie jest stabilna [...] jest ruchoma: ulega wybiórczości. [...] nie jest w pełni neutralna, lecz emotywnie nacechowana”29. W tych fluktuacjach pamięci historycznej ważny czynnik stanowi także osobista historia i zmieniająca się ocena własnej doli.

Deklaracje przynależności narodowej rozmówców po stronie ukraińskiej nie pozostawiają wątpliwości. Nawet, jeśli wiedza uzyskana z literatury polskiej niekiedy skłaniała do przypuszczeń, że tożsamość mieszkańców tego terenu nie jest tak jednoznaczna, to z materiałów zgromadzonych w trakcie badań wynika, iż są Ukraińcami. Analiza opowieści dotyczących przeszłości – w przypadku osób starszych niekiedy przeszłości odległej – informacje o środowisku rodzinnym i sąsiedzkim przy jednoczesnym podkreśleniu odmienności w stosunku do Polaków, także wspomnienia czasów powojennych i podkreślanie odrębności od Rosjan, pozwalają wyrazić opinię, że także dawniej uważali się oni za Ukraińców.

Nawet, jeśli dzisiejsza propaganda państwowa, wypowiedzi polityków, polityka historyczna wzmocniły, czy bardziej jednoznacznymi uczyniły te deklaracje, to nie wydaje się, by poczucie ukraińskości było świeżej daty czy w jakiś sposób koniunkturalne. Niejasność natomiast łączy się z innymi określeniami – oto treść kilku wypowiedzi z różnych wsi badanego obszaru. „Nazywają nas Bojkami, ale Bojki to także Ukraińcy. Ja najpierw jestem Ukraińcem” (Szandrowiec, m. ur. w 1930); „Nas nazywają Bojki. My nie Bojki, z narodowości my Ukraińcy” (Tarnawa Chutor, m. ur. w 1947); „Ja jestem Ukrainiec, a czy Bojko czy Łemko to nie wiem” (Wiciów, m. ur. w 1935). Ten sam rozmówca dodał, że w Ustianowej (wsi leżącej na zachód od Ustrzyk Dolnych, gdzie się urodził i skąd wysiedlono go wraz z rodzicami), nazywali się Ukraińcami, była tam szkoła ukraińska i większość mieszkańców Ustianowej stanowili Ukraińcy. Nikt z naszych rozmówców nie utożsamiał się z określeniem „Rusini”. Stwierdzano, że nie wiedzą, jakoby nazywano ich Rusinami, są bowiem Ukraińcami (np. urodzona w 1931 w Ustianowej obecna mieszkanka Mszańca).

Wieś Ustianowa była znacznym skupiskiem Ukraińców. Na początku XX w.

Ustianową Górną i Dolną zamieszkiwało około 1400 mieszkańców, z czego około 1200 – wyznania greckokatolickiego, 115 – rzymskokatolickiego i ponad

M. B o b r o w n i c k a, Patologie tożsamości narodowej w postkomunistycznych krajach słowiańskich, Kraków 2006, s. 11.

29

PW 47.indb 611

2013-03-13 11:20:26

612

ROMAN CZMEŁYK, LECH MRÓZ

85 – mojżeszowego.30 Pośrednio o tym mogą świadczyć nie tylko dwie cerkwie, jakie stały we wsi (Polacy tutejsi do kościoła chodzili do Ustrzyk Dolnych), ale przede wszystkim opowieści o sytuacjach konfliktowych – Polacy nie szanowali Ukraińców, bo mówili: Ukraińcy „to kabany”31 (Wiciów – m. ur. w Ustianowej, w 1930). Kilkakrotnie w wypowiedziach o początkach II wojny światowej pojawia się stwierdzenie, że to była „polska wojna” , Polacy uciekali przez Ustrzyki samochodami na wschód, a pod wieczór przyszli Niemcy, dawali dzieciom cukierki, ludzie mówili – „że dobrze” (Wiciów, m. ur. w Ustianowej w 1928). Ten sam rozmówca dodaje, że w roku 1946 miały miejsce pierwsze przymusowe wysiedlenia, można było uniknąć wysiedlenia, ale „trzeba się było zapisać na Polaka”, lecz oni nie chcieli. Podobna jest opowieść kobiety z Wiciowa (ur. w Ustianowej w 1930); szli właśnie pieszo do Kalwarii, ale nie doszli, „wrócili, bo zaczęła się polska wojna”. Inna była mieszkanka tej miejscowości dodaje, że gdy w 1948 r. wysiedlali z Ustianowej – to „kto Ukrainiec wysiedlali w 24 godziny, a kto Polak zostaje” (Mszaniec, k. ur. w 1931 w Ustianowej).

Jednoznaczna deklaracja swojej tożsamości narodowej pomogła niektórym Polakom wrócić do Ustianowej w ramach procesu repatriacji z Ukrainy w latach 1957–1958. Po II wojnie światowej ludność pochodzenia ukraińskiego została wysiedlona, wieś przedzieliła granica, a górna cześć Ustianowej znalazła się na terenie ZSSR. Po korekcie granicy państwowej w 1951 r. na teren tej miejscowości przesiedlono ludność polską z okolic Sokala, Hrubieszowa, Krystynopola, przybyli także osadnicy z innych stron Polski.

Niewiele mówili rozmówcy o konfliktach pomiędzy Polakami a Ukraińcami.

Pojawiał się ten wątek zaledwie kilkakrotnie we wspomnieniach byłych mieszkańców Ustianowej i we wcześniej przytoczonej wypowiedzi dotyczącej Lutowisk. Częściej padały opinie, że nie było konfliktów, a jeżeli to głównie między młodzieżą męską spory „o dziewczyny”. Potwierdzeniem braku konfliktów są opinie o wzajemnym szanowaniu swoich świąt – „jak było polskie święto nikt nie wykonywał ciężkich robót; jak u nas święto, też nie pracowali Polacy” (Mszaniec, k. ur. w 1931, w Ustianowej).

Wątek aktywności UPA – „naszych chłopców”, jak określało tę partyzantkę wielu rozmówców – pojawiał się często we wspomnieniach czasu wojny i pierwszych lat powojennych. „Wysiedlili wielu ludzi – naszych chłopców, co chcieli wolnej Ukrainy” (Hroziowa, k. ur 1919). Rozmówcy najczęściej deklarowali, że nie wiedzą czy UPA walczyło z Rosjanami czy Polakami. Tylko jedna opowieść dotyczyła konfliktu z Polakami – partyzanci wojowali z Ruskimi, miejscowych Dane liczbowe, które tu przytaczamy, zamieszczone są na tablicy informacyjnej, stojącej obok cerkwi w Ustianowej. Niestety nie jest podane bliższe źródło czy pochodzenie tych danych.

31 kaban – wieprz.

30

PW 47.indb 612

2013-03-13 11:20:26

SĄSIEDZTWO PRZEZ DRUT KOLCZASTY

613

IL . 4. Tablica pamiątkowa i krzyż poświęcone pamięci żołnierzy UPA – Mszaniec (fot. L. Mróz).

nie krzywdzili, „w Dobromilu i innych siołach Polacy bili Ukrainców, a potem, jak wrócili chłopcy, to potem Polaków od kołyski rezali” (Mszaniec, m. ur. 1927).

Niezależnie od sposobu przedstawienia działalności UPA przez naszych rozmówców, ruch partyzancki i pamięć o nim jest niewątpliwie istotnym elementem samoświadomości mieszkańców ukraińskiej strefy pogranicza. Nie ogranicza się wyłącznie do działań zbrojnych UPA, bowiem był to także niezmiernie ważny czynnik w realizowaniu wysiedleń i polityki ówczesnych władz. „Ruskie wojska paliły chaty, bo ludzie wracali. Bywały tu bandery, wojowały za Ukrainu.

Była też w latach 50. dezynteria – co nie szli do wojska i byli w lesie [...] kto był w banderach, kto miał kilka koni, nie zapisał się do kołchozu, wysiedlali na Sybir” (Wiciów, m. ur. 1928). Podobnie wypowiadał się inny wysiedleniec z Ustianowej, dziś mieszkaniec wsi Haliwka – „z Ustianowej tu ich przesiedlili w 1948, [...] zasiedlali chaty po banderach i kułakach [...] Bandery byli tu do 1953” (Haliwka, m. ok. 80 lat). Były wolne chaty po wysiedlonych na Sybir i po UPA. „Chłopcy” tu w lesie byli do 1946 (Wiciów, m. ur. w Ustianowej, w 1930).

Solidarność wioskowa, poczucie wspólnoty i zrozumienia celu działań UPA, a u niektórych zapewne też strach przed partyzantami czynią, że jest to tak ważny wątek identyfikacji wielu tutejszych mieszkańców: „Banderowcy byli tu we

PW 47.indb 613

2013-03-13 11:20:27

614

ROMAN CZMEŁYK, LECH MRÓZ

wsi, kilku chłopców z sąsiedztwa, wszyscy wiedzieli kto. Ostatki UPA wojsko zniszczyło w 1953” (Szandrowiec, m. ur. w 1930).

Od dawna jest wiadome, że wyznawana religia i kościół (lub cerkiew) są niezmiernie ważnym czynnikiem, czasami nawet zasadniczym, w budowaniu tożsamości. Deklaracje typu „jestem Polakiem, bo chodzę do polskiego kościoła” odnotowywano wielokrotnie w trakcie badań prowadzonych na Wileńszczyźnie czy Grodzieńszczyźnie. Tutaj, na pograniczu polsko-ukraińskim, rzecz wygląda z gruntu inaczej. O ile przed wojną w niektórych miejscowościach (np. wielokrotnie wymienianej Ustianowej) faktycznie cerkiew i kościół wskazywały na przynależność narodową – choć opowiadano nam o nierzadkich przypadkach odwiedzania „nie swoich” świątyń, to po wojnie sytuacja zmieniła się zasadniczo. Świątynie i w ogóle miejsca kultu były niszczone przez władze radzieckiej Ukrainy, nawet jeśli nie zostały zniszczone, to najczęściej pozostawały nieczynne.

Zwłaszcza świątynie katolickie – bowiem grekokatolicyzm został zlikwidowany przez władze radzieckie, a świątynie przejęła cerkiew prawosławna lub niszczały zamieniane na magazyny, składy itd. Po powstaniu wolnej Ukrainy nie został przywrócony stan sprzed wojny; część ludności oswoiła się z prawosławiem i nie była skłonna wydalać duchownego tylko dlatego, by przyjąć księdza greckokatolickiego – istotna była forma i podobieństwo obrządku. Poza tym dla wielu mieszkańców nie były i nie są jasne powody zróżnicowania podległości poszczególnych świątyń. Szczególny wydaje się przypadek świątyni w Jasienicy, ale jest to przypadek jakże wymowny. Świątynia pod wezwaniem św. Michała przynależy do cerkwi prawosławnej Patriarchatu Kijowskiego; dawniej była cerkwią greckokatolicką, a potem prawosławną Patriarchatu Moskiewskiego. Po powstaniu wolnej Ukrainy była to cerkiew prawosławna autokefaliczna; teraz jest cerkwią prawosławną Patriarchatu Kijowskiego. Wewnątrz cerkwi jest „Droga Krzyżowa” – rzecz w prawosławnych cerkwiach niespotykana, i odbywają się procesje, na szczycie dzwonnicy dzwon z napisem: „Żertwa parochijan z Jasenicy – Zamkowoj perebywajuszczych w Ameryce. 1932 g.” Ten przykład dziejów obiektu i wiernych, to nie tylko świadectwo złożoności i poplątania historii tych ziem, ale także przejaw niezmiernie trudnego do rozwikłania i zrozumienia synkretyzmu religijnego tutejszych chrześcijan. Inną postać synkretyzmu wyobraża świątynia w Hroziowej – jest to murowany prostokątny obiekt z 1785 r., budowany na wzór kościoła rzymskokatolickiego, jednakże dawniej była to cerkiew greckokatolicka.

Teraz jest to cerkiew prawosławna Patriarchatu Moskiewskiego; na cmentarzu przycerkiewnym usypano kopiec poświęcony tutejszym „bojcom UPA”.

Oddziaływanie przynależności religijnej na tożsamość narodową na terenie przygranicznym po stronie polskiej jest współcześnie dość skomplikowane.

Oczywiście dla wielu osób, Ukraińców starszego pokolenia, wyjazd do cerkwi odległej kilkadziesiąt kilometrów, co tydzień, jest wyrazistą deklaracją własnej

PW 47.indb 614

2013-03-13 11:20:27

SĄSIEDZTWO PRZEZ DRUT KOLCZASTY

615

tożsamości narodowej i podtrzymania pamięci historycznej. Chociaż zdarza się, że starsi ludzi ukraińskiego pochodzenia, z uwagi na brak w pobliżu cerkwi, czasem chodzą do najbliższego kościoła rzymskokatolickiego i czują się w nim dobrze. Na całym odcinku wspólnej granicy, na północ od źródeł Sanu, dopiero w Ustrzykach Dolnych znajduje się cerkiew greckokatolicka. Średnie pokolenie miejscowych Ukraińców i ich dzieci w większości zostało ochrzczone w kościołach rzymskokatolickich i głównym, decydującym argumentem wyboru konfesji była chęć uczestniczenia w nabożeństwach, a nie tożsamość narodowa. Nie uważają, aby byli z tego powodu gorszymi czy mniejszymi patriotami. Czują się podobnie jak i Ukraińcy Patriarchatu Moskiewskiego na Ukrainie – nie uważają siebie za zdrajców ukraińskości. Wydaje się, że religia ma już mniejszy wpływ na kształtowanie tożsamości etnicznej we współczesnym, zglobalizowanym świecie, a w każdym razie mniejszy niż dawniej.

Ukraińska tożsamość nie oznacza jednorodności; dzieli mieszkańców badanego przez nas obszaru przeszłość – przede wszystkim zadziwiająco trwała pamięć tutejszości, bądź bycie przybyszem, osobą spoza tych ziem; dzisiaj, gdy minęło nieomal 68 lat od zakończenia wojny i niewiele mniej od czasu przesiedleń, pamięć kolejnego już pokolenia nietutejszości części mieszkańców, jest czymś zaskakującym. Ujawnia się trwałość i pamięć przeszłości w sąsiedzkich sporach

IL . 5. Stogi na polach wsi Mszaniec (fot. L. Mróz).

PW 47.indb 615

2013-03-13 11:20:27

616

ROMAN CZMEŁYK, LECH MRÓZ

pomiędzy miejscowymi, tu urodzonymi i tymi, którzy przybyli na początku lat 50.: „Ty żebraczka była z Ustianowej, a co ty przywiozła. Tam wszystko mieli, a tu co, bidni stały. A w swarci to ci powiedzą – ty żebraczka, przyjechała tu.

Ustianowa to było jak przedmieście Ustrzyk, my byli jak mieszczany.” (Mszaniec, k. ur w 1931). „Pereselenci” tu na nich mówili, „Łemki z Ustianowej”, „i do tej pory tak mówią «pereselenci»’ (Wiciów, m. ur 1930). Inne używane w Wiciowie na określenie przesiedlonych słowo to: „wakowanci” – ewakuowani.

Pamięć, że „kołchoz to była «katorżna bida»” – jak określił to mieszkaniec wsi Szandrowiec (m. ur. W 1930), świadomość, iż wolna Ukraina oddała im zabraną niegdyś przez radzieckie władze ziemię, że można gospodarzyć na swoim choć nie jest łatwo żyć i wielu mieszkańców wyjeżdża na zarobek do innych krajów, przede wszystkim do Unii Europejskiej, a sytuacja ekonomiczna w Polsce jest zasadniczo lepsza, wpływa także na stosunek do granicy. Bycie Ukraińcem nie jest już – jak się wydaje – konstruowane w opozycji do bycia Polakiem.

Granica nie jest obszarem sąsiadowania z krajem zamieszkiwanym przez ludzi nieprzychylnych. Wpływa to wyraźnie na przemodelowanie pamięci przeszłości. Za Polaków nie było dobrze, ale zapłacił podatek 5 zł i był rok spokoju. „Za Polaków było lepsze [życie] jak za naszych” stwierdził starszy mężczyzna (Haliwka Na Chutorze, m. ok. 80 lat); „krewna tam wyjechała, wyszła za mąż i tam żyje, w Polsce lepiej [...] Polacy nie puszczają [pilnują granicy], bo do nas nie uciekają, do Polski uciekają” (Tarnawa Chutor, m. ur. 1947). Dodatkowym elementem zbliżenia jest polska telewizja. Nie w takim znaczeniu, jak przed laty, gdy niektórzy mieszkańcy ZSRR szukali w polskich programach wiadomości innych, prawdziwszych, niż podawane przez radziecką telewizję. Zdaniem kilku rozmówców oglądanie prognoz pogody TV z Rzeszowa, a także TV Polonia, Polsat, TV1, TV2 jest ważne, bowiem wtedy wiedzą czy iść do siana, co robić w polu, bo pogoda podawana ze Lwowa nie jest aktualna dla tutejszego obszaru i nie ułatwia gospodarowania. „Sąsiad przychodzi i pyta: «co tam Polak mówił o pogodzie» i zawsze ta prognoza z polskiej TV sprawdza się”. Prawie w każdej chacie słuchają TV pogody z Polski i według prognozy ustawiają prace w polu (Mszaniec, m. ur 1959).

Niewątpliwie TV i środki masowego przekazu (również ukraińskie) w istotny sposób wpływają także na ocenę sytuacji międzynarodowej, wielu rozmówców chciałoby by Ukraina przystąpiła do EU i NATO, bo „z Moskalami już nam nadojiło” jak określił to jeden z nich (Wiciów, m. ur. 1935). W trakcie rozmowy o polityce i rosyjskiej aktywności wobec Ukrainy, szczególnie zabrzmiała wypowiedź jednej z rozmówczyń: „to my wtedy pójdziemy do Polski”; na zapytanie jak pójdą, dodała: „no dołączymy do Polski, przeniesiemy granicę, odnowimy granicę na Zbruczu” (Boberka, k. ur. 1953).

PW 47.indb 616

2013-03-13 11:20:27

SĄSIEDZTWO PRZEZ DRUT KOLCZASTY

617

*** Prowadzone przez nas badania pokazały, że zmiany polityczne i ekonomiczne, powstanie wolnej Ukrainy, pobudziły rozmaite procesy społeczne – na obszarze pogranicza bardzo mocno łączące się z obecnością granicy i zainteresowaniem tym, jak wygląda sytuacja i życie po drugiej stronie. Po stronie polskiej handel przygraniczny ma duży wpływ na zarobki i standard życia codziennego. To wyraźnie wpływa na reinterpretację przeszłości, na modelowanie pamięci tak, by bardziej odpowiadała realiom dzisiejszości, doświadczeniom potwierdzanym obserwacją i nadzieją na zmianę sytuacji na Ukrainie. Nadzieją na zbliżenie z krajami Europy Zachodniej, z Unią Europejską i na poprawę sytuacji ekonomicznej w kraju. Ten dynamiczny proces bardzo wyraźnie wpływa na tożsamość – ukraińską, ale inną niż dawniej. Również w ciągu ostatnich dwudziestu lat zmienił się stosunek Polaków do Ukraińców, co też ma duży wpływ na wizerunek „obcego”.

PRZEGLĄD WSCHODNI

PW 47.indb 617

2013-03-13 11:20:27

Esencja Wschodu Pismo Spraw Wschodnich

Pokojowe relacje między narodami buduje się najskuteczniej na poziomie obywateli Jan Nowak-Jeziorański

www.new.org.pl

PW 47.indb 618

2013-03-13 11:20:28

DOKUMENTY I MATERIAŁY

PW 47.indb 619

2013-03-13 11:20:28

PW 47.indb 620

2013-03-13 11:20:28

Przegląd Wschodni, t. XII, z. 3 (47), s. 621–632, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2013

MICHAŁ JARNECKI Poznań/Kalisz

REPUBLIKA HUCULSKA*

W

LATACH 1917–1920 zostało podjętych kilka prób budowy ukraińskiej państwowości. Stosunkowo nieźle są znane i naukowo opisane przypadki Ukraińskiej Republiki Ludowej z epizodem Hetmanatu nad Dnieprem, a także wschodniogalicyjskie działania na tym polu i zmagania z Polską o niepodległość. Mało znanym u nas epizodem jest z kolei powstanie i krótka egzystencja tzw. Republiki Huculskiej we wschodniej części Rusi Zakarpackiej1.

Nie była to jedyna w tym regionie inicjatywa polityczna na przełomie lat 1918–1919. Rady narodowe powstały w Starej Lubowni i Preszowie (w międzyczasie zmiana siedziby), Użhorodzie oraz Chuście, ale tylko w Jasinie zdecydowano się proklamować niepodległość.

Jej powstanie i krótki żywot nierozerwalnie wiązał się z rozpadem dualistycznej monarchii Habsburgów i przykładem z drugiej strony Karpat, czyli Galicji, gdzie uformowała się Zachodnio-Ukraińska Republika Ludowa (ZURL), w oryginale – Zapadno Ukrainśka Narodna Respublika (ZUNR). Mieszkańcy okolic Rachowa i Jasiny odczuwali więź z sąsiadami z północy, posługując się dialektem werchowińskim, bliskim huculskiemu, po galicyjskiej stronie Karpat. Można nawet zaryzykować opinie, iż rejony Rachowa stanowiły południowe kresy huculskich obszarów. Nieliczni inteligenci wywodzący się z grona autochtonów, jak bracia Klimpuszowie (Dmytro, Iwan i Wasyl), Marusiak-Kuźmicz czy Josipczuk, utwierdzali wśród ziomków przekonanie o związku z Galicją i Ukraińcami. * Praca powstała przy pomocy specjalnego funduszu stypendialnego obejmującego wschodnich partenerów UE oraz Grupy Wyszehradzkiej: Scholarschips for Eastern Partnership w ramach szerokiego projektu Funduszu Wyszehradzkiego Visegrad Fond (V4).

1 Z. Z a w a d o w s k i, Ruś Podkarpacka i jej stanowisko prawno-polityczne, Warszawa 1931, s. 12–16; W. B a l c e r a k, Powstanie państw narodowych w Europie Środkowo-Wschodniej, Warszawa 1974, s. 294; J. M a c e k, Republika Huculska, „Płaj”, 1999, nr 19, s. 122–135; M. J a r n e c k i, Irredenta ukraińska w relacjach polsko-czechosłowackich 1918–1939, Kalisz–Poznań 2009, s. 73–74.

PW 47.indb 621

2013-03-13 11:20:28

622

MICHAŁ JARNECKI

Te inicjatywy czy konkluzje przebijały się powoli przez bierność i długotrwały brak wykształconej tożsamości narodowej Rusinów. Proces budowy identyfikacji narodowej był w tym zakątku monarchii Habsburgów, notabene także zacofanym cywilizacyjnie, znacznie opóźniony2. Społeczność autochtoniczna w swej masie borykająca się nie tylko z biedą, ale wręcz i nędzą, pozostawała obojętna na wszelką propagandę o charakterze politycznym i etnicznym. Swoistą odporność na agitację w tym, intensywną madziaryzację, niezależnie od czynników ekonomicznych, wzmacniał powszechny na Rusi Zakarpackiej analfabetyzm i brak, poza nielicznymi wyjątkami, inteligencji. Górskie doliny przy niedostatecznie rozwiniętej sieci dróg pozostawały przez cześć roku niedostępne oraz odizolowane.

Tak więc i Węgrzy za swoją polityką etniczną okazali się nieskuteczni. Powoli jednak dojrzewała w rejonie Werchowyny świadomość odrębności od węgierskich elit, a bliskości z pobratymcami, a nawet i korzeni w galicyjskiej Huculszczyznie.

Dowodziłyby tego niezależnie od badań etnograficznych, popularne na Rusi legendy, sugerujące migracje ludności z północnej części Karpat, czego przykładem byłaby opowieść o powstaniu samej Jasini, przyszłej stolicy i serca Republiki Huculskiej3. Nieprzypadkowo okaże się później, iż owa Republika największe poparcie uzyskała w zakarpackiej części Werchowyny. Jednak na przełomie XIX i XX w. daleko było jeszcze w tychże stronach do stanu identyfikacji narodowej, jak w przypadku galicyjskich Ukraińców.

Przesłanek powstania Republiki Huculskiej, niezależnie od poczucia więzi ze społecznością po drugiej stronie Karpat, szukać należy w działaniach węgierskiej administracji podczas trwania światowego konfliktu, a szczególnie władz wojskowych wobec miejscowej ludności. W oczach huculskiej większości, Węgrzy dyskryminowali lokalną społeczność zarówno w aspekcie ekonomicznym, religijnym i politycznym. Do tego też przyłączyły się szykany i represje obu walczących na terenie Rusi armii – austro-węgierskiej i rosyjskiej. Należałoby się tutaj zgodzić z opiniami Jerzego Macka, autora szkicu zajmującego się fenomenem huculskiej państwowości. Przez łuk Karpat czterokrotnie przetaczał się front, a każda armia 2 P.R. M a g o c s i, The shaping of a national Identity. Subcrpathian Rus 1848–1948, Londyn 1978, s. 21–75; M. J a r n e c k i, Droga do identyfikacji narodowej. Stosunki narodowościowe na Rusi Zakarpackiej, „Sprawy Narodowościowe”, Poznań–Warszawa 2005, z. 27, s. 101–118.

3 Swego czasu baca Iwan Struk z okolic Worochty (galicyjska Huculszczyzna) – przepędzał owce przez góry i czas jakiś wypasał je na południowych stokach. Śnieżna burza rozproszyła stado, a sam Struk nie mógł zwierząt odnaleźć. Wrócił tam wiosną i o dziwo – baca wypatrzył całe i zdrowe stado owiec u stóp jesionu. Postanowił wraz ze swoimi najbliższymi oraz przyjaciółmi osiąść tutaj na zawsze, zakładając osadę Jasinia, od drzewa o cudownej mocy. Za: Ю. Ч о р і, Щo нe ciльцe – cвoe лицe. Лeгeнди, пepeкaзи тa oпoвiдi пpo зaкapnaтcькi мicтa, ceлa й npиciлки, Ужгород 2004, s. 229–231; i d e m, Хoч нe paй, зaмe cвiй кpaй. Лeгeнди i пepeкaзu Зakapпaття, Ужгород 2007, s. 339–340 oraz opracowanie etnograficzne – В. К о с а н, Tpaдицiний нapoдний oдяг Гуцyлiв Paxiвщини XIX – пepвшa пoлoвиa XX cт., Ужгород 2012, s. 6–9, 61–70 i 118–120.

PW 47.indb 622

2013-03-13 11:20:28

REPUBLIKA HUCULSKA

623

zachowywała się tak jak w kraju podbitym i wprowadzała swoje „porządki”. Ten sam autor zauważył także, zgodnie z prawdą, że brutalność i buta Rosjan sprawiły, iż osłabły – i tak szczątkowe – sympatie prorosyjskie. Po odbiciu tych obszarów przez wojska c.k. monarchii nastąpiła nowa faza terroru, przeciwko domniemanym czy prawdziwym szpiegom lub zdrajcom. Narastała gorycz i poczucie krzywdy, co razem stanowiło korzystny grunt dla antywęgierskich resentymentów. Rozhuśtało to najróżniejsze emocje, ponieważ naruszyło głębokie poczucie godności mieszkańców tej ziemi. „Oprócz umiłowania swobody – uczucia tak powszechnego u wszystkich górali karpackich – na Huculszczyźnie do głosu doszło tak przemożne pragnienie bycia gazdami sobie samym” konkludował Jerzy Macek4. „Prapoczątków” państwowego epizodu południowej Huculszczyzny należałoby szukać w utworzeniu w Jasinie wiosną 1918 r. oddziału obywatelskiej samoobrony, która miała zapobiec przemocy i gwałtom szerzonym przez coraz liczniejsze grupy przestępców, dezerterów i zdemobilizowanych żołnierzy cesarsko-królewskiej armii. W listopadzie na czele oddziału stanął podporucznik Stepan Kloczurak, oficer dualistycznej monarchii, który powrócił z frontu w swe rodzinne strony. Formacja, licząca już wtedy około 200 osób (początkowo – kilkudziesiąt), została przekształcona i zreorganizowana w organizację Narodna Obrona. Z Galicji przenikały też na ten obszar, formalnie jeszcze pozostający częścią węgierskiego regionu Kárpátalja, czyli Węgierskiej Rusi, radykalne nastroje. W tych gorących pomimo jesiennej aury, politycznie dniach, powstała po drugiej stronie Karpat ukraińska państwowość i od pierwszych dni toczyła ona z Polską bój o przetrwanie. Nie bez więc inspiracji z Galicji Wschodniej 8 listopada 1918 r. w tej samej Jasinie – na wniosek Iwana Marusiaka-Kuźmicza, uformowała się podczas wiecu okolicznej ludności Huculska Rada Narodowa.

W jej skład wchodziło 42 członków, z wyraźną przewagą rolników (30), co też odzwierciedlało strukturę społeczną regionu. W gronie tym znajdowało się tylko 6 inteligentów5. Na czele stanęło kilku bardziej doświadczonych i wyrobionych społecznie lokalnych działaczy. Przewodniczącym (dosłownie starostą) został Dmytro Iwaniuk, jego zastępcą Jurij Kabaljuk, sekretarzem Mikoła Sabadjuk.

Istotną rolę odgrywał wspomniany już Stepan Kloczurak. Posiadał on talenty krasomówcze i w płomiennym przemówieniu zachęcał do przełamania bierności, przypominając lokalną sytuację geopolityczną: [...] Teraz, gdy wokół nas wszystkie narody śmiało podnoszą sztandar wolności i my powinniśmy odważnie dowieść, że nie chcemy być sługami naszych dawnych gnębiМ. Б о л д и ж а р, М. В е г е ш, В. Х у д а н и ч, Іcтopiя укpaїнськoї gepҗabнocти, Ужгород 1996, s. 130–131; [tłumaczenie tekstu w: J. Macek, op. cit., s. 126] 5 Зakapnaття 1919–2009, Icтopiя, noлiтика, кульtypa, red. М. Вегеш, С. Фединець, Ужгород 2010, s. 49; M. М у ш и н к а, Лицap вoлі, Ужгород 2011, s. 35–36.

4

PW 47.indb 623

2013-03-13 11:20:28

624

MICHAŁ JARNECKI

cieli, nie chcemy być już obiektem szyderstw, pogardy i ciągłego poniżania. Na naszej ziemi chcemy być jedynymi gospodarzami, na co mamy pełne prawo. Bierzmy przykład od innych zniewolonych narodów – od pobliskich Rumunów, od Polaków, Czechów i szczególnie od naszych braci Ukraińców z Galicji, którzy rozpoczęli walkę o swoje wyzwolenie i zjednoczenie z Ukrainą6.

Rada zniosła węgierską administrację i tworzyła własną, wykonującą faktycznie zadania quasi-państwa. Powołany został również organ wykonawczy – Hołowna Uprawa (Naczelny Zarząd) składająca się z 12 członków, do którego wchodzili – co dziwić nie może, wcześniej wymienieni funkcyjni działacze: Dmytro Iwaniuk, Jurij Kabaljuk, Mikoła Sabadjuk, dwóch Kloczuraków o tym samym imieniu Stepan: ojciec i syn, Jurij Hafijak, Iwan Łastowieckij, Iwan MarusiakKuźmicz, Iwan Timczuk, Kirył Riszczuk, Stepan Bodnarczuk i Wasyl Klimpusz.

Zarząd z kolei powołał komisje odpowiadające klasycznym ministerstwom. Było ich siedem: administracyjna z Dmytro Iwaniukiem, szkolna z Iwanem Pasułko, leśna z Iwanem Timczukiem, robót leśnych ze Stepanem Kloczurakiem ojcem, handlu z Wasylem Klimpuszem, żywnościowa z Jurijem Kabaljukiem i wojskowa ze Stepanem Kloczurakiem synem na czele7. Nie powinien dziwić fakt poświęcenia tak znacznej uwagi sprawom leśnictwa, w postaci faktycznie dwóch komisji-resortów. Lasy były głównym bogactwem regionu zakarpackiego, a już szczególnie jego wschodniej i północnej części. Drzewo i inne dary lasu stały się cennym towarem, za które można było nabyć od najbliższych sąsiadów niezbędne produkty takie jak naftę, cukier, czy artykuły przemysłowe. Rada starała się objąć swoją kontrolą kulejącą w warunkach wojennych produkcję oraz czyniła przygotowania do przeprowadzenia reformy rolnej. Tutejsza Rada była jedną z kilku powstających na jesieni 1918 r. na obszarach Zakarpacia, od Spisza po komitat marmoroski, rusińskich organów władzy (inne miały siedziby w takich ośrodkach jak: Lubownia-Preszów, Chust, Użhorod), ale wyróżniała się na ich tle jednoznacznie proukraińską orientacją.

Na swoim pierwszym posiedzeniu Huculska Rada Narodowa wybrała delegację w składzie: Jewhen (Eugeniusz) Puza – przy okazji porucznik wojsk ZURL (ZUNR), Iwan Klimpusz i S. Kloczurak, która na przełomie listopada i grudnia udała się do Stanisławowa, pełniącego wówczas rolę faktycznej i zastępczej stolicy ZURL, wskutek tocznych we Lwowie ustawicznych walk. Wysłańców przyjął Sydor Hołubowycz, jeden z czołowych polityków Wschodniej Galicji, szef Urzędu Rady Ministrów. Miał on oświadczyć na spotkaniu, iż delegaci są С. К л о ч у р а к, Дo вoлі. Cпoмин, New York 1978, s. 102–103, [tłumaczenie J. Macek, op. cit., s. 126].

7 М. Б о л д и ж а р, М. В е г е ш, В. Х у д а н и ч, op. cit., s. 130–131; M. М у ш и н к а, op. cit., s. 37.

6

PW 47.indb 624

2013-03-13 11:20:29

REPUBLIKA HUCULSKA

625

„pierwszymi wysłannikami zza Karpat”. Prośba o przyłączenie do ZURL nie została jednoznacznie rozstrzygnięta. Także prośba o znaczącą pomoc militarną nie spotkała się z podobnym odzewem. Choć dla ukraińskich działaczy i patriotów po drugiej stronie Karpat sprawa zapewne wyglądała inaczej, to jednak młoda, uwikłana w wojnę z Polską ZURL, nie potrzebowała nowych frontów i przeciwników. Jednak optymistycznym dla gości z Jasiny sygnałem, stała się tymczasowa ustawa ZURL z 13 listopada, określająca granice wschodniogalicyjskiej państwowości. Zakładała ona przynależność do ukraińskiej części węgierskich komitatów: Spisz, Szaris, Zemplin, Ung, Bereg, Ugocz i Marmuresz8.

Jednak rachuby na konsekwentne i silne wsparcie ze strony ZURL ocierały się o naiwność. Związana wojną z odradzającą się Drugą Rzeczypospolitą, sama szukająca międzynarodowego uznania, musiała postępować ostrożnie i pomocy udzielała głównie, poza jednym poniżej opisanym wypadkiem, symbolicznej.

Czynniki kierownicze ZURL pozwoliły też na otwarcie w Stanisławowie biura huculskiego, oficjalnie przedstawicielstwa, a faktycznie ośrodka druku i kolportażu materiałów propagandowych.

Delegaci Rady Narodowej i Hołownej Uprawy, szukając sojuszników, bądź w celu neutralizowania potencjalnych działań węgierskich czy rumuńskich, dotarli też na wiece ukraińskiej społeczności w Budapeszcie i Sihecie Marmoroskim.

Zarówno nad Dunaj jak i do Syhotu, pociągnął S. Kloczurak (junior), zapewne z co najmniej dwóch formalnych względów: przewodniczenia Radzie i formalnego statusu żołnierza służby czynnej Korony św. Stefana. Doszło 10 grudnia do słownego starcia z Ołeksandrem Sabowem, rzecznikiem wiązania dalszych losów regionu Kárpátalja nadal z Węgrami. Idea autonomii w ramach Węgier miała jednak, co warto zaznaczyć, swoich zwolenników wśród autochtonicznej ludności. Kloczurakowi zaproponowano nawet nieźle płatną posadę, ten jednak odmówił. Uniknął próby aresztowania, wracając inną drogą do Jasiny9.

Wykorzystując swoje kontakty, J. Puza zwrócił się o pomoc do sekretarza narodowej obrony (odpowiednik ministra obrony narodowej) ZURL, majora, a od 1.01.1919 r. już pułkownika, Dmytra Witowskiego. Ten wyraził zgodę, warunkując jednak takową pomoc koniecznością stworzenia przez Hucułów własnych jednostek wojskowych. Witowski poradził nawiązanie kontaktu z wojskową komendanturą w Kołomyji. Kierownictwo galicyjskiej armii brało pod uwagę przeprowadzenie operacji w kierunku na Stryj i potem na Mukaczewo, czyli już na Rusi Zakarpackiej. Doszło ostatecznie do porozumienia z lokalnym kierownictwem Ukraińskiej Halickiej Armii (UHA), na mocy którego powstałaby tam odpowiednia grupa uderzeniowa, mająca przez Worochtę wtargnąć do Jasiny.

8 9

М. Б о л д и ж а р, М. В е г е ш, В. Х у д а н и ч, op. cit., s. 129–140. С. К л о ч у р а к, op. cit., s. 83; M. М у ш и н к а, op. cit., s. 41–42.

PW 47.indb 625

2013-03-13 11:20:29

626

MICHAŁ JARNECKI

Z punktu widzenia Budapesztu działania Narodowej Rady Huculskiej i Hołownej Uprawy wyglądały nie tylko na uzurpację, ale i bezprawie, symbol chaosu, na kresach Monarchii św. Stefana. W celu ukrócenia działalności „swoich” zbuntowanych Hucułów, Węgrzy wysłali „w celu przywrócenia porządku” kilka dni przed świętami silny oddział wojska złożony z około 600 żołnierzy i oficerów, który dna 22 ostatniego miesiąca roku wkroczył do Jasiny, przywracając tam z punktu widzenia Budapesztu, własną administrację i porządek, nie przeprowadzając jednak szerzej zakrojonych represji. Aktywiści uprzedzeni przez marmoroskiego łącznika, Jewhena Puzę, skryli się w górach. Niewykluczone, iż można akcję węgierską i względną łagodność, interpretować obawami Budapesztu przed pretensjami rumuńskimi do rejonu Marmuresz10.

Z kolei Rumuni podjęli działania w kierunku przemieszczenia wojsk w stronę Syhotu Marmoroskiego, stolicy komitatu, w którego obrębie znajdowały się tereny huculskie po południowej stronie Karpat. Wydarzenia te zmobilizowały stronę ukraińską do działania.

W Stanisławowie 2 stycznia 1919 r. odbyło się uroczyste posiedzenie Rady Narodowej Zachodniej Ukrainy z udziałem delegacji z Kijowa, z okazji połączenia, z czasem okaże się – efemerycznego i niespójnego ZURL z naddnieprzańską Ukraińską Republiką Ludową. Uczestniczyli w nim z ramienia Rusi, S. Kloczurak (junior) i Julian Braszczejko. Pierwszy, niekwestionowany już wówczas lider zakarpackich Hucułów, zabrał głos w kwestii „soborności” Ukrainy i w jego słowach nie zabrakło, zapewne zrozumiałego w takim momencie, patosu: Jesteśmy dziećmi jednego narodu [...]. Nie podzieliły nas ani rzeki czy wysokie góry, czy dalekie przestrzenie. Byliśmy zawsze świadomi, że stanowimy cząstkę ukraińskiego narodu [...]. Co wykazały ostanie wypadki, jakie rozegrały się nie tylko w Jasinie i na naszej Huculszczyźnie i Kraju Marmoroskim, ale i w odległej Starej Lubowni pod Tatrami, nasz lud wyraził życzenie przyłączenia się do swoich braci Ukraińców i do Ukrainy. Tego nie obawiali się jasno zaprezentować delegaci naszych wiosek w stolicy Węgier – Budapeszcie [...]. Proszę wziąć pod uwagę wnioski naszej delegacji. Jednocześnie proszę bratnią delegację z Kijowa, aby przedstawiła nasze postulaty rządowi, aby dopomógł nam zrzucić cudze jarzmo. Naszym gorącym pragnieniem jest to, aby sztandar niezależnej, zjednoczonej [dosłownie – „sobornej” – M.J.] Ukrainy załopotał na naszej najwyższej ukraińskiej górze – Howerli11.

В. П і п а ш, Гyцyљcькa Pecпyблiкa – пpeдтeчa Kapпaтcькoї Укpaїнi, [w:] Укpaїнcькi Kapпaты, Ужгород 1993; Ю. Х и м е н е ц ь, Tepниcтий шлях дo Укpaїни, Ужгород 1996, s. 49, J. M a c e k, op. cit., s. 128.

11 С. К л о ч у р а к, op. cit., s. 128–129 [tłum. autora artykułu].

10

PW 47.indb 626

2013-03-13 11:20:29

REPUBLIKA HUCULSKA

627

Interesujące, że słowa Kloczuraka okazały się na swój sposób prorocze, bądź stały się inspiracją, ponieważ w niepodległej Ukrainie w roku 1991 zawisła nad szczytem niebiesko-żółta narodowa flaga12.

Tymczasem plany zbrojnego wystąpienia dobiegały końca. W Kołomyji w porozumieniu z działaczami huculskimi, został sformowany specjalny 23 osobowy oddział, z trzema podporucznikami („czotarami”): Jewhenem Łonowickim, Jurijem Ciganko i Stepanem Zabaczyńskim. Dołączyło do niego dwóch Hucułów z Jasiny w roli przewodników. Wymarsz grupy nastąpił 7 stycznia 1919 r. z koszar 36 pułku Strzelców Siczowych im. Hetmana Mazepy. Tymczasowym dowódcą tej ekspedycji został Zabaczyńskij. Celem było wyzwolenie Jasiny przy współudziale lokalnych czynników. Wieczorem pojawili się w Jasinie i skomunikowali się z lokalnymi spiskowcami. Do wystąpienia miejscowych czynników oraz przybyszy z Kołomyji doszło nocą z 7 na 8 stycznia 1919 r. Termin nieprzypadkowo zbiegł się z obchodzonym przez kościoły wschodnie Bożym Narodzeniem.

Uśpiona została tym samym czujność, co wymyślił ponoć S. Kloczurak młodszy. Święta pozwoliły wcielić się lub przeniknąć insurgentom w grono kolędników – wymyślił to ponoć S. Kloczurak młodszy, a tym samym została uśpiona – pod przykrywką tradycji, czujność Węgrów. Powstańców razem miało być 109 (obok żołnierzy UHA 86 uzbrojonych członków Huculskiej Narodowej Obrony). Wskutek zaskoczenia udało się niemal bezkrwawo rozbroić kilkusetosobową węgierską jednostkę. Co do liczby madziarskich żołnierzy i żandarmów nie ma pełnej zgody w ukraińskiej literaturze. Jedynie doszło do krótkiej wymiany ognia, wskutek której kilku Węgrów zostało rannych13. Po zdaniu broni Węgrom pozwolono opuścić w następnych dniach Jasinę.

Reaktywowana Rada Narodowa 8 stycznia 1919 r. proklamowała na wiecu mieszkańców Jasiny i najbliższych wsi powstanie Huculskiej Republiki, której prezydentem został ogłoszony Stepan Kloczurak junior. Rada wezwała również mieszkańców do zbrojnego oporu wobec prób przywrócenia węgierskich rządów W dzień deklaracji niepodległości Ukrainy 16 VII 1991 r. członkowie narodowej i opozycyjnej wobec sowieckiej obecności na Ukrainie organizacji RUCH z Rachowa, nieodległej od Jasiny, wywiesili nad Howerlą, po wcześniejszej wspinaczce od strony wsi Bohdan, ukraiński sztandar.

Kilkakrotnie w następnych tygodniach prosowieckie elementy usiłowały usunąć flagę, ale była ona przywracana na swoje miejsce. Pojawiła się nawet tradycja dnia 16 lipca każdego roku swoistej, świeckiej pielgrzymki na górę i zawieszania nowego, czystego sztandaru.

13 M. М у ш и н к а, op. cit., s. 47 oraz autorzy zbiorowej pracy: Зakapnaття 1919–2009…, s. 49, piszą o aż 620 węgierskich żołnierzach, ale inni badacze czy obserwatorzy, podają niższe liczby: 500 – М. Б о л д и ж а р, Зaкapпaття між двoмa cвiтoвими вiйнaми, Ужгород 1993, s. 11–12, 250 – Ю. Х и м е н е ц ь, Moї cпocтepeжeння iз Зaкapпaття, New York 1984, s. 13–14; 187 (łącznie z dowodzącym Madziarami kapitanem) – А. К у щ и н с ь к и й, Зaкapпaття в бopoтбi, Buenos Aires 1981, s. 8. Autor ostatni wywodzi się z Rusi, będąc uczestnikiem zmagań; też o roli S. Kloczuraka: J. M a c e k, op. cit., s. 128–129.

12

PW 47.indb 627

2013-03-13 11:20:29

628

MICHAŁ JARNECKI

i pospiesznie zaczęła tworzyć swoje siły zbrojne, które po kilku dniach liczyły 400 ludzi. Pośpiech i konieczność rozszerzenia inicjatywy wojskowej narzucały się same. Węgrzy początkowo kompletnie zaskoczeni, szykowali na południowym brzegu Cisy kontrakcję, jak również Rumuni chcieli zająć co najmniej część Kraju Marmoroskiego. Z Kosowa Lackiego i Kołomyji dotarły niecałe dodatkowe 2 kurenie (bataliony) UHA, w tym jednostka z dwoma cekaemami, z porucznikami Mikołajem Sajewiczem oraz Wasylem Worobcem na czele. Niewątpliwie stało się to za wiedzą i zgodą Dmytra Witowskiego, ale już nie ma pewności, czy głowy ZURL (ZUNR) Jewhena Petruszewicza14. Władze Republiki, zwłaszcza Kloczurak, wspólnie z oficerami Armii Hałyckiej, podjęły decyzje, aby iść za przysłowiowym ciosem, podjąć ofensywę na południe i rozszerzyć terytorium podległe Republice Huculskiej.

Realna władza Republiki rozpościerała się początkowo nawet na niecałej wschodniej części Zakarpacia. Oprócz samej Jasiny były to osady Czarna Cisa, Łazeszczyna, Stebna, Kieweliw, Bilin, Kwasy, Bohdan, Ługa, Wydryczka, Roztoki. Przez kilka dni miasteczko Rachów oraz wieś Trebuszany stanowiły coś w rodzaju strefy buforowej pomiędzy oddziałami Republiki Huculskiej a wojskiem rumuńskim. Po kilku dniach – 14 stycznia, połączone siły Hucułów i wspomagających ich jednostek ZURL ze Stanisławowa posunęły się naprzód, jednak zajmując Diłowe-Trebuszany, Uścieryski, Bohdan oraz po krótkiej walce – Rachów i Byczków, ze znajdującymi się tam stacjami kolejowymi. Nacierający ponieśli wówczas pierwsze straty. Do wyzwolonego przez siły ukraińskie miasta Rachowa przybył 16 stycznia eszelon z 2 polowymi armatami pod komendą Jarosława Haftanjaka. Podczas ofensywy ludność często entuzjastycznie witała wkraczające oddziały huculsko-ukraińskie, zwłaszcza we wsi Bilchowata15.

W dniu 17 stycznia został opanowany praktycznie bez start własnych Marmaroski Syhot, już na drugim brzegu Cisy16. Stolica komitatu zamieszkana była przez kilka społeczności etnicznych, autochtoni Rusini stanowili tam ledwie połowę populacji miejskiej. Na dworcu kolejowym młodzież ukraińska powitała siły zbrojne Republiki Huculskiej pieśnią „My hajdamaki” i zawiesiła nad budynkiem ukraiński sztandar ufundowany przez stanisławowską inteligencję.

Komendanturę nad Syhotem objął porucznik Denis Majer-Michalczewskij. Podjął on próby porozumienia się z Rumunami. Po kolejnych dwóch dniach została także podjęta ofensywa w kierunku Chustu, gdzie również zrodziła się idea powołania narodowej władzy i związania losów ze Wschodnią Galicją.

14 15 16

М. Б о л д и ж а р, М. В е г е ш, В. Х у д а н и ч, op. cit., s. 137.

Ibidem, s. 133 Ibidem, s.132–134

PW 47.indb 628

2013-03-13 11:20:29

REPUBLIKA HUCULSKA

629

Strona rumuńska potraktowała postępy i sukcesy Republiki Huculskiej jak wyzwanie i przystąpiła do kontrakcji. Centrum operacyjne Rumunów znajdowało się w Satu Mare (Szatmárnémeti). Odziały rumuńskie zatrzymały postępy ukraińskie i przystąpiły do kontrofensywy, wpierw okrążając i odbijając Syhot w dniu 20 stycznia. Większość żołnierzy ukraińskich zdołała się wymknąć z okrążenia w rejonie miasta pociągiem, część jednak, próbująca wydostać się z miasta drugą transzą kolejowego transportu, trafiła do niewoli podczas zasadzki przeprowadzonej przez Rumunów (rozebrali część torów) pod Komorą Syhocką.

Zginęło co najmniej 18 Ukraińców, a 39 zostało rannych, choć wokół liczby ofiar panowały kontrowersje17. Rumuni zajęli również Byczków i Trebuszany (Diłowe). Historiografia ukraińska w znacznej mierze winą za porażkę obciąża porucznika W. Worobca, który nawet według czeskiego autora, większą uwagę poświęcał damom o podejrzanej konduicie, obsługującym wcześniej węgierskich oficerów, niż wojsku nad którym oficjalnie objął komendę18. Są też zdania, iż jednak część odpowiedzialności spoczywa, niezależnie od nieobecności porucznika w krytycznej chwili pod Komorą (wypełniał inne, polityczne zadania), na pomysłodawcy wyprawy, Kloczuraku, przy całym szacunku dla jego wcześniejszych dokonań19. Winę całego przywództwa wojskowego podkreślał znany na Rusi literat i publicysta, o politycznym temperamencie, co pokazał w dobie autonomicznej Karpackiej Ukrainy, Wasyl Grendża-Donskij. Przyczyny zła widział w braku odpowiedzialności, anarchizmie i kłótliwości liderów, w zjawisku tzw. atamańszczyzny, co można skwitować popularnym u naszego sąsiada stwierdzeniem pewnego zjawiska: dwóch Ukraińców, trzech hetmanów, co z kolei i nam Polakom, też coś daje do myślenia20.

Część ukraińskiej historiografii oraz uczestników wydarzeń gotowa jest postrzegać operację marmaroską, za własną inicjatywę części wschodniogalicyjskich sojuszników Republiki Huculskiej, bez wiedzy i zgody Petruszewicza, mającego potem wypominać Witowskiemu samowolę. Przywódca ZURL w grudniu 1918 r. spotkał się wracając z Francji z węgierskim premierem Michálym Károlyi, werbalnie akceptującym zasady samostanowienia narodów – w tym i mieszkańców Większe starty, sięgające kilkudziesięciu zabitych, podawali w swoich publikacjach: З. К у д е й, Гуцљскa Pecпублікa, Lwów 1937, s. 76; С. З а б а ч и н с ь к и й, Лiтoписі Чepвoнoї Кaлини, Lwów 1932, Ч. 7–8, i d e m, Mapмapoш-Ciгeтcькa кaмпaнiя. Як гaличaни зaймaли Кapпaтcьку Укpaїну, „Cтpiлец” 1991; А. С т е ф а н, Укpaнськe війкo в Зaкapпaттi, Toronto 1969, s. 20–21; В. Г р е н д ж а - Д о н с ь к и й, Пoкpив тумaн спiвучi piки, Ужгород 1928, s. 112; V. M a l ý, Huculská republika, „Pravo lidu”, nr 18.02.1937; liczba podana w artykule za zbiorową pracą: М. Б о л д и ж а р, М. В е г е ш, В. Х у д а н и ч, op., cit., s. 135.

18 V. M a l ý, Huculská republika, „Pravo lidu”, nr z 21 I i 18 II 1937.

19 А. Ш т е ф а н, Зa Пpaвду i Вoлю, t. 2, Toronto 1981, s. 115–117.

20 В. Г р е н д ж а - Д о н с ь к и й, op. cit., s. 112.

17

PW 47.indb 629

2013-03-13 11:20:29

630

MICHAŁ JARNECKI

regionu Karpatalja. Również Petrynewycz nie chciał prowokować Rumunii, co dowodziłoby pewnej dozy realizmu21. Wschodniogalicyjskie państwo toczyło dramatyczne boje z Polską o swoje przeżycie i zbędne mu było mnożenie frontów.

Po tym doświadczeniu oddziały UHA, czyli zbrojnego ramienia ZURL, wycofały się z Rusi Zakarpackiej, nie chcąc otwierać niepotrzebnie nowego frontu walki, tym razem z Rumunią. Na kilka tygodni powstała swoista strefa buforowa wokół Rachowa, zajęta przez wojsko rumuńskie, które tolerowało przywróconą z niebytu węgierską administrację i policję. Republika Huculska skurczyła się do okolic Jasiny, oprócz niej obejmując osady: Uścieryski, Bohdan, Łuhy, Bielin, Kwasy, Kewele, Łazeszczyna, Mohelki i Stebna. Zwłoka w kolejnych rumuńskich działaniach wynikała z kilku względów. W Paryżu rozpoczęła obrady konferencja pokojowa, na której zainteresowanej sąsiedztwem z Rumunią czechosłowackiej delegacji, zaoferowano przejęcie Rusi Zakarpackiej wobec czego przyszły sojusznik Pragi zajął postawę wyczekującą. Także wkrótce uległa komplikacji lokalna geopolityka i doraźna sytuacja. Związane to było z powstaniem Węgierskiej Republiki Rad i dramatyczną próbą zakwestionowania przez madziarskich bolszewików planów okrojenia Korony św. Stefana. Walki zaangażowały zarówno Czechów, jak i Rumunów, którzy w sposób istotny przyczynili się do likwidacji bolszewickiego eksperymentu nad Dunajem. Jednostki węgierskie wdarły się przecież na tereny „Uherskiej Rusi” (głównie środkowej części kraju) i przejęły tam na sporych obszarach na około 20 dni faktyczną kontrolę. Były wśród nich skrawki Huculszczyzny, np. Rachów22. W cieniu regionalnych politycznych burz okrojona Huculska Republika jednak egzystowała i prowadziła handel zamienny z ZURL i Rumunią. W drugiej połowie maja 1919 r. Rumuni, przy okazji ofensywy przeciwko wojskom Beli Kuna, ostatecznie zakończyli funkcjonowanie miniaturowej republiki zajmując ją swoim wojskiem, pozostawiając w rękach huculskich jedynie Jasinę. Jednak i na nią przyszedł czas. Ostatni punkt symbolicznego już raczej oporu i egzystencji Republiki został opanowany 11 czerwca 1919 r. Huculskie państewko zakończyło tym samym swoją egzystencję. Spora grupa zaangażowanych w jego funkcjonowanie aktywistów zdołała zbiec, ale nie próbował tego czynić, już w podeszłym wieku, Stepan Kloczurak-senior, ojciec swego imiennika, prezydenta Republiki. Żołnierze rumuńscy dotkliwie go pobili.

Niektórych członków władz Republiki (W. Klimpusz i D. Himczuk) rumuńska armia odstawiła do Galicji. Aresztowany został także i prezydent, a zarazem szef wojskowej sekcji huculskiego państwa, Kloczurak-junior został postawiony przed sądem i skazany na pól roku więzienia. Przesiedział krócej – do wrześМ. Б о л д и ж а р, М. В е г е ш, В. Х у д а н и ч, op. cit., s. 136.

Hapиcи icтopiї Зaкapпaття, red. І. Гранчак, t. 2, 1918–1945, Ужгород 2005, s. 72–73 i 78–87.

21

22

PW 47.indb 630

2013-03-13 11:20:30

REPUBLIKA HUCULSKA

631

nia był przetrzymywany przez Rumunów w Braszowie, skąd wyszedł wskutek interwencji misji wojskowej petlurowskiej Ukraińskiej Republiki Ludowej23.

Administracja Bukaresztu nad wschodnimi obszarami Rusi Podkarpackiej (Zakarpackiej z polskiego czy ukraińskiego punktu widzenia) oficjalnie trwała do 30 czerwca 1920 r., gdy Rumunia oficjalnie przekazała te obszary, łącznie z opanowanymi podczas walk z Węgierską Armią Czerwoną Chustem, Wielkim Sewljuszem-Winohradowem, Sołotwiną i Tereszawą, Czechosłowacji. Praktycznie ewakuacja wojsk sojusznika przeciągnęła się jednak co najmniej o cały miesiąc. Nie obeszło się bez zgrzytów w relacjach czechosłowacko-rumuńskich z racji faktów grabieży dokonywanych przez żołnierzy Królestwa24.

Interesujące, że w autonomicznej Karpackiej Ukrainie pojawiły się pomysły, zrozumiałe w lokalnym kontekście w ramach poszukiwania własnej legitymizacji i tożsamości, aby 8 stycznia, dzień proklamowania Republiki Huculskiej, ustanowić oficjalnym świętem państwowym25. Koncepcja ta nie wyszła z braku czasu oraz nawału innych, bieżących problemów, poza fazę wstępną.

Konkluzje Republika Huculska niezależnie od swoich niewielkich rozmiarów i krótkotrwałości istnienia była jedną z kilku prób budowania ukraińskiej państwowości.

Stworzyła i posiadała najbardziej niezbędne atrybuty tradycyjnej państwowości, jak administrację i zalążki sił zbrojnych. Jej aparat zapewnił przez mniej więcej od kilku tygodni do 4–5 miesięcy (w zależności od konkretnego obszaru) w miarę sprawne funkcjonowanie życia gospodarczego w tym biednym regionie.

Najważniejsze zadania spadły właśnie na sekcje (archetypy ministerstw) gospodarcze, jak leśnictwa i zaopatrzenia w żywność. Drewno i surowce pochodzenia leśnego stanowiły swoisty towar zamienny26. Niewątpliwy jest fakt wsparcia inicjatywy huculskiej przez wschodniogalicyjską ZURL i próby przyłączenia się do państwowości ukraińskiej z drugiej strony Karpat. W związku z tym pojawić się może pytanie i wątpliwość co do samodzielności huculskiej inicjatywy. Odpowiedzieć można także pytaniem – czy realizmem byłoby tworzenie mikroskopijnej państwowości bez prób znalezienia sojuszników przedsięwzięcia, o bliskich bądź tożsamych celach politycznych ? W ukraińskiej historiografii M. М у ш и н к а, op. cit.,, s. 65–66.

Archiv Prezidenta Republiky (APR) – Praga, D.6863/20, Podkarpatska Rus, telegram i list ze wsi Hruszewo do kancelarii prezydenta Masaryka z 1 i 2. 12. 1919 z prośba, aby wskutek gwałtów i „bezeceństw” wojsk rumuńskich przyśpieszyć obsadę Rusi przez wojska Republiki Czechosłowackiej; I. P o p, Dějiny Podkarpatské Rusi v datech, Praha 2005, s. 312; A. R a u š e r, Přpojeni Podkarpatské Rusi k Československe republice, Bratysława 1936, s. 68–72; M. J a r n e c k i, Irredenta..., s. 76 25 М. Б о л д и ж а р, М. В е г е ш, В. Х у д а н и ч, op. cit., s. 136–137.

26 Ibidem, Зakapnaття… 1919–2009…, s. 50.

23

24

PW 47.indb 631

2013-03-13 11:20:30

632

MICHAŁ JARNECKI

występują tendencje do mitologizacji fenomenu Republiki Huculskiej, co moze być zrozumiałe z naszej polskiej perspektywy. Naród, który tak długo czekał na niepodległość, pielęgnuje wszelkie próby budowy państwowości, nawet najmniejsze i najskromniejsze. Dokładniejszych badań wymagają też relacje szczątkowego już państewka huculskiego z Węgierską Republiką Rad. Z dystansu widać także liczne błędy: niefrasobliwość przywództwa wojskowego i niedostatek wiedzy taktycznej – ostatecznie byli to niżsi rangą oficerowie, a także brak koordynacji, większego politycznego doświadczenia, ale i niedostateczne rozpoznanie sytuacji międzynarodowej. Również pewną słabością okazał się niewystarczający poziom świadomości narodowej we wschodniej części Rusi Podkarpackiej, czy jak chcieliby Węgrzy, Karpatalji. Republika miała największe poparcie na terenach górskich, gdzie społeczność odczuwała większy związek (choćby bliskość, ale i historię) z sąsiednią Galicją i orientacją ukraińską, niż na obszarach położonych niżej, wzdłuż biegu Cisy. Nasza rodzima historiografia niewiele na ten temat dotąd się wypowiedziała i stąd niniejszy artykuł ma zadanie uzupełnić istniejącą lukę.

PRZEGLĄD WSCHODNI

PW 47.indb 632

2013-03-13 11:20:30

Przegląd Wschodni, t. XII, z. 3 (47), s. 633–648, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2013

MAŁGORZATA GMURCZYK-WROŃSKA Warszawa

ROSJA SOWIECKA I BOLSZEWIZM W INTERPRETACJACH STANISŁAWA PATKA1

S

TANISŁAW PATEK (1866–1944) w czasie wojny z bolszewikami w 1920 r. pełnił funkcję ministra spraw zagranicznych. W latach 1921–1926 był posłem w Tokio, w 1927–1932 w Moskwie, a w latach 1933–1936 ambasadorem w Waszyngtonie. W 1936 roku prezydent Rzeczypospolitej Polskiej powołał go do Senatu RP, gdzie działał w Komisji Spraw Zagranicznych do roku 19392.

Stanisław Patek jako dyplomata i polityk zetknął się z problemem bolszewizmu i Rosji Sowieckiej w okresie konferencji paryskiej w 1919 r. i w czasie pełnienia funkcji ministra spraw zagranicznych w pierwszej połowie 1920 r. Przekonywał wtedy polityków zachodnich do udzielenia Polsce pomocy w odparciu najazdu bolszewików zagrażającemu także całej Europie. W obliczu fiaska swoich misji dyplomatycznych do Paryża i Londynu, popierał wiosną 1920 r. wariant zawarcia pokoju z bolszewikami. Traktował to jako działanie zabezpieczające Polskę przed nieprzychylnym stanowiskiem Wielkiej Brytanii, skłaniającej się wtedy do uznania rządu bolszewików i brakiem zdecydowania ze strony Francji co do udzielenia Polsce faktycznej pomocy. Stanowisko Patka, uzgodnione z Józefem Piłsudskim, było przede wszystkim posunięciem taktycznym wobec bolszewików i stanowiło punk wyjścia do dalszych, także wojennych, rozgrywek z nimi. Działania Patka w 1920 r. jako ministra spraw zagranicznych zakończyły się porażką. Kiedy wyjechał na konferencję do Spa na początku lipca 1920 r. w rozmowie z premierem i ministrem spraw zagranicznych Francji Alexandrem Millerandem powiedział: 1 Badania zostały przeprowadzone w ramach projektu badawczego finansowanego przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego ze środków na naukę w l. 2008–2011 nr N N108 108434, Stanisław Patek i jego czasy – biografia Stanisława Patka (1866–1944), adwokata i dyplomaty.

2 Szerzej M. G m u r c z y k - W r o ń s k a, Stanisław Patek – szkic do biografii: stan badań, źródła, problemy badawcze, „Dzieje Najnowsze” 2007/3, s. 3-25.

PW 47.indb 633

2013-03-13 11:20:30

634

MAŁGORZATA GMURCZYK-WROŃSKA

Zgódźmy się, że są dwie Rosje: bolszewicka, istniejąca dziś i Rosja ta, która ma być w przyszłości. Wskutek tego musimy określić swój stosunek do Rosji bolszewickiej i do Rosji przyszłej. Stosunek do pierwszej jest prosty: ażeby z nią zakończyć wojnę, musimy z nią zawrzeć pokój; stosunek do drugiej jest trudny dziś do określenia, albowiem nikt nie może powiedzieć, kiedy ona będzie i jaka ona będzie. Ja, znając Rosję, przewiduję, że bolszewizm zakończy się dyktaturą, po dyktaturze przewinie się kilku generałów, którzy upadną po kolei, a dopiero po nich wyłoni się owa przyszła Rosja”3.

Po przyjeździe do Moskwy w 1927 r. i objęciu funkcji posła RP Patek zaczął analizować i opisywać warunki w jakich przyszło mu pracować. Opisany przez niego system sowiecki i bolszewizm nie pretenduje do miana teorii tych zjawisk.

Patek nie przedstawił w formie naukowych rozważań analizy bolszewizmu czy systemu sowieckiego. Jego spostrzeżenia, uwagi i interpretacje to luźne uwagi w raportach bądź korespondencji, często połączone z opisami spotkań w Ludowym Komisariacie Spraw Zagranicznych lub aktualnych mu wydarzeń. Patek opisywał system sowiecki z punktu widzenia dyplomaty i polityka polskiego zmagającego się z praktykami dyplomacji państwa nowego typu, ale przypominającej, w jego ocenie, metody także dyplomacji azjatyckiej4. Patek najprawdopodobniej znał niektóre przynajmniej publikacje na temat bolszewizmu, ale nadał przedstawianym tam teoriom własne interpretacje. Przypomnijmy, że już od 1918 r. w Polsce i w Europie ukazywały się artykuły i publikacje książkowe na temat bolszewizmu i Rosji Sowieckiej. Poglądy swoje przedstawiali przedstawiciele różnych dziedzin nauki i partii politycznych5. Należy podkreślić, że poselstwo polskie w Moskwie od samego początku swego istnienia pełniło bardzo ważną rolę w informowaniu polskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych o sytuacji w Rosji, stawało się także istotnym ośrodkiem sowietologicznym. W literaturze przedmiotu nie funkcjonują jednak interpretacje Stanisława Patka na temat bolszewizmu i Rosji Sowieckiej.

AAN, MSZ, sygn. 21, k. 3–4, Spa, rozmowa Patka z premierem Millerandem 5 VII 1920.

Archives du Ministère des Affaires Étrangères Français [AMAE], URSS, vol. 1020, k. 63–64, telegram nr 448–449, telegram Bressy’ego z rozmowy z Patkiem z 11 X 1931 do MSZ. 5 Problemy te szczegółowo omówił M. K o r n a t, Bolszewizm. Totalitaryzm, Rewolucja. Rosja.

Początki sowietologii i studiów nad systemami totalitarnymi w Polsce (1918–1939), t. 1–2, Kraków 2003. Przykładowo tylko za autorem: W 1918 r. Feliks Perl na łamach „Jedności Robotniczej” publikował swoje rozważania O bolszewizmie i bolszewikach; w 1919 C. D u m a s Prawda o bolszewikach.

Dokumenty i noty światka; w 1921 r. Kazimierz C z a p i ń s k i i Mieczysław N i e d z i a ł k o w s k i ogłosili U źródeł bolszewizmu; w 1922 K. C z a p i ń s k i Bankructwo bolszewizmu; w 1921 r. Bolesław L i m a n o w s k i Bolszewickie państwo w świetle nauki, w 1929 r. Leopold C a r o Duchowi przodkowie bolszewizmu w „Przeglądzie Współczesnym”; w 1925 r. A. S u l i g o w s k i Rządy bolszewickie w Rosji; w 1928 Henryk G l a s s Obrona Polski przed bolszewizmem.

3 4

PW 47.indb 634

2013-03-13 11:20:30

ROSJA I BOLSZEWIZM W INTERPRETACJACH PATKA

635

Bolszewizm (bolszewicy), komunizm Patek bardzo szeroko rozumiał pojęcie bolszewizmu. Traktował bolszewizm jako: 1) ideologię (wiarę) marksistowsko-leninowską; 2) system polityczny (system bolszewicki, system sowiecki) oparty o jednopartyjność, wykluczający istnienie opozycji, z fikcyjnym trójpodziałem władzy, wykluczający walkę polityczną, wprowadzający „atmosferę wzajemnego uznania” wśród rządzących6; 3) sposób i metodę sprawowania władzy opartej na przemocy, strachu, propagandzie i „terroryzmie”, ze specjalnymi prawami dla policji i wojska; 4) synonim rewolucji w skali światowej i wojny (zbrojenia); 5)stan ducha, rodzaj specyficznej moralności. Konstatował, że „im dłużej bolszewizm pozostaje u władzy tym głębszą staje się psychologiczna i moralna przepaść między Rosją a resztą Europy7.

Patek opisywał utworzony przez bolszewików system polityczny w Rosji jako twór rządzony przez partię komunistyczną (RKP(b)/WKP(b) liczącą ok. miliona członków i „panującą” „bezwzględnie”, „nie tolerującą żadnej opozycji” nad przeszło stu milionową ludnością. Pisał, iż partia ta „wzwyż dostosowywa się do Międzynarodówki, a w dół wyłania ze siebie wszelkie istotne organizacje i sam rząd”8.

Patek przypuszczał, że fanatyczni bolszewicy będą dążyć, wszelkimi sposobami, do wprowadzenia komunizmu na całym świecie9. Pomimo chwilowego „zatrzymania” się w ZSRR widział, że ideologia ta odbijała się na „organizacjach robotniczych i prawodawstwie pracy wszystkich państw kapitalistycznych”10.

Z problemem bolszewizmu i komunizmu Patek łączył antypolski kurs władz sowieckich wobec państwa polskiego oraz ludności polskiej zamieszkującej na terenach ZSRR. Dotyczyło to w dużym stopniu polskich księży i katolików, ale także młodzieży. Patek szczególnie ubolewał nad niszczącymi skutkami komunizmu wobec najmłodszego pokolenia. Pisał „Rosja i komunizm działają na nią w sposób zdumiewający. Wynaradawia się prędko i zdecydowanie”11.

6 S. P a t e k, Raporty i korespondencja z Moskwy (1927–1932), wstęp, wybór i opracowanie M. G m u r c z y k - W r o ń s k a, Warszawa 2010, dok. 34, s. 123, Moskwa 2 V 1927, raport Patka do ministra Zaleskiego.

7 Ibidem, dok. 8, s. 82, raport Patka do MSZ, Moskwa 8 II 1927.

8 Ibidem, dok. 34, s. 123, Moskwa 2 V 1927, raport Patka do ministra Zaleskiego.

9 Ibidem, dok. 1, s. 67, Moskwa I 1927, luźne notatki Patka przedstawiające jego pierwsze wrażenia po przybyciu do Moskwy.

10 Ibidem, dok. 69, s. 186, Moskwa 9 IX 1927, raport Patka do ministra Zaleskiego.

11 Ibidem, dok. 19, s. 101, Moskwa 4 III 1927, raport Patka do ministra Zaleskiego.

PW 47.indb 635

2013-03-13 11:20:31

636

MAŁGORZATA GMURCZYK-WROŃSKA

III Międzynarodówka Komunistyczna (Komintern)12 Powołując w 1919 r. III Międzynarodówkę bolszewicy stworzyli niezwykle sprawną organizację kształcącą i wychowującą kadry rewolucyjne. Patek pisał, że to właśnie Komintern odegrał bardzo dużą rolę w formowaniu nowego pokolenia bolszewików. Poseł umiejscawiał Komintern najwyżej w hierarchii władz i instytucji sowieckich czy może bardziej precyzyjnie w sensie ogólnoświatowym – władz komunistycznych. Wynikało to z jego analizy ustroju wewnętrznego ZSRR i zadań, jakie państwo to stawiało sobie na przyszłość. Według niego ZSRR był jednocześnie państwem zajmującym określoną pozycję w stosunkach międzynarodowych (poprzez rząd) i nośnikiem idei komunistycznej13. To drugie zadanie realizował Komintern zdominowany przez działaczy sowieckich. Komintern służył w ocenie Patka także jako instrument realizacji imperialnych celów ZSRR. W 1927 r. Patek pisał, że w Rosji Sowieckiej w ciągu 10 lat „wychowała się [...] cała generacja urobiona pod każdym względem przez Komintern”14.

Patek pisał także o nadziejach jakie Komintern pokładał w pracy polskich komunistów. Moskwa oczekiwała od nich wzmocnienia pracy propagandowej „niezbędnej na wypadek wojny”15. Patek domagał się już we wrześniu 1927 r. od polskiego MSZ włączenia do akcji antypropagandowej polskich sfer wojskowych16. W raporcie z 30 XII 1927 r. opisującym szczegółowo wystąpienia kierownictwa Kominternu w czasie XV zjazdu WKP(b) pisano o „wzroście aktywności i agresywności Kominternu” szczególnie w Anglii, Francji, Niemczech i Polsce oraz w krajach kolonialnych. O Polskiej Partii Komunistycznej sekretarz Kominternu Nikołaj Bucharin mówił wtedy, iż po błędnej decyzji popierającej przewrót majowy marszałka Józefa Piłsudskiego, partii udało się zwalczyć frakcje i „wyprostować linię polityczną”.

Co ciekawe, jednym z ważniejszych zadań jakie stawiał sobie ruch komunistyczny w 1927 r. była walka z pacyfizmem. Należy dodać, że pacyfizm był hasłem III Międzynarodówka Komunistyczna (Komintern) została utworzona przez bolszewików w Moskwie w 1919 r. Jej celem było przygotowanie i realizacja rewolucji światowej. Ta olbrzymia międzynarodowa organizacja komunistyczna, posiadająca wprawdzie własne kierownictwo, ale związana z władzami ZSRR (od końca lat 20 właściwie podporządkowana Stalinowi) realizowała szeroko pojęte cele propagandowe ZSRR i całego ruchu komunistycznego. Należy jednak wskazać na ewolucje haseł rewolucyjnych w polityce Kominternu. Od permanentnej rewolucji z okresu po 1917 r. po rewolucje jako długi proces po 1923 r. Z tym drugim wiąże się pozwolenie partiom komunistycznym (po 1924) brania udziału w wyborach w państwach kapitalistycznych, wchodzenia do parlamentów i tam prowadzenia akcji propagandowo-przygotowawczej do rewolucji.

13 S. P a t e k, Raporty i korespondencja z Moskwy, dok. 70, s. 189, Moskwa IX 1927, raport Patka do ministra Zaleskiego.

14 Ibidem, dok. 8, s. 82, Moskwa 8 II 1927, raport Patka do MSZ. 15 Ibidem, dok. 97, s. 249, Moskwa 27 XII 1927, raport Patka do ministra Zaleskiego.

16 Ibidem, dok. 69, s. 186–187, Moskwa 9 IX 1927, raport Patka do ministra Zaleskiego.

12

PW 47.indb 636

2013-03-13 11:20:31

ROSJA I BOLSZEWIZM W INTERPRETACJACH PATKA

637

traktowanym niezwykle instrumentalnie przez komunistów – od propagowania go i obrony po krytykę17. Komintern w 1927 r. kontynuował – wysuwane od początku – hasło obrony ZSRR, rewolucji rosyjskiej i chińskiej. Na XV zjeździe Bucharin mówił: Nie pacyfistyczne abstrakcyjne hasło pokoju lecz konkretne hasło działania bojowego. Dla żołnierzy armii imperialistycznych rzuciliśmy nie tylko hasło defetyzmu w stosunku do ich ojczyzny, ale wysunęliśmy hasło bezpośredniego przechodzenia z wojsk przeciwnika na stronę Czerwonej Armii, o ile chodzi o walkę pomiędzy państwami imperialistycznymi i Związkiem Sowieckim, jako dyktaturą klasy robotniczej. Opracowaliśmy najbardziej drobiazgowe wskazówki dla partii komunistycznych co do ich działalności w tej sprawie i jesteśmy przekonani, że tym razem uda się partiom komunistycznym pociągnąć za sobą wielkie masy o ile burżuazja odważy się napaść na Związek Sowiecki18.

Patek zwracał wielokrotnie uwagę na ogromne zagrożenie jakie stanowi propaganda komunistyczna. Podkreślał to tym bardziej, iż Komintern stawiał sobie za cel dotarcie do różnych środowisk, także bezpartyjnych i organizacji narodowych19.

Stalin i walki wewnątrzpartyjne Patek najczęściej określał władzę Józefa Stalina jako dyktatorską, i pisał o „stalinowskich metodach rządzenia”20. Rozumiał w tym jego bezwzględną walkę z opozycją, tworzenie wąskiego kręgu lojalnych wykonawców jego woli i zdominowanie przez nich najważniejszych instytucji partyjnych. Patek widział w Stalinie niezwykle zręcznego i przebiegłego polityka.

Powtarzał panującą w Moskwie opinię iż pracuje on „udarami” czyli niekiedy przycicha, pracuje powolniej i ospalej. Ale po takim kryzysie wybucha z nadzwyczajną energją, która w podziw wprowadza otoczenie [...] jak jest w „udarie”, to przechodzi sam siebie. Wzbudza podziw nawet wśród tych, którzy znają go od dawna i są przyzwyczajeni do jego „udarów”21.

W raportach Patka i jego współpracowników znajdujemy niezwykle ciekawe i obszerne informacje dotyczące walki wewnątrzpartyjnej w 1927 r., taktyki Stalina w walce z opozycją. W grudniu 1928 r. Patek przyznał, że Szerzej Y. S a n t a m a r i a, L’enfant du malheur. Le parti communiste français dans la Lutte pour la Paix (1914–1947), Paris 2002.

18 S. P a t e k, Raporty i korespondencja z Moskwy, dok. 98, s. 250–260, Moskwa 30 XII 1927, raport Patka do ministra Zaleskiego.

19 Ibidem, s. 250–260.

20 Ibidem, dok. 158, s. 361, Moskwa 12 III 1929, raport Patka do ministra Zaleskiego 21 Ibidem, dok. 17, s. 97, Moskwa 22 II 1927, raport Patka do ministra Zaleskiego.

17

PW 47.indb 637

2013-03-13 11:20:31

638

MAŁGORZATA GMURCZYK-WROŃSKA

Stalin rozegrał grę swoją znakomicie. To co w planach Trockiego było bezwzględnie nieuniknione – pod różnymi pozorami przeciągnął na swoją platformę. Trockiego zesłał do Turkiestanu, a większość najdzielniejszych jego sprzymierzeńców zniewolił do przejścia na robotę do rządu22.

Z raportów Patka z 1927 r. widać jak rok ten był niezwykle ważny dla spraw wewnętrznych ZSRR. Polski poseł zaczynał urzędowanie w czasie rozgrywki o faktyczne przywództwo w łonie partii bolszewickiej. Patek konstatował „rządzący tracą swą rewolucyjną energię...” i wszystko to doprowadza do zamętu i walki wewnątrz partii. Ostatecznie ironizował „rządzący są pochłonięci przeważnie troską: jak przeżyć lub jak stąd uciec”. W maju 1927 r. Patek pisał – Stalin stał się faktycznym wielkorządcą partii. Otoczył się ludźmi sobie oddanymi, przeważnie pochodzenia kaukaskiego. Odmawiał przyjęcia jakiegokolwiek urzędu w rządzie, ale w istocie kierował tym rządem przez partję, która go wyłoniła i podtrzymywała23.

W końcu czerwca – donosiło poselstwo w Moskwie – prasa sowiecka podała komunikat Prezydium Centralnej Komisji WKP(b) zawierający wniosek usunięcia z Centralnego Komitetu Lwa Trockiego (1879–1940) i Grigorija Zinowjewa (1883–1936). Przypomnijmy, że Trocki był bliskim współpracownikiem Lenina, krótko po 1917 r. szefem dyplomacji Sowietów, negocjował traktat brzeski z Niemcami. Po śmierci Lenina w 1924 r. znalazł się w konflikcie ze Stalinem.

W 1925 r. odszedł z komisariatu spraw wojskowych, w 1927 r. został usunięty z partii, wkrótce znalazł się na zesłaniu. W 1929 r. został deportowany z ZSRR, przebywał na emigracji w Turcji, Francji, Norwegii, Meksyku. Z rozkazu Stalina zamordowano go w 1940 r. Także Zinowjew należał do bliskich współpracowników Lenina. Kierował do 1926 r. III Międzynarodówką, został skazany na śmierć w procesie moskiewskim w 1935 r. Wyrok wykonano w 1936 r. „Prawda” i „Izwiestija” w uzupełniającym artykule podały rok 1923 jako datę początkową ich działalności opozycyjnej, mającej na celu przejęcie władzy w ZSRR 24. W kolejnych raportach donoszono o działalności opozycji (rozpowszechnianie ulotek programowych), represjach rządowych przeciwko niej, kolejnych wykluczeniach z partii komunistycznej. Na łamach prasy rządowej zarzucano opozycji działalność frakcyjną, dążenie do zorganizowania drugiej partii.

Ibidem, dok. 145, s. 337–338, Moskwa 22 XII 1928, raport Patka do ministra Zaleskiego.

Ibidem, dok. 45, s. 140, Moskwa 27 V 1927, raport Patka do ministra Zaleskiego.

24 S. P a t e k, Raporty i korespondencja z Moskwy, dok. 61, s. 169–170, Moskwa 28 VI 1927, raport Patka do ministra Zaleskiego.

22 23

PW 47.indb 638

2013-03-13 11:20:31

ROSJA I BOLSZEWIZM W INTERPRETACJACH PATKA

639

Przy zakrojonej na tak szeroką skalę – czytamy w raporcie – walce „wszelkimi sposobami”, ugoda między obu zwalczającymi się kierunkami wydaje się być w dzisiejszych warunkach wykluczoną. Jak to wykazał artykuł „Prawdy” Precz z antypartyjną nielegalnością z dn. 14 X nr 235 [1927 M. G.-W.] – tendencją władz partyjnych jest usunięcie z partii do czasu otwarcia zjazdu grudniowego możliwie jak największej ilości wpływowych działaczy opozycyjnych, na których uzyskuje się obciążające materiały i dowody...25.

Poselstwo polskie przedstawiło także wystąpienie Trockiego na posiedzeniu plenarnym Komitetu Wykonawczego Kominternu z maja (13–30) 1927 r. Nie jest to oczywiście pełny tekst tego wystąpienia, gdyż nie było ono nigdzie oficjalnie publikowane, ale pracownicy poselstwa odtworzyli je na podstawie zarzutów przeciwko Trockiemu sformułowanych (i opublikowanych) przez Sekretariat Polityczny Kominternu. Opisali oni krytykowaną przez Trockiego partię bolszewicką za „jej ustrój” niedopuszczający działalności frakcyjnej, za fałszywą ocenę rewolucji chińskiej, szczególnie osoby Czan Kaj-Szeka, za daleko idącą krytykę wobec niektórych komunistów niemieckich, szczególnie grupy Masłowa i Ruth-Ficher (za krytykę Stalina zostali wydaleni z Kominternu)26.

Na szczególną uwagę zasługuje obszerny raport Patka z 8 listopada 1927 r. o historii „opozycji” wobec Centralnego Komitetu Partii i walce Stalina z opozycją skupioną wokół Trockiego. Wyłania się z tego postać bezwzględnego, „nie gardzącego żadnymi środkami” Stalina, korzystającego z usług GPU w celu osłabienia i skompromitowania opozycji. Podano także postulaty opozycji dotyczącej zwiększenia płac robotniczych, sześcio- i ośmiogodzinnego dnia pracy, przywrócenia ubezpieczeń dla kobiet ciężarnych itp. Obie strony konfliktu powoływały się często na autorytet Lenina. Patek przytoczył także znane stwierdzenie Trockiego, iż umierający Lenin przestrzegał swoje otoczenie przed Stalinem27 .

Wydarzeniem bardzo ważnym był trwający od 2 do 19 grudnia 1927 r.

XV Zjazd WKP(b). Wyreżyserowany przez Stalina, stanowił forum walki z opozycją, przyczyniając się ostatecznie do jej klęski. Patek w raporcie informującym o jego przebiegu pisał: „walna bitwa z opozycją rozegrała się przed zjazdem i na AAN, Ambasada RP w Moskwie, sygn. 48, k. 289, Moskwa 17 X 1927, raport podpisany przez A. Poniński.

26 Ibidem, k. 309–312. Wystąpienie opozycyjne Trockiego, raport bez daty podpisany przez Perkowskiego, Istnieje bogata literatura przedmiotu, przykładowo: J.-F. F a y e t, Karl Radek (1885–1939).

Biographie politique, Bern 2004, szczególnie rozdział La question chinoise devient celle de l’opposition, s. 576–582; P. B r o u é, Le parti bolchevique, Paris 1963, i d e m, Trotsky, Paris 1988; i d e m, Histoire de l’Internationale communiste, Paris 1997.

27 AAN, Ambasada RP w Moskwie, sygn. 37, k. 314–329, Moskwa 8 XI 1927, raport do ministra spraw zagranicznych z 8 XI 1927 (sporządzony na podstawie materiałów zebranych przez sekretarza poselstwa T. Perkowskiego).

25

PW 47.indb 639

2013-03-13 11:20:31

640

MAŁGORZATA GMURCZYK-WROŃSKA

zjazd opozycja przyszła pobita” (rozgrywka z opozycją w miesiącach letnich i wczesno jesiennych). Patek przypuszczał, że opozycja nie zaprzestanie walki ze Stalinem i w przyszłości w warunkach konspiracyjnych będzie ją kontynuować. Poseł opisał szczegółowo cele polityki zagranicznej ZSRR wygłoszone przez Stalina na zjeździe i określił je jako dwutorowe tzn. w pierwszej kolejności realizowane po oficjalnej linii polityki zagranicznej ZSRR czyli polityki pokoju i w drugiej kolejności wspierające międzynarodowy ruch robotniczy zmierzający do rewolucji w skali światowej. Oznaczało to w ocenie Patka prowadzenie „tymczasowej polityki pokoju” z jednoczesnym przygotowywaniem się do rozgrywki z państwami kapitalistycznymi28. Sprawie Zjazdu Patek poświęcił jeszcze kolejny raport w końcu grudnia 1927 r. pisząc, że dla ZSRR „wojna pomiędzy światem bolszewickim i burżuazyjnym jest nie do uniknięcia”, ale dla Z.S.S.R., wyczerpanego epoką organizacji, walki wewnętrznej i niepowodzeń zewnętrznych, niezbędnem jest tymczasowe odroczenie wojny do odpowiedniejszej chwili t.j. do momentu wzmożenia się sił bolszewickich w Europie, do wybuchu rewolucji kolonjalnych lub do rozpoczęcia się walki wewnętrznej pomiędzy mocarstwami kapitalistycznymi. Tak postawił sprawę sam Stalin powołując się na Lenina i dowodząc, że z epoki „pieredyszki” należy skorzystać przedewszystkiem w tym celu, ażeby przyśpieszyć dojrzewanie rewolucji proletarjackiej we wszystkich państwach”29.

Ludzie aparatu władzy Patek zaraz po przyjeździe do Moskwy w styczniu 1927 r. opisując różne typy „ludzi rządzących” pisał iż „są podszyci duchem apostolskim bolszewizmu” 30. Potem pisząc o bolszewikach, działaczach partyjnych określał ich często „apostołami bolszewizmu”. W jego ocenie w swoich działaniach kierowali się specyficzną ideologią-religią oraz mentalnością odbiegającą od przyjętych zasad cywilizacji europejskiej. Wśród rządzących widział fanatyków, osoby „wierzące głęboko w zasady bolszewizmu”, przekonane, iż komunizm ogarnie cały świat, ale także „demagogów”, „krzykaczy” i „karierowiczów”.

W dyplomatach i politykach sowieckich widział podstępnych, fałszywych graczy, wrogo ustosunkowanych do Polski. Po niefortunnej wizycie Tadeusza Hołówki i Mieczysława Sokołowskiego w Moskwie w styczniu 1929 r. i niedojściu do wstępnych rozmów dotyczących traktatu handlowego z goryczą pisał:

S. P a t e k, Raporty…, dok. 96, s. 241–247, Moskwa 20 XII 1927, raport Patka do ministra Zaleskiego.

29 Ibidem, dok. 97, s. 248, Moskwa 27 XII 1927, raport Patka do ministra Zaleskiego.

30 Ibidem, dok. 1, s. 67, I 1927, luźne notatki Patka.

28

PW 47.indb 640

2013-03-13 11:20:31

ROSJA I BOLSZEWIZM W INTERPRETACJACH PATKA

641

Nawet postawieni w położeniu bez wyjścia umieją wywrócić koziołka, sfałszować fakty i uderzyć tam, gdzie się nikt nie spodziewa. Jaka szkoda, że my wobec tego stoimy bezradni31.

Patek traktował łącznie, ze względów ideologicznych oraz powiązań personalnych, Komintern, sowiecką partię komunistyczną z ich instytucjami i cały aparat władzy. Patek i jego współpracownicy sporządzili w połowie 1928 r. bardzo ciekawą tablicę personalną wykazującą łączność pomiędzy instytucjami partyjnymi i rządowymi. Przedstawiono tam najważniejszych działaczy sowieckich i wskazano na funkcje, jakie pełnili jednocześnie w tych instytucjach.

Przy Stalinie podano „członek Biura Politycznego, sekretarz generalny CIK (faktyczny dyktator Rosji), członek Kominternu”32. Patek nie opisywał szerzej znaczenia Biura Politycznego jako ośrodka decyzyjnego w partii i ZSRR, chociaż charakteryzował je jako instytucję, w której Stalin prowadził rozgrywki i ostatecznie je zdominował33. Duże znaczenie przywiązywał, jako do siły decydującej i kontrolnej nad rządem, komitetowi centralnemu sowieckiej partii komunistycznej. Pisał: rząd bolszewicki (wymiennie pisał rząd sowiecki) a) z jednej strony jest przedstawicielem związku państw, b) najzacieklejszym agitatorem bolszewizmu, jako idei, podkopującej podwaliny zasad państwowości wszystkich państw kapitalistycznych. W każdym większej miary działaczu bolszewickim niewiadomo gdzie się kończy mąż stanu, a gdzie zaczyna agitator komunistyczny. U każdego z nich – nie dbać o dalszy rozrost bolszewizmu byłoby równoznacznem ze skazaniem wcześniej czy później na zagładę tego wszystkiego, co uczyniono dotychczas34.

W raporcie z 30 grudnia 1928 r. pisał: W mojem pojęciu przeciętny działacz sowiecki jest w 70% – bolszewikiem, a tylko w 30% mężem stanu, albo człowiekiem wiedzy, profesji, pracy etc. Programowym ideałem każdego bolszewika jest wszechświatowa rewolucja i obalenie starego ustroju „kapitalistycznego” i „burżuazyjnego”. W sposobie dochodzenia do tego celu bolszewicy są gotowi zdobywać się na największą bezwzględność. Z tego punktu widzenia są oni naszymi największymi wrogami...35.

W innym raporcie czytamy:

31 32 33 34 35

Ibidem, dok. 117, s. 285, Moskwa 6 II 1928, raport Patka do ministra Zaleskiego.

Ibidem, dok. 143, s. 334–335, Moskwa 25 VIII 1928, raport Patka do ministra Zaleskiego.

Ibidem, dok. 158, s. 362–363, Moskwa 12 III 1929, raport Patka do ministra Zaleskiego.

Ibidem, dok. 70, s. 189–190, Moskwa IX 1927, raport Patka do ministra Zaleskiego.

Ibidem, dok. 146, s. 339–340, Moskwa 30 XII 1928, raport Patka do ministra Zaleskiego.

PW 47.indb 641

2013-03-13 11:20:32

642

MAŁGORZATA GMURCZYK-WROŃSKA

Rząd sowiecki ma na swoje usługi ludzi zdolnych, nie zbalastowanych ciężarami, narzuconymi przez tradycję, ludzi bezwzględnych, przebiegłych i zajadłych w walce z bardzo licznymi wrogami wewnętrznymi i zewnętrznymi. Myśl o tej walce i jej technika zniewala ich do zwracania szczególnej uwagi na rozwój armji, policji, szpiegostwa i propagandy.

Na te cele rząd nie żałuje ani środków ani ludzi36.

Propaganda Przez cały okres pobytu w Moskwie Patek był pod ogromnym wrażeniem propagandy sowieckiej. Nienawidził jej i zazdrościł sprawności, umiejętności i skuteczności działania. Pisał: Bolszewicy pokazali światu jak wielką siłą jest mądrze i energicznie przeprowadzona propaganda. Dysproporcjonalnie mała garstka ludzi rządzi wielkimi i bogatymi krajami [...] Cały świat wyczuwa pulsację prężącej się w wysiłkach pracy propagandy37.

Za to często krytykował stronę polską za nieudolną propagandę, niekiedy doradzając wręcz studiowanie propagandy bolszewickiej i dostosowanie jej do warunków polskich.

Kontr-propaganda nasza – pisał – ma przed sobą szerokie pole działalności. Musi ona zedrzeć z oblicza prawdy tę maskę, którą tak bezceremonjalnie nałożyła na nią propaganda bolszewicka, musi pokazać co się w tym „raju bolszewickim” w istocie dzieje, musi wskazać społeczeństwu, a specjalnie wojsku, istotne jego zadania i cele, musi nałożyć na pierś każdego obywatela-żołnierza taki pancerz, od którego odskoczyłyby tak w czasie pokoju, jak i w czasie wojny wszelkie zatrute strzały propagandy bolszewickiej38.

Sam analizował system propagandy sowieckiej i jej rolę, próbując przewidzieć wynikające z niej przyszłe zagrożenia dla świata demokratycznego39. Ostrzegał przed jej skutkami w kontekście zdobycia władzy przez ugrupowania związane z ZSRR. Nigdzie bowiem nie brak ludzi młodych, niedoświadczonych, krańcowych, bezrobotnych, ubogich i niezadowolonych. Ludzie ci stanowią środowisko najpodatniejsze do propagandy. W sferach tych hasła bolszewickie mają zapewnione powodzenie [...] poprzez odwoływanie się do jednych z podstawowych wartości dla ludzi jakim jest sprawiedliwość, walka z wyzyskiem może ona ułatwić przejęcie władzy komunistom.

Wynikało to z tego iż 36 37 38 39

PW 47.indb 642

Ibidem, dok. 117, s. 282, Moskwa 6 II 1928, raport Patka do Zaleskiego.

Ibidem, dok. 69, s. 185, Moskwa 9 IX 1927, raport Patka do Zaleskiego.

Ibidem, s. 188.

Ibidem, s. 185.

2013-03-13 11:20:32

ROSJA I BOLSZEWIZM W INTERPRETACJACH PATKA

643

Nasze stare, lojalne, ale może zbyt powolne i stereotypowe sposoby działania mniej się podobają głodnemu, niżeli hasło „grabi nagrablennoje” i pozwolenie natychmiastowego i bezkarnego nasycenia głodu kosztem posiadającego. Inna rzecz czy to okaże się celowem na dłuższą metę, gdy już „nagrablennago” nie stanie, a nowego nikt nie potrafi stworzyć i nagromadzić w niezbędnej ilości40.

Zbrojenia i przygotowania do wojny Kiedy w styczniu 1927 r. Stanisław Patek przyjechał do Moskwy słowem, które słyszał najczęściej było „wojna”. Propaganda sowiecka wytwarzała i podtrzymywała stan zagrożenia dla młodego państwa socjalistycznego zwalczanego według nich przez kapitalistyczne imperia (także polskie) i przygotowywała własne społeczeństwo do wojny (obronnej, rewolucyjnej). ZSRR przygotowywał się jednak do rzeczywistej wojny w imię idei rewolucyjnych i imperialnych. Jednym z elementów tego przygotowania była także polityka wojennej współpracy z Niemcami. Z badań rosyjskich wynika, że Sowieci już w końcu 1925 r. przewidywali atak przeciwko Polsce i Rumunii. Wynikało to z ich obaw ataku ze strony tych państw, wspieranych przez Francję, Wielką Brytanię i Czechosłowację. Sowieckie kierownictwo wojskowe i polityczne snuło plany wojenne w kontekście eksportu rewolucji, brało jednak pod uwagę plan minimum, czyli poszerzenie granic kosztem limitrofów41. Z dokumentów sztabowych RKKA z wiosny 1928 r. wynika, że ZSRR potencjalny konflikt wojenny przewidywał z Wielką Brytanią, Francją i Włochami oraz Polską, Rumunią, Finlandią, Estonią, Łotwą i Litwą. Niemcy, ale także Japonia i USA, były traktowane jako państwa mogące przyłączyć się do akcji antysowieckiej. Plany te Sowieci uzupełniali i rozwijali w następnych miesiącach i latach. We wszystkich jednak wariantach pojawiał się problem Niemiec jako niezwykle ważnego czynnika polityczno-wojskowego dla ZSRR uwarunkowanego współpracą, ale i grą wobec Zachodu i Polski oraz Polska (jako wasal francuskiego imperializmu), Rumunia (niebezpieczeństwo sojuszu polsko-rumuńskiego) i państwa bałtyckie jako tereny konfrontacji wojennych42.

Ibidem, s. 186. О.Н. К е н, Cоветская политика в двух измерениях: страны Центрально-Восточной Европы в дипломатии и военной стратегии СССР, 1925–1939 гг., s. 6–7, [w:] www.lviv.ru/documents/ ken/; Ю. К а н т о р, Советская Россия и Германия: доминанты внешнеполитического курса в 1921–1932 гг., [w:] Треугольник Москва-Варшава- Берлин. Очерки истории советско-польско-германских отношений в 1918–1939 гг.,Санкт-Петербуг 2011, red. Ю. Кантор i М. Волос, s. 101-108.

42 О.Н. К е н, op. cit., s. 7; Т.С. Б у ш у е в а, СССР – Германия: тайное сотрудничество (20–30-e егоды). Малоизвестные документы архивов России, dok. 1–2, s. 146–147, [w:] Sowietsko-polskije otnoszenija w politiczeskich usłowiach Jewropy 30-ch godow XX stoletia. Sbornik statiej, red.

E. Duraczyński, A.N. Moskwa 2002.

40 41

PW 47.indb 643

2013-03-13 11:20:32

644

MAŁGORZATA GMURCZYK-WROŃSKA

Patek doskonale rozumiał, że Sowiety przygotowują się do wojny, widział przecież w nich „bezwzględnych i przebiegłych” przeciwników43. Nie znał jednak oczywiście planów wojennych ZSRR. Patek uważał, że w końcu lat 20. i na początku 30. XX w. ZSRR był zbyt słaby (rozgrywki wewnątrz partii komunistycznej, problemy ekonomiczne i ciągłe poszukiwanie pożyczek i kredytów), by zdecydować się na rozgrywkę wojenną z państwami kapitalistycznymi. Kiedy w kołach dyplomatycznych pojawiały się pogłoski o przygotowaniach wojennych ZSRR, Patek zazwyczaj uspokajał. Tak było wiosną 1928 r., gdy ambasador Francji w Moskwie Jean Herbette alarmował o dywersji wojennej Sowietów wobec jednego z państw sąsiednich „w najbliższej przyszłości”. Wówczas polska dyplomacja powoływała się na doniesienia Patka i tłumaczyła, iż „ocenia on [Patek] sytuację zupełnie spokojnie i nie przewiduje możliwości w bliskiej przyszłości jakichkolwiek komplikacji wojennych”44. Informacje takie otrzymał w polskim MSZ ambasador Francji w Polsce Jules Laroche i w raporcie do Brianda powoływał się na uspokajającą opinię Patka na temat zamierzeń wojennych ZSRR45.

Patek wielokrotnie pisał, że ZSRR faktycznie przygotowuje się do wojny, wydaje ogromne pieniądze na zbrojenia i wmawia opinii publicznej stan ciągłego zagrożenia ze strony państw kapitalistycznych. Sądził jednak, że rozpoczęcie przez to państwo wojny w końcu lat 20. i na początku 30. byłoby „z punktu widzenia państwowego [...] posunięciem hazardowym”.

Byłoby to aktem rozpaczy, który kiedyś przewidywał Trocki mówiąc pod przenośnią, iż „jeżeli nam się nie powiedzie i jeżeli będziemy musieli ustąpić, to, wychodząc, tak trzaśniemy drzwiami, że cały świat się zatrzęsie”46.

Natomiast „z punktu widzenia interesów bolszewizmu” wojna w ocenie Patka była jak najbardziej możliwa, pytanie tylko, kiedy wybuchnie. On sam nie znajdował precyzyjnej odpowiedzi na to pytanie. Sądził tylko, że w obecnym czasie ZSRR był za słaby wewnętrznie, a grunt do walki rewolucyjnej w innych krajach nie był wystarczająco przygotowany47.

Stanisław Patek nie wierzył w szczerość akcji rozbrojeniowych podejmowanych przez sowieckich dyplomatów. Wystąpienia Litwinowa w sprawie rozbrojenia na forum Ligi Narodów określał mianem tanich i efektownych frazesów o pokoju, choć zarazem uważał to za świetny popis propagandowy48.

S. P a t e k, Raporty…, dok. 117, AAN, s. 282, Moskwa 2 II 1928, Raport Patka do Zaleskiego.

AAN, Ambasada RP w Moskwie, sygn. 26, k. 183, Paryż, 6 VI 1928, Odpis (kopia) raportu polskiej ambasady w Paryżu z rozmowy odbytej na Quai d’Orsay.

45 AMAE, URSS, vol. 143, k. 36–37, telegram nr. 153, Laroche do Brianda z 24 IV 1928.

46 S. P a t e k, Raporty…, dok. nr 122, s. 293, Moskwa 12 III 1928, raport Patka do Zaleskiego.

47 Ibidem.

48 Ibidem, dok. nr 144, s. 335–336, Moskwa 12 XII 1928, raport Patka do Zaleskiego.

43

44

PW 47.indb 644

2013-03-13 11:20:32

ROSJA I BOLSZEWIZM W INTERPRETACJACH PATKA

645

Związek Sowiecki w stosunkach z innymi państwami Przypomnijmy sygnalizowaną już wyżej myśl Patka na temat utrzymywania z ZSRR stosunków politycznych i ich konsekwencji. Ścisłe stosunki polityczne ze Związkiem Sowieckim kryją w sobie poważne niebezpieczeństwo. Zapominamy w Europie o tem, że w ciągu 10 lat wychowała się w Rosji Sowieckiej cała generacja, urobiona pod każdym względem przez Komintern, odczuwająca i rozumująca całkiem odmiennie, niż obywatele państw burżuazyjnych49.

Patek pisał, że Rosja rewolucyjna stanowiła zagrożenie dla Europy gdyż zawierała destrukcyjny w odniesieniu do niej program polityki zagranicznej. Sądził wręcz, że nie nastąpi w Europie „prawdziwe odprężenie” dopóki istnieć będzie Rosja rewolucyjna. Pomimo to poseł uważał, że z ZSRR należy utrzymywać w miarę normalne stosunki polityczne jako „związkiem państw” „w znaczeniu międzynarodowym”, ale należy z nim „walczyć zdecydowanie i radykalnie jako wojującą siłą komunizmu”50. Pisał: W sprawach międzynarodowych gotowi są nie bronić III Międzynarodówki i Partji, żadną wszakże winą nie dają obarczać rządu, bo rząd właśnie jest ich reprezentantem w dziedzinie stosunków międzynarodowych. W rzeczywistości jednak rząd bolszewicki a) z jednej strony jest przedstawicielem związku państw a b) z drugiej – najzacieklejszym agitatorem bolszewizmu, jako idei, podkopującej podwaliny zasad państwowości wszystkich państw kapitalistycznych51.

Patek nie miał pomysłu na dobrą politykę wobec ZSRR, chociaż jak zostało powiedziane, był zwolennikiem utrzymywania z tym państwem stosunków dyplomatycznych. Historia dowiodła słuszności jego słów, że na zbliżeniu się do ZSSR bez zastrzeżeń i należytych ostrożności nikt dobrze nie wyszedł.

Zrealizować z nimi to, czego się pragnie, można tylko wówczas, gdy się przeciwnika boją albo gdy od niego w danej chwili zależą, gdy czegoś od niego potrzebują52.

Wydaje się, iż utrzymywanie w miarę stabilnych stosunków z Moskwą było dla niego po części koniecznością, a po części grą pozorów. Wykorzystując zaangażowanie ZSRR na arenie międzynarodowej, należało możliwie długo utrzymywać pozory poprawnych relacji, aby nie dać Moskwie pretekstu do wojny lub ewentualnie możliwie ją opóźnić. Patek w wielu raportach podkreślał, że w rozmowach z Rosjanami trzeba być przygotowanym na wszelkie możliwe blefy i nieczyste 49 50 51 52

Ibidem, dok. 8, s. 82, Moskwa 8 II 1927, raport Patka do MSZ. Ibidem, dok. 70, s. 189, Moskwa IX 1927, raport Patka do Zaleskiego.

Ibidem.

Ibidem, dok. 117, s. 282, Moskwa 6 II 1928, raport Patka do Zaleskiego.

PW 47.indb 645

2013-03-13 11:20:32

646

MAŁGORZATA GMURCZYK-WROŃSKA

chwyty. Nawet jeśli w pewnym okresie stosunki wydają się dobre (jak na przykład we wrześniu 1927 r., gdy wznowiono rokowania o pakt o nieagresji), to nie należy się łudzić, że utrzymają się długo. Był to, jego zdaniem, skutek „taktyki i temperamentu rządu sowieckiego”, wzajemnych animozji polsko-rosyjskich wywodzących się z przeszłości i różnic państwowych53.

Po dziś dzień rosjanie nie mogą oduczyć się od patrzenia na nas jak na limotrofów, którzy oderwali się od Wielkiej Rosji. Stosunek nasz zaostrza się jeszcze wskutek ciągłego ścierania się interesów naszych w Rumunji i w państwach bałtyckich, gdzie wyraźnie rywalizujemy ze sobą i gdzie w ich interesach leży żeby nas poniżyć54.

Uważał, że poselstwo polskie w Moskwie powinno więc być zawsze przygotowane na taką ewentualność, mieć „natychmiast gotowe argumenty do odpowiedzi”55. Patek sugerował, że należałoby zbierać dokładniejsze informacje o ZSRR i ludziach działających na jego korzyść, gdyż poselstwo powinno dysponować takimi danymi56.

Proroczo brzmiały przewidywania Patka z kwietnia 1927 r. na temat sposobów poszerzania przez ZSRR granic swego imperium. Pisał, iż państwa utrzymujące stosunki z ZSRR muszą się liczyć się z faktem prowadzenia przez to państwo wojny na dwa sposoby. Pierwszy to sposób klasyczny, „wojskowy” zagrażający Polsce i Rumunii. Drugi sposób wiązał z prowadzoną przez ZSRR propagandą doprowadzającą do „puczów”. Patek pisał, iż ZSRR poprzez propagandę i rodzimych komunistów będzie prowokował „pucze” w innych państwach. Kiedy komuniści zdobędą tam władzę zwrócą się do III Międzynarodówki i ZSRR o pomoc i w ten sposób państwo to poszerzy sferę swych wpływów politycznych i ekonomicznych [...] Głosząc o owej „pokojowości” ZSRR stara się zatuszować właśnie ten drugi sposób swojej zaborczości.57

53 54 55

Ibidem, dok. 68, s. 184–185, Moskwa 9 IX 1927, raport Patka do Zaleskiego.

Ibidem, dok. 116, s. 279, Moskwa 4 II 1928, raport do Zaleskiego z 4 II 1928.

Ibidem.

Ibidem, dok. 69, s. 185–188, Moskwa 9 IX 1927, raport do Zaleskiego z 4 II 1928.

57 Ibidem, dok. 24, s. 109. Moskwa 2 IV 1927, raport Patka do ministra Zaleskiego. Należy dodać, że takie opinie panowały w środowisku dyplomatów w Moskwie. Na początku pobytu w Moskwie Patek przytaczał swoją rozmowę z ambasadorem francuskim Herbette’em, który powiedział: „Każde z państw zawierające z Sowietami akt o nieagresji musi mieć na względzie tę okoliczność, że to, do czego ono się zobowiązuje, to już ściśle dotrzymać musi, podczas gdy Sowiety w imię wielkiej dla nich idei rozwoju komunizmu, pomimo zawartych traktatów, uważać sobie będą za obowiązek wejście do każdego kraju, w którym komunistyczna partia zdoła wywołać rewolucję i w którym ta rewolucja zażąda od Sowietów, aby wkroczyły i dopomogły jej do zorganizowania rządu sowieckiego”; Raport z 31 I 1927, dok. 3.

56

PW 47.indb 646

2013-03-13 11:20:33

ROSJA I BOLSZEWIZM W INTERPRETACJACH PATKA

647

Takimi puczami w ocenie Patka były zagrożone państwa bałtyckie.

Patek zwracał także uwagę na „nadzwyczajny pociąg do ZSRR” występujący w wielu krajach europejskich i w Stanach Zjednoczonych. Ubolewał, że świat nie rozumie bolszewizmu i celów polityki ZSRR. Zachodni politycy i biznesmeni stosują swoje paramenty w ocenie tego kraju. Widzą w nim państwo ogromnych możliwości i rozległy rynek zbytu dla nich samych. Prognozy Patka co do przyszłości były niezwykle pesymistyczne. Należy przypuszczać, że nie wierzył w szybki koniec państwa bolszewików i spodziewał się realizacji ich planów wobec świata.

ZSRR i bolszewizm Jak zostało powiedziane, Patek patrzył na ZSRR, jego rząd i powiązane z nim instytucje z punktu widzenia państwa i bolszewizmu, czyli w kontekście dwóch wzajemnie powiązanych bytów: państwowego i ideologicznego o zasięgu światowym. Byt państwowy to rząd (związkowy) utrzymujący stosunki dyplomatyczne z innymi państwami. Rząd, który określał mianem „bezwzględnego” i „zachłannego”58. Byt ideologiczny to bolszewizm dążący do realizacji haseł rewolucyjnych poprzez partie komunistyczne i Komintern. Z punktu widzenia państwowego z ZSRR należało utrzymywać stosunki dyplomatyczne i zawierać z nim porozumienia w postaci paktów, umów itp. W tym mieszczą się pertraktacje Patka o pakt o nieagresji i umowę koncyliacyjną. Z punktu widzenia natomiast interesów bolszewizmu wszelkie układy z ZSRR nie miały większego znaczenia, gdyż bolszewizm wyrósł z wojny i dążył do wojny. Wojna stała się elementem wewnętrznej logiki bolszewizmu, jego istnienie zależało wręcz od wojny. Patek pisał, że to Lenin i jego towarzysze świetnie skorzystali „z sytuacji wytworzonej przez wojnę” 59. W końcu lat 20. bolszewizm nadal potrzebował wojny. Bolszewicy mieli nadzieję na wybuch jakiegoś konfliktu międzynarodowego, z którego mogliby skorzystać czyli „z wojen międzynarodowych przejść do wojen cywilnych”60. Wprawdzie w 1928 r. Patek sądził, że bolszewicy „sił do prowadzenia swoich tak burzycielskich, jak i twórczych planów do zbytu nie mają”61, ale z niepokojem obserwował wszelkie zadrażnienia na linii Warszawa–Kowno, czy wykorzystywanie przez Moskwę problemu mniejszości narodowych w Polsce.

Bolszewicy gotowi byli w jego ocenie poprzez Komintern wykorzystać podległe im partie komunistyczne i przekształcić wszelkie konflikty pomiędzy państwami w wojny domowe aby zdobyć tam władzę. W myśl bowiem idei rewolucyjnych 58 59 60 61

Ibidem, dok. 123, s. 296, Moskwa 17 III 1928, raport Patka do MSZ. Ibidem, dok. 122, s. 294, Moskwa 12 III 1928, raport Patka do ministra Zaleskiego.

Ibidem.

Ibidem.

PW 47.indb 647

2013-03-13 11:20:33

648

MAŁGORZATA GMURCZYK-WROŃSKA

głoszonych przez bolszewików należało iść „naprzód”, „obalać rzeczy stare” i „na ich miejsce budować nowe”, ale także ożywiać samą ideę. Patek nie przewidywał, aby ZSRR z punktu widzenia państwowego, pomimo zbrojeń, rozpoczął w najbliższej przyszłości wojnę, ale z punktu widzenia bolszewizmu zagrożenie to było bardzo duże i realne. Poprzez wejście ZSRR do polityki międzynarodowej i zdobycie już pewnej pozycji na arenie międzynarodowej, Patek miał nadzieję na prowadzenie przez to państwo (przynajmniej na jakiś czas) polityki pokojowej.

Sądził wprawdzie, że rząd [sowiecki], który przed kilku laty nic nie posiadał, a przeto nic nie mógł stracić, dzisiaj już posiada i swój dorobek i swoje stanowisko, którego nie chciałby zaryzykować, a tembardziej stracić. To samo powiedzieć można i o poszczególnych członkach tego rządu. Wskutek tego rząd ten zatracił już pewien procent swej dawnej krańcowej ryzykowności i rewolucyjności62,

ale jednocześnie dodawał: Każdy z obecnych wybitnych działaczy jest w określonym procencie politycznym mężem stanu związku państw sowieckich, a poza tem w określonym procencie sługą i apostołem idei bolszewizmu ze wszelkimi jej konsekwencjami. W działalności poszczególnych jednostek może przeważać ten albo inny pierwiastek, na ogół jednak przeważa w nich raczej troska o dalszy rozwój bolszewizmu, aniżeli troska o rozwój państwowy jednostek w skład związku wchodzących. Są oni bardziej apostołami bolszewizmu, aniżeli państwowymi mężami stanu63.

Reasumując powyższe opinie Patka na temat ZSRR i bolszewizmu warto przytoczyć także zdanie występujące w jednym ze sprawozdań współpracowników posła, iż Związek Sowiecki to „państwowo-zorganizowana forma rewolucji światowej”64.

PRZEGLĄD WSCHODNI

62 63 64

PW 47.indb 648

Ibidem.

Ibidem, s. 292–293.

Ibidem, dok. 78, s. 199, X 1927, sprawozdanie sekretarz poselstwa Tadeusza Perkowskiego.

2013-03-13 11:20:33

Przegląd Wschodni, t. XII, z. 3 (47), s. 649–661, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2013

ANATOL WIALIKI Mińsk

„Operacja polska” NKWD W BIAŁORUSKIEJ SOCJALISTYCZNEJ REPUBLICE RADZIECKIEJ W LATACH 1937–1938

M

ASOWE REPRESJE w stosunku do Polaków na Białorusi w latach 1937–1938 były zjawiskiem wpisującym się w ogólny kontekst polityki narodowościowej prowadzonej w ZSRR, odnosząc się do sytuacji zaistniałej w dwustronnych stosunkach radziecko-polskich, której korzenie sięgały traktatu ryskiego z 1921 r.

Prowadziły do tragedii białoruskich Polaków, którzy w wymienionym okresie padli ofiarą „operacji polskiej”, przeprowadzonej przez NKWD ZSRR przeciwko Polakom w całym Związku Radzieckim, w tym również przeciwko Polakom żyjącym na terytorium BSRR. Początek represji wobec Polaków należy wiązać z rozkazem NKWD ZSRR nr 00485, z dnia 11 sierpnia 1937 r. „O faszystowsko-powstańczej, szpiegowskiej, dywersyjnej, defetystycznej i terrorystycznej działalności polskiego wywiadu w ZSRR”1. Został w nim szczegółowo opisany mechanizm przeprowadzenia operacji oraz określono kategorie ludności polskiej podlegającej represjom. Zgodnie z rozkazem represjom podlegało 6 kategorii obywateli: 1. Wykryci w toku śledztwa i dotychczas nie ujęci aktywni członkowie Polskiej Organizacji Wojskowej (POW); 2. Wszyscy jeńcy wojenni polskiej armii pozostający w ZSRR; 3. Zbiedzy z Polski, niezależnie od czasu przejścia do ZSRR; 4. Emigranci polityczni i obywatele Polski przebywający w ZSRR w rezultacie wymiany politycznej; 5. Byli członkowie PPS i innych polskich partii politycznych;

1 Репрессии против поляков и польских граждан, [w:] Исторические сборники «Мемориал», red. А.Э. Гурьянов, t. 1, Москва 1997, s. 23.

PW 47.indb 649

2013-03-13 11:20:33

650

ANATOL WIALIKI

6. Najbardziej aktywna część miejscowych antysowieckich i nacjonalistycznych elementów z polskich regionów2.

2 października 1937 r. został wydany rozkaz „O represjonowaniu żon zdrajców ojczyzny, członków prawicowo-trockistowskich, szpiegowsko-dywersyjnych organizacji, osądzonych przez Kolegium Wojskowe i trybunały wojskowe”3.

Rozkaz przewidywał areszt dla wszystkich żon oraz dzieci, mających skończone 15 lat, a których ojcowie zostali aresztowani przez te ograny, niezależnie od ich przynależności do „działalności kontrrewolucyjnej” oraz uznanych za „społecznie niebezpiecznych i zdolnych do działalności antysowieckiej”. Żony, na podstawie wyroków wydawanych na specjalnych posiedzeniach, były wysyłane do łagrów na 5 do 8 lat, dzieci powyżej 15 lat, w zależności od uzyskanych opinii, kierowano do domów dziecka, kolonii lub domów dziecka o specjalnym rygorze. Dzieci do 15 roku życia, które zostały sierotami, kierowano do żłobków i domów dziecka Ludowego Komitetu Oświaty (Nar Kom Pros). Jednak realizacja tego rozkazu była nadzwyczaj trudna, ponieważ nie można było umieścić wszystkich aresztowanych żon w więzieniach. Dlatego ludowy komisarz NKWD ZSRR Nikołaj Jeżow, w dniu 21 listopada 1937 r. zmuszony był uchylić rozkaz, zarządzając w zamian, aby żony aresztowanych Polaków zostały wysiedlone z miejsc zamieszkania.

Według danych spisu powszechnego z 1937 r. w ZSRR żyło 636 220 tys. Polaków, z czego na Ukrainie – 417 613 tys., na Białorusi – 119 881 tys., w RFSRR – 92 078 tys.4 O co oskarżano aresztowanych na podstawie rozkazu nr 00485?

Absolutną większość aresztowanych stanowili oskarżeni o różnego rodzaju „szpiegostwo”, „szkodnictwo”, członkowstwo w różnego rodzaju organizacjach podziemnych, antysowiecką agitację, związki z polskim wywiadem, przygotowywanie aktów terrorystycznych przeciw przedstawicielom władzy radzieckiej itd.

Rozkaz nr 00485 ustanawiał zupełnie nowy w praktyce Państwowego Zarządu Politycznego przy NKWD tryb osądzania. Po aresztowaniu i zakończeniu śledztwa dla każdego oskarżonego wystawiano zaświadczenie zawierające wyniki śledztwa i opis stopnia winy aresztowanego. Zbierano je co 10 dni i przedrukowywano w formie listy, która przedstawiano do rozpatrzenia komisji, składającej się z dwóch osób - naczelnika zarządu NKWD i prokuratora (tak powstała nieoficjalna nazwa „dwójka”). Do zadań „dwójki” należało przydzielenie oskarżonego do jednej z dwóch kategorii wyroków: pierwsza – rozstrzelanie lub 2 3 4

Ibidem, s. 24–25.

Ibidem, s. 26.

Ibidem, s. 25.

PW 47.indb 650

2013-03-13 11:20:33

„OPERACJA POLSKA” NKWD W BSRR W LATACH 1937–1938

651

druga – więzienie na okres od 5 do 10 lat. Następnie przesyłano listę do Moskwy, gdzie ostatecznie zatwierdzał ją Ludowy Komisarz Spraw Wewnętrznych ZSRR Nikołaj Jeżow i Prokurator Generalny ZSRR – Andriej Wyszynski. Zatwierdzona lista wracała do regionów, w celu wykonania wyroków5. Taki tryb korespondencyjnego skazywania przez NKWD zaczęto określać „albumowym”, ponieważ spisywane maszynowo na kartach listy układano na siebie poziomo tak, że z zewnątrz przypominały album ze zdjeciami.

Jednak 15 września 1938 r. biuro polityczne KC KPZR podjęło decyzję o unieważnieniu „albumowego trybu” skazywania i utworzeniu w każdym regionie, w celu wydawania wyroków, specjalnych „trójek”. Członków „trójki” wybierano na podstawie zajmowanego stanowiska – były to wyłącznie czołowe postaci: pierwszy sekretarz, prokurator, naczelnik zarządu NKWD. Decyzje „trójek” nie wymagały zatwierdzania w Moskwie i wykonywano je niezwłocznie.

Część skazanych, głównie wysoko postawionych urzędników, oficerów, było sądzonych przez Kolegium Wojskowe Sądu Najwyższego ZSRR lub przez trybunały wojskowe.

Początkowo na przeprowadzenie „operacji polskiej” przeznaczono tylko trzy miesiące – operacja miała się rozpocząć 20 sierpnia i zakończyć już 20 listopada 1937 r. Jednak termin ten był niejednokrotnie przedłużany, tak, że ostatecznie zdecydowano, że operacja zakończy się 1 sierpnia 1938 r. Wyjątek stanowiła Białoruś, gdzie zezwolono na przedłużenie operacji do września 1938 r.

Różnica między operacją polską a innymi operacjami narodowymi (łotewską, niemiecką i in.) polegała głownie na skali. Była ona nie tylko pierwszą, ale i największą pod względem liczby ofiar operacją narodową6.

Odmienność tej operacji polegała również na tym, że została ona przeprowadzona równolegle i równocześnie w dwóch kierunkach. Pierwszy – represyjny, z główną rolą przypadającą NKWD, którego zadaniem, zgodnie z rozkazem nr 00485, było represjonowanie „kontrrewolucyjnego elementu polskiego”. Drugi – narodowo-kulturowy i terytorialno-administracyjny, w myśl którego należało przeprowadzić „dekoncentrację” całej ludności polskiej.

W ramach realizacji pierwszego z wymienionych kierunków, najwcześniejszą ofiarą ciosu NKWD stała się ludność polska zamieszkująca przygraniczne rejony BSRR, w szczególności mieszkańcy chutorów7. W raporcie NKWD BSRR „O szkodliwym wpływie niepowodzenia decyzji KC KPZR i Rady Komisarzy Ludowych ZSRR (Snowarkom), z dnia 11.01.1937 r. o przedsięwzięciach

5 6 7

Ibidem, s. 28.

Ibidem, s. 34.

W oryginale: „хутор”.

PW 47.indb 651

2013-03-13 11:20:33

652

ANATOL WIALIKI

zmierzających do likwidacji chutorów w BSRR”, skierowanym 20 października 1937 r. do KC KPB odnotowano, że w regionach przygranicznych pierwszej strefy (7,2 km od granicy) było 22 718 tys. gospodarstw chutorowych, w rejonach przygranicznych drugiej strefy (30 km od granicy) – 18 400 tys. chutorów.

W ten sposób, łącznie w strefie przygranicznej określono 41 118 tys. gospodarstw chutorowych8.

Zgodnie z danymi NKWD, większość ludności chutorów w strefie przygranicznej była związana z krewnymi mieszkającymi w Polsce. Spośród 154 chutorów mieszczących się w strefie do 7,2 km od granicy, w rejonie zasławskim, mińskim i uździeńskim 75 gospodarstw, tj. 50% ma związki z krewnymi w Polsce. [...] W rejonie starobińskim na 175 gospodarstw chutorowych związki z Polską ma 96 domostw, a mieszkańcy 140 domostw znajdują się pod obserwacją jako element antyradziecki9.

Poza tym chutory były uważane przez NKWD za bazę dla tworzenia kontrrewolucyjnych polskich organizacji podziemnych. Na przykład NKWD BSRR „wykryło” w rejonie starobińskim „kontrrewolucyjną organizację powstańczą (BRP)”10, która została stworzona przez „agentów polskiego wywiadu” Poddubickiego i Chomicewicza. „BRP” miała swoje oddziały w chutorach i liczyła ponad 100 członków. Analogiczne organizacje powstały w rejonie wietryńskim, krasnoslobodzkim, jelskim, biehomleskim i innych regionach przygranicznych11. Łącznie, według danych NKWD BSRR spośród wykrytych w 1937 r. polskich szpiegów, dywersantów i członków organizacji powstańczych, nie było ani jednego aktywnego uczestnika, który nie byłby mieszkańcem chutoru, same zaś chutory stanowiły kwatery konspiracyjne i punkty przepraw. Wśród członków grup szpiegowsko-dywersyjnych polskiego wywiadu i organizacji powstańczych wykrytych w ciągu 1937 r. około 70% stanowili mieszkańcy chutorów lub osoby wykorzystujące chutory w działalności wywiadowczej i powstańczej”12.

W kulminacyjnym momencie „Operacji polskiej” (październik 1937 r.) komisarz ludowy NKWD Borys Berman przygotował notatkę, w której podkreślał, że centrum organizacji kontrrewolucyjnej, kierowanej przez polskie i niemieckie organy wywiadowcze, [...] rozwijało się szeroko i bezkarnie prowadziło praktyczną działalność kontrrewolucyjną w rejonach przygranicznych Białorusi. [...] Mimo że 29 rejonów Национальный архив Республики Беларусь (НАРБ), ф. 4п, оп.1, д. 12055, л. 80. Спецсообщения, докладные и справки органов НКВД. Октябрь 1937 г. – ноябрь 1937 г.

9 НАРБ, ф. 4п, оп. 1, д. 12055, л. 87.

10 Autorowi nie udało się rozszyfrować podanego skrótu.

11 НАРБ, ф. 4п, оп. 1, д.12055, л. 88–89.

12 НАРБ, ф. 4п, оп. 1, д. 12055, л. 91.

8

PW 47.indb 652

2013-03-13 11:20:34

„OPERACJA POLSKA” NKWD W BSRR W LATACH 1937–1938

653

przygranicznych Białorusi stanowi strefę zakazaną o specjalnym reżimie, osiedliła się w nich znaczna liczba byłych kułaków, zarówno represjonowanych wcześniej, jak i ukrywających się przed represjami; kościelnych, sekciarzy, byłych aktywnych i bezpośrednich uczestników antysowieckich powstań zbrojnych i ich wspólników, przemytników i osób ukrywających element szpiegowsko-dywersyjny. Kontyngenty te, osiedlając się w rejonach przygranicznych, miały i wszelkimi sposobami systematycznie podtrzymywały więzi organizacyjne i rodzinne z Polską i stanowiły jedną z głównych baz polskich i niemieckich organów wywiadowczych13.

Borys Berman informował KC KPB, że „według stanu na 20 października 1937 r. z liczby represjonowanych w rejonach przygranicznych zgodnie z decyzją trójki NKWD BSRR rozstrzelano – 1210 kontrrewolucjonistów, a 2066 wysłano z różnymi wyrokami do obozów koncentracyjnych. Ich rodziny zostały na miejscu”14. Łącznie we wszystkich 29 rejonach przygranicznych w ramach pierwszej kategorii represjonowano 1210 rodzin, liczących 4438 osób, z czego 1985 stanowiły osoby dorosłe, 1433 – dzieci od 8 do 15 roku życia, 1065 – dzieci do 8 lat.

W ramach drugiej kategorii represjonowano 2066 rodzin, liczących 7623 osób, z których 3415 stanowiły osoby dorosłe, 1958 – dzieci w wieku od 8 do 15 lat, 2244 – dzieci do 8 lat15. W związku z tym, Berman polecił niezwłocznie przeprowadzić „oczyszczenie” strefy przygranicznej ze wszystkich członków rodzin osób represjonowanych, wysiedlenie ich nie tylko ze strefy przygranicznej, ale i poza granice BSRR. „Operacja polska” dotknęła szczególnie typowo polski pod względem narodowościowym rejon dzierżyński. 27 września 1937 r. aresztowano 11 członków rublikowskiej rady wiejskiej, których oskarżono o to, że stali się członkami „polskiej kontrrewolucyjnej organizacji nacjonalistycznej – «Pułk Piłsudskiego»”.

Wobec aresztowanych wszczęto śledztwo i zostali oni osadzeni najpierw w mińskim, a następnie w orszańskim areszcie, gdzie postawiono im fałszywe zarzuty o szpiegostwo na korzyść Polski. Na przykład A. K. Kulikowskiego, pszczelarza w kołchozie „Komintern”, oskarżono o werbowanie do „Pułku Piłsudskiego” ludności polskiej w celu zorganizowania kontrrewolucyjnej grupy powstańczej, która wystąpiłaby zbrojnie przeciw władzy sowieckiej. Wychowywał młodzież w duchu polskiego patriotyzmu. W ciągu wielu lat przed aresztowaniem prowadził szkodliwą działalność w kołchozie i antysowiecką agitację, nastawioną na niepowodzenie przedsięwzięć partii i rządu. Przygotowywał młodzież na wypadek wojny z Polską16. НАРБ, ф. 4п, оп. 1, д. 12055, л. 097. НАРБ, ф. 4п, оп. 1, д. 12055, л. 98.

15 НАРБ, ф. 4п, оп. 1, д. 12055, л. 100–103.

16 Г. Г р и г о р ь е в, НКВД против «Полка Пилсудского», „Белорусская деловая газета” z 12 V 1999, s.13.

13 14

PW 47.indb 653

2013-03-13 11:20:34

654

ANATOL WIALIKI

Analogiczne oskarżenia były przedstawione również pozostałym aresztowanym. Na mocy zarządzenia komisarza ludowego NKWD ZSRR i Prokuratora ZSRR z dnia 29 października 1937 r. został wobec nich zasądzony najwyższy wymiar kary i 10 listopada 1937 r. zostali rozstrzelani17. „Polskie organizacje szpiegowskie” zaczęto wykrywać wszędzie. 25 sierpnia 1937 r. czyli zaledwie dwa dni po wydaniu rozkazu NKWD nr 00485, naczelnik oddziału Białoruskich Kolei – Cwetkow przesłał do pierwszego sekretarza KC KPB Wołkowa raport: „O działalności «Polskiej Organizacji Wojskowej» na białoruskiej kolei”. W raporcie odnotowano: Wśród wykrytych organizacji szpiegowsko-szkodniczych ważne miejsce zajmuje tak zwana „POW” (Polska Organizacja Wojskowa). Organizacja ta została utworzona w 1920 r. z Polaków zamieszkujących na terytorium ZSRR, mających związki z zagranicą i posiadających krewnych w Polsce. Organizacja ta stawiała sobie za cel: stworzenie szeroko rozgałęzionej sieci szpiegowskiej, organizowanie akcji dywersyjnych i terror.

Członkowie organizacji „POW” jednocześnie ze szpiegostwem i dywersją prowadzili nacjonalno-faszystowską akcję propagandową skierowaną do Polaków mieszkających w ważniejszych węzłach komunikacyjnych i pracujących w parowozowo-wagonowym zakładzie remontowym (PWZR). Zdemaskowany i aresztowany niejaki Nowakowski – szpieg, pracujący w tej organizacji przyznał: „Całe życie nie znoszę Rosjan”18.

W parowozowo-wagonowym zakładzie remontowym (PWZR) w Homlu w ten sam sposób została zdemaskowana kontrrewolucyjna „organizacja powstańcza”. Przetrwała ona od czasów pomocników Hajdamaków (okres okupacji Homla), wywodzących się z kułaków, zamieszkujących w pobliskiej wiosce i pracujących w PWZR. Do zadań tej organizacji należała aktywna walka z władzą sowiecką. Przywódcy zostali zdemaskowani i aresztowani, trwają prace nad zdemaskowaniem ich współpracowników. Wróg narodu, były kierownik kolei Wladimirski, w stosunkowo krótkim czasie (lipiec – listopad 1936 r.) zaangażował w podziemną działalność antysowiecką znaczną grupę wrogów narodu.

Wielu zdemaskowanych i aresztowanych zeznaje, że byli wciągnięci do kontrrewolucyjnej organizacji szpiegowsko-dywersyjnej przez Wladimirskiego19.

Należy podkreślić, że zarówno te, jak i wiele innych tego rodzaju „spraw” było całkowicie sfałszowanych przez NKWD. Pierwszy sekretarz KC KPB Pantilejmon Ponomarenko powiadomił sekretarza KC KPZR, Georgija Malenkowa, że A.M. Gepsztajn, naczelnik 3 oddziału Głównego Zarząd Bezpieczeństwa Państwowego NKWD, masowo fałszował sprawy:

17 18 19

Ibidem, s.13. НАРБ, Ф. 4п, оп. 1, д. 12089, л. 36–45.

Ibidem.

PW 47.indb 654

2013-03-13 11:20:34

„OPERACJA POLSKA” NKWD W BSRR W LATACH 1937–1938

655

w okresie przeprowadzania operacji w latach 1937-1938 na polecenie Gepsztajna przeprowadzano aresztowania z powodów narodowych: Polaków, Łotyszy, Niemców i innych narodowości [...] Aresztowania ludzi bez kompromitujących ich materiałów były na porządku dziennym. Regularnie sporządzano fałszywe zaświadczenia dla aresztowanych z adnotacją, że prowadzili oni działalność antysowiecką, podczas gdy takie dane nie istniały [...] we wrześniu 1937 r. Gepsztajn polecił telefonicznie Gorbalenowi (aresztowany jako wróg narodu i skazany przez kolegium wojskowe WMN), że w Witebsku należy aresztować 300 osób narodowości polskiej, absolutnie nie uprzedzając ich o tym, że są kompromitujące ich materiały20.

Były kierownik oddziału rejonowego NKWD w Osipowiczach, I. Kisielew, który został wykluczony z partii, odsunięty od stanowiska i skazany na 5 lat łagrów, w liście do mohylewskiego obwodowego komitetu KPB pisał: zeznania oskarżonych Iwana Fasta i Jakoba Peszira, które dowodziły, że są oni agentami niemieckiego wywiadu, zostały przeze mnie spreparowane. W protokołach przypisałem im działalność w polskim wywiadzie, tak aby ich sprawy zostały skierowane do rozpatrzenia w trybie sądowym21.

Przeprowadzając „operację polską” NKWD uważnie obserwowało nastroje i reakcję ludności polskiej na tego rodzaju „przedsięwzięcia” organów karnych. Już 10 września 1937 r. NKWD BSRR przesłało do sekretarza KC KPB – I. Wołkowa „Komunikat o nastrojach wśród mieszkańców BSRR w związku z aresztowaniami elementu kontrrewolucyjnego wśród Polaków”: W związku z przeprowadzonymi w BSRR aresztowaniami elementów kułacko-kryminalnych wśród Polaków, odnotowano pozytywne wypowiedzi szerokich mas robotników miast i wsi.

Jestem bardzo zadowolony z rozgromienia szpiegów, dywersantów i tych, którzy szkodzą budowie kołchozów, jednak według mnie ten pogrom jest niewystarczający. Trzeba go potroić. Tylko krwią i żelazem będzie można zniszczyć rozmnożonych szpiegów i szkodników (Meżewicz, kołchoźnik z kołchozu „Czerwony budowniczy” rejonu orszańskiego).

Wreszcie, po tych aresztowaniach, które przeprowadzają organy NKWD, pozbędziemy się wrogów narodu. W Białorusi do tej pory byli przywódcy, którzy pracowali na rzecz Polski, niech teraz oni odpowiadają (Sadowski, przewodniczący spółdzielni mieszkaniowej nr 15 miasta Mińska).

Oni byli faszystowskimi szpiegami i próbowali oderwać BSRR od ZSRR, jednak dzięki NKWD i towarzyszowi Jeżowowi wszyscy ci bandyci zostali zdemaskowani i poniosą 20 21

НАРБ, ф. 4п, оп. 1, д. 14884, л. 256. НАРБ, ф. 4п, оп. 1, д. 14884, л. 207–208.

PW 47.indb 655

2013-03-13 11:20:34

656

ANATOL WIALIKI

odpowiednią karę. Ale to jeszcze nie wszystko i nasze zadanie polega na tym, żeby zdemaskować ich do końca (Oleszczuk, nauczyciel downarowskiej szkoły średniej, były obwód dzierżyński).

Miasto Dzierżyńsk znajduje się w pajęczynie polskiego faszyzmu, teraz wszyscy oni wpadli, stanęli przed sądem proletariackim i dostaną według zasług (żołnierz Chrunakow).

W Słucku polepszyło się, szczególnie po tym, jak aresztowano zdradziecką gromadkę szpiegów i zabójców z polskiego kontrwywiadu. Chleba teraz, u nas w Słucku, jest ile zapragniesz, bez żadnych kolejek. Ogólnie odczuwa się ożywienie w mieście22.

Natomiast wypowiedzi z „kręgów antysowieckich” związanych z aresztowanymi świadczyły o tym, że aresztowani byli „niewinnymi” i „dobrymi” ludźmi.

Pracownicy NKWD dostrzegali następujące nastroje: Aresztowali wielu ludzi i mają nadzieję, że po tym sprawa ucichnie. Na aresztowaniach daleko nie zajadą. Naród nadal będzie niezadowolony. Wszędzie ludzie się męczą. W Polsce życie jest zupełnie inne. Tam nie trzeba co noc myśleć o tym, że przyjdą i aresztują, a tu jakaś samowola (Rozalia Pupko, siostrzenica aresztowanego księdza z Mińska).

Ot, przeklęta banda, wszystkich dobrych ludzi rozstrzelają i powieszą. Robotnik jest zagrożony. Jeśli Polacy weszliby do Mińska, to bym te psy, które donoszą do GPU [ГПУ], najpierw męczył a potem zabijał (Władimir Warenik, urzędnik fabryki farmaceutycznej w Mińsku) Ta krew ludzka przez dziesięć lat nie zniknie. Dziś aresztowali mojego męża, a jutro aresztują innego. Rzucają się jak wściekłe psy, jednak to wszystko nie potrwa długo (Szmeja, żona jednego z aresztowanych w Dzierżyńsku).

Jeśli nie byliby bandytami, to nie byliby u władzy. Teraz jest jeszcze gorzej niż było w Rosji za Iwana Groźnego – za jedno słowo rozstrzelają ludzi. Oni wyczuwają swoją szybką zagładę (Michail Pietraszkiewicz, felczer ambulatorium w Mińsku, pochodzący z kułaków, brat rozstrzelanego przez władzę sowiecką).

Teraz ta hołota – pracownicy NKWD niszczą tak wielu ludzi, wsadzają ich do więzienia, mówią, że to wrogowie narodu, a czy to możliwe, żeby było tylu wrogów narodu (Felicjan Brzozowski, stróż w Mińskim Miejskim Zakładzie Gospodarki Komunalnej).

Atmosfera przejmującego strachu ogarnęła całą ludność polską. Borys Berman zauważył w związku z tym, że „wśród pozostających na wolności emigrantów politycznych i zbiegów, jak również w niektórych polskich kręgach, utrwalają się

22 НАРБ, ф. 4п, оп. 1, д. 12058, л. 266–267. Спецсводки, докладныя и справки органов НКВД. Июнь 1937 г. – сентябрь 1937 г.

PW 47.indb 656

2013-03-13 11:20:34

„OPERACJA POLSKA” NKWD W BSRR W LATACH 1937–1938

657

paniczne nastroje i w wielu przypadkach zamiary ucieczki i ukrycia się z lęku przed aresztowaniem.

Aresztują wszystkich, którzy przyjechali z Polski jako niepewnych i uważają ich za szpiegów. Moich znajomych również aresztowali. Bardzo się boję, żeby mnie również nie aresztowali. Ja również jestem z Polski, mieszkam w Mińsku już 15 lat (Kuźmiński, fryzjer „w restauracji w fabryce-kuchni”)23.

Z powodu aresztowań mam koszmary, atmosfera jest taka, że nie wiesz kiedy ciebie złapią za kark i zaciągną do więzienia. Oddałabym dziesięć lat życia, żeby mieć choć trochę pewności (Budkiewicz, nauczycielka polskiej szkoły nr 9).

W związku z aresztowaniem grupy zbiegów z Polski, którzy pracowali w fabryce „Październik”, wśród pozostałych zbiegów panuje panika. W związku z tym liczni robotnicy zwracają się do zbiegów z pytaniami: „Jeszcze cię nie zabrali?”. Komsomołka Bekina zwróciła się nawet do robotnicy, która zbiegła z Polski z pytaniem czy sprzeda jej wcześniej (przed aresztowaniem) swoje łóżko 24.

Równie straszna była sytuacja na wsi, w szczególności w byłym rejonie dzierżyńskim, w którym przeważała ludność narodowości polskiej. W tym samym raporcie, odnotowano, że kołchoźnik z kołchozu „Budionny” – Garmaza, członek rady gminnej, zobaczywszy samochód z pracownikami NKWD, zaczął uciekać.

Gdy zapytano jego matkę dlaczego uciekał, odpowiedziała, że „On całą noc nie mógł spać, bał się, że go aresztują”. Kołchoźnik Piotr Minko, zobaczywszy we wsi samochód siadł na konia i uciekł do lasu. Gdy przewodniczący kołchozu posłał za Minko chłopca, ten odpowiedział: „Wzywa mnie nie przewodniczący kołchozu, ale NKWD, to oni przyjechali po mnie”25. „Likwidacji polskiego szkodnictwa” towarzyszyła potężna kampania propagandowa w prasie sowieckiej, w której wykorzystywano nawet dzieci. Uczniowie szkoły w Lachowiczach, w byłym już rejonie dzierżyńskim pisali następująco: „Polscy szpiedzy, podli zdrajcy naszej ojczyzny, przedostali się na kierownicze stanowiska w byłym rejonie dzierżyńskim, szczególną uwagę poświęcali szkołom”. Zmuszali nas abyśmy uczyli się w języku polskim, chociaż my i nasi rodzice nie znaliśmy go; próbowali zatruć naszą świadomość nacjonalno-faszystowską trucizną, szkodzili i paskudzili w naszych kołchozach. Jednak wrogowie przeliczyli się! Pod kierownictwem głównego stalinowca towarzysza Jeżowa, nasi waleczni czekiści wykryli i rozgromili kontrrewolucyjne gniazdo szpiegowskie, które ci dranie uwili sobie w Dzierżyńsku. Zorganizowany przez nich szkodniczy, tak zwany narodowo-polski rejon dzierżyński został zlikwidowany. My, 23 24 25

W oryginale: „парикмахер ресторана, фабрики-кухни”. НАРБ, ф. 4п, оп. 1, д. 12058, л. 269–270. НАРБ, ф. 4п, оп. 1, д. 12058, л. 271.

PW 47.indb 657

2013-03-13 11:20:34

658

ANATOL WIALIKI

uczniowie oraz nasi rodzice składamy wielkie podziękowania towarzyszowi Stalinowi i towarzyszowi Jeżowowi, którzy wybawili nas od białych polskich szpiegów i zdrajców.

Obiecujemy naszej partii, rządowi i towarzyszowi Stalinowi, że będziemy dobrymi pomocnikami sławnego NKWD w kwestii pełnego oczyszczenia Ziemi Sowieckiej z polskich, japońsko-niemieckich szpiegów i szkodników – tej obrzydliwej zgnilizny człowieczeństwa i będziemy wiernymi pomocnikami naszych bohaterskich Czerwonych Pograniczników w obronie świętych granic Ziemi Sowieckiej”26 Początek drugiego, nie mniej ważnego kierunku działania miał miejsce jeszcze przed rozpoczęciem „operacji polskiej”. 29 lipca 1937 r. plenum KC KPB, podjęło decyzję o konieczności: a) likwidacji szkodliwej działalności polskich szpiegów (Golodeda, Szarangowicza, Beneka, Czerwiakowa i innych) z bandy faszystowsko-szpiegowskiej; b) rozgromienia do końca polskich szpiegów, szkodników i dywersantów27.

5 sierpnia 1937 r. miało miejsce posiedzenie biura KC KPB, na którym rozpatrywano: „Kwestie walki z polityką polonizacji”. Została podjęta decyzja: a) zlikwidowania kolejnych polskich instytucji, „także założonych przez polskich szpiegów, którzy przedostali się do kierowniczych partyjnych organów sowieckich w celu przeprowadzenia nasilonej polonizacji, zamieniając likwidowane polskie instytucje w białoruskie”28. Zgodnie z tą decyzją zlikwidowano: technikum pedagogiczne – 1, technikum przedszkolne – 1, sekcję polską przy Mohylewskim Instytucie Kulturalno-Oświatowym – 1, czytelnie – 19, bibliotekę miejską – 1, przedszkola – 2, grupy dziecięce – 1, żłobki – 28, punkty lekarskie – 2, punkty felczerskie – 2, kołchozowe izby położnicze – 2, punkty weterynaryjne – 2.

Ponadto polecono likwidację wszystkie polskojęzycznych szkół, które określano jako „gniazda szpiegowskie, stworzone przez agentów faszystowskich”. Polskie szkoły były otwierane głównie w rejonach przygranicznych. W rejonie kopylskim działało 6 szkół, w narowelskim – 4, w rejonie mozyrskim, petrykowskim, uździeńskim, dzierżynskim – po 2 szkoły29. Łącznie zamknięto 65 polskich szkół30.

Nie pominięto również polskich pisarzy – podjęto decyzję o likwidacji polskiej sekcji Związku Pisarzy BSRR, która składała się z dwóch pisarzy (niejakiego Romanowskiego i Kowalskiego), którzy nie wzbudzali żadnego zaufania politycznego. Poza tym zdecydowano również o zaprzestaniu wydawania literatury pięk26 27 28 29 30

PW 47.indb 658

Будем верными помощниками красных пограничников, „Рабочий” z 12 VIII 1937, s. 2. НАРБ, ф. 4п, оп. 1, д. 10959, л. 158-159. НАРБ, ф. 4п, оп. 1, д. 11014, л. 2-4. НАРБ, ф. 4п, оп. 1, д.11014, л. 45. НАРБ, ф. 4п, оп. 1, д. 11014, л. 83.

2013-03-13 11:20:35

„OPERACJA POLSKA” NKWD W BSRR W LATACH 1937–1938

659

nej w języku polskim. Przerwano także nadawanie audycji radiowych w języku polskim. Nie oszczędzono również gazety polskich proletariuszy „Orki”, którą również zamknięto.

Szczególne miejsce w życiu Polaków zajmował Kościół, dlatego 3 sierpnia 1937 r. KC KPB przygotował i przekazał sekretarzowi KC KPB A. Jakowlewowi notatkę „Kwestia kościołów”, w której dokonano szczegółowej analizy kwestii kościołów na Białorusi. W notatce odnotowano, że w BSRR do 1937 r. było łącznie 113 kościołów, z których zamknięto 95 a 18 funkcjonowało dalej(?)31.

Podkreślano zwłaszcza, że „absolutna większość księży została w ostatnim czasie aresztowana, ponieważ udowodniono im działalność szpiegowską”32. Na posiedzeniu biura KC KPB, które odbyło się 5 sierpnia została podjęta decyzja o „ponownym przejrzeniu listy funkcjonujących kościołów w celu pozostawienia kościołów w miastach o znaczącej liczbie ludności katolickiej (nie więcej niż jeden kościół w mieście)”33.

Ostatni punkt w „dekoncentracji” ludności polskiej stanowiła decyzja o likwidacji rejonu dzierżyńskiego – narodowościowo polskiego. 22 sierpnia 1937 r. na spotkaniu Biura Politycznego KC KPB omówiono kwestię: „Na podstawie raportu komisji o likwidacji rejonu dzierżyńskiego” i w związku z „wyjątkowym zaśmieceniem byłego kierownictwa rejonu kadrami i elementami szpiegowskoszkodniczymi” podjęto decyzję o przyłączeniu rejonu dzierżyńskiego do rejonu mińskiego, zasławskiego i uździeńskiego oraz o skompletowaniu nowo przyłączonych rad gminnych z udziałem „sprawdzonych” partyjno-sowieckich, robotników komsomolskich”34. Spośród 238 osób pracujących w rejonie dzierżyńskim, „do rozpracowania przez NKWD skierowano 65 osób”35.

27 sierpnia 1937 r. biuro polityczne KC KBP podjęło decyzję o likwidacji polskich rad gminnych. W biurze stwierdzono, że większość z tych rad gminnych, stworzonych sztucznie w celu działalności szkodniczoszpiegowskiej, okazało się nadzwyczaj niedogodnie rozmieszczonych terytorialnie. [...]

Centralny Komitet Wykonawczy nie ograniczył się tylko do przeniesienia tych rad gminnych pod jurysdykcję białoruską, a w większości przypadków wybrał ścieżkę gruntownej terytorialnej reorganizacji i całkowitej likwidacji niektórych rad gmin36.

Zlikwidowano: łańcucką polską radę narodową rejonu kopylskiego, radę natalowską rejonu kliczewskiego, radę senożacką rejonu żłobińskiego, radę 31 32 33 34 35 36

НАРБ, ф. 4п, оп.1, д. 11014, л. 56. НАРБ, ф. 4п, оп. 1, д. 11014, л. 58. НАРБ, ф. 4п, оп. 1, д. 11014, л. 2–4. НАРБ, ф. 4п, оп. 1, д. 11016, л. 158–160. НАРБ, ф. 4п, оп. 1, д. 11016, л. 160–176. НАРБ, ф. 4п, оп. 1, д. 11014, л. 63–68.

PW 47.indb 659

2013-03-13 11:20:35

660

ANATOL WIALIKI

potaszyńską rejonu chojnickiego, radę kustowicką i aleksandrowską rejonu narowelskiego, radę tworyczewską rejonu mozyrskiego, radę łozińską rejonu borysowskiego, radę feliks-konowską rejonu białynickiego, radę chrypielejewską rejonu mohylewskiego i radę lachowicką rejonu dzierżyńskiego. Zlikwidowano również radę zamostocką, karoliszczańską rejonu mińskiego oraz radę putczyńską rejonu zasławskiego37.

Rezultaty „operacji polskiej” zostały podsumowane w grudniu 1938 r. w raporcie NKWD „O rezultatach operacji wymierzonej w polską, niemiecką i łotewską agenturę w BSRR, przeprowadzonej w okresie sierpień 1937 r. – wrzesień 1938 r. na podstawie rozkazów NKWD ZSRR” przekazanej 12 grudnia 1938 r. P. Ponomarenko. W rozdziale „Bilans operacji ws. polskiej agentury” odnotowano: „Aresztowano polskich szpiegów, dywersantów, u członków organizacji powstańczych – łącznie 21 407 osób. Z ogólnej liczby w poszczególnych okresach aresztowano: a) od 24.08. 1937 dо 1.1.1938 – 12 052 os., b) od 1.1.1938 do 1.06.1938 – 3689 os., c) od 1.06.1938 do 1.09.1938 r. – 5666 os.

W trakcie realizacji operacji wymierzonej w polską agenturę wykryto pomimo braku dowodów – 451 osób. Podczas tej operacji zatrzymano i ujawniono: 3088 zbiegów z Polski, 894 polskich legionistów, 468 emigrantów politycznych, 1024 byłych przemytników, którzy byli w Polsce, 94 byłych członków polskich partii politycznych. W rezultacie ujawniono i zlikwidowano: a) 467 rezydentur szpiegowskich, b) 13 042 szpiegów, c) 2679 dywersantów, d) ujawniono 4425 powstańców i członków POW. Powstańcy zostali połączeni w 522 grupy powstańcze, które wchodziły w skład 11 rozgałęzionych organizacji powstańczych; e) 575 członków kontrrewolucyjnego nacjonalistycznego aktywu polskich kolonii.

Skład narodowościowy aresztowanych przedstawiał się następująco: 9196 Polaków, 10210 Białorusinów, 1059 Żydów (z których absolutną większość stanowili polscy Żydzi – emigranci polityczni i zbiedzy z Polski), 383 Rosjan, 181 Ukraińców, 105 Niemców, 122 Łotyszy, 133 Litwinów, 110 osób innych narodowości. Łącznie aresztowano 21 407 osób38.

Spośród aresztowanych 15 741 zostało osądzonych do 1 czerwca 1938 r.

Decyzją Komisarza Ludowego, Komisarza Spraw Wewnętrznych ZSRR oraz Prokuratora Generalnego ZSRR do pierwszej kategorii skazanych (najwyższy wymiar kary – rozstrzelanie) przydzielono 14 034 osoby, co oznacza, że rozstrzelano 89,2% skazanych.

Ibidem. У. А д а м у ш к а, Палітычныя рэпрэсіі 20-х – 50-х гадоў на Беларусі, Мінск 1994, s. 55–56; НАРБ, ф. 4п, оп. 1, д. 13231, л. 19–24. Спецсообщения, докладнын і справки органов НКВД. 14 декабря 1938 г. – 30 декабря 1938 г.

37

38

PW 47.indb 660

2013-03-13 11:20:35

„OPERACJA POLSKA” NKWD W BSRR W LATACH 1937–1938

661

Z ogólnej ilości 6770 spraw rozpatrzonych przez Specjalną Trójkę NKWD ZSRR, w ramach pierwszej kategorii zostało skazanych 4650 osób 39. Oznacza to, że 68,6% skazanych zostało rozstrzelanych. *** Masowe represje wymierzone w Polaków mające miejsce w końcu lat 30., stanowiły uzasadnione następstwo konfrontacyjnej polityki wobec Polski, prowadzonej w latach 1920– 1930 przez przywódców radzieckich. Istotnie zaostrzyły one wzajemny brak zaufania w tych latach, do czego również przyczyniła się nieudana próba ustanowienia w Polsce reżimu radzieckiego w trakcie wojny polsko-radzieckiej, a także działalność Kominternu, nastawiona na destabilizację wewnętrznej sytuacji politycznej w Polsce oraz same postanowienia traktatu ryskiego.

Szczególne zainteresowanie Stalina „polską operacją” wiązało się z tym, że Polska bywała przez Niemcy brana pod uwagę jako sojusznik w ewentualnej, planowanej w przyszłości wojnie przeciwko Związkowi Radzieckiemu oraz jako baza wypadowa dla napaści na ZSRR. Represje w stosunku do Polaków, mieszkających na terytorium ZSRR były uważane przez Stalina za warunek konieczny w ramach przygotowań do wojny i „oczyszczenia” od potencjalnej możliwości utworzenia „piątej kolumny”.

Tak zwane operacje „narodowe”, opierające się na przynależności narodowej, stanowiły jedną z części składowych polityki represji prowadzonej w l. 1937–1938.

Właśnie w okresie masowych represji politycznych uległa zmianie polityka narodowościowa w odniesieniu do poszczególnych grup etnicznych.

Do czynników wewnętrznych należy zaliczyć zmianę ogólnej strategii przywódców radzieckich w polityce narodowościowej, ponieważ polityka „korienizacji” nie odpowiadała nowej tendencji zmierzającej do wzmocnienia centralizacji władzy państwowej. W trakcie przechodzenia do zakrojonej na szeroką skalę budowy socjalizmu, powinno nastąpić również nowe stadium polityki narodowościowej.

Kampania represyjna lat 1937–1938, wymierzona przeciwko „kontrrewolucyjnym kontyngentom narodowościowym” stanowiła jeden z ważniejszych czynników polityki wewnętrznej władzy radzieckiej w latach 30. XX w., pozostawiając swoje negatywne skutki. (z j. rosyjskiego przełożyła: Justyna Kowalczyk)

PRZEGLĄD WSCHODNI 39

Ibidem.

PW 47.indb 661

2013-03-13 11:20:35

PW 47.indb 662

2013-03-13 11:20:35

Przegląd Wschodni, t. XII, z. 3 (47), s. 663–679, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2013

EWA ZIÓŁKOWSKA Warszawa

ARCHITEKCI PETERSBURGA I WARSZAWY Uczniowie Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych

N

AJWAŻNIEJSZA ARTERIA Sankt Petersburga – Prospekt Newski: nr 7–9, Dom Wawelberga – Marian Peretiatkowicz, nr 21, Dom Mertensa – Marian Lalewicz, nr 44, Syberyjski Bank Handlowy – Marian Lalewicz (współautor przebudowy), nr 48, Pasaż – Rudolf Żelaziewicz, nr 58, Międzynarodowy Bank Handlowy – Stanisław Brzozowski, nr 80, Dom Panina (kinoteatr Parisiana) – Marian Lalewicz (przebudowa), Dworzec Moskiewski (d. Nikołajewski) – Rudolf Żelaziewicz i Antoni Klewszczyński (współautorzy).

Serce Warszawy – Krakowskie Przedmieście: Pałac Staszica – Marian Lalewicz (przywrócenie historycznej formy), Brama Uniwersytecka – Stefan Szyller, d. Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego – Stefan Szyller i Antoni Jabłoński-Jasieńczyk, Hotel Bristol – Władysław Marconi, Polskie Towarzystwo Higieniczne – Jan Heurich młodszy, pobliski wiadukt przy ul. Karowej – Stefan Szyller (oprawa architektoniczna), pomnik Adama Mickiewicza – Józef Pius Dziekoński i Władysław Marconi (projekt cokołu i rozplanowanie otoczenia).

Co łączy autorów wymienionych obiektów? – lata studiów bądź pracy na Wydziale Architektury Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu.

Studia w Petersburgu Rysownik, historyk sztuki i architekt Stanisław Noakowski, studiujący przez 8 lat na tym wydziale, w Szkicu autobiograficznym napisał: „Petersburg! Piorunujące wrażenie potężnej, wspaniałej stolicy tak bogatej w arcydzieła sztuki. Ermitaż! Ermitaż! Pałace, pałace, gmachy monumentalne... Świat artystyczny Rosji był w wielkim stylu, uważam za szczęście swoje, że poznałem ten rozmach, skalę nie naszą.

PW 47.indb 663

2013-03-13 11:20:36

664

EWA ZIÓŁKOWSKA

Bez pobytu w Rosji nie byłbym sobą dzisiejszym”1. Niejeden z długiej listy polskich malarzy, rzeźbiarzy i architektów pobierających nauki w tejże uczelni mógłby podpisać się pod tymi słowami.

Podejmowanie przez Polaków studiów w Rosji w XIX w. wynikało z uwarunkowań historyczno-politycznych – braku suwerennej państwowości oraz represji popowstaniowych stosowanych przez carat wobec polskiego systemu edukacji. W przypadku studiów architektonicznych decydującym czynnikiem była likwidacja szkolnictwa o tym profilu w Warszawie po upadku powstania styczniowego.

Istotną rolę odgrywały też korzyści związane z kształceniem się w centrum administracyjnym państwa zaborczego. Studia w Petersburgu dawały wysoką pozycję zawodową i pozwalały na zrobienie kariery w całym imperium rosyjskim, a było to państwo, w którym status architekta był wysoki. Odmiennie niż np. w zaborze pruskim, polscy architekci w Rosji mogli sprawować wysokie stanowiska urzędowe, realizować zamówienia rządowe, brać udział w konkursach architektonicznych, a nawet projektować obiekty o znaczeniu strategicznym: kolejowe, wojskowe i więzienne.

W Petersburgu w drugiej połowie XIX i w początkach XX stulecia Polacy pochodzący z Królestwa Polskiego i Ziem Zabranych zdobywali wykształcenie architektoniczne głównie w dwóch uczelniach: Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych i Instytucie Inżynierów Cywilnych.

Pierwsza uczelnia mająca służyć kształceniu artystycznemu Rosjan zwana „Akademią Trzech Najznakomitszych Sztuk Pięknych”, czyli malarstwa, rzeźby i architektury, została powołana za panowania carycy Elżbiety w 1757 r. Profesorów sprowadzano przeważnie z Francji, Włoch i Niemiec. Później częściowo zastąpili ich Rosjanie, uczniowie Akademii. Za czasów Katarzyny II Cesarska Akademia Sztuk Pięknych stała się instytucją pełniącą rolę służebną wobec monarchii, nadzorującą życie artystyczne całej Rosji. Przydzielała oficjalne zamówienia, opiniowała projekty i przyznawała tytuły akademickie. Uczelnia cieszyła się dużą renomą. Jej Wydział Architektury wykształcił ponad stu polskich architektów, w tym wiele wybitnych indywidualności twórczych2.

Natomiast założony na mocy ukazu cara Mikołaja I w 1842 r. Instytut Inżynierów Cywilnych (ob. Państwowy Petersburski Uniwersytet ArchitektonicznoBudowlany) był uczelnią kształcącą kadry inżyniersko-budowlane, dającą duże uprawnienia urzędnicze. Wykładowcami tej najstarszej w Rosji uczelni o profilu budowlanym byli znamienici uczeni, architekci i artyści. Do 1917 r. ukończyło ją S. N o a k o w s k i, Pisma, Warszawa 1957, s. 158–159.

Wyliczenie dokonane na podstawie encyklopedycznego opracowania S. Ł o z y, Architekci i budowniczowie w Polsce, Warszawa 1954.

1 2

PW 47.indb 664

2013-03-13 11:20:36

ARCHITEKCI PETERSBURGA I WARSZAWY

665

IL 1. Akademia Sztuk Pięknych w Petersburgu (fot. E. Ziółkowska).

ponad czterystu Polaków3. W gronie absolwentów byli wybitni budowniczowie Petersburga: Gabriel Baranowski i Stefan Kryczyński oraz Warszawy: Henryk Julian Gay i Kazimierz Skórewicz.

Jaki wpływ na architekturę Petersburga i Warszawy mieli Polacy wykształceni w Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych?

Architekci artyści Należy podkreślić, że nauka w tej uczelni dawała szczególne kompetencje.

Absolwenci zyskiwali tytuł architekta artysty, co wynikało z profilu szkoły oraz treści nauczania na Wydziale Architektury.

W najstarszym zachowanym w całości traktacie architektonicznym De architektura libri X (O architekturze ksiąg dziesięć) rzymskiego inżyniera Marka Witruwiusza mowa jest o tym, że architekt zobowiązany jest „zapewnić budowlom nie tylko trwałość ( firmitas), nie tylko celowość, czyli użyteczność (utilitas), ale także piękno (venustas)”4. Stąd przejęte od starożytnych pojmowanie architektury jako jednej z trzech głównych sztuk plastycznych, na równi z malarstwem i rzeźbą, a co za tym idzie włączenie jej do edukacji artystycznej. W petersburskiej szkole miało to swoje implikacje w uznawaniu prymatu formy nad funkcją i konstrukcją – przydawaniu szczególnego znaczenia pięknu budowli5. Konsekwencją tego było np. akcentowanie roli dekoracji fasady czy pojawiające się teorie miasta jako

J. R ó z i e w i c z, Polsko-rosyjskie powiązania naukowe (1725–1918), Wrocław 1984, s. 199.

Cyt. za: W. T a t a r k i e w i c z, Historia estetyki, t. 1 Estetyka starożytna, Warszawa 1985, s. 253.

5 Pisze o tym m.in. prof. J. R o g u s k a w pracy Architekci polscy w kręgu petersburskich neoklasycystów, [w:] Przed Wielkim Jutrem. Sztuka 1905–1918, Warszawa 1993, s. 66.

3 4

PW 47.indb 665

2013-03-13 11:20:36

666

EWA ZIÓŁKOWSKA

dzieła sztuki. Nie znaczy to, że w programach nauczania pomijano przedmioty techniczne, przeciwnie, z czasem ich ranga rosła. Dyplom, podobnie jak w szkolnictwie inżynierskim, łączył się z uzyskaniem uprawnień budowlanych.

Stanisław Noakowski pisał: Studia akademickie rozpoczynały się na architekturze od sumiennych badań zabytków antycznych, które stanowiły podwalinę całego systemu wykształcenia architektonicznego; potem dopiero przechodzono stopniowo na kompilacje i kompozycje, początkowo małe, następnie w wielkiej skali. Komponowano prawie wyłącznie w stylu pseudowłoskiego odrodzenia, rzadziej w stylu pseudo-Louis XVI w książkowym ujęciu, mniej jeszcze w stylu pseudoromańskim lub pseudobizantyńskim (ormiano-gruzińskim najczęściej), wyjątkowo rzadko w stylu pseudogotyckim i dopiero stawiano pierwsze nieśmiałe kroki w pseudostylach Starej Rosji XVII wieku6.

Tak więc studenci zyskiwali znakomite opanowanie rysunku i zasad kompozycji oraz szeroką wiedzę humanistyczną przede wszystkim w zakresie kultury i tradycji greckiej i rzymskiej. W petersburskiej akademii wyczucie estetyczne architekta kształtowały formy klasyczne, kanony piękna przejęte z antyku. Doskonalenie umiejętności rysunkowych i kompozycyjnych w praktyce polegało na wielogodzinnym rysowaniu tzw. gipsów, czyli kopii rzeźb antycznych, którymi do dziś wypełnione jest uczelniane muzeum.

Cesarska ASP, chociaż u swoich początków czerpała wzory z paryskiej École des Beaux-Arts, w drugiej połowie XIX w. uważana była za jedną z najbardziej konserwatywnych szkół w Europie. Istotnie, prawie się nie zmieniała, z opóźnieniem reagowała na przemiany cywilizacyjne7. Przejawiało się to m.in. tym, że poszerzanie programu nauczania o przedmioty ścisłe i techniczne odbywało się znacznie wolniej niż na Zachodzie. Jednocześnie najlepsi, najzdolniejsi studenci, w nagrodę, jako stypendyści rządowi wyjeżdżali za granicę do Włoch, Francji, Belgii, Austrii, Niemiec i Anglii, gdzie mieli możliwość poznawania najnowszych nurtów w architekturze i innych gałęziach sztuki. Z takim to bagażem wiedzy i doświadczenia wielu Polaków rozpoczynało pracę w Petersburgu, innych miastach Cesarstwa, bądź też w Królestwie Polskim.

S. N o a k o w s k i, op. cit., s. 125–126.

Kwestię tę omawia szczegółowo prof. Małgorzata Omilanowska w artykule: M. O m i l a n o w s k a, Polscy architekci w petersburskiej Akademii Sztuk Pięknych w latach 1814–1918, Biuletyn Historii Sztuki 2004, nr 3/4, s. 356–357.

6 7

PW 47.indb 666

2013-03-13 11:20:37

ARCHITEKCI PETERSBURGA I WARSZAWY

667

Kulturowa przestrzeń Petersburga Współcześnie antropolodzy zwracają uwagę na kulturowy aspekt architektury. „...architektura nie jest tylko przedsięwzięciem technicznym i estetycznym... jest przedsięwzięciem humanistycznym i społecznym, czyli antropologicznym” – twierdzi prof. Andrzej Mencwel, podkreślając „wymiar humanistyczny architektury, a właściwie antropologiczny, czyli ludzki i międzyludzki”8.

Mówiąc o Polakach w Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych, kontekst kulturowy ma znaczenie kluczowe, albowiem kształcili się nie po prostu w Rosji, a w Petersburgu – miejscu wyjątkowym na kulturowej mapie imperium rosyjskiego. ...Petersburg od pierwszej chwili miał się stać fragmentem Europy i jednocześnie areną dla kultury europejskiej. Znalazło to odzwierciedlenie nie tylko w europejskim sposobie patrzenia na pewne sprawy, ale także w języku rosyjskim. [...] Wiele tutejszych dzieł architektonicznych ma swoje odpowiedniki w Europie, choć nie są do nich podobne.

Petersburg jest porównywany z Wenecją, Amsterdamem, przyrównywany do Rzymu, Paryża, Wiednia...”9

– zauważa petersburski filolog i kulturoznawca prof. Walentin W. Gołowin.

Przestrzeń architektoniczno-urbanistyczna Petersburga w założeniu była przestrzenią miasta europejskiego. „Newski Prospekt (mówiąc miedzy nami) odznacza się prostolinijnością, ponieważ jest on prospektem europejskim...” zaznaczał Andriej Bieły, czołowy przedstawiciel symbolizmu w literaturze rosyjskiej10. W Petersburgu, Polacy mieli możliwość obcowania z wielką sztuką i wielką architekturą o zachodnim rodowodzie, w mniejszym stopniu zaś rusko-bizantyjską. Co oczywiste, w kształtowaniu poglądów estetycznych istotna była artystyczna, czy też szerzej – kulturowa ranga Petersburga, przy czym nie tylko jego substancji materialnej – obiektów sztuki i architektury, lecz także jego potencjał intelektualny – działające w mieście nad Newą środowiska twórcze rosyjskiej i europejskiej proweniencji.

Historyzm Według oceny historyk architektury prof. Jadwigi Roguskiej „Petersburski genius loci i przygotowanie zawodowe tutejszych architektów predestynowały miasto i twórców jako miejsce i sprawców najwybitniejszych osiągnięć nurtu neoklasycznego dominującego w architekturze rosyjskiej od 1910 r.)”11.

8 A. M e n c w e l, Przedmowa, [w:] A. D y b c z y ń s k a - B u ł y s z k o, Architektura Warszawy II Rzeczpospolitej, Warszawa 2010, s. 7–8.

9 W. W. G o ł o w i n, Sankt Petersburg a cywilizacja europejska, [w:] Kraków i Sankt Petersburg.

Dziedzictwo stołeczności, Kraków 2009, s. 30, 34.

10 A. B i e ł y, Petersburg, Warszawa 1974, s. 6.

11 J. R o g u s k a, op. cit., s. 63.

PW 47.indb 667

2013-03-13 11:20:37

668

EWA ZIÓŁKOWSKA

Jeśli przyjrzeć się dokonaniom polskich architektów – uczniów Cesarskiej ASP, to dominującym rysem tworzonych przez nich budowli jest historyzm.

Ich realizacje nawiązywały do stylów z przeszłości: antyku, renesansu, baroku, klasycyzmu. Już w trakcie studiów zostali uformowani w duchu klasycyzmu petersburskiego i petersburskiego neoklasycyzmu, opartych na wzorcach europejskich. Jak już wspomniałam, wiodącą treścią nauczania było poznawanie dziedzictwa antyku, daleko idąca identyfikacja z rzymską i grecką kulturą i tradycją. Kształcenie w tym duchu oznaczało też przyswajanie wiedzy na temat nowożytnej architektury europejskiej, cenione były zwłaszcza formy renesansu włoskiego. Tak więc historyzm petersburski miał wymiar europejski, czy – jak kto woli – kosmopolityczny. To zamiłowanie do różnorakich form klasycystycznych łączyło się z właściwą Petersburgowi tendencją do monumentalności (wzorem były majestatyczne budowle imperialne).

Do grona najwybitniejszych neoklasycystów petersburskich należeli dwaj Polacy: Marian Peretiatkowicz i Marian Lalewicz.

Architekci Petersburga Wśród Polaków kształcących się na Wydziale Architektury Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych wielu było takich, którzy swoje życiowe i zawodowe losy związali z Rosją i Petersburgiem.

Niezwykle bogaty jest petersburski dorobek Mariana Peretiatkowicza (1872, Uszyce na Wołyniu – 1916, Kijów)12, absolwenta Instytutu Inżynierów Cywilnych oraz Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych. Razem ze swoim profesorem z Akademii, Leontijem Benois opracował niezrealizowaną koncepcję przebudowy centrum Petersburga. Dokończył budowę kościoła Notre Dame de France na Kowieńskim Pierieułku. Zaprojektował Dom Wawelberga przy Prospekcie Newskim. Był również autorem projektów: gmachu Rosyjskiego Banku Handlowo-Przemysłowego (ul. Wielka Morska 15), budynku byłego Ministerstwa Handlu i Przemysłu (nab.

Makarowa 8), domu Towarzystwa Ubezpieczeń „Salamandra” (ul. Grochowa 4), tzw. Domu Kierbedzia (ul. Kiriłłowska 19), a także niezachowanych – kościoła św. Kazimierza i cerkwi „Spas na wodach”. Ponadto przez wiele lat wykładał w Akademii Sztuk Pięknych, Instytucie Inżynierów Cywilnych i Nikołajewskiej Akademii Wojskowo-Inżynieryjnej. Udzielał się też społecznie w rosyjskim Towarzystwie Architektów Artystów oraz polskiej komisji zajmującej się przebudową budynków należących do kościoła św. Katarzyny. Peretiatkowiczowi Biogramy architektów zostały sporządzone na podstawie: S. Ł o z a, Architekci i budowniczowie w Polsce, Warszawa 1954; A. K i j a s, Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny, Warszawa, Poznań 2000; Polski słownik biograficzny, T. 1–, Kraków 1935–; A. N i e c h a j, Polscy budowniczowie Sankt Petersburga, Petersburg 2009.

12

PW 47.indb 668

2013-03-13 11:20:37

ARCHITEKCI PETERSBURGA I WARSZAWY

669

nie było dane wrócić do kraju. Niemal przez całe życie związany z Petersburgiem, zmarł w Kijowie, nie dożywając czterdziestych czwartych urodzin.

Na odnotowanie zasługują także: Rudolf Żelaziewicz (1811, Warszawa – 186?, Petersburg) był profesorem Cesarskiej ASP. Urodzony w Warszawie, zdobywszy mocną pozycję zawodową w Królestwie Polskim, osiadł następnie w Petersburgu. Wykładał teorię sztuki budowlanej. Jako autor wzorcowych projektów dworców wzdłuż linii kolejowej Petersburg – Moskwa, razem z wybitnym architektem Konstantinem A. Thonem był twórcą gmachu dworca Moskiewskiego (dawnego Nikołajewskiego), wzniesionego w latach

IL . 3. Rosyjski Bank Handlowo-Przemysłowy w Petersburgu, arch. Marian Peretiatkowicz (fot. E. Ziółkowska).

PW 47.indb 669

IL . 2. Kościół Notre Dame de France w Petersburgu, współautor Marian Peretiatkowicz (fot. E. Ziółkowska).

1844–1851. Reprezentacyjny gmach z wieżyczką zegarową, przypominający zachodnioeuropejski ratusz, utrzymany jest w stylu neorenesansowym. Według projektu Żelaziewicza w latach 1846–1848 przy Prospekcie Newskim (nr 48) zbudowany został „Pasaż”, który mieścił i sklepy, i salę koncertową. W gronie znamienitych artystów występujących w „Pasażu” był Stanisław Moniuszko, czego świadectwem jest tablica wmurowana w fasadę gmachu. Żelaziewicz był także twórcą Domu Zajazdowego IV Komendy Admiralickiej na Kołomnie (nab. Fontanki 201) i siedziby Pawłowskiego Instytutu dla Panien Sierot (ul. Powstania 8).

2013-03-13 11:20:37

670

EWA ZIÓŁKOWSKA

IL . 4. Dworzec Moskiewski w Petersburgu, współautor Rudolf Żelaziewicz (fot. E. Ziółkowska).

Antoni Klewszczyński (1844, ? – 1902, Petersburg) Cesarską ASP ukończył mając 20 lat. W 1887 r. otrzymał tytuł akademika architektury za konkursowy projekt dworca kolejowego. W Petersburgu projektował kamienice, budowle przemysłowe i użyteczności publicznej. Był głównym budowniczym kolei Nikołajewskiej – z Petersburga do Moskwy.

Karol Majewski (1824, na Wołyniu – 1897, Petersburg) kształcił się w Instytucie Inżynierów Cywilnych i Cesarskiej ASP, w której w 1859 r. otrzymał tytuł akademika architektury. W Petersburgu pełnił szereg ważnych funkcji urzędniczych, m.in. zarządzał Koleją Nadwiślańską. Jest autorem gmachu Ekspedytury Państwowych Papierów Wartościowych (pr. Ryski 9), niezachowanej cerkwi św. Michała Archanioła na Kołomnie, nad Newą projektował też inne cerkwie oraz więzienia.

Jan Słupski (1826 ? – 1892 Petersburg) naukę w Cesarskiej ASP rozpoczął w 1851 r. Trzy lata później otrzymał tytuł artysty bezklasowego13, a w 1861 r. godność akademika. Od 1876 r. w Petersburgu pełnił funkcję architekta miejskiego, projektował prywatne rezydencje, cerkwie, stacje kolejowe, brał udział w pracach budowlanych przy kościele św. Katarzyny.

13

PW 47.indb 670

Tytuł wiążący się z małymi uprawnieniami urzędniczymi.

2013-03-13 11:20:38

ARCHITEKCI PETERSBURGA I WARSZAWY

671

IL. 5. „Pasaż” przy Prospekcie Newskim, arch. Rudolf Żelaziewicz (fot. E. Ziółkowska).

Architekci petersbursko-warszawscy Byli też polscy architekci, którzy tworzyli w Rosji: Odessie, Baku, Irkucku, Kijowie oraz w Petersburgu i w Warszawie. Zaprojektowane przez nich budowle do dziś służą i warszawiakom, i petersburżanom.

Narcyz Zborzewski (1815, ? – 186?, Tibilisi?) studia w Cesarskiej ASP ukończył w 1838 r., ze stopniem wolnego artysty. Projektował w Moskwie, był architektem miejskim w Tyflisie, a także autorem projektu dworca Kolei Petersbursko-Warszawskiej w Warszawie.

Ksawery Skarżyński vel Skórzyński (1819, Warszawa – 1875, Petersburg), podobnie jak Żelaziewicz warszawianin z urodzenia, zmarł w Petersburgu.

Wprawdzie kształcił się w Rzymie, ale na podstawie przedłożonych prac w 1850 r. za projekt gmachu Zgromadzenia Szlacheckiego w Petersburgu otrzymał tytuł akademika Cesarskiej ASP, pięć lat później został profesorem uczelni, w której wykładał przez kilkanaście lat. W Warszawie pełnił funkcję budowniczego Szczegółowej Technicznej Kancelarii Głównego Zarządu Transportu i Budowli.

Od stycznia 1949 r. sprawował funkcję głównego architekta Kolei Petersbursko-Warszawskiej, a także architekta nadzorującego Kolej Petersbursko-Moskiewską. W Petersburgu, Gatczynie i Carskim Siole projektował nie tylko dworce, ale także lokomotywownie, wagonownie i wieże ciśnień.

Edward Goldberg (1842, Warszawa – 1928, tamże) dyplom budowniczego III klasy Cesarskiej ASP otrzymał w 1868 r. jako ekstern, wcześniej studiował

PW 47.indb 671

2013-03-13 11:20:39

672

EWA ZIÓŁKOWSKA

w Warszawie i Berlinie. Był autorem projektów muzeum celnego i kaplicy pułku grenadierów lejbgwardii w Petersburgu. W Warszawie był budowniczym w Komitecie Techniczno-Budowlanym Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, wykładał konstrukcje budowlane, a także projektował m.in. domy kolonii robotniczej im. Wawelberga i Rotwanda przy ul. Górczewskiej, Szkołę Warszawskiego Zgromadzenia Kupców przy ul. Waliców 2/4 (niezachowana) i dworzec główny (niezrealizowany).

Mikołaj Tołwiński (1857, Mariampol – 1924, Warszawa) Cesarską Akademię Sztuk Pięknych w Petersburgu ukończył ze stopniem architekta I klasy, w 1889 r. otrzymał tytuł akademika uczelni. Pracował w Odessie, w początkach XX stulecia osiadł w Warszawie. Przyczynił się do utworzenia Wydziału Architektury na Politechnice Warszawskiej. W Warszawie zaprojektował żeński zakład naukowy przy ul. Św. Barbary 4, szkołę dla dzieci pracowników Tramwajów Miejskich (ob. Liceum im. gen. Józefa Sowińskiego) przy ul. Rogalińskiej 2 na Woli i niezachowaną kamienicę przy Służewskiej (secesja).

Piotr Brukalski (1858, Warszawa – 1932, Łódź) Cesarską ASP ukończył w 1882 r., podczas studiów wyróżniony srebrnym medalem i licznymi nagrodami, działalność architektoniczną rozpoczął w Petersburgu, później związany z Łodzią, projektował też dla Warszawy, wykonał konkursowy projekt Domu Towarzystwa Ubezpieczeń „Rosja” przy ul. Marszałkowskiej i był autorem kamienicy przy pl.

Trzech Krzyży.

Eugeniusz Szretter (1876, ? – 1925, Warszawa) petersburską ASP ukończył w 1904 r. ze stopniem architekta artysty. Po powrocie do kraju w 1921 r. był asystentem Stanisława Noakowskiego na Politechnice Warszawskiej. Pracował w biurze regulacyjnym m. Warszawy. Był autorem przebudowy węzła kolejowego w Warszawie, dekorował dworzec na sprowadzenie doczesnych szczątków Henryka Sienkiewicza.

Władysław Horodecki (1863, Szołudki na Podolu – 1930, Teheran) Wydział Architektury Cesarskiej ASP ukończył w 1890 r. Znany przede wszystkim jako architekt Kijowa, był jednak także autorem projektu zamku myśliwskiego w Peterhofie. Wywarł wpływ na budownictwo Warszawy, pracując w latach 1920–1923 jako architekt w Ministerstwie Robót Publicznych. Projektował głównie obiekty architektury przemysłowej, nie wykorzystując w pełni swoich możliwości twórczych. Był autorem projektu kasyna w Otwocku (obecnie Zespół Szkół Ogólnokształcących).

Wyjątkowo bogatą spuściznę pozostawił po sobie Marian Lalewicz (1876, Wiłkowyszki – 1944, Warszawa) – jeden z najwybitniejszych uczniów petersburskiej ASP. Na Wydziale Architektury kształcił się pod kierunkiem Leontija Benois. Gdy w 1901 r. uzyskał dyplom artysty architekta, pojechał na stypendium zagraniczne do Szwecji, Niemiec i Włoch. Po powrocie do Petersburga rozpo-

PW 47.indb 672

2013-03-13 11:20:39

ARCHITEKCI PETERSBURGA I WARSZAWY

673

czął pracę jako architekt i pedagog.

Brał udział w licznych konkursach architektonicznych, zdobywając wiele nagród i wyróżnień. Petersburg zawdzięcza mu kilkadziesiąt projektów, w znacznej części zrealizowanych. Do najbardziej znanych jego realizacji należy Dom Mertensa.

Na Prospekcie Newskim był także współautorem adaptacji gmachu pod nr 44 dla Syberyjskiego Banku Handlowego oraz autorem przebudowy domu kupca Diernowa (nr 80), który podwyższył o dwa piętra i mansardę, a w podwórku postawił oficynę dla kinoteatru „Parisiana”.

Jego autorstwa jest wiele kamienic czynszowych w różnych punktach IL . 6. Dom Mertensa przy Prospekcie miasta nad Newą oraz kompleks Newskim, arch. Marian Lalewicz mieszkaniowy „Wyborskie mia(fot. E. Ziółkowska). steczko robotnicze” (ul. Diagonalna 8/10, 1914–1916). Tworzył też architekturę willową. Wespół z Marianem Peretiatkowiczem w latach 1912–1913 zaprojektował na prospekcie Kronwerskim gmach z wieżyczką, przypominający zachodnioeuropejskie ratusze, będący dziś siedzibą Instytutu Mechaniki Precyzyjnej i Optyki Uniwersytetu Technicznego.

Ponadto wykładał historię sztuki i architekturę w Akademii Sztuk Pięknych, Szkole Zdobnictwa im. Stieglitza, Instytucie Inżynierów Komunikacji, współpracował też z Żeńskim Instytutem Politechnicznym. Był członkiem i nawet przez pewien czas prezesem rosyjskiego Stowarzyszenia Architektów Artystów.

Działał także w warszawskim Towarzystwie Opieki nad Zabytkami Przeszłości i został prezesem jego koła w Petersburgu.

Po przewrocie bolszewickim, jesienią 1918 r. wrócił do Polski. Zamieszkał w Warszawie. Był profesorem Politechniki Warszawskiej i Szkoły Sztuk Pięknych.

Jedną z pierwszych jego prac w stolicy II Rzeczypospolitej było przywrócenie form klasycystycznych pałacowi Staszica, przebudowanemu przez zaborców w stylu pseudobizantyjskim. Zaprojektował również okazały gmach warszawskiej Dyrekcji Kolei Państwowych na Pradze, usytuowany w pobliżu cerkwi św. Marii Magdaleny i Dworca Wileńskiego, który zastąpił zburzony w 1915 r. dworzec Kolei Warszawsko-Petersburskiej. Na warszawski dorobek Mariana Lalewicza złożyły się ponadto: Państwowy Bank Rolny, Państwowy Instytut Geologiczny

PW 47.indb 673

2013-03-13 11:20:39

674

EWA ZIÓŁKOWSKA

IL. 7. Państwowy Bank Rolny w Warszawie, arch. Marian Lalewicz (fot. E. Ziółkowska).

przy ul. Wiśniowej, kamienica firmy Erickson w Al. Ujazdowskich, domy jednorodzinne na Żoliborzu, willa własna przy ul. Górnośląskiej 41, przebudowa Pałacu Raczyńskich przy ul. Długiej oraz liczne prace konserwatorskie. Tak znaczące dokonania nie uchroniły architekta od krytyki. Zarzucano mu upodobanie do ciężkich form klasycyzujących, przyczepiano etykietkę „reprezentanta rosyjskiego klasycyzmu akademickiego”, co – trzeba zaznaczyć – jest dużym uproszczeniem. Jego prace należą do najlepszych realizacji utrzymanych w tej stylistyce, którą potrafił łączyć z nowatorskimi rozwiązaniami konstrukcyjnymi.

Znakomitym tego przykładem jest petersburski Dom Mertensa.

Marian Lalewicz podzielił tragiczny wojenny los mieszkańców Warszawy.

W czasie powstania został rozstrzelany przez Niemców w masowej egzekucji na ul. Dzikiej 17 (symboliczny grób znajduje się na Cmentarzu Powązkowskim).

To jedynie część ważniejszych nazwisk polskich architektów – absolwentów Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych. Należy dodać, że w gronie Polaków związanych z uczelnią oprócz uczniów byli też eksterni, wykładowcy, a także uhonorowani tytułem członka Akademii.

PW 47.indb 674

2013-03-13 11:20:40

ARCHITEKCI PETERSBURGA I WARSZAWY

675

IL . 8. Państwowy Instytut Geologiczny w Warszawie, arch. Marian Lalewicz (fot. E. Ziółkowska).

Historyzm warszawski „...w Warszawie historyzm był wyjątkowo silny i secesja przyjmowała się dość opornie” – konstatował prof. Adam Miłobędzki14. Przy czym historyzm warszawski miał dwa oblicza. Z jednej strony było to monumentalne budownictwo użyteczności publicznej petersburskiej proweniencji, autorstwa Mariana Lalewicza i Pawła Wędziagolskiego (bo też akademickie formy uważano za bardziej odpowiednie dla gmachów reprezentacyjnych w stolicy, co szczególnie uwidoczniło się w początkach II Rzeczypospolitej)15, z drugiej – bogata i różnorodna twórczość Józefa Piusa Dziekońskiego, Stefana Szyllera, Władysława Marconiego, wybitne osiągnięcie historyzmu, była zarazem wynikiem poszukiwania polskiego stylu narodowego, odwoływania się do form utrwalonych w rodzimej architekturze wieków wcześniejszych, zresztą dość swobodnie traktowanych. Źródłem inspiracji były budowle gotyckie, renesansowe, barokowe. Jeden z głównych przedstawicieli historyzmu w polskiej architekturze Józef Pius Dziekoński A. M i ł o b ę d z k i, Zarys dziejów architektury w Polsce, Warszawa 1978, s. 299.

Zob. Album wystawy Muzeum Niepodległości Architektura Polski niepodległej, Warszawa 2012.

14

15

PW 47.indb 675

2013-03-13 11:20:41

676

EWA ZIÓŁKOWSKA

stworzył styl nazwany „wiślano-bałtyckim”. Charakterystycznym przykładem stylu narodowego jest warszawski kościół Zbawiciela jego autorstwa, będący swoistą syntezą stylów od gotyku po barok. Z kolei Stefan Szyller szczególnie upodobał sobie renesans, w projektowanych przez niego budowlach pojawiają się attyki i krużganki w duchu krakowskiego renesansu, o czym świadczy architektura mostu i wiaduktu Poniatowskiego w Warszawie (1905–1913).

W dobie rodzącego się modernizmu historyzm traktowano jako styl naśladowczy, wtórny, epigoński. Zachęcie, gmachowi Politechniki czy Hotelowi Bristol zarzucano pretensjonalność i zbytnią dekoracyjność. Teraz optyka jest inna, budowle te pozostają chlubą Warszawy, na co niewątpliwie wpływ miały wojenne straty miasta.

IL . 9. Wieżyce Mostu Poniatowskiego, arch. Stefan Szyller (fot. E. Ziółkowska).

Można przypuszczać, że lata nauki w Petersburgu tworzyły szczególne ludzkie więzi, bo choć poszczególni architekci studiowali w różnym czasie, to później szereg obiektów robili wspólnie, jak choćby kościół Zbawiciela, czy pomnik Adama Mickiewicza.

Uczniowie Cesarskiej ASP wywarli też znaczący wpływ na kształcenie kolejnych pokoleń polskich architektów. Byli bowiem współorganizatorami i profesorami Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej oraz założycielami i wykładowcami Żeńskiej Szkoły Architektury im. Stanisława Noakowskiego.

PW 47.indb 676

2013-03-13 11:20:41

ARCHITEKCI PETERSBURGA I WARSZAWY

677

Architekci Warszawy Dziś mało kto zdaje sobie sprawę, że czołowi architekci Warszawy końca XIX i pierwszych dziesięcioleci XX w. akademickie wykształcenie i zawodowe umiejętności zdobywali w Petersburgu. Wśród uczniów i profesorów Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych byli twórcy tej miary, co: Józef Pius Dziekoński, Władysław Marconi, Stefan Szyller, Jan Heurich młodszy czy Adolf SzyszkoBohusz.

Józef Pius Dziekoński (1844, Płock – 1927, Warszawa) Cesarską ASP ukończył w 1871 r., uzyskując stopień architekta artysty III klasy. W 1902 r. otrzymał tytuł akademika. Był pierwszym dziekanem Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej oraz współzałożycielem Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości. Specjalizował się w architekturze sakralnej. Tylko w Warszawie był autorem bądź współautorem dziesięciu świątyń, by wymienić jedynie kościoły św.

Floriana, Najświętszego Zbawiciela i św. Stanisława na Woli (robił także liczne rozbudowy i przebudowy obiektów sakralnych). Ponadto zaprojektował szpital Dzieciątka Jezus wraz z przyszpitalną kaplicą, Bank Hipolita Wawelberga (póź-

IL . 10. Kościół pw. Najświętszego Zbawiciela w Warszawie, arch. Józef Pius Dziekoński (fot. E. Ziółkowska).

PW 47.indb 677

2013-03-13 11:20:42

678

EWA ZIÓŁKOWSKA

niejszy Bank Zachodni) przy ul. Fredry oraz liczne kamienice (m.in. neogotyckie przy ul. Marszałkowskiej i w Al. Ujazdowskich).

Władysław Marconi (1848, Warszawa – 1915, tamże) pochodzący ze słynnej włoskiego pochodzenia rodziny architektów, rzeźbiarzy i malarzy, ukończył Cesarską ASP w 1874 r., dwa lata później otrzymał stopień architekta III klasy. Był jednym z organizatorów Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości, a także członkiem Komitetu Budowy pomnika Adama Mickiewicza w Warszawie. Jego autorstwa są: Hotel Bristol, nieistniejący Dom Towarzystwa Ubezpieczeń „Rosja” przy ul. Marszałkowskiej, kamienica „Pod Gigantami” w Al. Ujazdowskich, zespół kamienic przy ul. Kopernika i wiele innych. Zajmował się też konserwacją, m.in. pałacu w Wilanowie (w latach 1893–1906) oraz pałacu Potockich przy Krakowskim Przedmieściu 15.

Stefan Szyller (1857, Warszawa – 1933, Kutno) – jeden z najpłodniejszych twórców swojego czasu – Wydział Architektury Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych ukończył z Wielkim Złotym Medalem w 1881 r., siedem lat później zdobył stopień akademika architektury. Poza obiektami wcześniej wymienionymi zaprojektował: gmach główny Instytutu Politechnicznego im. Mikołaja II oraz gmach Wydziału Fizyko-Chemicznego tejże uczelni (ob. Politechnika Warszawska), gmach Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych, budynek Kasy Pożyczkowej Przemysłowców Warszawskich przy ul. Zgoda. Był też autorem projektów około stu kamienic. Został laureatem ustanowionej w 1927 r. Nagrody Artystycznej Miasta Warszawy16.

Jan Heurich młodszy (1873, Warszawa – 1925, tamże) ukończył Wydział Architektury Cesarskiej ASP w 1896 r. Współtworzył Wydział Architektury na Politechnice Warszawskiej. W międzywojennej Warszawie pełnił wiele odpowiedzialnych funkcji, w latach 1920–1921 był ministrem sztuki i kultury. Zaprojektował wiele gmachów użyteczności publicznej m.in. kamienicę Krasińskich przy pl. Małachowskiego (nota bene do jej architektury nawiązywali projektanci MDM-u), Bank Towarzystw Spółdzielczych (dom „Pod Orłami”), Bibliotekę Publiczną fundacji Eugenii Kierbedziowej oraz gmach Polskiego Towarzystwa Higienicznego przy ul. Karowej.

Paweł Wędziagolski (1883, Jaworów na Wileńszczyźnie – 1929, tamże) Cesarską ASP po pięciu latach studiów ukończył w 1917 r. W latach dwudziestych XX w. był wykładowcą Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie, Politechniki Warszawskiej i Państwowej Szkoły Budownictwa. W Warszawie był autorem projektu gmachu Wolnej Wszechnicy Polskiej (ob. Wydział Matematyki, Informatyki i Mechaniki) przy ul. Banacha 2), domów mieszkalnych 36. pułku piechoty Legii Akademi16 Zob. obszerną monografię: M. O m i l a n o w s k a, Architekt Stefan Szyller 1857–1933, Warszawa 2008.

PW 47.indb 678

2013-03-13 11:20:43

ARCHITEKCI PETERSBURGA I WARSZAWY

679

ckiej przy ul. 11 Listopada, regulacji pl. Saskiego, wiaduktu kolei średnicowej nad ul. Solec, a także prowadził prace restauracyjne pałacu Mostowskich. Do historii architektury wszedł nie tylko jako praktyk, ale też teoretyk, autor wielu specjalistycznych opracowań.

Na wspomnienie zasługuje także Adolf Szyszko-Bohusz (1883, Narwa – 1948, Kraków), który studia w Petersburgu skończył w 1909 r. Związany głównie z Krakowem, w dwudziestoleciu międzywojennym był głównym konserwatorem Wawelu. W Warszawie nadzorował prace konserwatorskie na Zamku Królewskim i w Łazienkach oraz kierował Katedrą Projektowania Monumentalnego na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej. Był autorem przebudowy Pałacu pod Blachą oraz jednego z wielu niezrealizowanych projektów kościoła Opatrzności Bożej w Warszawie. *** Cesarską Akademię Sztuk Pięknych ukończyła cała plejada polskich architektów i konserwatorów zabytków. Zmuszeni politycznymi okolicznościami, dobrze wykorzystali szansę, którą dały im studia w Petersburgu. Jak pokazuje przykład spuścizny Mariana Lalewicza i jego kolegów z wydziału, niewątpliwie lata studiów i pracy w Petersburgu oddziałały na ich późniejszą twórczość architektoniczną. Współtworzyli architekturę Rosji i Polski, wnieśli znaczący wkład w architekturę i budownictwo Petersburga oraz odegrali istotną rolę w kształtowaniu architektonicznego oblicza Warszawy – na przełomie XIX i XX stulecia oraz w II Rzeczypospolitej. Lata nauki w stolicy Rosji wywarły znaczący wpływ na ich poglądy estetyczne i stylistyczne preferencje. Byli twórcami, projektantami, profesorami, a także teoretykami – filozofami architektury, którzy na grunt polski przeszczepili historyzm petersburski nawiązujący do form klasycznych jako uniwersalnych, leżących u źródeł cywilizacji europejskiej.

PRZEGLĄD WSCHODNI

PW 47.indb 679

2013-03-13 11:20:43

PW 47.indb 680

2013-03-13 11:20:43

Przegląd Wschodni, t. XII, z. 3 (47), s. 681–684, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2013

MICHAŁ KSIĄŻEK Warszawa

MOGIŁA MARII SIEROSZEWSKIEJ I NOWE FAKTY Z JEJ ŻYCIA

H

ISTORYCY WCIĄŻ NIEWIELE wiedzą o losach Marii Sieroszewskiej, córki Wacława Sieroszewskiego z jego jakuckiego małżeństwa z Anną Sliepcową. Urodziła się w 1882 r. w Wierchojańsku (Jakucja) gdzie Wacław był zesłany1. Po śmierci matki w 1886 r. zamieszkala z ojcem nad Aldanem, a w 1892 r., po tym jak z dwuletnią nawiazką upłynął okres zesłania, Sieroszewski zabrał ją do Irkucka. Dwa lata później sam wyjechał do Petersburga, a Maria została w Irkucku pod opieką jego przyjaciół, państwa Landy. Wiadomo, że w okresie międzywojennym Maria mieszkała w Moskwie, pracowała jako nauczycielka, korespondowała z ojcem. Odwiedzała wówczas rodzinę w Polsce, która już wcześniej czyniła starania by ją sprowadzić do kraju. W latach 30. minionego wieku korespondencja ustała. Po wojnie listy wysyłane przez Sieroszewskich z Polski pozostały bez odpowiedzi. Wszelki słuch po Marii Sieroszewskiej zaginął. Nowe informacje pojawiły się jednak ostatnio na stronie rosyjskiego Centrum Badań Genealogicznych2.

Rosyjskie Centrum Badań Genealogicznych jest inicjatywą grupy historyków-genealogów, którzy stworzyli bazę z danymi około trzech milionów osób urodzonych w Rosji przed rokiem 1917. Wprowadzono do niej także dane pochowanych na cmentarzu Nowodziewiczym (Новодевичье кладбище) w Moskwie. Co najmniej od wiosny 2012 r. wśród skatalogowanych nazwisk można odnaleźć Marię Wacławowną Sieroszewską, urodzoną w 1879 r.3 i pochowaną w 1964 r. właśnie na wspomnianym cmentarzu. Według danych Centrum Maria Sieroszewska spoczywa razem z Walentyną Siemionowną Sierową, matką słynnego portrecisty 1 2 3

Według niektórych autorów Maria urodziła się w roku 1882. Центр генеалогических исследований (www.rosgeneo.ru).

Ta data narodzin jest błędna, Sieroszewski dotarł do Wierchojańska dopiero w roku 1880.

PW 47.indb 681

2013-03-13 11:20:44

682

MICHAŁ KSIĄŻEK

IL . 1. Nagrobek Marii Sieroszewskiej na cmentarzu Nowodziewiczym w Moskwie (fot. M. Książek).

Walentyna Sierowa. Zwraca uwagę opis, że Maria była „wychowanką i uczennicą W.S. Sierowej”. Skrzętny archiwista zadbał także o podanie źródła z którego zaczerpnął tę niezwykle ważną wiadomość. Jest to książka autorstwa Solomona Jefimowicza Kipnisa z 1995 r.4 Sprawdzenie w literaturze informacji pochodzącej z internetu było niezbędne choćby z tego powodu, że zawierała literówki i niezrozumiałe do końca skróty.

W pracy dziennikarza i historyka Solomona Kipnisa można znaleźć więcej informacji na temat miejsca pochówku Marii. Spoczywa we wspólnym grobowcu razem z Walentyną Siemionowną, ale też samym Walentynem Aleksandrowiczem Sierowem, wybitnym malarzem i jego najbliższymi krewnymi. Autor podaje dokładne współrzędne grobowca: 2-22-8. Pierwsza cyfra to numer kwatery, liczba 22 to rząd, zaś cyfra 8 oznacza numer miejsca pochówku5.

Grobowiec Sierowych istnieje do dzisiaj, łatwo go odnaleźć. Jest mogiłą u szczytu której stoi głaz upamiętniający sławnego pieriedwiżnika. Przed nim widnieją dwa szeregi płyt z nazwiskami pochowanych6. Na szereg pierwszy składają się cztery płyty. Trzy poświęcone dzieciom sławnego malarza: Oldze Walentynownie (1890–1946), Natalii Walentynownie (1908–1950) i Michaiłowi Walentynowiczowi (1895–1938). Na czwartej płycie widnieją nazwiska matki portrecisty, Walentyny Siemionowny Sierowej (1847–1924) oraz Marii Wacławowny Sieroszewskiej (1879–1964).

Szereg drugi tworzą trzy płyty. Pierwsza poświęcona Oldze Aleksandrownie Sierowej-Chortik (1916–1987), wnuczce Walentyna Sierowa i jej ciotce Mariannie Jakowlewnie Chortik. Druga i trzecia poświęcone są wnukom malarza: DmitriС.Е. К и п н и с, Новодевичий мемориал: некрополь Новодевичьего кладбища, Москва 1995.

Solomon Jefimowicz Kipnis (1919–2001), redaktor periodyku „Nauka i Życie”. Na emeryturze zajął się opisaniem cmentarza Nowodziewiczego.

5 Łatwiej jednak liczyć ścieżki na kwaterze aniżeli rzędy. Przy ścieżce 11 od centrum, na miejscu nr 8 z daleka widać głaz upamiętniający Sierowa.

6 Nie są to oryginalne, stare płyty, grobowiec był odnowiony.

4

PW 47.indb 682

2013-03-13 11:20:44

MOGIŁA MARII SIEROSZEWSKIEJ I NOWE FAKTY Z JEJ ŻYCIA

683

ju Michajłowiczu Sierowu (1924– 1991) oraz Gieorgiju Antonowiczu Sierowu (1928–1992).

Okoliczności w jakich Maria Sieroszewska poznała się z rodziną Sierowych wyjaśnić może publikacja Alieksjeja Jewstafiewa, dziennikarza z Jakucka, który pisywał o polskich zesłańcach w Jakucji. W 2008 r.

Jewstafiew otrzymał ważną informację od historyka z Soczi, Władimira Kostinikowa7. KostIL . 2. Cmentarz Nowodziewiczy w Moskwie inikow pracuje nad biografią (fot. M. Książek). pierwszej nauczycielki w Soczi Marii Arseniewny Bykowej, która zakładała w Rosji szkoły ludowe w ostatnich dekadach XIX w. i pierwszych latach wieku XX. W niepublikowanych dotąd wspomnieniach jej wychowanki Warwary Żylińskiej, Kostinikow natrafił na taki oto fragment: W sierpniu (1897 r.) z Syberii przywieźli jeszcze czternastoletnią dziewczynkę na wychowanie. To była córka zesłańca politycznego Sieroszewskiego, Masza. Przez całe swoje późniejsze życie nigdy nie zrywała kontaktu z naszą rodziną...

Masza jest zdrobnieniem od rosyjskiego imienia Marija. Ze wspomnień Żylińskiej wiadomo też, że w 1899 r. Masza wybierała się na kursy buchalteryjne.

Szkołę w Soczi pomagała zakładać Bykowej sama Walentyna Siemionowna Sierowa oraz jej córka Nadieżda8. Zapewne więc już w Soczi rozpoczęła się znajomość Sierowych i Marii. A jeśli wierzyć słowom Solomona Kipnisa, że Maria była uczennicą i wychowanką Walentyny Siemionowny, to losów i nazwiska Marii Sieroszewskiej należy szukać w placówkach zakładanych przez Sierową i w miejscach, gdzie matka malarza mieszkała. Te dwie osoby musiała łączyć więź szczególna, skoro pochowano je tuż obok siebie. Nauczycielkę z jej uczennicą.

Cmentarz Nowodziewiczy jest jedną z najstarszych nekropolii rosyjskiej stolicy, cennym pomnikiem kultury. Powstał w 1904 r. za południową ścianą Monasteru Nowodziewiczego, ale już od 1524 r., czyli daty założenia monasteru, pod murami jego światyń chowano kościelnych i państwowych dostojników.

7 8

http://www.poisk-yakutia.ru/show.php?id=13482. http://ru.wikipedia.org/wiki/Волковка_(Краснодарский_край).

PW 47.indb 683

2013-03-13 11:20:45

684

MICHAŁ KSIĄŻEK

Po rewolucji grzebano tu zwykłych obywateli, ale od roku 1927 cmentarz znów stał się miejscem spoczynku osób o szczególnym statusie społecznym. O pochówku decydowali zawsze wysoko postawieni urzędnicy. Spoczywają tu: Mołotow, Chruszczow, krewni Stalina. Z czasem przenoszono prochy wybitnych Rosjan z innych, mniej prestiżowych cmentarzy. W pobliżu mogiły Marii widnieją groby Michaiła Bułhakowa, Antona Czechowa, Mikołaja Gogola, Fiodora Szalapina czy Jekatariny Pieszkowej.

Dziś spośród potomków Sierowych, którzy znali Marię Sieroszewską żyją co najmniej trzy osoby. Zaraz po odnalezieniu mogiły autorowi udało się nawiązać z nimi kontakt i zdobyć krótkie świadectwo z życia córki polskiego pisarza.

PRZEGLĄD WSCHODNI

PW 47.indb 684

2013-03-13 11:20:45

RECENZJE

PW 47.indb 685

2013-03-13 11:20:45

PW 47.indb 686

2013-03-13 11:20:45

Przegląd Wschodni, t. XII, z. 3 (47), s. 687–695, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2013

Kirył S o k o ł, Aleksander S o s n a, Cerkwie w centralnej Polsce 1815–1915, Wydawnictwo Fundacja Sąsiedzi, Białystok 2011, ss. 192.

W

2011 ROKU NA POLSKIM RYNKU KSIĘGARSKIM ukazała się publikacja Kiryła Sokoła i Aleksandra Sosny pt. Cerkwie w centralnej Polsce 1815–1915.

Jest to nieco poszerzona i poprawiona wersja pierwszego, moskiewskiego (polskojęzycznego) wydania z 2003 roku pt. Kopuły nad Wisłą. Prawosławne cerkwie w centralnej Polsce w latach 1815–1915. Mimo, że publikacja ma popularyzatorski charakter i brak w niej odniesień do źródeł, proponuję poważne przyjrzenie się jej zawartości. Uzasadnione jest to stosunkowo częstym cytowaniem jej pierwszego wydania (zdigitalizowana kopia bezpłatnie dostępna jest w Internecie), ubogą literaturą naukową przedmiotu oraz rosnącym autorytetem jej autorów. Pierwszy z nich jest rosyjskim kandydatem nauk geograficznych, który obronił pracę nt. rosyjskich pomników od końca XVIII do początku XX w., jako obiektów geografii historycznej. Drugi zaś z autorów jest polskim prawnikiem amatorsko dokumentującym wschodniosłowiańskie dziedzictwo, przez co zdobył pewne społeczne uznanie, a następnie w 2006 r. mandat publiczny do sprawowania urzędu wiceprezydenta Białegostoku. W końcu 2010 r. prez. Bronisław Komorowski mianował jeszcze Aleksandra Sosnę społecznym doradcą Prezydenta RP do spraw społeczności prawosławnej i mniejszości białoruskiej w Polsce. Wobec powyższego od autorów książki Cerkwie w centralnej Polsce 1815–1915, czytelnicy mogliby oczekiwać eksperckiej rzetelności. Zwłaszcza, że sami o tym zapewniają. Niestety mnie osobiście ich obietnice niejednokrotnie zawiodły.

Zasadniczo struktura książki podzielona została na trzy części. Pierwsza z nich ma charakter poszerzonego wstępu, wprowadzającego czytelnika w ogólny kontekst historyczny epoki, zakreślającego ramy chronologiczne, geograficzne i problemowe opracowania.

Druga, zasadnicza część książki jest rodzajem katalogu cerkwi, opisanych w porządku alfabetycznym według miejscowości. Trzecia część zawiera dwa uzupełniające wykazy cerkwi. Całość jest bogato ilustrowana mało znanymi, archiwalnymi zdjęciami opisywanych obiektów. Owa wizualna zawartość publikacji jest jej niewątpliwie najlepszą stroną i przeto najbardziej godną rekomendacji czytelnikom.

Wracając jednak do warstwy tekstowej, należy po pierwsze zauważyć, że autorzy książki Cerkwie w centralnej Polsce 1815–1915 dość swobodnie traktują już sam widniejący w tytule problem. Raz pojmują cerkwie jako kategorię architektoniczną – budowle sakralne, innym razem zaś jako organizacyjną formę wspólnoty wiernych – jednostki parafialne podległe Świątobliwemu Synodowi lub podstruktury religijne innych państwowych zarządów.

I nie miałbym nic przeciwko temu gdyby zrobili to komplementarnie, a nie klecąc fragmenty przypadkowo znalezionych źródeł, tak aby były one zgodne z założonymi wcześniej przez nich hipotezami. Trudno doszukać się jakiegoś modelu, który byłby wspólny dla opisu wszystkich cerkwi i dzięki temu pozwalałby na ich porównania. Bardziej szczegółowym opisem instytucjonalnego rozwoju lokalnych wspólnot prawosławnych w Królestwie Polskim

PW 47.indb 687

2013-03-13 11:20:45

688

RECENZJE

wyeksponowali oni tylko wybrane przykłady w pewnych okresach. Tak potraktowali wszystkie, choć bardzo małe parafie, które w końcu istnienia I Rzeczypospolitej zakładali greccy kupcy. Bowiem Sokół i Sosna, po opisach pionierskich zmagań Greków z polskimi władzami, są już bardziej wstrzemięźliwi przy opisach ich późniejszej bezpardonowej etatyzacji przez Rosjan. W narracjach dotyczących okresu rosyjskiej władzy, nie rozwijają już tak chętnie organizacyjnej genezy nowych, dużo liczniejszych i większych fundacji cerkiewnych. Przez to trochę skrywają, że w ogromnej przewadze prawosławne parafie powstawały na skutek stacjonowania wojsk rosyjskiego zaborcy, aby nie prysł jak bańka mydlana piękny grecki mit założycielski.

Moim zdaniem, jest to jakaś niezdarna próba rewizji paradygmatu wiążącego rozbudowę struktur cerkwi parafialnej na ziemiach polskich z przyjściem rosyjskiego zaborczego państwa. Bowiem autorzy na zasadzie tylko chronologicznego pierwszeństwa, przeciwstawiają oddolne, prywatne starania greckich emigrantów o wypełnianie obowiązków religijnych w obcym otoczeniu, późniejszej polityce zaborczego państwa skwapliwie wykorzystującej cerkiew w integracji polskiej prowincji z rosyjską metropolią. Gwoli sprawiedliwości, trzeba przyznać, że autorzy jednak dostrzegają, iż równolegle do struktur diecezjalnych istniała także sieć cerkwi innych zarządów, zwłaszcza zaś wojskowych. Ale mimo, że w początku XX w. w granicach Królestwa Polskiego była podobna liczba cerkwi podległych Protoprezbiterowi Armii i Flot co Świątobliwemu Synodowi, to autorzy nie potraktowali ich proporcjonalnie. Takowa próba z pewnością ujawniłaby potrzebę zamiany geograficznego uporządkowania katalogu cerkwi na uporządkowanie według klucza instytucjonalnego. Bowiem funkcjonujące przy sztabach samodzielnych pododziałów wojskowych cerkwie bardzo często zmieniały swoje lokalizacje – wraz z każdą zmianą dyslokacji wojsk. A te, do czasu szerszego programu budowy stałych koszar, rozproszone były mniejszymi pododdziałami w wynajmowanych zabudowaniach prywatnych właścicieli. Ustalenie, zatem, w której miejscowości i kiedy tymczasowo znajdowała się cerkiew konkretnego pułku, jest bardzo trudnym zadaniem, które można wykonać jedynie po żmudnych badania dyslokacji wojsk rosyjskich na przestrzeniu aż 100 lat. Wyrywkowe potraktowanie cerkwi wojskowych w katalogowej części książki pokazuje, że autorzy jedynie rozeznali istniejący problem, ale już go nie opracowali należycie. A nawet nie przyznali uczciwie, iż okazało się to ponad ich siły.

Inny musiał być za to powód macoszego potraktowania przez autorów punickich cerkwi, których konwersji dotyczy znaczna literatura przedmiotu. O ile w ogóle pojawiają się o nich jakieś wzmianki w recenzowanej książce, to są one powierzchowne i napisane z perspektywy partykularnych interesów Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej. Konsekwencją tego były przyjęte przez autorów ramy geograficzne ich pracy. Bez zażenowania otwarcie wykrajają oni z granic Królestwa Polskiego pewien fragment, który traktują jako spójną całość. A co ważniejsze, odrzucają przy tym zabiegu liczne przykłady, mogące falsyfikować ich hipotezy.

W tak spreparowanych kryteriach mogli bezkarnie wyrokować o rzekomym zastoju fundacji cerkiewnych w latach 80. XIX w., kiedy akurat było całkiem odwrotnie. Panowanie Aleksandra III przyniosło nie tylko wzrost etatów duchownych i ich uposażenia, ale i środków finansowych na utrzymanie istniejących świątyń. Prosperita w gospodarce pozwoliła

PW 47.indb 688

2013-03-13 11:20:45

RECENZJE

689

na większe zaangażowanie środków państwowych w zakresie: budowy nowych cerkwi, tworzenia szkół cerkiewno-parafialnych i innych instytucji przycerkiewnych. To prawda, że ogromna część tych pieniędzy trafiła na obszar pounicki, ale to tym bardziej unaocznia, iż nie można od tego problemu abstrahować. Można jeszcze dodać, że zwiększono wówczas w Królestwie Polskim (w tym na obszarze pounickim) liczbę stacjonujących jednostek wojskowych, posiadających własne prawosławne świątynie oraz duchownych.

Opisane przez autorów cerkwie z „centralnej Polski” w części katalogowej książki lokalizowane są przeważnie w odniesieniu do współczesnego podziału administracyjnego Polski, czy opatrznie rozumianych krain historycznych, np.: Sosnowiec na Górnym Śląsku, Augustów „na ziemi białoruskiej”. Czasem operują podziałem administracyjnym Królestwa Polskiego, wprowadzonym w 1867 r. Jednak nie wgłębili się weń na tyle dobrze, aby nie popełniać błędów. I tak np. przypisali cerkwi pw. św. Marii Magdaleny w Płońsku funkcje upamiętnienia wizyty w tym miasteczku pary cesarskiej w 1884 r., gdy w rzeczywistości Aleksander III z małżonką odwiedził wtedy jedynie powiat płoński, konkretnie twierdzę Nowogieorgijewsk i leżącą nieopodal Kolonię Aleksandryjską. Autorzy też kilkakrotnie pogubili się w konkretnej lokalizacji cerkwi w aglomeracji warszawskiej.

I tak np. kaplice św. Mikołaja ze stacji „Praga” Kolei Nadwiślańskiej lokują na Dworcu Petersburskim (późniejszym Wileńskim) Kolei Petersbursko-Warszawskiej. Podobnie, błędnie utożsamili cerkiew wojsk inżynieryjnych, na Powązkowskim Polu Wojennym z cerkwią na pobliskim cmentarzu wojskowym. Przemilczając zresztą inne cerkwie z tego pola ćwiczeń. Punktowanie kolejnych szczególnych błędów w tym miejscu wydaje się chyba już zbyteczne.

Wobec powyższego generalnie trudno mówić o rzetelnych próbach rekonstruowania jakiejś rzeczywistości historycznej, a zaproponowany twór terytorialny jak „centralna Polska” samodzielnie nigdy nie egzystował politycznie, ani w strukturach władzy duchownej, ani nawet władzy świeckiej. Ewentualne luźne asocjacje z wydzieleniem eparchii chełmskiej, a później guberni chełmskiej z Królestwa Polskiego, jeszcze bardziej pogrążają autorów, i na nic zdają się deklaracje o ich rzekomej bezstronności. Znamienne jest to, iż instytucjonalna perspektywa potraktowania cerkwi (tak parafialnych jak i resortowych) całkowicie została zaniechana przez autorów Sokoła i Sosnę przy opisach ich dziejów po 1915 r. Ignorowanie aspektu prawnej ciągłości ewakuowanych na wschód cerkwi (wraz z etatami kleru, kancelariami, majątkiem ruchomym itd.) pozwala za to uwydatnić autorom aspekt moralny. Obwiniają oni zatem dosłownie władze II Rzeczypospolitej za burzenie opuszczonych świątyń. Nawet gdy w ocalałych po Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej świątyniach (które podobnie do dawnego majątku skarbowego imperium rosyjskiego, przejęło na mocy traktatu ryskiego odrodzone państwo polskie), lokowane były ponownie prawosławne parafie, to nie były one prawnymi spadkobiercami poprzednich parafii.

Trzeba przyznać, że słuszna jest teza autorów, mówiąca o politycznych przesłankach rozbiórek prawosławnych cerkwi, jako pomników zaboru rosyjskiego. Oczywiście, ze współczesnego punktu widzenia, naruszało to prawo wolności wyznania. Szkoda tylko, że obie argumentacje pojawiły się jedynie w ocenach polityki II Rzeczypospolitej, a nie polityki władz sprawowanych w ramach chronologicznych ukazanych w tytule pracy.

Autorzy wybiórczo przedstawiają program ideowy poszczególnych fundacji cerkiewnych,

PW 47.indb 689

2013-03-13 11:20:46

690

RECENZJE

który zaznaczony był choćby w wezwaniach ołtarzy, ikon a także ich formach stylistycznych. A przecież, w zasadzie wszystkie z wymienionych przezeń cerkwi pełniły funkcje memorialne. Były celowo tworzonymi miejscami pamięci, w których gromadzone elementy wyposażenia i wystroju nie służyły tylko do kultu religijnego, ale też do oddawania czci rosyjskiej dynastii, armii i jej poszczególnym formacjom oraz innym instytucjom. Niejednakowo potraktowane zostały tzw. cerkwie domowe, nie tylko instytucji wojskowych, ale i szkolnych, szpitalnych, instytucji dobroczynnych. Bardzo mało dowiemy się o cerkwiach poligonowych, więziennych czy cmentarnych.

Wielką słabością opracowania jest brak jakiejkolwiek spójnej metody w opisie kostiumów architektonicznych cerkwi. Bo z jednej strony autorzy książki bezkrytycznie powtarzają opisy XIX-wiecznych publicystów, jak też różne, konkurencyjne propozycje terminologiczne współczesnych historyków sztuki. Nie dziwi, przeto, że w powstałym zamęcie trudno autorom właściwie rozeznać oryginalne, czy wybitne projekty architektoniczne cerkwi.

Ratują się w tych okolicznościach odwołaniem do stereotypów, ideowych projekcji rosyjskiego historyzmu i tradycjonalizmu z II połowy XIX w. I nawet Społecznemu Doradcy Prezydenta RP do spraw społeczności prawosławnej i mniejszości białoruskiej w Polsce nie żal oryginalnego dziedzictwa lokalnego, tradycyjnej sztuki Podlasia i Chełmszczyzny, którą zastąpiły klony obcych wzorów, najczęściej moskiewsko-jarosławskich.

Na koniec jeszcze chciałbym oddzielnie poruszyć kwestię fundacji i funduszy. Wielokrotnie w tekście, uwypuklane są przez autorów książki przypadki prywatnych darowizn Rosjan na budowę i funkcjonowanie cerkwi na ziemiach polskich. Ma to chyba podważać paradygmat o pełnym zetatyzowani Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej. Bowiem oddzielnie państwowe źródło pieniędzy przywoływane jest przeważnie w kontekście wyjaśnień na temat drogi nabycia jakieś nieruchomości. W domyśle – państwo stało na straży legalizmu i nie dopuszczało się jakiegokolwiek rabunku. Dlatego próżno szukać w opisach Sokoła i Sosny przejętych przez rosyjskie państwo choćby licznych klasztorów rzymskokatolickich, po ich likwidacji uzasadnianych kolaboracją zakonników z powstańcami styczniowymi. A przecież w wielu z nich urządzono koszary, więzienia czy szkoły, a przy nich właśnie – domowe cerkwie. Stronnicze przedstawienie problemu przez autorów nastawione jest raczej na moralne uznanie w oczach współczesnego czytelnika (tolerancyjnego, a może i ekumenicznego?) niż na rzetelną rekonstrukcję przeszłości. Rosyjska Cerkiew Prawosławna w XIX w. należała do struktur państwowych i w związku z tym jej etaty i majątek utrzymywano z jego właśnie budżetu. W dodatku była strukturą uprzywilejowaną ponad innymi związkami wyznaniowymi w państwie carów. I nie trzeba tu przywoływać statusu rzymskich katolików w imperium rosyjskim, bo bardziej dobitne było upośledzenie muzułmanów czy żydów. Ci ostatni byli prawnie dyskryminowani, nie mogli liczyć na szczodre dotacje, czy etaty dla swych duchownych np. w szkolnictwie czy armii. A przecież, ludność innych konfesji niż prawosławie, także była płatnikiem podatków i redystrybuowanie ich poprzez dotacje nie miało abstrakcyjnego źródła. Na terenie Królestwa Polskiego nie było za wielu niezależnych finansowo i majętnych Rosjan. Byli to w lwiej części słabo opłacani przez państwo funkcjonariusze państwowi, oficerowie, lub nawet biedni chłopi wcieleni obowiązkowo do armii. Prowadzone w ich środowiskach zbiórki ofiar, według listy, inicjowali służbowi zwierzchnicy i miały one

PW 47.indb 690

2013-03-13 11:20:46

RECENZJE

691

charakter wykazania lojalności względem panującego porządku społeczno-politycznego.

Przy niesymetrycznych stosunkach pojedynczych poddanych ze zorganizowaną strukturą rządową, a takie były prywatne datki na rzecz cerkwi, wkrada się klientelizm. I czy będzie to żołnierz oddający część zarobku z wolnonajemnej pracy, na którą pozwolił mu dowódca, czy fabrykant negocjujący kontrakt zamówienia państwowego. Dlatego też wypreparowanie przez Kiryłę Sokoła i Aleksandra Sosnę społecznego kontekstu np. ufundowania przez niemieckich fabrykantów cerkwi pułkowej w Łodzi, jest błędne.

Wspomniani przedsiębiorcy – obcego wyznania a czasem nawet i poddaństwa, okazali hojność głównie dlatego, że szefem obdarowanej przezeń formacji wojskowej był wielki książę Aleksy Aleksandrowicz, który nie tylko stał na czele kolosalnych zamówień dla floty rosyjskiej, ale też przewodniczył Rosyjskiemu Towarzystwu Wspierania Przemysłu i Handlu. Ów „handlowy” kontekst zaznaczony został nawet w wezwaniu wojskowej cerkwi, która nie otrzymała świętego patrona 37. Jekaterynburskiego pułku piechoty, a świętego patrona wielkiego księcia. Reasumując: nie można potraktować książki Kiryła Sokoła i Aleksandra Sosny Cerkwie w centralnej Polsce 1815–1915 jako popularyzacji rzetelnie przeprowadzonych badań naukowych.

Andrzej Buczyński (Warszawa)

Stanisław Ł u b i e ń s k i, Pirat stepowy, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2012, ss. 240.

Z

A SPRAWĄ WYDAWNICTWA CZARNE, należącego do pisarza Andrzeja Stasiuka oraz jego żony Moniki Sznajderman (n.b. absolwentki antropologii) trafiła do księgarń pozycja nietypowa, poruszająca tematykę rzadko eksponowaną poprzez środki o masowej dystrybucji. Mowa o książce kulturoznawcy i ukrainisty Stanisława Łubieńskiego (ur. 1983 r.) pt. Pirat stepowy, traktującej o osobie i działalności Nestora Iwanowicza Machno oraz wykreowanym przezeń zjawisku znanym historykom, politologom i socjologom pod pojęciem machnowszczyzny.

Wydanie omawianej książki przez oficynę komercyjną oznacza, że zainteresowanie poruszanym na jej kartach tematem przekroczyło już hermetyczne granice środowisk radykalnych. Wzrost zainteresowania dziejami anarchizmu oraz liderami tego ruchu jest w dużej mierze skutkiem istnienia tematycznej luki powstałej jeszcze w okresie PRL-u.

W oficjalnym dyskursie anarchizm pozostawał ideologią pogardzaną, powszechnie postrzeganą jako drobnomieszczańska lub skrajnie lewacka. Dopiero na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX w. pojawiła się (początkowo głównie w drugim obiegu) większa liczba publikacji traktujących o anarchizmie. Wówczas ideologia ta oraz działacze z nią związani zaistnieli w społecznej świadomości i wydawniczym obiegu.

Pirat stepowy jest historią o jednej z najbardziej znanych postaci historycznych wywodzących się z Ukrainy. Jednocześnie jest opowieścią o człowieku, który z perspektywy młodego państwa ukraińskiego nie nadaje się na bohatera narodowego. Machno nie był

PW 47.indb 691

2013-03-13 11:20:46

692

RECENZJE

budowniczym ukraińskiej państwowości. Jednak nie da się ukryć, że w historii dwudziestowiecznej Ukrainy odegrał znaczącą rolę. Tymczasem w okresie funkcjonowania Ukrainy w strukturze Związku Radzieckiego, w oficjalnych publikatorach przedstawiano postać Nestora Iwanowicza jednoznacznie negatywnie, prezentując go jako prowadzącego hulaszczy tryb życia prymitywnego karła-alkoholika, o szatańskim charakterze i zwichrowanej osobowości; utopistę, którego należałoby na zawsze wymazać z kart historii. Z tego powodu nawet w mainstreamowych opracowaniach historycznych Machno funkcjonuje jako bandyta, który głosząc hasło „Wolność albo śmierć”, walczył z państwowym systemem w imię swoich ideowych wyobrażeń o lepszym świecie. Radzieckie władze państwowe na wiele lat wykreowały, utrwalany nawet w podręcznikach szkolnych, wizerunek Machny jako bandyty oraz wroga państwa i narodu. Taki obraz ukraińskiego anarchisty uwieczniony został również na kartach rosyjskiej literatury przez Aleksieja Tołstoja w jego dziele pt. Droga przez mękę, a także w radzieckiej filmografii – w produkcji pt. Aleksandr Parchomienko, wyreżyserowanej przez Leonida Łukowa. Kłamstwo powtarzane przez lata, tysiące razy, stało się „prawdą”.

Społeczna recepcja osoby Nestora Machno zawsze jednak była zróżnicowana. I taki stan rzeczy pozostał do dziś, co Autor książki ciekawie ukazuje poprzez wplecione w główny nurt narracji fragmenty relacjonujące jego wyprawę śladami Nestora Iwanowicza. Dla jednych Machno był niemal półbogiem – Bat’ką (Ojczulkiem); twórcą wielotysięcznej armii wyzwoleńczej, budzącej uznanie zarówno nacjonalistów ukraińskich, jak też „białych” i „czerwonych”; bojownikiem-bohaterem, który zmieniał tory ukraińskich dziejów. Budził powszechny zachwyt i szacunek. Do dziś uważa się go za ostatniego romantyka rewolucji.

Innym, nie stroniący od alkoholu gwałtownik, jawił się jedynie jako nierób, awanturnik i rabuś. Ci z kolei uważają go za mimowolnego grabarza ukraińskiej państwowości. Jednak bez względu na wartościujące opinie o nim, faktem jest, że w historii Ukrainy i ruchu rewolucyjnego Nestor Machno odegrał niepoślednią rolę. W latach 1918–1921 szła za nim sława samotnego kozaka, który nie jest po żadnej z walczących o władzę stron, a zawsze po stronie biednych i uciskanych.

Kim naprawdę był człowiek budzący, zarówno w swoich czasach, jak i aktualnie, tak wiele kontrowersji i skrajnie sprzecznych opinii? Charyzmatycznym przywódcą mas chłopskich i doskonałym strategiem, stojącym na czele stworzonej przez siebie rewolucyjnej armii; czy zdegenerowanym szaleńcem i zwykłym bandytą?

Pochodził z Hulajpola, na Zaporożu, gdzie urodził się 26 października 1888 r. w rodzinie chłopskiej. Jego matką była Jewdokija Matwiejewna, a ojcem Iwan Rodionowycz Michno. Także jako Michnowie zapisane było w księgach parafialnych liczne rodzeństwo Nestora, za wyjątkiem najstarszego brata Polikarpa, który w metryce wpisane miał nazwisko Machno. Nestor więc, mimo że zawsze podawał nazwisko Machno, formalnie nazywał się Michno. W młodości pasał gęsi i pomagał przy wypasie bydła. Nie udało mu się ukończyć nawet czteroletniej szkoły ludowej, ale nauczył się tam czytać i pisać. Był zdolnym chłopcem, ale nieposłusznym i niezdyscyplinowanym.

Działalność społeczno-polityczną rozpoczął w kręgu ukraińskich socjaldemokratów, ale szybko porzucił to środowisko, na rzecz anarchistycznego Związku Biednych Chłopów. Z powodu udziału w dokonywanych przez tę organizację aktach terroru podczas

PW 47.indb 692

2013-03-13 11:20:46

RECENZJE

693

rewolucji rozpoczętej w 1905 r., już w 1906 r. Machno trafił do więzienia. Tam zapoznał się bliżej z ideologią anarchizmu. Od tej pory nazywał swoje przekonania anarchokomunizmem, „w znaczeniu bakuninowsko-kropotkinowskim”. Wybuch rewolucji lutowej niespodziewanie przyniósł mu wolność. Po krótkim pobycie w Moskwie, Nestor Iwanowicz wrócił do rodzinnego Hulajpola, gdzie zaczął głosić konieczność „rozpędzenia instytucji rządowych i zniesienia własności prywatnej ziemi, fabryk, zakładów i innych rodzajów przedsiębiorstw społecznych”.

Od 1917 r. do wkroczenia na Ukrainę Niemców w roku 1918, Machno reprezentował anarchistów w Związku Chłopskim oraz w Radzie Delegatów w Hulajpolu. Po wejściu na ziemie ukraińskie wojsk niemieckich, na czele stworzonego przez siebie niewielkiego oddziału toczył walkę przeciw okupantom i ciemiężycielom. Walczył również z siłami Symona Petlury, z Armią Czerwoną Trockiego, oraz z białogwardzistami Denikina i Wrangla. Równolegle z działaniami militarnymi Machno prowadził działalność organizacyjno-administracyjną. Utworzył na terenie Ukrainy ultraradykalne formacje zbrojne anarchistów, które zajmowały się również wywłaszczeniami, formowaniem spółdzielni, komitetów zakładowych, związków zawodowych i komun agrarnych.

W 1920 r. bolszewicy potrzebowali wsparcia Machnowców w rejonie Półwyspu Krymskiego. Machno po długim wahaniu zdecydował się na podpisanie z nimi sojuszu. Jednak bolszewicy, po zwycięstwie na Krymie, ogłosili Machnę i jego „chłopców” zbrodniarzami i wrogami ludu. Do lata 1921 r. Machno prowadził przeciw nim walkę, ale osaczony postanowił opuścić Ukrainę. Przedostał się do Bukaresztu, gdzie rumuński rząd przyjął go oraz jego ludzi przyjaźnie. Machno zamierzał stworzyć w Rumunii silny antykomunistyczny ośrodek i stamtąd kierować walką na ziemiach Ukrainy. Jednak planu tego nie udało się zrealizować. Nestor Iwanowicz z żoną Galiną Kuźmienko i towarzyszącymi mu przyjaciółmi przemieścił się do Polski, gdzie zostali umieszczeni w obozie dla internowanych.

Podczas pobytu tamże Nestor Machno wciąż planował wzniecenie antykomunistycznej rebelii na Ukrainie. Jednocześnie obawiał się, że władze polskie wydadzą go władzom radzieckiej Ukrainy. W związku z tym polecił swojej żonie nawiązanie kontaktów z przedstawicielstwem Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej w celu podpisania porozumienia o ich powrocie na Ukrainę. Strona polska, pozyskawszy informację o pertraktacjach, postanowiła skazać Machnę i jego współtowarzyszy. Prokuratura sporządziła przeciw Nestorowi Iwanowiczowi akt oskarżenia i 23 maja 1923 r. w Sądzie Okręgowym w Warszawie rozpoczął się jego proces. Fakt ten wywołał protesty środowisk anarchistycznych, zarówno w Polsce, jak i w całej Europie. Sprawa zakończyła się dla Machnowców pomyślnie, gdyż wszystkie zarzuty oddalono. Po procesie Machno wraz z żoną udał się do Torunia, a stamtąd do Gdańska, skąd czekiści bezskutecznie usiłowali go porwać. Z Gdańska Nestor Iwanowicz przedostał się do Berlina, by ostatecznie wyjechać z Niemiec do Francji, gdzie mieszkał i pracował do śmierci w 1934 r.

Jednym z aspektów poruszanych w omawianym opracowaniu – czyniącym go właśnie niszowym – jest ideologia anarchizmu. Anarchiści, współcześnie jako przedstawiciele politycznie marginalnego ruchu, nie często pojawiają się w kręgu zainteresowań publikatorów, a jeszcze rzadziej jako podmioty naukowych monografii. Tzw. mainstreamowym środkom masowego przekazu służą niekiedy za negatywny przykład młodzieżowej

PW 47.indb 693

2013-03-13 11:20:46

694

RECENZJE

aktywności, nakierowanej na polityczne awanturnictwo. Treść książki Pirat stepowy przekonuje czytelników, że nic bardziej mylnego – anarchizm oprócz wymiaru politycznego, niesie niezwykle istotne treści społeczne. Tytułowy bohater – ukraiński ataman Nestor Machno, był w dotychczasowej historii tego ruchu praktycznie jedynym anarchistycznym liderem, który ideologię tę na dużą skalę wcielił w życie społeczne swojego narodu.

Autor Pirata stepowego skoncentrował narrację na biografii „słowiańskiego Robina Hooda”, zaś wydarzenia historyczne odbywające się z jego udziałem, a często nawet za jego sprawą, są jedynie stosunkowo nieostrym tłem. Stanisław Łubieński precyzyjnie odtworzył losy Machny i dzieje jego powstańczej armii. Skupił się przede wszystkim na dokumentalnej rekonstrukcji faktów, ale w warstwie narracyjnej stworzone przezeń opisy mają charakter dynamiczny, obfitujący w zaskakujące niekiedy zwroty sytuacji. Książka napisana w konwencji historycznego reportażu, ma wszelkie cechy właściwie skonstruowanej beletrystyki. Obfituje w opisy przemyślnych forteli i ucieczek, spektakularnych ataków w partyzanckich potyczkach i bitwach, które mogły mieć miejsce tylko dzięki inteligencji, sprytowi i szczęściu Nestora Iwanowicza. Jest to opowieść o kolorowych partyzantach w fantazyjnie skomponowanych mundurach, łączących płaszcze carskiej piechoty, bolszewickie bluzy i spodnie, polskie szuby oraz ...damskie apaszki. Losy „anarchistycznego atamana” i jego „chłopców”; spiski, pakty, walki w stepie i postoje w ukraińskich wioskach, zgodnie z tytułem, stanowią główną kanwę opracowania i jego sedno. Natomiast ze stricte naukowej perspektywy poznawczej, w stopniu niedostatecznym w pracy zawarta jest prezentacja machnowskich komun anarchistycznych, ich charakteru, struktury, reguł i mechanizmu funkcjonowania. Ponadto również teoretyczne zaplecze działań machnowców – ideologia anarchistyczna w interpretacji Machny, zeszła na drugi plan, uległa zdominowaniu przez wątki „przygodowe”. Kwestie te stanowią w zasadzie najpoważniejsze mankamenty w pracy Stanisława Łubieńskiego.

Epicka historia Machny i dzieje jego hulajpolskiej republiki anarchistycznej opowiedziane zostały przez Autora bardzo sprawnie, wątki zazębiają się chronologicznie, a wtręty dotyczące współczesnego Hulajpola znakomicie dopełniają obrazu historii tego miejsca i mentalności ludzi „stamtąd” (aby to zrozumieć, trzeba odwiedzić te miejsca, przyjrzeć im się z bliska i poczuć ich aurę). Całość jest również poprawnie skonstruowana logicznie, obecność poszczególnych epizodów jest racjonalnie uzasadniona, zwroty wydarzeń mają ostatecznie uporządkowany przebieg, a związki przyczynowo-skutkowe pomiędzy zdarzeniami są oczywiste.

Mimo, że Pirat stepowy jest pisarskim debiutem Stanisława Łubieńskiego, książka emanuje zrównoważeniem emocjonalnym (nie eksponuje wyczuwalnej „między wierszami” sympatii dla bohatera opowieści), głęboką empatią, dystansem Autora do siebie i swojego dzieła, a nade wszystko jego badawczą i życiową dojrzałością. Zacnymi cechami ukształtowanego już stylu reportażysty są również: wiedza ogólna, wnikliwość i wrażliwość poznawcza, a zarazem dyscyplina, skromność i pokora. Jest to tym ważniejsze, że w książce wyraźnie widoczny jest ogrom pracy Autora nad zebranym i analizowanym materiałem. Dotarcie do wielu informacji musiało być często trudne, z powodu wieloletnich zabiegów, podejmowanych przez bardzo różne grupy interesu, celem wyeliminowania anarchistycznego wątku z historii rewolucji. Łubieński badał dostępne materiały

PW 47.indb 694

2013-03-13 11:20:46

RECENZJE

695

ze szczerą pasją, a ponadto zadał sobie trud dotarcia do miejsc, na których rozgrywała się opisywana przezeń historia. Styl w jakim ją przedstawił przekonuje, że niewątpliwie wybrał właściwy sobie gatunek literacki, współgrający z jego predyspozycjami i podjętą przez niego tematyką pogranicza polsko-ukraińsko-rosyjskiego.

Książka Stanisława Łubieńskiego nie dąży bynajmniej do rehabilitacji osoby Nestora Machny na jakimkolwiek polu. Nie aspiruje do bycia jednoznacznym postulatem żądającym przewartościowania osądu anarchistycznego przywódcy chłopskiego buntu, którego różne dziedziny współczesnej nauki sklasyfikowały już i oceniły. Reportażowy charakter opracowania cechuje wielowymiarowa perspektywa biograficzna – psychologiczna, politologiczna, socjologiczna, i oczywiście historyczna. Autor pracy śmiało wychodzi poza schematyczne wartościowanie, jednoznacznie rozstrzygające o słusznej lub błędnej drodze życiowej oraz politycznych decyzjach ludowego przywódcy, które ze względu na jego pozycję w społeczeństwie ukraińskim, nabierały znaczącego wymiaru społecznego. Dzięki takiej optyce Łubieńskiemu udało się uchwycić dynamikę przemian zachodzących na ówczesnej wsi ukraińskiej, dokonujących się za sprawą działań samego Nestora Iwanowicza, jak i machnowskiej armii, która oprócz walki podejmowała szereg działań o charakterze społeczno-administracyjnym. Dlatego też Autor monografii wskazuje zasadność ponownego przeanalizowania życia i działalności Machny, dokonania transgresji, wyjścia poza sferę stereotypów, niedopowiedzeń oraz zwyczajnych banałów dotyczących życia anarchistycznego atamana.

Pirat stepowy to książka bogata w fakty i ciekawostki, solidnie udokumentowana, zawierająca kontekstowe odniesienia, napisana rzetelnie i sprawnie, w formule przystępnej dla różnie wyedukowanego odbiorcy, słowem – godna polecenia. Powinna znaleźć się nie tylko w biblioteczkach naukowców i pasjonatów zajmujących się tematem anarchizmu, ale również laików o „otwartych” umysłach, którzy zdolni będą dostrzec fakt, że anarchizm jest utopią, która miała szansę się ziścić.

Jednakże z pewnością znajdą się czytelnicy, dla których będzie tylko specyficzną (np. motywowaną politycznie) hagiografią, a co najwyżej sprawnie napisaną beletrystyką, daleką jednak od rzetelnego reportażu historycznego. Im to szczególnie warto przypomnieć, że Stanisław Łubieński nie uzurpuje sobie prawa do wszechwiedzy na temat swojego bohatera, nie sugeruje nawet, że zna kierujące jego poczynaniami myśli i uczucia. Autor stawia często domyślne pytania: jak i dlaczego. Historię ukraińskiego chłopa, który stał się europejskim Che Guevarą, przedstawia w szerokim kontekście pozwalającym określić powody, z jakich życie i działalność Nestora Machno tak ambiwalentnie oceniane były w jego epoce i są tak oceniane obecnie. O swojej książce Łubieński powiedział w jednym z wywiadów: „Nie starałem się pokazać jedynej, niepodważalnej prawdy na jego [Machny] temat, nie jestem historykiem. Ważniejsze wydawało mi się to, co ludzie o nim myśleli i myślą teraz, jak ewoluuje legenda o tym człowieku”. I ten cel niewątpliwie udało się Autorowi osiągnąć. Natomiast kwestia aksjologicznej oceny życia i działalności Nestora Machno pozostaje wciąż otwarta.

Ernest Szum (Lublin)

PW 47.indb 695

2013-03-13 11:20:46

PW 47.indb 696

2013-03-13 11:20:47

KSIĄŻKI NADESŁANE

PW 47.indb 697

2013-03-13 11:20:47

PW 47.indb 698

2013-03-13 11:20:47

Przegląd Wschodni, t. XII, z. 3 (47), s. , ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2013

W dziale „Noty i Książki nadesłane” postanowiliśmy umieszczać krótkie opisy książek nadesłanych do Redakcji i Redaktora „Przeglądu”, dotyczących szeroko pojętej tematyki wschodniej. Z tej przyczyny wykaz ten jest oczywiście i niejednoznaczny, i niekompletny.

Drukując ten materiał pragnę osobiście podziękować tym wszystkim Autorom, Korespondentom i Wydawcom, którzy zechcieli byli nadesłać lub przekazać na moje ręce wydane przez Nich pozycje.

Oferujemy ten dział jako stałe miejsce informowania czytelników, zainteresowanych sprawami wschodnimi o najnowszych wydawnictwach.

Jan Malicki

Börries KUZMANY, Brody. Eine galizische Grenzstadt im lagen 19. Jahrhundert, Böhlau Verlag, Wien, Köln, Weimar 2011, ss. 406, mapy, ilustracje, indeks miejscowości, indeks nazwisk.

Obszerna publikacja opisująca dzieje Brodów w ujęciu historycznym (z podziałem na dwa okresy: 1630–1815 i 1815–1914), demograf icznym, narodowościowym i językowym. Poruszone zostały m.in. tematy: Brody jako ważne centrum życia i kultury Żydów (m.in. kwestia integracji z monarchią Habsburgów), pozostałe grupy narodowościowe, szkoły w środowisku wielonarodowym (w podrozdziale Religia-język-narodowość). Aneks zawiera m.in. wykaz liczby uczniów gimnazjum w Brodach w latach 1851–1914 z wyszczególnieniem 4 narodowości (Niemcy, Polacy, Rusini i Żydzi).

Polsko-ukrajiński stosunky w 1942–1947 rokach y dokumentach OUN ta UPA, red.

Wolodymyr Wjatrowycz, Lwowski Państwowy Uniwersytet im. Iwana Franki, Lwów 2011, t. 1, t. 2, ss. 1368, tabele, indeks nazwisk (j. ukr.).

W tomie opublikowano dokumenty ukraińskiego podziemia na temat sto-

PW 47.indb 699

sunków polsko-ukraińskich w okresie 1942–1947. Opisano przebieg wojny między stroną ukraińską i polską, próby rokowań oraz współpracy pomiędzy ukraińskim i polskim podziemiem. Wśród dokumentów znajdują się m.in. raporty Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i oddziałów Ukraińskiej Powstańczej Armii, instrukcje i rozkazy oraz protokoły Służby Bezpieczeństwa OUN. Tom I obejmuje lata 1942–1945, tom II – 1945–1947.

Dmitry STROVSKY, Otczestwiennaja żurnalistyka nowejszewo perioda, Unity, Moskwa 2011, ss. 360, ilustracje, indeks nazwisk (j. ros.).

Autor, profesor na Wydziale Dziennikarstwa Uralskiego Państwowego Uniwersytetu im. A.M. Gorkiego w Jekaterynburgu, przedstawia w 4 rozdziałach: politykę państwową w sferze dziennikarstwa w pierwszych latach władzy sowieckiej, dziennikarstwo sowieckie w latach 1920–1950, środki informacji masowej od 2. połowy lat 50. do początku lat 80., dziennikarstwo „ojczyźniane” w ramach socjalno-politycznej odnowy społeczeństwa.

2013-03-13 11:20:47

700

KSIĄŻKI NADESŁANE

Belaruska-amerykanski kulturny dialoh: stratehija razwiccja, red. Ljubou Uladykouskaja, Tesej, Mińsk 2012, ss. 212, ilustracje (j. biał. i ang.).

We wstępie zaznaczono, że międzykulturowy dialog jest wyjątkowo istotny dla Białorusi, ponieważ pozwala jej zabezpieczyć integralną funkcję białoruskiej kultury i narodowej identyfikacji, ułatwiając w ten sposób proces demokratyzacji społeczeństwa. Wśród obranych tematów znalazły się m.in. dotyczące amerykanistyki na uniwersytetach na Białorusi, a także emigracji białoruskiej w USA.

Adam BOSIACKI, Utopia, władza, prawo.

Doktryna i koncepcje prawne bolszewickiej Rosji 1917–1921, Liber, Warszawa 2012, ss. 492, aneksy, ilustracje, indeks nazwisk, streszczenie w j. ros. i ang.

Praca, której podstawę stanowi dysertacja doktorska autora, oparta została na solidnej bazie źródłowej. Autor zwrócił uwagę, że recepcja radzieckiego prawa w większości nie oznaczała przejmowania instytucji prawa stalinowskiego, ale wielu uregulowań i koncepcji wypracowanych bezpośrednio po przejęciu władzy przez bolszewików. W części I omówiono tworzenie podstaw bolszewickiego systemu prawnego, w części II – koncepcje prawa epoki „komunizmu wojennego” radzieckiej Rosji. W aneksie zamieszczono wybór źródeł (życiorysy, dekrety, listy).

Ola HNATIUK, Miż literaturoju i politykoju. Eseji ta intermediji, Duch i literatura, Kijów 2012, SS. 368 (j. ukr.).

Książka zawiera różne teksty autorki napisane na przestrzeni ponad 20 lat. Część

PW 47.indb 700

z nich była już publikowana w ukraińskich i polskich czasopismach, pozostałe – drukowane są tu po raz pierwszy. Zbiór publikowanych esejów ujmuje zapis reakcji autorki na spotkania z innymi, stanowiąc próbę dialogu z tekstami i ideami. Autorka porusza także samo zagadnienie dialogu, podkreślając, że jest ono jednym z najdawniejszych w naszej kulturze, będąc z jednej strony procesem poznania, jednak nie oznaczając koniecznie porozumienia.

Hrodnaznaustwa. Historyja eurapejskaha horoda, red. Pawal Mażejka, Hradzenskaja bibljateka, Grodno–Wrocław 2012, ss. 340, ilustracje, słownik (j. biał.).

Bogato ilustrowana, popularnonaukowa publikacja omawiająca historię Grodna (do roku 1991) stanowi próbę dotarcia także do młodego czytelnika. Książka dzieli się na 38 rozdziałów ułożonych chronologicznie.

W rozdziale I omówiona została sama nazwa miasta Grodna. Tekst uzupełniony został licznymi ilustracjami przedstawiającymi archiwalne mapy, ryciny, fotografie i przedmioty.

Piotr Jacek JAMSKI, Pocztówki z Kresów przedwojennej Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012, ss. 288.

Album publikujący karty pocztowe przesyłane z podróży przez polskiego inżyniera oddelegowanego w latach 30. przez Polskie Koleje Państwowe do wschodnich województw II RP w celu nadzorowania prac przy usprawnianiu funkcjonowania sieci torów kolejowych. Książka stanowi cenne źródło ikonograficzne oraz dokumentacyjne, dzięki publikowanym tu obszernym opisom zamieszczonym na kartach pocztowych,

2013-03-13 11:20:47

KSIĄŻKI NADESŁANE

omawiających szczegółowo daną miejscowość. Karty pocztowe adresowane były do córki inżyniera, stąd nieraz wiele osobistych spostrzeżeń i komentarzy. Zakres terytorialny obejmuje całe dawne polskie Kresy Wschodnie – od Wileńszczyzny po Czarnohorę.

Kawkazskaja Konfederacja w oficjalnych deklaracjach, tajnoj perepiskie i sekretnych dokumentach dwiżenija „Prometej”, red.

Georges Mamoulia, SP MYSL, Moskwa 2012, ss. 240 (j. ros.).

Zbiór 55 dokumentów (deklaracje, protokoły, ustawy, pakty i listy) związanych z projektem konfederacji kaukaskiej, wypracowanych przez przedstawicieli emigracyjnych z Azerbejdżanu, Gruzji i Północnego Kaukazu, wchodzących w działania ruchu prometejskiego (1926–1939).

Uladzimir LACHOUSKI, Ad hromanaucau da hajsakou. Czynnasć belaruskich maladziewych arhanizacij u II palowe XIX ct. – I palowe XX st. (da 1939), Białoruskie Towarzystwo Historyczne, Białystok–Wilno 2012, ss. 484, ilustracje, indeks nazwisk (j. biał.).

Popularnonaukowa monografia na temat dziejów białoruskiego ruchu młodzieżowego od II połowy XIX w. po rok 1939. Obejmuje społeczno-polityczną oraz kulturalną działalność białoruskich działaczy młodzieżowych w ogólnym kontekście białoruskiego ruchu narodowego. Praca ta próbuje zilustrować rolę ruchu młodzieżowego w działaniach na rzecz powstania państwowości białoruskiej. W kolejnych rozdziałach ujęte zostały zagadnienia począwszy od początków białoruskiego pozytywizmu po białoruski ruch studencki na emigracji.

PW 47.indb 701

701

Nadejdzie dzień. Wspomnienia o Pawle Czartoryskim, red. Irena Bylicka, Bogna J. Obidzińska, Maria Czartoryska, Semper, Warszawa 2012, ss. 298, ilustracje, indeks nazwisk.

Książka prezentuje świadectwa wielu osób w różny sposób związanych z profesorem Pawłem Czartoryskim (1924– 1999), wybitnym prawnikiem, ekonomistą i historykiem nauki. Praca nad niniejszą publikacją trwała 3 lata i obejmuje wspomnienia zarówno krewnych profesora, jak i ludzi powiązanych z nim naukowo. Wśród autorów znaleźli się m.in. Irena Bylicka, Zygmunt Tyszkiewicz, Maria Czartoryska, Jerzy Kłoczowski. Opublikowanych zostało także wiele fotografii pochodzących z prywatnych zbiorów.

Artur NIEDŹWIECKI, Polska polityka zagraniczna wobec integracji europejskiej po 2004 r., Wydawnictwo Biblioteka, Łódź 2012, ss. 344.

Autor zwrócił uwagę, że w ramach polityki Polski wobec Unii Europejskiej na szczególną uwagę zasługuje refleksja na temat podmiotowości państwa w zjednoczonej Europie. Kluczowym zadaniem pracy pozostaje przedstawienie uwarunkowań pozycji Rzeczpospolitej w systemie integracji europejskiej. Praca omawia szczegółowo m.in. kwestię przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, reformę traktatową, politykę zewnętrzną i gospodarczą UE.

Od Kijowa do Rzymu. Z dziejów stosunków Rzeczypospolitej ze Stolicą Apostolską i Ukrainą, red. Mariusz R. Drozdowski, Wojciech Walczak, Katarzyna Wiązowata-Walczak, Instytut Badań nad Dziedzi-

2013-03-13 11:20:47

702

KSIĄŻKI NADESŁANE

ctwem Kulturowym Europy, Białystok 2012, ss. 1188, ilustracje, streszczenia w j. ang.

Obszer na praca zbiorowa w ydana z okazji 35-lecia pracy twórczej prof. Teresy Chynczewskiej-Hennel. Zawiera działy poświęcone polityce, dyplomacji, religii i kulturze. Podjęta została m.in. problematyka dziejów Kozaczyzny, działalność hetmanów (zarówno Stanisława Żółkiewskiego Stanisława Koniecpolskiego, Bohdana Chmielnickiego, Iwana Wychowskiego), aż po kwestię polskich koncepcji politycznych wobec ziem ukraińskich w dobie powstania styczniowego.

Pamjatnyky istorii bostocznoj Jewropy, t. 9, Dziennik Jana Piotra Sapiehy (1608–1611), red. Hieronim Gralja, Drwlehraniliszcze, Moskwa–Warszawa 2012, ss. 456, indeks nazwisk, indeks nazw geograficznych (j. pol., j. ros.).

Dziennik Jana Sapiehy zajmuje osobliwe miejsce wśród literatury wspomnieniowej z początku XVII w. Z pobytu Jana Sapiehy w Rosji zachowały się skrupulatnie, dzień po dniu, prowadzone zapiski przez jego sekretarzy. W niniejszym wydaniu został zamieszczony tekst oryginalny w j. polskim (strony parzyste) oraz towarzyszące mu tłumaczenie na j. rosyjski (strony nieparzyste).

Tekst uzupełniają komentarze do dziennika, zawierające ponad 70 stron.

Polska prezydencja wobec wyzwań współczesnej Unii Europejskiej, red. Agnieszka Legucka, Difin, Warszawa 2012, ss. 200.

Praca zbiorowa ujmująca problematykę prezydencji, wyzwań stojących przed Polską w kontekście prezydencji, wniosków

PW 47.indb 702

wypływających dla Polski z francuskiej i czeskiej prezydencji, polityki bezpieczeństwa, priorytetów i wyzwań polskiej prezydencji. Podjęte zostały także zagadnienia Partnerstwa Wschodniego 2011 oraz polskich inicjatyw w jego ramach.

Polski studiji № 5., red. Ola Hnatiuk, Duch i literatura, Kijów 2012, ss. 280 (j. ukr.).

Zbiór artykułów poświęconych polskiej historii i współczesności oraz ukraińskopolskim stosunkom, wchodzących w skład kolejnej serii wydawanej w Kijowie. Do grona autorów należą młodzi ukraińscy badacze, zwycięzcy V Konkursu im.

Jerzego Giedroycia (2011). Artykuły obejmują m.in. kwestie tworzenia polskich formacji wojskowych na terytorium ZSRR w latach II wojny światowej, pozytywny obraz Ukraińców w Ogniem i mieczem H. Sienkiewicza.

Michail POPOW, Mytropolyt Stanyslaw Bohusz-Sestrencewycz (1731–1826), Riwsz, Mińsk 2012, ss. 220, tabele, ilustracje (j. ros.).

Książka omawia działalność metropolity Stanisława Bohusza-Siestrzeńcewicza, stojącego w centrum wydarzeń związanych z katolicyzmem na ziemiach białoruskich dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego w końcu XVIII w. i na początku XIX w.

Omówiona została droga S. Bohusza-Siestrzeńcewicza do godności biskupiej. Podjęte zostały następnie zagadnienia położenia Kościoła katolickiego za panowania Pawła I, Aleksandra I, organizacja arcybiskupstwa w Mohylewie, działalność biskupa na polu literatury i edukacji.

2013-03-13 11:20:47

KSIĄŻKI NADESŁANE

Religion et identité en Euope centrale, red. Michel Masłowski, Belin, Paris 2012, ss. 346, indeks nazwisk (j. fr.).

Na publikację składają się prace literaturoznawców, socjologów i historyków obejmujące tematykę religii i kultury w Europie Środkowej, odnosząc się do spuścizny historycznych państw: Królestwa Czech, Królestwa Węgier i Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Redaktorem pracy jest profesor literatury i kultury polskiej w paryskiej Sorbonie. Tematyka koncentruje się głównie na XIX i początkach XX w.

Relikwie Metropolii. Katalog wystawy.

W 600-lecie przeniesienia stolicy arcybiskupstwa rzymskokatolickiego z Halicza do Lwowa, Drukarski kunszty, Lwów 2012, ss. 72 (j. pol., ukr., ang.).

Katalog wystawy w formie ilustrowanego albumu przedstawia zbiory zgromadzone i specjalnie w roku 2012 udostępnione w Muzeum Historii Religii we Lwowie.

Obejmują one przedmioty liturgiczne, zbiory malarstwa oraz dokumenty kościelne, przedstawiając w ten sposób historię lwowskiego Kościoła rzymskokatolickiego na przestrzeni minionych stuleci. Wstępem katalog opatrzył ks. Marian Skowyra.

Mykola RIABCHUK, Authoritarian Consolidation in Ukraine 2010 –2012, K.I.S., Kijów 2012, ss. 192, indeks nazwisk (j. ang.).

Książka jest swojego rodzaju kroniką wydarzeń politycznych na Ukrainie, mających miejsce przez ostatnie 2 lata, określonych przez autora jako „autorytarna konsolidacja”. Publikowane są artykuły, które ukazały się na ten temat w j. angiel-

PW 47.indb 703

703

skim, łączące analityczną przenikliwość z mistrzowskim publicystycznym stylem autora.

Wiktoria ŚLIWOWSKA, Historyczne peregrynacje. Szkice z dziejów Polaków i Rosjan w XIX wieku, Instytut Historii PAN, Warszawa 2012, ss. 494, indeks osób.

Książka zawiera zbiór tekstów opublikowanych przez autorkę m.in. na łamach czasopism „Kultura”, „Mówią Wieki”, „Przegląd Historyczny” i in. Omówione zostały kwestie dekabrystów, rosyjskich emigrantów, spiskowców i zesłańców syberyjskich. Na końcu w rozdziale pt. Didaskalia. Radość z odzyskanego śmietnika autorka porusza problematykę związaną z transformacją ustrojową w Polsce, ujmując ją bardzo osobiście.

Ukrajinśkyj parlamentaryzm na emihraciji, red. Wasyl Jablonśkyj, Wydawnictwo im. O. Telihy, Kijów 2012, ss. 840, indeks nazwisk (j. ukr.).

We wstępie zaznaczono, że Ukraińska Republika Ludowa (istniejąca w latach 1918–1920) i parlamentaryzm posiadają niełatwą wspólną historię, zaś ustawodawcze instytucje tego okresu (jak m.in.

Centralna Rada) był y państwow ymi przedstawicielskimi organami o wysokim stopniu legitymizacji, lecz nie stanowiły parlamentu w nowoczesnym znaczeniu tego terminu. Książka stanowi wydanie źródeł – zbiór dokumentów i materiałów emigracyjnej Rady Republiki (obradującej w Tarnowie w 1921 r.) oraz Ukraińskiej Rady Narodowej (Augsburg, Monachium, Londyn, Filadelfia) z lat 1948–1992.

2013-03-13 11:20:47

704

KSIĄŻKI NADESŁANE

Stasys VAITEKŪNAS, Stanislovas Narutavičius. Signataras ir jo laikai, Mosklo ir enciklopedijų leidybos centras, Wilno 2012, ss. 502, ilustracje, indeks nazwisk (j. lit.).

Książka jest biografią Stanisława Narutowicza (1862–1932), brata prezydenta Gabriela Narutowicza, który brał aktywny udział w życiu politycznym Republiki Litewskiej (m.in. był sygnatariuszem aktu niepodległości Litwy w 1918 r.). Życie i działalność S. Narutowicza omówione zostało począwszy od lat najmłodszych, ze zwróceniem uwagi na dzieje samej rodziny oraz będącego w jej posiadaniu majątku w Brewikach, poprzez lata szkolne i studenckie. Obszerna część publikacji dotyczy jego działalności politycznej. Osobny rozdział poświęcono także Gabrielowi Narutowiczowi.

Zanim przyszła pożoga. Dokumenty i materiały dotyczące działalności politycznospołecznej Polaków na Podolu w latach 1905–1910, wstęp, wybór i opracowanie, Roman Jurkowski, Centrum Badań Europy Wschodniej UWM w Olsztynie, Olsztyn 2012, ss. 776, tabele, indeks nazwisk, indeks nazw miejscowych, streszczenie w j. ros., ang.

Obszerna publikacja źródłowa przedstawia opracowane i przygotowane przez autora do wydania dokumenty związane z działalnością Podolskiego Gubernialnego Komitetu Wyborczego w latach 1905–1910.

Obok protokołów, memoriałów i wykazów autor dotarł także do korespondencji (zawiadomień) i innych dokumentów oraz wycinków prasowych. W niniejszym zbiorze zamieszczonych zostało 238 dokumentów, pochodzących ze zbiorów Kaliksta

Dunin-Borkowskiego, znajdujących się w Bibliotece Jagiellońskiej. „Bezpieczeństwo Narodowe”, red. Stanisław Koziej, Biuro Bezpieczeństwa Narodowego, nr 22, Warszawa, luty 2012, ss. 246.

Tematyka prezentowanego numeru kwartalnika poświęcona jest różnym wymiarom bezpieczeństwa. Rozpoczyna się od artykułu (Stanisław Koziej, Pierwsza dekada funkcjonowania w strukturach bezpieczeństwa NATO i UE – strategiczne doświadczenia Polski) stanowiącego kontynuację przeglądu zapoczątkowanego w poprzedniej edycji.

Kolejne artykuły poświęcone zostały m.in. szczytowi NATO w Chicago, nuklearnemu rozbrojeniu, pozamilitarnym aspektom bezpieczeństwa (m.in. bezpieczeństwo w cyberprzestrzeni). „Studia z dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej”, t. XLVII, red. Marek Kazimierz Kamiński, Instytut Historii PAN, Warszawa 2012, ss. 408.

Niniejszy tom poświęcony został m.in. zagadnieniom z historii Austro-Węgier (Janusz Gruchała, Renata Zawistowska), oraz ZSRR w latach 40. (Michał Jerzy Zacharias, Adam Rafał Kaczyński). W dziale Dokumenty i materiały opublikowano m.in. prace dotyczące Stanisława Patka (Małgorzata Gmurczyk-Wrońska) i Walerego Sławka (Joanna Gierowska-Kałłaur). Upamiętniono także zmarłych – prof. Tadeusza Kisielewskiego i prof. Janusza Gruchałę.

(Opracował: Michał Piekarski)

PRZEGLĄD WSCHODNI

PW 47.indb 704

2013-03-13 11:20:47