Przegląd Wschodni 48

PRZEGLĄD WSCHODN I

Zeszyt 4 (48) Tom XII K wartalnik RADA „PRZEGLĄDU WSCHODNIEGO”: Andrzej Ajnenkiel, Warszawa Stanisław Alexandrowicz, Toruń Daniel Beauvois, Paryż Alfredas Bumblauskas, Wilno Andrzej Ciechanowiecki, Londyn Norman Davies, Oksford Roman Dzwonkowski SAC, Lublin Piotr Eberhardt, Warszawa Mieczysław Jackiewicz, Olsztyn Natalia Jakowenko, Kijów Zbigniew Jasiewicz, Poznań Adolf Juzwenko, Wrocław Algis Kalėda, Wilno Andrzej Kamiński, Waszyngton Jerzy Kłoczowski, Lublin Stefan Kozak, Warszawa Antoni Kuczyński, Wrocław Natalia Lebiediewa, Moskwa Piotr Łossowski, Warszawa Adam Maldzis, Mińsk Stanisław Mossakowski, Warszawa Stanisław Nicieja, Opole † Bohdan Osadczuk, Berlin Jan Ostrowski, Kraków Jarosław Pelenski, Filadelfia Richard Pipes, Cambridge, Mass.

Wojciech Roszkowski, Warszawa Władysław Serczyk, Rzeszów Elżbieta Smułkowa, Warszawa Bolesław Szostakowicz, Irkuck Roman Szporluk, Cambridge, Mass.

Wiktoria Śliwowska, Warszawa Piotr Wandycz, New Haven Henryk Wisner, Warszawa Zbigniew Wójcik, Warszawa † Janusz Zawodny, Brush Prairie

REDAKCJA: Jan Malicki (redaktor) Jolanta Sikorska-Kulesza (sekretarz)

48

Przegląd Wschodni № 48 Adiustacja, korekty: Zespół Okładka, opracowanie edytorskie i graficzne: J.M. Tłumaczenia – Studium: Turinys (Ana Romančuk), Зьмест (Mirosław Jankowiak), Содержание (Diana Brutyan), Зміст (Aleksander Skydan), Contents (Bolesław Jaworski)

Sekretariat Redakcji: Michał Piekarski Abonament i sprzedaż: wydawnictwa.studium@uw.edu.pl Wersja drukowana „Przeglądu Wschodniego” jest jego wersją pierwotną Zeszyt zamknięto x/2013, wydano drukiem iii/2014, ISSN 0867-5929 Skład – „Tyrsa” Druk – „Duo-Studio” 48

SPIS RZECZY Nagrody Przeglądu Wschodniego 2010 Nagroda Przeglądu Wschodniego 2010 w kategorii Dzieła Krajowe – Joanna Wolańska (laudacja: Jerzy Petrus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 725 Nagroda Przeglądu Wschodniego 2010 w kategorii Dzieła Zagraniczne – Anatol Wialiki (laudacja: Leszek Zasztowt, Jan Szumski) . . . . . 728 Nagroda Przeglądu Wschodniego 2010 w kategorii Dzieje Polaków na Wschodzie – Bolesław Szostakowicz (laudacja: Zbigniew J. Wójcik) . . 734 Nagroda Specjalna Przeglądu Wschodniego 2010 – Michał Łesiów (laudacja: Janusz Rieger) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 740 Nagroda Przeglądu Wschodniego 2010 im. Aleksandra Gieysztora – Longin Tomaszewski (laudacja: Andrzej Krzysztof Kunert) . . . . . . . 744 Nagroda Przeglądu Wschodniego 2009 w kategorii Edycje – Krzysztof Jasiewicz (laudator: Włodzimierz Suleja) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 750

A r t yku ł y Remigiusz Forycki, „Światła w ciemności” – o XVIII-wiecznej fascynacji Rosją we Francji . . . . . . . . . 755 Andrzej Gąsiorowski, Polski Klub sportowy „Sparta” w Republice Litewskiej (1924–1940) . . . . . . . . . . . . . . . . . 791 D O K U M E N T Y I M a t eria ł y Sławomir Karp, Pogrom dworu szlacheckiego w połowie XVII w. na przykładzie Dunajczyc w województwie nowogródzkim.

Przyczynek do dziejów siedemnastowiecznych rebelii chłopskich na ziemiach Rzeczypospolitej Obojga Narodów . 811 Andrej Czarniakiewicz, „Inwestycja w lojalność”. Próby finansowania przez polskie instytucje rządowe białoruskiego ruchu narodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 825 Ewa Pogonowska, Jan Stanisław Berson Otmar jako komentator Nowej Rosji. Uwagi na temat paradoksów korespondenta zagranicznego oraz paradoksów sowieckiego państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 863

707

Książka o polityce narodowościowej II RP wydana po 73 latach (Mikołaj Iwanow) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 885 Seweryn Wysłouch, Stosunki narodowościowe na terenie województw wschodnich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 893 Henryk Poletajew, Polski ruch oporu na Żytomierszczyźnie podczas II wojny światowej (1941–1944) . . . . . . . . . . . . . . . . 929 Andrzej Szeptycki, Współczesna polska debata na temat metropolity Andrzeja Szeptyckiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 943

kronika

Ostatni pochówek księdza arcybiskupa lwowskiego, obrządku ormiańskiego, Józefa Teodorowicza (Dariusz Maciak) . . . . . . . . 963

RECENZJE

967

ksią ż ki nades ł ane

989

PRZEGLĄD WSCHODNI

708

TURINYS „Przegląd Wschodni” 2010 metų apdovanojimai

Przegląd Wschodni 2010 apdovanojimas, kategorija Šalies darbai – Joanna Wolańska (laudacija: Jerzy Petrus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 725 Przegląd Wschodni 2010 apdovanojimas, kategorija Užsienio darbai – Anatol Vialiki (laudacija: Leszek Zasztowt, Jan Szumski) . . . . . 728 Przegląd Wschodni 2010 apdovanojimas, kategorija Lenkai Rytų šalyse – Bolesław Szostakowicz (laudacija: Zbigniew J. Wójcik) . . . . . . . . . . 734 Przegląd Wschodni 2010 specialusis apdovanojimas – Michał Łesiów (laudacija: Janusz Rieger) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 740 Przegląd Wschodni 2010 Aleksandro Gieysztoro vardo apdovanojimas – Longin Tomaszewski (laudacija: Andrzej Krzysztof Kunert) . . . . . . . 744 Przegląd Wschodni 2009 apdovanojimas, kategoria Knygų leidimai – Krzysztof Jasiewicz (laudaciją skaito: Włodzimierz Suleja) . . . . . . 750

STR AIPSNIAI

Remigiusz Forycki, Šviesos tamsoje – apie susižavėjimą Rusija XVIII amžių Prancūzijoje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 755 Andrzej Gąsiorowski, Lenkų sporto klubas „Sparta” Lietuvos Respublikoje (1924–1940) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 791

D O K U M E N TA I I R M E DŽ I AG A

Sławomir Karp, XVII a. vidurio bajorų dvaro pogromas, pagal Naugarduko vaivadijos Dunajčycų pavyzdį. Iš septynioliktojo amžiaus valstiečių sukilimų Abiejų Tautų Respublikos žemėse istorijos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Andrej Czarniakiewicz, Lenkijos valdžios institucijų bandymai finansuoti baltarusių tautinį judėjimą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ewa Pogonowska, Jan Stanisław Berson – Otmar kaip Naujosios Rusijos komentatorius. Pastabos užsienio korespondento paradoksų ir sovietų valstybės paradoksų tema . . . . . . . . . . . . . . .

Knyga apie tautinę II Žečpospolitos politiką, išleista po 73 metų (Mikołaj Iwanow) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Seweryn Wysłouch, Tautiniai santykiai rytinėse vaivadijose . . . .

Henryk Poletajew, Lenkų pasipriešinimo judėjimas Žitomiro žemėse II Pasaulinio karo metu (1941–1944) . . . . . . . . . . . . . . . . .

Andrzej Szeptycki, Šiuolaikiniai lenkų debatai Metropolito A. Szeptyckio tema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

kronika

811 825 863 885 893 929 943

Armėnų apeigų Lvovo kunigo arkivyskupo Józefo Teodorowicziaus paskutinis palaidojimas (Dariusz Maciak) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 963 967 RECENZIJOS 989 a t si ų s t os knygos 709

ЗЬМЕСТ Узнагароды часопісу „Przegląd Wschodni”

Узнагарода часопісу „Przegląd Wschodni” 2010 у катэгорыі «Краёвыя працы» – Яана Валаньска (пахвальная прамова: Ежы Петрус) . . . 725 Узнагарода „Przegląd Wschodni” 2010 у катэгорыі «Замежныя працы» – Анатоль Вялікі (пахвальная прамова: Лешэк Заштаўт, Ян Шумскі) . 728 Узнагарода часопісу „Przegląd Wschodni” 2010 у катэгорыі «Гісторыя палякаў на Ўсходзе» – Баляслаў Шастаковіч (пахвальная прамова: Зьбігнеў Вуйцік) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 734 Спэцыяльная ўзнагарода часопісу „Przegląd Wschodni” 2010 – Міхал Лесюў (пахвальная прамова: Януш Рыгер) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 740 Узнагарода часопісу „Przegląd Wschodni” 2010 імя Аляксандра Гейштара – Лонгін Тамашэўскі (пахвальная прамова: Анджэй Кшыштаф Кунэрт) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 744 Узнагарода часопісу „Przegląd Wschodni” 2009 у катэгорыі «Выданьні» – Кшыштаф Ясевіч (пахвальная прамова: Уладзімеж Сулея) . . . . . 750

А Р Т Ы К УЛ Ы

Рэмігюш Фарыцкі, Сьвятло ў цемры – аб зачараванасьці Расеяй у Францыі ў XVIII ст. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 755 Анджэй Гансяроўскі, Польскі спартовы клюб «Спарта» ў Літоўскай Рэспубліцы (1924–1940) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 791

Д А К У М Е Н Т Ы І М АТ Э Р Ы Я Л Ы

Славамір Карп, Разгром шляхецкага двара сярэдзіны XVII ст. на прыкладзе Дунайчыц у Наваградзкім ваяводзтве. Да пытаньня аб сялянскіх бунтах на землях Рэчы Паспалітай Абодвух Народаў у XVII ст. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 811 Андрэй Чарнякевіч, Спробы фінансаваньня польскімі ўрадавымі інстытуцыямі беларускага нацыянальнага руху . . . . 825 Эва Паганоўска, Ян Станіслаў Бэрсан «Вотмар» як камэнтатар Новай Расеі. Заўвагі па тэме парадоксаў замежнага карэспандэнта і парадоксаў савецкай дзяржавы . . 863 Кніга пра нацыяналь­ную палітыку II Рэчы Паспалітай, выдадзеная праз 73 гады (Мікалай Іваноў) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 885 Севярын ВІслоўх, Нацыянальныя ўзаемаадносіны на тэрыторыі ўсходніх ваяводзтваў . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 893 Генрык Палятаеў, Польскі рух супраціву ў часы ІІ сусьветнай вайны на Жытомершчыне (1941–1944) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 929 Анджэй Шаптыцкі, Сучасныя польскія дэбаты на тэму Мітрапаліта А. Шаптыцкага . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 943

х р о ніка

Апошняе пахаваньне сяндза арцыбіскупа львоўскага армянскага абраду Юзафа Тэадаровіча (Дарыюш Мацяк) . . . . . . . . . . . . 963 РЭЦЭНЗІІ 967 К Н І Ж К І Д АСЛ А Н Ы Я 989 710

ЗМІСТ Нагороди часопису „Przegląd Wschodni”

Нагорода квартальника „Przegląd Wschodni” 2010 в категорії Національні Праці – Йоанна Воланська (лаудація: Єжи Петрус) . . . . . . . . . . . . 725 Нагорода квартальника „Przegląd Wschodni” 2010 в категорії Закордонні Праці – Анатоль Вялікі (лаудація: Лешек Заштовт, Ян Шумські)728 Нагорода квартальника „Przegląd Wschodni” 2010 в категорії Історія поляків на Сході – Б олеслав Ш остакович (лаудація: Збігнєв Й. Вуйчік) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 734 Спеціальна нагорода квартальника „Przegląd Wschodni” 2010 – Міхал Лесюв (лаудація: Януш Рігер) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 740 Нагорода квартальника „Przegląd Wschodni” ім. Александра Гєйштора – Лонгін Томашевскі (лаудація: Анджей Кшиштоф Кунерт) . . . . . 744 Нагорода квартальника „Przegląd Wschodni” 2009 в категорії Видання – Кшиштоф Ясевіч (лаудація: Влодзімєж Сулея) . . . . . . . . . . . . . . . 750

С Т АТ Т І

Ремігіуш Форицкі, Світло в темряві – про захоплення Росією у Франції у 18 столітті . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 755 Анджей Гонсьоровскі, Польський спортивний клуб «Спарта» в Литовській Республіці (1924–1940) . . . . . . . . . . . 791

Д О К У М Е Н Т И Т А М АТ Е Р І А Л И

Славомір Карп, Погром шляхетської садиби в половині XVII ст. на прикладі Дунайчиць в новогродському воєводстві. Вклад до історії селянських повстань XVII ст. на землях Речі Посполитої Обох Націй . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 811 Андрей Чернякєвіч, Спроби фінансування Білоруського національного руху польським урядом . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 825 Ева Погоновска, Ян Станіслав Берсон-Отмар – як коментатор нової Росії. Зауваження про парадокси іноземного кореспондента і парадокси Радянської держави . 863 Книга про етнічну політику Другої Речі Посполитої, опублікована після 73 років (Микола Іванов) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 885 Северин Вислоух, Етнічні відносини на території східних воєводств . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 893 Хенрик Полєтаєв, Польський рух опору під час Другої світової війни на Житомирщині (1941–1944) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 929 Анджей Шептицькі, Сучасна польська дискусія про митрополита А. Шептицького . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 943

х р о ніка

Останнє поховання Львівського архієпископа вірменського обряду Юзева Теодоровіча (Даріуш Мацяк) . . . . . . . . . . . . . 963 РЕЦЕНЗІЇ 967 надіслані кни г и 989 711

СОДЕРЖАНИЕ Награды журнала „Przegląd Wschodni” 2010

Награда журнала „Przegląd Wschodni” 2010 в категории Общепольские работы – Иоанна Воланьска (похвальная речь – Ежи Петрус) . . . 725 Награда журнала „Przegląd Wschodni” 2010 в категории Заграничные работы – Анатоль Вялики (похвальная речь – Лешек Заштовт, Ян ШумскИ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 728 Награда журнала „Przegląd Wschodni” 2010 в категории История поляков на Востоке – Болеслав Шостакович (похвальная речь – Збигнев Я. Вуйцик) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 734 Специальная награда журнала „Przegląd Wschodni” 2010 – Михал Лесюв (похвальная речь – Януш Ригер) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 740 Награда журнала „Przegląd Wschodni” 2010 им. Александра Гейштора – Лонгин Томашевски (похвальная речь – Анджей Кшиштоф Кунерт) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 744 Награда журнала „Przegląd Wschodni” 2009 в категории Издания – Кшиштоф Ясевич (похвальная речь – Влодимеж Сулея) . . . . . . . . 750

С Т АТ Ь И

Ремигиуш Форыцки, Свет в темноте – об очаровании Россией во Франции в 18 вв. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 755 Анджей Гонсиоровски, Польский спортивный клуб «Спарта» в Литовской Республике (1924–1940) . . . . . . . . . . . . 791

Д О К У М Е Н Т Ы И М АТ Е Р И А Л Ы

Славомир Карп, Погром усадьбы середины XVII в. на примере Дунайчиц в новогродском воеводстве. Вклад в историю крестьянских восстаний семнадцатого века на землях Речи Посполитой Обоих Народов . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 811 Андрей Чарнякевич, Попытки финансирования белорусского национального движения польскими правительственными органами . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 825 Ева Погоновска, Ян Станислав Берсон-Отмар, комментатор Новой России. Заметки о парадоксах иностранного корреспондента и о парадоксах советского государства . . . . . . 863 Книга о национальной политике II Речи Посполитой изданна спустя 73 года (Николай Иванов) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 885 Северин Вислоух, Межэтнические отношения на территории восточных воеводств . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 893 Генрик Полетаев, Польское движение сопротивления во время Второй мировой войны в житомирской области (1941–1944) 929 Анджей Шептыцки, Польская современная дискуссия о Митрополите A. Шептыцкoм . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 943

х р о ника

Последнее захоронение львовского архиепископа армянского обряда Иосифа Теодоровича (Дариуш Maцяк) . . . . . . . . . . . 963 РЕЦЕНЗИИ 967 989 п рисланные книжки 712

CONTENTS Remigiusz Forycki, “Lights in the Darkness” – Fascination with Russia in the 18th Century France . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 755 In the following discourse, the polemic of the eminent (despite his young age) astronomer and traveler, Jeana Chappe’a d’Auteroche (1722–1769), with the Russian Empress Catherine II is introduced, in which she drew up a scything refutation of the learned Frenchmen’s relations of his travels, in well-versed French. The dispute concerned the place and role of Russia in light of Western civilization and, consequently, the European identity of the Tsarist empire.

The Russian empress was able to gather around herself a considerable group of scientists, philosophers and artists, who created something of an “intellectual republic”; propagating progressive ideas, as well as tolerance and freedom. The largely successful ideological and propaganda campaign, conducted from St. Petersburg, quickly contributed to demonstrate to the West that Russia was an enlightened, tolerant and thoroughly European state. This vigorously and intelligently planned operation gave credence to the Russian civilizational mission in the eyes of the West: the Nakaz (Instruction), willingness to publish the French Encyclopédie in Riga, unveiling the statue of Peter I (larded with reformatory symbolism), inviting Diderot to the capital, abolishing the death penalty, tolerating masonic lodges, as well as Protestant and Catholic societies and giving asylum to the Jesuits, who had been exiled from Europe – all this was received in the West with enthusiasm and admiration. Catherine II became the embodiment of an enlightened ruler and a model patron of the arts and sciences. Representatives of the establishment on the “Old Continent” looked on uneasily at the actions of the “new barbarians”, while at the same time, liberal public opinion looked on in hope, awaiting the dawn of freedom in the East (Ex oriente lux).

The text of d’Auteroche’s Voyage en Sibérie fait en 1761 published in 1768 could have proven to be a real catastrophe for Catherine II’s ambition for (paper) reforms. Her massive intellectual effort to bring Russia closer to Europe – the center of the intellectual world – appeared doubtful in light of the reasoning and analysis of the French astronomer-traveler, who underlined a bleak picture of the Russian empire and its inhabitants. Viewed and written like an autopsy, the realities showed Russia to be a despotically ruled country, where human beings were reduced to the role of slaves. Chappe d’Auteroche’s trip took place in 1761. In that year a bloody and tragic palace coup took place, which would eventually culminate in the crowning Catherine II. When the book was published seven years later, it provoked an angry and anxious response from the Empress, who precisely then was striving for the intellectual recognition of Europe. Her reaction was thus immediate and very sharp: she personally wrote and promptly published (in 1770) Antidot; refuting the

713

CONTENTS books of the “importunate” priest. From her point of view, d’Auteroche’s relations were damaging, false and worst of all, manipulated by “enemy forces”; attempting to devaluate – by any means –Peter I’s and her civilizational and reformatory achievements. The Empress wished to uphold the “Russian mirage” in western public opinion by means of propaganda and feared that the good name of Russia – so strenuously created by a host of international intellectuals (with Voltaire and Von Grimm foremost among them) – would be jeopardized.

The description of Russia contained in d’Auteroche’s Voyage en Sibérie fully exposed that reformatory actions in the Russian Empire were akin to the Potomkin villages, which only ever materialized on paper and had very little to do with reality.

Today, we know that the Encyclopédie never came to be published in Riga, nobody ever attempted to put the Nakaz into being, abolishing the death penalty – alongside the continued existence of the knout – was only a symbolic gesture, while the real measure of religious tolerance was personified by acts of self-immolation committed by entire villages of despairing Old Believers. Taking into account the brutal murder of Peter III, Ivan’s carceration, the ruthless suppression of the Pugachev Rebellion, the slaughter of Praga, the Crimean conquest etc., we see that the imperial policies of Catherine always remained in harmony with the inhumane system inherited from the brutal Tsars. Europeanizing the external appearances of power, while simultaneously upholding the imperial principle of autocracy – this was the essence of the Russian political system, which Catherine took over from Peter the Great and which was so astutely analyzed and described by Chappe d’Auteroche.

Andrzej Gąsiorowski, “Sparta” Sporting Club during the Lithuanian Republic (1924–1940) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 791 The subject of the article is the activity of Poles living in the Lithuanian Republic during the inter-war period. After regaining independence in 1918, the Lithuanian Republic – with its capital in Kaunas – did not enter into diplomatic relations with Poland until 1938. This situation existed despite the fact that over 200,000 (10%) people of Polish nationality resided in the Lithuanian Republic. In spite of this, Poles living in the Republic of Lithuania took it upon themselves to undertake various initiatives. With the support of members of the “Pochodnia” (Torch) Polish association in Kaunas in 1924, they were able to bring the first Polish Gymnastic-Sporting Club into existence. It was represented by the following subdivisions: “Ursus” in Kaunas, “Oświat” in Panevėžys and “Sparta” in Ukmergė and was meant to fill the lack of any other Polish youth organizations.

They also attempted to work out organization and legal regulations adapted to the local conditions in the Lithuanian Republic. For Polish youth, having lim-

714

CONTENTS ited opportunities for activity, sport became one of the most attractive forms of national endeavor. When Polish youth organizations were denied the ability to officially register themselves, the decision was made to take advantage of the sporting clubs’ experiences and unite them together under one leadership. These clubs soon became very popular. For example, in 1934 there were four “Sparta” clubs with 390 athletes, while already in 1937, that number had risen to six. 1937, Polish youth was concentrated in territorial subdivisions in Biržai, Čekiškė, Jonava, Kėdainiai, Kaunas, Panevėžys and Ukmergė. Together, there were over 500 athletes; mostly young Poles. Up to this point, there had only been “meeting places” operated by the “Pochodnia” association, which also contained sporting and educational clubs. In places where “Sparta” clubs came into existence, there was a revival of Polish activity and, along with this, a rise in the number of young Poles engaged in national endeavors. The effects of “Sparta’s” activity were especially evident in the field of social work. This took place despite the many restrictions that the Lithuanian government placed on Polish organizations.

Sławomir Karp, Pogroms on Manor Estates in the mid-17th Century Based on the Example of Dunajczyce in Nowogród Province: Contributing Factor in the History of the 17th Century Peasant Uprisings in the Polish- Lithuanian Commonwealth . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 811 The article is concerned with the Polish-Lithuanian Commonwealth in the 17th century The Karps were one of the noble families of the Grand Duchy of Lithuania. Part of the family moved from Samogitia to the territory of what was then Nowogród province –where the estate of Dunajczyce was located – presently on the territory of Belarus (Дунайчыцы). Dunajczyce Manor, in what was previously the province of Nowogród; now on the territory of Belarus (Дунайчыцы).

The author prepared this article on the basis of documents found in the Land and Mortgage Register of the Lithuanian Tribunal of the Grand Duchy, currently in the collection of the Office of the Chief Archivist of Lithuania in Wilno. An interesting document, concerning the peasant rebellion in the Polish-Lithuanian Commonwealth in the middle of the 17th Century, is preserved there. The document contains information on the Dunajczyce estate, which was then in the possession of the Karp family. In the night from 25th to 26th May 1655, the owners of Dunajczyce were attacked. Although we do not possess any eyewitness account of the actual event, the grievance filed by the Karps on 6th June, informs as to the date, place, perpetrators and extent of damages. The document presents the

715

CONTENTS results of the attack in great detail. They effectively inform us of the scale of the drama that was then unfolding. Unfortunately, however, we know nothing of the causes or of any possible earlier symptoms of the attack. Even if there were such, we can effectively determine from the source material that the Karp family was completely shocked by the attack. Their surprise is not difficult to imagine, as the aggressors were their closest subjects in Dunajczyce; people with whom the Karps had associated with on a daily basis, for many years.

Undoubtedly, from a contemporary perspective, it is very difficult to grasp thetruel dramatic nature of those events. Once again, the highly unpredictable nature and dangerous results of these peasant uprisings is evident. But besides this, the example above also serves to, again, confirm the cruelty and tragic nature of all revolutions; irrespective of time and place.

Аndrei Charniakevich, “Investing in Loyalty”: Attempts to Finance the Belarusian National Movement by Polish Government Institutions . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 825 The following article concerns the years 1918–1919 – when Belarusian activists attempted to effect the (unsuccessful) rise of a Belarusian state – and the inter-war period – when there were many Belarusian organization operating on the territory of Poland. According to the author, the issue of finance has essential significance in understanding the functional mechanism of Belarusian organizations. Money not only demarcated prospective cultural-economic activity, but also – to a degree – the scope of national interests. Essentially, the lack of permanent financial sources made the realization of the Belarusian activists’ political doctrines subordinate status or gave them completely alternate directions.

In 1920, already after the Red Army had invaded Poland, the Commander-in-Chief of the Polish Army, Józef Piłsudski, desired to gain support for his own conception of creating a federal state (Grand Lithuania – made up of three cantons: ethnic Lithuanian in Kaunas, Belarusian in Minsk, Polish in Central Lithuania and Wilno – bound to Poland by union) by satisfying the cultural and financial demands of the Belarusians. Thus, funds were earmarked for the Belarusian activists to achieve these goals, albeit the total sum of the subsidy was reduced on three occasions. The main portion of this subsidy was intended for Belarusian education, although the sum was much less than what had originally been asked for.

In 1930, the Belarusian association “Centrasojuz”, founded in Poland, began to receiv financial assistance from the Polish state in the sum of 6,500 złoty per month. The money for all the organizations receiving assistance from the Polish government was, in fact, concentrated in the hands of “Centrasojuz”, which, upon

716

CONTENTS reception, redistributed the funds to subordinate Belarusian institutions in the form of aid. In total, including funds for an election campaign, “Centrasojuz” was to receive around 98,000 złoty, of which close to half was meant for the expenditures of the Belarusian high school in Wilno.

The author supplements the text with the content of eight source documents, among others, from the Polish Ministry of Foreign Affairs, as well as letters from representatives of Belarusian organizations to the Polish government.

Ewa Pogonowska, Jan Stanisław Berson – Otmar: Commentator on New Russia. Observations on the Paradoxes of Being a Foreign Correspondent and Paradoxes of the Soviet State . . . . 863 Jan Stanisław Berson, pseudonym Otmar, arrived in Moscow in spring 1932, in the wake of a somewhat warm détente in Polish-Soviet relations. He was the permanent correspondent for “Gazeta Polska”, as well as for the Polish Telegraphic Association. He left the Soviet capital out of necessity in August 1935; expelled by his hosts for passing on information that apparently distorted the truth of the situation in the Soviet Union. In the process of his work as a correspondent, he published a series of articles on Red Russia in “Gazeta Polska”, which were later assembled in the books: Nowa Rosja. Na przełomie dwóch piatiletek1 (Warsaw 1933) – with a forward by Ignacy Matuszewski, Minus Moskwa (Wołga-Kaukaz-Krym)2 (Warsaw 1935); and Kreml na biało3 (Warsaw 1936) – designated “Nowa Rosja Part II”.

Comments and opinions at the time of publication testify to what varying extremes of emotion New Russia evoked; as interpreted by a Warsaw correspondent working for a pro-government daily newspaper.

After his return to Poland, Berson did not abandon work on “Soviet subjects”.

His next, larger, publication was the book Sowieckie zbrojenia moralne4, mainly written for members of the military mileiu, in which – from a completely different, non-politically coloured perspective – he summarized his recent experiences, specifically concentrating on the subject of Soviet propaganda, constituting an extremely effective “fourth kind of weapon” or “moral weapon”, according the author. He went on to show that despite the non-aggression pact, Poland ought to treat Soviet Russia as a potential adversary in the event of future war. The rhetoric and strategy of this book proved to be fundamentally different compared to his previous relations from Moscow. This demonstrated the situational conditions connected New Russia: Between Two Five-year Plans (all titles are translations of the editor).

Minus Moscow (Volga-Caucasus-Crimea).

3 White Kremlin.

4 The Soviet Moral Arsenal.

1 2

717

CONTENTS with being a foreign correspondent writing for a pro-government newspaper. In this de facto political-military publication, the theses were formulated very precisely, though ironical and anecdotal devices were limited to act as clear warnings of the Bolshevik threat.

Historical and geo-political conditions determined that during the inter-war period, it was difficult for Poles to separate the Soviet Union from “Old Russia” or to look at the Soviet state in an abstract way, without “context”, even if they were able to avoid the cliché of “Red Czarism”. Although Otmar wrote of “New Russia”, it was, in essence, still “Russia”. From his relations, a picture emerges of a “country of workers and peasant” full of anonymity, inconsistency and even paradoxes. Berson attempted to look into the kaleidoscope of the Soviet world, as well as understand and comment on the differences and multidimensional effects of this “radical experiment” from the uncomfortable perspective of a foreign correspondent that, in addition, was limited by the clever propaganda tactics of his Soviet hosts; attempting to hide more than they revealed to foreign eyes.

The Polish correspondent was convinced that in the Soviet state, “ultra-democratic phraseology” clearly conflicted with the “obviously obligarchic nature of the regime” and consequently exemplified the pretenses of “Soviet democracy”. At the root of the Soviet system, he detected a form of “conspired capitalism”. According to the correspondent, only a trip into the heart of New Russia gave a picture of the complete Soviet reality. Owing to this trip, he witnessed – in particular – the contrast between urban optimism and countryside despair.

Especially in the last volume of correspondence, he showed that Soviet internal and external politics had decidedly done an “about right-turn”. Confirmation of these observations was also contained in the book Sowieckie zbrojenia moralne. He claimed that foreign “enthusiasts”, by illegally crossing the Red border, instead of serving socialism and mankind, were enlisting in the service of Moscow. Moreover, he noticed that an unexpected rehabilitation of patriotism had taken place in the Soviet Union. Paradoxically, the leader of this renaissance of belief in the “Russian spirit” and Russian greatness was an ethnic Georgian – Stalin.

Although Berson was in some cases mistaken in his forecasts and diagnoses, he consistently unmasked the fiction of the realization of Communist theory, while uncovering the flip-side of the Soviet coin. He also called attention to symptoms of the ideological crisis, the reevaluation of (up to this point) postponed bourgeoisie concepts and homage to “Soviet patriotic” ideology.

718

CONTENTS Nikolay Ivanov, A book about Minority Policies in the II Republic of Poland Published after 73 Years . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 885 During the inter-war period, Seweryn Wysłouch (1900–1968) was an associatate professor at the Uniwersity of Stefan Batory in Vilna (Wilno), where he gave lectures on the economic and political history of the Grand Duchy of Lithuania.

He also lectured at the Institute of Scientific Research of Eastern Europe (Instytut Naukowo-Badawczy Europy Wschodniej) also located in Wilno, where he taught contemporary Belarusian history. Because of this, he practically became the first professional specialist on Belarusian issues in inter-war Poland.

Seweryn Wysłouch, Minority Relations in the Eastern Provinces . 893

The presented fragments of Seweryn Wysłouch’s academic work from 1939 concern minority relations in the Eastern Provinces of the II Republic of Poland (RP). They were prepared by a team of researchers led by Seweryn Wysłouch, as part of research commissioned by the Polish government in the years 1936–1939.

The research was a combination of political science and history, based on sociological studies. It was carried out by around 35 ‘counters’, most of them students of Stefan Batory University. The main task of the work consisted of providing the Polish government with concrete knowledge and recommendations in order to work out optimal policies for these territories.

Seweryn Wysłouch and his team, in order to get the best results possible, utilized a unique and modern research method – carrying out wide-scale sociological studies combined with mathematical applications which, in turn, were based on political science and historical knowledge. At the time of the start of World War II, the preparation of factographic material was in its final stage.

In 1940, the work found its way into the hands of Jerzy Giedroyc in Bucharest and later the emigration government, as well as the Maison-Lafitte collection (near Paris). Despite this, it was never published. After the fall of the PRL, Jerzy Giedroyc passed it on to Elżbieta Smułkowa, the first non-communist ambassador of Poland in independent Belarus and the head of Belarusian studies at the University of Białystok. Today, Wysłouch’s longhand manuscript is located in Ossolineum, whose director, Adolf Juzwenko, kindly gave access to the Centre for Eastern European Studies for it to be published.

Seweryn Wysłouch’s book concerns itself with a very unique part of pre-World War II Europe; the only part of the Eastern frontier of Poland where the majority of inhabitants were Poles. To a large degree, this region, made up of the territories of the now independent countries of Lithuania and Belarus, has retained its specific pre-war character to this day.

719

CONTENTS The sheer amount of work done by Seweryn Wysłouch and his co-workers is impressive. The sociological research was completed in 10 pre-war districts and encompassed nearly 100,000 inhabitants of 264 different places. The survey was carried out among Christians; Catholics, Orthodox, Baptists and Old Believers.

Wysłouch’s work, which came into being nearly 70 years ago, has not lost its topicality. We have before us a penetrating and accurate analysis of the processes which shaped minority relations in inter-war Poland. We propose to you, the readers of “Przegląd Wschodni”, a number of extensive fragments from the first chapter of Seweryn Wysłouch’s book, which undoubtedly stand as a reflection of the entirety of its content.

Henryk Poletajew, Polish Resistance in Zhytomyr Region during the Second World War (1941–1944) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 929 This article describes underground organizations during the Second World War, which were active in the Zhytomyr Region (Eastern Volhynia region, now Northeastern Ukraine). The article also makes mention of the cooperation between Polish and Soviet underground organizations, as well as their collective contribution to the struggle against the German occupiers in the years 1941–1944.

Zhytomyr Region as a historical part of Volhynia, always played an important economic, social and political role. Already during the inter-war period, it was attached to the USSR and no longer a part of the territory of Poland (western part).

Until 1939, the western part of Volhynia (Łuck, Równe) was also a part of this area.

At the beginning of the 20th century, around 250,000 Poles lived in the eastern part (in USSR). After the outbreak of World War II, from the very beginning of the Nazi occupation, partisan groups were formed, which relied on former Soviet citizens of Polish background (red partisans).

The occupying powers threatened the safety of every stratum of society. From the point of view of an ordinary citizen, German requisitions, round-ups and terror exceeded analogous Soviet activities and, thus, the Bolsheviks were regarded as the lesser evil (at that time), who could be utilized to fight other enemies, including the Ukrainian nationalists.

On the basis of analysis of personnel records carried out by the author, a list of Polish soldiers and officers was created of the three largest Soviet partisan groups (Kovpak, Saburov and Fyodorov’s) which operated in the afore-said region.

The civilian population was engaged in partisan operations through creating supply channels for the transfer of weapons, as well as aiding the partisans in the form of water, medical supplies, dried provisions, etc. Individual units and organizations were formed. Polish secret organizations were created in provincial

720

CONTENTS towns and country villages. Underground operations involved various activities, the most important of which included: sustaining feelings of hostility throughout society towards the occupiers, publishing and distributing secret free-Polish press materials, organizing secret Polish education schools on as a great a scale as possible, caring for prisoners of the occupying forces and their families, as well as minor acts of sabotage (so-called “mały sabotaż”). Despite the initial weakness of the resistance movement in this area, it came to play a significant military and ideological role.

Andrzej Szeptycki, The Comtemporary Polish Debate on the Subject of Metropolitan A. Sheptytsky (Szeptycki) . . . . . . . . . . . . 943 The figure of Metropolitan Andrey Sheptytsky, the head of the Ukrainian GreekCatholic Church from 1901–1944, continues to arouse controversy in Poland. This is especially true concerning the period of the Second World War, including his attitude towards German rule after 1941, his position on the subject of the Holocaust, his relations with the Ukrainian national underground and as an indirect effect, his position on the tragedy that took place in the Volhynia region. In 2009, the Polish Academy of Arts and Sciences in Kraków held a conference entitled: Metropolitan Andrey Sheptytsky – Man of the Church, Social Activist and Statesman, which was attended by academics from Poland, Ukraine, Israel and the United States.

The conference significantly contributed to enlivening the discussion surrounding the figure of Sheptytsky. Critics of the Metropolitan, especially the “steppe” groups concentrated around Fr. Tadeusz Isakowicz-Zaleski, accused him of acting to harm the Polish state, supporting Ukrainian Nationalism, supporting Nazi aggression and not opposing acts of genocide committed by OUN-UPA. In their view, Sheptytsky failed – he did not convert the Ukrainian nationalists, nor did he manage to gain Orthodoxy for the union.

Sheptytsky’s advocates, representatives of the Ukrainian Greek-Catholic Church and the Ukrainian minority in Poland, as well as supporters of Polish-Ukrainian reconciliation, refuted these claims, pointing out that they draw on propaganda used against him during the Communist period. They regarded him as an important, extraordinary, multi-faceted character with a deep sense of spirituality. They reminded of his activities to rescue Jews, his pastoral letter entitle Nie zabijaj (“Don’t Kill”) – in which he opposed all forms of political or ethnic murder – not to mention the fact that currently the Vatican is in the process of beatifying Sheptytsky.

A lively discussion ensued on internet forums and chat rooms. It was reminded that Sheptytsky was highly regarded by John Paul II, while the quasi-political activity of Fr. Isakowicz-Zaleski was heavily criticized. Simultaneously, the ambiguous

721

nature of the Metropolitan was pointed out, whereby on the one hand he saved Jews, while on the other he delegated chaplains to the Ukrainian SS Division “Galizien�.

Analysis of the 2009 discussion on the subject of Sheptytsky proves that in Poland, he is regarded as a controversial figure to this day, especially when considering PolishUkrainian relations and his behavior during World War II. Poles still know little of Sheptytsky’s ecumenical activities, his support of Ukrainian artists or encouragement of the Ukrainian cooperative movement, not to mention his often complicated relations with the Ukrainian national underground during the war.

PRZEGLĄD WSCHODNI № 48

Laudacja Joanny Wolańskiej Laureatki Nagrody Przeglądu Wschodniego 2010 w kategorii: Dzieła Krajowe

Joanna Wolańska, Katedra ormiańska we Lwowie w latach 1902–1938. Przemiany architektoniczne i dekoracja wnętrza, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Warszawa 2010.

W życiu uczonego jest wiele dat ważnych. Wiążą się one z osiąganymi stopniami naukowymi, obejmowanymi stanowiskami, otrzymanymi nagrodami i wyróżnieniami. Jest jednak moment szczególny, powtarzalny, gdy autor w rękach trzyma pierwszy egzemplarz swojej książki – dzieła, o którego okolicznościach powstania, poniesionych

725

przy jego tworzeniu trudach, pokonanych przeciwnościach, twórczych wątpliwościach i wahaniach on tylko jeden wie wszystko. Chwili owej, radosnej, dostarczającej powodu do zadowolenia, towarzyszy zazwyczaj jednak cień niepokoju. Tak jak nad przyszłością dziecka opuszczającego rodzinny dom zastanawiamy się nad przyszłym losem naszej pracy, gdy znajdzie się ona w rękach czytelnika. Czy czeka naszą książkę życzliwe przyjęcie, rzeczowa ocena, czy zajmie w literaturze przedmiotu miejsce przez nas pożądane? Te dylematy bohaterka naszej dzisiejszej uroczystości – doktor Joanna Wolańska ma już za sobą. Jej książka Katedra ormiańska we Lwowie w latach 1902–1938 (Warszawa 2010) została nie tylko zauważona, lecz czcigodne Jury postanowiło wyróżnić autorkę Nagrodą Przeglądu Wschodniego. Jest to książka i ważna, i ciekawa, poświęcona została bowiem przemianom architektonicznym i dekoracji wnętrza świątyni – matki ormiańskich kościołów Rzeczypospolitej.

Z wspomnianymi działaniami wiążą się nazwiska tak wybitnych artystów jak architekt Franciszek Mączyński, malarze Jan Henryk Rosen i Józef Mehoffer. Wielkim inicjatorem i patronem prac był jeden z najznakomitszych przedstawicieli polskiego episkopatu abp Józef Teofil Teodorowicz, ordynariusz i metropolita lwowski obrządku ormiańskiego, wybitny kapłan, wytrawny polityk i wielki polski patriota, postać dzisiaj już niestety niesłusznie zapomniana. W panoramie grodu nad Pełtwią, i tej fizycznej, i tej kulturowej, katedra ormiańska zajmowała pozycję szczególną, otaczana przez lwowian szacunkiem oraz podziwem.

Chronologia działań dotyczących restauracji i konserwacji lwowskiej katedry była oczywiście znana, lecz dzięki badaniom doktor Wolańskiej baza faktograficzna została znacznie poszerzona. Istotniejsze jest jednak erudycyjne omówienie procesów twórczych, opis i analiza stworzonych dzieł, wyjaśnienie na nowo programu ideologicznego, wskazanie ich genezy formalnej i ideowej w aspekcie zarówno religijnym, liturgicznym jak i technologicznym, a wreszcie stosunek do zachowanej zabytkowej struktury. Praca nie tylko przypomina niezwykłe zjawisko kulturowe, jakim była lwowska katedra ormiańska, lecz jest zapisem naukowym przeciwstawiającym się nieuniknionemu prawu entropii, niosącemu zniszczenie i zapomnienie. Działania polskich Ormian, ich wkład w kulturę i sztukę dawnej Rzeczypospolitej, zasługują na naszą polską pamięć, pamięć wdzięczną. Dzięki przybyszom, którzy na ziemiach dawnego państwa polskiego znaleźli nową ojczyznę, którzy dla niej gotowi byli do poświęceń, kultura nasza została pięknie wzbogacona, zyskała barwny rys decydujący o jej oryginalności, nie dającej się z niczym porównać. Nasz dług wobec Ormian Laureatka spłaca bardzo pięknie.

726

Do podjęcia ambitnego tematu naukowego Joanna Wolańska została znakomicie przygotowana dzięki studiom z zakresu historii sztuki, odbytym na Uniwersytecie Jagiellońskim. Zdobyła tam szeroką wiedzę i solidne podstawy warsztatowe, z metodologią właściwą dla pierwszej w Polsce krakowskiej szkoły badań nad sztuką, dziedziczącej najznakomitsze tradycje wiedeńskiej historii sztuki. Pod kierunkiem prof. Wojciecha Bałusa obroniła wpierw pracę magisterską (1999), następnie dysertację doktorską (2008), która stała się podstawą dla nagrodzonej publikacji. Dzięki pozyskanym stypendiom swoją wiedzę pogłębiła za granicą – w USA, Szwajcarii, Niemczech. W Polsce, przed dwoma laty (2009), zdobyła prestiżową nagrodę w Konkursie im. księdza prof. Szczęsnego Dettloffa, przyznawaną młodym historykom sztuki. Jest autorką kilkunastu rozpraw i artykułów. Część z nich wiąże się ze sztuką Ormian, a także szeroko pojętą problematyką artystyczną lwowskiej katedry oraz twórczością Rosena. Jak wielu młodych krakowskich historyków sztuki doktor Wolańska skorzystała, z powstałej po przemianach ustrojowych roku 1989, możliwości podjęcia badań nad sztuką na terenach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej. Dzięki wyjazdom na Ukrainę oraz podjętym badaniom archiwalnym, w kolejnych tomach fundamentalnego wydawnictwa Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego, wydawanego od roku 1993 pod redakcją prof. Jana Ostrowskiego, opublikowała monografie kilku kościołów.

Do literatury zostało wprowadzonych wiele nieznanych dotąd zabytków, ważnych świadków przeszłości politycznej i religijnej tamtejszych ziem.

Książkę doktor Joanny Wolańskiej przyjmujemy z wdzięcznością, obejmując nią również wydawcę – Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Umieszczenie jej w serii „Poza krajem” jest bardzo znamienne, świadczy bowiem o oficjalnym uznaniu faktu jedności dziedzictwa narodowego podzielonego politycznymi granicami. Dla tej sprawy Laureatka czyni wiele.

Jerzy T. Petrus (Kraków)

727

Laudacja Anatola Wialikiego Laureata Nagrody Przeglądu Wschodniego 2010 w kategorii: Dzieła Zagraniczne

Anatol Wialiki, Biełaruś u sawiecka-polskich miżdziarżaunych adnosinach 1955–1959, BDPU, Mińsk 2010.

Doktor Anatol Wialiki jest docentem w Katedrze Historii Białorusi Białoruskiego Państwowego Uniwersytetu Pedagogicznego im. Maksyma Tanki w Mińsku, a także starszym naukowym współpracownikiem Narodowego Archiwum Republiki Białoruś. Prezentowana praca jest już trzecią książką Autora poświęconą szeroko rozumianej problematyce relacji polsko-białoruskich w latach 1944–1959.

Pierwsza z nich, wydana w roku 2005, przez Jego macierzystą uczelnię, poświęcona była problematyce przesiedleń w latach 1944–1946 (На раздарожжы. Беларусы і палякі ў час перасялення (1944–1946 гг.),

728

druga – opublikowana w 2007 roku – dotyczyła tzw. ostatniej repatriacji z lat 1955–1959 (Беларусь–Польшча ў ХХ стагоддзі. Невядомая рэпатрыяцыя 1955–1959 гг.).

Zagadnienia podjęte w omawianej tu, nagrodzonej monografii Беларусь у савецка-польскіх міждзяржаўных адносінах. 1944–1959 гг. XX cт., (Mińsk 2010), ale także w poprzednich pracach Wialikiego, z pewnością zasługują na uwagę środowisk historyków i sowietologów zarówno w Polsce, jak i w innych krajach. Warto bowiem podkreślić, że w okresie istnienia ZSRR, problematyka ta traktowana była powierzchownie i rozpatrywana głównie w ramach ówczesnych kanonów poprawności politycznej, eksponującej przede wszystkim obligatoryjną „przyjaźń bratnich narodów”.

Należy podkreślić, że pierwsze rzetelne i nieupolitycznione prace na ten temat zaczęły pojawiać się dopiero w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia. Najczęściej tematykę związaną z repatriacją ludności polskiej ze Związku Sowieckiego podejmowali badacze polscy, rzadziej rosyjscy.

Trzecia strona i trzecie stanowisko, które można by nazwać białoruską racją stanu, było w tych dyskusjach na ogół nieobecne, pomijane i ignorowane.

Dlatego twórczość doktora Wialikiego, a zwłaszcza jego ostatnia praca, zasługuje na uwagę. Monografia ta bowiem wprowadza do obiegu naukowego nie tylko cenne, przeważnie nieznane dane i ustalenia źródłowe, ale także uzupełnia wspomnianą lukę i prezentuje stanowisko strony białoruskiej, tym samym włączając do naukowego dyskursu pomijany dotąd głos.

Napotykamy tu też na najpoważniejszy problem, który zawiera się w pytaniu do jakiego stopnia Białoruska Socjalistyczna Republika Sowiecka była w tych międzynarodowych relacjach podmiotem, a nie przedmiotem negocjacji. Z polskiego punktu widzenia odnosi się wrażenie, że Autor nieco przecenia rolę sowieckiej Białorusi jako podmiotu prawa międzynarodowego i liczącą się stronę w relacjach polsko-sowieckich, gdzie niepodważalną i decydującą rolę odgrywała jednak Moskwa. Polska komunistyczna, co warto podkreślić, mimo wszystko posiadała zdecydowanie większą swobodę działania w porównaniu z sowiecką Białorusią. Natomiast wprowadzanie do organizacji międzynarodowych sowieckiej Białorusi i Ukrainy było politycznym zabiegiem Kremla i, jak się wydaje, a potwierdzają to liczne studia źródłowe, nie przekładało się w poważniejszym stopniu na decentralizację decyzji politycznych – w zakresie polityki międzynarodowej, podejmowanych zawsze centralnie w Moskwie. Dotyczyło to zresztą nie tylko okresu stalinowskiego, ale także czasów późniejszych.

Poszukiwanie istotnego kontekstu białoruskiego tłumaczy fascynację Autora materiałem źródłowym, z którego korzysta. Praca oparta jest prawie w całości i wyłącznie na źródłach archiwalnych i siłą rzeczy nie 729

jest pozbawiona pewnych błędów metodologicznych, czy też interpretacyjnych. Jednym z nich jest – jak się wydaje – fascynacja językiem dokumentów, który Autor niejako przejmuje w swej własnej narracji.

Odnosi się wrażenie, że czasem zbytnio daje wiarę informacjom zawartym w dokumentacji partyjnej, przedstawiającej jednak jednostronną, nieraz zniekształconą wizję, na którą wpływało wiele czynników natury politycznej, w tym oczekiwania płynące w sposób często nieformalny z centrali w Moskwie.

Dotychczasowe badania związane z przesiedleniami ludności polskiej z BSRS do Polski i ludności białoruskiej z Polski do BSRS i – w szerszym kontekście – badania nad relacjami pomiędzy komunistyczną Polską a sowiecką Białorusią, prowadzone były głównie przez polskich badaczy.

Oprócz wielu zalet miały one jedną poważną wadę – powstawały przede wszystkim na podstawie polskich materiałów i przedstawiały głównie stanowisko polskie i polski punkt widzenia. Z drugiej strony brak było adekwatnych prac naukowych. Białoruską narodową rację stanu prezentowali w swoich pracach, nierzadko w sposób emocjonalny i skażony politycznymi uprzedzeniami, białoruscy historycy emigracyjni, jak Wolacicz czy Zaprudnik. Podobnie jak historycy z krajów ościennych na Wschodzie Polski, negowali oni częstokroć sam fakt istnienia mniejszości polskiej w ich krajach. Wialiki, co warto podkreślić, w swojej książce zadaje kłam pokutującej w białoruskim środowisku naukowym teorii o braku Polaków na Białorusi po drugiej wojnie światowej, głoszącej że byli to tylko „katolicy-Białorusini”.

Anatol Wialiki przytacza liczne przykłady „regulowania statystyk” przeprowadzane przez władze partyjne w odniesieniu do liczby Polaków zamieszkujących w poszczególnych miejscowościach. Niektóre z przytoczonych przez białoruskiego badacza informacji zasługują na miano ważnego odkrycia naukowego. Dotyczy to na przykład informacji o wynikach spisu ludności z 1970 r., który został odpowiednio skorygowany przez władze na rzecz zmniejszenia liczby ludności polskiej o 370 tys. (s. 184).

Dokument ten był nota bene prezentowany przez doktora Wialikiego na konferencji zorganizowanej przez Katedrę Studiów Interkulturowych Europy Środkowo-Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego w listopadzie 2010 r. w Warszawie.

Generalnie należy dodać, że nagrodzona monografia w wielu miejscach wybiega poza ramy chronologiczne przedstawione w tytule i sięga nie tylko do lat siedemdziesiątych, ale nawet do lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku. Warto podkreślić, że jest to uzasadniony zabieg, dzięki któremu łatwiej jest zrozumieć niuanse wielu spornych kwestii w relacjach polsko-białoruskich.

730

Materiały źródłowe wykorzystane w monografii doktora Wialikiego są imponujące i zasługują na szczególne podkreślenie. Autor oprócz zajęć dydaktycznych prowadzonych w Państwowym Uniwersytecie im. Maksyma Tanki, prowadzi również działalność naukową w Narodowym Archiwum Republiki Białoruś jako badacz-archiwista. Miało to istotne znaczenie podczas gromadzenia materiałów do monografii. Większość cytowanych źródeł była dotąd nieznana i niewykorzystywana w literaturze przedmiotu.

Są to także materiały trudno dostępne dla większości badaczy, zarówno miejscowych, jak i zagranicznych, pracujących w białoruskich archiwach.

Oprócz białoruskich materiałów źródłowych pochodzących z archiwów mińskich oraz lokalnych archiwów w Grodnie i Mołodecznie, Wialiki wykorzystał również bogate zbiory moskiewskie. Przede wszystkim dotyczy to zasobu Państwowego Archiwum Rosyjskiej Federacji, gdzie gromadzone są dokumenty centralnych organów sowieckiego państwa. Ta imponująca baza źródłowa uwydatnia jeszcze i podnosi wartość pracy pod wieloma względami. Jednym z nich jest wierne ukazanie mechanizmów rządzących relacjami pomiędzy Mińskiem a moskiewskim centrum. W monografii przedstawione są liczne fakty i interpretacje dotyczące tych relacji, a przede wszystkim ukazane zostało prawdziwe oblicze i realia polityki Moskwy wobec Białorusi, w tym także polityki wobec Polaków zamieszkujących Białoruś po wojnie.

Laureat wykorzystał w swojej pracy także wyniki licznych prac polskich historyków i – w mniejszym stopniu – także historyków rosyjskich.

Dotyczy to zwłaszcza opracowań podejmujących problematykę przesiedleń i migracji ludności w XX w. Warto dodać, że Autor odwołuje się na stronach swojej monografii także do prac autorów zachodnich, m.in. Keitha Sworda.

Jest to warte podkreślenia, gdyż nierzadko w przypadku prac białoruskich historyków mamy do czynienia z osadzaniem problematyki wyłącznie na rodzimym „podwórku historycznym”, na którym z zasady pomija się prace zagraniczne. Anatol Wialiki nie tylko odwołuje się do tych prac w swojej książce, ale także polemizuje z nimi i stara się zaprezentować własne stanowisko wobec poszczególnych problemów.

Jak już wspomniano, większość dotychczasowych badań, prowadzonych przeważnie przez polskich historyków, była oparta na materiałach polskich i dostępnej w Polsce bazie źródłowej. Nie oznacza to bynajmniej, że polscy badacze nie znali i nie korzystali, zwłaszcza w latach dziewięćdziesiątych, z zasobów otwartych wówczas i względnie dostępnych archiwów białoruskich. Można tu przytoczyć przykład badaczy wrocławskich – Małgorzaty Ruchniewicz oraz Zdzisława Juliana Winnickiego, historyków z Białegostoku – Eugeniusza Mironowicza i Wojciecha Śleszyńskiego. Wszyscy oni prowadzili kwerendy archiwalne w Mińsku, Grodnie i Brześciu. Były to 731

jednak badania nieregularne i dokonywane w stosunkowo krótkim czasie.

Przewagą Anatola Wialikiego jest to, że na stałe mieszka na Białorusi i od lat prowadzi systematyczne kwerendy, gromadząc coraz bogatszy materiał źródłowy. Końcowy wynik tych badań w postaci kilku publikacji książkowych – w tym ostatniej nagrodzonej książki – wydatnie wskazuje na to, jak autor potrafi sumiennie zagospodarować i wykorzystać zebrane materiały. Żadna bowiem z dotychczasowych prac poświęconych tej i zbliżonej problematyce nie posiadała tak bogatego zaplecza źródłowego w zakresie wykorzystania archiwaliów białoruskich i rosyjskich.

Należy szczególnie podkreślić fakt, że mamy do czynienia z sytuacją nietypową. W obecnych warunkach politycznych panujących na Białorusi, pisanie w sposób krytyczny wobec sowieckiej przeszłości jest co najmniej niemile widziane przez władze. W wielu poszczególnych przypadkach prezentowanie takich krytycznych ocen jest wręcz niemożliwe. Nie ma zatem najmniejszych szans na publikację tego rodzaju prac. Okres rządów sowieckich na Białorusi pozostaje więc nadal obszarem niedostatecznie rozpoznanym przez badaczy. Sytuacja ta w sposób bezpośredni wynika i jest następstwem polityki państwa w tym zakresie. Prace zawierające choćby najmniejszą krytykę okresu sprawowania władzy sowieckiej spotykają się z ostrą dezaprobatą ortodoksyjnych historyków z decyzyjnych ośrodków białoruskiej nauki historycznej. Dobrą ilustracją tej sytuacji była sprawa związana z odmową przyjęcia przez białoruską Centralną Komisję Kwalifikacyjną pracy habilitacyjnej grodzieńskiego historyka Edmunda Jarmusika, na temat dziejów Kościoła katolickiego na Białorusi w latach 1944–1989. Głównymi zarzutami postawionymi tej pracy, jak i jej autorowi były m.in. „polonofilstwo” oraz antysowieckość.

Książki, które wyszły z pod pióra Anatola Wialikiego – w tym ostatnia nagrodzona praca – napisane zostały w języku białoruskim. Warto podkreślić, że w chwili obecnej jest to praktyka coraz rzadziej spotykana w białoruskim środowisku naukowym, w tym zwłaszcza w odniesieniu do tzw. oficjalnej historiografii. Co ciekawe, ważne prace historyczne w języku białoruskim, jak choćby prace Aleksandra Smalianczuka, publikowane są zagranicą. Jednym z takich miejsc jest Federacja Rosyjska – głównie Sankt Petersburg.

Z drugiej zaś strony, co trzeba z ubolewaniem podkreślić, język białoruski ogranicza do pewnego stopnia możliwości odbioru i upowszechnienia tych badań wśród uczonych zagranicznych. Nadal bowiem głównymi językami badań sowietologicznych, a także dotyczących historii najnowszej sowieckiej Białorusi i ZSRR są przede wszystkim języki rosyjski i angielski.

732

Monografia Anatola Wialikiego, pomimo wspomnianych pewnych uwag krytycznych, jest jednym z najlepszych opracowań w historiografii białoruskiej poświęconych międzypaństwowym relacjom polsko-białoruskim w latach 1944–1959. Autor podjął próbę spojrzenia na te zagadnienia z pominięciem tradycji dawnej szkoły sowieckiej oraz jej technik i metod badawczych, które są wciąż obecne na Białorusi, a coraz rzadziej spotykane w samej Rosji. Monografia ta jest niewątpliwie pracą oryginalną, a pod wieloma względami i w wielu zakresach tematycznych wręcz pionierską.

Należy przy tym jeszcze raz podkreślić, iż mamy do czynienia z sytuacją nietypową i w pewnym stopniu anormalną, gdy białoruski naukowiec, do tegoż zatrudniony w instytucji państwowej, musi starannie dobierać wyrazy, kamuflować swoje intencje, uważać na końcowe wnioski, tak, aby nie narazić się na szykany ze strony władz. O wielu rzeczach po prostu nadal nie można pisać w sposób otwarty.

Względy pozanaukowe mają poważny wpływ na sytuację nauk humanistycznych, w tym nauk historycznych na Białorusi. Anatol Wialiki opublikował trzy książki poświęcone zbliżonej problematyce i temu samemu okresowi. Owo rozłożenie na trzy „raty” problematyki podejmowanej przez białoruskiego badacza wiąże się z przyczynami natury naukowej.

Są to kwestie związane ze stopniem zaawansowania badań w kolejnych latach, możliwością inicjacji i wkroczenia na kolejny obszar tematyczny etc.

Jednak istnieją również względy pozanaukowe. Do tych ostatnich należą na przykład odgórnie ustalane zasady edycji prac naukowych, zgodnie z którymi liczba stron monografii wydawanej na koszt wydawnictwa państwowego nie może przewyższać 250. Trudny do zaakceptowania jest również sposób zapisu sygnatur archiwalnych i literatury w tekście oraz w wykazie wykorzystanych źródeł i bibliografii. Autor podaje jedynie numery zespołów archiwalnych. Niestety nie wymienia nazw zespołów i nie rozwija kwestii charakterystyki zawartości materiału źródłowego.

Jest to typową cechą historiografii sowieckiej i postsowieckiej. Istniejące tam własne zasady zapisu sygnatur i sposoby przytaczania źródeł, de facto ograniczają możliwości dotarcia do archiwaliów i sprawdzenia źródeł cytowanych przez poszczególnych autorów. Dlatego też uwagi krytyczne wobec monografii Anatola Wialikiego powinny uwzględniać nie tylko kwestie oceny warsztatu historyka, ale również warunki, w których przyszło mu żyć i pracować.

Leszek Zasztowt, Jan Szumski (Warszawa)

733

Laudacja Bolesława Szostakowicza Laureata Nagrody Przeglądu Wschodniego 2010 w kategorii: Dzieje Polaków na Wschodzie

Bolesław Szostakowicz, Vospominaniya iz Sibiri. Memuary, oczerki, dnevnikovye zapisi polskih politiczeskich ssylnych v vostocznuyu Sibir pervoy poloviny XIX veka, Artyzdat, Irkuck 2010.

Bolesław Szostakowicz z Państwowego Uniwersytetu w Irkucku jest w Polsce znany głównie wśród historyków zajmujących się XIX wiekiem oraz w środowisku działaczy polonijnych, związanych za Sto­warzyszeniem „Wspólnota Polska” i Kongresem Polaków w Rosji. Nazwisko Szostakowicz przywoływane jest jednak stosunkowo często z uwagi na twórczość

734

Dymitra Szostakowicza, wybitnego kompozytora rosyjskiego, uczestnika I Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego im. F. Chopina w 1927 r. w Warszawie (dyplom honorowy). Kompozytor był ponadto w Pol­sce w 1950 i 1959 roku. W udzielanych wtedy wywiadach podkreś­lał, iż jego przodkowie wywodzą się z polskiej rodziny kresowej, a pradziad Bolesław, zesłany został na Syberię w związku z wydarzeniami 1863 r. i do dziś Szostakowiczowie w Irkucku należą do elity kulturalnej miasta.

Nagroda Przeglądu Wschodniego jest już czwartym znaczącym wyróżnieniem Profesora Bolesława Szostakowicza w Polsce. W 1999 r. otrzymał Złoty Krzyż Zasługi oraz odznakę Zasłużony dla Kultury Polskiej za działalność w stowarzyszeniach kulturalnych i polonijnych w Rosji, w tym zwłaszcza za udział w organizacjach irkuckich: „Wisła”, a później „Ogniwo”. W 2001 r. Kapituła Medalu im. Wiktora Godlewskiego w Bogutach na Mazowszu uhonorowała Go za prace poświęcone polskim badaczom Bajkału, zesłanym na Syberię po powstaniu styczniowym. Miano na uwadze opracowania poświęcone Benedyktowi Dybowskiemu, który razem z Godlewskim prowadził pionierskie studia przyrodnicze we wschodniej części Syberii.

Z inicjatywy Wiktorii Śliwowskiej i Jana Trynkowskiego profesor Szostakowicz ogłosił we własnym przekładzie na język rosyjski duże fragmenty z pamiętnika zesłańczego tego przyrodnika. Jest także współautorem i współredaktorem pracy zbiorowej, ogłoszonej w 2000 roku w Nowosybirsku, pt. Benedikt Dybovskij.

Nagroda Przeglądu Wschodniego została przyznana za książkę Vospominania iz Sibiri. Memuary, ocherki, dnievnikove zapiski polskih ssylnyh v v vostochnuyu Sibir pervoy poloviny XIX vieka. Jest to wybór pamiętników zesłańców polskich, które ukazały się pierwotnie po polsku. Profesor Szostakowicz wspólnie z C.K. Fridmanem przełożyli je na język rosyjski.

Poprzedził je ponadto obszernym wprowadzeniem i wnikliwym komentarzem. Rzecz ukazała się przy wsparciu Konsulatu RP w Irkucku, jako tom pierwszy serii „Biblioteki Polsko-Syberyjskiej”. Następne tomy – również z udziałem Laureata – przygotowywane są do druku.

Dokonania Profesora Szostakowicza są więc doceniane w Polsce.

W Rosji należy do najlepszych znawców spraw polsko-syberyjskich, co udokumentował (i dokumentuje nadal) licznymi publikacjami.

W 2005 roku w Irkucku ukazała się broszura Boleslav Shostakovich.

K 60-letiyu so dnya rozhdieniya i 35-lietyu nauchno-pedagogichskoy dieyatelnosti. Laureat zestawił w niej bibliografię, zgodnie z wymogami warsztatu. Wpro­wadzenie napisał znawca problemu – prof. S.I. Kuznecow.

Odwo­łamy się niżej do niektórych danych z tego wprowadzenia, uzupełnia735

jąc je wypowiedziami Profesora Szostakowicza z wywiadów ogłaszanych głównie w polskojęzycznej prasie wileńskiej.

Droga przodków Laureata z Kresów (okolice Święcian, w pobliżu jeziora Świr) na Syberię nie była typowa. Piotr Szostakowicz uczestniczył w powstaniu listopadowym, ale nie był represjonowany. Później studiował w wileńskiej Akademii Medyko-Chirurgicznej uzyskując kwalifikacje weterynaryjne. Mu­siał być stypendystą rządowym, bo później pracował w głębi Rosji, przenoszony do różnych miast. Miał kilku synów. Jeden z nich Dmitrij, był ojcem kompozytora. Inny, Bolesław, studiował prawo w Uniwersytecie Moskiewskim, uczestnicząc w czasie powstania styczniowego w konspiracyjnej grupie wspierającej Polaków skazanych na zesłanie.

To właśnie oni ułatwili Jarosławowi Dąbrowskiemu ucieczkę z więzienia w Moskwie. Policja wykryła spiskowców. Bolesław Szostakowicz zesłany został na Syberię i z czasem osiadł w Irkucku, pracując w bankowości. Jego syn Władimir był wybitnym geofizykiem, później profesorem powstałego w okresie międzywojennym Państwowego Uniwersytetu w Irkucku. Syn Władimira również był profesorem tej uczelni, ale zajmował się głównie prawem międzynarodowym, historią starożytną oraz problemami Dalekiego Wschodu. To właśnie on zachęcił syna Bolesława (imię nadane na cześć pradziadka) do zajęcia się historią Polaków na Syberii.

Bolesław Szostakowicz reprezentuje zatem już czwarte poko­lenie Szostakowiczów osiadłych na Syberii. Urodził się w 1945 r. Tam ukończył szkołą średnią – mając 17 lat – ze złotym medalem. Studiował historię w Państwowym Uniwersytecie Irkuckim w latach 1962–1966, zaś w roku akademickim 1964/1965 uczył się na uniwersytecie w Moskwie. Dyplom ukończe­nia studiów uzyskał mając 21 lat, po czym dostał się na aspiranturę w macierzystej uczelni. Kandydaturę nauk historycznych obronił w 1973 r. na podstawie rozprawy Polyaki v Sibirii v 1870–1890-e gody, po czym został docentem w katedrze historii powszechnej. Stopień doktora nauk historycznych obronił w Instytucie Słowianoznawstwa RAN w Moskwie w 1997 r. Przedstawił wówczas rozprawę Uzlovyye voprosy istorii polyakov v Sibirii (konec XVIII – konec XIX v.). Tytuł profesorski przyznano mu w 1998 r.

W ZSRR, a teraz w Federacji Rosyjskiej, nie było i nie ma obowiązku drukowania rozpraw kandydackich i doktorskich. Bronione pra­ce ogłaszane są w streszczeniu zwanym „autoreferatem” w niskich nakładach.

Do rąk badaczy polskich docierają sporadycznie, na ogół podczas kwerend w bibliotekach rosyjskich. Tak też było z rozprawami Laureata. Na szczęście ważniejsze swe ustalenia badawcze zwykle ogłaszał w artykułach zamieszczanych w prasie naukowej w Rosji i w Polsce. Z kilku publikacji 736

wydanych w postaci druków zwartych książka z 1995 r. Istoriya polyakov v Sibirii (XVII–XIX vv.) Uchebnoye posobie spotkała się z dużym zainteresowaniem (recenzje) zarówno w Rosji jak i w Polsce. Próba wydania jej w naszym kraju w przekładzie nie powiodła się.

Laureat w swych publicznych wypowiedziach (m.in. wywiadach drukowanych w prasie) przywołuje jako swego mistrza prof. uniwersytetu w Irkucku Fedora Aleksandrowicza Kudriawcewa. Był on bodaj pierwszym historykiem Syberii, który w czasach najtrudniejszych dla studiów nad przeszłością podjął badania nad Polakami w imperium rosyjskim.

Z pewnością tak było istotnie. Mamy nadzieję, że profesor Szostakowicz opublikuje w Polsce choćby krótkie przypomnienie dokonań tego historyka.

W Polsce dobrze pamiętamy innego badacza – prof. Władimira Djakowa z Instytutu Słowianoznawstwa RAN w Moskwie (nb. laureata Nagrody Przeglądu Wschodniego z 1994 r.), który troszczył się o postępy młodego historyka irkuckiego. Pytany kiedyś o przyczyny spowolnienia w uzyskaniu tytułu profesorskiego doc. Szostakowicza, odpowiedział krótko: „Bolesław Szostakowicz jest mistrzem krótkich form, a profesurę otrzymuje się po obro­nie solidnej rozprawy doktorskiej”. Obroniona ona została w 1997 r.

Po tym profesura była już tylko formalnością. Dodaj­my do tego, że Laureat zetknął się z prof. Djakowem w czasie realizacji różnych tematów badawczych, podejmowanych przez historyków polskich i radzieckich.

Pierwsza publikacja Laureata z 1967 r. nosi tytuł Muzey „Polyaki v Sibirii”, jedna z kolejnych – Sibirskiye stranicy „Proletariata” (1972). Z ponad 200 opracowań drukowanych 90% dotyczy w ten czy inny sposób spraw polsko-syberyjskich. Umieszczał je w czasopismach i pracach zbiorowych wydawanych w ZSRR, w Rosji i w Polsce. Charakterystyczne, że pierwsze Jego opracowania polskojęzyczne ukazały się w 1977 r. w wileńskim „Czerwonym Sztandarze”. Wśród nich był artykuł o przebywającym w Irkucku w latach 1830–1890 Józefacie Ohryzce, o poetyckim tytule „Letnisko księżycowego króla”, nazwie zachowanej do dziś w miejscowej toponimice. W 1978 r. w „Czerwonym Sztandarze” ukazał się inny artykuł Laureata Śladami Migurskich – bohaterów opowiadania „Za co?” Lwa Tołstoja. Tego też roku w ogłoszonej w Polsce książce Stowarzyszenie Ludu Polskiego w Królestwie Polskim. Gustaw Ehrenberg i „Świętokrzyżowcy” opublikowano Jego artykuł Warszawscy członkowie Stowarzyszenia Ludu Polskiego we Wschodniej Syberii (na podstawie materiałów Archiwum Państwowego w Irkucku. Tego typu artykułów, opartych na źródłach zachowanych w Rosji wydał więcej. Przykładem może być np. obszerny szkic z książki Rewolucyjna konspiracja w Królestwie Polskim w latach 1840–1845. Edward Dembowski pt. Materiały o polskich zesłańcach – 737

uczestnikach spisków pierwszej połowy lat czterdziestych XIX wieku w archiwach Syberii Wschodniej. Te i wiele innych artykułów w dużym stopniu stanowią następstwo współpracy z prof. Wiktorią Śliwowską z Instytutu Historii PAN, podejmowanej w ramach tematów badawczych we współpracy z historykami Akademii Nauk ZSRR. Odnotujmy, że Profesor Szostakowicz przeprowadził gruntowne kwerendy archiwalnie nie tylko w Irkucku. Niemal we wszystkich zbiornicach, gdzie przechowywane są dokumenty dotyczące spraw polsko-syberyjskich jakże często spotyka się w metryczkach akt charakterystyczny wpis „Mikrofilm wykonano dla doc. B.S. Szostakowicza z Irkucka”. I w rzeczywistości zgromadził u siebie w katedrze i w domu przebogatą dokumentację problemu. Na tej podstawie ogłaszał jednak artykuły przyczynkowe (m.in. w serii: Ssylnyye revolucyonery w Sibiri (XIX v. – fevr. 1917 g.)). Jest nadzieja, że napisze On też stosowną monografię przedmiotu.

Profesor Bolesław Szostakowicz jest współpracownikiem „Przeglądu Wschodniego”. Na łamach tego czasopisma ogłosił artykuły: Przegląd spuścizny Benedykta Dybowskiego, dotyczącej Syberii (199l), Materiały dotyczące uczestników konspiracji Szymona Konarskiego zesłanych na Syberię Wschodnią 1839–1857 w zasobie Państwowego Archiwum Obwodu Irkuckiego (1997).

Uczestniczył w konferencjach w Polsce, organizowanych przez prof.

Antoniego Kuczyńskiego z ramienia Ośrodka Badań Wschodnich Uniwersytetu Wrocławskiego, zawsze z referatami – np. konferencja: Syberia w historii i kulturze narodu polskiego, artykuł: Dzieje irkuckiej parafii rzymsko-katolickiej od początków wieku XIX. (Na podstawie materiałów Archiwum Państwowego Obwodu Irkuckiego) 1998 r., przekład rosyjski w Moskwie w 2002 r.; konferencja: Kościół katolicki na Syberii. Historia.

Współczesność. Przyszłość, opracowanie: Kościół rzymskokatolicki w Irkucku – pomnik religijnej i polonijnej przeszłości kraju nad Angarą. Historia budowy i dalsze losy świątyni, 2002 r.

W swoich dociekaniach wiele uwagi poświęcił także dokonaniom Bronisława Piłsudskiego w czasie zesłania na Syberię (Sachalin, Władywostok). Swoją wiedzą, jako członek kolegium redakcyjnego „Izwiestii” (m.in. z Antonim Kuczyńskim i Alfredem F. Majewiczem) wspiera Instytut Badań Dziedzictwa Bronisława Piłsudskiego w Jużno-Sachalińsku.

Uczestniczył w dziesiątkach konferencji naukowych w ZSRR, w Rosji i w Polsce, wykładał zagadnienia polsko-syberyjskie na różnych uniwersytetach, m.in. w Warszawie, Krakowie i Poznaniu. Wielu z polskich badaczy problemu zawdzięcza Jemu możliwość dopływu najnowszej literatury rosyj­skiej, zawsze interesujące dyskusje oraz informacje 738

o konfe­rencjach specjalistycznych organizowanych w różnych ośrodkach naukowych za Uralem.

Profesor Bolesław Szostakowicz jest bardzo aktywnym działa­czem społecznym. W latach ZSRR przez wiele lat przewodniczył irkuckiej „Wiśle”, organizacji kulturalnej działającej w obrębie towarzystw przyjaźni radziecko-polskiej. Po okresie transformacji ustrojowej na jej miejsce powstał kulturalny związek polonijny, zwany „Ogniwem”. Związek ten wchodzi w skład federacyjnego Kongresu Polaków w Rosji, w którym Laureat pełni funkcję przewodniczącego Komisji Naukowej.

Decyzję Jury Nagrody Przeglądu Wschodniego należy uznać za nader trafną. Przez ponad czterdzieści lat dzia­łalności naukowej i społecznej Profesora Szostakowicza nad zagadnieniami polsko-syberyjskimi mamy dziś pełniejszy obraz obecności Polaków w zauralskiej części Rosji. Myślimy, że zasłużona Redakcja Biblioteki „Przeglądu Wschodniego” ogłosi w jednym ze swych tomów wybór prac Laureata, któ­re uzna On za najważniejsze.

Zbigniew J. Wójcik (Warszawa)

739

Laudacja Michała Łesiowa Laureata Nagrody Specjalnej Przeglądu Wschodniego 2010

Profesor Michał Łesiów został Laureatem Nagrody Przeglądu Wschodniego za całokształt badań, pracy i twórczości naukowej. Powodem tego wyróżnienia jest więc zarówno jego dorobek badawczy, edytorski jak i działalność na rzecz wzajemnego poznania się Polaków i Ukraińców, wzajemnej współpracy, wspólnego budowania przyszłości.

Doświadczenie w rozumieniu kontaktów polsko-ukraińskich, wyczucie obydwu kultur, rozumienie potrzeby stosunków dobrosąsiedzkich Michał Łesiów wyniósł przede wszystkim z rodzinnej wsi Huta Stara w pow. buczackim, a w szczególności z domu rodzinnego. Wieś była dwujęzyczna, a rodzina była mieszana: ojciec był Ukraińcem, matka – Polką. Do ojca i jego rodziny trzeba było mówić gwarą ukraińską, do matki i jej rodziny – polską. Do tej sytuacji kulturowej i językowej odwoływał się nieraz.

Jego życie nie było ani proste, ani łatwe. Po wojnie, na ziemiach zachodnich, dokąd losy rzuciły jego rodzinę, jako grekokatolik nie był rozumiany przez kler rzymskokatolicki; szczęśliwie na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, gdzie został przyjęty na studia, już tego rodzaju problemów nie było. Jednak po ukończeniu KUL nie mógł dostać pracy. Podczas stażu w pracowni prof. K. Nitscha w Krakowie w roku akademickim 1955/1956 utrzymywał się z prac zleconych. W 1956 r. dostał etat asystenta na Uniwersytecie Marii Skłodowskiej-Curie, bo przyszedł tam nie z KUL, lecz z Krakowa (!). Wyjazd do Ameryki na wykłady opóźnił mu profesurę o 4 lata, doprowadził do usunięcia z kierowniczych stanowisk na uczelni.

Pewną rolę w tych represjach odegrały też jego – niewczesne jak się okazało – starania o utworzenie kierunku filologii ukraińskiej. Po prostu – los nonkonformisty. Przynależność do partii pozwoliłaby mu niewątpliwie zachować stanowiska, ale bez tej przynależności był człowiekiem wolnym. Znalazł się wśród tych, którzy wybrali niezależność dowodząc, że członkostwo w „przewodniej sile narodu” wcale nie było ani konieczne, ani obojętne, jak teraz niektórzy usiłują nam wmówić. Swoją drogą pewnie gdyby nawet chciał, to by go do PZPR nie przyjęto...

Działał na rzecz restytucji Cerkwi greckokatolickiej w Polsce, m.in. od końca lat sześćdziesiątych do 1998 r. wykładał język starocerkiewnosło740

wiański i prowadził zajęcia z języka ukraińskiego dla studentów – grekokatolików lubelskiego seminarium duchownego, po 1989 r. reprezentował laikat greckokatolicki na różnych forach. W 1998 r. został odznaczony medalem „Pro Ecclesia et Pontifice”.

Studia na KUL i staż w pracowni K. Nitscha w Krakowie spowodowały, że obracał się w świecie najwybitniejszych polskich językoznawców starszego i najstarszego pokolenia: Tadeusza Brajerskiego, Jerzego Kuryłowicza, Tadeusza Lehra-Spławińskiego, Tadeusza Milewskiego, Kazimierza Nitscha, wszedł w kontakt z Karolem Dejną; zaprzyjaźnił się też z młodymi wówczas, a później wybitnymi slawistami i polonistami.

Dało mu tо szerokie horyzonty oraz przekonanie, że polonistykę należy uprawiać w powiązaniu ze slawistyką. Także to doświadczenie wpłynęło na jego dalszą twórczość i działalność. Później poznał wielu wybitnych językoznawców spoza Polski, a z niektórymi z nich prowadził bogatą korespondencję.

Szczeble kariery uniwersyteckiej prof. Michała Łesiowa znaczą w szczególności: magisterium w 1955 r., doktorat w 1962 r., habilitacja w 1973 r., profesura w 1983 r. a także roczny staż w Kijowie w 1960 r. Od 1956 r. był stale związany z UMCS w Lublinie: pracował najpierw na polonistyce, a od 1963 r. na rusycystyce, która głównie dzięki jego staraniom stała się zalążkiem slawistyki; w 1970 r. został kierownikiem zakładu, a w 1973 r. – dyrektorem Instytutu Filologii Rosyjskiej i Słowiańskiej UMCS. W 1991 r. zorganizował Zakład Filologii Ukraińskiej i stanął na jego czele. W 1981 r. w pierwszych demokratycznych wyborach władz uczelni został dziekanem Wydziału Humanistycznego.

Od 1976 r. dojeżdżał jako wykładowca także do Filii Uniwersytetu Warszawskiego w Białymstoku, od 1989 r. wspomagał prof. Ryszarda Łużnego w organizacji slawistyki na KUL, a w 1992 r. został tam kierownikiem Katedry Języków Słowiańskich. Ponadto w roku akademickim 1973/1974 wykładał na Uniwersytecie Harvarda, a w r. 1986 przez pół roku prowadził zajęcia na uniwersytecie w Minneapolis.

Jego zamysł organizacji studiów ukrainistycznych w Lublinie przejawiał się w rozmaity sposób. Już w czasie studiów na KUL prowadził dla kolegów lektorat języka ukraińskiego. Na UMCS w trudnych czasach próbował, jak tylko się dało, przemycać tematykę ukraińską, np. dając tematy ukraińskie (także białoruskie) na kierunku „filologia rosyjska”. W wolnej Polsce mógł to czynić z większym rozmachem, w ramach organizowanej przez niego na obydwu uniwersytetach lubelskich ukrainistyki czy w ramach wykładów otwartych. Nie ograniczał się przy tym tylko do swej podstawowej dziedziny – językoznawstwa.

741

Należy także powiedzieć o wynikach jego działalności jako wykładowcy i profesora: do 2009 r. wypromował 20 doktorów (a potem doszli następni) i prawie 600 magistrów. Był i jest nadal aktywny jako recenzent prac: i tych „na stopień” i publikacji.

Mówiąc o osiągnięciach naukowych prof. Michała Łesiowa trzeba od razu powiedzieć, że obejmuje ona wiele dziedzin językoznawstwa. W większości jego prac złotą nicią przewijają się kontakty językowe i kulturowe polsko-ukraińskie. Trzeba też powiedzieć o jasności wykładu, która jego prace czyni dostępne nie tylko dla specjalistów.

Zacząć trzeba od ważnej monografii polszczyzny rodzinnej wsi Huty Starej w pow. buczackim. Była to jedna z pierwszych takich prac, a opublikowana została w latach 1957–1959 (System fonetyczny gwary hutniańskiej oraz Uwagi o flesji i składni gwary hutniańskiej); stanowiła rozszerzoną wersję pracy magisterskiej. „Polszczyźnie kresowej” poświęcił jeszcze kilka przyczynków. Jeszcze na studiach zbierał i opracowywał materiały do Małego atlasu gwar polskich.

Kolejna większa praca dotyczyła historii języka ukraińskiego, a mianowicie pokazująca próby wprowadzania mowy ludowej do literatury („Język dramatów zachodnioukraińskich XVII – pocz. XVIII w.”), opublikowana została w kilku artykułach w latach 1961–1967 (doktorat). Do tej tematyki Michał Łesiów powracał wielokrotnie.

Najwięcej prac poświęcił Laureat dialektologii ukraińskiej; najpierw były to opisy gwar poszczególnych wsi czy poszczególnych zagadnień, wreszcie tom Ukrajinśky hovirky u Polszczi o gwarach ukraińskich w Polsce (z wycieczkami na Ukrainę), opublikowany w 1997 r. Poprzedziły go liczne, krótkie artykuły popularno-naukowe publikowane w „Naszym Słowie”. Może nie jest to systematyczny wykład dialektologii, ale za to mamy tu informacje dotyczące historii miejscowej, folkloru, sztuki ludowej. Jest to książka napisana z niezwykłym polotem, do czytania dla wszystkich.

Zaczęło się wszystko od badań terenowych – zbierania materiałów do atlasu gwarowego Lubelszczyzny (inicjatywa prof. prof. Leona Kaczmarka i Pawła Smoczyńskiego). Michał Łesiów wraz ze Stefanem Warchołem, chyba z inicjatywy prof. P. Smoczyńskiego, zapisywali także mowę „kątów”, tj. części wsi, zamieszkałych przez ocaloną z wysiedleń w latach 1945–1947 ludność ukraińską; niektórzy poloniści lubelscy jeszcze długo później pytali ze zdziwieniem: po co to zapisywano dla potrzeb atlasu?

Dopiero potem przyszła świadomość konieczności paralelnego zbierania i przedstawiania faktów językowych ukraińskich i polskich. Niestety do dziś te bezcenne materiały pozostają w zasadzie niewykorzystane. Kilka artykułów poświęcił Michał Łesiów historii badań nad gwarami ukraińskimi.

742

Inną dziedziną badań Laureata jest folklor ukraiński, polski i ukraińsko-polski (na pograniczu często trudno to rozdzielić), a także język literatury ludowej. Tu wymienić trzeba w szczególności redagowanie szeregu zbiorków literatury chłopskiej, wstępy do tych wydań, a także jego rolę w powstaniu w Lublinie ważnego ośrodka badań nad folklorem.

Istotnym obiektem jego badań jest też onomastyka, zwłaszcza mikrotoponimia, tzn. nazwy przysiółków, lasów, pól, potoków Lubelszczyzny (Terenowe nazwy własne Lubelszczyzny, 1972 r. – rozprawa habilitacyjna). Szereg studiów poświęcił też nazwom miejscowości oraz imiennictwu osobowemu.

Nie można też pominąć popularyzacji wiedzy o Ukrainie, jej duchowości i kulturze; przypomnieć trzeba zwłaszcza książki: Ukraina wczoraj i dziś (1994, 1995) oraz Rola kulturotwórcza Ukraińskiej Cerkwi Greckokatolickiej (1999, 2001).

Przypomnieć wreszcie należy niezliczone artykuły i artykuliki popularnonaukowe, poświęcone dialektom ukraińskim, historii języka ukraińskiego, imiennictwu, zamieszczane głównie w „Naszym Słowie” i „Kalendarzu Ukraińskim”.

O działalności redakcyjnej Michała Łesiowa była mowa w związku z jego zainteresowaniem folklorem, ale wciąż ukazują się wznowienia różnych prac ukrainistycznych z jego komentarzem, ważnymi uwagami, obszernymi wstępami czy posłowiami. Na zamówienie społeczne powstała jego gramatyka ukraińska dla szkół (Szkilna hramatyka ukrajinśkoji movy, 1995).

Twórczość i działalność prof. Michała Łesiowa trzeba rozpatrywać z jednej strony w aspekcie badania kultury i wzajemnych związków polsko-ukraińskich, a z drugiej – w aspekcie stosunków polsko-ukraińskich w ogóle, w aspekcie działań na rzecz zgody i współpracy obydwu narodów. Dopiero wtedy zrozumiemy wagę i doniosłość twórczości i działalności Laureata.

Wyżej była mowa o Michale Łesiowie – profesorze i uczonym.

Wspomniano też o jego nieustępliwości tam, gdzie uważał to za ważne, o nonkonformizmie. Trzeba jeszcze dodać, że jest to człowiek po prostu dobry, życzliwy dla wszystkich, koleżeński, wyrozumiały. Czasem nawet zbyt tolerancyjny, w czym jednak widzę dążenie do tego, by nikogo nie skrzywdzić, by wszystkim pomagać. Jest powszechnie lubiany i ceniony.

Te przymioty zwiększają siłę jego oddziaływania.

Dostojny Laureat, urodzony w 1928 r., pozostaje wiecznie młody duchem, planami, reagowaniem na wydarzenia społeczne i naukowe. Takim go zapamiętałem z czasów Jego stażu w Krakowie w 1955 r., z licznych spotkań późniejszych, takim Go widzę i dziś.

Janusz Rieger (Warszawa) 743

Laudacja Longina Tomaszewskiego Laureata Nagrody Przeglądu Wschodniego 2010 im. Aleksandra Gieysztora

Longin Tomaszewski, Wileńszczyzna lat wojny i okupacji 1939–1945, Oficyna Wydawnicza Rytm, Warszawa 2010. „Najwcześniej, już pod koniec 1944 roku, zaczęła opuszczać Wil­no młodzież, zapisując się gremialnie do armii Berlinga. Byli to ci, którzy uchronili się przed wywózką do Kaługi, ale też nie poszli do lasu. Gdy do wyboru były dwie możliwości – albo więzienie i de­portacja na wschód, albo «ochotniczy» zaciąg do armii, wybierano zwykle tę drugą. Setki wileńskich akowców, uczestników walk par­tyzanckich i boju o Wilno, po wcieleniu do 1 lub 2 Armii, będą walczyć i ginąć na polach bitewnych pod

744

Warszawą i Bydgoszczą, na Wale Pomorskim, w Kołobrzegu, na Odrze i Nysie, pod Budziszynem i w Berlinie.

Za młodzieżą podążyła wkrótce pozostała część ludności pol­skiej. Już w lutym 1945 roku rozpoczął się exodus, w wyniku któ­rego Wileńszczyznę opuściło ponad 300 tysięcy Polaków, w tym ponad 100 tysięcy z samego Wilna. Wyjechała cała inteligencja, pozostali najubożsi i małopiśmienni.

Wilnianie osiedlali się w różnych rejonach Polski, na ogół nie z wyboru, lecz tam, dokąd zawiozły ich kolejne transporty ewakuacyj­ne. Podejmowali pracę, włączali się w nurt działalności społecznej, nie szczędzili sił dla odbudowy i rozwoju kraju. Wrastali stopniowo w tak różne od wileńskiego środowiska w Gdańsku, Łodzi, Olszty­nie, Wrocławiu, Toruniu... Nie czuli się tam jednak tak naprawdę – «u siebie w domu», nie przestając tęsknić za utraconym Wilnem”.

Zacytowane tu ostatnie słowa książki Longina Tomaszewskiego Wileńszczyzna lat wojny i okupacji 1939–1945 dotyczą także samego jej Autora, dziś przez nas honorowanego Nagrodą Przeglądu Wschodniego za rok 2010.

Urodzony w Wilnie 4 kwietnia 1921 roku, za kilkanaście dni obchodzący zatem 90. urodziny, Longin Tomaszewski służył w Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej w Okręgu Wilno od lipca 1941 roku, początkowo prowadząc komórkę naprawy broni w Komendzie Garnizonu m. Wilna, potem jako łącznik Zgrupowania „Pohoreckiego” (Antoniego Olechnowicza) do Komendy Okręgu AK w Wilnie, w końcu jako adiutant i szef kancelarii dowódcy Zgrupowania „Olesińskiego” (Aleksandra Wasilewskiego) w czasie operacji „Ostra Brama” w lipcu 1944 roku. Używał kolejno pseudonimów „Bończa”, „Gustaw” i „Chudy”. W lipcu 1944 roku uniknął internowania, wrócił do Wilna, po wojnie osiadł w Gdańsku, potem w Elblągu, wreszcie w 1963 roku w Warszawie. Pracował jako inżynier-mechanik w przemyśle, a także jako tłumacz.

Ale największą pasją jego powojennego życia stało się nie tylko dokumentowanie wojennych dziejów Wileńszczyzny, lecz także powolne i mozolne publikowanie kolejnych części efektów swojej pracy, w każdym kolejnym wydaniu poprawianych i poszerzanych.

Część pierwsza nagrodzonej książki – Kronika Wileńska 1939–1941 – ukazała się w roku 1989 nakładem drugoobiegowego wówczas Wydawnictwa POMOST, które już w następnym roku opublikowało jej edycję drugą, poszerzoną i uzupełnioną, zaś w roku 1994 (w 50. rocznicę operacji „Ostra Brama”) – edycję trzecią, również poszerzoną i uzupełnioną.

W ciągu owych pięciu lat pierwsza część dzieła Longina Tomaszewskiego rozrosła się z dwustu do niemal trzystu stron. W międzyczasie – w roku 1992 – pojawiła się także 300-stronicowa część druga, zatytułowana 745

Kronika Wileńska 1941–1945. Z dziejów Polskiego Państwa Podziemnego, wydrukowana również nakładem POMOSTU, za którą Autor został uhonorowany Nagrodą im. Jerzego Łojka.

W roku 2010 Nagrody Przeglądu Wschodniego przypadło nam wręczać w dniu imienin Józefa Piłsudskiego, Pierwszego Marszałka Polski, który Wilno nazwał „miłym miastem”. Longin Tomaszewski wybrał na motto pierwszej części swojego dzieła słowa właśnie Marszałka: „Nieszczęśliwy i zmienny jest los grodów i siół kresowych! Gdy wicher się zrywa, wstrząsa posadami przede wszyst­kim ich budowli. Gdy chmura się zbierze, ostry grad siecze przede wszystkim właśnie ziem kresowych łany. Gdy grzmią pioruny, przede wszystkim tu w wieżyce i domy uderzają”.

Pięć lat po ostatnim wydaniu części pierwszej nowy wydawca – Oficyna Wydawnicza RYTM – opublikował w 1999 roku całość 760-stronicowego (w dużym formacie!) dzieła Longina Tomaszewskiego Wileńszczyzna lat wojny i okupacji 1939–1945. Nagradzana dziś edycja – wydana w roku zeszłym (2010) – jest już edycją trzecią, oczywiście także poprawioną.

W przedmowie Autor tłumaczył brak wcześniejszego osobnego wydania części trzeciej przygotowywanego dzieła w sposób następujący: „Za podstawę do opracowania prezentowanej obecnie książki Wileńszczyzna lat wojny i okupacji 1939–1945 posłużyły mi dwie wy­dane wcześniej pozycje Kronika wileńska 1939–1941 oraz Kronika wileńska 1941–1945. Z dziejów Polskiego Państwa Podziemnego. W pierwszej z nich przedstawiłem początkowy okres działalności polskiego podziemia na Wileńszczyźnie, natomiast drugą poświęciłem wileńskiej konspiracji cywilnej kierowanej przez Okręgową Delegaturę Rządu. Zapowiedziałem wówczas, że dziejom podziemia wojskowego (ZWZ-AK) w latach 1941–1945 będzie poświęcony oddzielny tom. W ciągu kilku lat pracy nad nim, przy okazji prowadzonej kwe­rendy, dotarłem także do nowych, nie znanych mi dotąd materiałów źródłowych odnoszących się do tematyki obu tomów poprzednich. Nadeszło do nich sporo uwag, uzupełnień i sprostowań od Czytelników. Postanowiłem je wykorzystać jak najpełniej i nie tylko przygo­tować zapowiedziany tom trzeci, ale równocześnie gruntownie prze­pracować książki poprzednie i stworzyć nowe dzieło. Tak powstała książka, która trafia oto do rąk Czytelników. Nie jest to prosta kon­tynuacja Kronik wileńskich, stąd konieczne było nadanie jej nowego tytułu”.

Wileńszczyzna lat wojny i okupacji 1939–1945 to wynik rozległej i żmudnej kwerendy źródłowej – wśród archiwaliów, opublikowanych zbiorów źródeł, wileńskiej prasy legalnej i konspiracyjnej, korespondencji, relacji i wspomnień naocznych świadków, zarówno już opublikowanych, jak i wielu pozostających w maszynopisach.

746

Swoją księgę Longin Tomaszewski podzielił na pięć zasadniczych części ułożonych chronologicznie, z jednoczesnym wewnętrznym uporządkowaniem problematycznym, co w ogromnym stopniu ułatwia i wzbogaca lekturę. W dodatku, już same tytuły poszczególnych części i rozdziałów znakomicie przedstawiają zawartość dzieła.

I tak, część I „Początki konspiracji niepodległościowej 1939–1941” zawiera rozdziały: „W obronie kresów wschodnich”, „Wilno we wrześniu i październiku 1939 r. Pierwsza okupacja sowiecka”, „Wilno pod rządami litewskimi”, „Pierwszy okres konspiracji, wrzesień 1939 – czerwiec 1940”, „Druga okupacja sowiecka. Działalność ZWZ od czerwca 1940 do kwietnia 1941”, „Ostatnie tygodnie okupacji sowieckiej (kwiecień – czerwiec 1941).

ZWZ w obliczu narastającego zagrożenia”, „O niektórych komórkach organizacyjnych SZP-ZWZ”.

Część II „Okręg Wileński ZWZ-AK w okresie okupacji niemieckiej” tworzą następujące rozdziały: „Odtwarzanie i rozbudowa konspiracji wojskowej”, „O komórkach i służbach wileńskiego podziemia”, „Sytuacja ludności polskiej i zbrodnie okupanta”, „Próby porozumienia z Litwinami i Białorusinami. Kontakty polsko-niemieckie”.

Część III „Delegatura Rządu RP na Okręg Wileński” to rozdziały o następujących tytułach: „Ustanowienie Delegatury Rządu RP na Okręg Wileński”, „Komórki organizacyjne Delegatury”, „Z działalności Zygmunta Fedorowicza”.

Część IV „Wilno walczące” zawiera rozdziały: „Formowanie oddziałów Armii Krajowej”, „Partyzancka ofensywa”, „Ku «Ostrej Bramie»”, „Operacja «Ostra Brama»”, „Epilog «Ostrej Bramy»”.

Część V i ostatnią „Koniec wileńskiej epopei” tworzą rozdziały: „Ostatnie miesiące działalności Okręgu Wileńskiego AK”, „Koniec Wileńskiej Delegatury Rządu”, „Polskie podziemie niepodległościowe przed sowieckim trybunałem”, „Życie codzienne Wilna w zapiskach kronikarskich, luty – czerwiec 1945”.

Ten ostatni rozdział zawiera po raz pierwszy w niniejszej książce opublikowaną Kronikę Konstantego Syrewicza, „ostatniego kronikarza Wilna”.

Sporo cennych dokumentów – proweniencji zarówno okupacyjnej, jak i konspiracyjnej – mieści także 60-stronicowy aneks do księgi, w którym Czytelnicy znajdą również podstawowe dane liczbowe ukazujące skład narodowościowy ludności Wileńszczyzny przed wojną i w czasie wojny, a ponadto chronologiczne zestawienie: „Większe akcje bojowe i dywersyjne oddziałów AK w Okręgu Wileńskim” (opracowane przez Zygmunta Kłosińskiego „Huzara”) i noty biograficzne kadry dowódczej Okręgu Wileńskiego AK i kadry kierowniczej Okręgowej Delegatury Rządu RP. 747

Księga zawiera także obszerną bibliografię i indeks osobowy, a wzbogaca ją w poważny sposób niemal 200 ilustracji na wklejkach.

Nagrodzona Wileńszczyzna lat wojny i okupacji 1939–1945 stanowi obszerne kompendium wiedzy na temat tragicznych i bohaterskich wojennych dziejów Wileńszczyzny i polskiego podziemia (wojskowego i cywilnego) na tym terenie w latach II wojny światowej kolejno pod okupacją sowiecką, rządami litewskimi, ponownie pod okupacją sowiecką, pod okupacją niemiecką i znów rządami sowieckimi.

Dzieło Longina Tomaszewskiego już jest i pozostanie jeszcze na następne lata dziełem fundamentalnym. Niezbędną i nieodzowną pozycją zarówno dla historyków, jak i wszystkich zainteresowanych wojennymi losami Wilna i Wileńszczyzny, jak również działalnością Polskiego Państwa Podziemnego na Północno-Wschodnich Kresach Drugiej Rzeczypospolitej.

Znaczenie faktu opracowania takiego dzieła przez uczestnika i świadka opisywanych wydarzeń mocno podkreślał w przedmowie do części pierwszej prof. Andrzej Święcicki (onże „Frycz”, dowódca oddziału partyzanckiego „Frycza”, wchodzącego w skład Zgrupowania Mieczysława Potockiego „Węgielnego”): „Cały opisywany okres przebywał Autor w Wilnie mając 19–20 lat, czyli w wieku dużej młodzieńczej wrażliwości.

Miał też dobry „punkt obserwacyjny”, ponieważ był synem średniego przedsiębiorcy, który od wielu lat prowadził zakład produkcyjny i sklep ze sprzętem sportowym, a w czasie okupacji był związany z konspiracją i dopomógł wielu ludziom, zaopatrując ich w zaświadczenia o zatrudnieniu w jego zakładzie. Książkę Longina Tomaszewskiego cechuje więc z jednej strony znajomość okupacyjnych realiów i nastrojów ludności, z drugiej zaś strony – właściwa inżynierowi dokładność w wykorzystaniu materiałów i jasność narracji”.

Przedmowę z kolei do części drugiej śp. prof. Tomasz Strzembosz – któremu Autor dziękuje we wstępie do nagradzanego dziś dzieła za „życzliwe słowa zachęty i nieocenionej wartości wskazówki i sugestie” – kończył słowami, którymi chciałbym spuentować dzisiejsze moje wystąpienie: „Kończąc tę krótką przedmowę, chciałbym ją zakończyć wyrazami prawdziwego szacunku dla Longina Tomaszewskiego, człowieka rzetelności, odwagi i pracy. Łatwo bowiem być odważnym mając lat dziewiętnaście, – potem bywa to nieco trudniejsze. [...] Longin Tomaszewski miał odwagę podjęcia spraw trudnych a waż­nych, w wieku, gdy inni przechodzą na emeryturę i coraz bardziej przej­mują się swoimi dolegliwościami fizycznymi.

Wykazał patriotyzm autentyczny – nie oparty na krótkotrwałym porywie.

Wykazał odwagę najtrudniejszą i w Polsce bardzo rzadką: odwagę na czas «ciszy». Należał do tych – cytuję wiersz Jana Lechonia – «co się biją 748

chrobrze», ale również do tych – cytuję dalej – «co wszystko chcą wykonać dobrze». Wiersz dotyczył prezydenta Warszawy Stefana Starzyńskiego.

Człowieka trudu czasu pokoju i bohaterstwa czasu wojny. Jedno wynikało z drugie­go, splatało się ze sobą, bo ludzie zdolni do ofiary pracy są zdolni do innych także ofiar. Chcę najserdeczniej uścisnąć pracowitą i dzielną, dzielną i pracowitą, dłoń Longina Tomaszewskiego i życzyć mu dalszych, równie ważnych i każdemu potrzebnych, prac historycznych. Niech mu się szczęści!” Życzenia prof. Tomasza Strzembosza pod adresem Longina Tomaszewskiego okazały się prorocze, a my wręczając dziś naszą nagrodę jeszcze bardziej ich trafność podkreślamy.

Andrzej Krzysztof Kunert (Warszawa)

749

Laudacja Krzysztofa Jasiewicza Laureata Nagrody Przeglądu Wschodniego 2009 w kategorii: Edycje*1

Tradycyjną Nagrodę Przeglądu Wschodniego za przygotowanie, opracowanie i edycję serii wydawniczej pod nazwą „Seria Wschodnia” odbierze dziś znamienity historyk i politolog, pracownik Instytutu Studiów Politycznych PAN, prof. Krzysztof Jasiewicz, serii tej animator i długoletni redaktor naukowy.

Nieczęsto się zdarza, by naukowe kompetencje i badawcze pasje znalazły dla siebie tak twórcze ujście, jak jest to w przypadku prof. Jasiewicza.

Badacz historii wschodnich ziem kresowych II Rzeczypospolitej, głownie w tym szczególnym okresie, jakim był czas pierwszej sowieckiej okupacji po wrześniu 1939 r., ma w swym dorobku pozycje tak fundamentalne, jak choćby lista strat polskiego ziemiaństwa, doprowadzona aż do roku 1956, czy znakomity portret sowieckich elit w okupowanej przez ZSRR Polsce, aż po opracowanie najnowsze, czyli opis sowieckiej rzeczywistości w świadectwach polskich Żydów ze wschodnich kresów.

Ta ostatnia pozycja ukazała się w ramach nagradzanej dzisiaj wydawniczej serii. Autorski, a nie tylko redaktorski współudział znakomicie oddaje istotę tej trudnej do przecenienia inicjatywy, dodajmy, unikalnej na tym wciąż dalekim do wypełnienia badawczym polu. Relacje polskich Żydów, wydobyte z archiwów londyńskich, to nie tylko opis sowieckiej okupacji Kresów i częstokroć tragicznych losów zesłańczych, ale też wnikliwy opis postaw żydowskiej społeczności, bez unikania problemów niejednoznacznych i trudnych.

Jako redaktor serii prof. Jasiewicz również nie preferował problematyki prostej, czy niebudzącej emocji. Dowodnie świadczy o tym dobór kwestii, które, podjęte przez dociekliwych i kompetentnych badaczy, znalazły swój wyraz w monograficznych ujęciach. Trudno w szczególny sposób wyróżniać tu poszczególne ujęcia – nie sposób zresztą nie zauważyć, że z reguły doczekały się one tyleż krytycznych, co zakończonych pozytywnymi konkluzjami recenzji w znaczących naukowych periodykach. Było tak przecież * Nagroda została wręczona z rocznym opóźnieniem, razem z Nagrodami Przeglądu Wschodniego za rok 2010.

750

i w przypadku monografii o problemach wewnętrznego bezpieczeństwa obecnych w polityce odrodzonej Rzeczypospolitej w odniesieniu do jej północno-wschodnich ziem, i w pionierskiej monografii o poczynaniach komunistycznego aparatu represji wobec kombatantów z wileńskich struktur AK, czy wreszcie w przypadku budzącej również pozanaukowe emocje, świetnej rozprawy poświęconej ukraińskiej partyzantce w latach 1942–1960. Rzecz zresztą nie w przywołaniu kolejnych tytułów – bo jakże można pominąć kapitalną pracę o spojrzeniu sowieckich dyplomatów na genezę ONZ, czy monografię poświęconą funkcjonującemu od roku 1926 w Warszawie Instytutowi Wschodniemu – lecz raczej w zwróceniu uwagi na zagospodarowanie problematyki ważnej nie tylko z naukowego punktu widzenia. Zagospodarowanie owocne i rozważne. Czynione z zachowaniem wszelkich, wyśrubowanych naukowych norm, a także odpowiadające na rzeczywiste społeczne zapotrzebowanie. Nagroda Przeglądu Wschodniego dostała się zatem w wyjątkowo godne ręce.

Włodzimierz Suleja (Wrocław)

751

artykuły

Przegląd Wschodni, t. XII, z. 4 (48), s. 755–789, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

Remigiusz Forycki Warszawa

„Światła w ciemności” O XVIII-wiecznej fascynacji Rosją we Francji

J

ednym z najbardziej żywotnych (ale też budzący najwięcej kontrowersji) mitów Oświecenia był mit Europy jako filozoficznego, myślącego centrum świata. O cywilizacyjnej wyższości Starego Kontynentu miało decydować dziedzictwo kulturowe minionych epok oraz wysoki poziom duchowy i materialny „białego, dojrzałego człowieka” Zachodu. Powstające wtedy silne poczucie wyższości wobec niecywilizowanej, barbarzyńskiej reszty globu rodziło misjonarską potrzebę niesienia światła „ślepym od urodzenia” (Michel Foucault zapewnia, że jednym z najważniejszych doświadczeń mitycznych XVIII wieku było „przywrócenie wzroku ślepemu od urodzenia”). Wspólna tradycja sięgająca starożytności, średniowiecza i renesansu, podobne prawa i zasady moralne czy religijne – wszystko to czyniło z Europy coś w rodzaju wielkiej republiki podzielonej na wiele państw o różnych ustrojach i systemach politycznych. Jedność w różnorodności – taka zdawała się być istota europejskiego ładu, na straży którego mieli stać oświecony Książę oraz Filozof, pełniący funkcję gwaranta potęgi intelektualnej. Zasada postępu ufundowana na idyllicznym związku polityki (historii) i rozumu (światła) dotyczyła rzecz jasna jedynie elity, chociaż jeżeli weźmiemy pod uwagę takie zjawiska jak uniwersalizm, kosmopolityzm, „encyklopedyzację świata”, działalność „międzynarodówki intelektualistów”, niezwykły rozwój wszelkiego rodzaju lóż masońskich, sekt iluministycznych itp., to musimy przyznać, że promieniowanie świateł (lumières) znacznie wykraczało poza wąskie ramy życia politycznego danego dworu czy środowiska intelektualnego. Na przekór panującym podziałom geopolitycznym wybitny Filozof czy oświecony Książę stawali się obywatelami Europy, a także – a może przede wszystkim – rzecznikami „rodu ludzkiego”. Jak podaje Paul Hazard,

756

remigiusz forycki

„wiek osiemnasty zawdzięcza swoją sławę nie jednemu krajowi, nie jednemu narodowi, ale zawdzięcza ją wszystkim narodom, wszystkim krajom Europy, i to właśnie czyni ją tak wielką, tak interesującą i tak prawdziwą”1. Wyższość cywilizacji europejskiej i jej dziejową misję miała określać zasada organicznego związku postępu i podboju: Dlaczego Azjaci czy Afrykańczycy nie wylądowali w ich (tj. Europejczyków) portach, nie podbili ich terytoriów, nie narzucili swojej władzy tubylczym książętom? Ponieważ Europejczycy są najsilniejsi, a są najsilniejsi, ponieważ są najmądrzejsi; jako najmądrzejsi reprezentują wyższy stopień cywilizacji2.

Tak więc, z jednej strony, Europa uchodziła za intelektualną metropolię świata, z drugiej natomiast, jej dziejową misję określał fakt podboju, zwycięstwa i panowania nad niedojrzałym światem „barbarzyńców”. Cogito ergo sum w paneuropejskiej wykładni mogło zatem oznaczać legitymizację kulturowego zniewolenia oraz prawo do obecności na obszarach nieobjętych myśleniem według europejskich wartości. Misjonarz-filozof zajmuje miejsce misjonarza-jezuity; odtąd podstawową zasadą europeizacji będzie intelektualna wyprawa-krucjata w głąb „jądra ciemności”, aby tu wypełnić „białą, niezapisaną kartę” prymitywnych dziejów. „Biała karta” zapisywana przez białego jak kość słoniowa człowieka Zachodu stanie się, obok Europy – umysłowego centrum świata – nowym mitem XVIII wieku, figurą intelektualnego prozelityzmu i cywilizacyjnej odysei do wrót ciemności.

Czy w obrębie tak rozumianej Europy i jej cywilizacyjnej misji było miejsce dla Rosji? Czy wkład Imperium carów w rozwój myśli, kultury i cywilizacji Zachodu był wystarczający, aby można je było uznać za autonomiczną i pełnoprawną część Europy? Otóż w tej kwestii zdania były bardzo podzielone; już w drugiej połowie XVIII wieku ujawnił się z całą ostrością spór o Rosję, którego główną osią stała się właśnie sprawa tożsamości kolosa Północy.

Istotę sporu oraz jego znaczenie bardzo dobrze charakteryzuje wnikliwa ocena Louis de Bonalda, który w swoich wywodach kładzie nacisk na wykorzystywany przez Moskwę atut położenia geograficznego: „Imperium to, usytuowane na kresach Europy i Azji, ciąży na obydwu kontynentach i, od czasów rzymskich, żadna potęga nie pokazała większej zaborczości. Tak się dzieje w każdym państwie, gdzie rząd jest oświecony a lud barbarzyński i gdzie skrajnej zręczności siły napędowej odpowiada skrajne podporządkowanie instrumentu”3. Geograficzne Por. P. H a z a r d, Myśl europejska w XVIII wieku od Monteskiusza do Lessinga, Warszawa 1972, s. 382–383.

2 Op. cit., s. 383.

3 W ważnym eseju pt. Discours politique sur l’état actuel de l’Europe, Paris 1802, de Bonald głosi teorię, że chrześcijaństwo bizantyjskie w imperium carów jest oparte na „przesądach”, „idolatrii” 1

O XVIII-wiecznej fascynacji rosją we francji

757

przybliżenie Rosji do Europy dzięki zmianie jej zachodnich granic wymagało nowej orientacji ideologicznej oraz zmiany strategii intelektualnej. Aby dogonić Zachód: Carowie improwizowali i improwizują całe kraje, ludy, miasta i nowe osady. Robota, potrzebująca gdzie indziej kilkuset lat czasu, tu w jednym roku sprawuje zamierzone skutki [...]. Początek, szerzenie się, wzrost moskiewskiej potęgi jest to prosty i konieczny skutek wszechwładztwa jednego człowieka, czyli fundamentalnej zasady rządu, który by bez tych olbrzymich improwizacyj, bez owych gwałtownych poruszeń natychmiast runąć musiał. Konwulsyjny temperament kolosu każe mu się obawiać uderzenia apopleksji. Dlatego carowie bezprzestannie podbijają: dlatego tak niezmiernej, zewnętrznej potrzebują agitacyi4.

Do owej „zewnętrznej agitacyi”, o której mówił świetny krytyk i historyk polski Maurycy Mochnacki, Rosja potrzebowała i werbowała myślicieli zachodnich.

Jednym z najbardziej zagorzałych jej zwolenników był Wolter. W swoich pracach utożsamiał on Rosję z jej nowożytnym fundatorem Piotrem Wielkim, który dzięki reformie „nadał Północy nowe oblicze”. Autor La Russie sous Pierre le Grand twierdzi, że powołanie do życia nowego państwa rosyjskiego było „największym wydarzeniem dla Europy”, albowiem odtąd Rosjanie mogą „wpływać, mimo olbrzymich odległości, na losy Niemiec, Francji czy Hiszpanii”. Zgorzkniały i nastawiony krytycznie do aktualnych wydarzeń na Zachodzie Wolter przypisuje Rosji rolę arbitra i kreatora nowego porządku na ziemi: ...Rosjanie zwyciężyli Turków i Tatarów, podbili Krym i ustanowili tu prawa, a także wśród dwudziestu innych ludów; ich władczyni stała się prawodawczynią narodów, których Europa nawet nie znała z nazwy5.

Krucjata przeciwko barbarzyństwu, ciemnocie i fanatyzmowi prowadzona pod egidą Rosji i jej armii ma przynieść postęp, wolność, tolerancję i „wyzwolić ludzki ród”. „Wandale i Scyci, pisał Wolter do d’Alemberta, walczą o zaszczyt pomszczenia Sokratesa na Anitusie” – i dodawał równocześnie, że w tej rywalizacji palma zwycięstwa przypadnie Scytom. Nie ulega wątpliwości, że usługi, jakie oddał Wolter Rosji w jej ideologicznej ekspansji w Europie, są ogromne.

Nie tylko „opracował” na użytek Katarzyny II i narzucił Europie zachodniej i pozbieranych „różnych kawałkach chrześcijaństwa zachodniego”. Oceniając reformy Piotra I konserwatywny myśliciel francuski ubolewa, że car „wprowadził do władzy korupcję przed rozumem”, czyli żywiołową (dzisiaj powiedzielibyśmy dziką) działalność gospodarczą przed porządkiem prawnym.

4 Por. M. M o c h n a c k i, Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831, Warszawa 1984, s. 75–76.

5 Por. V o l t a i r e, Dictionnaire philosophique. Pierre Le Grand et J.J. Rousseau. Section II, [w:] „Le chasseur abstrait”, Los Gallardos (Almería) 2004 – http://www.lechasseurabstrait.com.

758

remigiusz forycki

model Rosji oświeconej, lecz także przypisał potędze carów ważną, dziejową misję cywilizacyjną6.

Jan Jakub Rousseau w Umowie społecznej również ocenia próbę europeizacji Rosji przez Piotra Wielkiego; jego wnioski są jednak zdecydowanie negatywne.

Rosjanie, pod względem organicznego rozwoju państwa i społeczeństwa, nie dojrzeli do tego typu reformy. Zamiast dążyć do podniesienia poziomu rodzimej kultury i cywilizacji oraz ułatwienia rozwoju własnych instytucji państwowych, car postanowił zrobić z nich od razu Niemców i Anglików. Sławne powiedzenie Diderota „Rosjanie zgnili zanim dojrzeli” znajduje tutaj interesującą wykładnię: „Rosjanie nigdy nie będą prawdziwie ucywilizowani, pisze Rousseau, bowiem zostali ucywilizowani za wcześnie”7. W Rosji nastąpiła kolizja dwóch odmiennych cykli rozwoju: bizantyjskiego i europejskiego. Car Piotr I nakazał przyjąć model europejski, chociaż Rosja nigdy nie przeszła przez rzymsko-łacińską i renesansową edukację, tak ważną dla kultury Zachodu. Efekt takiej „przebudowy” społecznej był do przewidzenia: ubrani w modne stroje francuskie i skoszarowani na wzór pruski Rosjanie nigdy nie wyzbyli się do końca dawnych obyczajów, przyzwyczajeń czy starej wiary.

Ciekawym uzupełnieniem rozważań Rousseau może być teoria Monteskiusza wyłożona w Duchu praw, wedle której nie można opierać się na prawie (nakazach) wówczas, gdy chce się reformować obyczaje i przyzwyczajenia ludu. Takie postępowanie jest, zdaniem filozofa francuskiego, zwykłym aktem tyraństwa.

Obyczaje i przyzwyczajenia można zastąpić jedynie innymi obyczajami i przyzwyczajeniami. Piotr I był tyranem, gdyż przeprowadził swoją reformę odgórnie, systemem nakazowo-prawnym. Autor Listów perskich twierdzi, że w państwie europejskim – a za takie uważał, zgodnie ze swoją teorią klimatu, Rosję – naród sam może się „ucywilizować”. Reforma „z góry” prowadzi zaś do despotyzmu i czyni z ludzi istoty nieszczęśliwe.

Na szczególną uwagę zasługuje niezwykle popularna pod koniec XVIII wieku książka pt. Voyage du jeune Anacharsis en Grèce, gdzie Jean-Jacques Barthélemy ukazuje mitycznego Scytę, odbywającego swoją edukacyjno-inicjacyjną podróż do Grecji. Jest to opowieść o deziluzji człowieka natury w zetknięciu z dekadencką kulturą Zachodu. Młody Anacharsis wraca do rodzinnej Scytii, aby tu pod „sklepieniem zieleni” odzyskać harmonię i tożsamość z samym sobą. Odrzuca on dorobek cywilizacyjny Zachodu w imię porządku naturalnego.

Wolter wyśpiewywał całe hymny pochwalne i bezwstydne litanie do carycy: „Te Catharinam laudamus, te dominam confitemur [...] święta moja, z najbardziej świętych jakie wydała Północ [...]. Modlę się wyłącznie do najświętszej Pani Petersburga, której z uniżoną pobożnością całuję stopy” – zob. A. L o r t h o l a r y, op. cit., s. 126.

7 Zob. J.-J. R o u s s e a u, Du contrat social [w:] „Oeuvres complètes”, Paris 1964, t. III, s. 386.

6

O XVIII-wiecznej fascynacji rosją we francji

759

Warto przy okazji zwrócić też uwagę na „spór o Rosję”, jaki rozgorzał w samej Rosji. Najlepszym przykładem może być tutaj wystąpienie wychowanka Szkoły Paziów i protegowanego Katarzyny II Aleksandra Radiszczewa, który w Podróży z Petersburga do Moskwy (1790) obnaża niewolnicze oblicze samodzierżawia oraz ukazuje azjatycki charakter stosunków społeczno-politycznych panujących w Rosji: Barbarzyński zwyczaj obracania w niewolnika podobnego sobie człowieka, zrodzony w gorących regionach Azji, jest zwyczajem właściwym dzikim narodom. Zwyczaj znamionujący serce zakamieniałe i całkowity brak duszy rozpostarł się na powierzchni ziemi szybko, daleko i szeroko. A my, synowie sławy, my z imienia i czynu słynni wśród zrodzonych na ziemi pokoleń, dotknięci ciemnotą, przyjęliśmy ten zwyczaj i ku naszemu wstydowi, ku wstydowi minionych stuleci, ku wstydowi obecnego wieku oświecenia zachowaliśmy go bez zmiany po dzień dzisiejszy8.

„Czarno-żółta” (według określenia Katarzyny II) ocena Radiszczewa spotkała się z bardzo ostrą reakcją. Skazano go najpierw na karę śmierci przez ścięcie, później zmieniono karę na dziesięcioletnie zesłanie na Syberię. Sposób w jaki potraktowano jednego z najwybitniejszych przedstawicieli rosyjskiego Oświecenia świadczy dobitnie o tym, jak ostre formy przybrał, szczególnie po roku 1789, spór o Rosję. Wówczas też pojawili się pierwsi tego sporu męczennicy.

Petro Primo Catherina Secunda Wydarzeniem, które można uznać za emblemat i symbol gwałtownego oraz bolesnego doświadczenia tożsamości było zabicie carewicza Aleksego przez Piotra I. Autokrata rosyjski w swoim najbliższym, najbardziej intymnym (bo rodzinnym) otoczeniu własnoręcznie dokonał cięcia w historii: doprowadzając do śmierci syna zadał cios tradycji (cykl bizantyjsko-azjatycki), którą zastąpił nowoczesnością (cykl europejski). Gest cara można porównać z królobójstwem rewolucjonistów francuskich – w obu przypadkach mamy do czynienia z próbą ustanowienia „punktu zero historii” oraz zaprowadzenia nowego porządku (Novus ordo seculorum). Słusznie zauważył Alain Besançon, że carewicz nie umiera za wspólne dobro ludu – jego śmierć jest znakiem rozłamu, który Piotrowa rewolucja wprowadza do życia społecznego, ale też przepołowieniem historii na to „co przed” i „co po”9. W tym rozumieniu Piotr Wielki staje się, co potwierdza Wissarion Bieliński, fundatorem nowożytnego państwa rosyjskiego. Przenosząc Por. A. R a d i s z c z e w, Podróż z Petersburga do Moskwy, Warszawa 1951, s. 80.

Por. A. B e s a n ç o n, Le tsarévitch immolé, Paris 1967, s. 119.

8 9

760

remigiusz forycki

stolicę państwa z Moskwy do Petersburga, obcinając bojarom brody i skazując na śmierć swojego następcę, car osobiście przemodelował oblicze świętej Rusi nadając jej (a raczej dekretując) tożsamość europejską. Tym samym zatrzymał organiczny, naturalny rozwój kraju.

Odgórna reforma całkowicie zrewolucjonizowała system społeczny i polityczny państwa, ale równocześnie stała się główną przyczyną dramatu rosyjskiego.

Zatrzymując bowiem rozwój państwa i arbitralnie narzucając sztuczne warunki postępu, car zlikwidował zaczątki społeczeństwa obywatelskiego. Dekretując carskimi ukazami nowe obyczaje zerwał z kształtowanymi przez wieki zachowaniami kolektywnymi dotyczącymi wszystkich dziedzin życia społecznego.

Monteskiusz, Rousseau, Mably, Linguet, Beaumarchais, pani de Staël dostrzegali i sygnalizowali ten osobliwy fenomen. To, spowodowane reformami Piotrowymi, dziejowe przekleństwo i rozdarcie duszy rosyjskiej na dwie części: azjatycką i europejską stanie się także udziałem drugiego wielkiego reformatora Rosji – Katarzyny II. Caryca kontynuuje dzieło europeizacji rosyjskiego państwa. Jednocześnie – wykorzystując swój atut pochodzenia i kompilując różne elementy mesjanizmu moskiewskiego – pragnie uczynić ze swej nowej ojczyzny polityczne oraz intelektualne centrum Europy. Dwugłowy czarny orzeł stanie się synonimem postępu i nowej, lepszej cywilizacji. Raz jeszcze pojawi się wizja ziemi obiecanej, krainy szczęśliwości, do której po długiej tułaczce powróci młody Anarcharsis. Tym samym Scyta, jak to propagandowo ujmie Wolter, pomści śmierć niewinnego Sokratesa.

Jak się wydaje, zasadniczą rolę w ukształtowaniu się oświeceniowego paradygmatu Rosji, tak jak go rozumiał Jurij Łotman10, miały raczej reformatorskie działania Katarzyny II, nie zaś cara Piotra I: Koncepcja „nowej szczęśliwości” zakończona u schyłku XVIII wieku „powszechną szczęśliwością”, wytyczyła kierunki rosyjskiej polityki na całe stulecie. Realizację

„Chronologicznie rzecz ujmując, pisał Łotman, epicentrum Oświecenia w Europie zachodniej przypada na wiek XVIII. Oświecenie francuskie zostało zgilotynowane przez finansjerę Balzaka – przez Starego Grandeta, przez Gobsecka. Natomiast w Rosji jego los był inny, a byt i żywotność dłuższe, bowiem bardziej żywotny był wróg Oświecenia – porządek feudalny. Stąd owo piętno Oświecenia widoczne w dziele Tołstoja; stąd barokowa synteza, wymieszana z utopijnymi pomysłami młodego Dostojewskiego. Ataki tegoż Dostojewskiego na socjalizm utopijny, to jedynie ‘gorzki uśmiech oszukanego syna kontemplującego zrujnowanego ojca’ – jak to ujął Lermontow w odniesieniu do swojego pokolenia. Idee utopijne pozostaną dla pisarzy rosyjskich, aż do epoki Korolenki i Gorkiego, żywą rzeczywistością. Jest dla nich rzeczą niemożliwą powiedzieć z uśmiechem adieu utopii, jak to uczynił Flaubert w Bouvart et Pécuchet” – por. L’homme des Lumières.

De Paris à Pétersbourg, Neapoli 1995, s. XIV. 10

O XVIII-wiecznej fascynacji rosją we francji

761

doktryny „powszechnej szczęśliwości” rozpoczęto od dyskredytacji reform Piotra I. Nie było to trudne, gdyż okazały się one nietrwałe i przeważnie błędne11.

Nie ulega wątpliwości, że Semiramida Północy zrobiła wszystko, aby pomniejszyć znaczenie reform Piotrowych, nadając im własne kształty.

Zaraz po przyjeździe Etienne Falconeta do Petersburga, feldmarszałek Burchard Christofer Münnich pokazał francuskiemu rzeźbiarzowi kodycyl sygnowany przez cara Piotra I. Znaczenie tego dokumentu jest niezwykłe, zważywszy na fakt, że dotyczył genezy powstania pomnika, który w hołdzie Piotrowi wystawiła Katarzyna II. Car-reformator osobiście, w testamencie, zdecydował się unieśmiertelnić swoje reformy wyobrażając siebie jako rzeźbiarza, który z bezkształtnej bryły uformuje i nada ostateczny kształt Rosji: Posiadam pieczęć dokumentu Piotra Wielkiego, którego temat podobno on sam wymyślił.

Chodzi o cara przedstawionego jako rzeźbiarza, tworzącego w surowej skale Rosję...12.

Alegoryczne znaczenie tego projektu jest klarowne: Rosja stanowi jednolity, surowy i nieokreślony monolit, któremu car nada formę ostateczną. W tym znaczeniu jest on twórcą-rzeźbiarzem, który raz na zawsze wymodeluje, skonkretyzuje, uwypukli, nada funkcję, znaczenie i wartość, powoła do życia coś, co do tej pory było wyłącznie chaosem i bezkształtną magmą. Mamy tutaj do czynienia z gestem transgresyjnym, ukierunkowanym na przebudowę państwa i narodu. „Pierestrojka Piotrowa” nabiera wymiaru rewolucyjnego i transcendentnego zarazem: car tworzy od zera „nową Rosję” i – podobnie jak rzeźbiarz z bajki La Fontaine’a – na pytanie: „Będzie-li bogiem, stołem albo miską?” – odpowiada: „będzie Bogiem”13.

Społeczeństwa europejskie są otwarte, zmieniają się ich cechy narodowe, ewoluują zwyczaje, charakter, kroczą ku demokracji obywatelskiej. Natomiast zreformowani Rosjanie stali się statycznym narodem-pomnikiem, unieruchomionym arcydziełem wyrzeźbionym przez cara Pigmaliona. Równocześnie pojawia się tutaj pewna „nowa zasada”, osobliwy mechanizm pozostający do dyspozycji przyszłych władców – paradygmat potencjalnych rzeźbiarzy-reformatorów, którzy uwierzą w swoją misję dziejową i możliwość przemodelowania (tym razem ostatecznie) swojego ludu. Uruchomiony przez Piotra Wielkiego fantazmatyczny

11 Katarzyna II pisała: „Piotr nie miał pojęcia o państwie, prawie i długach, o obowiązkach monarchy” – oba cytaty pochodzą z: A. A n d r u s i e w i c z, Cywilizacja rosyjska, Warszawa 2005, t. II, s. 87.

12 Por. E. F a l c o n e t, Oeuvres diverses concernant les arts, Paris 1887, t. III, s. 114.

13 Jest to pytanie, które zadaje sobie rzeźbiarz z bajki La Fontaine’a pt. Rzeźbiarz i posąg Jowisza, zastanawiając się co wykuje z bryły spiżu.

762

remigiusz forycki

miraż postępu przez „radykalne reformy” i „pałacowe zbrodnie”14, to osobliwe lokomotywy historii Rosji, które równocześnie stanowią największe przekleństwo jej umęczonego narodu.

Katarzyna II spłaciła swój dług wobec Piotra I. Lapidarny napis na cokole pomnika Petro Primo Catherina Secunda znakomicie ujmuje symetrię, która istnieje między dwoma reformatorami. Teraz na szachownicy rosyjskiej tożsamości ruch należy już tylko do niej. To Katarzyna II, zgodnie z ideologią postępu wieku Oświecenia, powoła na nowo do życia naród rosyjski. Ku ogromnemu zaskoczeniu całej Europy skodyfikuje i nada Rosji (oczywiście tylko na papierze) pierwszą w dziejach ludzkości, niezwykle nowoczesną jak na tamte czasy, konstytucję (Nakaz).

Warto pamiętać, że aż do rewolucji francuskiej włącznie prawnicy, legislatorzy, palestra sądownicza byli otoczeni największą glorią i chwałą. Nadać konstytucję, skodyfikować życie społeczno-polityczne państwa i narodu – oto najwyższy cel twórców nowożytnej demokracji z Monteskiuszem i Rousseau na czele. Ukoronowaniem tych wysiłków w Stanach Zjednoczonych będzie Karta z 1792 r., a w Polsce Konstytucja 3 maja. Trzy miesiące później również Francja uchwali swoją Konstytucję z 1793 roku, w preambule której znajdzie się Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela. Czy w tym pędzie do systemu konstytucyjnego Rosja miała jakiś swój konkretny, realny udział? Czy poszukując swojej europejskiej tożsamości wniosła jakiś legislacyjny wkład, będący odtąd ważnym czynnikiem myśli, cywilizacji i kultury europejskiej? Do 1789 roku zdania na ten temat były podzielone.

Już na początku 1765 roku Katarzyna II chwyciła za pióro, aby „napisać swoją konstytucję”. W maju wysłała d’Alembertowi kajet, z którego miał się dowiedzieć „do czego mogą służyć dzieła genialnych twórców, kiedy pragnie się je wykorzystać w szlachetnym celu”. Owym „szlachetnym celem” było właśnie opracowanie Nakazu i przekazanie jego projektu specjalnej komisji, która – zwołana na Kremlu – miała przygotować konstytucję. Ta licząca 564 członków konstytuanta na pierwszym posiedzeniu uznała przez aklamację Katarzynę II za „Matkę ojczyzny”, odbyła 203 spotkania, po czym... przeniosła się do Petersburga. W grudniu 1768 roku cała akcja została przerwana, ale caryca zadbała o to, aby nikt w Europie nie zakwestionował znaczenia i wagi przedsięwzięcia. Tekst został przetłumaczony i wydany w wersjach językowych: rosyjskiej, francuskiej, niemieckiej i po łacinie.

Nakaz wywołał efekt magiczny. Niejeden Europejczyk nie mógł wyjść z podziwu: oto despotyczny system carów okazał się bardziej liberalny niż oświecone monarchie Ludwika XV, Fryderyka II czy Marii-Teresy. Do wczoraj jeszcze pogrążeni w barbarzyństwie Scyci mają już konstytucję! Czyżby Europa była mniej oświecona?

Por. na ten temat: Hélène Carrère d ’ E n c a u s s e, Le malheur russe. Essai sur le meurtre politique, Paris 1988.

14

O XVIII-wiecznej fascynacji rosją we francji

763

Do pełnego sukcesu brakowało jedynie oficjalnego namaszczenia; dokonało się to 11 października 1769 roku – Nakaz został objęty we Francji cenzurą. Katarzyna podzieliła los wszystkich niezależnych myślicieli prześladowanych w Europie.

Trudno sobie nawet wyobrazić większy sukces propagandowy.

W swoim Nakazie „Matka ojczyzny” uwzględniła wszystkie główne kwestie legislacyjne, przyswajając szczególnie te najbardziej modne. Tekst stanowi kompilację fragmentów z Cezarego Beccarii, Joanna H.G von Justiego, Jacoba, Friedricha von Bielfielda, Jean-François Marmontela, Pierre-Paula Le Mercier de la Rivière’a, ale przede wszystkim Monteskiusza – pod względem merytorycznym Katarzyna II jest całkowicie zgodna z Duchem praw, chociaż nie do przyjęcia okazuje się dla niej teza dzieła, wedle którego natura moskiewskiego despotyzmu w niczym nie odbiega od despotyzmu tureckiego czy marokańskiego. Aby skorygować tak krzywdzącą opinię, Katarzyna już na początku Nakazu dekretuje: Rosja jest mocarstwem europejskim. Oto dowód: zmiany jakie tu poczynił Piotr Wielki przyszły mu tym łatwiej, że – wprowadzone pośród mieszaniny różnorodnych narodowości i podbitych obcych Prowincji – obyczaje jakie tu zastał, bynajmniej nie odpowiadały klimatowi. Wprowadzając zachowania i zwyczaje europejskie, Piotr I natrafił na ułatwienia jakich sam się nie spodziewał15.

Despotyzm w wykładni Monteskiusza jest zjawiskiem związanym z klimatem, a ponieważ Rosja, zdaniem Katarzyny II, leży w strefie klimatu umiarkowanego (nie znano wówczas pojęcia klimatu kontynentalnego), przeto jej ustrój ma charakter też umiarkowany. Słowem jest to państwo o ustroju par excellence europejskim: Quod Erat Demonstrandum – zdaje się konkludować uczona caryca.

Osiemnastowieczna opinia publiczna złapała się na haczyk takiej sofistycznej żonglerki. Dopiero Rewolucja francuska spowodowała wielkie zamieszanie i spustoszenie w „reformatorskich” poczynaniach Katarzyny II. Jej ogromny wysiłek zmierzający do intelektualnego przybliżenia Rosji do Europy został brutalnie zniweczony przez historię. Kaganek „świateł”, którymi pragnęła obdarować ludzkość rozproszył się w otchłaniach jej własnej antyrewolucyjnej ideologii. Istniały zatem dwie Katarzyny, tak jak istniały dwie Rosje: jedna to fantazmatyczny wytwór wyobraźni filozofów, druga zaś, to twarda, często brutalna rzeczywistość. Obie dzieliła otchłań. Już u progu 1789 roku Katarzyna II doszła do przekonania, że wiek stracił sens – jej realizm polityczny z dnia na dzień staje się coraz bardziej widoczny. Z drwiną odnosi się do masonów, ideologów, iluministów, ekonomistów, encyklopedystów i wszelkich innych pseudo-elit”.

Czy jednak zmiany, jakich dokonała przez – owocny przecież dla Rosji – okres Instruction de Sa majesté impériale Catherine II pour la comission chargée de dresser le projet d’un nouveau code de loix, St. Pétersbourg 1893, s. 3.

15

Il. 1. Alegoria na cześć Katarzyny II, z 1778 r., autorstwa Charles’a Monneta. Pod ryciną widnieje napis: „Cesarzowa wszech-Rosji Katarzyna II, natchniona Mądrością i prowadzona przez Rozum, nadaje licznym Narodom swojego Imperium Kodeks praw”. Rycina została zamówiona przez hr. Stroganowa.

O XVIII-wiecznej fascynacji rosją we francji

765

panowania16, zostały całkowicie zmiecione podmuchem rewolucji? Czy wszystkie jej dokonania sczezły i rozsypały się jak domek z kart? Chyba nie do końca, to dzięki reformom Katarzyny II pojawiła się bowiem w Rosji inteligencja – grupa społeczna, która odegrała istotną rolę w tworzeniu się nowoczesnego państwa rosyjskiego. W jej łonie uformuje się nowy typ Rosjanina, którego Joseph de Maistre proroczo ochrzci mianem „Pugaczowa uniwersytetów”.

Jako pointę tego wywodu warto może zacytować opinię Martina Malii z jego, ukończonej w ostatnich dniach życia i wydanej pośmiertnie, książki pt. Lokomotywy historii: Militarystyczny absolutyzm (m.in. Katarzyny II) wykorzystywał naukę i towarzyszący jej filozoficzny racjonalizm nie tylko do prowadzenia wojen, lecz także dla promowania skuteczniejszych rządów, większej dyscypliny społecznej i ulepszeń w gospodarce. To właśnie ów alians władzy i nauki narzucił jednolitą świecką kulturę jednakowo rządzonym państwom, których blok w XVIII w. sięgnął od Atlantyku po Ural.

I oto za pomocą nowej nauki i absolutyzmu, niczym dwóch kamieni młyńskich, wiek oświecenia starł na proch etos dawnej Europy, czy to w wersji katolickiej, prawosławnej czy nawet protestanckiej. Było tylko kwestią czasu, kiedy racjonalizm rzuci wyzwanie usankcjonowanej przez Boga absolutnej władzy królewskiej i będących jej podporą przeżytkom feudalizmu. Droga do nadejścia tego, co Tocqueville nazwie później demokracją, stała otworem. Po 1789 r. podstawową jednostką społeczną stał się obywatel, a równość obywateli awansowała do roli fundamentu polityki. W każdym razie tak było na zachód od Renu. W podążających własnymi ścieżkami „drugiej” i „trzeciej” Europie17 zmodyfikowany stary reżim przetrwał aż do końca I wojny światowej18.

Jean Chappe d’Auteroche i jego Voyage en Sibérie Wiedza o Rosji przed podróżą Jeana Chappe’a d’Auteroche’a była, wbrew obiegowym opiniom, stosunkowo duża, a dokumentacja obszerna. Ogromną i pozytywną rolę odegrali w tym względzie Polacy, często posługujący się w swoich pismach doskonałą łaciną. Stéphane Mund, w swojej wnikliwej 16 „Obliczono, pisze M. Heller, że w ciągu trzystu lat panowania dynastii Romanowów imperium rosyjskie rozszerzało się z szybkością 140 km 2 dziennie. Pod względem wielkości obszaru podboje Katarzyny II przewyższają zdobycze Piotra. Jeszcze ważniejszy był przyrost ludności. W 1762 r.

Rosja liczyła 19 mln mieszkańców, w 1796 r. – 36 mln. – zob. M. H e l l e r, Historia imperium rosyjskiego, Warszawa 2000, s. 442.

17 Na temat takiego trójdzielnego podziału Europy zob. J. S z ű c s, Trzy Europy, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin 1995.

18 Por. M. M a l i a, Lokomotywy historii. Zwroty w dziejach i kształtowanie nowoczesnego świata, Warszawa 2008, s. 42.

766

remigiusz forycki

i świetnie udokumentowanej monografii19 prezentuje przebogaty korpus tekstów stanowiących źródło wiedzy Zachodu o Rosji. Są to w pierwszej kolejności opisy podróży – badacz wybrał piętnastu autorów, należą do tej grupy między innymi: Ambrogio Contazini, Francisco da Colo, Anthony Jenkinson, Edward Webbe, Hans Cobenzl von Prosseg, Antonio Possevino. Bezcenną i bogatą wiedzę o Moskwie przynoszą też liczne traktaty chorograficzne – z tych najbardziej znanych wymieńmy: Rerum Moscoviticarum Commentarii Sigismunda von Herbersteina, ruski Common Wealth Giles’a Fletchera, Moscovia Possevina, opisy Europy Wschodniej Macieja z Miechowa, Marcina Kromera, Stanisława Sarnickiego, czy dotyczący Krymu tekst Marcina Broniewskiego. Innym, równie ciekawym źródłem wiedzy są, szczegółowo przedstawione przez badacza szwajcarskiego, kroniki, pamflety i panegiryki z okresu Renesansu. Obraz Rosji, jaki się wyłania z tych relacji, jest negatywny, wskazujący raczej na bardzo niski jej „gradient kulturowy”, tj. duży dystans rozwojowy dzielący Europę postępową, kwitnącą od zacofanej, wstecznej, barbarzyńskiej Moskwy, która może być co najwyżej kandydatką do intelektualnej Europy, a nie jej pełnoprawnym uczestnikiem.

Jeżeli chodzi o pierwsze doświadczenia bezpośredniego kontaktu i próby opisania Moskwy przez Francuzów, to pochodzą one dopiero z drugiej połowy XVI wieku i systematycznie rozwijają się przez cały wiek XVII. Szczegółowo ta problematyka została opracowana w książce Michela Mervauda i Jean-Claude’a Robertiego pt. Une infinie brutalité20. Przedmiotem analizy są tutaj opisy podróży sześciu autorów: Jeana Sauvage’a, Pierre’a de la Ville, Jacques’a Margereta, Guillaume’a Le Vasseura de Beauplana, Phillipe’a Avrila i Foy de la Neuville’a.

Raz jeszcze Moskwa ukazana jest w czarnych, bardzo czarnych barwach, zaś tytuł monografii poniekąd sam mówi za siebie: „bezgraniczna brutalność”.

Z wymienionych powyżej francuskich opisów podróży książka Chappe’a d’Auteroche’a nie odnosi się praktycznie do żadnego. Nie oznacza to oczywiście, że ich nie znał. Ale swoją wiedzę dotyczącą różnorodnych aspektów życia Rosjan, natury państwa, formy władzy, obowiązującego prawa, religii, poziomu cywilizacji, stanu kultury, różnic etnicznych, historii etc. czerpał z wielu dostępnych mu źródeł – zarówno francuskich jak i obcych. Na przykład teoretyczną wykładnię „rosyjskości” (russicité) przejął od Monteskiusza i jego teorii klimatu. Wiedzę historyczną natomiast oparł na pismach Woltera, głównie Histoire de l’empire de Russie sous Pierre le Grand21, którą wielokrotnie cytuje w swoim tekście.

19 Por. S. M u n d, Orbis russiarum. Genèse et développement de la représentation du monde „russe” en Occident à la Renaissance, Genève 2003.

20 Por. M. M e r v a u d, J.-C. R o b e r t i, Une infinie brutalité. L’image de la Russie dans la France des XVIe et XVIIe siècles, Paris 1991.

21 Pierwszy tom Histoire de l’empire de Russie sous Pierre le Grand ukazał się w 1759 roku, a więc praktycznie dwa lata przed wyjazdem Chappe’a do Rosji, drugi zaś zaraz po jego powrocie do kraju, w 1763.

O XVIII-wiecznej fascynacji rosją we francji

767

Wszelkiego rodzaju informacje dotyczące życia dworu, wojskowości, bogactw naturalnych, relacji społeczno-politycznych, prawosławia czerpał z kontaktów osobistych z dyplomatami (Louis-Charles-Auguste Le Tonnelier de Breteuil, Paul-François Galluci de l’Hôpital, Claude-Carloman Rulhière, Jean-Louis Favier), z politykami (Jean Armad de Lestocq, Choiseul) oraz z pisarzami i artystami (Jean-Baptiste Le Prince, Bernardin de Saint-Pierre).

Lista źródeł obcych, z których obficie korzystał jest długa i świadczy o znakomitym przygotowaniu d’Auteroche’a do wyprawy. W pierwszej kolejności należy wymienić relacje zamieszczone w obszernych zbiorach opisów podróży: Recueil de voyages au Nord Jean-Frédéric’a Bernarda22 czy Histoire générale des voyages księdza Prévosta23. Odwoływał się też do klasycznych, szeroko znanych w Europie, tekstów Oleariusa, Strahlenberga, Pierre Joseph Macquera czy bardziej specjalistycznych Josepha Adama Brauna, Johanna Jacoba Lerche’a, Antona Büschinga. Nade wszystko jednak ważnym źródłem wiedzy o imperium były jego bezpośrednie kontakty z osobami, które z autopsji znały realia samodzierżawnej Rosji. Największa chyba zbieżność poglądów i podobny do Chappe’a obraz Rosji wyłania się ze świadectw, które pozostawili po sobie Claude-Carloman de Rulhière i Jean-Baptiste Le Prince. Wszyscy trzej stworzyli solidne podstawy historyczno-literackie i artystyczne do wylansowania na Zachodzie mody na „rosyjskość”. Przepięknie ilustrowana książka d’Auteroche’a oraz monumentalne prace Rulhière’a dotyczące imperium carów i jego sąsiadów (Histoire, ou anecdotes sur la révolution de Russie en 1762 czy Histoire de l’anarchie de Pologne) dawały nadzieję, że państwo carów stanie się, podobnie jak Turcja czy Chiny, przedmiotem mody i pogłębionej refleksji nad cywilizacją i kulturą euroazjatyckiej części globu.

Niestety za sprawą Katarzyny II stało się inaczej. Jej odtrutka (Antidot) na rzekomy jad książki Chappe’a okazała się czymś dużo skuteczniejszym niż niewinna refutacja – sparaliżowała na wiele lat (co najmniej do wystąpienia Jana Potockiego) wszelkie zainteresowanie egzotyzmem, odmiennością czy niepowtarzalnym urokiem rosyjskiej wyjątkowości. Zaproponowany przez cesarzową banalny landszaft jako antidotum na spontaniczną wizję obserwatora z zewnątrz uruchomił nowy, nieznany dotąd mechanizm cenzury, wpisany w literacki opis podróży. Odtąd każdorazowemu krytycznemu spojrzeniu na realia rosyjskie będzie towarzyszyć refutacja jako swoiste dookreślenie wizji rzekomego intruza.

Za sprawą carycy powstał nowy gatunek literacki, którego żywotność będzie Recueil de voyages au Nord wychodził w Amsterdamie w latach 1731–1738 – łącznie ukazało się dziesięć tomów.

23 Zob. A.F. P r é v o s t d ’ E x i l e s, Histoire générale des voyages, Paris 1746–1761 – piętnaście tomów.

22

768

remigiusz forycki

zdumiewająco dynamiczna – jego spektakularny rozwój (od reakcji na wystąpienie Chappe’a d’Auteroche’a, później Custine’a – aż do Gide’a i Sołżenicyna) wyznacza sakralną przestrzeń wiedzy tajemnej, osobliwej gnozy, zarezerwowanej dla nielicznych wybranych, kapłanów „świętej Rusi”. W aurze wszechobecnej trwogi i zastraszenia24 tworzyła się nośna na Zachodzie, osobliwa teoria niemożliwości rozumowego, racjonalnego poznania imperium carów.

A jednak już w końcowej fazie wojny siedmioletniej otoczenie Ludwika XV dostrzegało konieczność oszacowania realnej pozycji imperium carów. Mimo toczącej się wojny została starannie zaplanowana i w najdrobniejszych szczegółach zorganizowana wyprawa naukowa, której misją było – obok obserwacji astronomicznej – lepsze poznanie i opisanie nowo powstałego mocarstwa. Na czele ekspedycji stanął przedstawiciel francuskiego Oświecenia, ksiądz-astronom Jean Chappe d’Auteroche.

Ad. Il. 2. Rycina przedstawia króla Francji Ludwika XV („Bien Aimé”) odzianego w białą szatę. Zgodnie z tradycją antyczną toga alba symbolizuje nastawienie pokojowe: cedant arma togae (Cycero). Na głowie król ma koronę z wawrzynu, tzw. corona triumphalis. U boku władcy spoczywa co prawda w pochwie miecz, ale obecność, po prawej stronie sceny, Marsa przypomina czas wojny siedmioletniej i podbojów kolonialnych. U podnóża tronu widzimy Delfina, przyszłego Ludwika XVI, który trzyma zwierciadło – symbol mądrości i roztropności, ale, według Jurgisa Baltrušaitisa, zwierciadło jest też figurą Wenus, a więc chodziłoby tu o bezpośrednie odwołanie do planowanej obserwacji astronomicznej. Centralna postać kobieca, Urania – muza astronomii, tutaj jako symbol Królewskiej Akademii Nauk odkrywa swoje sekrety. Trzy pozostałe postaci kobiece, to Akademia Sztuk Pięknych (z pędzlem i rylcem), Akademia Francuska (z piórem i księgą), wreszcie trzecia uosabia Drukarnię królewską.

Po prawej stronie, z boku widzimy księdza Chappe d’Auteroche’a, w otoczeniu autochtonów: Rosjan, Kamczadali, Wotiaków... Putta bawią się na dole globusem ziemi i mapą będącymi atrybutem Uranii. Inne aniołki, te na górze, igrają z instrumentami naukowymi: lunetą i cyrklem. Na samym dole, centralnie, Le Prince umieścił kałmuckie bóstwo Heruka („Otschirbany”).

Podpis pod ryciną brzmi: Król w trakcie kosztownej wojny zechciał zająć się postępem Nauk. Akademia pod postacią Uranii zdaje Mu relację z przejścia Wenus przez tarczę Słońca i innych obserwacji moralnych oraz fizycznych poczynionych przy tej sposobności.

24 O wszechobecnym strachu w Rosji (la crainte est partout) pisali zarówno Rulhière, jak i Chappe, Le Prince zaś, w stylu Jacques’a Callota, rysował przerażające sceny wymierzania kary knuta i batogów.

O XVIII-wiecznej fascynacji rosjÄ… we francji

Il. 2. Frontyspis

769

770

remigiusz forycki

Jean Chappe d’Auteroche urodził się w miejscowości Mauriac (w regionie Cantal) 23 marca 1728 roku, jako szóste z ośmiorga dzieci. Jego starszy brat Ignacy był ojcem Claude’a Chappe’a d’Auteroche’a, który przeszedł do historii jako wynalazca telegrafu. Zamiłowanie do fizyki, matematyki i rysunku zadecydowało o jego wyborze astronomii, którą studiował pod okiem Dom Germaina. Wybitne zdolności i predyspozycje chłopca do badania ciał niebieskich dostrzegał dyrektor kolegium Ludwika Wielkiego, ksiądz de La Tour, który zarekomendował swojego ucznia wybitnemu uczonemu Cassiniemu de Thury. Ten kontakt okazał się decydujący dla kariery Jeana Chappe’a. Za namową swojego nowego mentora przełożył on z angielskiego na francuski Tablice astronomiczne Halleya, zrobił pomiary kartograficzne części Lotaryngii, dokonał obliczeń wysokości Wogezów, określił za pomocą lunety, kwadranta i wahadła pozycję miejscowości Bitche. W 1753 roku został członkiem Paryskiego Obserwatorium Astronomicznego, od 17 stycznia 1759 roku wchodzi zaś, w skład Królewskiej Akademii Nauk, zastępując Lalande’a.

W listopadzie 1760 roku zdecydował się na wyjazd do Tobolska, gdzie zamierzał przeprowadzić – przewidzianą na 6 czerwca 1761 roku – obserwację tranzytu Wenus przez tarczę Słońca. Jednostronna decyzja Chappe’a, potwierdzona dekretem króla Francji Ludwika XV oraz paryskiej Akademii Nauk zezwalającej na ten wyjazd, okazały się jednak niewystarczające. Niemiecki uczony na usługach Rosji Gerard Friedrich Müller uważał, że byłoby bardziej „pożyteczne i chwalebne”, ażeby obserwację przeprowadził astronom rosyjski. Z kolei Kirył Gregorewicz Razumowski chciał wysłać do Tobolska Niemca, Augustyna Natanaela Grischoffa, profesora astronomii Akademii Petersburskiej. Przeciwny powierzeniu misji Chappe’owi był też Łomonosow, który w obawie przed kompromitującą relacją z podróży („jak to już nie raz bywało”) zaproponował dwóch obserwatorów rosyjskich – Nikity Popowa (który wyraził wstępnie zgodę) i Stepana J. Rumowskiego (ten ostatni nie znał się jednak na astronomii). Również we Francji decyzja Akademii nie została przyjęta jednomyślnie. W liście do Zofii Volland z listopada 1760 roku Diderot pisał: „Zdolny chłopak niejaki Desmarets25 miał być wysłany na Syberię w celu przeprowadzenia obserwacji. Nie pojedzie. Woleli wybrać jakiegoś cymbała [un sot] księdza Chappe’a”26. Dla ateisty Diderota ksiądz będzie zawsze cymbałem, nawet jeśli jest członkiem Akademii Nauk! Ta opinia znalazła się niewątpliwie na biurku Katarzyny II. Opis Podróży na Syberię d’Auteroche’a ukazał się w 1768 roku, w ekskluzywnym wydaniu paryskiego wydawcy Debure’a. Szczególnie zachwyca szata Chodzi o encyklopedystę Nicolasa Desmarets’a (1725–1815), współpracownika i przyjaciela d’Alemberta, twórcę współczesnej geologii.

26 Zob. M. M e r v a u d, Introduction, [w:] Chappe d’Auteroche, Voyage en Sibérie, Oxford 2004, t. I, s. 10.

25

O XVIII-wiecznej fascynacji rosją we francji

771

graficzna książki, z przepięknymi ilustracjami-rycinami Jean Baptiste Le Prince’a.

Tytuł książki powinien brzmieć raczej Podróż do Rosji, bowiem problematyka Rosji europejskiej jest głównym przedmiotem eksploracji Chappe’a, syberyjskie tematy pojawiają się zaś w pełnym wymiarze dopiero w tomie drugim (chodzi tu de facto o przekład z języka rosyjskiego dzieła Kraszennikowa pt. Podróż na Syberię, zawierająca opis Kamczatki).

W swojej relacji z podroży do Rosji ksiądz-astronom kreśli ponury obraz imperium carów i jego mieszkańców. Oglądane i opisywane z autopsji realia ukazują Rosję jako kraj rządzony despotycznie, gdzie człowiek jest sprowadzony do roli niewolnika. Swoją podróż Chappe d’Auteroche odbył w roku 1761, a więc w czasie tragicznego, krwawego przewrotu pałacowego, dzięki któremu Katarzyna II doszła do władzy27. Wydana siedem lat później książka wzbudziła obawy i gniew Katarzyny, która właśnie w tym okresie usilnie zabiegała o intelektualne uznanie Europy. Jej reakcja była więc natychmiastowa i bardzo ostra: własnoręcznie napisała i niezwłocznie wydała (w 1770) Antidot, czyli refutację książki „natrętnego” księdza. Z jej punktu widzenia, relacja d’Auterocha była szkodliwa, nieprawdziwa i, co gorsza, zmanipulowana przez „wrogie siły”, dążące wszelkimi sposobami do dezawuowania jej oraz Piotra I dorobku cywilizacyjnego i reformatorskiego.

Mimo pewnych bezspornych racji (np. Katarzyna II stanęła w obronie – dlaczego nie? – zimnego wychowu dzieci, czy rosyjskiej bani – dzisiaj nikt nie będzie przecież kwestionował pożytków łaźni parowej!) może dziwić aż tak gwałtowna, by nie powiedzieć wręcz histeryczna, reakcja carycy; w końcu książka Chappe’a jest rutynową relacją z podróży, typowym, napisanym w duchu encyklopedycznym, opisem flory, fauny, obyczajów, ceremonii religijnych i świeckich, świąt, zjawisk astronomicznych, fenomenów naturalnych (np. elektryczności), obserwacji Wenus etc.

Bania, łaźnia publiczna, sauna – to przedmiot szczególnego zainteresowania, ale też zafrasowania podróżnych przebywających w Rosji. Dużo kontrowersji budzi ich wspólny dla kobiet i mężczyzn aspekt. Również smaganie się rózgami i wskakiwanie, po kapieli, w pryzmę śniegu lub do lodowatej wody wywołuje konsternację, graniczącą z szokiem. Portugalski lekarz Antonio-Nuñes-Ribeiro Sanches opublikował, w książce pt. Mémoire sur les bains de vapeur de Russie, considérés pour la conservation de la santé et la guérison de plusieurs maladies, Paris 1779, różne na ten temat uwagi, obawy, przestrogi i porady. Dostrzega on jednak, podobnie jak Katarzyna II, pozytywne cechy tych hartujących kąpieli.

Wydarzenia te zostały szczegółowo opisane przez Claude-Carlomana Rulhière’a w: Anecdotes sur la Révolution de Russie en l’année 1762 – korzystałem z wyd. Oeuvres postumes, Paris 1819, t. IV, s. 271–388.

27

772

remigiusz forycki

Il. 3. Łaźnia publiczna

O XVIII-wiecznej fascynacji rosją we francji

773

Imperatorowej chodziło o propagandowe podtrzymanie w opinii publicznej Zachodu mirażu rosyjskiego i nie wystawianie na szwank dobrego imienia Rosji, tak mozolnie wypracowanego przez międzynarodówkę intelektualistów – z Wolterem i Melchiorem Grimmem28 na czele. Naukowa i obiektywna prezentacja realiów rosyjskich „zawodowego” obserwatora, członka Akademii Nauk, wysłannika encyklopedystów (m.in. d’Alemberta) była tego mirażu zaprzeczeniem, czy wręcz jego rozwianiem. Stawka okazała się zbyt wielka, aby podjąć ryzyko dopuszczenia do niekontrolowanego obiegu na Zachodzie nieocenzurowanej prezentacji imperium. Katarzyna intuicyjnie wiedziała, że Podróż Chappe’a jest absolutną nowością i stanowi przełom w tego typu opisach. Czuła, że antropologiczna wizja dociekliwego i uczonego Francuza może zniweczyć jej „kartonową”, opartą na fantazmatycznych wyobrażeniach interpretację. Oświeceniowy paradygmat cywilizacji zderzył się w tym sporze z propagandową matrycą-utopią, projektem zgrabnie wyrażonych, choć niemożliwych do zrealizowania pobożnych życzeń.

Warto w tym miejscu podkreślić, że Katarzyna II przez cały okres swojego panowania będzie chciała, lepiej czy gorzej, realizować swoje utopijne pomysły.

Niestety, w 1789 roku Europa filozofów odkryła przykrą prawdę – manipulowane reformy Semiramidy Północy okazały się zwykłą atrapą. Na przeszkodzie jej misji cywilizacyjnej stanął, immanentny w dziejach Rosji, ekspansjonizm. Racje podboju okazały się nadrzędne w stosunku do racji humanitarnych. A przecież carska ideologia w perfekcyjny sposób potrafiła przełożyć (a właściwie przekręcić) ów ekspansjonizm na język oświeceniowej propagandy cywilizacyjnej. I tak: Zagarnięcie Polski miało na celu obronę tolerancji i wolności przed fanatyzmem katolickim; wojna rosyjsko-turecka to nic innego jak walka świateł z barbarzyńską ciemnością; zamach stanu w Szwecji Katarzyna II potępiała „w imię pogardy absolutyzmu”. Ze swej strony Wolter wynosi pod niebiosa „pogromcę imperium osmańskiego” i „pacyfikatora Polski” – pisze ironicznie Christophe Paillard29.

Pełny tytuł książki Chappe d’Auteroche’a brzmi: Podróż na Syberię, z rozkazu Króla w 1761 roku; zawierająca opis obyczajów i styl życia Rosjan oraz aktualny stan tej potęgi; opis geograficzny, jak też niwelację drogi z Paryża do Tobolska; opis przyrodniczy wzdłuż tej drogi; obserwacje astronomiczne i doświadczenia z elektrycznością naturalną; wszystko wzbogacone o mapy 28 Na temat roli barona Fridricha Melchiora Grimma w działaniach propagandowych Katarzyny II zob. A. Andrusiewicz, Katarzyna Wielka. Prawda i mit, Warszawa 2012, s. 177, passim oraz Jochen S c h l o b a c h, Grandeur et misère d’un médiateur culturel: Fredrich Melchior Grimm, russe, français et allemand [w:] La Culture française et les archives Russes. Une image de l’Europe au XVIIIe siècle, Centre International d’Etude du XVIIIe siècle, Ferney–Voltaire 2004.

29 Por. Ch. P a i l l a r d, Ingérence censoriale et imbroglio éditorial. La censure de la correspondance de Voltaire dans les éditions in-8 et in-12 de Kehl, [w:] „Revue Voltaire” 2007, nr 7, s. 295.

774

remigiusz forycki

geograficzne, szkice, profil terenu, ryciny przedstawiające zachowania Rosjan, ich obyczaje, ubiór, bóstwa Kałmuków oraz inne osobliwości przyrodnicze, pióra księdza Chappe’a d’Auteroche’a z Królewskiej Akademii Nauk, Paryż u Debure’a, 1768 r. Całość składa się z dwóch, różniących się znacznie pod względem zawartości, tomów. Również w ich obrębie różnice między poszczególnymi częściami są istotne.

Pierwszy tom składa się z sześciu części. Część pierwsza (najciekawsza, bo dotycząca opisu Rosji) zbudowana jest z trzynastu rozdziałów: Przedmowa Spis Rozdziałów Opis podróży na Syberię O klimacie Syberii i innych prowincji Rosji O rządzie Rosji od 861 do 1767 O religii prawosławnej Opis Tobolska i jego mieszkańców, o obyczajach Rosjan, stylu ich życia, zwyczajach O zwierzętach domowych i dzikich, o ptakach, rybach i insektach O postępie nauki i sztuki w Rosji, geniusz narodu, o wychowaniu O prawach, karach i banicji O ludności, handlu, marynarce, finansach oraz o armii w Rosji Rewolta Kałmuków Zagórskich w 1757 roku, o ich religii i mitologii niektórych idoli Wyjazd z Tobolska do Petersburga 28 sierpnia 1761 roku Druga część jest poświęcona geografii (między innymi długości i szerokości geograficznej Francji, Rzeszy niemieckiej, Rzeczypospolitej i Rosji). Przedmiotem Trzeciej części są pomiary drogi z Paryża do Tobolska. Czwarta część dotyczy mineralogii. Piąta skupia się na obserwacjach astronomicznych. Wreszcie szósta część opisuje doświadczenia z elektrycznością naturalną.

Pełny tytuł tomu drugiego brzmi: Podróż na Syberię, zawierająca opis Kamczatki, gdzie można znaleźć: I. Obyczaje i styl życia mieszkańców Kamczatki; II. Geografię Kamczatki i krajów sąsiedzkich; III. Korzystne i niekorzystne aspekty Kamczatki; IV. Podbój Kamczatki przez Rosjan, bunty w różnych epokach oraz aktualny stan rosyjskich fortyfikacji w tym regionie, przez Kraszennikowa, Profesora Petersburskiej Akademii Nauk, przekład z rosyjskiego, tom drugi, Paryż, u Debure’a, 1768 r. Zarówno pierwszy, jak i drugi tom są – była już o tym mowa – bardzo bogato i kunsztownie pod względem artystycznym ilustrowane przez Le Pince’a .

O XVIII-wiecznej fascynacji rosją we francji

775

Omawiana książka jest typowym przykładem „opisu podróży”, gdzie osobiste doświadczenia autora-podróżnika przeplatają się z relacją o charakterze etnograficzno-antropologicznym, z potężną dozą wywodów naukowych dotyczących geografii, przyrodoznawstwa, astronomii, mineralogii etc. Tom drugi, poświęcony Kamczatce stanowi pewną całość à part, która nas tutaj będzie mniej interesowała.

Opisując dylematy etnografa w Smutku tropików30, Claude Lévi-Strauss pokazuje, jak różne są oczekiwania „amatora opisów podróży” od postawy chłodnego, zawodowego obserwatora-antropologa. Pisząc o skrajnych normach zachowań oraz o „pewnej dozie niesprawiedliwości, niewrażliwości i okrucieństwa”, francuski etnograf rozróżnia aspekt naukowy, obiektywny, ujmujący zjawiska z dystansu, z umiarkowaniem i dobrą wolą od ujęcia subiektywnego, wartościującego zjawiska innych kultur i cywilizacji w zależności od własnych doświadczeń i rutynowych ocen. W ujęciu Lévi-Straussa każdy obserwator grzeszy rozdwojeniem jaźni, popadając w sprzeczność między postawą „krytyczną u siebie i konformistyczną gdzie indziej”31. Tutaj nakładają się dodatkowo kłopoty obserwatora zaangażowanego, który jeżeli „chce się przyczynić do poprawy własnego ładu społecznego, musi potępiać wszędzie indziej warunki podobne do tych, jakie zwalcza u siebie, a wtedy traci swój obiektywizm i bezstronność.

I na odwrót, oderwanie, jakie mu narzucają skrupuły moralne i ścisłość naukowa, zakazuje mu krytyki własnego społeczeństwa, zakładając, że nie chce osądzać żadnego, aby poznać wszystkie. Działając u siebie pozbawia się zrozumienia innych, lecz chcąc wszystko rozumieć, wyrzeka się zarazem dążenia do jakichkolwiek zmian”32. Świadomość „podwójnej moralności” u obserwatora, innej niż własna cywilizacji, jeszcze nie występuje wyraziście w tekstach pierwszej połowy XVIII wieku. Zdaniem Georgesa Gusdorfa33 przełom następuje dopiero w 1779 roku, kiedy Georges-Louis Buffon w Epoques de la nature zwraca uwagę na fakt, że można badać człowieka nie tylko jako wytwór środowiska i klimatu, lecz także, odwracając zależność, można uznać go za sprawcę transformacji i aktywny element świadomego kształtowania środowiska naturalnego na swoją korzyść.

W komentarzu Gusdorf pisze:

Por. C. L é v i - S t r a u s s, Tristes tropiques, Paris 1955 (cytaty pochodzą z wydania polskiego – Smutek tropików, Łódź 1992).

31 Ibidem, s. 383.

32 Ibidem, s. 383–384.

33 Georges G u s d o r f, Les sciences humaines et la pensée occidentale, t. VIII: La conscience Révolutionnaire: Les Idéologues, Paris 1978.

30

776

remigiusz forycki

Geografia staje się nauką o człowieku wtedy, kiedy człowieka uznaje się za aktant geograficzny. Geografia społeczna jest badaniem obecności ludzi na ziemi, ze wszystkimi tego konsekwencjami dla planety Ziemi oraz gatunku ludzkiego34.

W tym drugim przypadku rola cywilizacji europejskiej będzie bardziej aktywna i kreatywna od kultur prymitywnych, dla których postrzegany świat był światem niezmiennym, a ludzie na całe życie byli związani, z woli boskiej, z przynależnym im miejscem w hierarchii społecznej: „Prawo się zastaje, a nie tworzy” – oto zasada organizująca ten świat35. Ów dychotomiczny aspekt postrzegania rzeczywistości jest widoczny w strukturze opisu Rosji przez Chappe’a d’Auteroche’a. W pierwszym przypadku będziemy mieli do czynienia z typowym opisem podróży, a więc literacką formą relacji ze zderzenia dwóch różnych kultur, cywilizacji i mentalności; w drugim z naukowym, obiektywnym, racjonalnym, skreślonym w duchu Oświecenia opisem rosyjskości. Oba dyskursy są ze sobą związane organicznie, chociaż drugi tom Podróży na Syberię wyraźnie nosi znamiona opisu par excellence naukowego.

Ad. Il. 4. Widzimy tutaj bardzo pięknie przedstawioną na tkaninie, podtrzymywaną przez putta, trasę podróży z Paryża do Tobolska. Niżej, na tle chmur cztery personifikacje kobiece: dwie w antykizowanych strojach – w szyszaku z pióropuszem, w płaszczu z królewskimi liliami i włócznią w dłoni – Francja, w szyszaku z dwugłowym orłem, wsparta na rózgach liktorskich z toporem – Cesarstwo; po prawej ubrana w futro i futrzaną czapkę stojąca kobieta, wsparta na halabardzie – Polska i siedząca bokiem, kobieta w prostej, białej bluzie, z kołczanem ze strzałami na plecach, trzymająca w lewej ręce łuk, obok którego sajdak i strzelba – Rosja. François Rosset daje taki komentarz do opisu grupy kobiet: Są winiety bardziej wyrafinowane, przedstawiające opozycję między światem cywilizowanym i żałosnym światem barbarzyńców. Do takich należy choćby ilustracja, którą Larry Wolff umieścił na okładce świetnego Inventing Eastern Europe. Widać na niej Francję i Cesarstwo Austrii, wyobrażone przez dwie postaci kobiece, strojne niczym boginki; naprzeciw stoi nieokrzesany kmieć z pacholęciem, reprezentujący ten obszar Europy, który w oczach części cywilizowanej uznawany jest za prymitywny i niedorozwinięty – zob. F. Rosset, Drzewo Kraków, Kraków 1997, s. 74–75.

Ibidem, s. 479.

Por. M. M a l i a, Lokomotywy historii. Zwroty w dziejach i kształtowanie nowoczesnego świata, Warszawa 2008, s. 30.

34 35

O XVIII-wiecznej fascynacji rosjฤ we francji

Il. 4. Mapa ogรณlna Francja i Cesarstwo, Polska i Rosja

777

778

remigiusz forycki

Ten komentarz i alegoryczne wyobrażenie mapy podróży z Paryża do Tobolska mogłyby stanowić znakomitą wykładnię teorii tzw. „gradientu kulturowego z zachodu na wschód” autorstwa Martina Malii – zob. M. Malia, op. cit., s. 27–29.

Ekspedycja Chappe’a nie była przygodą kogoś, kto zaplanował sobie zwiedzanie egzotycznej krainy – odbywa się ona jakby „przy okazji” obserwacji astronomicznej. Konsekwencje tego są oczywiste: podróżnik nie dokonuje wyboru kraju, w którym chciałby odnaleźć „utracony raj”; jego podróż odbywała się niejako in extremis: ostatecznym celem wyprawy jest bowiem doświadczenie naukowe, eksperyment, a nie doświadczanie czegokolwiek na własnej skórze. Chociaż – i to stanowi pewne novum w tego typu relacjach – mamy tutaj bardzo wyraźnie zarysowaną sylwetkę podróżującego Ego oraz społeczeństwa, z którego się wywodzi. Tym samym, w odróżnieniu od innych „opisów podróży” tworzących krajobrazowe konstrukcje imaginacyjne, książka Chappe’a ma wyraźnie charakter reportażu, tak jak go definiuje Encyklopædia Universalis w haśle „le récit de voyage”36 i to reportażu nacechowanego gatunkową dominantą autobiografii.

Autor, narrator i bohater opisu, to ta sama osoba. Podobnie jak w autobiografii37 występuje tutaj narracja, która ma swój rytm i sens, gdzie pozornie rozsypane fragmenty układają się w spójną, koherentną całość (np. opis zaczyna się od wyjazdu, a kończy na powrocie do punktu wyjścia etc.).

Na wzór osiemnastowiecznych podróżników Chappe d’Auteroche z młodzieńczym entuzjazmem zbiera po drodze wszystkie informacje, fakty, wydarzenia i opisuje je tak, jak je postrzega, „na żywo” bez retuszu, czy „pięknych przekłamań à la Jean-Jacques Rousseau” (określenie Stendhala odnoszące się do Wyznań).

Trzymając się porównań stendhalowskich, moglibyśmy powiedzieć, że Podróż na Syberię jest jak zwierciadło przechadzające się po rosyjskim gościńcu, przy czym należałoby natychmiast dodać, że odbita rzeczywistość jest przepuszczona przez filtr doświadczenia wewnętrznego. Następuje tutaj zderzenie dwóch światów: świata immanencji subiektywnej w konfrontacji ze światem zewnętrznym, realnym. Opis rzeczywistości rosyjskiej staje się reportażowym zapisem dramatu obserwatora, któremu nie udaje się dostroić własnej encyklopedyczno-racjonalnej mentalności do mentalności istot i rzeczy postrzeganych podczas podróży. Chappe ma wyraźnie problem z oceną czy raczej interpretacją zdarzeń; raz jest geografem-obserwatorem, który rejestruje fakty, innym razem mamy wyraźnie do czynienia z literackim, impresjonistycznym opisem, pełnym namiętnej emfazy, oburzenia, 36 Zob. Récit de voyage [w:] Encyclopædia Universalis, Paris 1995, hasło opracowane przez Jeana Roudauta, s. 630.

37 Chyba najpełniejszą definicję tego gatunku dał Phillipe Lejeune w swojej fundamentalnej książce pt. Le pacte autobiographique, Seuil, Paris 1975; w Polsce wyszła bardzo praktyczna antologia tekstów Lejeune’a dotycząca autobiografii w opracowaniu R. Lubas-Bartoszyńskiej pt. Wariacje na temat pewnego paktu. O autobiografii, oprac. R. Lubas-Bartoszyńska, Kraków 2001.

O XVIII-wiecznej fascynacji rosjÄ… we francji

Il. 5. Czeczuga

779

780

remigiusz forycki

negacji, całkowitego potępienia czy entuzjastycznej adoracji. Słowem jest to opis naszpikowany ogromną ilością ocen wartościujących. Między tymi dwoma biegunami istnieje przepaść (zapewne spowodowana względami ideologicznymi, religijnymi czy politycznymi), a przecież obie te rzeczywistości sąsiadują ze sobą i trudno – w ocenie całości tekstu – nie brać tego faktu pod uwagę. W swojej refutacji książki Chappe’a Katarzyna II uwzględniła tylko literacki, reportażowy aspekt tekstu. Zapowiedziała co prawda, że zabierze się do napisania drugiej części Antidotu, ale nigdy tego nie uczyniła; musiałaby zresztą uwzględnić w swojej polemice aspekt etnograficzny, ale to akurat nie byłby korzystny dla niej i dla jej działań ideologiczno-propagandowych argument sporu. Katarzyna II, nie bez racji, pytała za Monteskiuszem: jak można być Persem? (Rosjaninem). Jest się tylko człowiekiem. Na co Chappe d’Auteroche replikował, że klimat jest nieludzki, a ziemia rosyjska to wieczna zmarzlina i w takich warunkach życie ludzkie jest zdegradowane do zwierzęcej, barbarzyńskiej egzystencji.

Ad. Il. 5. Przepiękna rycina, w której widać rękę mistrza i wpływ nauczyciela Le Prince’a – François Bouchera. Warto przy okazji ryb wspomnieć, że Chappe d’Auteroche w pewnym sensie wylansował we Francji kawior. Oto jego komentarz do Czeczugi: W syberyjskich rzekach pełno jest, nieznanych w Europie, ryb. Do takich należy właśnie czeczuga. Ryba ta jest tak podobna do jesiotra, że trudno dostrzec między nimi jakąkolwiek różnicę, może oprócz tego, że jest mniejsza i bardziej delikatna. Jest tak tłusta, że nie potrzeba oliwy, aby ją usmażyć. Jej żółty tłuszcz służy na co dzień w kuchni.

Z troską zbiera się jej, i jesiotra, ikrę; lekko podsmaża na oliwie, dodaje soli i lokalnych przypraw*. Tak przygotowane jajeczka ikry znane są jako kawior. Zamyka się je w słoiku jak musztardę – zob. J. Chappe d’Auteroche, op. cit., s. 421.

W Przedmowie do swojej książki d’Auteroche kładzie główny nacisk na naukowy aspekt relacji. Na szesnaście stron wstępnych uwag zaledwie niecałe dwie strony poświęca na omówienie pierwszej części dzieła. Jego głównym celem jest wzbogacenie już istniejącej, niemałej wiedzy o historii, cywilizacji, sytuacji moralnej i politycznej imperium północy. Swoją metodę opiera na teorii klimatu Monteskiusza, ale równocześnie postuluje, bliskie Rousseau, badania porównawcze poszczególnych cywilizacji, w celu skierowania człowieka na drogę szczęśliwości: Cywilizacja, analizowana w opisach podróży pod różnymi kątami widzenia, jest pełnym i najbardziej właściwym narzędziem do kształtowania człowieka i ukierunkowania go ku szczęśliwości38.

Chappe d’Auteroche, Voyage en Sibérie, wydanie krytyczne w red. M. Mervauda, Oxford, 2004, s. 231.

38

O XVIII-wiecznej fascynacji rosją we francji

781

Program imponujący, ale warto zobaczyć jak wygląda jego realizacja w praktyce. Weźmy dla przykładu pierwsze stronice relacji z wyprawy. Autor, wraz ze swoim towarzyszem podróży, niejakim Durielem, pułkownikiem na służbie króla Polski, dopływa statkiem do Ratyzbony. Zaraz po wyjściu na brzeg, w okolicach tego miasta, natknęli się na kamień z osobliwym napisem. Po głębszym zbadaniu sprawy okazało się, że chodzi tu o fragment steli żydowskiej, z napisem w języku hebrajskim. Jak twierdzą chłopi z pobliskich wiosek, kamieni takich jest w okolicy dużo więcej (czy chodzi tu o zniszczony lub opuszczony kirkut?).

Zmęczeni całodziennym wysiłkiem podróżni zasiadają do kolacji, ale zaalarmowani krzykami ratują w ostatniej chwili życie zakochanemu młodzieńcowi, który chciał popełnić z rozpaczy samobójstwo. Następnego dnia, po przepłynięciu pod niebezpiecznym mostem, gdzie utonął nieznany ambasador, wracając z wyprawy po wiktuały do naddunajskiego miasteczka ze zdziwieniem zastali na statku młodą, szesnastoletnią dziewczynę, która uciekła od wuja księdza chcącego przysposobić ją na zakonnicę. Odstawiwszy zbiega do rodziny w Persan, nasi podróżnicy dotarli 24 grudnia do jakiejś większej mieściny, gdzie spędzili w kościele miłą wigilię, chociaż kosztowało to Chappe’a utratę części garderoby, bowiem ukradziono mu bieliźniany kufer. Co wynika z tego opisu? Quod libet: Ratyzbona, napisy hebrajskie, niedoszły samobójca, śmierć ambasadora pod mostem, szesnastoletnia panienka, kradzież garderoby w wilię Bożego Narodzenia...

Mamy tu do czynienia z typowym „opisem podróży”, gdzie autor na podstawie notatek z prowadzonego skrupulatnie dziennika (a Chappe takowy prowadził) stara się wiernie odtworzyć wydarzenia z poszczególnych etapów podróży. Jest to coś w rodzaju taśmy filmowej rejestrującej wszystko, co po drodze znajdzie się w „oku kamery”.

Ten bez mała maniakalny, prowadzony z jakąś arcy-drobiazgową „akrybią podróżniczą” opis ma dwa aspekty i logiczne uzasadnienia: po pierwsze, mamy tutaj do czynienia z przedstawicielem nauki, którego zadaniem jest wszak precyzyjne i drobiazgowe rejestrowanie napotykanych zjawisk. Po drugie natomiast, nie możemy zapominać, że XVIII wiek był owładnięty „szaleństwem katalogowania”, wpisywania wszystkiego w hasła encyklopedii. Chappe podchodzi do tego nie tylko metodycznie, w duchu racjonalizmu kartezjańskiego, lecz także z ogromnym talentem reportażowo-literackim. W tym znaczeniu jest „reporterem świata”. Jego opisy zwiedzanych kopalni miedzi (Suksun) i złota (Jekaterinburg), hut i solanek (Solikomsk) przeplatane są barwnymi narracjami udramatyzowanych przygód: nagle powóz tak znika pod śniegiem, że „widać tylko głowy koni”, innym razem mieszkańcy Tobolska oskarżają go o czary, inni natomiast wprowadzają * W tym miejscu Katarzyna II w Antidocie zaprotestowała, twierdząc, że oprócz szczypty soli i zimnej wody niczego się nie dodaje – zob. op. cit., s. 569.

782

remigiusz forycki

w magiczny krąg kałmuckich idoli. Warto też pamiętać, że daleka podróż była wówczas jeszcze bardzo niebezpieczna i obarczona ogromnym ryzykiem (Mervaud podaje, że w wieku XVII na 600 jezuitów, którzy wyruszyli z Europy na misje powróciło zaledwie stu). Niestety, również obserwacje tranzytu Wenus mają swoich „męczenników” – wymienię dwa nazwiska wybitnych astronomów: Anglika Karola Greena i... no właśnie, Jeana Chappe’a d’Auterache’a.

W ponurej i smutnej poetyce utrzymane są opisy syberyjskiej zimy. Uczucie melancholii wywołują niekończące się – „równie stare jak ziemia” – lasy sosnowe, z wmieszaną tu i ówdzie monotonną bielą brzóz. Zwraca uwagę osobliwe powinowactwo z preromantycznymi nastrojami twórczości baronowej de Staël39, Chateaubrianda, czy Etienne’a Piverta de Senancoura. Chappe wnikliwie i szczegółowo opisuje florę i faunę zwiedzanych terenów. Przedmiotem jego dociekliwej obserwacji są też miasta, rzeki (docenia urok Wołgi), bagna, skały, krajobrazy stepowe – a nawet komary i szarańcza. Szczególnie cenny jest materiał wszechstronnie prezentujący Syberię, którą Rosjanie dopiero zaczynają zaludniać40. Książka Chappe’a (z „wkładką” Kraszennikowa) jest – obok relacji Jean-Baptiste-Barthélemy Lessepsa i Maurycego Beniowskiego – prawdziwą kopalnią wiedzy o życiu i zwyczajach ludów syberyjskich: Koriaków, Jakutów czy Kamczadali.

Na uwagę zasługuje rys historyczny dziejów Rosji od 861 do 1767 roku, w którym Chappe porusza bolesny problem oficjalnie zalegalizowanego niewolnictwa, intryg dworskich (długi wywód poświęcony Lestocqowi) i przewrotów pałacowych (nic nie pisze jednak, mimo znajomości z Rulhière’m, o krwawym dojściu do władzy Katarzyny II) oraz okrutnego systemu penitencjarnego. Jeżeli dorzucić do tego szczegóły dotyczące alkoholizmu, lenistwa, lubieżności i rozpusty kobiet, sodomii, chorób wenerycznych, fanatyzmu religijnego, rozwiązłości kleru, wszechogarniającego strachu, braku „trzeciego stanu” i wielkiego ubóstwa chłopów – to otrzymamy niekorzystny, choć wierny obraz materialnej i duchowej mizerii panującej w imperium carów.

Podróżując po Rosji baronowa nabawiła się wręcz „brzozofobii”.

Więcej na temat eksploracji Syberii – zob. znakomite opracowanie (niestety bez aparatury krytycznej) Y. G a u t h i e r a i A. G a r c i a, L’exploration de la Sibérie, Actes Sud, Arles 1996.

39

40

O XVIII-wiecznej fascynacji rosjÄ… we francji

Il. 6. Wielki knut

783

784

remigiusz forycki

Ad. Il. 6. Knut – jest to rodzaj bicza czyli karapnika. Składa się z dwu części.

Naprzód z samego knuta, który corocznie, stosownie do przepisów, prawem formy jako wzór – do każdej guberni był posyłany z Petersburga. Jest to kawał rzemienia w formie pryzmatu, długości ćwierć łokcia, a grubości ¾ cala z grzbietowej skóry wołowej na jucht wyprawionej. Koniec jeden zaopatrzony jest uszkiem i cały w oleju wygotowany, później zasuszony tak, że twardością dorównywa kości prawie i nawet nożem naderżnąć się nie daje. Druga część składa się ze zwykłego karapnika długości 2 i pół łokcia z rzemienia plecionego, osadzonego na trzonku długości jednego łokcia.

Kata wybiera się z katorżników-ochotników. Wykonują oni próbę swoich zdolności na desce półtora cala grubej. Próba jest udana, jeżeli na desce pozostanie wybity kształt ukośnej kraty od knuta. Po dobrze wykonanej próbie kandydata uwalnia się od katorżniczej pracy i spełnia on rolę kata. Otrzymywał 120 rubli asygnacyjnych, około 35 srebrnych miesięcznie. Plecy obnażone. Kark więźnia osłania się skórzanym pasem, aby kat pierwszym uderzeniem go nie zabił. Po jednej stronie skazanego staje policmajster, po drugiej – doktor. Po każdym uderzeniu lekarz bada stan zdrowia skazanego mierząc mu puls. Jeżeli jest obawa, że winowajca nie przetrzyma następnego uderzenia, zabiera się go do lazaretu, a po wyleczeniu knutowanie się tak długo powtarza, aż zostanie wykonany zasądzony wymiar. Z czasem regulaminową liczbę uderzeń zmniejszono z 303 do 33. Skazaniec często, chcąc przetrzymać karę knuta, przekupuje kata, by ten dawkował uderzenia. Nie każde więzienie knut posiada, wówczas – aby wykonać wyrok – trzeba knut sprowadzić.

Fragment scenariusza spektaklu Sen o Bezgrzesznej Józefa Opalskiego i Jerzego Jarockiego, na podstawie egzemplarza inspicjenta i suflera Teatru Starego w Krakowie (scena więzienna). Rękopis w zbiorach autora.

Po stronie pozytywów Chappe wymienia bogate zasoby naturalne Rosji i jej potęgę militarną, wiąże także pewne nadzieje z rządami Katarzyny II. Liczy na to, że uzdrowi ona, zgodnie z duchem epoki, absolutyzm rosyjski, czyniąc go bardziej oświeconym.

Jak ocenić wystąpienie Chappe’a? Czy chodzi tutaj, jak tego chce Antidot, o spisek przeciwko Rosji, czy też mamy tu do czynienia z racjonalnym, opracowanym przez zawodowego obserwatora, opisem wiernie odbitej z naukowego punktu widzenia rzeczywistości? Według Katarzyny II Rosji nie można zrozumieć, jeśli się samemu nie jest Rosjaninem. A przecież książka Chappe’a to – w odróżnieniu od Custine’owskiej wizji, nacechowanej antysłowianofilską interpretacją – „surowe świadectwo” (un témoignage brut – według określenia Mervauda), napisane w duchu i tradycji Kartezjusza, Monteskiusza i encyklopedystów. W tym „rosyjskim mimesis” nie ma miejsca na poznanie poprzez wiarę (Fiodor I. Tiutczew), żadnej – najmniejszej nawet – szczeliny dla tajemniczości (Jan Potocki), enigmy Sfinksa (Balzak), czy sakralnej mitologii (słowianofilska

O XVIII-wiecznej fascynacji rosją we francji

785

gnoza). Nawet ryciny Le Prince’a, starannie opracowane na podstawie bogatej dokumentacji przywiezionej przez artystę do Francji, po wielu latach pobytu na Wschodzie, mają charakter nie tylko artystyczny, lecz także – a może przede wszystkim – źródłowy41. W każdym razie żądni wiedzy o tym kraju następcy (z Custine’m włącznie) otrzymali w prezencie od Chappe’a wszystkie „puzzle” niezbędne do ułożenia „rosyjskiej składanki”. Dzięki genialnemu obserwatorowi nie tylko Wenus, ale również Rosja nieskromnie odkryła wszystkie swoje wdzięki.

Katarzyna II, Antidote Taki typ obserwacji, rejestracji i prezentacji wydarzeń, jaki zaproponował Chappe, mógł na dłuższą metę bardzo szkodzić wizerunkowi Rosji. Toteż nie dziwi, że Katarzyna II zdanie po zdaniu, słowo po słowie starała się odparować wszystkie argumenty astronoma-podróżnika, prowadząc w ten sposób zażartą walkę na śmierć i życie o swoje intelektualne przetrwanie. Od chwili pojawienia się książki na rynku wydawniczym caryca miała poważne kłopoty z opanowaniem stale rosnącej popularności dzieła. Nawet typowo restrykcyjne działania, takie jak wykupywanie i masowe niszczenie „wolnych” egzemplarzy, czy szkalowanie Chappe’a i jego relacji z podróży w „Correspondance littéraire” (piśmie usłużnego Melchiora Grimma, chętnie zamawianym i popularnym wśród oświeconych władców europejskich) nie przynosiły spodziewanych rezultatów. Podróż znalazła się na półkach wielu amatorów tego typu literatury zarówno we Francji (np. Woltera, Holbacha, Turgota), jak i poza jej granicami. Również w prasie ukazały się pozytywne recenzje, wynoszące pod niebiosa sam tekst oraz jego bogatą szatę graficzną. Krytycy „L’Année littéraire”42, „Mercure de France”43, „Journal des beaux-arts et des sciences”44 czy „Journal de l’ariculture, du commerce, des arts et des finances”45 zwracają uwagę na pożyteczne, przemyślane, sprawdzone, a więc wiarygodne obserwacje, przytaczając obszerne fragmenty omawianej książki. Również w późniejszych trochę, ale równie entuzjastycznych recenzjach prestiżowych pism, takich jak „Journal des savans”46 i „Journal encyclopédique”47 widać wyraźnie, że choroba na „miraż rosyjski” była Dobrym przykładem może być tutaj bogata kolekcja rosyjskich strojów ludowych Le Prince’a, albo zagubione statuetki kałmuckich bóstw przywiezione i eksponowane w paryskim Obserwatorium przez Chappe’a. Te ostatnie rozrysowane przez Le Prince’a i opisane przez uczonego księdza stanowią unikalne źródło wiedzy o kałmuckich idolach.

42 „L’Année litéraire”, 1768, (7) i 1770, (8).

43 „Mercure de France”, styczeń 1769, t. II. 44 „Journal des beaux-arts et des sciences”, styczeń 1769.

45 „Journal de l’agriculture, du commerce, des arts et des finances”, styczeń 1769.

46 „Journal des savans”, marzec i sierpień 1769.

47 „Journal encyclopédique”, czerwiec, lipiec, wrzesień, październik 1770.

41

786

remigiusz forycki

jeszcze w zarodku (wyjątek stanowi tutaj oczywiście „Correspondance littéraire” Grimma). Dopiero opublikowany w 1770 roku Antidot i, rok później, Lettres d’un Scyte franc et loyal48 całkowicie zmienią sytuację. Katarzyna II powołała do życia nowy gatunek literacki, tworząc coś w rodzaju „szkoły refutacji opisów podróży po Rosji”. Przyjrzyjmy się z bliska temu literacko-propagandowemu dziwolągowi.

W argumentacji Antidota można wyodrębnić różnorodne aspekty sporu. Raz będzie to element polityczny, innym razem filozoficzny albo propagandowy czy też religijny. Argument polityczny, zapewne najważniejszy, osadzony jest tutaj na nigdy nie zweryfikowanej teorii spiskowej, według której Chappe miałby być rzekomym agentem ministra spraw zagranicznych Francji, Choiseula. Pomijając już fakt, że przedrewolucyjna Francja z jej kolejnymi szefami dyplomacji bardzo rzeczowo i spokojnie „dogadywała się”, mimo bardzo napiętych stosunków politycznych, z Katarzyną II (np. w sprawie usunięcia z jej prywatnej korespondencji z Wolterem49 niewygodnych i kompromitujących ją listów – w jednym z nich Polaków nazywa „bandytami”50), to przecież relacja Chappe’a dotyczy bilansu panowania Elżbiety Piotrowny – poprzedniczki Katarzyny II, a nie jej samej!

Czy „przyjaciółce filozofów” niepotrzebnie puściły nerwy? Nawet śmierć Chappe’a w trakcie redagowania refutacji (którą zapiekła polemistka przyjęła z ulgą, a nawet z nieukrywaną satysfakcją!) nie zatrzymała dzieła „literackiej niwelacji”51.

Dlaczego? Właśnie w tym czasie zależało jej na propagandowym image krzewicielki postępu i tolerancji w Europie, a co za tym idzie również na poprawnym politycznie wizerunku Rosji, gdzie dokonało się to „zbawienne dla rodu ludzkiego” dzieło.

Rycina z pierwszej strony jej refutacji przedstawia postać Herkulesa miażdżącego maczugą Kakusa, co pozwala sądzić, że Katarzyna II odwoływała się tutaj do rzymskiej wersji tego mitu, wedle której Herkules w porozumieniu z Tarchonem wyzwalał – okupowaną przez króla Marsjasza i jego kompana Kakusa – Italię52. Odczytajmy zakodowaną polityczną myśl imperatorowej: Herkules-Katarzyna II maczugą zwala z nóg intrygującego z Marsjaszem-Ludwikiem XV Kakusa-Chappe’a. Mamy tutaj próbkę propagandowego kunsztu władczyni, jej „PR-owskiego” geniuszu. Inna 48 Zob. Lettres d’un Scyte franc et loyal à Monsieur Rousseau, de Bouillon, Auteur du „Journal Encyclopédique”, Amsterdam 1771 (całość ma 65 stron – Listy wysłane były z Petersburga – styczeń 1771).

49 Zob. Christophe P a i l l a r d, Ingérence censoriale... op. cit. Co prawda chodzi tutaj o lata osiemdziesiąte, ale rozmowy w imieniu imperatorowej nadal prowadził główny jej przedstawiciel na Francję Grimm, zaś drażliwe sprawy poruszane w listach do Woltera dotyczyły okresu, kiedy właśnie Rosja przygotowywała się do rozbioru Polski, a więc w interesującym nas okresie.

50 Popierając pierwszą w dziejach ludzkości „interwencję humanitarną” w Polsce, Wolter wieścił całemu światu, że „Katarzyna II wysyła 50 tysięcy żołnierzy, aby przywrócić tolerancję i wolność sumienia” w tym kraju.

51 Reakcja carycy była bezwzględna: „Przysłowie rosyjskie mówi: szczupak zginął, ale zęby zostały.

Ksiądz umarł, ale nadal trzeba zwalczać jego książkę” – zob. Antidote, Amsterdam 1771, t. II, s. 80.

52 Zob. hasło „Kakus” w: Pierre Grimal, Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, Wrocław 1987, s. 174.

O XVIII-wiecznej fascynacji rosją we francji

787

interpretacja – bardziej uniwersalna, bo sugerująca „otwarcie drzwi” wszystkim cudzoziemcom – jest też możliwa, jeśli przyjmiemy wykładnię mitu, według której Herakles (Herkules) zabija Busirisa, okrutnego króla Egiptu. W obu przypadkach odwołanie do frontyspisu książki Chappe’a (można tutaj mówić nawet o dialogu frontyspisów) jest ewidentne53: Herkules/Herakles-Katarzyna II powstrzyma potęgą swojej „rosyjskiej maczugi” Buzirisa-Ludwika XV przedstawionego w zbroi obok Marsa (i Kakusa-Chappe’a w otoczeniu „swoich” nawróconych Rosjan w tle) podczas trwającej wojny siedmioletniej. Semiramida Północy stoi zatem na straży zagrożonej ojczyzny: jest równocześnie obrończynią wolności wojskowej, jak też intelektualnej – strzeże Rosję zarówno przed mieczem marsowego króla Francji, jak i przed prozelityzmem jego „wścibskich akademii”54.

Komentując polityczny aspekt refutacji książki Chappe’a, Michel Merveaud zauważa, że Katarzynie II nie tyle chodziło o polemikę z księdzem, co zademonstrowanie Francji i jej sojusznikom imperialnej potęgi i siły Rosji w międzynarodowej rozgrywce o przywództwo europejskie: Tym samym inspirowane przez imperatorową dzieło było w mniejszym stopniu odpowiedzią na tekst Chappe’a, a w większym demonstracją wobec Choiseula i całej Francji potęgi rosyjskiej, którą właśnie potwierdzały odniesione zwycięstwa w wojnie z Turcją.

Zatem Antidot prezentuje się jako utwór wzywający Francję i jej sojuszników do respektowania Rosji Katarzyny II55.

Jeżeli chodzi o argument filozoficzny Antidotu, to warto zwrócić uwagę na wielki wysiłek Katarzyny II mający na celu przekonanie encyklopedystów do swoich racji i przeciągnięcie ich na stronę „wolnego i lojalnego Scyty”. A sprawa od samego początku nie była ewidentna. Nie tylko komplikował ją fakt, że Chappe był wysłany przez Akademię Nauk i że sam d’Alembert dopuścił książkę do druku, ale – o zgrozo!

– prawie wszyscy koryfeusze nauki przyjęli jego relację pozytywnie i w odróżnieniu od carycy „nie pulsująco”. Wolter, na przykład, wręcz chwali obserwacje, jakie Chappe poczynił w Tobolsku, podziwia jego niespożytą energię i kondycję fizyczną, a zarazem sceptycznie odnosi się do jakości zarzutów Pani „Sharkof” autorki, jak mniemał, Antidiotu56. Podobnie było z innymi intelektualistami, którym bardzo trudno przychodziło akceptować ustrój społeczny, w którym sto tysięcy właścicieli ziemskich i kilkanaście tysięcy funkcjonariuszy trzymało pod butem ponad dwudziestomilionową rzeszę niewolników, a wszelkie próby reform kończyły się zawsze, Na ten temat – zob. analizę frontyspisu.

Przedstawiona na frontyspisie książki Chappe’a personifikacja Akademii i jej trzech pomocnic odsyła też do mitu podstępnie zdobytych przez Herkulesa złotych jabłek Hery strzeżonych przez Hesperydy.

55 Por. C h a p p e..., op. cit., t. I, s. 94.

56 Pisząc „Sharkof” Wolter zapewne miał na myśli księżnę Katarzynę P. Daszkową, którą podejrzewał o autorstwo książkowej refutacji.

53

54

788

remigiusz forycki

Il. 7. Katarzyna II, Antidot, 1770 – strona tytułowa

O XVIII-wiecznej fascynacji rosją we francji

789

z braku ogniw pośrednich, wzmocnieniem władzy centralnej państwa. Caryca chciała wyjść poza zaklęty krąg warstw uprzywilejowanych, ale, aby przybliżyć Rosję do oświeconego Zachodu, należałoby zacząć od edukacji mas chłopskich. Te jednak nie były specjalnie zainteresowane postępem cywilizacyjnym. Obcokrajowcy nigdy nie mogli zrozumieć, jak można zachować tak wielką dumę i przywiązanie do zewnętrznych oznak prestiżu państwa, przy równoczesnym akceptowaniu kondycji niewolnika od wewnątrz. Warto w tym miejscu wyraźnie powiedzieć, że lud rosyjski ponosi częściowo winę za moralne przyzwolenie, kolaborację i akceptację nieludzkiej władzy despotycznej57. Mile łechtany wszechpotężną siłą imperium na zewnątrz, pozwalał carom rządzić absolutnie wewnątrz państwa, które – jak zauważy Puszkin – było w Rosji jedynym Europejczykiem. Zachodni myśliciele sądzili, że służąc carom służyli słusznej sprawie oświecenia Rosji – niestety przyczyniali się nieświadomie do legitymizacji samodzierżawia. Unikając kontaktów z zewnątrz, Rosjanie niechętnie otwierali się na innych. Chappe ubolewał, że: Rosjanie są na ogół tak nieufni, że jeśli ich spytać – nawet o rzeczy bez znaczenia dla Państwa – zawsze odpowiadają: Bóg jeden raczy wiedzieć i Imperatorowa58.

Opisy podróży obcokrajowców nierzadko były traktowane przez autochtonów jako spisek przeciwko świętej Rusi. Zręczną retoryką (czytelną zresztą tylko na Zachodzie) Katarzyna II potrafiła ozdobić wizerunek Rosji fasadą przypominającą technikę trompe-l’oei. Jej – bynajmniej nie romantyczne – zmyślenia, wyrażają się w przeinaczaniu faktów, falsyfikacji zdarzeń, skandalicznym przemilczaniu lub negowaniu patologicznych realiów społeczno-politycznych. Odtąd wielu będzie szukało w Rosji raju na ziemi, który jednak z bliska okaże się piekłem, ale to wcale nie wystraszy następnych chętnych i naiwnych, zwabionych mirażem rosyjskim.

Antidot był zatem sposobem reformowania państwa na skróty. Zamiast żmudnej pracy organicznej, dokonywanej na żywym organizmie społecznym, wybierano działania zastępcze, na papierze. Ta iluzjonistyczna żonglerka, uprawiana przez genialnych szalbierzy propagandy, przypomina wioski potiomkinowskie, co do których jeszcze do dnia dzisiejszego Zachód toczy spór, czy one w ogóle istniały.

Katarzyna II otworzyła puszkę Pandory, z której na następne pokolenia wysypał się model retorycznych, czołobitnych pochwał – wzorzec dla przyszłych najemników pióra. Niestety często, zbyt często będą nimi zagubieni i zdezorientowani zachodni intelektualiści: pisarze, artyści, muzycy, nauczyciele, a nawet ostatnio skołowani aktorzy. Dla Lenina będą to już „pożyteczni idioci”.

PRZEGLĄD WSCHODNI

„Ofiary stają się gorliwymi wspólnikami swojego kata. Oto, czego można się dowiedzieć jadąc do Rosji” – pisał A. de Custine w swojej Rosji w roku 1839 (Warszawa 1995, t. II, s. 106).

58 Por. Chappe d ’A u t e r o c h e, Voyage..., s. 237.

57

Przegląd Wschodni, t. XII, z. 4 (48), s. 791–808, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

Andrzej Gąsiorowski Olsztyn

Polski klub sportowy „Sparta” w Republice Litewskiej (1924–1940)

L

itwa, podobnie jak Polska, w 1918 r. odzyskała niepodległość. Na terenie państwa litewskiego znalazła się liczna mniejszość polska, która pomimo nieprzyjaznej postawy miejscowych władz, dążyła do zachowania swojej odrębności narodowej.

W środowisku młodzieży polskiej rolę konsolidującą utrzymanie polskiej tożsamości narodowej mogła spełniać organizacja o charakterze federacji, skupiającej wszystkie placówki terenowe. Propozycja powołania tego rodzaju organizacji od początku spotykała się jednak ze sprzeciwem czynników litewskich. Rolę taką w gronie starszego pokolenia pełniło Towarzystwo „Pochodnia” z siedzibą w Kownie.

Przy wsparciu działaczy „Pochodni” w 1924 r. udało się powołać do życia pierwsze Sekcje Gimnastyczno-Sportowe (SGS). Działalność tę zapoczątkowały: w Kownie SGS „Ursus”, w Poniewieżu SGS „Oświata” i w Wiłkomierzu SGS „Sparta”1. Z braku innych polskich organizacji młodzieżowych SGS-y miały wypełniać tę lukę. Podjęto także próbę wypracowania zasad prawno-organizacyjnych, dostosowanych do miejscowych warunków2.

Okazało się to konieczne, gdyż mniejszość polska w całym okresie międzywojennym była systematycznie dyskryminowana przez władze litewskie. Dotyczyło to głównie polskich organizacji i stowarzyszeń.

W środowisku polskiej młodzieży było to szczególnie utrudnione.

W tej sytuacji sport stał się jedną z najbardziej atrakcyjnych form pracy narodowej. W sytuacji, gdy odmówiono zarejestrowania towarzystwa młodzieży polskiej, postanowiono wykorzystać doświadczenia SGS-ów Polski Klub Sportowy „Sparta”, „Sprawy Narodowościowe” 1938, nr 12, s. 4.

W. W i e l h o r s k i, Byt ludności polskiej w państwie litewskim, Wilno 1925, s. XXIII; M. Szczerbiński, Polonijna kultura fizyczna na Litwie w latach 1918–1939, „Przegląd Polonijny” 1980, nr 2, s. 41.

1 2

792

Andrzej gąsiorowski

i zjednoczyć je pod jednym kierownictwem. Stowarzyszenia sportowe jako mniej inwigilowane miały większe szanse na uzyskanie rejestracji. Próbę taką podjęto 5 stycznia 1926 r., gdy komitet założycielski wystąpił do władz litewskich z prośbą o zarejestrowanie Polskiego Klubu Sportowego (PKS) „Sport” w Kownie. W tym celu przedłożono wymagane dokumenty wraz z projektem statutu nowego zrzeszenia. Statut przewidywał zakładanie oddziałów (filii) terenowych. Głównym celem PKS miało być „fizyczne i duchowe wychowanie polskiej młodzieży”3.

Oficjalny projekt powołania klubu został przyjęty 31 stycznia 1926 r. na walnym zebraniu „Pochodni”. Powołano także pierwszy zarząd, w skład którego weszli: inż. Stanisław Salmonowicz (przewodniczący), lekarz Piotr Wiatkowski (wiceprzewodniczący), właściciel ziemski Bronisław Wróblewski (sekretarz), student Jan Borysewicz (skarbnik), student Czesław Bańkowski (członek zarządu)4. Po ostatecznym ukonstytuowaniu się zarządu Klubu, przystąpiono do zakładania sekcji sportowych. Najbardziej popularne okazały się: drużyny piłki nożnej, lekkoatletyki, sportów wodnych, gimnastyki i tenisa stołowego. Zaplanowano także pierwsze zawody sportowe. Największy sukces odniosła drużyna piłki nożnej z Kowna, która w 1927 r. zakwalifikowała się do finału litewskich rozgrywek pucharowych. Wraz z powstaniem PKS „Sport” terenowe Sekcje Gimnastyczno-Sportowe (SGS) zostały rozwiązane5.

W planach działaczy starszego pokolenia PKS „Sport” miał stanowić centrum polskiego ruchu młodzieżowego na terenie Litwy Kowieńskiej. Potwierdzał to projekt statutu, który wyraźnie określał zakres wpływów centrali w Kownie.

Oficjalnie Klub miał być placówką samodzielną, choć personalnie był ściśle powiązany z kierownictwem Towarzystwa „Pochodnia”. Po niespełna rocznej działalności pojawił się spór wokół nazwy „Sport”. Jak się okazało tę samą nazwę posiadał litewski tygodnik „Sportas”. Redakcja tego pisma zarzucała stronie polskiej naruszenie prawa wyłączności do tej nazwy. Zażądała też jej zmiany, gdyż jak stwierdzano „może ona budzić dwuznaczne skojarzenia” – łączności 3 Litewskie Państwowe Archiwum Historyczne w Wilnie (Lietuvos valstybės istorijos archyvas, dalej: LVIA), f. 402, ap. 4, b. 459, l. 8, Lietuvos Lenku, Sporto Klubas „Sport” (Pismo organizatorów Polskiego Klubu Sportowego na Litwie „Sport” z 5 I 1926, podpisali: Bolesław Butkiewicz, Czesław Grajewski, Piotr Kwiatkowski, Stanisław Salmonowicz, Bronisław Wróblewski).

4 Na pierwszym posiedzeniu zarządu musiano dokonać korekty jego składu. Okazało się bowiem, że przedstawiciele studentów nie mogą wchodzić w skład kierownictwa PKS. Wobec tego w ich miejsce powołano Tadeusza Gorcewicza – aktywnego działacza młodzieżowego i społecznego, członka klubu „Sparta” w Kownie i Juliana Urniaża – prezesa sekcji gimnastyczno-sportowej „Pochodni” w Kownie w 1924 r., właściciela polskiej księgarni „Stella” w Kownie.

5 LVIA, f. 402, ap. 4, b. 459, l. 9, Lenku, Sporto Klubas „Sport” z 5 II 1926 (Pismo Naczelnika miasta i powiatu Kowna do Polskiego Klubu Sportowego „Sport”); Uchwała walnego zebrania „Pochodni” z 31 I 1926 dotycząca likwidacji Sekcji Gimnastyczno-Sportowej „Pochodna”, LVIA, f. 1169, ap. 1, b. 53, l. 27.

Polski klub sportowy „Sparta” w Republice Litewskiej

793

czasopisma z klubem. Chcąc uniknąć dalszych nieporozumień 22 maja 1927 r., na walnym zjeździe Klubu zmieniono dotychczasową nazwę na Polski Klub Sportowy „Sparta”. Nazwy tej już wcześniej używała Sekcja Gimnastyczno-Sportowa w Wiłkomierzu. Jednocześnie dokonano wyboru nowego zarządu, w skład którego weszli: Witold Syrunowicz (przewodniczący), Ksawery Narkiewicz (wiceprzewodniczący i skarbnik); członkowie zarządu: Alfons Szymański i Aleksander Ginejko. W połowie lipca 1927 r. dokonane zmiany dotyczące nazwy klubu zostały formalnie zatwierdzone przez zarząd oraz naczelnika miasta i powiatu Kowna6.

Ugodowe załatwienie sporu i uznanie roszczeń gazety litewskiej przez zarząd polskiego klubu sportowego, zostało przyjęte z uznaniem i wyciszyło atmosferę wokół całej sprawy. Ułatwiło to powołanie nowych sekcji, rozbudowę urządzeń sportowych i szkolenie instruktorów. Uzyskana samodzielność organizacyjna mobilizowała i zachęcała do pracy wielu młodych działaczy i sportowców. Próby konsolidacji polskiego ruchu sportowego zaczęły przynosić pierwsze efekty.

W Kownie Klub Polski osiągnął największy z dotychczasowych sukcesów, było nim zakwalifikowanie się polskiej drużyny do I litewskiej ligi piłkarskiej. Zwiększyło się zainteresowanie młodzieży sportem, przybywało nowych członków i widzów. Wszędzie urządzono boiska piłkarskie do siatkówki i koszykówki, zakładano nowe sekcje sportowe, zespoły amatorskie, planowano nawet budowę własnej sali gimnastycznej7. Niezależnie od działalności sportowej, zarząd klubu poświęcał wiele uwagi pracy kulturalno-oświatowej. Chodziło bowiem o większe zaangażowanie młodzieży, której starano się zapewnić różne formy aktywności społecznej zgodnie z rolą, jaką PKS miał odgrywać wśród młodego pokolenia.

Kluby posiadały własne świetlice, w których działały biblioteki, były odbiorniki radiowe, prasa, tam odbywały się próby i występy zespołów artystycznych oraz popularne wieczorki taneczne.

Okazją do podsumowania dotychczasowego dorobku Klubu było Walne Zgromadzenie „Sparty”, które odbyło się 29 stycznia 1928 r. Przedstawiono tam szczegółowe sprawozdanie zarządu, w którym dokonano bilansu osiągnięć i planów na rok następny. W czasie obrad wysunięto propozycję utworzenia naczelnej, polskiej organizacji sportowej obejmującej cały teren Litwy. Głównym argumentem było przekonanie, że usprawni to pracę organizacyjną, zjednoczy rozproszone sekcje sportowe, podniesie poziom sportowy i umożliwi objęcie opieką młodzieży, która dotychczas stała na uboczu pracy polskiej. Projekt ten LVIA, f. 402, ap. 4, b. 459, l. 11–13. Pismo PKS „Sport” do naczelnika miasta i powiatu Kowna z 28 V 1927.

7 Sport polski, „Sprawy Narodowościowe” 1930, nr 1, s. 102; Sport polski na Litwie, „Sport i Wychowanie Fizyczne” (dodatek „Polacy Zagranicą”) 1934, nr 7–8, s. 16; Polski Klub Sportowy będzie się nazywał „Spartą”, „Dzień Kowieński” 1927, nr 116, s. 3.

6

794

Andrzej gąsiorowski

miał także w jakimś stopniu równoważyć brak innych organizacji młodzieżowych.

Wszystkie problemy organizacyjne i prawno-formalne zostały omówione 15 lutego 1928 r. na kolejnym walnym zebraniu członków klubu. W sprawozdaniu prezes Witold Syrunowicz zwracał uwagę na ciągły wzrost zainteresowania młodzieży działalnością „Sparty”. Wskazywał także na sukcesy polskich sportowców, a także tych, którzy występowali niemal we wszystkich niepolskich zespołach sportowych Kowna8. Starania polskich działaczy wspierał także Światowy Związek Polaków z Zagranicy (ŚZPZ). Z Warszawy dochodziły wyraźne sygnały poparcia i zachęty do aktywnej działalności sportowej, gdyż jak twierdzono była ona wyjątkowo skuteczna wśród młodzieży polonijnej. Ożyła również myśl powołania placówki centralnej, w jaką mógłby przekształcić się PKS „Sparta” z zarządem głównym w Kownie9. Dzieła tego miał już dokonać nowy zarząd PKS „Sparty” w składzie: Witold Syrunowicz (prezes), Leon Ślużyński (zastępca prezesa), Michał Ukiański (sekretarz), Alfons Bojko i Stanisław Palczyński (członkowie zarządu)10. W tym celu 13 stycznia 1929 r. w sali „Omegi” w Kownie, odbyło się walne zebranie „Sparty”. Tym razem nie chodziło tylko o zwykłe sprawozdanie i wybór nowych władz Klubu, ale przede wszystkim ustalenie nowej strategii polskiego ruchu sportowego na Litwie.

Dużym sukcesem okazał się także wybór Syrunowicza do Litewskiego Związku Kolarskiego. Ważne to było, gdyż nadal zdarzały się próby dyskryminowania polskich sportowców. Dochodziło do tego nawet przy losowaniach, wyborze boisk do rozgrywek, podejmowano też niekorzystne dla Polaków decyzje administracyjne. Polskim sportowcom i działaczom sportowym zależało na powołaniu centralnego kierownictwa, które mogłoby reprezentować polski ruch sportowy w rozmowach z władzami litewskimi. Ideę tę wspierał polskojęzyczny „Dzień Kowieński” zachęcając do „centralizacji polskich ośrodków sportowych w jeden związek” (organizację centralną posiadały już mniejszość niemiecka i żydowska)11. Próbę taką podjęto 10 marca 1929 r., uchwalając nowy statut, który przewidywał utworzenie Zarządu Głównego PKS „Sparty” z siedzibą w Kownie, wraz z prawem zakładania oddziałów terenowych w całym kraju. W tej sprawie 13 marca 1929 r. wystosowano do naczelnika miasta i powiatu prośbę o zatwierdzenie przedłożonego projektu statutu. Po upływie trzech miesięcy nadeszła G. B ł a s z c z y k, Litwa współczesna, Warszawa–Poznań 1992, s. 332; Walne zgromadzenie „Sparty”, „Dzień Kowieński” 1928, nr 24, s. 4.

9 Archiwum Akt Nowych (dalej AAN), Ambasada Polska w Berlinie (dalej APB), syg. 736, s. 95, Raport Zasadnicze cechy polityki mniejszości polskiej (1928); Rozwój sportu polskiego w Litwie, „Dzień Polski” 1929, nr 12, s. 3.

10 LVIA, f. 402, ap. 4, b. 459, l. 17, Pismo „Sparty” do naczelnika miasta i powiatu Kowna z 26 III 1928.

11 Rozwój sportu polskiego w Litwie, „Dzień Polski” 1929, nr 12, s. 3.

8

Polski klub sportowy „Sparta” w Republice Litewskiej

795

odpowiedź zalecająca dokonanie naniesionych poprawek w przedłożonym tekście statutu. Uwzględniono wszystkie i wkrótce statut został zatwierdzony12.

Był to duży sukces i efekt wieloletnich starań strony polskiej, która uzyskała skuteczny oręż w walce o zachowanie polskości młodego pokolenia. Atrakcyjność nowej formy pracy polskiej społeczności, a przede wszystkim jej funkcja wychowawcza budziły powszechne zainteresowanie w całym środowisku polskim.

Działalność ta, jak dawniej nie ograniczała się tylko do pracy nad zdobywaniem rekordów sportowych, ale przede wszystkim powiązana była z szeroką pracą wychowawczą i kulturalno-oświatową. Idea ta była bliska również stowarzyszeniom starszego pokolenia, które obok statutowych zadań uwzględniały różne formy rekreacji fizycznej13. „Dzień Kowieński” na ów temat pisał: „Pomijając kilka istniejących w Litwie organizacji kulturalno-oświatowych na całym terenie Litwy, a zwłaszcza w okręgach gęściej przez ludność polską zamieszkałych, odczuwa się dotkliwie brak polskich stowarzyszeń, które by na miejscu łączyły żywioł polski i pomagały mu w zaspakajaniu jego potrzeb narodowych”14. Był to kolejny głos za ujęciem w zwarty system organizacyjny, podporządkowany jednemu kierownictwu. Brak takiego ośrodka odczuwano najbardziej na terenach wiejskich, gdzie zamieszkiwało wielu Polaków. Panował tam zastój organizacyjny, gdyż brakowało polskich stowarzyszeń, szkół, świetlic i działaczy społecznych.

Jedynie studenci posiadali własny Związek Polskiej Młodzieży Akademickiej Litwy. Związek miał dużą autonomię i działał zupełnie samodzielnie. Pozostała młodzież nadal była rozproszona po różnych placówkach, w tym też przeznaczonych dla osób dorosłych. Wśród tej młodzieży dominował wzór sportowca-harcerza, a więc młodego człowieka, zdrowego i wysportowanego, ale także patrioty „z poczuciem obowiązku narodowego”15.

Uważano, że centrum polskiego ruchu młodzieżowego z zarządem głównym powinno znajdować się w Kownie. Natomiast w terenie podobną rolę miały spełniać oddziały podlegające Zarządowi Głównemu16. W oddziałach, w zależności od lokalnych potrzeb zamierzano zakładać różne sekcje sportowe i kulturalno Skład zarządu „Sparty”: W. Syrunowicz (prezes), B. Wróblewski (wiceprezes), M. Ukiański (sekretarz), A. Godlewski (skarbnik). Komisja rewizyjna: A. Bojko, P. Kwiatkowski, Z. Ugiański.

13 W zdrowym ciele zdrowy duch, „Kowieński Kalendarz Powszechny”, Kowno 1932, s. 83–88; Sport a młode pokolenie, „Życie Młodzieży” (dodatek „Chata Rodzinna”) 1935, nr 19, s. 5.

14 AAN, ŚZPZ, syg. 240, s. 7, Tezy ideowo-wychowawcze i organizacyjne dla młodzieży wiejskiej za granicą; O potrzebie u nas kółek sportowych, „Życie Młodzieży” (dodatek „Chaty Rodzinnej”) 1925, nr 36, s. 7; „Pochodnia”, „Dzień Kowieński” 1924, nr 227, s. 3.

15 Sport jako czynnik wychowania narodowego, „Głos Młodych” 1935, nr 3, s. 14, 15; O nowy typ polskiego sportowca w Litwie, „Głos Młodych” 1936, nr 4, s. 4.

16 Z. B o r y s o w i c z, O nowoczesną organizację młodzieży, „Głos Młodych” 1938, nr 9–10, s. 4; Nasze zadania, „Głos Młodych” 1938, nr 11–12, s. 4.

12

796

Andrzej gąsiorowski

-oświatowe. Placówki takie planowano powoływać we wszystkich większych skupiskach polskich, a sekcje w zależności od możliwości i zainteresowań młodzieży. Sport miał więc stać się głównym spoiwem pracy młodzieżowej i metodą szerszego jej upowszechnienia, gdyż „stanowił on wielką siłę w życiu społecznym i narodowym”17.

Myśl zjednoczenia całego polskiego ruchu młodzieżowego na Litwie pod egidą PKS „Sparty” w Kownie, została oficjalnie wprowadzona w życie 9 czerwca 1929 r. Dokonano tego przy okazji obchodów 10-lecia Gimnazjum Polskiego w Poniewieżu. Przybyłym delegatom zaprezentowano projekt centralnie zarządzanego polskiego związku sportowego na Litwie. Spotkaniu przewodniczył Marian Babiański, natomiast wstępne założenia i projekt statutu, który przewidywał powołanie centralnego zarządu z jego filiami terenowymi omówił przedstawiciel „Sparty” w Kownie Witold Syrunowicz. Zebrani jednogłośnie przyjęli zgłoszoną propozycję, uznając ZG „Sparty”, jako organizację naczelną, obejmującą całą młodzież polską na Litwie. Wraz z podjęciem tej decyzji, kończyły dotychczasową działalność SGS-y w Poniewieżu, Wiłkomierzu i Kownie, a w ich miejsce powoływano Oddziały ZG „Sparty”. Opracowano też wstępną koncepcję organizacyjną nowej placówki oraz zasady jej funkcjonowania, co było warunkiem wystąpienia do władz o jej zarejestrowanie. W programie działalności przewidziano coroczne mistrzostwa sportowe Polaków na Litwie, które miały być okazją do współpracy wszystkich ośrodków polskich. Zapoczątkować miały je rozgrywki w piłkę nożną, które zamierzano przeprowadzać kolejno we wszystkich oddziałach terenowych18. Na początek udało się je założyć w Kownie, Poniewieżu, Wiłkomierzu i Kalwarii Mariampolskiej. Natomiast z niewiadomych powodów odmówiono zarejestrowania oddziałów w Jeziorosach i Kiejdanach19.

Największy Oddział, wraz z ZG „Sparty” miał swoją siedzibę w Kownie przy ulicy Orzeszkowej 12 i zrzeszał 162 członków. Działały tam sekcje: bokserska, gimnastyczna, hokeja na lodzie, kolarska, lekkoatletyczna, łyżwiarska, piłkarska, pływacka, szachowa, tenisa ziemnego i stołowego. Ponadto Oddział posiadał własny lokal będący siedzibą biura i zarządu, świetlicę, kilka małych boisk, a w planach była budowa sali gimnastycznej. W skład pierwszego zarząd Oddziału w Kownie weszli: Czesław Grajewski (prezes), Michał Ukiański (wiceprezes i skarbnik), Franciszek Gintowt (sekretarz), Leon Ślużyński i Bronisław Wróblewski (członkowie zarządu). Miejscowi sportowcy uzyskali też pierwsze Sport a młode pokolenie, „Życie Młodzieży” (dodatek „Chaty Rodzinnej”) 1935, nr 19, s. 8.

Projekt założenia Polskiego Związku Sportowego w Litwie, „Dzień Kowieński” 1929, nr 39, s. 7; Sport polski na Litwie, „Sport i Wychowanie Fizyczne” (dod. „Polacy Zagranicą”) 1934, nr 7–8, s. 17.

19 LVIA, f. 402, ap. 4, b. 459, l. 21. Pismo zarządu PKS „Sparta” do naczelnika miasta i powiatu Kowna z 13 III 1937; Protokół z zebrania nadzwyczajnego PKS „Sparta” w Kownie z 10 III 1929, ibidem, l. 24; Organizacje zlikwidowane, „Sprawy Narodowościowe” 1937, nr 6, s. 707.

17

18

Polski klub sportowy „Sparta” w Republice Litewskiej

797

sukcesy zdobywając III miejsce w mistrzostwach Litwy w tenisie stołowym oraz w litewskiej lidze piłkarskiej.

Równie silny Oddział powstał w Poniewieżu. Liczył 130 członków, którzy należeli do 6 sekcji: boksersko-atletycznej, gimnastycznej, kolarskiej, piłkarskiej, szachowej i tenisa stołowego. Najwięcej sukcesów zdobywali bokserzy i piłkarze. W klubie znaczną część zawodników stanowili uczniowie starszych klas miejscowego gimnazjum polskiego. Trzecim silnym Oddziałem była „Sparta” w Wiłkomierzu z 92 zawodnikami w następujących sekcjach sportowych: gimnastycznej, kolarskiej, lekkoatletycznej, piłkarskiej, szachowej oraz tenisa ziemnego i stołowego. Wyróżniali się przede wszystkim lekkoatleci i piłkarze.

Oddział w Wiłkomierzu napotkał jednak na wiele trudności, gdyż już w lipcu 1929 r. w czasie meczu miejscowej „Sparty” z niemiecką drużyną KSK „Kultus”, Klub Polski został zawieszony. Decyzję tę cofnięto dopiero w 1933 r. Kłopoty miał także Oddział w Kalwarii, gdyż mimo, że został zarejestrowany w urzędzie naczelnika powiatu w Mariampolu, komendant wojenny tego powiatu odmawiał zgody na przeprowadzanie zebrań organizacyjnych i zawodów sportowych.

Mimo not protestacyjnych (7 X 1929; 5 II i 25 II 1930) wystosowanych przez Zarząd Główny „Sparty” do ministra wojny, odpowiedź odmowną otrzymano dopiero 27 marca 1930 r. Nadal jednak panowało przekonanie, że: „Sport polski na Litwie pomimo ciągłych szykan ze strony litewskich organizacji sportowych i władz administracyjnych oraz trudności materialnych powoli, lecz stale się rozwijał, zajmując ważne miejsce w ogólnokrajowym ruchu sportowym i w życiu mniejszości polskiej”20. Utworzenie polskiej centrali sportowej na Litwie było tego najlepszym dowodem i niewątpliwym sukcesem wielu działaczy z Kowna.

Duże nadzieje wiązano z nowo wybranym (20 IX 1929), Zarządem Głównym „Sparty”. W jego skład weszli: Hektor Komorowski (przewodniczący); Piotr Kwiatkowski (wiceprzewodniczący i skarbnik), Bronisław Wróblewski (sekretarz), Henryk Jatowtt (zastępca sekretarza), Witold Lutkiewicz (członek zarządu)21.

Powołano także zarządy oddziałów terenowych „Sparty” w Kownie, Poniewieżu i Wiłkomierzu. Stanęły przed nimi trudne zadania, gdyż nadal piętrzyły się różne trudności. Najbardziej skomplikowana sytuacja panowała w Wiłkomierzu, gdzie początkowo miejscowe władze nie wyrażały zgody na oficjalną pracę tamtejszego Oddziału. Mimo to prowadzono ją nadal pod szyldem Sekcji Gimnastyczno-Sportowej Towarzystwa „Oświata”. Dodatkowe problemy stwarzała reforma LVIA, f. 402, ap. 4, b. 459, l. 31, 35, Pismo „Sparty” do naczelnika miasta i powiatu Kowna z 18 V 1929 i 8 V 1930; Litwa. Sport polski, „Sprawy Narodowościowe” 1930, nr 1, s. 100–102.

21 AAN, MSZ, syg. 6144, bs. Rap. z 28 V 1929, Położenie mniejszości narodowej polskiej na Litwie pod względem kulturalnym; LVIA, f. 402, ap. 4, b. 459, l. 34, Skład Zarządu Głównego „Sparty”, Kowno 21 X 1929.

20

798

Andrzej gąsiorowski

sportu litewskiego, który został upaństwowiony. Ustawa zwiększała ingerencję państwa uzyskującego prawo do wyznaczania celów i kierunków działania całego ruchu sportowego, a pośrednio i mniejszościowego. Władzę tę powierzono Izbom Sportowym, którym podlegały także polskie organizacje sportowe22. Zrodziło to nowe trudności, spadała też liczebność członków PKS. W Poniewieżu pozostało ich 95, a w Wiłkomierzu było ich już tylko 50. Praca w tych Oddziałach formalnie była już zakazana i mogła odbywać się tylko w sposób nieoficjalny, co groziło poważnymi konsekwencjami. Więcej szczęścia miała młodzież w Birżach, gdzie władze litewskie bez większych zastrzeżeń zgodziły się na otwarcie nowego Oddziału „Sparty”. Zebranie założycielskie odbyło się 21 czerwca 1931 r. W skład zarządu Oddziału weszli: Jan Sutkiewicz (prezes), Cyprian Budzewicz, Maria Frydrychowiczówna, Jan Mieszkowski i Feliks Piotrowski. Na początek chęć wstąpienia do klubu wyraziło 15 młodych osób. Powołano sekcję piłkarską, siatkówki i nieco później tenisa stołowego. Po rocznej pracy odbyło się w Birżach pierwsze walne zgromadzenie członków Oddziału. Jak wynikało ze sprawozdania Oddział liczył 28 stałych członków, działających w trzech sekcjach sportowych23.

Po utworzeniu nowej struktury sportu polskiego z centralą w Kownie, mimo wielu przeciwności starano się nadal utrzymywać oddziały terenowe. Sprawność i atrakcyjność ich działania miała być podstawą pracy narodowej w środowisku polskiej młodzieży. Celem, do którego zmierzano miało być „wychowanie obywateli prawdziwie współczesnego typu, zdrowych fizycznie i pogodnych duchowo”.

Zadanie to wypełnić mogła tylko organizacja silna i sprawnie działającą. Miał nią być dobrze zorganizowany klub sportowy, który „musiał także dbać o stronę duchową, łączyć piękno i tężyznę ciała z szlachetnością oraz rozwojem umysłu i ducha”24. Zadanie to oraz dalszą stabilizację polskiego ruchu sportowego komplikowały jednak ciągłe zmiany prawa litewskiego. Miesiącami czekano na decyzje Litewskiej Izby Sportowej, która odwlekała niemal każdą decyzję w sprawie polskiej. Dotyczyło to przede wszystkim wprowadzenia 4-letniej kadencji Zarządu, wieku członków (od 18 lat), sprawozdawczości, zmian statutowych i rejestracji nowych placówek. Ostatecznie 2 marca 1933 r. naczelnik miasta Kowna i powiatu oraz dyrektor Izby Sportowej dr Jurgelonis zatwierdzili poprawioną wersję statutu „Sparty”25. Aby to uzyskać należało ponownie dokonać wielu korekt statutu PKS. Zmian tych dokonano na zwołanym na 23 kwienia 1933 r. walnym zjeździe delegatów „Sparty”. Obradom przewodniczył Stanisław Okulicz, znany polski Upaństwowienie sportu i wychowania fizycznego, „Dzień Kowieński” 1930, nr 269, s. 4.

Oddział polskiej „Sparty” w Birżach, „Chata Rodzinna” 1931, nr 27, s. 5; W brzańskim oddziale „Sparty”, „Dzień Kowieński” 1932, nr 57, s. 4.

24 J. Ł a n g o w s k i, Więcej troski o wychowanie fizyczne, „Polacy Zagranicą” 1932, nr 6, s. 2, s. 6.

25 Statut „Sparty” zatwierdzony przez Izbę Wychowania Fizycznego; Zjazd delegatów „Sparty”, „Dzień Kowieński” 1933, nr 27, s. 4.

22 23

Polski klub sportowy „Sparta” w Republice Litewskiej

799

działacz społeczny i sportowy. Przedstawiono wówczas sprawozdanie z dotychczasowej działalności, uchwalono także 4-letni program działania, określono nowe cele i zadania, usunięto 57 członków Klubu, którzy opuszczali treningi, nie opłacali składek i nie udzielali się w pracy organizacyjnej. Na zakończenie wybrano nowy zarząd centralny, w składzie: Stanisław Perkowski (prezes), Alfons Bojko (wiceprezes), Czesław Mikołajunas (sekretarz), Stanisław Mikulicz (skarbnik), Jan Majewski (członek zarządu)26. Dokonane zmiany nieco ożywiły pracę, częściej zaczęły odbywać się spotkania i zawody sportowe (igrzyska) „Sparty” z udziałem dużej grupy polskiej młodzieży. Natomiast trudności pojawiły się w kontaktach polsko-litewskich. Doświadczyła tego drużyna „Sparty” z Kowna, która, mimo że uzyskała prawo gry w I lidze piłkarskiej nie została do rozgrywek dopuszczona27.

Przełomowym okresem w dotychczasowej działalności sportowej wydaje się być rok 1934. Odnotowano wówczas znaczny przypływ nowych członków, których liczba z 233 osób (Kowno, Poniewież, Wiłkomierz) powiększyła się do 41928. Poprawiła się także sytuacja finansowa „Sparty”, która po dokonanej reorganizacji otrzymywała z kasy „Pochodni” po 10 tys. litów rocznie. Pewnego wsparcia udzielał także Państwowy Urząd Wychowania Fizycznego w Warszawie.

Pieniądze te nie zawsze jednak były racjonalnie wydawane, a w opinii Witolda Langroda (naczelnik wydziału MSZ) nie zawsze też właściwie rozliczane29. Pomoc finansową przeznaczano na działalność sportową Klubu, ale także na wydatki bieżące i kulturalno-oświatowe. Szczególnie w okresie jesiennym i zimowym cieszyły się one dużą popularnością. Odbywały się wówczas przedstawienia teatralne, odczyty, obchody świąt, gry świetlicowe, spotkania towarzyskie i zabawy taneczne. Przodował w tym Oddział kowieński z 200 członkami, którzy odnosili wiele sukcesów w piłce nożnej, siatkowej, koszykowej, lekkoatletyce i tenisie stołowym30. Podobnie było w Poniewieżu, gdzie Oddział „Sparty” był jedyną organizacją młodzieży polskiej na tym terenie. Poza treningami sportowymi młodzież zbierała się w świetlicy Klubu, gdzie odbywały się próby Zjazd delegatów „Sparty”, „Dzień Kowieński” 1933, nr 95, s. 3.

Na naszej niwie kulturalno-oświatowej w roku 1932–1933, „Dzień Kowieński” 1933, nr 133, s. 2; Cykl zawodów o mistrzostwo „Sparty”, „Dzień Kowieński” 1933, nr 133, s. 4.

28 Doroczne walne zgromadzenie Oddziałów „Pochodni”, „Sprawy Narodowościowe” 1934, nr 2–3, s. 304; Sport polski na Litwie, „Sport i Wychowanie Fizyczne” (dodatek „Polacy Zagranicą”) 1934, nr 7–8, s. 16–18.

29 AAN, MSZ, syg. 6142, s. 16, Pismo W. Langrada do MSZ z 22 V 1934.

30 W tym czasie zarząd Oddziału kowieńskiego „Sparty” tworzyli: S. Bukowski (prezes), J. Żebrowski (wiceprezes), E. Dawidowicz (sekretarz), P. Tarasewicz (skarbnik), J. Krupska (członek Zarządu), kandydaci: Z. Dobrzyński, F. Ginejko (zob. LVIA, f. 402, ap. 4, b. 459, l. 72, Pismo Oddziału kowieńskiego „Sparty” do naczelnika miasta i powiatu z 18 XI 1935; Walne zgromadzenie kowieńskiego oddziału „Sparty”, „Chata Rodzinna” 1935, nr 46, s. 11).

26 27

800

Andrzej gąsiorowski

zespołów artystycznych, odczyty lub gry i wieczorki towarzyskie. Nadal jednak wiele młodzieży pozostawało na uboczu polskiej działalności organizacyjnej, co nierzadko kończyło się dezercją do obcych klubów sportowych i stowarzyszeń młodzieżowych31.

W trzecim co do wielkości ośrodku polskim – w Wiłkomierzu po przejściach, które spowodowały, że Klub był zawieszony już od 1934 r., praca ożyła na nowo.

Przyczynili się do tego T. Dąbrowski i W. Lutkiewicz. Uruchomiono kilka sekcji sportowych nawiązujących współpracę z oddziałami w Kownie i Poniewieżu.

Udało się także nawiązać kontakty sportowe z drużynami litewskimi oraz z drużynami innych mniejszości narodowych. Odział liczył 80 członków, którzy najchętniej uprawiali piłkę nożną, boks, lekkoatletykę, sporty wodne i tenis stołowy.

Kilku zawodników „Sparty” w Wiłkomierzu należało do czołowych lekkoatletów kraju, uzyskiwano także dobre wyniki w zawodach kajakowych, a szczególnie boksie. Bokserzy miejscowej „Sparty” zdobywali nawet medale na mistrzostwach Litwy. Przy wiłkomierskiej „Sparcie” istniała świetlica, biblioteka wyposażona nie tylko w książki, ale także w prasę, radio i różne gry towarzyskie. Dalsza działalność miejscowej „Sparty” ponownie została zakazana 15 listopada 1935 r.

Dużym sukcesem okazało się powołanie w 1934 r. Oddziału „Sparty” w Janowie, gdyż na tym terenie dotychczas nie było żadnej polskiej organizacji, a nawet szkoły. Zamieszkiwała tam liczna grupa Polaków, spośród których na pierwszym spotkaniu w dniu 4 lutego 1934 r., zapisało się do „Sparty” 19 osób. Zebranie prowadzili Jerzy Werejko i Michał Broniecki. Zarząd Główny „Sparty” reprezentował Józef Majewski. Objaśnił on zebranym motywy i potrzebę utworzenia takiej organizacji. Wybrano pierwszy zarząd w skład, którego weszli: Michał Broniecki (prezes), później przez wiele lat funkcję te sprawował Jerzy Werejko.

Kolejne stanowiska przypadły: Mieczysławowi Kiszonowi (wiceprzewodniczący), Franciszkowi Wilpiszewskiemu (skarbnik), Janowi Dowgiałło (sekretarz)32.

Pierwszym publicznym występem zawodników miejscowej „Sparty” było spotkanie lekkoatletyczne z udziałem „Sparty” z Wiłkomierza. Zawody odbyły się w połowie lipca 1934 r. na nowo oddanym do użytku boisku sportowym w Janowie. Spotkanie zakończyło się zwycięstwem gości w stosunku 37,5:16,5 punktów33. W relacji prasowej z Janowa można było przeczytać, że: „Dzisiaj M. J a c k i e w i c z, Polskie Towarzystwo „Oświata” w Poniewieżu, „Znad Wilii”, 1999, nr 22, s. 4; Młodzież w życiu społeczeństwa, „Chata Rodzinna” 1935, nr 16, s. 5; Nowy sezon „Sparty”, „Chata Rodzinna” 1935 nr 43, s. 10.

32 LVIA, f. 402, ap. 4, b. 459, l. 69, Pismo Oddziału „Sparty” w Janowie z 29 XI 1934; Jotem, Nowa placówka sportowa w Janowie, „Chata Rodzinna” 1934, nr 6, s. 2 (Skład Komisji rewizyjnej: Władysław Markiewicz, Jerzy Szwoynicki, Szymon Wasyl; Nowy Oddział „Sparty” w Janowie, „Dzień Kowieński” 1934, nr 30, s. 4).

33 Lekkoatletyczne zawody „Sparty” w Janowie, „Dzień Kowieński” 1934, nr 172, s. 4.

31

Polski klub sportowy „Sparta” w Republice Litewskiej

801

o swoją organizację jesteśmy spokojni i dumni z niej. Każdy z nas w życiu organizacyjnym bierze żywy udział, spełnia należycie swe obowiązki, stara się o rozwój organizacji”34. Przy Oddziale powstało kilka sekcji sportowych oraz sekcja dramatyczna i muzyczna. Organizowano wieczorki towarzyskie, popularne sobótki, w czasie których werbowano nowych członków. Na spotkania takie przychodziło ponad 50 osób, a już w 1935 r. Klub liczył około 70 członków. Niezależnie od pracy sekcji sportowych urządzano wycieczki do Kiejdan, Kowna, Wiłkomierza oraz innych klubów, gdzie rozgrywano wyścigi kajakowe, zawody lekkoatletyczne, w piłkę nożną i tenisa stołowego. Miejscowa „Sparta” gościła także swoich kolegów z innych oddziałów. Nie zawsze spotykało się to z życzliwą reakcją strony litewskiej, zdarzały się napady na polskie lokale, odmawiano korzystania z publicznych obiektów sportowych. Przykładem wrogiego stosunku do poczynań polskich może być sekcja teatralna „Sparty” w Janowie, której bez podania powodów zakazano wystawienia przygotowanego spektaklu.

Podobnie było z wieczorkiem zapustnym mającym się odbyć w okresie Świąt Wielkanocnych. Stan posiadania miejscowej „Sparty” był skromny i składał się z kajaka, nart własnej produkcji, rękawic bokserskich oraz kilku piłek. Najbardziej popularne były tu sporty wodne i piłka nożna. Piłkarze rozgrywali spotkania z zespołami innych mniejszości narodowych, nie osiągnęli jednak większych sukcesów. W 1936 r. dokonano dużych zmian w zarządzie, powierzając funkcję wiceprezesa Janowi Dowgialle, a sekretarza Władysławowi Michałowskiemu.

Zmiany te i próby dalszej działalności znów napotkały na utrudnienia ze strony miejscowych władz. W konsekwencji tego miejscowa „Sparta” musiała zawiesić swoją działalność35.

Pewne nadzieje na ożywienie pracy sportowej wnieśli pierwsi absolwenci Centralnego Instytutu Wychowania Fizycznego w Warszawie, którzy wrócili na teren Litwy. Umożliwiło to powołanie przy ZG „Pochodni” tzw. „Instruktoriatów”: wychowania fizycznego, bibliotecznego, świetlicowego i teatralnego.

Powstanie tych placówek poprawiło trudną sytuację kadrową w oddziałach, dokąd zostali skierowani wykwalifikowani organizatorzy pracy kulturalno-oświatowej i sportowej. Na czele Instruktoriatu WF w Kownie do 8 marca 1936 r. stał Marian Kieraszewicz, a po jego rezygnacji funkcję tę objął Karol Mackiewicz. Podlegał mu także teren Janowa i Kiejdan. W Oddziale poniewieskim funkcję tę sprawował

H a s d y, Nasze sprawozdania. Janowo, „Życie Młodzieży” (dodatek „Chata Rodzinna”) 1935, nr 5, s. 7.

35 LVIA, f. 402, ap. 4, b. 459, l. 77, Pismo „Sparty” do naczelnika miasta i powiatu z 3 IV 1936; Życie polskie w Janowie, „Dzień Polski” 1935, nr 22, s. 4; W. M a r k i e w i c z, Nasze sprawozdania, „Chata Rodzinna” 1938, nr 5, s. 11.

34

802

Andrzej gąsiorowski

Adolf Tołłoczko, a w Wiłkomierzu Jan Sipowicz36. Wszyscy oni, przy wsparciu ŚZPZ, zamierzali nawiązać bliższe kontakty z różnymi instytucjami w Polsce.

Możliwe to było od połowy lat trzydziestych, gdy drogą okrężną przez Łotwę, wyjeżdżali do kraju na kursy i obozy szkoleniowe: harcerze, sportowcy i działacze ruchu polskiego. Kontakt z Macierzą był najlepszą szkołą patriotyzmu i zachętą do dalszej pracy. Możliwości te w porównaniu z innymi ośrodkami polonijnymi w Europie były nadal mocno ograniczone37. Nadal jednak rosło zainteresowanie sportem, świadczy o tym postęp, jaki dokonał się w drugiej połowie lat trzydziestych. Dla przykładu, gdy w 1934 r. w 4 oddziałach „Sparty” było 390 zawodników, to już w 1937 r. liczba oddziałów powiększyła się do 6 (jeszcze w 1937 r. polska młodzież skupiona była w terenowych oddziałach w: Birżach, Czekiszkach, Janowie, Kiejdanach, Kownie, Poniewieżu i Wiłkomierzu), które łącznie skupiały ponad 500 młodych Polaków38. Jednocześnie podejmowano starania, by uruchomić kolejne oddziały w: Kalwarii, Kiejdanach i Olicie. W tych miejscowościach działały dotychczas tylko świetlice prowadzone przez Towarzystwo „Pochodnia”, przy których istniały sekcje samowychowawcze i sportowe39. Tam, gdzie powstawały oddziały „Sparty” następowało ożywienie ruchu polskiego, a wraz z tym rosła liczba młodych Polaków angażujących się do pracy narodowej.

Szczególnie udział w strukturach organizacyjnych „Sparty” dawał duże pole do popisu w pracy społecznej40.

Gdy działalność „Sparty” osiągnęła pewien stopień stabilizacji pojawiły się ograniczenia, które przyniosła kolejna ustawa o stowarzyszeniach wydana w styczniu 1936 r. Uzależniała ona założenie nowego stowarzyszenia od zgody ministra spraw wewnętrznych, a już istniejące placówki zobowiązane zostały do przystosowania dotychczasowych statutów do nowych przepisów. Dawało to władzom wiele możliwości do wywierania presji lub nawet całkowitej likwidacji niewygodnych stowarzyszeń mniejszościowych. W oparciu o nowe przepisy w Republice Litewskiej zakładające upaństwowienie wszystkich instytucji sportowych wraz z narzuceniem zaostrzonych zasad ich funkcjonowania, w 1937 r.

LVIA, f. 402, ap. 4, b. 459, l. 7, Roczne sprawozdanie z działalności Zarządu Głównego Polskiego Klubu Sportowego w Litwie „Sparta” od 1 IX 1936 – 1 IX 1937; A.F, Z życia młodzieży polskiej w Wiłkomierzu, „Głos Młodych” 1935, nr 2, s. 18; Zjazd delegatów Oddziałów i towarzystw zrzeszonych w T-wie „Pochodnia”, „Dzień Kowieński” 1937, nr 94, s. 4.

37 AAN, ŚZPZ, syg. 239, s. 1–4, Szkolenie młodzieży w Polsce i na terenie (1936).

38 AAN, ŚZPZ, syg. 475, s. 13, Pismo MSW do „Sparty” z 4 VII 1937; B. Makowski, Litwini w Polsce 1920–1939, Warszawa 1986, s. 162.

39 Zjazd delegatów „Sparty”, „Życie Młodzieży” (dodatek „Chaty Rodzinnej”) 1935, nr 49, s. 9.

40 LVIA, f. 402, ap. 4, b. 459, l. 55, 60, Pismo z 27 X 1934, Skład zarządu „Sparty” w Czekiszkach (członkowie Zarządu: Otton Dowgwiłło, Jan Kierszewicz, Jerzy Rajuniec, Józef Tędziegolski, Józef Zarzycki. Komisja rewizyjna: Jan Brylinger, Marian Lutkiewicz, Stefan Rutkowski); Kruwondy, „Dzień Kowieński” 1934, nr 24, s. 4.

36

Polski klub sportowy „Sparta” w Republice Litewskiej

803

został zawieszony Oddział „Sparty” w Poniewieżu. Dalsza działalność mogła być prowadzona tylko w ograniczonym zakresie, jako praca wewnętrzna i tak już pozostało tam do końca lat międzywojennych41. Podobny los spotkał Oddziały w Czekiszekach i Kruwondach, gdzie doprowadzono do zakazu dalszej pracy organizacyjnej. Nadal jednak spotykano się w dawnej świetlicy „Sparty” i na boisku do gry w siatkówkę i koszykówkę, choć tylko nieoficjalnie. Jak zawsze, w trudnych chwilach do wytrwania zachęcała prasa polska na Litwie. W jednym z artykułów tak podkreślano potrzebę upowszechniana sportu wśród młodzieży: „W szerszych warstwach społeczeństwa naszego wciąż jeszcze nie docenia się roli, jaką sport może odegrać w życiu i pracach młodzieży naszej, zmuszonej nieraz wolniejsze od zajęć chwile marnować i tracić bezpowrotnie. Dodatnie wpływy sportu na ogólny rozwój młodzieży zrozumieli dobrze nasi sąsiedzi w Europie Zachodniej, budując u siebie wspaniałe domy sportowe, szkoły i place gier. Badacze zaś i znawcy życia społecznego krajów, w których sport jest szeroko rozwinięty rychło spostrzegli, iż liczba wszelkiego rodzaju wykroczeń wśród młodzieży znacznie spadła, natomiast ogólny stan zdrowia znacznie się polepszył. Rozumnie bowiem uprawiany sport przyczynia się w dużej mierze nie tylko do wyrobienia tężyzny fizycznej lecz i moralnej, hartuje wolę i wytrzymałość na trudy”42.

Ostatnią placówką „Sparty”, jaką udało się założyć przed 1939 r., był Oddział w Kiejdanach. Powstał na początku 1935 r. na zebraniu młodzieży polskiej, które odbyło się w domu prywatnym Franciszka Urbanowicza. Polacy w Kiejdanach, jak bywało to w wielu innych miejscowościach, nie posiadali żadnej własnej organizacji. Po kilku odmowach zarejestrowania Oddziału „Sparty” w końcu uzyskano zgodę. Na zebranie założycielskie przybyło około 80 osób. Zarząd Główny „Sparty” reprezentowali wiceprezes ZG Alfons Bojko i kierownik sportowy Marian Kieraszewicz. Z ramienia założycieli zebraniu przewodniczył Wincenty Rumpel, były poseł na sejm litewski. Po części informacyjnej przystąpiono do wyborów pierwszego zarządu Oddziału w Kiejdanach43. Stanowisko prezesa powierzono W. Rumplowi, kolejne funkcje objęli: K. Szatyński (wiceprezes), S. Stankiewiczówna (sekretarz) i O. Narwid (skarbnik). Powołano też sekcję piłki nożnej, tenisa stołowego, byli też chętni do uprawiania boksu, kolarstwa, sportów zimowych i siatkówki. Do ćwiczeń postanowiono wynająć dużą salę strażacką, w której zamierzano przeprowadzać treningi oraz organizować występy artystyczne, spotkania towarzyskie i zabawy taneczne. Działalność ta nie uszła uwadze Nowa litewska ustawa o stowarzyszeniach, „Sprawy Narodowościowe” 1936, nr 1–2, s. 128 in.

Z. J o t m a, Nowy Oddział „Sparty” w Kruwondach, „Chata Rodzinna” 1934, nr 5, s. 3; Polacy w Czekiszkach, „Dzień Polski” 1939, nr 173, s. 4.

43 Założenie Oddziału „Sparty” w m. Kedainiai, „Życie Młodzieży” (dodatek „Chaty Rodzinnej”) 1935, nr 5, s. 7.

41

42

804

Andrzej gąsiorowski

miejscowych władz; 17 lutego 1935 r. w czasie zajęć sportowych policja przeprowadziła kontrolę i wylegitymowała obecne tam osoby. Przyczynę tego zajścia policja tłumaczyła tym, że kierownictwo „Sparty” zorganizowało tajne zebranie44.

Roczną działalność Oddziału w Kiejdanach podsumowano na walnym zebraniu „Sparty” w dniu 2 lutego 1936 r. Ocena ta wypadła zupełnie nieźle, zważywszy warunki w jakich przyszło działać mieszkającym tam Polakom. Najtrudniej było zorganizować pracę w sekcjach sportowych, gdyż nie tylko brakowało sprzętu i boisk, ale przede wszystkim ludzi obeznanych z pracą szkoleniową. Łatwiej było przeprowadzić wieczorki towarzyskie, próby zespołów artystycznych, popularne tu majówki, różne imprezy kulturalne i rozrywkowe, a nawet bal sylwestrowy urządzony dla ponad 150 osób45. W tym czasie do „Sparty” należało 73 członków, ale uprawiano już tylko piłkę nożną i tenisa stołowego. Wraz z wyborem na prezesa Aleksandra Iwanowskiego i wiceprezesa Mieczysława Monkiewicza, praca miała nabrać nowego rozmachu dzięki przyznanym na 1937 r. 1100 litów46. Próby zmian i rozszerzenia zasięgu polskich organizacji sportowych, jakie dokonywały się w latach 1930–1937 świadczyły o sile polskiego ruchu młodzieżowego na Litwie.

Specyficzną cechą owych dokonań było z jednej strony dążenie do zaznaczenia polskiej obecności na polu sportowym, z drugiej zaś ujęcie w ramy organizacyjne jak największej liczby młodzieży polskiej. Chodziło o to, aby rozproszona ludność polska miała jakiś punkt oparcia w otoczeniu nieprzyjaznej społeczności litewskiej47. Działania władz litewskich zmierzały bowiem do utrudnienia pracy, a nawet likwidacji niewygodnych placówek. W drugiej połowie lat trzydziestych ograniczenia te wiązały się przede wszystkim z zakazem zakładania oddziałów (filii) terenowych. W strukturze polskiego ruchu organizacyjnego na Litwie taki właśnie układ dominował stanowiąc podstawową formę pracy organizacyjnej. Łatwo więc można było go zburzyć nawet za pomocą jednego aktu prawnego.

Doświadczyła tego najważniejsza polska organizacja jaką było Towarzystwo „Pochodnia”, która podobnie jak „Sparta” została pozbawiona prawa zakładania oddziałów terenowych. Działania te doprowadziły wiele polskich stowarzyszeń do upadku. Los ten spotkał także „Spartę”, mimo że w odpowiednim czasie został złożony nowy statut, dostosowany do wymogów nowej ustawy. Jeszcze przed wydaniem tych ustaleń, 30 grudnia 1937 r., prezes ZG „Sparty” Witold Syrunowicz Z życia „Sparty”, „Chata Rodzinna” 1935, nr 10–11, s. 11; Tajne zebranie polskie, „Biuletyn Kowieński” 1936, nr 1411, s. 3.

45 LVIA, f. 1169, ap. 1, b. 48, l. 78, Kwestionariusze biblioteczne „Sparty” (1936); Oddział „Sparty” Kiejdany, „Chata Rodzinna” 1935, nr 19, s. 3.

46 Nasze sprawozdania, „Chata Rodzinna” 1937, nr 2, s. 11; „Chata Rodzinna” 1937, nr 12, s. 9 (funkcję bibliotekarza otrzymał Franciszek Jastrzebski, a sekretarza Józef Nosakowicz).

47 M. M o n w i d ó w n a, Sprawy ludności polskiej. Organizacje zlikwidowane, „Sprawy Narodowościowe” 1937, nr 6, s. 707.

44

Polski klub sportowy „Sparta” w Republice Litewskiej

805

udał się do MSW w celu wyjaśnienia wątpliwości dotyczących nowego statutu.

Odpowiedzi jednak nie otrzymał, ale już następnego dnia wiadomość taka przyszła na piśmie. Wynikało z niej, że „Sparta” wraz ze swoimi oddziałami z dniem 1 stycznia 1938 r. przestaje istnieć. Prezes Syrunowicz nadal jednak nie dawał za wygraną i ponownie 4 stycznia 1938 r. udał się z wizytą do samego ministra gen.

Czaplikasa. W rozmowie minister jako przyczynę rozwiązania „Sparty” podał, iż nie dostosowała ona swego statutu do wymogów nowej ustawy. Argumentacja ministra wydawała się jednak mało prawdziwa, gdyż statut został uzgodniony z Izbą Sportową. Wszystkie jej uwagi były uwzględnione i kilkakrotnie nanoszono stosowne poprawki, zgodnie z życzeniem Izby. Wynikało z tego, iż albo Izba Sportowa wadliwie interpretowała ustawę o stowarzyszeniach i w ten sposób doprowadziła do zamknięcia polskiego klubu lub minister Czaplikas stanął ponad literą prawa i podjął własną decyzję48.

Nowe okoliczności, jakie się pojawiły wymagały szerszej debaty w gronie polskich działaczy sportowych. Wiązało się to również z tym, że próby wznowienia pracy na dawnych zasadach okazały się już niemożliwe. W tych okolicznościach, ZG „Sparty” postanowił zwołać walny zjazd Klubu w celu omówienia sytuacji, jaka powstała po decyzji władz litewskich. Okazało się jednak, że zjazd nie może się odbyć, gdyż naczelnik miasta i powiatu odmówił wydania takiego zezwolenia. Uzasadniając tę decyzję naczelnik stwierdzał, iż: „rozwiązanej organizacji nie przysługuje prawo do odbywania zjazdów”. Swoją opinię opierał na treści zawartej w piśmie Departamentu Administracji MSW Litwy z 31 grudnia 1937 r., w którym komunikowano, że Polski Klub Sportowy „Sparta” od 1 stycznia 1938 r. pozwolenia na dalszą działalność już nie otrzyma49. Nakaz likwidacji Klubu narzucał obowiązek zamykania oddziałów terenowych, biur, zwolnienia członków i całkowitego pozbycia się posiadanego majątku. Mienie klubu stanowił sprzęt sportowy, ruchomości i różne urządzenia, które łącznie oceniono na 10 650 litów. Zgodnie ze statutem Klubu cały ten majątek powinien być przekazany na rzecz Polskiego Towarzystwa Dobroczynności w Kownie50. Żeby uniknąć całkowitej kasacji polskich organizacji, wystąpiły one z prośbą o cofnięcie wydanych decyzji. Jednak tylko „Sparta” otrzymała taką szansę, pod warunkiem powołania nowego klubu sportowego, ale jego statut musiał być całkowicie zmieniony i dostosowany do nowej ustawy zabraniającej powoływania 48 A. B o j k o, Więcej inicjatywy, „Chata Rodzinna” 1937, nr 33, s. 1; FZ, Likwidacja polskich organizacji Litwie. Polski Klub Sportowy „Sparta”, „Dzień Polski” 1938, nr 10, s. 4; Z. B o r y s o w i c z, O naczelną organizację młodzieży, „Głos Młodych” 1938, nr 3–10, s. 4.

49 LVIA, f. 402, ap. 4, b. 459, l. 87. Pismo MSW do naczelnika miasta i powiatu Kowno z 31 XII 1937; H. L a s k i e w i c z, Kultura fizyczna na Wileńszczyźnie w latach 1900–1939, Szczecin 1998, s. 103.

50 LVIA, f. 402, ap. 4, b. 459, l. 100, 104. Pismo naczelnika miasta i powiatu Kowno do ZG i Oddziałów PKS „Sparta” z 29 I 1938.

806

Andrzej gąsiorowski

oddziałów terenowych51. Fakt ten został potwierdzony przez pismo litewskiego MSW z 4 stycznia 1939 r. W oparciu o tę decyzję postanowiono opracować statut dla nowego Polskiego Klubu Sportowego w Kownie, któremu nadano nazwę „S l a v i a”. Gdy tekst statutu był gotowy, 27 stycznia 1938 r. przedłożono go litewskim władzom sportowym do oceny. Odpowiedź Izby Sportowej nadeszła 18 marca 1938 r. Stwierdzano w niej, że statut został przyjęty i skierowany do MSW w celu ostatecznego zatwierdzenia. Z dokumentu tego wynikało, że celem Klubu miało być rozwijanie sił duchowych i fizycznych młodzieży polskiej na Litwie. Klub miał być organizacją bezpartyjną i apolityczną. W trosce, aby osiągnąć wytyczone cele zamierzano: „1. Utrzymywać lokale i boiska sportowe; 2. Organizować dla swoich członków systematyczne ćwiczenia (treningi) w różnych dyscyplinach sportu; 3. Organizować wewnętrzne i zewnętrzne rozgrywki (gimnastyka, kolarstwo, lekkoatletyka, piłka nożna, tenis stołowy, wioślarstwo, szachy); 4. Organizować wycieczki krajoznawcze; 5. Urządzać odczyty o sporcie i wychowaniu fizycznym; 6. Brać udział w rozgrywkach na terenie Litwy i za granicą; 7. Wydawać książki i pisma sportowe; 8. Organizować imprezy kulturalne i rozrywkowe”52.

Gdy oczekiwanie na zatwierdzenie statutu „S l a v i i” przez MSW przedłużało się, Witold Syrunowicz postanowił złożyć wizytę u ministra spraw wewnętrznych. Doszło do niej pod koniec maja 1938 r. Minister wysłuchał postulatów Syrunowicza i obiecał szybkie zbadanie całej sprawy. Nadal jednak żadne wieści z ministerstwa nie nadchodziły. Postanowiono wówczas ponownie wybrać się do ministra. Miało to miejsce 28 lipca 1938 r. z udziałem Witolda Syrunowicza i Karola Mackiewicza. Przyjął ich urzędnik MSW, który oświadczył, że minister jest na urlopie. Korzystając jednak z okazji, złożono pisemną prośbę o szybsze rozpatrzenie i ewentualne zatwierdzenie projektu statutu Polskiego Klubu Sportowego „Slav ia”. Prośbę tę argumentowano tym, że już od 1 stycznia 1938 r.

Polacy pozbawieni są jakiejkolwiek organizacji sportowej53. Mimo wysiłków i starań statut przez wiele jeszcze miesięcy pozostawał niezatwierdzony. Do Oprócz „Sparty” zamknięto także: Klub Polski; Polski Związek Zawodowy Ludzi Pracy; Związek Nauczycieli Szkół Polskich; Związek Polskiej Młodzieży Akademickiej. Ponadto „Pochodnia” utraciła status federacji (związku) działającej na terenie całej Litwy (zob. Likwidacja 5 towarzystw polskich na Litwie, „Dzień Polski” 1938, nr 1, s. 1; Zamknięcie 5 towarzystw, „Głos Młodych” 1938, nr 1–2, s. 18).

52 LVIA, f. 1654, ap. 1, b. 150, l. 5, Pismo założycieli PKS „Slavia” do MSW z 5 IX 1938; Pismo Litewskiej Izby Sportowej do PKS „Slavia” z 14 VII 1939, ibidem, l. 13 (w załączeniu Statut); „S l a v i a” zatwierdzona przez Izbę Sportową, „Nasze Słowo” 1938, nr 11, s. 6.

53 Bilans ostatnich dni, „Dzień Polski” 1939, nr 164, s. 1 (Projekt złożonego statutu podpisali: Alfons Bojko, Konstanty Butler, Zygmunt Dobożyński, Henryk Frąckiewicz, Czesław Grajewski, Tadeusz Korewa, Karol Mackiewicz, Józef Majewski, Leon Ślużyński, Witold Syrunowicz, Adolf Tołłoczko).

51

Polski klub sportowy „Sparta” w Republice Litewskiej

807

piero 26 czerwca 1939 r. nadeszła wiadomość z MSW, w której donoszono, że sprawa została załatwiona. Komunikowano także, iż w dniu 23 czerwca 1939 r. statut PKS „Slav ia” wpisano do księgi rejestrów stowarzyszeń pod numerem 9091. Decyzja ta umożliwiła oficjalne przystąpienie do odnowy polskiego ruchu sportowego na terenie Litwy. Początkowo działaniami tymi objęto teren Kowna, a następnie zamierzano powołać kolejne placówki w terenie. W tym celu 11 lipca 1939 r. złożono wniosek do władz litewskich, w którym zwrócono się o wydanie zgody na otwarcie 7 klubów w: Jeziorosach, Kalwarii, Kownie, Kiejdanach, Olicie, Poniewieżu i Wiłkomierzu. Na reakcję ministra nie trzeba było długo czekać, gdyż odpowiedź nadeszła już 15 lipca 1939 r. Była to zdecydowana odmowa organizowania placówek terenowych „Slav i i”. Ministerstwo, rejestrując „Slav ię”, prawdopodobnie liczyło na to, że Polacy nie odważą się zgłaszać propozycji rozszerzenia tej organizacji poza teren Kowna. Decyzja ministerstwa spotkała się z dużym niezadowoleniem strony polskiej. Znalazło to również odbicie w prasie litewskiej, która starała się wytłumaczyć reakcję władz, obarczając całą winą założycieli „Slav i i”. Według „Laikas’a: „Polacy domagali się zatwierdzenia oddziałów samodzielnego towarzystwa bez wypełnienia koniecznych formalności”.

Natomiast „Lietuvos Zinios” uważał, że: „Nowo założony Klub Polski «Slavia» nie może zacząć funkcjonować, ponieważ brak mu ludzi, którzy podjęliby się jego kierownictwa”. Po stronie polskiej wypowiedzi te uznano za tendencyjne i nieprawdziwe. W celu ich wyjaśnienia, 20 lipca 1939 r. wysłano do litewskich gazet sprostowanie, prosząc o jego opublikowanie. Mimo, że prawo prasowe zobowiązywało do zamieszczania tego rodzaju informacji, sprostowanie się jednak nie ukazało. Postanowiono zatem opublikować je w polskojęzycznym „Dniu Polskim”.

Stwierdzano tam m.in.: „Nie brak odpowiednich ludzi i nie brak kandydatów do zarządu klubu jest przeszkodą w utworzeniu tego zarządu. Jedynym powodem jest odmowa Pana Ministra Spraw Wewnętrznych zarejestrowania Oddziałów Klubu, wobec nieistnienia których nie jest możliwym zwołanie zjazdu delegatów w celu dokonania wyboru Zarządu Centralnego, jak tego wymaga statut klubu zarejestrowany w MSW”54.

Podobne wyjaśnienia złożono 21 lipca 1939 r. w MSW. Zwracano się tam z prośbą o umożliwienie zakładania klubów „Slav i i” w terenie. Wniosek ten uzasadniano tym, że zgodnie z obowiązującą ustawą o stowarzyszeniach, najpóźniej po sześciu miesiącach od zarejestrowania organizacji powinna ona wyłonić zarząd. Wybór zarządu uzależniano od powołania terenowych oddziałów, co miało być zgodne z zatwierdzonym statutem. Odpowiedź MSW nadeszła już 54 Zob. „Lietuvos Zinios” 1939, nr 161 (z 19 VII); Odmowa zarejestrowania Oddziałów „Pochodni” i „Slavii”, „Dzień Polski” 1939, nr 158, s. 4; Odmowa zarejestrowania Oddziałów „Oświaty” poniewieskiej, „Dzień Polski” 1939, nr 161, s. 4.

808

Andrzej gąsiorowski

25 lipca 1939 r., w której m.in. stwierdzono: „Na zlecenie pana Ministra Spraw Wewnętrznych w odpowiedzi na podanie Panów z 21 VII 1939 r. komunikujemy, że poruszona w podaniu sprawa zakładania Oddziałów nie jest tymczasem w Ministerstwie uważana za aktualną, dlatego też decyzja w niej zostaje odłożona na czas późniejszy” 55.

Z wieloma trudnościami borykały się wszystkie pozostałe polskie organizacje, które starały się o rozszerzenie swojej działalności. Odmówiono m.in. zgody na ponowne otwarcie 5 oddziałów Towarzystwa „Pochodnia”, 4 oddziałów Zjednoczenia Rolników Polaków oraz 5 oddziałów Towarzystwa „Oświata” w Poniewieżu56. Władze litewskie nie przejawiały żadnych skłonności do ustępstw, co mogło świadczyć o próbie całkowitej likwidacji polskiej działalności organizacyjnej.

Jeszcze 21 października 1939 r. Witold Syrunowicz w piśmie do Sidoroviçiusa (naczelnika miasta i powiatu) stwierdził, że Klub Polski nadal nie otrzymał zgody na zakładanie Oddziałów, co uniemożliwia przyjmowanie nowych członków i powołanie zarządu. Władze litewskie całą sprawę odwlekały aż do 14 marca 1940 r. Stwierdzono wówczas, że 6-miesięczny termin statutowego powołania władz Klubu minął i z tego powodu Klub „Slav ia” uznaje się za nieistniejący57.

Taką wiadomość rozpowszechniono także w litewskich placówkach administracyjnych i prasie. Mimo protestu strony polskiej, oficjalna decyzja została potwierdzona 2 sierpnia 1940 r. wraz z ogłoszeniem, że Polski Klub Sportowy „Slav ia” zostaje nieodwołalnie zamknięty58.

PRZEGLĄD WSCHODNI

55 Odmowa zatwierdzenia Oddziałów „S l a v i i”, „Głos Młodych” 1939, nr 13–16, s. 25; Powtórna odmowa zatwierdzenia Oddziałów „S l a v i i”, „Dzień Polski” 1939, nr 168, s. 6.

56 M. J a c k i e w i c z, Organizacje polskie na Litwie w latach 1919–1940, „Znad Wilii” 1993, nr 25, s. 6; Nie zarejestrowano Oddziałów żadnego z trzech towarzystw, „Głos Młodych” 1939, nr 13–16, s. 25.

57 LVIA, f. 402, ap. 5, b. 104, l. 10, Pismo W. Syrunowicza do naczelnika miasta i powiatu z 27 X 1939; Pismo naczelnika miasta i powiatu do PKS „Slavia” z 15 III 1949, ibidem, l. 12–13.

58 Pismo naczelnika miasta i powiatu do różnych placówek dotyczących zamknięcia Polskiego Klubu Sportowego „Slavia” z 2 VIII 1940, ibidem, l. 16.

DOKUMENTY I MATERIAŁY

Przegląd Wschodni, t. XII, z. 4 (48), s. 811–823, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

Sławomir Karp

Podkowa Leśna

Pogrom dworu szlacheckiego w połowie XVII w. na przykładzie Dunajczyc w województwie nowogródzkim Przyczynek do dziejów siedemnastowiecznych rebelii chłopskich na ziemiach Rzeczypospolitej Obojga Narodów

W

księgach wieczystych sądu Głównego Trybunału Wielkiego Księstwa Litewskiego należących do zasobu Lietuvos valstybės istorijos archyvas w Wilnie zachował się bardzo interesujący dokument dotyczący rebelii chłopskich na ziemiach Rzeczypospolitej w połowie XVII w1. Przynosi nam cenną, ale i zarazem wyjątkowo dramatyczną relację o napaści poddanych na dwór szlachecki w Dunajczycach2 w dawnym województwie nowogródzkim.

Wypada wspomnieć, że właścicielami Dunajczyc na długo przed tym tragicznym wydarzeniem, tj. od połowy XVI w., byli książęta Radziwiłłowie. Najprawdopodobniej pierwotnie włość ta wchodziła w skład księstwa kleckiego. Zapewne tuż przed ustanowieniem ordynacji kleckiej, co miało miejsce 16 VIII 1586 r., przeszła w ręce Wysockich3.

Lietuvos valstybės istorijos archyvas w Wilnie (dalej: LVIA), SA 99, k. 753–758v. W dniu 10 XI 1751 r. na kadencji wileńskiej aktykował go patron Jeleńskich Łukasz Kamiński, miecznik starodubowski.

2 Miejscowość o wybornej pszennej glebie, leży nieopodal Klecka. Patrz: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich (dalej: SGKP), t. II, Warszawa 1881, s. 221.

3 Z posiadanych materiałów źródłowych nie sposób wiarygodnie ustalić ich przynależności herbowej. W owym czasie rodzin szlacheckich o tym nazwisku było co najmniej dziewięć (Drya, Godziemba, Odrowąż, Ogończyk, Strzemie), w tym trzy mieszkające na omawianym, bądź nieodległym od niego terenie. Należeli do nich Wysoccy herbu: Kolumna, Mogiła (woj. wileńskie) i Ostoja (woj. wołyńskie). Patrz: K. N i e s i e c k i, Herbarz polski, t. IX, Lipsk 1842, s. 459–462.

Rozwikłanie tego problemu dodatkowo utrudnia brak jakiejkolwiek informacji o sprawowaniu przez nich urzędów ziemskich, funkcji poselskich czy deputackich. Z kolei praca Herby Rodów Polskich (oprac. M. Paszkiewicz i J. Kulczycki przy współudziale T. Korzeniowskiej, Londyn 1990, s. 475, wydanie na bazie Z. Leszczyca, Herby szlachty polskiej, Poznań 1908), wzmiankuje 20 rodzin szlacheckich o nazwisku Wysocki (Dołęga, Drya, Godziemba, Grzymała, Pierzchała, Leliwa, Lubicz, Łada, Łodzia, Massalski, Mogiła, Nieczuja, Odrowąż, Ogończyk, Ostoja, Prawdzic, Rawa, Rogala, Strzemie).

1

812

sławomir karp

Dobra te scedował im książę Albrycht Radziwiłł, marszałek WKL 4. Nie są nam znane zasługi, dzięki którym uzyskany został tak hojny dar 5.

W omawianym czasie była to majętność kilkuwioskowa. W jej skład wchodziły wsie: Dunajczyce 6 , Tucza7, Popów, Ostrów 8 , Piszczykowi LVIA, SA 99, k. 757. Albrycht Radziwiłł (ur. 8 III 1558 r. w Łukiszkach (obecnie dzielnica Wilna) – zm. 13 VI 1592 r. w Krakowie), trzeci syn Mikołaja Czarnego i Elżbiety z Szydłowieckich, pierwszy marszałek nadworny litewski od 31 X 1579 r., następnie marszałek wielki od 1586 r., żonaty z Anną Kettlerówną. Dobra kleckie przejął wkrótce po sierpniu 1577 r. Podział ojcowizny przypieczętował wraz z braćmi 4 XII 1577 r. w Wilnie. Został I ordynatem kleckim. Ordynację ustanowiono 20 VII 1586 r., ale zgodę na nią wyraził 16 VIII w Grodnie. Wiemy, że już ok. 1579 r. zastawił dobra Lebiedziów i Chożów pow. oszmiański. Po ich wykupieniu ponownie zastawił je w 1580 r., a następnie odsprzedał 1 V 1588 r. Natomiast 20 V 1587 r. zastawił folwark Ciecierowiec stanowiący integralną część ordynacji. Patrz: H. Lulewicz, Albrycht Radziwiłł [w:] Polski słownik biograficzny, t. XXX, Wrocław 1987, s. 135–140. Wielce jest prawdopodobne, że przedtem wyzbył się także Dunajczyc. Niestety bratanek donatora książę Albrycht Stanisław Radziwiłł, kanclerz wielki litewski i III ordynat ołycki w swych pamiętnikach nie wspomina ani słowem o Wysockich z Dunajczyc. Patrz: Pamiętnik o dziejach w Polsce, t. 1–3, oprac. A. Przyboś i R. Żelewski, PIW Warszawa 1980.

5 Przeczy to zatem informacji podanej w dziele R. Aftanazego, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej. cz. 1 Wielkie Księstwo Litewskie, Inflanty, Kurlandia t. 2 Województwo brzesko-litewskie, nowogródzkie, wyd. II, Wrocław–Warszawa–Kraków 1993, s. 202, jakoby Dunajczyce były odwiecznym dziedzictwem rodu Jeleńskich. Według zawartego tam przekazu zaczerpniętego z „tradycji” rodzinnej ich przodkowie władali Dunajczycami nieprzerwanie od końca XIV w. do 1939 r. Owszem trzeba przyznać, że w latach trzydziestych XVII w. są tam odnotowani wspólnie z p. Makowieckim na cząstkach majątku obejmującego wsie: Tucza, Popów, Ostrów oraz Piszczykowicze. Jednak dopiero znacznie później, nieco się wzbogaciwszy, dokupowali inne sąsiednie areały, aby ostatecznie scalić Dunajczyce, biorąc w 1667 r. w zastaw drugą część majątku od spadkobierców Felicjanny Karpiówny córki Stanisława Kazimierza i Doroty z Wysockich Karpiów, sekretarzy JKM. Formalnie sprawa własności dóbr dunajczyckich została wyjaśniona w 1733 r. W tymże roku rodzina Karpiów definitywnie zrezygnowała ze spłaty zastawników, choć sąd trybunalski dał taką możliwość. Jeleńscy pieczętują się h. Wręby alias Korczak odmienny.

6 Dnia 28 VII 1690 r. Konstanty Michał Jeleński, podczaszy mozyrski 1663 r., sędzia grodzki 1669 r.. a następnie w 1673 r. wojski, opłacił podatek z 6 dymów dunajczyckich „własnych” oraz za 2 dodatkowe, w tym 1 zastawny od Karpia. Metryka Litewska, Rejestry podymnego Wielkiego Księstwa Litewskiego, województwo nonowgródzkie 1690 r. (dalej: Rejestry podymnego), pod red.

A. Rachuby, oprac. H. Lulewicz, A. Rachuba, Warszawa 2002, s. 58, 65.

7 Leży nad rzeką Suszanką, dopływem Naczy, pow. słucki, gm. Siniawka, par. prawosławna Dunajczyce, o 65 wiorst od Słucka. Patrz: SGKP, t. XII, Warszawa 1892, s. 600–601. Dnia 29 VII 1690 r. podatek z 17 tamtejszych dymów opłacił Jan Jeleński, pisarz ziemski mozyrski odnotowany od 7 VIII 1661 r., podsędek 1672 r., sędzia ziemski tegoż powiatu w 1676 r., zm. 31 III 1693 r. Patrz: Rejestry podymnego, s. 106–107.

8 W zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych (dalej: AGAD), Archiwum Radziwiłłów (dalej: AR), dz. XXIII, teka 160, plik 3, k. 1, zachował się pomiar gruntów folwarku Ostrowia z 1611 r.

Ponieważ w tym czasie wchodził on w skład dóbr księstwa słuckiego możemy przypuszczać, iż faktycznie nie dotyczy on interesującej nas majętności.

4

Pogrom dworu szlacheckiego dunajczyce

813

cze9 oraz Krzyszyłowicze10 z Karolikami. W dniu 21 czerwca 1629 r. w wyniku działu rodzinnego Albrychta Stanisława i Jana, synów pierwszego Wysockiego na Dunajczycach, interesująca nas część majątku przypadła temu ostatniemu11. Następnie przeszła na własność jego córki Doroty, której matką była Katarzyna z Zubryckich12.

Na krótko przed 17 lutego 1637 r. Dorota z Wysockich primo voto Szymonowa Żukowa13, sędzicowa połocka wyszła za mąż14 za Stanisława Kazimierza Karpia15, SGKP nie odnotowuje tej miejscowości. W dokumentach występuje często także w formie Piszczykiewicze.

10 Dnia 28 VII 1690 r. podatek z 1 dymu zastawnego opłacił Stanisław Szadowski. Patrz: Rejestry podymnego, s. 58, 65. Najpewniej był to ten sam kawałek gruntu w granicach Krzyszyłowicz Motowił i Karolików, który Mikołaj Stanisław Karp, późniejszy wojski upicki, reprezentant gałęzi wiłkomierskiej rodu, zastawił Stanisławowi Janowi i Zofii z Zagórskich Szadowskim. Transakcję w dniu 24 VI 1680 r. dobito za kwotę 1500 złotych. Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі w Mińsku (dalej: NGABM), f. 1730, inw. 1, nr 9, k. 803–804v, 805-v. Jeszcze 23 I 1733 r. w Nowogródku Franciszek Antoni Karp, ciwun ejragolski tytułowany był przez Jerzego Jarantta (sic) z Borzymia Makowieckiego, starostę pojezierskiego właścicielem Krzyszyłowicz i Karolików.

Patrz: LVIA, SA 105, 719–720v.

11 Patrz: Lietuvos mokslų akademijos biblioteka w Wilnie (dalej: LMAB), f. 17–140, k. 74–76v.

Porozumienie zawarto w Dunajczycach. Ówcześnie istniały tam dwa dwory. Stary „rodzicielski” przejął Albrycht Stanisław Wysocki. Natomiast nowy posadowiony na „górce” naprzeciwko starego pobudował brat Jan biorąc równocześnie na mocy prawa „przyrodzonego i przykupnego” część ziemi. Po równym podziale Piszczykowicz każdy z nich dysponował 26 poddanymi gospodarującymi na półwłóczkach. Dodatkowo Jan Wysocki przejął 4 włóki pustowszczyzn. Wcześniej obaj spłacili swoich dwóch nieznanych nam z imion braci. Pieczętarzami aktu dzielczego Albrychta Stanisława i Jana Wysockich byli: Augustyn Czarkowski, Jan Bohuszewicz-Minkowski i Zachariasz Czanowicki. Wszyscy oni należą do bardzo słabo znanych obecnie rodów szlacheckich dawnego województwa nowogródzkiego.

12 Z kolei syn ich Mikołaj Wysocki w ramach spłaty wziął majątek Starodembszczyzna w Siewierszczyźnie. SGKP nie wzmiankuje tej miejscowości.

13 Jej teściami byli Jan i Katarzyna z Kawaczyńskich Żukowie, sekretarzowie JKM. Szymon Żuk miał kilka sióstr oraz brata Stanisława, horodniczego połockiego. Nie wiemy dlaczego w późniejszym okresie Katarzyna z Kawaczyńskich Żukowa mieszkała z rodziną Karpiów.

Najpewniej w grę wchodziły rozliczenia finansowe, bo z pierwszym mężem Szymonem Żukiem Dorota Karpiowa dzierżyła jeszcze majętność Szczepiów. Dobra te wzięli od Leona Kazimierza Sapiehy, podkanclerzego WKL prawdopodobnie w ramach zaciągniętej pożyczki w wysokości 500 złotych. Wiemy tylko, że później zwrócił on dług i został skwitowany. Podkanclerzym zaś został 6 III 1645 r. Karpiowie oprócz tego trzymali majętność Brzostki na Podlasiu. Arendowali ją od Mikołaja Tryzny, podskarbiego WKL. Patrz: LVIA, SA 99, k. 757.

14 LVIA, SA 99, k. 756, 757v.

15 Pierworodny syn Mikołaja i Katarzyny ze Skaszewskich Karpiów, podkomorzych wołkowyskich i starostów nowodworskich, dziedziców Rykijowa na Żmudzi. A. M e y s z t o w i c z, Karpiowie herbu własnego, Wilno 1906, s. 24. Szerzej na ten temat patrz: S. K a r p, Karpiowie z Rykijowa na Żmudzi do końca XVIII w. Dzieje linii litewskiej i kurlandzkiej, Warszawa 2013 (w druku).

Stanisław Kazimierz Karp cieszył się zaufaniem domu radziwiłłowskiego. Dnia 12 IV 1659 r. w Nieświeżu pieczętował ze strony Michała Kazimierza księcia Radziwiłła dokument zastawu 9

814

sławomir karp

sekretarza JKM16, deputata do Głównego Trybunału WKL z roku 162917 i elektora Władysława IV18. Prawdopodobnie na długo jeszcze przed ich ślubem Dunajczyce zastawiono Jerzemu Puzynie. W owym czasie z nim to właśnie Karpiowie procesowali się o końcowe rozliczenie transakcji19. W tym miejscu trzeba podkreślić dość odległe, bo żmudzkie pochodzenie Karpia. Chociaż był on częściowo związany z powiatem wołkowyskim, w którym jego ojciec posiadał Nowosiółki i Olchową oraz powiatem grodzieńskim, gdzie leżały rodzinne Dublany, to ich główną siedzibą pozostawał Rykijów na Żmudzi. Tam też zapewne przyszedł na świat ok. 1598 r. Pomimo, iż był pierworodnym nie jemu przypadło gniazdo rodzinne. Wręcz przeciwnie – został przez rodziców wydziedziczony. Powodów tego nie znamy. Dnia 24 sierpnia 1630 r., matka Katarzyna ze Skaszewskich (herbu Grabie) Karpiowa, była podkomorzyna wołkowyska, kolejny raz podtrzymała decyzję wyłączającą go z sukcesji rodzinnej20. W następstwie tego Stanisław Kazimierz Karp przeniósł się na teren województwa nowogródzkiego i osiadł w posagowych Dunajczycach21. Małżeńskie zapisy opiewały na kwotę 50 000 złotych wsi Ojucewicze pow. lidzki. Wieś i folwark Ojucewicze odłączone od dóbr „hrabstwa mirskiego” wzięli w sumie 10 000 złotych Albrycht Bogusław i Anna z Piaseckich Mierzejewscy, podczaszowie lidzcy. W towarzystwie Karpia transakcję tę potwierdzili: Marcjan Podleski i Łukasz Tyborowski.

AGAD, AR, dz. XXIII, teka 96, plik 4, k. 3, 6, 8. Rodzina Karpiów pieczętuje się h. własnym (Karp). Przedstawia on w polu błękitnym trzy sześcioramienne gwiazdy złote, 2 i 1. W klejnocie nad hełmem w koronie cztery pióra strusie. Trzeba nadmienić, że na przestrzeni wieków istniało kilka jego odmian. Przy czym różnią się one jedynie wyobrażeniem klejnotu.

16 Tytuł sekretarza i dworzanina JKM Karp otrzymał na mocy przywileju królewskiego Władysława IV, a następnie uzyskał potwierdzenie od Jana II Kazimierza Wazy. LVIA, SA 99, k. 758v. Data przywileju i jego potwierdzenia nie jest nam znana.

17 Z powiatu wołkowyskiego. Deputaci Trybunału Głównego Wielkiego Księstwa Litewskiego (1582–1696). Spisy pod red. A. Rachuby, oprac. H. Lulewicz i A. Rachuba, Warszawa 2007, s. 197.

18 Dnia 8 XI 1632 r. wotował z województwa trockiego. J. Dunin-Borkowski, M. Dunin-Wąsowicz, Elektorowie królów Władysława IV, Michała Korybuta, Stanisława Leszczyńskiego i spis stronników Augusta III, Lwów 1910, s. 87.

19 W wyniku „procederu prawnego”, w który zamieszany był także brat Doroty, Mikołaj Wysocki, Karpiowie oddali Puzynie dom w Smoleńsku. Warto też wspomnieć, że ich ciotką była Halszka z Wysockich Wilczkowa. LVIA, SA 99, k. 757v.

20 A. M e y s z t o w i c z, op. cit., s. 24. Potwierdziła tym samym wcześniejszą mężowską decyzję o przekazaniu rodzinnego Rykijowa najmłodszemu Piotrowi. Świadczy to wyraźnie, iż byli mocno skonfliktowaną rodziną. Podłoże sporu nie jest dla nas jasne.

21 Ówcześnie cząstką Dunajczyc dysponowali także Paweł Jeleński i Ludwik Makowiecki, postacie spoza kręgu rodzinnego Karpiów. Karp wiódł z nimi batalię sądową o kawałek tamtejszego gruntu. Zatarg ten zatoczył szersze kręgi, bowiem Jan Rudomina, kasztelan nowogródzki nie wydał Karpiowi odpisu z wcześniejszego dekretu sądu ziemskiego nowogródzkiego. W efekcie tego zaniedbania Karp nie mógł sprawnie kontynuować procesu z adwersarzami. LVIA, SA 250, k. 1001–1002; Lietuvos Vyriausiojo, Tribunolo sprendimai 1583–1655, Lietuvos Teses Paninklai III, s. 458–460. W 1634 r. Paweł Fiederowicz Falelejowicz i Aleksandra Zubkówna Jeleńscy nabyli od

Pogrom dworu szlacheckiego dunajczyce

815

i zostały w nieznanym nam czasie uprawomocnione w Głównym Trybunale WKL. Bez wątpienia rodzinę Karpiów z Dunajczyc można zakwalifikować do grona średniozamożnej szlachty22. Warto wspomnieć, że Karp jak przystało na przedstawiciela „dostatku szlacheckiego”, służbę wojskową odbywał w elitarnej i dość kosztownej w owym czasie formacji husarskiej. W zupełności potwierdza to, że mamy do czynienia z bitnym szlachcicem o dużym doświadczeniu wojskowym.

Tym bardziej, że w okresie znacznie poprzedzającym feralny napad spotykamy Wysockich niewielką część Dunajczyc i Piszczykowicz. A. B o n i e c k i, Herbarz polski, t. VIII, Warszawa 1905, s. 386–387. Z tym, że grunty na terenie wsi Tuczy kupili od Jana Wysockiego ojca Doroty już przed 21 VI 1629 r. LMAB, f. 17–140, k. 76. Jeszcze wówczas Jeleńscy należeli do niezamożnej i mało znanej szlachty polskiej czego dowodem może być choćby ich długi proces o naganę szlachectwa. „Złe” pochodzenie zarzucił im Albrecht Wirowski, podstoli nowogródzki.

Dopiero odwołanie od wyroku sądu asesorskiego w 1643 r. król rozpatrzył na ich korzyść. Tym samym definitywnie uznano Jeleńskich za prawowitą szlachtę. A. B o n i e c k i, op. cit., s. 386–387.

Kolejny przedstawiciel Wierowskich (!) Andrzej, 10 V 1648 r., był już pieczętarzem Adama Jeleńskiego. LMAB, f. 17–141, k. 5.

22 Panna młoda należała do dość majętnych partii. Poza wspomnianą włością dunajczycką dysponowała dożywociem w wysokości 8000 złotych na dobrach Pyszm[n]iany w województwie połockim (SGKP nie wzmiankuje tej miejscowości). Był to zapis jej pierwszego męża Szymona Żuka h. Ślepowron, sędzica połockiego, potwierdzony jeszcze dyspozycją testamentową. Z tego małżeństwa miała syna Stanisława, sekretarza JKM i córki: Katarzynę i Annę, obie zakonnice u Krystyny Eufemii Radziwiłłówny, ksieni klasztoru nieświeckiego. LVIA, SA 99, k. 757.

K. N i e s i e c k i, Herbarz polski, t. X, Lipsk 1845, s. 192. Następnie w wyniku rozliczeń z synem odstępując mu powyższe majątki Karpiowa otrzymała gotówkę w wysokości 10 000 złotych oraz dwa place w Połocku. Te ostatnie zostały jej odrębnie scedowane przez pierwszego męża. Oprócz wspomnianych nieruchomości Karpiowie mieli zapisaną również jakąś kwotę na majętności Rastno w województwie brzeskim. Z kolei o te pieniądze, co najmniej od 17 II do 15 VIII 1637 r., toczyli spór sądowy z Katarzyną Radziejewską, starościną sochaczewską. Российский государственный архив древних актов w Moskwie (dalej: RGADA), f. 389, nr 314, cz. 4, k. 164-v, k. 181-v; nr 314, cz. 4–5, k. 234–235. W międzyczasie Karp sądownie odzyskał przysługującą mu spłatę z ojcowizny.

Pomimo, że proces z braćmi rozgorzał od samego początku (jedna z rozpraw odbyła się 15 VI 1640 r.) pozostali dwaj, Stefan i Piotr, w dniu 10 XII 1643 r. podzielili Rykijów między sobą. O to właśnie 12 XII 1646 r. poszkodowany zaskarżył ich do Głównego Trybunału WKL. Dopiero 10 III 1647 r. dekretem trybunalskim przysądzono Stanisławowi Kazimierzowi Karpiowi należną mu jedną trzecią część Rykijowa. Był to efekt upartych i zakrojonych na szeroką skalę działań prawnych. LVIA, SA 99, k. 757. Odebrał też swoją część z majątku Nowosiółki i Olchówki pow. wołkowyski oraz z Dublan pow. grodzieński. Oprócz tego przed 15 I 1654 r. Karp trzymał w zastawie od Kazimierza Borzobohatego dobra Studenice w województwie nowogrodzkim. Miał na nich sumę 9540 złotych.

W tej kwocie między innymi naliczono mu rekompensatę za zabór pocztu husarskiego y rynsztunku wojennego dla odprawowania służby Rzeczypospolitej. Najprawdopodobniej zawłaszczenia dokonał właśnie Borzobohaty. RGADA, f. 389, inw. 1, nr 346, cz. 1, s. 27–28. Nazwy miejscowości używano także w formie Studeniec, Studeńca, a później Studzieniec. Pod koniec XIX w. wzmiankowano folwark nad bezimiennym dopływem Łani pow. słucki. SGKP, t. XI, Warszawa 1890, s. 503.

W 1671 r. właścicielem Studzieńca był Jarosław Borzobohaty syn Jana. A. Boniecki, Herbarz polski, t. II, Warszawa 1900, s. 68.

816

sławomir karp

go także wypełniającego powinności żołnierskie. Dnia 10 czerwca 1651 r. w Nowogródku stawił się na popisie pospolitego ruszenia szlachty tego województwa.

Swą jednokonną służbę z Dunajczyc odbywał w chorągwi rotmistrzostwa Stefana Frąckiewicza Radzimińskiego, chorążego nowogródzkiego, a został w niej zarejestrowany na pozycji 64. Niezwłocznie po popisie jego chorągiew przemieściła się zgodnie z zaleceniem Janusza Kiszki, wojewody połockiego i hetmana WKL pod Turów nad Prypecią. Tam pozostawała do dnia 22 lipca [1651] obozem stawszy y różnymi podjazdami y czatami znosząc swawolne kupy kozackie23.

Niespełna cztery lata później okazało się, że i jego domu rodzinnego nie ominęła fala buntów chłopskich. W nocy z 25 na 26 maja 1655 r. w Dunajczycach doszło do napadu na właścicieli. Co prawda nie dysponujemy bezpośrednią relacją z samego zajścia, ale ze skargi Karpiów spisanej 6 czerwca 1655 r.24 dowiadujemy się o dacie, miejscu, sprawcach i rozmiarze wyrządzonych zniszczeń. W dokumencie tym szczegółowo wymienione są skutki tego zbójeckiego napadu. W efekcie dają nam wiedzę o skali rozgrywającego się tam dramatu. Nic natomiast nie wiemy o przyczynach oraz ewentualnych wcześniejszych symptomach ataku. Jeśli nawet takie były, to z materiału źródłowego możemy wnioskować, iż Karpiowie zostali nim całkowicie zaskoczeni. Trudno się dziwić, bowiem agresorami okazali się najbliżsi poddani dunajczyccy, z którymi Karpiowie obcowali na co dzień od wielu lat25. Byli to zatem „swoi” ludzie. Poza tym, nawet jeśli właściciele przeczuwali zagrożenie i wcześniej dostrzegli jakieś oznaki „poruszenia” wśród miejscowych, to i tak najpewniej nie spodziewali się aż takiej eskalacji zamieszek. W rezultacie, będąc nieprzygotowani na skrajnie niebezpieczny rozwój wypadków, dziedzice do końca trwali na miejscu. Unaocznia to ich błędną i niezbyt realistyczną ocenę sytuacji. Z kolei gromada wiejska najprawdopodobniej zgodnie ze ściśle – w takich przypadkach – przestrzeganą regułą uważała, iż na grabież „swego” dworu mają prawo wyłącznie miejscowi chłopi. Rozpoczęte nocą zamieszki przybrały charakter gwałtownej rewolty i dobitnie świadczą o wyjątkowo złych nastrojach włościan wobec dziedziców. Widać, że nie był to spontaniczny napad i nieprzypadkowo też wybrano jego porę. Zapewne właśnie pod osłoną nocy rabusie czuli się bezkarni. Prowodyrom napaści udało się bez większych kłopotów wykorzystać niechęć i wzburzenie ogółu do przeprowadzenia tej samowoli. Nie napotkawszy oporu zgromadzony tłum niezwłocznie przystąpił do pogromu. Wydaje się, że 23 AGAD, AR II 50, s. 89. Z Dunajczyc i Tuczy konia wystawili także Adam Jeleński z matką.

Zostali oni zarejestrowani na pozycji 98. A zatem przez cały ten czas Karp ramię w ramię ze swarliwym sąsiadem Jeleńskim wypełniał powinności wojskowe wobec Rzeczypospolitej. AGAD, AR II 50, s. 91.

24 LVIA, SA 99, k. 753v–754v. Dokument aktykowano w grodzie nowogródzkim 6 XI 1655 r.

Natomiast do ksiąg trybunalskich, 5 VI 1741 r., przedłożył Antoni Staszewski, cześnik upicki.

25 Dorota z Wysockich Karpiowa najpewniej znała ich od wczesnych lat dziecinnych.

Pogrom dworu szlacheckiego dunajczyce

817

napięcia w relacjach wieś–dwór musiały być tam rzeczywiście ogromne, skoro chłopi odważyli się na atak podczas bytności gospodarzy. Niewątpliwie doskonale znali bitną i długoletnią wojskową przeszłość „swojego pana”, musieli więc świetnie zdawać sobie sprawę z nieuchronności konsekwencji wyrządzanego bezprawia. Mimo to nie powstrzymali swoich bandyckich zapędów. Widocznie pokusa zemsty i grabieży była zbyt wielka. W tym miejscu nasuwa się refleksja, iż najwyraźniej zdeterminowani napastnicy mieli w swoich poczynaniach wkalkulowane zgładzenie dziedziców. Sądząc po końcowych skutkach zajścia hipoteza ta wydaje się bardzo prawdopodobna. Wobec takiej postawy agresorów nie było tu zatem czasu na perswazję i argumenty, które zapobiegłyby rabunkowi.

Nic nam też nie wiadomo o jakiejkolwiek próbie obrony ze strony pokrzywdzonych. Opis poniesionych strat zamieszczony w skardze „cudem” uratowanych Karpiów oddaje drastyczny obraz całości zdarzeń. Należy zwrócić uwagę, że wyczerpujące zażalenie oficjalnie sporządzili niemalże po dwóch tygodniach od grabieży. A zatem dopiero wtedy odzyskali jako taką równowagę i zdobyli się na konkretne działanie.

[Karpiowie] okaleczeni i w słabym zdrowiu będąc pisali: [k. 753v], iż roku teraźniejszego tysiąc sześćset pięćdziesiąt piątego miesiąca maja z dnia dwudziestego piątego na dzień dwudziesty szósty przez powszechną rebelią chłopsko tak na zdrowiu jako y na substancji zniesieni są ogniem, nie wiedząc jeśli zeszłego umysłu ich czyli też podnuszczeniem 26, namowo złych a niezbożnych ludzi przez poddanych swych dunayczyckich Demida Sołohubowicza27 y synów jego Astapa, Wasila, Hryszka, Protasa, Piotra [k. 754] Buwielenia y synów jego Iwana, Hayduka Wydzielenego y Marcina przy nim mieszkaiącego spaleni y na zdrowiu skaleczeni nie mogąc przyjść z tak wielkiego ognia wzięciu pewnej wiadomości o szkodach y szkodnikach w majętności Dunayczycach w Województwie Nowogrodzkim leżącym poczynionych w zginieniu, w zgorzeniu, alboli też w zabraniu sum pieniężnych siedemnastu tysięcy zł[ot]ych, rzeczy ruchomych w złocie, w srebrze, w perłach, w klejnotach, w szatach, w futrzech, w cynie, miedzi, rynsztunku wojennym, w strzelbie, w ochędóstwie na trzydzieście tysięcy zł[otych], w rzeczach ruchomych sprzęcie domowym, obłożyn z wilkami28 do trzech kucheń, Zapewne: „poduszczyć”, „poduszczać” w znaczeniu podjudzić, podszczuć, pobudzić do złego, podkusić. Słownik języka polskiego, red. A. Kryński i W. Niedźwiedzki, t. IV, Warszawa 1908, s. 360, 432.

27 W akcie dzielczym braci Wysockich z dnia 21 VI 1629 r. wymieniono trzy rodziny o tym nazwisku. Wszyscy oni tj. dwóch Iwańców i Zachariasz Sołohubowiczowie zamieszkiwali w części Piszczykowicz przejętej przez Albrychta Stanisława Wysockiego. LMAB, f. 17–140, k. 74v, 75.

28 Obłożyny – sztabki żelazne na nóżkach do stawiania rondelków nad ogniem (zdrobniale obłożynki). Również podstawka żelazna używana w kuchniach do podtrzymywania rożna. Można było układać na niej drwa. Natomiast wilki jako haki u pionowych boków ramy komina również służyły do wspierania rożna z pieczystym. Termin wilki oznacza także żeleźce lub rodzaj haków żelaznych. Słownik..., t. III, Warszawa 1904, s. 484 i t. VII, Warszawa 1919, s. 611.

26

818

sławomir karp

rożnów wielkich y małych, zamków wnętrznych gdańskich, od domu siedemdziesiąt zawiasów ode drzwi różne żelaza, od szkatuł y skrzyń zamki y żelaza, w obrusach, w płótnach w skrzyniach kilkunastu nakładzionych y pozabianych29 przędzy gotowej lnów żmuydzkich w kilkunastu kadziach od lat kilku nakładzionych y pozabianych, przędzy gotowej, karet, wozów kowanych30, kół kowanych warszawskich y innych wozów y zbóż różnych y mąk na sto beczek tak też spraw, przywilejów na majętności tak w województwie nowogródzkim, w Xięstwie Żmuydzkim, w powiecie wołkowyskim y grodzieńskim leżących, obligów Ichmościów między siebie danych gołych [k. 754v] na długi pożyczane przez ogień zgorzałych, czyli też przez nieprzyjaznych ludzi zabranych nie mogąc obszerniej w pierwszym procesie swoim za bar[d]zo błahim zdrowiem swoim przez ogień spalonemi opisać teraz tedy, w tymże roku tysiąc sześćset pięćdziesiątym piątym miesiąca Juny siódmego dnia przyszedłszy poniekąd do lepszego zdrowia lubo zostawszy w okaleczeniu na wszystkim po gołowiu na nogach te protestacyą swoie o pogorzenie, zginienie a[l]bo zabrania onych do Xiąg donosim [...] [k. 758v] za spalenie domu dunayczyckiego przez zdrajców chłopów w niedotrzymaniu wiary panom swoim pod pretekstem kozackiej rebelji31.

Jak widać z powyższego, podczas pogromu ogołocono nie tylko dwór ze wszystkich „cokolwiek wartych” ruchomości, ale złupiono do cna także i pozostałe zabudowania folwarczne. Zebrany tłum nie ociągał się zbytnio w rabunku i dewastacji. W budynkach wywarto wszystkie drzwi pozbawiając ich drogocennych wówczas zawiasów. Straty poniesione jedynie w ogołoconym mieszkaniu, zabranych sumach pieniężnych, złocie, srebrze bądź spalonych czy ukradzionych przedmiotach codziennego użytku Karpiowie wycenili na sumę 17 000 złotych. Poza tym ufne w swą siłę rozjuszone bezkarnością pospólstwo rozgrabiło również wszelkie ruchomości folwarczne łącznie z żywym inwentarzem oraz pozostałymi sprzętami i towarami gospodarstwa dworskiego. Między innymi zagarnięto: karety, wozy, zmagazynowane zboże oraz mąk różnego rodzaju na sto beczek, itd. Przede wszystkim wyprowadzono konie i bydło. Bez wątpienia był to najbardziej łakomy kąsek z gospodarstwa. Z kolei te szkody pokrzywdzeni oszacowali na kwotę 30 000 złotych. Na domiar złego po skończonym rabunku agresorzy puścili z dymem spustoszony budynek mieszkalny. Nagła utrata domostwa rodzinnego musiała być szczególnie dotkliwa dla mocno sponiewieranej rodziny. W jednej chwili zostali przecież bez dachu nad głową i zgromadzonego dobytku. Co gorsza pogorzeniu uległy również zabudowania folwarczne, choć nie w tak dużym stopniu jak dwór. Pomimo tak brutalnych działań ze strony Zapewne pozamykanych.

Kutych, „klepanych nie lanych”. Oprócz tej nazwy stosowano określenie „wóz okowany”.

Słownik..., t. II, Warszawa 1902, s. 508 i t. III, Warszawa 1904, s. 744; J. K a r ł o w i c z, Słownik Gwar Polskich, t. II, Kraków 1901, s. 452.

31 LVIA, SA 99, k. 753v–754v, 758v.

29

30

Pogrom dworu szlacheckiego dunajczyce

819

napastników rodzinie Karpiów szczęśliwie udało się przeżyć. Oboje ratowali się pośpieszną ucieczką z płonącego dworu. Świadczą o tym odniesione przez nich liczne rany i poparzenia. Z materiału źródłowego czerpiemy informację, iż zostali fizycznie okaleczeni na całym ciele. Nie można też pominąć aspektu psychologicznego. Wszystkie te doznania musiały wywrzeć na nich ogromne wrażenie pozostawiając w psychice złowrogie piętno do końca życia. Należy także podkreślić, że w trakcie tego gwałtownego rejwachu zdołali wyratować od niechybnej śmierci małoletnią córeczkę Felicjannę. Możemy się jedynie domyślać, że dokonali tego niepostrzeżenie w trakcie wrzawy, gdy rozjątrzona gawiedź zapamiętale grabiła ich dom rodzinny. Wyniesiono z niego wszystko, co można było ze sobą unieść. Suma summarum zniszczenia były olbrzymie i znalazły odzwierciedlenie w drobiazgowym spisie. Ponadto regestr szkód oddaje wyjątkowo ponury nastrój rozgrabionego otoczenia. Zabudowania dworne y gumna dunajczyckie były spaleniem nieprzyjacielskim kozackim unicestwione. Rozmiar poniesionej samej tylko materialnej straty ilustruje fakt, iż gospodarze przez dziesięć następnych lat nie zdołali podnieść majątku z ruiny. Po tych smutnych przejściach opuścili swą majętność. Prawdopodobnie nie tułali się zbyt długo, bo jak widzieliśmy dysponowali jeszcze innymi majątkami. Z tym, że musieli się znaleźć na obszarze poza okupacją moskiewską, ponieważ Stanisław Kazimierz Karp nie figuruje w rejestrze szlachty litewskiej, która złożyła przysięgę poddańczą carowi Aleksemu Michajłowiczowi32.

W owym czasie gospodarstwo dunajczyckie wydzierżawili bracia Czyżowie33 i to oni właśnie odbudowali tam niewielki budynek mieszkalny z białą izbą, bez okien, drzwi y pieca, [ale] z sienią y piekarnią, dranicami kryty. Stanowił on namiastkę utraconego dworu. Obok posadowiono nowy spichlerz [także] dranicami kryty. W pobliżu zaś znajdowała się piwnica murowana, słomą kryta34.

Trzeba przyznać, że nic nam nie wiadomo o losach napastników. Jeśli nie zbiegli w dalsze okolice, to najpewniej łatwo zostali wyłapani i straceni. Znając ówczesne metody działań trudno spodziewać się innego obrotu spraw. Tak groźnych buntowników zwykle przecież karano „na gardle”. Niewątpliwie dodatkowym i nie mniej uciążliwym dla Karpiów skutkiem tragicznego napadu była utrata 32 Z okupowanych ziem WKL do około 27 XI 1655 r. przysięgę złożyło 2058 przedstawicieli szlachty.

Jedną z trzech osobistości wykonujących polecenie kniazia Semena Urusowa w sprawie sporządzenia wykazu był Piotr Kazimierz Wiażewicz, wojewoda nowogródzki formalny zwierzchnik Karpia.

Rejestr przysięgowy szlachty Wielkiego Księstwa Litewskiego 1655 r., [w:] Monumenta historica res gestas Europae orientalis illustrantia. Fontes XV–XVII saec., t. IV, red. H. Grala, oprac. E.E. Łykow, M. Kulecki, Moskwa–Warszawa 1999, s. 25, 115.

33 Adam Dominik, skarbnik wileński i późniejszy pieczętarz zastawu Dunajczyc z 21 IV 1664 r. oraz Paweł Karol, Czyżowie.

34 Vilniaus universiteto biblioteka (dalej: VUB), f. 8–302, k. 1.

820

sławomir karp

domowego archiwum. W nim właśnie znajdowały się ważne dokumenty rodzinne, w tym przywileje królewskie, testamenty, zapisy intromisyjne, dożywocia, czy choćby dekrety z rozlicznych spraw sądowych nieodzowne do wznowienia w przyszłości procesów. Ich brak bardzo komplikował bieżące życie pogorzelców i poważnie utrącał dalsze prowadzenie trwających „procederów prawnych”.

Niewątpliwie bez nich dochodzenie jakichkolwiek praw i należności od dawnych adwersarzy minimalizowało możliwość wygranej, a tym samym w konsekwencji przynosiło kolejną finansową stratę35. Nie można zapominać, że trudne ówcześnie do odtworzenia kwity opłaconych podatków: poborowego, podymnego, czy też popisy pospolitego ruszenia odbytego z Dunajczyc, Krzyszyłowicz, Nowosiółek i Olchowej oraz Dublan, Rykijowa i Kurtowian36 były konieczne ze względów formalnych.

Trzeba zaznaczyć, że nie był to koniec kłopotów rodziny Karpiów. Niedługo potem tj. przed 1660 r. ponownie otarli się o śmierć. Najprawdopodobniej w tym czasie mieszkali w pobliżu Krzemienicy na terenie powiatu wołkowyskiego.

O kolejnym zagrożeniu dowiadujemy się z inskrypcji wygrawerowanej na odwrocie korony37 ufundowanej przez nich do obrazu Matki Boskiej w kościele w Krzemienicy. Tym następnym śmiertelnym niebezpieczeństwem była grasująca w okolicy zaraza38. Mocno doświadczeni przez życie Karpiowie z Dunajczyc ofiarowując precjoza Matce Boskiej dali dowód wdzięczności za ponowne cudowne ocalenie. Charakterystyczne jest to, że uczynili to nie mając wówczas M.in. były to pokwitowania od: „I[ch]m[oś]ci Pana starosty sochaczewskiego”, z przewodów prawnych, [w tym] banicje, dekrety, mandaty, insze sprawy, kwitacya od Jeym[oś]ci kniahini Sołomereckiej y od Pana syna Jeym[o]ści z dzierżenia majętności Kościanki przyznana”. SGKP, t. XV, cz. 2, Warszawa 1902, s. 132, umiejscawia ją w pow. lepelskim. Następnie sprawy sądowe: z Bułharynem, Borzobohatym, Janem Rudominą, kasztelanem nowogródzkim i Pawłem Jeleńskim.

Dalej pokwitowania Stanisława Żuka, horodniczego połockiego rodzonego brata pierwszego męża Karpiowej, dokumenty wewnątrzrodzinne Wysockich oraz rozliczeniowe pomiędzy braćmi Karpiami dotyczące Rykijowa a także innych dóbr spadkowych. Poza tym przepadło też rozgraniczenie dóbr dunajczyckich Karpiów z Jeleńskimi. LVIA, SA 99, k. 755v.

36 Majętność w Księstwie Żmudzkim sąsiadująca z Rykijowem. Spuścizna po Skaszewskich w owym czasie dzierżona przez Karpiów.

37 Złota, trybowana, dekorowana firetami z kolorowymi kamieniami, na górze zwieńczona krzyżykiem a wewnątrz z wyrytowanym napisem: „Na cześć y na wieczną chwałę P. Bogu Wszechmogącemu y obrazowi takoż cudownemu Panny Maryey Krzemienickiey tę koronę ia Stanisław Kazimierz Karp y ia Dorota Wysocka, że nas wszystkich pszi zdrowiu [od] powietrza bliskiego ochroniwszy cudownie zachować raczyła, na potomne czasy ofiarowaliśmy mensis julii 2”. D. P i r a m i d o w i c z, Kościół parafialny w Krzemienicy, [w:] Materiały do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, red. Jan K. Ostrowski, cz. II, Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa nowogródzkiego, red. Maria KałamajskaSaeed, Kraków 2006, t. II, s. 42.

38 Ibidem, s. 42.

35

Pogrom dworu szlacheckiego dunajczyce

821

odbudowanego domu rodzinnego i borykając się z trudami codziennego życia.

Pomimo tego środków na wota kościelne nie poskąpili. Oboje zmarli przed 21 kwietnia 1664 r.39 Zapewne w obu przypadkach zgon nastąpił naturalnie.

W każdym razie w omawianych dokumentach nic nie wspomina się o innych groźnych zdarzeniach jakie jeszcze mogły ich dotknąć. Należy dodać, że pozostawili małoletnią jedynaczkę Felicjannę40 i sporo długów41. Bezsprzecznie były one efektem ich pogmatwanych losów.

Z pewnością rewoltę w Dunajczycach należy rozpatrywać na tle ówczesnej sytuacji kraju. A ta uznawana jest w historiografii polskiej za jedną z bardziej VUB, f. 8–302, k. 2v.

Felicjanna (ok. 1650 r.) do osiągnięcia tzw. lat sprawnych, co miało nastąpić w 1673 r., zamieszkała u stryjostwa w siedzibie rykijowskiej. Nigdy już do rodzinnego domu dunajczyckiego nie powróciła.

Dnia 15 X 1678 r. w Rosieniach zrzekła się na rzecz brata stryjecznego Stefana Kazimierza Karpia, stolnika mozyrskiego praw do Rykijowa, Dunajczyc i Krzyszyłowicz etc. Zapis przyznała 9 X 1681 r. Dnia 5 VI 1741 r. Antoni Staszewski, cześnik upicki aktykował ten dokument w Głównym Trybunale WKL. Działał na rzecz Franciszka Antoniego Karpia, ciwuna ejragolskiego i starosty polepskiego oraz Anny z Czechowskich Jeleńskiej, cześnikowej mozyrskiej i jej synów Stanisława, Konstantego, Marcjana i Tadeusza. LVIA, SA 14722, k. 409–410v; SA 99, k. 747–748v, k. 749–752v.

Donatorka scedowała mu także wszystkie posiadane ruchomości. Obłożnie chora zmarła w stanie panieńskim wkrótce po 9 II 1687 r. Została pochowana przy kościele szawelskim na Żmudzi. LVIA, SA 14722, k. 409–410v. Testament spisany w Szawlach 9 II 1687 r. pieczętowali: Jerzy Władysław Michałowicz strażnik rzeczycki, Kazimierz Jankowski i Jan Kazimierz Godlewski.

41 Dnia 21 IV 1667 r., jej prawny opiekun stryj Piotr Karp, wojski wołkowyski puścił Dunajczyce w zastaw Konstantemu i Zofii z Wojniłowiczów Jeleńskim, podczaszym mozyrskim (innym razem w dokumentach procesowych Jeleńscy wymienieni byli jako skarbnikowie, a nawet stolnikowie mozyrscy). Kwota transakcji opiewała na 2500 złotych a zawarto ją w Dunajczycach. NGABM, f. 1730, inw. 1, nr 9, k. 805–805v. Wraz z majątkiem dunajczyckim zastawiono także wieś Piszczykowicze. W przypadku wykupu Dunajczyc Karp zobowiązał się ogłosić ten zamiar na 12 niedziel wcześniej, a w razie ewentualnych komplikacji postanowił oddać pod ewikcję majątek Szewoków alias Szejwokowie pow. upicki. Pieczętarzami aktu byli: Adam Dominik Czyż skarbnik wileński, Kazimierz Wojniłowicz stolnik mozyrski i syn Stefan [Kazimierz] Karp. VUB, f. 8–302, k. 1. Ten ostatni, 24 IV 1673 r., zwiększył o 8000 złotych zadłużenie Dunajczyc u Konstantego i Zofii z Wołłowiczów Jeleńskich, wojskich mozyrskich. Patrz: LMAB, f. 17–141, k. 134. Jeleńscy utrzymywali później, że za tę sumę nabyli Dunajczyce na „wieczność”. Wśród okolicznych mieszkańców pamięć o Karpiach przetrwała jeszcze co najmniej do 4 III 1751 r. W sporządzonym wtedy inwentarzu majętności część tamtejszych „poletek i zarośli” nazwano Karpowszczyzną.

W dniu 26 XI 1759 r. dokument ten podał do akt sądu Głównego Trybunału Litewskiego patron Gedeona Jeleńskiego, podczaszego mozyrskiego pan Ignacy Jakowicki, mostowniczy i rotmistrz orszański. LMAB, f. 17–144, k. 136. Po wielu perypetiach i związanych z tym procesach sądowych rodzina Jeleńskich ostatecznie przejęła Dunajczyce. Majętność ta – z małą przerwą – pozostała w ich rękach aż do 1939 r., tj. agresji ZSRR na Polskę. W latach Polski międzywojennej Dunajczyce znajdowały się tuż nad granicą państwa, która przechodziła w pobliżu dworu, pozostawiając sporo gruntów po stronie ZSRR. W okrojonym folwarku gospodarowała wówczas Halina z Jeleńskich Zaleska. R. A f t a n a z y, op. cit., s. 202–203.

39

40

822

sławomir karp

tragicznych w dziejach Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Rok 1655 był siódmym z kolei rokiem wojny domowej. Coraz mocniej pogłębiający się wewnętrzny kryzys państwa niewątpliwie sprowokował wojnę moskiewską oraz szwedzką zwaną popularnie „Potopem”. W ich wyniku znaczna część terytorium Rzeczypospolitej znalazła się pod okupacją kozacką, moskiewską i szwedzką. Przy czym niezmiernie ważnym elementem, o którym nie można zapominać w ocenie problemu było promoskiewskie nastawienie prawosławnego chłopstwa. Najpewniej było ono potęgowane przez odbijające się głośnym echem częste i jaskrawo widoczne klęski armii litewskiej42. Rok 1655 był pasmem nieprzerwanych wielkich sukcesów armii moskiewskiej. Rozprężenie, upadek dyscypliny, notoryczne rabunki i wykroczenia wojska litewskiego na tzw. „własnym terenie” spowodowały fatalne skutki. Już wiosną 1655 r. na wschodnich rubieżach Rzeczypospolitej „Moskale jawili się ludności jako gwaranci zachowania życia i materialnych podstaw egzystencji”43. Poza tym zgubne konsekwencje przyniósł wydany dużo wcześniej przez cara Aleksego manifest wzywający prawosławnych z terenów Rzeczypospolitej do walki z wrogami wiary. Właśnie w maju 1655 r. rozpoczęła się nowa ofensywa wojsk moskiewskich i choć w początkowej fazie dotyczyła jeszcze odległych od Klecka i Dunajczyc terenów44, to z pewnością nie mogła być tam nie dostrzeżona. Warto zauważyć, że w uśmierzeniu pogarszającej się sytuacji i nastrojów wśród tamtejszych włościan nie pomogły także wieści z maja tego roku o lokacji większości chorągwi litewskich na terenie województwa nowogródzkiego45.

K. B o b i a t y ń s k i, Od Smoleńska do Wilna, wojna Rzeczypospolitej z Moskwą 1654–1655, Zabrze 2004, s. 192.

43 Ibidem, s. 193.

44 Dnia 17 V 1655 r. rozpoczęło się oblężenie Starego Bychowa, a do 23 V 1655 r. Moskale opanowali Hory, Kopyś, Orszę i Dubrownę. K. B o b i a t y ń s k i, op. cit., s. 204.

45 Wyszły spod komendy Janusza Radziwiłła łącznie z pułkiem sapieżyńskim. Część z nich przemieściła się także w rejon Brześcia. Pozostawały tam nie uczestnicząc w bojach z Moskalami, aż do listopada 1655 r. Patrz: K. Bobiatyński, op. cit., s. 200. Uderzenie na linii Słuck–Nowogródek– Brześć wykonywał korpus księcia Aleksego Trubeckiego. Już 2 września rozpoczął on oblężenie Słucka, a 6 tegoż miesiąca ruszył w głąb województwa nowogródzkiego. Tam w przeciągu następnych trzech tygodni zmusił do odwrotu oddziały szlacheckie dowodzone przez Piotra Kazimierza Wiażewicza, wojewodę nowogródzkiego. Najprawdopodobniej w bojach tych wziął udział także i Karp z Dunajczyc. Niebawem Moskale bez większych trudności zdobyli Słonim, Mir i Nową Mysz. Po koncentracji pod Kleckiem będąc dobrze przygotowani do kontynuowania inwazji – w dniu 22 września z powodu otrzymanego rozkazu odwrotu – zaprzestali dalszych działań ofensywnych. W następstwie Trubecki wycofał swe siły pod Stary Bychów. Pod Słuckiem pojawił się ponownie 28 września tegoż roku. W tym czasie dołączył do niego powracający z Wilna pięciotysięczny oddział kozaków pod dowództwem Wasyla Zołotareńki. Patrz: ibidem, s. 207.

42

Pogrom dworu szlacheckiego dunajczyce

823

Należy zaznaczyć, że nic nam nie wiadomo o rozwoju wypadków na sąsiednim obszarze dunajczyckim, pozostającym we władaniu Jeleńskich46. Zebrane źródła milczą o ich losach. Możemy się jedynie domyślać, że zamieszki nie ominęły również i tej rodziny.

Niewątpliwie z dzisiejszej perspektywy niezwykle trudno jest nam pojąć rzeczywistą dramaturgię tamtych wydarzeń. Po raz kolejny widzimy, jak wysoce nieobliczalne i niebezpieczne w skutkach były ówczesne rozruchy chłopskie. Choć nie tylko. Przedstawiony wyżej przykład może jedynie ponownie potwierdzić okrucieństwo i tragizm każdej rewolucji bez względu na czasy. Nie należy przy tym zapominać, że niesiona na oślep zagłada zwykle ma swoje podłoże w upadlającej biedzie i ciemnocie. Obie potęgują głęboką nienawiść i chęć odwetu. Żądni zemsty nieprzewidywalni w swych działaniach sprawcy zwykle nie przebierają w środkach. Najczęściej niszczą bez pamięci otaczające ich środowisko nie czując bezsensowności takich posunięć. Wtedy też uaktywniają się najgorsze instynkty doprowadzając do wielu nieszczęść i tragedii ludzkich. Przy okazji nasuwa się refleksja, iż fizyczne wyratowanie z opresji nie oznacza pełnego sukcesu. Ślady doznanych przeżyć są nieścieralne. Trudno też oprzeć się wrażeniu, że w sytuacji wybuchu jakichkolwiek rozruchów przestroga ta i dzisiaj nic nie znaczy.

PRZEGLĄD WSCHODNI

46 Z tym, że 10 V 1648 r. w Dunajczycach Adam Jeleński zastawił na osiem lat posiadaną część tego majątku łącznie ze wsią Piszczykowicze. A zatem do 10 V 1656 r. faktycznie gospodarowali tam Mikołaj i Halszka Żbikowska Macieniewscy. W zachowanym inwentarzu majątkowym spisanym na potrzeby zastawu figurują także jako Macyniewscy i Maceniewscy. Rodzin chłopskich osiadłych na półwłóczkach w dniu podpisania umowy było 29, natomiast 6 włók pozostało pustych. Niestety w przytoczonym dokumencie nie wymieniono sumy transakcji. LMAB, f. 17–141, k. 1–6v.

Esencja Wschodu Pismo Spraw Wschodnich

Pokojowe relacje między narodami buduje się najskuteczniej na poziomie obywateli Jan Nowak-Jeziorański

www.new.org.pl

Przegląd Wschodni, t. XII, z. 4 (48), s. 825–862, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

Аndrej Czarniakiewicz Grodno

„Inwestycja w lojalność” Próby finansowania białoruskiego ruchu narodowego przez polskie instytucje rządowe

K

Walka polityczna, jeżeli ją prowadzić pomyślnie, potrzebuje pieniędzy, pieniędzy i jeszcze raz pieniędzy1.

Borys Ragula

westia finansów, jak się wydaje, ma podstawowe znaczenie w poznaniu mechanizmu funkcjonowania białoruskich organizacji. Pieniądze nie tylko wyznaczały możliwość działalności kulturalnej i gospodarczej, ale też w pewnym stopniu, granicę interesów narodowych. Brak stałych źródeł finansowania uzależniał realizację własnych doktryn politycznych działaczy białoruskich, lub też nadawał im zupełnie odrębny kierunek. Oprócz tego, kwestia materialna w znacznym stopniu wpływała na wewnętrzną motywację polityków białoruskich i ich stosunki osobiste. Brak stałych źródeł finansowych od samego początku stanowił przeszkodę na drodze rozwoju białoruskiego ruchu narodowego.

Był to ważny czynnik, hamujący procesy kształtowania współczesnych narodowych struktur politycznych, chociaż na pewno nie jedyny. Co więcej, fakt ten w równej mierze wpływał na ogólną bierność białoruskiego ruchu, jak też i na znaczną jego zależność od sił zewnętrznych.

Wpływała na to przede wszystkim specyfika białoruskiej struktury społecznej, w której dominowała warstwa chłopów i robotników rolnych, w zasadzie pozbawionych zaplecza materialnego2. Właśnie dlatego na samym początku białoruski projekt narodowy był finansowany z pomocy pojedynczych mecenasów lub innych stronnictw politycznych. Na

В. Р а г у л я, Успаміны, Мінск 1993, s. 38.

J. J a n u s z e w s k a - J u r k i e w i c z, Stosunki narodowościowe na Wileńszczyźnie w latach 1920–1939, Katowice 2010, s. 62.

1 2

826

Andrej czarniakiewicz

przykład, pierwszą proklamację w języku białoruskim wydali polscy socjaliści w Londynie. Próba finansowego usamodzielnienia się działaczy białoruskich poprzez napad na carskich urzędników przyniosła około 300 rubli3. Jednak tego rodzaju inicjatywa miała raczej ujemne skutki.

Niewielkie sumy na „Naszą Niwę” ofiarowywali Antoni Iwaszewski z Lepelszczyzny oraz Teresa Gordziałkowska z Mohylewszczyzny. Oprócz tego, pewne środki mieli przekazywać Roman Skirmunt oraz Edward Woyniłłowicz. Wśród najbardziej znanych i hojnych ofiarodawców na rzecz sprawy białoruskiej znajdowała się księżna Magdalena Radziwiłłowa, która jak sama mówiła, „na swych Białorusinów pieniędzy nie żałuje”. Wprawdzie podobno czyniła tak częściowo na złość swojej polskiej rodzinie4. Jeszcze innym źródłem funduszy stała się sprzedaż antykwariatu przez Iwana Łuckiewicza.

Sytuacja doczekała się wyraźnej zmiany wraz z początkiem I wojny światowej. Z jednej strony został niemal całkowicie zniszczony stary układ polityczny, który pozwalał funkcjonować – w zasadzie bardzo pomyślnie – w warunkach społecznego rozwoju. Teraz to wszystko było już stracone. Z drugiej zaś strony powstała pierwsza, w zasadzie oficjalna białoruska organizacja społeczna – Białoruskie Towarzystwo Pomocy Ofiarom Wojny, która mogła oczekiwać pewnych funduszy państwowych.

Już podczas okupacji niemieckiej oddział Towarzystwa w Wilnie otrzymał subsydium od administracji diecezji wileńskiej, jednak jego wielkość cały czas ulegała zmniejszeniu5. Chociaż niemieckie władze okupacyjne Ober-Ostu pozwoliły na rozwój białoruskiej oświaty, jej utrzymanie w dużym stopniu zależało od własnych możliwości. Przykładowo, aby zażegnać konflikt wokół pierwszej białoruskiej szkoły w Wilnie, która powstała w byłym gmachu szkoły żydowskiej, Iwan Łuckiewicz musiał przekazać towarzystwu żydowskiemu cenne przedmioty ze swojej prywatnej kolekcji. Pensja białoruskich nauczycieli była najmniejsza wśród pracowników dydaktycznych, poza tym i tak nie wszyscy ją otrzymywali6.

Nawet umowa Wacława Łastowskiego i braci Łuckiewiczów z wydziałem druku Ober-Ostu o wydaniu gazety „Homan” uwzględniała, że będzie ona wychodziła „bez potrzeby opłat lub innych pretensji”7. Już w drugiej połowie 1918 r. strona białoruska miała zwrócić się do niemeckiego dowództwa po subsydium w wysokości 15–20 tys. rubli na działalność kulturalno-wydawniczą, jednak bez «Беларускі Летапіс» 1937, nr 9, s. 201. А. Н а д с а н, Княгіня Радзівіл і справа адраджэньня Уніі ў Беларусі, Менск 2006, s. 25.

5 Помач ахвярам вайны, «Гоман», nr 41, z 4.07.1916 r.

6 Ул. Л я х о ў с к і, Школьная адукацыя ў Беларусі падчас нямецкай акупацыі (1915–1918 г.), Вільня–Беласток 2010, s. 119.

7 Lietuvos centrinis valstybės archyvas (LCVA), f. 365, ap. 1, b. 10, l. 7.

3 4

„inwestycja w lojalność”

827

żadnego skutku8. Z tego właśnie powodu trudno mówić, że Niemcy okazywali duże finansowe preferencje dla działaczy białoruskich.

Nowe okoliczności, a zarazem i nowe wezwania, pojawiły się tuż po rewolucji lutowej w Rosji, kiedy to zmienił się cały system polityczny. Teoretycznie dawało to większe możliwości uzyskania środków na działalność narodową bezpośrednio od społeczeństwa. Tak naprawdę jednak możliwości te były bardzo mizerne.

Na przykład delegaci różnych białoruskich zjazdów wojskowych utrzymywali się przeważnie własnym kosztem. Co prawda w pojedynczych przypadkach, mieli oni otrzymać „kormowyje”. W wyniku zjazdu żołnierzy narodowości białoruskiej musieli zwrócić się oni z apelem na rzecz Białoruskiego Funduszu Wojskowego. Oprócz tego, białoruskie organizacje postulowały o uznanie swojego prawa do części budynków użyteczności publicznej w Mińsku9. Jednak w tym wypadku istniała bardzo ostra konkurencja ze strony innych ugrupowań politycznych i organizacji społecznych. Wtedy też spotykamy pierwsze poważne zarzuty w sprawie defraudacji funduszy, przeznaczonych na pracę społeczno-narodową10.

W stosunku do bolszewików sprawa wyglądała już trochę inaczej. Przykładowo część potrzebnych sum na organizację białoruskiego zjazdu w Mińsku w końcu 1917 r. było asygnowanych przez rząd Rosji Sowieckiej. Powstaje pytanie – o jaką sumę chodziło: 50 czy też 500 tysięcy rubli? Według „Biełnackamu”, tylko w maju 1918 r. wydano 100 tysięcy i to nie licząc utrzymania około 50 samych tylko pracowników tego urzędu11. Oprócz tego, bolszewicy finansowali białoruski komisariat narodowy w Odessie, który otrzymał 84 tys. rubli12. Jednak w tym i innych przypadkach nie było to finansowanie całego ruchu, lecz działanie na korzyść wybranego jego odłamu.

Proklamowanie niepodległej Białoruskiej Republiki Ludowej (BRL) wymagało zupełnie innych funduszy. Znacznie też poszerzyła się przestrzeń ich wykorzystania. Było to z różnych przyczyn trudne wyzwanie. Można by powiedzieć, że od początku przerastało ono organizacyjne możliwości ruchu białoruskiego.

Z drugiej strony, potrzeba uzyskania dodatkowych finansów stała się jedną z przyczyn wydania tzw. trzeciej gramoty: umożliwiała ona ubieganie się o pożyczkę od innych państw. Co prawda, już pierwsza z takich prób na początku 1918 r., kiedy to Paweł Aleksiuk miał dostarczyć Radzie Wojskowej 11 tysięcy rubli od LCVA, f. 595, ap. 1, b. 11, l. 95. Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь (НАРБ), ф. 325, воп. 1, д. 2, арк. 39–40 зв.; НАРБ, ф. 325, воп. 1, Д. 5, арк. 5, 7–8, 12–15; НАРБ, ф. 325, воп. 1, д. 27, арк. 4–8.

10 Архівы Беларускай народнай рэспублікі. Кніга 1, t. 1, Вільня–Нью-Ёрк–Менск–Прага 1998, s. 8.

11 LCVA, f. 582, ap. 2, b. 68, l. 7.

12 LCVA, f. 582, ap. 2, b. 34, l. 21–30.

8 9

828

Andrej czarniakiewicz

Ukraińskiego Sekretariatu Generalnego, skończyła sie tym, że pieniądze dostały się do zupełnie innej politycznej instytucji – tzw. Przedstawicielstwa Białoruskiego13. Oprócz tego Aleksiuk musiał tłumaczyć się w tym czasie z około 2 tys. rubli otrzymanych od władzy bolszewickiej, które do Sekretariatu Narodowego także jednak nie trafiły14.

Swym pierwszym rozporządzeniem Narodowy Sekretariat obwieścił cały majątek państwowy jako zdobycz narodu białoruskiego i przekazał pod swe rozporządzenie15. Wobec tego nowo powstały rząd był zmuszony zwrócić się do niemieckiego komendanta Mińska z prośbą o pozwolenie odebrania z zarekwirowanego budynku części gotówki z kasy Sekretariatu16. Nie udało się też Białorusinom pozyskanie majątku wojskowego w Twierdzy Bobrujskiej17. Tymczasem cały budżet BRL w końcu marca stanowił... 45 rubli18. Skutkiem takiej sytuacji powstał zupełny paraliż organizacyjny. Przykładowo sekretarz poczt i telegrafu A. Karacz złożył 9 kwietnia 1918 r. rezygnację ze swych obowiązków wskutek braku wypłacanych środków na utrzymanie19.

Głównym źródłem uzupełnienia białoruskich finansów, i to nie tylko z przyczyn geopolitycznych, była Ukraina (Ukraińska Republika Ludowa – URL).

Już 3 kwietnia delegacja Sekretariatu Narodowego BRL zwróciła się do rządu URL o pożyczkę w wysokości 500 tys. rubli na pracę wśród uciekinierów na Ukrainie20. Jak się wydaje, bez skutku. Wkrótce w Kijowie założono białoruskie biuro obrotu towarów oraz izbę handlową21. Pierwszą udaną transakcją stała się sprzedaż drewna opałowego z byłych zasobów państwowych na Polesiu, która dostarczyła stronie białoruskiej 300 tys.22 Na pewien czas dało to możliwość pewnego usamodzielnienia się struktur BRL23.

Wiceprzewodniczący Komitetu Wykonawczego Rady Polskiej Ziemi Mińskiej Edmund Iwaszkiewicz24 w jednym ze swych listów tak charakteryzował

А. К у к с а, Центральная белорусская войсковая рада (ЦБВР) и её тактика в национальном вопросе, «Гістарычны альманах», t. 12, Гродна 2006, s. 129–130.

14 LCVA, f. 582, ap. 2, b. 80, l. 4–4 ap.

15 НАРБ, ф. 325, воп. 1, спр. 21, арк. 99.

16 НАРБ, ф. 325, воп. 1, спр. 21, арк. 101–101 зв.

17 НАРБ, ф. 325, воп. 1, спр. 19, арк. 253.

18 LCVA, f. 582, ap. 2, b. 91, l. 1 ap.

19 LCVA, f. 582, ap. 2, b. 71, l. 2.

20 LCVA, f. 582, ap. 2, b. 69, l. 6.

21 LCVA, f. 582, ap. 2, b. 69, l. 40.

22 LCVA, f. 582, ap. 2, b. 69, l. 22.

23 LCVA, f. 582, ap. 2, b. 97, l. 3–10.

24 Edmund Iwaszkiewicz – zastępca komisarza cywilnego ziem wschodnich.

13

„inwestycja w lojalność”

829

Jazepa Waronkę25 i jego rząd: „...Kiedy Radzie zabrakło pieniędzy kokietował Polaków, potem kokietował grupę Skirmunta i nawet miał ostatniemu ustąpić miejsca. Nieszczęście chciało, że przed swym zgonem Rada Ukraińska przysłała 150 000 rb braciom Białorusinom jako awans 300 000 000, i pieniądze te trafiły do rąk p. Waronki. Wnet obraz się zmienił. Alians z grupą Skirmunta zerwany, dygnitarze po bratersku podzielili pieniądze między siebie i ci na swoją a tamci na swoją stronę bałamucą naczelne władze... mianując siebie głównymi reprezentantami wielkiego narodu”26.

Co prawda, fundusze te nie wystarczyły na długo. Według stanu na 7 grudnia 1918 r. w kasie rządu pozostało tylko 4,5 tys. rubli. Jedyną możliwością uzyskania nowych sum było podjęcie pożyczki państwowej. W końcu grudnia 1918 r. nowy premier BRL Anton Łuckiewicz niemal jednocześnie zwrócił się o pomoc do dwóch rządów – ukraińskiego i litewskiego. Litwa odpowiedziała odmową, mając zamiar wykorzystać kwestię białoruską we własnych interesach. Zamiast pomagać w promowaniu białoruskich struktur państwowych, rząd litewski organizował Ministerstwo do Spraw Białoruskich i Białoruski Pułk, przekazując im odpowiednie fundusze. Brak jednak jakichkolwiek wiadomości z Ukrainy spowodował, że 18 lutego 1919 r. Łuckiewicz nawet na krótko złożył rezygnację ze sprawowanego stanowiska.

Właśnie z powodu wyraźnej słabości Białorusini zostali wybrani przez Józefa Piłsudskiego na sojuszników Polski w prowadzeniu jej polityki wschodniej.

Już pierwsze kontakty wiosną 1919 r. pozostawiły po polskiej stronie ujemny wizerunek strony białoruskiej jako „ustępliwych i skłonnych do ugody”, swobodnie zresztą lawirujących w swych dążeniach, „jak wszyscy bezsilni, pomiędzy «wszystko» albo «troszeczkę»...”27. W innym liście Józef Piłsudski wprost stwierdzał, że „da się w chwili obecnej zrobić z nimi [Białorusinami] co się chce na prawdę...”. Dzięki temu strona polska spodziewała się przede wszystkim uzyskać skuteczny instrument przeciwko dążeniom rządu litewskiego. Już w swym wywiadzie w dzienniku „Le Journal des Debats” na początku maja Piłsudski wykazał daleko idący optymizm w nawiązaniu porozumienia ze stroną białoruską28. Tak naprawdę Białorusinów kreowano wyłącznie do roli statystów, którzy mieli zapewnić wizerunek federalistycznej koncepcji na arenie między Jazep Waronka (1891–1952) – białoruski działacz połityczny. Stał na czele pierwszego białoruskiego rządu – Sekretariatu Narodowego BRL (1918). Minister do białoruskich spraw w litewskim rządzie (1918–1920).

26 J. G i e r o w s k a - K a ł ł a u r, Polacy i Białorusini we wzajemnych opiniach w latach 1918–1921, „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej” 2007, z. XLII, s. 40.

27 L. W a s i l e w s k i, Józef Piłsudski jakim Go znalem, Warszawa 1935, s. 181–182.

28 K. G o m ó ł k a, Rozmowy polsko-białoruskie (marzec 1920 r.), „Dzieje Najnowsze” 1988, R. XX, t. 1, s. 4.

25

830

Andrej czarniakiewicz

narodowej. W zamian strona białoruska mogła ewentualnie liczyć na pewne, ale nieokreślone, korzyści materialne.

Ponadto, przy braku jasnej doktryny politycznej, wyłożenie funduszy na dalszy rozwój białoruskiego ruchu miało też zademonstrować dobre intencje polskiego rządu. Ta „inwestycja w lojalność” zdawała się tym pewniejsza, im bardziej Białorusini byli ograniczeni w uzyskaniu środków z innych stron. Na przykład, kiedy pod koniec lutego 1919 r. delegacja białoruska otrzymała tak długo oczekiwany ukraiński kredyt w wysokości 4 mln karbowańców, nie zwlekając wysłała kapitana Borysa Szymkowicza, który miał przekazać wiadomość tę premierowi BRL. Jednakże kurierowi nie udało się dojechać do celu, został aresztowany na stacji Łapy przez Polaków i wywieziony do Warszawy na przesłuchanie. Wyglądało na to, że polskie dowództwo było uprzedzone o misji, planując zatrzymać razem z kapitanem także ukraińskie pieniądze, od których w decydującym stopniu zależała cała białoruska aktywność polityczna29.

Sztab Generalny mianowicie jako jeden z pierwszych wziął na siebie obowiązek wspierania akcji białoruskiej. W tym samym czasie, kiedy były robione zabiegi powstrzymania dostarczenia ukraińskiego kredytu, II Oddział asygnował około 15 tys. marek na rozpracowanie białoruskiego ośrodka w Grodnie30.

W tym momencie niemal każdej propozycji współpracy z Polską towarzyszyła obietnica pomocy finansowej, co spotykało się z dużym zadowoleniem ze strony białoruskich działaczy31. Arkadiusz (Arkadź) Smolicz32 miał przedstawić Bronisławowi Taraszkiewiczowi swój plan działania w jednym zdaniu: „Wyrwać, co się da”. Według późniejszych relacji Taraszkiewicza, swoiste minimum białoruskich oczekiwań sprowadzało się do utworzenia Białoruskiej Krajowej Reprezentacji, organizowania prasy białoruskiej i utrzymania w niej tonu opozycyjnego, a także rozwijania działalności wydawniczej i tworzenia szkolnictwa białoruskiego.

Przy tym Smolicz miał powiedzieć, że rząd BRL w pewnych granicach może subsydiować taką działalność z pieniędzy z ukraińskiego kredytu33.

20 maja 1919 roku podczas wizyty u Witolda Jodki-Narkewicza z prośbą o audiencję u Naczelnika Państwa, miał on w imieniu rządu BRL złożyć projekt wzajemnej ugody, według której rząd polski uznaje rząd BRL, po czym z Białorusią zostają nawiązane stosunki jako z krajem okupowanym. Ta propozycja, ogólnie rzecz biorąc, była bardzo ważna dla strony polskiej, która po miesiącu Архівы Беларускай народнай рэспублікі. Кніга 1, t. 1, s. 336.

K. G o m ó ł k a, Między Polską a Rosją, Warszawa 1994, s. 54.

31 Idem, Rozmowy polsko-białoruskie..., s. 4.

32 Arkadź Smolicz (1891–1938) – białoruski działacz narodowy, społeczny i naukowy, polityk socjaldemokratyczny, minister w rządzie BRL, później w BSSR. 33 А. В а л а х а н о в і ч, У. М і х н ю к, Споведзь у надзеі застацца жывым: Аўтабіяграфія Браніслава Тарашкевіча, Мінск 1999, s. 32.

29

30

„inwestycja w lojalność”

831

oczekiwań otrzymała nareszcie, i to z rąk przedstawiciela rządu białoruskiego, polityczną deklarację mówiącą o współpracy. Jeżeli jednak wziąć pod uwagę treść samego projektu, to nie można oprzeć się wrażeniu, że chodziło w nim przede wszystkim o uznanie przez Warszawę de jure państwowości białoruskiej.

Był u mnie przed chwilą p. Arkadiusz Smolin [tak w tekście – A.Cz.], przedstawiciel Republiki Białoruskiej – pisał Witold Jodko do Ignacego Jana Paderewskiego – który powiedział, że pragnie prosić o audiencję Pana Prezydenta i przedstawić następujący projekt w imieniu swego rządu: rząd polski uznaje rząd białoruski, po czym między Polską a Białorusią następuje stosunek okupantów do okupowanych. Tworzy się rząd Republiki Litewsko-Białoruskiej, składający się z delegatów rządów białoruskiego, litewskiego i może polskich prowincji Białorusi. Ten rząd tworzy wojsko, administrację etc. pod kontrolą Polaków, którzy delegują swych urzędników do urzędów. Polska daje Białorusi pożyczkę. Jeżeli Litwa nie zgodzi się, to rząd tworzy się bez Litwy...34.

Już w końcu maja 1919 r. za pośrednictwem kierownika II Oddziału w Wilnie Walerego Sławka Białorusini otrzymali 10 tys. carskich rubli gotówką na ręce Aleksiuka na przeprowadzenie zjazdu przedstawicieli Wileńszczyzny i Grodzieńszczyzny.

Pieniądze Aleksiuk wziął i w ogóle rozpalił się zaproponowanym planem i współpracą z Polakami – opisywał później przebieg wydarzeń B. Taraszkiewicz. – Kiedy po wyjściu od W. Sławka miałem mu powiedzieć, że jak i pieniądze, tak i sama propozycja są nie do przyjęcia, Aleksiuk odrzekł, że całą odpowiedzialność bierze na siebie i będzie działał samodzielnie35.

W trakcie głosowania za rezolucją o pozyskanie pomocy ze strony Józefa Piłsudskiego na formowanie białoruskiego wojska z sali miało być podane ostrzeżenie, że otrzymawszy środki od Polski, trzeba będzie „tańczyć pod jej dudkę”36.

Podczas samego zjazdu została powołana Centralna Białoruska Rada Wileńszczyzny i Grodzieńszczyzny. I chociaż faktycznie żaden z oczekiwanych przez stronę polską postulatów nie był realizowany, organizacja ta niemal od razu po jej powołaniu zwróciła się do polskiego Ministerstwa Finansów z prośbą o kredyty w wysokości 5 mln marek. W tym samym czasie Aleksiuk kolejny raz spotkał się z Generalnym Komisarzem Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich, Jerzym Osmołowskim, od którego pozyskał odrębną subwencję na białoruskie szkolnictwo.

34 Archiwum polityczne Ignacego Paderewskiego, t. II: 1919–1921, Wrocław–Warszawa–Kraków– Gdańsk 1974, s. 162.

35 А. В а л а х а н о в і ч, У. М і х н ю к, op. cit., s. 32–33.

36 LCVA, f. 395, ap. 1, b. 11, l. 153.

832

Andrej czarniakiewicz

Były to bynajmniej nie jedyne pieniądze przeznaczone dla Białorusinów.

Przykładowo w końcu lipca 1919 r. w Hotelu Europejskim w Warszawie Białoruski Komitet Narodowy zorganizował spotkanie w celu „zapoznania osób, mogących wpływać na społeczeństwo warszawskie, z ruchem białoruskim”.

Jak przypuszczał Edward Woyniłłowicz, „cała ta dosyć kosztowna uczta była ze skarbu państwa opłacona”37.

Podczas spotkań, które odbywały się na różnych szczeblach, strona białoruska prosiła głównie o okazanie pomocy materialnej dla mającego powstać białoruskiego wojska, na białoruskie szkolnictwo oraz środki dla duchowieństwa prawosławnego38. Kiedy, na przykład, 19 września 1919 r. Józef Piłsudski przybył do Mińska, delegacja przedstawicieli Tym­cza­so­wego Białoruskiego Komitetu Narodowego złożyła na jego ręce memoriał, w którym domagała się m.in. o „... przekazanie w najbliższym czasie miejscowej gospodarki z jednoczesnym udostępnieniem białoruskiemu rządowi pomocy finansowej”39. Paweł Aleksiuk – pisał Michał Stanisław Kossakowski, „stał na czele biura werbunkowego i pod egidą władz polskich i przez nie subsydiowany starał się w Mińsku formować wojsko białoruskie”40.

Jak zauważa polska historyk Joanna Gierowska-Kałłaur, walka o szkoły białoruskie była dla działaczy białoruskich de facto walką o pieniądze41. Białoruskie gimnazjum w Wilnie otrzymało w połowie 1919 r. od władz 15 tys. marek, seminarium duchowe – 20 tys.42 W sierpniu 1919 r. powstaje Białoruska Rada Szkolna, która jak najbardziej spodziewała się wyasygnowania kolejnych sum przez Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (ZCZW), wyznaczając dla tysiąca szkół 9 mln rubli.

Nic dziwnego, że białoruski memoriał w tej sprawie pozostał bez odpowiedzi.

Ze swej strony, brak funduszy na ten cel prowokował tylko kolejne pretensje43.

Na początku października kolejna delegacja białoruska przedstawiła władzom polskim projekt utwo­rze­nia białoruskiej dywizji. W wyniku tego, 22 października Piłsudski podpisał długo oczekiwa­ny dekret o organizacji białoruskiego wojska.

Tym razem z Warszawy Aleksiuk powrócił jako oficjalny kierownik tak zwanej Białoruskiej Komisji Wojskowej. Bezpośrednie dowództwo nad ochotniczymi oddziałami bia­ło­r us­kimi w sile dwóch batalionów, zamiast spodziewanej dywizji,

Е. W o y n i ł ł o w i c z, Wspomnienia 1847–1928, Wilno 1931, s. 255–256. «Беларуская Думка» 15.8.1919, nr 10, s. 7.

39 Архівы Беларускай народнай рэспублікі, Кніга 1, t. 1, s. 433–435.

40 K. G o m ó ł k a, Między Polską a Rosją..., s. 82.

41 J. G i e r o w s k a - K a ł ł a u r, Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919 – 9 września 1920), Warszawa 2003, s. 229.

42 Archiwum Akt Nowych w Warszawie (AAN), MSZ, T. 6100, s. 182.

43 K. G o m ó ł k a, Rozmowy polsko-białoruskie..., s. 5.

37

38

„inwestycja w lojalność”

833

objął pułkownik Hasan Konopacki44, a na miejsce ich formowania wyznaczono Słonim45. 20 listopada 1919 r. wiceminister spraw wojskowych generał Kazimierz Sos­n­kow­s­ki wydał zarządzenie wprowadzające główne postanowienia dekretu J. Piłsudskiego w życie. Co prawda, jednocześnie zmniejszające liczbę bia­ło­r us­ kich batalionów do jednego46. Wraz z forsowaniem sprawy wojskowej można było zauważyć pewne pozytywne zmiany w rozwoju białoruskiego szkolnictwa, tyle że dotyczyło to jedynie okręgu mińskiego, bo tylko tam administracja ZCZW gotowa była je tolerować.

Natomiast po spektakularnej porażce podczas wyborów do rady miejskiej w Wilnie Białoruski Komitet Narodowy zrezygnował z udziału w takich samych wyborach w Mińsku. Na tę decyzję wpłynęło z jednej strony poczucie własnej słabości i obawa kompromitacji wskutek kolejnej porażki, z drugiej – brak zdecydowanego poparcia ze strony polskiej administracji, jak później napisał jeden z referentów II Oddziału – Białorusini w wyborach nie brali udziału, bo jak twierdzą, nie mieli ani grosza, administracja zaś polska nie chciała im pomóc. Gdyby był wyzyskany duży aparat agitacyjny białoruski w Mińsku, gdyby było poparcie ich finansowe, Białorusini mogliby przeprowadzić kilku z tych członków do Rady miejskiej, przez to byłaby ona – politycznie przez nas wygrana47.

Brak jednomyślnej polityki państwowej w stosunku do „kwestii białoruskiej” prowadził do tego, że taka „hojność” spotykała się z zasadniczą krytyką ze strony pewnej części urzędników polskiej administracji. Była ona skutkiem coraz bardziej oczywistej rozbieżności w stosunku do „kwestii białoruskiej” ze strony różnych polskich instytucji rządowych.

Organizacja wojskowa w Wilnie – czytamy w raporcie instruktora Towarzystwa Straży Kresowej – otrzymała od generała Śmigłego [Edwarda Śmigłego-Rydza] 15 tysięcy rubli i dostaje 40 porcji. Porcje te są bardzo ważnym argumentem przy nakładach...48.

A tak skomentował to samo wydarzenie jeden z kierowników Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich (ZCZW) Michał Stanisław Kossakowski: ...Niepotrzebnie na przykład generał Rydz-Śmigły nieproszony i niedziękowany funduszów w niepowołane ręce Białorusinów udzielił. My udzielamy im pomocy ekonomicznej Hasan Konopacki (1879–1953) – białoruski wojskowy i działacz społeczno-polityczny pochodzenia tatarskiego.

45 Архівы Беларускай народнай рэспублікі. Кніга 1, t. 1, s. 446.

46 О. Ł a t y s z o n e k, Białoruskie formacje wojskowe 1917–1923, Białystok 1995, s. 156.

47 AAN, Akta L. Wasilewskiego, t. 40, s. 5.

48 AAN, Towarzystwo Straży Kresowej (TSK), T. 305, s. 58.

44

834

Andrej czarniakiewicz

dla ich kooperatywy, i z tego już są zadowoleni – fundusze wydawane dla wojskowości niechybnie na politykę będą obrócone...49.

Stanisław Lubicz-Majewski, który miał otrzymać posadę w Białoruskiej Radzie Szkolnej, według polskiego źródła, złożył sprawozdanie o konieczności rozwiązania Rady i zaprzestania wypłacania pieniędzy, które idą na inne cele, niż było przewidziane, przeważnie osobiste50. Jako inny przeciwnik wydania pieniędzy białoruskim instytucjom wprost wystąpił szkolny inspektor na powiat grodzieński Rafał Woźniakowski51.

Tymczasem konflikt wewnątrz rządu BRL, z początku o charakterze osobistym, coraz bardziej nabierał cech politycznego rozłamu, punktem wyjściowym którego miał stać się stosunek do Polski. Jednak, i w tym przypadku, kwestia pieniędzy miała decydujące znaczenie. Wyruszając na kolejne posiedzenie sesji Rady BRL w Mińsku przeciwnicy Antona Łuckiewicza „na wszelki wypadek” zdeponowali w Pradze 200 tys. marek z kasy rządu, zostawiając faktycznie swych rywali bez środków..Oprócz tego, w tym samym okresie wśród białoruskich eserowców w Mińsku miały się pojawić pewne sumy pochodzące bezpośrednio od strony bolszewickiej (parę miesięcy później, CK RKPb rekomendowało o udzielenie białoruskim eserowcom pomocy do pracy na polskich tyłach sumę około 250 tys. rubli). Wyraźnie rozumiejąc skutki powstałej sytuacji, przedstawiciel II Oddziału Marian Kościałkowski w swym raporcie radził, aby obiecać Białorusinom, że jak najprędzej otrzymają pieniądze na swoją polityczną działalność, a na prace kulturalno-oświatową polecił już od razu wypłacić zaliczkę. Na ile ważny zdawał się wątek finansowy, świadczy fragment z raportu II Oddziału: Rozłam ten został spowodowany tym, że eserowie białoruscy doszli do porozumienia z rosyjskimi, a także tą okolicznością, że Ukraina przysłała dwa miliony karbowańców, które trafiły do rąk eserów52.

Ostatecznie 13 grudnia 1919 r. doszło do rozłamu wewnątrz białoruskiego ruchu, wskutek czego powstała tak zwana Rada Najwyższa. Finansowy stan tej części białoruskich działaczy był tym bardziej ciężki, że w odróżnieniu od swych przeciwników, odpowiadali oni za instytucje, które działały właśnie na terytorium Białorusi, co pochłaniało większą część gotówki. Wydatki A. Smolicza pod koniec Archiwum Polskiej Akademii Nauk, Diariusz M.S. Kossakowskiego, sygn. IV, T. 4, 1919 r., s. 530; Архівы Беларускай народнай рэспублікі. Кніга 1, t. 1, s. 381.

50 Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy, Dział Starych Druków i Rękopisów, ZCZW: Akc. 1773/5/ IV, k. 55; J. G i e r o w s k a - K a ł ł a u r, Zarząd Cywilny..., s. 304.

51 J. G i e r o w s k a - K a ł ł a u r, Zarząd Cywilny..., s. 229–230.

52 AAN, Akta L. Wasilewskiego, t. 40, s. 7.

49

„inwestycja w lojalność”

835

1919 r. pozostawały następujące: 282 600 marek niemieckich, 71 174 – polskich, 2959 carskich rubli, 20 tys. rubli dumskich oraz 19 tys. „kierenek”53.

Nastroje [...] białoruskich sfer, grupujących się dookoła Naczelnej Rady Ludowej w Mińsku (Sereda, Losik, Rak, Własow i Tereszczenko) – tak oceniał sytuację jeden z poufnych raportów w sprawie białoruskiej – są bezwzględnie przychylne w stosunku do Polski. [...] Można wywnioskować, że o samodzielności Białorusi poważnie nie myślą, uważając ją w tej chwili ze wszystkich względów za nierealną. Ich programem minimalnym, na który poszliby bez długich targów jest autonomia całej Białorusi w obrębie Polski54.

Co prawda, niemal od razu po rozłamie, Najwyższa Rada próbowała pozyskać nowy kredyt od rządu ukraińskiego. W styczniu 1920 r. Kuźma Tereszczenko55 spotykał się nawet w Warszawie z Symonem Petlurą, jednak bez skutku56. W tych okolicznościach Radzie Najwyższej nie pozostawało nic innego, jak ponownie szukać porozumienia ze stroną polską.

Już w połowie stycznia 1920 r. Kuźma Tereszczenko otrzymał od Sylwestra Wojewódzkiego pierwsze sumy przeznaczone na białoruskich instruktorów57. Co prawda, nie zrobiło to dużego wrażenia na stronie białoruskiej, raczej na odwrót.

W swym liście do Łuckiewicza Tereszczenko ubolewał, że na polskie okruchy, które kosztują sumienia każdego, kto ich bierze, pracę prowadzić niemożliwe [...] Tylko na bieżące wydatki potrzebujemy nie mniej niż 8 tys., oprócz tego istnieje instruktorska organizacja pracy której zatrzymać nie wolno w żaden sposób.

Na 9 instruktorów, na których są pieniądze od W. Nie wyjedziesz. To samo i z gazetą.

Będzie zamknięta jeżeli nie prześlecie pieniędzy58.

Joanna Gierowska-Kałłaur uważa, że „białoruscy nacjonaliści z Mińska” korzystali z zasady wyciągnięcia maksimum korzyści z praktyki zastraszenia Polski ewentualnością porozumienia białorusko-rosyjskiego. Jednocześnie, jest ona zdania, że gazeta „Białoruś”, gdzie ukazały się te postulaty polityczne, drukowana była za niemieckie pieniądze59. Kwestia finansowania osobnych instytucji białoruskich, jak na przykład gazety „Krynica”, była wprost uzależniana od terenu jej działalności: mogła być jeszcze do zaakceptowania w Mińsku, ale LCVA, f. 582, ap. 2, b. 88, l. 19.

Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy, Dział Starych Druków i Rękopisów, ZCZW, Akc. 1553/2, k. 25.

55 Kuźma Tereszczenko (1888–1922) – białoruski działacz społeczno-polityczny. Członek tzw.

Rady Najwyższej. W 1922 r. wyjechał z Wilna do Mińska.

56 LCVA, f. 582, ap. 2, b.88, l. 6.

57 Архівы Беларускай народнай рэспублікі, Кніга 1, t. 1, s. 568, 570, 590, 608.

58 LCVA, f. 582, ap. 2, b. 46, l. 100–101.

59 J. G i e r o w s k a - K a ł ł a u r, Zarząd Cywilny..., s. 305, 309.

53

54

836

Andrej czarniakiewicz

już nie w Wilnie. Na to redakcja odmówiła60. 23 lutego 1920 r. Tereszczenko zwrócił się do Komisarza Generalnego z propozycją zwołania II Wszechbiałoruskiego Zjazdu z tym, żeby zapobiec podziałowi Białorusi podczas mających odbyć się polsko-sowieckich pertraktacji. Ten projekt akurat miał kosztować Polskę 2 035 000 marek61. Nie znalazł zrozumienia też kolejny memoriał dotyczący odbudowy szkolnictwa białoruskiego. Za to J. Osmołowski wyraził zgodę na zapomogę finansową w wysokości 234 tys. marek dla Towarzystwa Polsko-Białoruskiego62. Oprócz tego, polskie MSZ miało finansować działalność Towarzystwa Białoruskiej Oświaty63. Za to 8 marca 1920 r. Ministerstwo Spraw Wojskowych wyasygnowało 400 tys. marek Pawłowi Aleksiukowi na Białoruski Komitet Wojskowy64.

Przełom miał nastąpić wiosną 1920 r. po pertraktacji przedstawicieli polskiego rządu z Najwyższą Radą. Jak zauważa Krystyna Gomółka, w przeddzień decydujących wydarzeń na froncie polsko-bolszewickim, spodziewał się Piłsudski pozyskać Białorusinów dla własnych koncepcji zaspokajając ich roszczenia kulturalne i finansowe65. Chociaż listę wystawioną przez stronę białoruską poddano znacznej redukcji, była to, tak na prawdę, finansowa kwintesencja polskiego programu politycznego wobec kwestii białoruskiej. Delegacja białoruska prosiła o 12 944 000 marek na bieżące wydatki i jeszcze 16 311 000 – na bardziej odległe. Razem było to 29 255 000 marek66. Ogólna suma subsydium została zmniejszona niemal trzykrotnie do 10 717 000 marek z tym, że trzecia część miała być wydana w przeciągu miesiąca. Na późniejsze wydatki przeznaczono jeszcze 4 050 000 marek. Oprócz tego, umowa uwzględniała wydanie 278 000 marek subsydium miesięcznego i 2 091 000 – kredytu zwrotnego67. Główną część funduszy przeznaczono na białoruskie szkolnictwo, jednak w bardzo zredukowanej postaci od tego, o co się ubiegano68. Jak zapisał Michał Stanisław Kossakowski: Koncesje udzielone Białorusinom przez Wasilewskiego i Raczkiewicza, Piłsudski stara się teraz zredukować. Z żądanych 50 milionów, a obiecanych 10 przez Wasilewskiego, A. S t a n k e w i ć, Bialaruski chryścijanski ruch (Histaryćny narys), Vilna 1939, s. 152. НАРБ, ф. 368, воп. 1, спр. 1, арк. 8–9.

62 K. G o m ó ł k a, Rozmowy polsko-białoruskie..., s. 7.

63 Э. М а з ь к о, Беларускі нацыянальны рух у міжваеннай Польшчы (20–30-я гг. ХХ ст.), [w:] Шлях да ўзаемнасці, materiały Х międzynarodowej konferencji naukowej Гродна – Мір 2002 р., red. І. Крэн, Гродна 2004, s. 154.

64 AAN, Mikrofilmy akt obcych, Akta Piłsudskiego, Adiutantura Generalna Naczelnego Dowództwa, M-395, 2743.

65 K. G o m ó ł k a, Rozmowy polsko-białoruskie..., s. 7–8.

66 AAN, Akta L. Wasilewskiego, t. 45, k. 125.

67 AAN, Akta L. Wasilewskiego, t. 45, k. 136–138.

68 K. G o m ó ł k a, Rozmowy polsko-białoruskie..., s. 9.

60

61

„inwestycja w lojalność”

837

Piłsudski akceptuje około czterech, ale nie chce, żeby ZCZW je udzielał, to rzecz zdaniem jego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, więc na mnie spadnie troska wydawania z tej martwoty nowych kredytów69.

Dо 1 mаja 1920 r. na ręce Wacława Iwanowskiego70 wypłacono 500 tys. marek . Co prawda, daleko było od projektu powołania osobnej jednostki terytorialnej Generalnego Komisariatu do Spraw Białoruskich, który byłby na stałym utrzymaniu budżetu państwa polskiego72.

Dla strony polskiej zarazem było oczywiste, że teraz mogła ona spodziewać się całkowitej aprobacji swojej polityki zewnętrznej. Już w końcu kwietnia II oddział 4 armii miał zauważyć w raportach ujemne skutki tej finansowej interwencji: 71

W związku z częściowym zrealizowaniem dezyderatów białoruskich z dnia 9.3.20 r. daje się zauważyć wzrost wpływów Najwyższej Rady, która w opinii Białorusinów uzyskała od Polski ustępstwa i pieniądze. Wzmogła się poważnie praca kooperatystyczna, kulturalno-oświatowa, gospodarcza; rozsiani dotąd dla kawałku chleba działacze-inteligenci białoruscy przyjeżdżają do Mińska już nie dla narady politycznej, lecz dla realnej pracy z zapewnionym bytem. Zmniejszyła się ilość bezrobotnych i głodnych dotąd instruktorów i działaczy prowincjonalnych. Opierając się o płatny aparat organizacyjny, rozszerza się z dniem każdym zakres zainteresowań i nowe dziedziny pracy.

Rzecz prosta, wpływy te nie docierają jeszcze do mas w formie łagodzącej stosunki polsko-białoruskie, tam w dalszym ciągu pogłębia się antagonizm, w dalszym ciągu rosną nastroje rewolucyjne z coraz to liczniejszymi próbami realizowania ich i istnieje pojęcie: „Polak to pan”. Lecz jeśli chodzi o tych, którzy już jako świadomi Białorusini obserwowali trudności rozwoju ruchu narodowego bez pomocy państwa polskiego, jeśli chodzi o siły instruktorsko-pomocnicze, o całą inteligencję i półinteligencję, dotąd sceptycznie patrzącą na wysiłki Najwyższej Rady – uzyskania czegoś od Polski – to, obecnie, stan poprzedni zmienia się na naszą korzyść: mimo woli likwidują się „głodowe i rewolucyjne” nastroje, a uzależnienie finansowe – pośrednie od Polski – bezpośrednie od Najwyższej Rady, psychologicznie stwarza „aktywizm białoruski”73.

Wskutek umowy została reaktywowana białoruska kooperacja, praca instruktorów, zaczął powstawać aparat organizacyjny. Fundusze Tymczasowego Białoruskiego Komitetu Narodowego składały się głównie z polskich subsydiów oraz z prywatnych i społecznych ofiar (co prawda, K. Tereszczenko spróbował Archiwum PAN, M. S. Kossakowskiego Diariusz, sygn. IV, t. 5, 1920 r., s. 186.

Wacław Iwanowski (1880–1943) – białoruski działacz narodowy, polityczny, kulturalny i oświatowy, publicysta, wydawca, wykładowca akademicki.

71 AAN, Akta L. Wasilewskiego, t. 40, k. 9.

72 Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy (dalej: BPW), Dział Starych Druków i Rękopisów, ZCZW, Akc. 1773/5/IV, k. 67.

73 CAW, II oddział NDWP, Sygn. I.301.8.675, k. 433.

69

70

838

Andrej czarniakiewicz

też uzyskać część pieniędzy od twórców białoruskich kooperatyw). J. Gierowska-Kałłaur uważa jednak, że żądania strony białoruskiej będąc wygórowane, mogły być też wykorzystywane przez pewne czynniki polityczne w celu sprowokowania niechęci wśród polskiej społeczności do całej koncepcji federalistycznej74.

Z drugiej strony, wspomniana autorka pisze o tym, że „zaciekłość Białorusinów przy wyrywaniu pieniędzy z ZCZW, powiązaną z jednoczesną niechęcią do rozliczania się z pozyskanych na konkretne cele sum” można wytłumaczyć ogólnym stosunkiem do samej Polski. Faktycznie nawet subsydia te uważali oni za próbę... polonizacji!75 Wśród wierszy Janki Kupały był też jeden, co prawda nie wydany drukiem, który wyraźnie ilustruje stosunek do akcji Najwyższej Rady.

Nosił nazwę „Pięć senatorów” i wyraźnie wskazywał na pięciu członków Rady Najwyższej. Główna idea współpracy z Polską jest w nim postrzegana w bardzo ujemny sposób: Не стыд, хоць і ў чорта ўзяць грошы76. W innej, już anonimowej bajce, białoruscy działacze – P. Aleksiuk. K. Tereszczenko oraz A. Łuckiewicz, którzy podtrzymywali stosunki ze stroną Polską, byli przedstawieni jako skłócona banda wyzyskiwaczy dóbr osobistych. Tu też wniosek był jednoznaczny: Хоць Беларусь і прадавалі да астатку, без нагавіц астанецесь у канцы і палякі вас выжнуць у дадатку77.

Już w maju 1920 r. powstaje kolejny kryzys w stosunkach pomiędzy Białorusinami i stroną polską78. Rada Najwyższa znalazła się w trudnej sytuacji z powodu wzrostu antypolskich nastrojów wśród społeczeństwa79. Oprócz tego, w tym samym czasie aktywizuje się pomoc bolszewicka dla białoruskich eserów80. Z tej sytuacji, opierając się na poparciu ze strony pewnych czynników wśród polskiej administracji, miał skorzystać P. Aleksiuk 5 czerwca 1920 r. organizując komitet Białoruskiego Związku Republikańskiego («Беларускай рэспубліканскай сувязі»), który wystąpił z hasłem odnowienia państwa białoruskiego w granicach dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego w oparciu o demokratyczną Polskę81.

Oprócz tego, „Gazeta Warszawska” wydrukowała z nim wywiad, w którym, podobnie określił Białoruską Komisję Wojskową „najwyższym przedstawicielstwem

J. G i e r o w s k a - K a ł ł a u r, Zarząd Cywilny..., s. 230–231.

Ibidem, s. 238.

76 Я. К у п а л а, Поўны збор твораў. У 9 т., t. 4, Mенск 1997, s. 79–80.

77 Архівы Беларускай Народнай Рэспублікі, Кніга 1, t. 2, Вільня–Mенск–Нью-Йорк–Прага 1998, s. 1114.

78 Sylwester Wojewódzki przed Sądem Marszałkowskim, wstęp i oprac. J. Kochanowski, S. Rudnicki, Warszawa 1997, s. 104–105.

79 O. Ł a t y s z o n e k, op. cit., s. 136.

80 Н. Г л у ш а к о в а, Была такая партыя..., «Маладосць» 1998, nr 8, s. 249.

81 Архівы Беларускай народнай рэспублікі, Кніга 1, t. 1, s. 755.

74

75

„inwestycja w lojalność”

839

i państwową władzą w kraju”82. W tym samym czasie zwrócili się do referenta prasowego Okręgu Mińskiego przedstawiciele Koła Towarzystwa Sztuki Białoruskiej z prośbą o środki na rozpoczęcie własnych działań, stojąc w sprzeczności wobec Białoruskiego Komitetu Narodowego, który zachował pozycję opozycyjną w stosunku do Polski83. Miało to doprowadzić do kolejnego już rozłamu, tyle że tym razem, wewnątrz już samej Komisji Wojskowej84.

Sytuacja ta różniła się jednak od wydarzeń z końca poprzedniego roku tym, że sama ta instytucja posiadała wówczas duże sumy, które uzyskała na swą działalność od Ministerstwa Spraw Wojskowych. Jednakże pozostawały one w rękach Aleksiuka, który akurat podał się do dymisji. Podobno, miał on otrzymać 26 maja 1920 r. kwotę 981 500 marek, z których 681 500 miał on przywłaszczyć85. Jak sam później tłumaczył, nie mógł pozwolić, żeby środki te znalazły się w rękach ludzi wrogo nastawionych do Polski86. 27 lipca 1920 r., kiedy właśnie toczyły się losy Polski, członkowie czasowego prezydium Białoruskiego Komitetu Wyborczego zwrócili się do Wacława Iwanowskiego, jako pełnomocnika białoruskich organizacji społecznych, z raportem o treści, że Aleksiuk nie oddał do kasy kwoty około pół miliona marek, wydanej na formowanie białoruskiego wojska. Oprócz tego, poinformowali oni o tym Belweder i prokuraturę wojskową87. Ta sprawa miała wielki rozgłos w środowisku polityków białoruskich. W końcu sierpnia Tereszczenko w swym liście do W. Iwanowskiego pytał Ciekawie, czy oddał z powrotem pieniądze czy też nie? W ostatnim przypadku trzeba postąpić wobec niego bardzo twardo, może nawet aresztować..., bo inaczej zupełnie stracimy w oczach Polaków. Takich cwaniaków nie ma czego żałować88.

W tym samym okresie na froncie przeciwko bolszewikom nabierał aktywności oddział generała Stanisława Bułak-Bałachowicza, który mniej też był częściowo powiązany ze sprawą białoruską. Warto zauważyć, że już od samego początku kwestia „białorutenizacji” tej formacji miała bardzo pragmatyczny charakter, przy czym zarówno dla dowództwa oddziału, które szukało możliwości wywiązania się z krytycznej sytuacji powstałej po klęsce armii generała Judenicza, jak też właśnie dla samych działaczy białoruskich. Kierownik dyplomatycznej misji BRL Jezawitau widział te korzyści w bardzo oczywisty sposób: „Na tę sprawę możemy BPW, ZCZW, Akc. 1760/1, s. 4.

J. G i e r o w s k a - K a ł ł a u r, O niepodległą i granice: Raporty Straży Kresowej Ziem Północnowschodnich opisanie 1919–1920, Warszawa–Pułtusk 2011, s. 938.

84 Sylwester Wojewódzki przed Sądem..., s. 104–105.

85 «Беларускі голас. Аднаднеўка» z 11.12.1921 r.

86 Sylwester Wojewódzki przed Sądem..., s. 105.

87 «Беларускі голас. Аднаднеўка» z 11.12.1921 r., s. 2.

88 Архівы Беларускай народнай рэспублікі, Кніга 1, t. 2, s. 852.

82 83

840

Andrej czarniakiewicz

ofiarować 400 tysięcy marek, jednak ona da nam reklamę, z której można będzie uzyskać 400 mln”89. „Gdybym ja otrzymał milion pieniędzy – pisał – stalibyśmy się bardzo szybko poważną siłą”90. Inny członek misji – Janka Czarapuk w końcu 1919 r. namawiał białoruski rząd „natychmiast wysłać Nadzwyczajną delegację na Ukrainę po pomoc finansową – dla tej formacji – a już później coś można będzie wyciągnąć i od Ententy”91. Ostatecznie jednak, to polski attaché w Rydze niejaki kpt. A. Myszkowski ofiarował Bałachowiczowi potrzebną sumę92.

Później już finansowanie działalności Bałachowicza, nie licząc sum otrzymanych bezpośrednio od polskiego dowództwa, odbywało się przez Rosyjski Komitet Polityczny, a po internowaniu – Rosyjski Ewakuacyjny Komitet. W czasie od 1 lipca po 20 grudnia 1920 r. miał on otrzymać 71 421 313,33 marek polskich, 251 000 rubli rosyjskich oraz 750 000 rubli dumskich. Większość z tych sum poszła na wypłatę żołdu oraz załatwienia pilnych potrzeb samej armii (np. z niemal 35 milionów marek polskich wydanych pomiędzy 14–19 października 26 milionów miało pójść na wypłatę żołdu)93. W późniejszym czasie w 1927 r.

Bałachowicz miał zwrócić się do polskiego rządu w sprawie rekompensaty za majątek przekazany im na usługi Naczelnego Dowództwa 94. Na tym tle polska pomoc idąca do Słucka wygląda raczej marginalnie. Według późniejszego protokołu posiedzenia Rady Słucczyny, miała ona składać się ze 100 pudów zboża od cywilnej władzy oraz 300 karabinów z nabojami i trzech kuchni polowych95.

Później Mirosław Arciszewski96 w swym referacie „Stan kwestii białoruskiej na ziemiach polskich” tak charakteryzował polską pomoc: Rzucano dość nieoględnie z różnych źródeł i w różne ręce trochę pieniędzy, trzymając się skrzętnie zasady, aby nie wiedziała prawica co czyni lewica. Rezultat taki, że pieniądze zginęły, a Białorusini z pewną dozą chytrości twierdzą, że nic nie otrzymali, bo faktycznie pieniądze otrzymały poszczególne osoby. [...] Zorganizowano wojsko, w którym były wszelkie narodowości, ale najmniej samych Białorusinów, nazwano to wojsko [Bałachowicz] białoruskim i wmawiano Białorusinom, że tak jest istotnie, a gdy ci stwierdzili, że fakty temu przeczą, powiedziano że tym gorzej dla faktów. Akcja powyższa wywołała całkowitą dezorientację wśród Białorusinów...97. Архівы Беларускай народнай рэспублікі. Кніга 1, t. 1, s. 480. Архівы Беларускай народнай рэспублікі. Кніга 1, t. 1, s. 643.

91 Архівы Беларускай народнай рэспублікі. Кніга 1, t. 1, s. 506.

92 O. Ł a t y s z o n e k, op. cit., s. 151.

93 От русского эвакуационного комитета в Польше. Сообщение, «Свобода», nr 134, z 23.12.1920 r., s. 1.

94 CAW, II Oddział Sztabu Generalnego, sygn. I.303.4.2663, k. 308.

95 Беларусь у палітыцы суседніх і заходніх дзяржаў (1914–1991 гг.): зб. дак. і матэрыялаў, (lata: 1914–1921) cz. 2, s. 4–5.

96 Mirosław Arciszewski (1892–1963) – polski dyplomata z okresu II Rzeczypospolitej.

97 AAN, MSZ, T. 5326, k. 20–21.

89

90

„inwestycja w lojalność”

841

Tymczasem rząd BRL bezskutecznie próbował odnaleźć środki na swe dalsze istnienie, kombinując głównie z tą częścią ukraińskiego kredytu, która w dalszym ciągu pozostawała niezrealizowana. Na połowę sierpnia 1920 r. jeden z czeków, według umowy, był z powrotem zwrócony Ukraińcom, po drugim, nie zważając na różne kombinacje w Berlinie, Wiedniu czy Budapeszcie, niczego otrzymać już się nie udało98. Później Wacław Łastowski próbował wykorzystać czek przez handlową firmę Iweg99. Ostatecznie 11 listopada 1920 r. rząd BRL zawiera umowę z Litwą, według której sprawa finansowania ruchu białoruskiego miała jedno z podstawowych znaczeń. Omawiała ona asygnowanie 1% budżetu litewskiego państwa na te cele100. Podobno, w latach 1920–1922 rząd Łastowskiego miał otrzymać od Litwy około 2 mln marek niemieckich, faktycznie stając się całkowicie zależnym od polityki Kowna101.

Tym niemniej, strona białoruska jeszcze przez pewien czas szukała finansowego wsparcia ze strony Polski. W swych postulatach politycznych z końca 1920 r. w imieniu Czasowego Białoruskiego Komitetu Narodowego A. Smolicz poddał kwestię szerokiego wspierania finansowego oświaty białoruskiej, szczególnie – wydawnictw podręczników szkolnych, oraz wyasygnowania odpowiednich środków na podtrzymanie organizacji i szkół białoruskich według załączonego kosztorysu. Kosztorys na podtrzymanie białoruskich organizacji, instytucji i szkolnictwa na 1921 r. razem miał składać 84 800 mln marek, z których większość była przeznaczona na oświatę – trzy seminaria nauczycielskie, 18 gimnazjów, 2 szkoły techniczne, 3 krótkoterminowe kursy uzupełniające dla nauczycieli, 25 instruktorów szkolnych, 10 stypendiów na uniwersytetach, oraz działalność Rad Szkolnych. Były jeszcze uwzględnione rolnictwo, pożyczki zwrotne oraz ogólne cele organizacyjne. Oprócz tego, 5 100,00 marek musiało być wypłacone na bieżące potrzeby. Jednym z warunków było wypłacanie asygnowanych sum pieniężnych bez zwłoki, w ratach trzymiesięcznych102.

Częściowo była to próba powrócenia do sytuacji z wiosny tamtego roku, aby otrzymać od polskiego rządu kolejne subsydia na działalność białoruską. Jednak teraz powinna ona odbywać się już faktycznie w granicach państwa polskiego.

Referat II Oddziału NDWLŚr. z połowy stycznia 1921 r. otwarcie nawoływał do poparcia działań przeciwko wpływom rządu Łastowskiego i wyasygnowania pewnej sumy na cele walki z nimi103. W wyniku tego, wśród polskich sfer rządzących zwyciężył punkt widzenia przeciwników planu federacyjnego. Strona polska Беларусь у палітыцы суседніх і заходніх дзяржаў..., s. 105.

Ibidem, s. 305–306.

100 Ibidem, s. 291.

101 J. J a n u s z e w s k a - J u r k i e w i c z, Stosunki narodowościowe..., s. 259.

102 LCVA, f. 582, ap. 2, b. 38, l. 114–117.

103 J. J a n u s z e w s k a - J u r k i e w i c z, Stosunki narodowościowe..., s. 262.

98

99

842

Andrej czarniakiewicz

postanowiła umożliwić białoruską działalność jedynie na określonym terytorium i tylko wśród ludności prawosławnej104. Otwartym pozostaje pytanie finansowaniа szkolnictwa białoruskiego na terenie Litwy Środkowej, tym bardziej, że część z tych 158 szkół istniała faktycznie poza obszarem tej „quasi-administracyjnej” jednostki105.

Tym niemniej, jeszcze na początku 1921 r. polski II Oddział miał zamiar wykorzystania Białorusinów przeciwko Rosji Sowieckiej. Właśnie wtedy powołano do istnienia białoruską organizację partyzancką „Zielony Dąb” 106 z Wiaczesławem Adamowiczem – „Dziergaczem” 107 na czele108. Jeszcze jedną inicjatywą Oddziału II stało się powołanie w Wilnie tzw. Białoruskiego Komitetu Państwowego. Jedną z kluczowych ról miał w nim odgrywać Eugeniusz Ładnow109, na działalność którego „dwójka” przyznała 5 tys. franków miesięcznie110 [Aneks nr 1]. Także tym razem nie wszyscy Polacy podzielali zdanie, że należy udzielać poparcia dla akcji białoruskiej111. Już wkrótce, okazało się, że przywódców partyzantów białoruskich cechuje „rządza pieniędzy, chłopięce podejście do rzeczy oraz zupełny brak zdolności [...] do pracy organizacyjnej”, zaś Ładnow był zniesławiony wśród Białorusinów jako polski agent (był to jedyny przypadek, kiedy strona białoruska odmówiła polskiej pomocy finansowej, z przyczyny, że pochodziła ona od II Oddziału)112. W konsekwencji, u schyłku 1921 r. Komitet Polityczny i oddziały „Zielonego Dębu” zostały rozwiązane113.

Jeszcze bardziej ujemne skutki, z punktu widzenia polskich interesów, miały subsydia ze strony II Oddziału dla białoruskiego druku na terenie Litwy Środkowej. Jak zauważa Joanna Januszewska‑Jurkiewicz, II Oddział był inspiratorem i sponsorem białoruskich periodyków na terenie Litwy Środkowej, wtedy, gdy przywódca PZL „Odrodzenie” Ludwik Chomiński występował w roli LCVA, f. 21, ap. 1, b. 7, l. 14.

J. J a n u s z e w s k a - J u r k i e w i c z, Stosunki narodowościowe..., s. 267–268.

106 Białoruska Partia Chłopska „Zielony Dąb” – organizacja partyzancka. Działała na terytorium Białoruskiej SRR i była wspierana przez Polskę.

107 Wiaczesław Adamowicz (1890 – po 1939) – białoruski działacz narodowo-kulturalny, publicysta i pisarz. Dowódca antybolszewickich oddziałów partyzanckich „Zielony Dąb”.

108 J. J a n u s z e w s k a - J u r k i e w i c z, Raport atamana Tymoteusza Chwiedoszczeni dotyczący działalności partyzanckiej na terenie Białorusi sowieckiej w okresie 10–29 czerwca 1921 r., „Białoruskie Zeszyty Historyczne” 2000, z. 14, s. 220–230.

109 Eugeniusz Ładnow (1880 – ?) – białoruski wojskowy i działacz społeczno-polityczny, wojskowy minister w rządzie BRL. Kierownik tzw. Białoruskiego Komitetu Politycznego.

110 Архівы Беларускай народнай рэспублікі. Кніга 1, t. 2, s. 1090–1091.

111 O. Ł a t y s z o n e k, op. cit., s. 222.

112 А. В а л а х а н о в і ч, У. М і х н ю к, op. cit., s. 53.

113 Н. С т у ж ы н с к а я, Беларусь мяцежная. З гісторыі антысавецкага ўзброенага супраціва, Вільня 2000, s. 92.

104 105

„inwestycja w lojalność”

843

przykrywki finansowych operacji114 [Aneks nr 2]. Według Towarzystwa Straży Kresowej „przez pewien krótki przeciąg czasu wspomniany Oddział II subsydiował wychodzący w Wilnie tygodnik białoruski „Białoruski Dzwon”. Przy pozornie ugodowych poczynaniach „Białoruski Dzwon” wywierał na czytelniku niepoinformowanym o rzeczywistości wrażenie organu białoruskich niepodległościowców” 115. Jeszcze bardziej kategorycznie miał wypowiedzieć się Delegat Rządu Andrzej Tupalski: „Białoruski Dzwon” nie zdziałał nic – kosztował dużo, a pieniądze były polskie. Jednak, J. Januszewska-Jurkiewicz jest przekonana, że to właśnie brak efektów polityki federacyjnej zepchnął redakcję pisma do opozycji wobec polskiej polityki116.

W związku z niepowodzeniem niemal wszystkich poprzednich poczynań uznano za niezbędne zaprzestanie uprawiania przez Oddział II jakiejkolwiek polityki białoruskiej, a samych Białorusinów zaczęto postrzegać wyłącznie jako mniejszość narodową117 [Aneks nr 6]. W nowych warunkach politycznych II Oddziałowi powierzono głównie zadanie infiltracji środowiska białoruskiego.

Wkrótce w październiku 1921 r. został przeniesiony w stan spoczynku także główny orędownik zagadnienia białoruskiego – Sylwester Wojewódzki. Przez pewien czas co prawda korzystał on dalej z państwowych funduszy na rzecz stosunków polsko-białoruskich, jednak teraz formalnie były one przeznaczone na prowadzenie wywiadu i raportów politycznych118.

To jednak nie oznaczało, że Polska w ogóle odmówiła poparcia dla Białorusinów. Teraz główne polityczne i co nie mniej ważne, finansowe wsparcie zostało zwrócone w stronę Związku Krajowego – organizacji o kierunku polonofilskim, na czele z Aleksiukiem, który w przeddzień wyborów do Sejmu Wileńskiego ocenił swe potrzeby na około 2 mln marek119 [Aneks nr 3, 4, 5].

Wytypowanie Pawła Aleksiuka na rolę głównego kontrahenta strony polskiej w sprawie białoruskiej było tym dziwniejsze, że w dalszym ciągu ciążył na nim zarzut przywłaszczenia części sum po byłym Białoruskim Komitecie Wojskowym120. Wrogo nastawiony do niego Wileński Białoruski Komitet Narodowy wprost określił Związek Krajowy jako instytucję „stworzoną za polskie pieniądze, J. J a n u s z e w s k a - J u r k i e w i c z, Stosunki narodowościowe..., s. 180.

AAN, TSK. Sygn. 44, k. 36.

116 J. J a n u s z e w s k a - J u r k i e w i c z, Stosunki narodowościowe..., s. 279–280.

117 AAN, TSK, Sygn. 44, k. 35; Archiwum PAN, Diariusz M. S. Kossakowskiego, Sygn. IV, T. 6, 1921 r., s. 162.

118 Sylwester Wojewódzki przed Sądem Marszałkowskim..., s. 28–30; А. В а л а х а н о в і ч, У. М і х н ю к, op. cit., s. 55.

119 LCVA, f. 22, ap. 1, b. 44, l. 124 r.

120 Archiwum PAN, Diariusz M.S. Kossakowskiego, Sygn. IV, T. 6. 1921 r., s. 149; Sylwester Wojewódzki przed Sądem Marszałkowskim..., s. 106–107.

114

115

844

Andrej czarniakiewicz

wokół której jednoczą się elementy sprzedajne”121. Kwestię tę jednak obszernie skomentował w swym memoriale referent narodowościowy przy gabinecie ministrów prezesa Tymczasowej Komisji Rządzącej Litwy Środkowej: Grupą wyraźnie stojącą na gruncie połączenia Białorusi z Polską na zasadach autonomii jest tylko Związek Krajowy zorganizowany przez jednego z aktywnych członków dawnej grupy Skirmunta Pawła Aleksiuka. Powiedzieć cokolwiek stanowczego o realnej wartości tego związku jest w tej chwili trudno. W każdym razie ogromna większość białoruskiej inteligencji ustosunkowuje się do niego wrogo, uważając samego Aleksiuka za jednostkę skompromitowaną moralnie i politycznie, zarzucając mu uległość za pieniądze Polsce bez zastrzeżeń. Należy jednak przypuszczać, że wobec braku silniejszych wpływów organizacyjnych tej inteligencji białoruskiej w masach ludowych, Aleksiuk przy pewnym nakładzie środków finansowych na prowadzenie propagandy mógłby zjednać znaczną ilość wyznawców122.

Także nie mogły tu zaszkodzić żadne zarzuty.

Różnica między Aleksiukiem a wszystkimi innymi Białorusinami – pisał jeden z przychylnie nastawionych do kierownika Związku Krajowego urzędników – polega na tym, że o ile ten użył dla siebie może trochę pieniędzy polskich, to tamci... używali niemieckich, litewskich i bolszewickich123.

Trochę później podczas posiedzenia Komitetu Politycznego Rady Ministrów Polski zalecono jego subwencje traktować jako kwestię budżetową124. Na ten temat przewodniczący Komisji Tymczasowej Litwy Środkowej Aleksander Meysztowicz125 później miał napisać: „MSZ umówiło się beze mnie z panem Aleksukiem o postanowienie i przeprowadzenie białoruskich list wyborczych, a mnie prosiło o udzielenie kredytów niezbędnych Aleksiukowi”126. Oprócz tego, Aleksiuk posiadał w swych rękach część białoruskich kooperatyw na Litwie Środkowej oraz subsydiów na własną gazetę127.

Okazało się jednak, że polska strona w tych nowych okolicznościach po prostu nie ma już skąd opłacać w dalszym ciągu tak kosztownych projektów. Na początku lutego 1922 r. kierownik politycznego departamentu Rady Ministrów zwrócił się НАРБ, ф. 325, воп. 1, спр. 179, арк. 94.

Archiwum PAN, syg. III-180, Materiały Ludwika Eckerta, T. 71, s. 94.

123 J. J a n u s z e w s k a - J u r k i e w i c z, Stosunki narodowościowe..., s. 282.

124 O niepodległą i granice: Protokoły komitetu politycznego Rady Ministrów 1921–1926, t. 5, Warszawa–Pułtusk 2004, s. 27.

125 Aleksander Meysztowicz (1864–1943) – polski ziemianin, prezes Tymczasowej Komisji rządzącej Litwy Środkowej (1921–1922), minister sprawiedliwości.

126 K. G o m ó ł k a, Między Polską a Rosją..., s. 200; E. M i r o n o w i c z, Aresztowanie białoruskich oficerów w Wilnie w styczniu 1922 r., „Białoruskie Zeszyty Historyczne” 2007, nr 27, s. 183.

127 J. J a n u s z e w s k a - J u r k i e w i c z, Stosunki narodowościowe..., s. 270.

121

122

„inwestycja w lojalność”

845

do Ministerstwa Kolei z prośbą o udzielenie ulgi na przewóz towarów dla Związku Krajowego, lojalność jakiego, jak zapewniał rzecznik rządu, była całkowicie stwierdzona128. Odpowiedź jednak była zaskakująca. Ministerstwo odmówiło jakiejkolwiek pomocy z przyczyny, że obowiązujące na kolejach polskich taryfy tego rodzaju ulg nie przywidywały, a same koszty przewozu na kolejach polskich są nieznaczne i jako takie stanowią w stosunku do cen na same towary niewielką sumę. Co więcej, stwierdzono, że stworzyłoby to precedens nie do obronienia wobec innych związków i organizacji, zwracających się z analogiczną prośbą129.

11 maja 1922 r. do Prezydium RM z listem w sprawie Związku Krajowego zwróciło się już Ministerstwo Skarbu. Oznajmiło ono, że nie może udzielić subsydium wobec braku jakichkolwiek kredytów w budżecie na powyższy cel, tym bardziej, że załączone bilanse Związku stwierdzają tylko, iż nie daje on żadnego zabezpieczenia zwrotu ewentualnej pożyczki. W odpowiedzi rząd zaproponował uważanie tych sum za ewentualne straty skarbu państwa i pokrycie ich z kredytu130. Oprócz tego, Aleksiuk spotkał się z przeciwdziałaniem już na miejscu w osobie Aleksandra Babiańskiego, dyrektora aprowizacji Litwy Środkowej131.

Właśnie dlatego jedyną z form pomocy, udzielonej polonofilom przez polskie instytucje, stało się finansowanie literatury propagandowej132. Jednak była to raczej pomoc mizerna. Według znawcy tematu Jurija Turonka, za cały okres międzywojenny stronnictwa polonofilskie – przy finansowaniu przez polskie organy administracyjne, nie licząc wydań periodycznych wydały ogółem 28 tytułów133.

W rezultacie, próba stworzenia wpływowej polonofilskiej partii poniosła całkowitą klęskę. Zapoczątkowana w krótkim czasie na łamach miejscowej prasy nagonka ostatecznie zniszczyła i tak już ujemną reputację Aleksiuka, na skutek czego miał on wkrótce utracić wsparcie ze strony polskich czynników, w tym finansowe134.

Podobny los spotkał też Białoruskich Bezpartyjnych Aktywistów na czele z Eugeniuszem Mitkewiczem – następną instytucję o orientacji prorządowej. „Wojewoda Białostocki prosił dla Mitkewicza o pieniądze od Rządu, – donosił jeden z konfidentów II Oddziału, – przedstawił osobny raport, lecz odpowiedziano,

AAN, Prez. RM, t. 151/22, k. 5 – Dokument udostępniony przez A. Paszkiewicza.

AAN, Prez. RM, t. 151/22, k. 9 – Dokument udostępniony przez A. Paszkiewicza.

130 AAN, Prez. RM, t. 151/22, k. 12–13 – Dokument udostępniony przez A. Paszkiewicza.

131 J. J a n u s z e w s k a - J u r k i e w i c z, Stosunki narodowościowe..., s. 282.

132 А. П а ш к е в і ч, Удзел заходнябеларускіх нацыянальных арганізацыі ў выбарах польскага парламента (1922 г.), «Весці Акадэміі нацыянальных навук Беларусі» 2006, nr 1, s. 58–64.

133 Ю. Т у р о н а к, Мадэрная гісторыя Беларусі, Вільня 2006, s. 288.

134 Zob.: J. J a n u s z e w s k a - J u r k i e w i c z, Stosunki narodowościowe..., s. 280–287.

128 129

846

Andrej czarniakiewicz

że sprawa ma przejść znów przez Komitet Polityczny Rady Ministrów”135. Kiedy polskie władze ostatecznie wstrzymały finansowanie, doprowadziło to do upadku organizacji136. W jednym ze swych raportów, pisanych dla II Oddziału, polonofil Romuald Ziemkiewicz miał przekazać treść swej rozmowy z białoruskim posłem na Sejm Fabianem Jeremiczem z końca 1922 r., który oświadczył, że nie tylko oni jedni z Ładnowem oparzyli się, próbując coś zrobić kontaktując się z defensywą II Oddziału, albowiem i tacy jak Taraszkiewicz, Smolicz, Dubiejkowski, a nawet i Aleksiuk zostali oszukani, zdyskredytowani, wyssani jak cytryna i wyrzuceni na śmietnik. Najsprytniejszym okazał się tylko Aleksiuk, bo ponaciągał defensywę, Belweder, ministra i wojewodów na grube sumy, nic dobrego Polakom nie zrobił i kpi sobie z nich, wiedząc dobrze, że mu nic nie zrobią, bo w razie sądu byłaby zbyt wielka Panama, na co nikt nie pójdzie137.

W połowie lat 20. białoruski obóz polityczny w dużej mierze został zdominowany przez wpływy bolszewickie. W tym czasie wielu działaczy białoruskich ostatecznie doznało zawodu ze współpracy z władzami polskimi. Już od końca 1923 r., po zerwaniu Białorusinów z władzami Republiki Litewskiej, a także potem, gdy II Oddział zaprzestał podtrzymywania na szeroką skalę białoruskiego ruchu w Polsce, głównym jego źródłem finansowym stała się Rosja Sowiecka.

Przez bolszewickie przedstawicielstwo handlowe w Warszawie (Torgpredstwo) zaczynają iść stałe kwoty w wysokości 500–1000 dolarów na białoruską oświatę i wydawnictwa. Przy czym początkowo finansowanie dywersyjnej działalności na terenie Polski odbywało się częściowo kosztem zysków, otrzymanych z kontrabandy towarów138. Latem 1924 r. w Mińsku zaczyna pracować Biuro zapomogi dla „Białorusi Zachodniej”. Zdecydowano co miesiąc wydawać 4 tys. rubli na pracę działaczy białoruskich i jeszcze 500 – dla białoruskiego gimnazjum działającego w Wilnie. Dyrektor ostatniej Radosław Ostrowski przedstawił kosztorys na rok szkolny 1924/1925 jednemu z kierowników Biura Usiewaładowi Ignatowskiemu na 9,34 tys. dolarów. Swój szczyt subsydia te osiągnęły po powstaniu Białoruskiej Chłopsko-Robotniczej Hromady, gdy tylko na niekomunistycznych działaczy asygnowano około 20 tys. dolarów pomocy finansowej. Jak zaznacza historyk

135 CAW, Oddział II Sztabu Generalnego, Sygn. I.303.4.2664, Podteczka 5. Dokument 12 – Dokument udostępniony przez A. Paszkiewicza.

136 K. G o m ó ł k a, Białoruskie partie i organizacje prorządowe w II Rzeczypospolitej, „Białoruskie Zeszyty Historyczne” 1997, nr 7, s. 65.

137 CAW, Oddział II Sztabu Generalnego, Sygn. I.303.4.2664, Raporty R. Ziemkiewicza.

138 В. Ц ы н к е в і ч, Палітычныя ўзаемадачыненні паміж БССР і Польскай рэспублікай у 1921–1929 гг. [dysertacja doktorska (kandydacka)], Мінск 2004, s. 69, 71.

„inwestycja w lojalność”

847

Walery Cynkiewicz, korzystanie z sowieckich funduszów od razu odbiło się na radykalizacji wystąpień białoruskich działaczy w Polsce139.

Efektywne przeciwdziałanie obcym wpływom wymagało od Polski też dodatkowych wydatków140 (według Tomasza Błaszczaka, tylko działalność dywersyjna oddziałów litewsko-białoruskich przyniosła Polsce około 2,75 mln dolarów strat, z których większość – to straty w masie drzewnej141). Wobec tego na posiedzeniu komitetu politycznego Rady Ministrów 7 kwietnia 1924 r. była rozpatrywana propozycja generała Władysława Sikorskiego zwiększenia wojewodom funduszów na działalność wywiadowczą142. Część tych sum trafiła do rąk członków różnych organizacji o tak zwanej orientacji polonofilskiej. Ostatecznie jednak, brak koordynacji w tej kwestii wśród polskich urzędów sprzyjał różnym nadużyciom. Już wkrótce okazało się, że osoby te sprzedawały swoje informacje nie tylko „dwójce”, lecz jednocześnie dostarczały wojewódzkiej komendzie policji państwowej w Wilnie i dowództwu 3 brygady KOP. W sprawach białoruskich – pisał w swym raporcie w końcu kwietnia 1925 r. kpt. Henryk Suchenek-Suchecki143 – od szeregu lat działa grupa ludzi, którzy w zależności od sytuacji politycznej w państwie tworzą jakieś komitety, bądź to federalistyczne, bądź aktywistyczne, a ostatnio, tzw. Centralny Komitet Białoruski. Grupa ta składa się wyłącznie z szantażystów, zarabiających na swe utrzymanie informowaniem czynników „miarodajnych” o sprawach białoruskich...144.

Co więcej, strona polska zaczęła dostrzegać pewne nieścisłości i niezgodności w ich raportach. W ocenie funkcjonariuszy KOP niekiedy określane były one jako „fantastyczne”145. Także i w tym wypadku polskie inwestycje raczej nie przyniosły pożądanych wyników.

Z kolei, niemal każda następna białoruska organizacja głosząca hasła lojalnej współpracy z państwem polskim – Tymczasowa Rada Białoruska dr. Arsenija Pawłukiewicza i wydawany przez nią organ „Hramadzki Hołas”, grupa Franciszka Umiastowskiego i gazeta „Białoruski Dzień” (z części działaczy tej grupy Ibidem, s. 69, 75–78.

J. P a c u k, Polityka państwa polskiego wobec ludności białoruskiej w latach 1919–1926.

Problemy podstawowe [dysertacja doktorska WDiNP UW], Warszawa 1980, s. 577.

141 T. B ł a s z c z a k, Białorusini w Republice Litewskiej 1918–1940 [dysertacja doktorska, Instytut Historii i Archiwistyki UMK], Toruń 2012, s. 242–243.

142 O niepodległą i granice: Protokoły komitetu politycznego Rady Ministrów 1921–1926, t. 5, Warszawa–Pułtusk 2004, s. 27.

143 Henryk Jan Suchenek-Suchecki (1887 – ?) – oficer w II Oddziale polskiego Sztabu Generalnego, naczelnik Wydziału Narodowościowego MSW. 144 CAW, II Oddział Sztabu Generalnego, Sygn. I.303.4.2663, k. 389.

145 CAW, II Oddział, NDWP, Syg. I.301.8.770; CAW, Oddział II Sztabu Generalnego, Sygn.

I.303.4.5276, Podteczka 1, k. 2, 3, 7, 15–16.

139

140

848

Andrej czarniakiewicz

potem powstała tzw. Białoruska Partia Radykalno-Ludowa), Białoruska Partia Narodowa, Centralny Komitet do Spraw Białoruskich – rozpoczynała swą pracę od próśb o „niezwłoczne materialne i moralne poparcie”146.

Czasami miały one wprost kuriozalne skutki. Na przykład, we wrześniu 1924 r. znany białoruski działacz R. Ziemkiewicz zwrócił się do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z propozycją „rozwinięcia akcji białoruskiej, zupełnie lojalnie ustosunkowującej się do państwa polskiego i przeciwstawiającej się rozkładowym i separatystycznym dążeniom Wileńskiego Nacjonalnego Komitetu Białoruskiego”. Wkrótce jednakże wycofał się on z akcji, motywując swe stanowisko tym, że... nie otrzymał bezpłatnego biletu do Wilna147.

Zwracając uwagę na słabość ugrupowań polonofilskich, K. Gomółka podkreśla, że zazwyczaj wstrzymanie dotacji od władz polskich powodowało kres ich działalności. Dlatego właśnie czyniły one próby uzyskania stałego źródła dochodów. Na przykład, w maju 1924 r. Bałachowicz złożył koncesję na zbieranie jagód i grzybów w białowieskich lasach148. Inna organizacja polonofilska – Białoruski Centralny Komitet, w tym samym czasie ubiegał się o pozwolenie na prowadzenie restauracji z wódką w Grodnie i hurtowni w Wilnie oraz w Nowogrodku149.

Tu jednak swój sprzeciw wykazały same władze, sprawiedliwie stwierdzając, że podobne rozwiązanie prowadzi tylko do licznych nadużyć [Aneks nr 7–11].

Pewien wyjątek stanowił powstały w 1930 r. tak zwany „Centrasajuz” – Centralny Związek Białoruskich Kulturalno-Oświatowych oraz Gospodarczych Organizacji i Instytucji150, który działał według zasad pracy pozytywistycznej i miał zająć lojalne stanowisko wobec rządu polskiego. W skład jego weszły: Białoruskie Towarzystwo Naukowe151, Białoruskie Towarzystwo Dobroczynności152, komitety rodzicielskie gimnazjów białoruskich w Wilnie, Klecku i Nowogródku153, redakcja czasopisma „Sacha”154, kooperatywy „Spółdzielca” i „Pszczoła”, Białoruski

Дзяржаўны архіў Гродзенскай вобласці (ДАГВ), ф. 662, воп. 2, спр. 8, ст. 33–36; K. G o m ó ł k a, Białoruskie partie i organizacje prorządowe..., s. 68–70.

147 CAW, Oddział II Sztabu Generalnego, Sygn. I.303.4.2501.

148 CAW, II Oddział Sztabu Generalnego, Sygn. I.303.4.2663, k. 171.

149 CAW, II Oddział Sztabu Generalnego, Sygn. I.303.4.2663, k. 445.

150 „Centrasajuz” – Centralny Związek Organizacji Kulturalnych i Gospodarczych. Białoruska organizacja społeczno-polityczna. Powstała w Wilnie w 1930 r. jako komitet wyborczy do Sejmu.

151 Białoruskie Towarzystwo Naukowe – instytucja naukowa działająca w okresie międzywojennym w dziedzinach literatury, sztuki, historii.

152 Białoruskie Towarzystwo Dobroczynności – organizacja społeczna działająca w Polsce w latach 1920–1930.

153 Pod koniec lat dwudziestych na terenie Polski działały trzy gimnazja z białoruskim językiem wykładowym – w Wilnie, Klecku, Radoszkowiczach.

154 Czasopismo „Sacha” – pierwsze białoruskie czasopismo o tematykie gospodarczej (1913–1931).

146

„inwestycja w lojalność”

849

Związek Gospodarczy oraz inne. Wśród założycieli „Centrasajuza” znaleźli się Radosław Ostrowski, Anton Łuckiewicz, dr Jan Stankiewicz, Anton Trepka.

Kierownikami jej są ludzie bezsprzecznie ideowi – scharakteryzował przywódców grupy Urząd Wojewódzki w Wilnie – pracują oni od lat wielu wśród społeczeństwa białoruskiego, zaś ustosunkowanie się ich do tego lub innego zagadnienia, uzależnione jest również od sytuacji, jaka wytworzyła się na terytorium etnograficznej Białorusi.

W postępowaniu swoim mają oni na względzie dobro i interes rozwoju ruchu białoruskiego w jego całokształcie155.

Sami założyciele nowego stronnictwa nie zaliczali siebie do polonofilów, uważając, że ten termin wśród Białorusinów rozumie się jako synonim zdrady, sprzedajności i wyrzeczenia się białoruskich ideałów narodowych156.

Białorusini w Polsce są w wyjątkowo ciężkiej sytuacji nie tylko dlatego, że są oni źle zorganizowani, żrą się pomiędzy sobą i często służą – świadomie czy też nieświadomie – swym własnym wrogom... – pisał organ prasowy „Cantrasajuza” „Biełaruski Zwon”, – lecz i dlatego, że wszystkie ich zdobycze kulturalne, uzyskane długą, a uporczywą walką, zależą nie od kulturalnych instytucji państwowych i zarządów, lecz od zdecydowanie politycznych. W wyniku tego, przy zmienności nastrojów politycznych wśród „panów położenia” w Polsce, te kulturalne zdobycze, utrzymywane przy niewielkiej, a często wprost żebrackiej zapomodze ze Skarbu Państwa, wciąż znajdują się pod groźbą pozbawienia i tej zapomogi157.

Jednym z głównych kierunków działalności „Centrasajuza” stała się realizacja państwowych kredytów przyznanych na szkolnictwo białoruskie, w tym: otwarcie przynajmniej jednej pełnej 7-letniej narodowej szkoły początkowej w każdym powiecie z przewagą ludności białoruskiej; wydanie koncesji na prywatne białoruskie seminarium nauczycielskie w Wilnie oraz otwarcie tam jednorocznych białoruskich kursów nauczycielskich; wydanie stałej koncesji istniejącym prywatnym gimnazjom białoruskim w Wilnie, Nowogródku i Klecku oraz przyznanie im rządowej zapomogi w postaci etatów nauczycielskich i specjalnych subwencji oraz zapomogi na utrzymanie internatów i drukowanie podręczników szkolnych; utworzenie katedry białorutenoznawstwa na Uniwersytecie Wileńskim oraz wyznaczenie zapomogi białoruskim organizacjom kulturalno-oświatowym LCVA, f. 53, ap. 23, b. 2078, l. 48 ap.; E. W a p p a, Okoliczności powstania Centralnego Związku Białoruskich Organizacji i Instytucji Kulturalno-Oświatowych (Centrasajuzu) i jego udział w wyborach 1930 r., „Białorusku Zeszyty Historyczne” 1994, nr 1, s. 66, 68; Ул. Л а д ы с е ў, Цэнтральны саюз культурных і гаспадарчых арганізацый, «Энцыклапедыя гісторыі Беларусі» ks. 2, Мінск 2003, s. 124.

156 „Sprawy Narodowościowe” 1931, nr 6, s. 626–627.

157 LCVA, f. 53, ap. 23, b. 2078, l. 38.

155

850

Andrej czarniakiewicz

na oświatę pozaszkolną, a także stałej zapomogi dla Białoruskiego Muzeum im. Iwana Łuckiewicza158.

Sama pomoc finansowa ze strony władz polskich wynosiła 6500 zł miesięcznie.

Kasa dla wszystkich organizacji, otrzymujących subwencje od rządu polskiego, była skoncentrowana w „Centrasajuzie” przez R. Ostrowskiego, który pozyskując te sumy, rozdawał je w postaci zapomóg podległym instytucjom. Ogółem razem z pieniędzmi na akcję wyborczą „Centrasajuz” miał uzyskać około 98 tys. zł, z których około połowę stanowiły wydatki na gimnazjum w Wilnie159. Wskutek tego, że większość z poprzednich postulatów i tak nie była zrealizowana, w grudniu 1932 r. grupa R. Ostrowskiego – A. Łuckiewicza założyła nową organizację społeczną: Towarzystwo Białoruskiej Oświaty i zaczęła wydawać pismo „Rodny Kraj”160 [Aneks nr 12, 13]. Wobec katastrofalnego stanu finansów oraz zarzutów wydatkowania środków bez dostatecznego uzasadnienia, teraz odpowiedzialność za przekazane subsydia została podzielona pomiędzy kierownictwo organizacji: w kompetencji Ostrowskiego zostały Towarzystwo Dobroczynności, gimnazjum oraz internat przy nim; Łuckiewicz odpowiadał za subwencje na rzecz Muzeum i towarzystwa naukowe, A. Samojło i A. Trepko – za administrację gazety, sekretariat Towarzystwa Białoruskiej Oświaty oraz stosunki finansowe z rządem161.

W 1934 r. między byłymi liderami „Centrasajuzu” powstał zatarg, który doprowadził do rozłamu i sądu obywatelskiego162. Ostrowskiemu zarzucono niewyliczenie się z subsydiów, otrzymanych w imieniu „Centrasajuzu” na akcję wyborczą, złożenie fałszywego sprawozdania finansowego, samowolne zatrzymanie pieniędzy korporacji „Scorinia”, powtórne pobranie pieniędzy z dwóch źrodeł, samowolne użycie pieniędzy instytucji społecznej i liczne przywłaszczenia163.

Jednak ostatecznie okazało się, że to właśnie subsydia rządowe i sam sposób, w który były one przykazywane, stały się prawdziwym źródłem konfliktu i spowodowały wzajemne zwalczanie się różnych grup inteligencji białoruskiej. Była to całkowita kompromitacja białoruskiej pracy pozytywistycznej164 [Aneks nr 14].

Razem z tym, sama kwestia finansowania przez Polskę białoruskiego ruchu stała się podstawowym zarzutem, stosowanym przez sowieckich ideologów i służby specjalne. Na przykład, w jednej z propagandowych broszur stwierdzono, że „Sprawy Narodowościowe” 1931, nr 3–4, s. 383. Беларускі дзяржаўны архіў-музеі літаратуры і мастацтва (БДАМЛМ), ф. 3, воп. 1, спр. 270, арк. 17 – Dokument udostępniony przez A. Paszkiewicza.

160 „Sprawy Narodowościowe” 1932, nr 6, s. 673.

161 БДАМЛМ, ф. 3, воп. 1, спр. 270, арк. 22.

162 „Sprawy Narodowościowe” 1935, nr 6, s. 649.

163 БДАМЛМ, ф. 3, воп. 1, спр. 270, арк. 208–209.

164 E. M i r o n o w i c z, Białorusini i Ukraińcy w polityce obozu piłsudczykowskiego, Białystok 2007, s. 89.

158 159

„inwestycja w lojalność”

851

białoruscy chadecy otrzymali 74 tys. złotych na kampanię wyborczą w 1928 r. od kierownika wileńskiej defensywy Kirtyklisa. Niemal w tym samym czasie W. Łastowski w więzieniu sowieckim złożył zeznanie o 15 milionach dolarów, które w połowie lat 20. Białorusinom miał zaproponować sam Piłsudski165. Ten sam zarzut korzystania z polskich pieniędzy był skierowany z kolei przeciwko tzw. białoruskiej sanacji i – przede wszystkim – R. Ostrowskiemu166.

W taki sposób, finansowanie białoruskich działaczy ze strony Polski ograniczyło się tylko do podtrzymywania tych stronnictw, które zadeklarowały swą lojalność wobec państwa polskiego. Faktycznie jednak białoruscy polonofile nigdy nie stali się ideologicznym ugrupowaniem, występując jedynie jako twór polityki polskiej administracji. Chociaż w dalszym ciągu nie posiadali żadnych wpływów wśród ludności, niektórzy z nich działali formalnie jeszcze do połowy lat 30.167 Co więcej, jak pisze historyk E. Mironowicz: władze, pozbawiając inteligencję białoruską możliwości zarobkowania w instytucjach państwowych, odmawiając dofinansowania tworzonych przez nią organizacji społecznych, pozbawiały to środowisko wszelkiej podmiotowości. [...]. Inwestowane przez rząd środki na wspomaganie różnych grup białoruskiej inteligencji wileńskiej w efekcie, zgodnie z przewidywaniami, prowadziły do rozdrobnienia organizacji, skłócenia działaczy i paraliżu samego ruchu białoruskiego168.

PRZEGLĄD WSCHODNI

А. В а ш к е в і ч, Грошы для партыі. Фінансаванне партыйнай дзейнасці Беларускай хрысціянскай дэмакратыі (1921–1939 гг.), „Białoruskie Zeszyty Historyczne” 2007, nr 28, s. 70–71.

166 Ю. Т у р о н а к, op. cit., s. 288.

167 K. G o m ó ł k a, Białoruskie partie i organizacje prorządowe..., s. 70.

168 E. M i r o n o w i c z, Białorusini i Ukraińcy w polityce..., s. 89–90.

165

852

Andrej czarniakiewicz

Aneks Nr 1169 b.d., b.m. – Informacja polskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych o możliwości sfinansowania białoruskich działaczy w Paryżu. Ładnów chce oddać na usługi rządu polskiego swoją agendę w Paryżu. Celem tej zagranicznej akcji byłoby dezawuowanie wszelkich wystąpień Łastowskiego. Agenda ta stałaby się ekspozyturą polonofilskich organizacji białoruskich.

Sam Ładnow akcji prowadzić nie chce, przynajmniej w tej chwili, ze względów osobistych, proponuje, natomiast, rządowi polskiemu wybór któregoś z działaczy białoruskich, któremu przekaże swe stosunki. [...] Ładnów jest w tej chwili jednym z głównych informatorów naszego Sztabu Generalnego. Na wywiadowczą akcję Ładnowa zostało wyasygnowane 5000 fr. miesięcznie. Terenem działalności jest Paryż i Praga.

Dla podtrzymania politycznej akcji Ładnowa za granicą byłoby wyasygnowanie ze strony Ministerstwa Spraw Zagranicznych na okres 2–3 miesięcy po 3–4 tysiące franków miesięcznie. W podobnym wypadku można by było podporządkować nieoficjalnie agendy Ładnowa naszym Poselstwom w Paryżu i Pradze, które by kontrolowały i kierowały ich akcją.

Rezolucja: od 31 lipca 1921 r. – Cała sprawa wymaga dokładnego omówienia przez czynniki kierownicze naszej polityki.

Oryg., msp., Archiwum Akt Nowych, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, t. 5326, s. 27–28.

Nr 2 8 kwietnia 1921, Wilno – Pismo II Oddziału Dowództwa Grupy Operacyjnej Litwy Środkowej do Delegata Rządu Rzeczypospolitej Polskiej w Wilnie w sprawie środków na wydawanie białoruskich gazet.

Oddział II Dow[ództwa] Grupy W[ileńskiej] L[itwy] Śr[odkowej] ma zaszczyt zwrócić się do Pana Delegata z propozycją przejęcia przez Delegaturę Rządu Polskiego tygodnika w języku białoruskim p.t. „Biełaruskij Zwon”. „Białoruskiej Zwon” został założony przez Sekcję Polityczno-Prasową tut[ejszego] Oddziału II-go i zaczął wychodzić w końcu marca 1921 r. Jako tygodnik polityczny i kulturalny, dążący do nawiązania i utrwalenia dobrych stosunków między ludami zamieszkującymi Wileńszczyznę, oraz szukający (na razie) dróg porozumienia z Polską. Jako redaktor i wydawca podpisuje pismo p. Alechnowicz. Uważając potrzebę i konieczność utrzymania i nadal podobnego tygodnika, a nie mając na to odpowiednich kredytów, Oddział II zwraca się z niniejszą propozycją do Pana Delegata.

Kopia, msp., Lietuvos centrinis valstybės archyvas, f. 22, ap. 1, b. 44, l. 40.

169

W zamieszczonych dokumentach uwspółcześniono pisownię.

„inwestycja w lojalność”

853

Nr 3 Lato 1921, Wilno – Pismo Pawła Aleksiuka do Delegata Rządu Rzeczypospolitej Polskiej w sprawie finansowej pomocy dla Związku Krajowego. Ściśle poufne 24–27 września b.r. w Pradze Czeskiej zwołuje się zjazd przedstawicieli wszystkich białoruskich organizacji partii grup etc. Komitetowi wiadomym jest, iż kierowniczą pracę objęła tak zwana Białoruska Narodowa „Suwias”, organizacja na czele której stanęła grupa p. Waronka z pp. Kreczewskim i Zacharko. Ponadto w kwestii zjazdu jego prac i charakteru grupa ta weszła w ścisły kontakt z partią s[ocjal]-r[ewolucjonistów] (Gryp, Duszewski), rządem Łastowskiego, oraz rządem litewskim; więcej tego – zjazd jest inspirowanym bezpośrednio przez rząd litewski, przez który również zostały wyasygnowane na ten cel poważne sumy.

Litwinom oraz Niemcom chodzi o moralne podtrzymanie rządu Łastowskiego, zadokumentowanie, przez przedstawicieli białoruskich Wileńszczyzny i innych połaci jakie odeszły do Polski, woli narodu w kierunku oderwania się od Rzeczypospolitej oraz przedstawienia na forum Europy tych rzekomych gwałtów i ucisków, jakie się dzieją przez polską władzę nad ludem białoruskim i prawosławiem. Są przedsięwzięte energiczne środki ku temu, aby na zjazd trafiła poważna liczba przedstawicieli tych terenów. Emisariusze, wysłani do Nowogródczyzny, Grodzieńszczyzny i Polesia oraz Wileński Narodowy Komitet i inne białoruskie organizacje, znajdujące się w kontakcie z rządem Łastowskiego zbierają materiały, mające na celu dyskredytację polskiej polityki.

Komitet Krajowego Związku wychodząc ze swych zasadniczych zadań, uważa całą tę pracę za bardzo szkodliwą i chciałby przedsięwziąć poważne kroki ku rozbiciu, a przynajmniej zbagatelizowaniu znaczenia ugrupowań białoruskich, podzielających poglądy Związku. Jest również możliwym wpłynięcie na wybory pewnych osób od Wileńskiego Narodowego Komitetu. Przypuszczalna liczba przedstawicieli byłaby następująca: Krajowy Związek – 3, partia włościańska – 2, polityczny Komitet – 2, Rząd Mozyrski – 1, Grupa Słuckiej Rady – 1, Zielony Dąb – 1, inne powstańcze grupy – 2.

Dla zrealizowania tej całej akcji potrzebna finansowa pomoc, jaka powinna się wyrazić w opłaceniu kosztów podróży, oraz utrzymanie delegatów podczas zjazdów, propaganda prasowa i inna, oraz pewna pomoc w pracy ze strony Polskiej Ambasady.

Wystąpienie tak licznej poważnej skonsolidowanej grupy na zjeździe zdemaskuje plany p. Łastowskiego i daje możność wytworzenia rozłamu.

Przypuszczalny budżet: Praca przygotowawcza – 150 tys. marek Opłata podróży i diet 10 delegatom po 150 tys. – 1 500 000 Reprezentacja, prasa i inne nadzwyczajne wydatki w Pradze – 300 000 Razem 1 950 000 marek Pełnomocny Przedstawiciel Związku P. Aleksiuk.

Oryg., msp., Lietuvos centrinis valstybės archyvas, f. 22, ap. 1, b. 44, l. 124.

Nr 4 19 października 1921, Wilno – Memoriał pełnomocnego przedstawiciela Centralnego Komitetu Związku Krajowego Pawła Aleksiuka do Delegata Rządu Rzeczypospolitej Polskiej w Wilnie w sprawie finansowej pomocy dla Związku.

Nadzwyczajna Białoruska konferencja, jaka się odbyła 25/29 września r.b. w Pradze Czeskiej jaskrawie pokazała jaką wielką wagę dodają Niemcy i bolszewicy, względnie Litwini wszelkim gałęziom antypolskiej politycznej robocie.

Również podkreśliła fakt, iż jednolity antypolski front sfabrykowany na zjeździe kierownikami tak zwanego rządu

854

Andrej czarniakiewicz

Łastowskiego partia eserów i poparty przez grupę Dubiejkowskiej-Iwanowskiej (była Najwyższa Rada) ma za sobą dużą materialną i moralną siłę, która bezustannie i energicznie pracuje trzymając kontakt na linii Berlin–Kowno– Mińsk Litewski i Moskwa.

Delegacja w składzie trzech przedstawicieli Krajowego Związku oraz innych ugrupowań białoruskich odmiennego kierunku nie była w stanie utworzyć na tyle silnej opozycji, aby mieć wpływ na rezultaty zjazdu, jaki głosami 44 delegatów wypowiedział ostro-wrogo wobec Polski, a również dał poważne atuty Litewskiemu Rządowi w sprawie Wileńskiej. Na podobny stan rzeczy nie mało wpłynęło zachowanie się grupy p. Dubiejkowskiego, która deklarując się od początku zjazdu polonofilsko, później głosowała za antypolskimi rezolucjami.

Tutaj nie możemy przejść do porządku dziennego w omówieniu całokształtu politycznych spraw białoruskich, nie robiąc pewnego skreślenia ideowego podłoża, z jakiego wyszły obecne trzy najaktualniejsze polityczne kierunki białoruskie.

Jeszcze za czasów caratu, w latach 1908–[190]9, społeczeństwo w mieście Wilnie było wzburzonym wykryciem pewnego kontaktu dość ścisłego między działaczem białoruskim A. Łuckiewiczem, a Hakatą Pruską i rzeczywiście, dalsze dzieje Kraju wskazały, iż te objawy były faktami. Przedstawicielem odmiennego kierunku była grupa działaczy białoruskich, przeważnie studentów, jaka tworzyła organizacje w Piotrogrodzie i weszła w kontakt z wybitnym krajowym przedstawicielem p. Romanem Skirmuntem. Zupełnie odmienną grupę stanowiła nieliczna cześć członków rosyjskiej partii socjalistów-rewolucjonistów z Białorusi (Bodunowa, Cikowski i inni), jako odrzucając prace narodowo-odrodzeniową ciekawiła się krajem z punktu widzenia rewolucyjnego. Od chwili rewolucji rosyjskiej 1917 roku te trzy kierunki znalazły sobie ujścia i rozszerzyły swą organizacje wciągając nowe siły. Ewolucyjnie grupa p. Łuckiewicza zbliżyła się do odłamu Bodunowej i wytworzyła wspólną organizacje rewolucyjną (Smolicz, Bodunowa, Szantyr) grupa zaś umiarkowana p. R. Skirmunta (Zajac, Lewicki, Pupko, Aleksiuk i inni) wystąpiła na drogę aktualnej walki pod hasłami wybitnie narodowościowymi. Jednak na zjeździe białoruskim w czerwcu roku 1917 lewicowe elementa odniosły stanowcze zwycięstwo, p. R. Skirmunt zmuszony był odejść od życia politycznego, a kierunek jego myśli oparł się w swej pracy na elementa krajowe polskie (Rada Ziemi Mińskiej pp. Kieniewicz, Iwaszkiewicz, Czesław Krupski, Osmołowski i inni). Przejściowe losy Kraju, wysunięcie idei niepodległości Białorusi, kontakt naówczas z komunistami już stworzonej partii bialoruskiej es-erów na czele z pp. Bodunowa, Hrybem wytworzył nowy rozłam, podczas którego p. A. Łuckiewicz, jako prezes ówczesnego rządu objął kierownictwo białoruską polityczną partią, jaka będąc na razie dość wrogo usposobioną ku socjalistom-rewolucjonistom skierowała całą swą akcję przeciwko Polsce, naczelny Wódz której w kwietniu 1919 roku zajął Wilno. Wysunięcie się na forum Europy Litwy, jako Państwa doprowadziło do wyłonienia się obozu p. Waronki, jaki prowadził prace podtrzymania Litewskiej Państwowości i nawiązania kontaktu z Berlinem. Stwierdzić więc należy, iż w chwili zajęcia przez Wojsko Polskie stolicy Białorusi – Mińska, polityczna myśl Białorusinów dzieliła się na 4 kierunki: grupa polonofilska o zdecydowanym zabarwieniu zachodnim (ksiądz Abrantowicz, p. Lenkowicz, Aleksiuk, Własow), grupa Łuckiewicza (pp. Smołicz, Iwanowski, Siereda, Tereszczenko), partia socjalistów-rewolucjonistów (Hryp, Mamońko, Zacharko).

Ugrupowanie p. Łuckiewicza otrzymało wpływową osobę w sferach Warszawskich p. Iwanowskiego i zgrupowane po rozłamie w radzie Republiki w grudniu 1919 roku w grupę Najwyższej Rady zmonopolizowało w swym ręku pracę białorusko-polskiego zbliżenia się i nie dało żadnej możności ugrupowaniu prowadzić swą prace o postulatach realnych budownictwa Białorusi w lączności z Polską. Energiczne próby pp. Własowa, Aleksiuka w lipcu 1920 roku stworzenia krajowej białorusko-polskiej grupy rozbiły o aktualną pozycję tej pracy Najwyższej Rady oraz oddziału drugiego Naczelnego Dowództwa. Konieczność wytworzenia tej nowej organizacji bardzo dobrze rozumiało również przedstawicielstwo polskie w Mińsku (pp. dr Offenberg, Obiezierski, p. Petrusewicz, p. Porębski i inni) oraz ówczesny Naczelnik Okręgu Mińskiego p. Władysław Raczkiewicz. Praca Najwyższej Rady pod sztandarem polono-filskim przyjęła groźne objawy: partia socjalistów-rewolucjonistów postanowiła wykorzystać jej wpływy i materialne środki otrzymywane od Polski, znalazła podatny grunt w osobie p. Iwanowskiego, jaki starał się zachować swą popularność w tych sferach. Najwybitniejsi członkowie partii oraz jej rządni pracownicy objęli prawie wszystkie placówki ekonomiczne, polityczne i oświatowe z ramienia Najwyższej Rady. Nawet sprawa tworzenia wojska znalazła się pod ich wpływami i werbunkowi agenci, jacy mieli za zadanie wojskową propagandę, częstokroć na miejscu dyskredytowali tę ideę w myśl dyrektyw, otrzymanych od es-erów. Cała ta praca była wybitnie podtrzymana przez drugie udziały. Stanowczo wiadomym jest, iż p. Naczelnik Okręgu p. Raczkiewicz bardzo energicznie interweniował i oświetlał stan rzeczy wyższym sferom rządowym, jednak sytuacja nie zmieniała się zaś partia es-er wykorzystała dla swych celów prace Najwyższej Rady i w chwili wyjścia wojsk polskich z Mińska zajęła

„inwestycja w lojalność”

855

określone stanowisko porozumienia z bolszewikami. Powyższe fakta miały swój przeciąg aż do ostatniego czasu i zakończyły się tym, na co niejednokrotnie wskazywały grupy białoruskie polono-filskie: zlaniem się tak zwanej Najwyższej Rady z rządem Łastowskiego.

Nie patrząc jednak na te wszystkie, zdawało się widoczne objawy pracy w określonym kierunku pp. Iwanowskiego i Dubiejkowskiego, rządowa polityka, dzięki starym wpływom drugiego oddziału, tak zwanej polityki wojskowej, nie może zająć określonego stanowiska w stosunku do tej grupy. Bodajże najwięcej charakterystycznym w tym względzie będzie oświadczenie wybitnego urzędnika Ministerium Spraw Zagranicznych delegatom polonofilskiego kierunku powracającym z Pragi Czeskiej, iż stosunek Rządu do grupy p. Dubiejkowskiego jeszcze nie ustalony, iż to się analizuje.

A czy niezbyt charakterystycznymi są objawy tej pracy na terenach Litwy Środkowej. Tak organ rządu Łastowskiego „Białoruskije Wiedomości” w numerze 5 wściekle atakuje Centralny Komitet Krajowego Związku i wskazuje, iż prawdziwym polonofilem jest p. Dubiejkowski, a Department Oświaty, białoruska sekcja którego jest pod wpływami tych elementów, zorganizował kursa nauczycielskie w Wilnie, jakie były ni mniej ni więcej jak ogniskiem partyjnej eserowskiej, a może czasem i komunistycznej pracy (jako przykład może służyć fakt, iż kiedy po otrzymaniu wiadomości o rozstrzelaniu w Mińsku przez bolszewików trzech byłych podchorążych białoruskich, zostało zainicjowane nabożeństwo i protestujące zebranie, z 270 kursantów zjawiło sie tylko trzech, a po ogłoszeniu zrobiono nadpisy: Tak im białogwardzistom i trzeba, niech żyje komunizm! Jeden z członków Najwyższej Rady, jaki stale był w kontakcie z polskimi politykami wojskowymi, p. Tiereszczenko przed kilku miesiącami opuścił Wilno, udał się do Mińska Litewskiego, wstąpił do partii białoruskiej komunistów i obecnie zajmuje wybitną posadę w rządzie białoruskim-bolszewickim.

Uważaliśmy za wskazane zrobić krótki rzeczowy zarys politycznej białoruskiej pracy przeszłości, bowiem jesteśmy najgłębiej przekonani że: 1) tylko szczere polsko-białoruskie porozumienie może doprowadzić do prawdziwie zgodnego współżycia dwóch bratnich narodów i uratować Białoruś od anarchii i zagłady Wschodu.

2) Na tej drodze myśmy Białorusini musimy przekonać czynami naród i Rząd polski, iż zaprawdę szczerze ku temu idziemy.

3) Wielką niepowetowaną szkodę temu zbliżeniu przyniosła polityka polska wojskowa, oraz grupa Najwyższej Rady białoruska, jacy swą pracą stwarzali stale nieporozumienia oraz niechęć w społeczeństwie polskim, które widziało w Białorusinach tylko poniekąd swych wrogów.

Przechodząc do roboty teraźniejszej, musimy, zgodnie z posiadanymi przez nas materiałami, stwierdzić, iż praca białoruska na terenach przyłączonych do Polski oraz Litwy Środkowej prowadzi się prawie wyłącznie rządem Łastowskiego oraz lewymi socjalistami-rewolucjonistami w porozumieniu z bolszewikami. Organizatorem tej roboty jest Żytłowski, minister do spraw żydowskich w rządzie Łastowskiego przez ekspozytury na Białorusi, oraz przez Wileński Związek Kooperatyw. Białoruś Zachodnia podzielona jest na 4 okręgi: Wilno, Grodno, Nieśwież i Baranowicze. Na czele każdego Okręgu stoi komisarz, hojnie zaopatrzony w środki materialne (dla przykładu możemy wskazać, iż jeden z nich otrzymał osobiście z maja miesiąca po dzień konferencji w Pradze 40 000 marek niemieckich – cyfra jest wyjęta bezpośrednio z kontrolnych książek Łastowskiego) w miasteczkach, wsiach i gminach egzystują filie. Prasa w Wilnie otrzymuje zapomogi od Rządu Litewskiego. „Białoruskije Wiedomości” 900 000 marek miesięcznie, „Białoruskij Zwon” 800 000 marek, zaś gazeta „Krynica” w sumie nieustalonej od chrześcjańsko-demokratycznej partii litewskiej prałata Dąbrowskiego. Wydaje się również nielegalna gazeta eserowska bojowa, jaka prowadzi agitację celem podjęcia powstania przeciwko Polsce – fundusze otrzymuje od rządu sowieckiego w Mińsku, poza tym znaczna liczba tajnych agentów wysłana została przez Ministra do spraw białoruskich przy rządzie Kowieńskim p. Siemaszko, przeważnie w Grodzieńszczyźnie.

Bojowa robota prowadzi się w pełnym kontakcie z bolszewikami pod kierownictwem przedstawiciela rządu białoruskiego w sowieckiej Białorusi p. Gołowińskiego. Olbrzymie pieniądze przesyłają się za pomocą sowieckiego przedstawicielstwa w Kownie. Prace partyzancką prowadzą wyłącznie es-erzy i komuniści z ogromną konspiracyjnością, jednak stanowczo można stwierdzić, iż mają nawet swoje składy amunicji i broni w okolicach Baranowicz. Obecnie es-erzy starają się za wszelką cenę [przeniknąć] w antybolszewickie organizacje partyzanckie, jak „Za baćkowszczyną”, „Zielony Dąb”, „Słuckie powstańcy” – celem ich jest zdezorganizowanie prawdziwie narodowych sił.

Legalna białoruska organizacja na terenach Wileńszczyzny Białoruski Narodowy Komitet, skupiła koło siebie wszystkie umiarkowane elementa antypolskie i obecnie coraz więcej się zbliża z miejscowymi Litwinami.

856

Andrej czarniakiewicz

Wileński Związek Kooperatyw poważnie wzmocniony za aprowizacyjnych rządów p. Iwanowskiego w Litwie Środkowej, chociaż i zmienił powierzchownie swoje oblicze wprowadzając w skład Zarządu zwolenników Najwyższej Rady (pp. Trepko i inni) jednak w rdzeni został tą samą bodaj najpoważniejszą ekspozyturą socjalistów-rewolucjonistów, jak ich reprezentuje w Zarządzie p. Czyżewski. Stwierdzonym jest niejednokrotnie, iż cały aparat na miejscu jest pomocniczym agitacyjnym gniazdem. Antypolskie gazety, literatura, organizacja – przeprowadza się na miejscu przez filie.

Taki stan rzeczy mamy dziś na terenach Białorusi. Jeżeli do tego dodać, iż drobna administracja na miejscu absolutnie nie orientuje się w białoruskim pytaniu i uważa na mocy pracy es-erów, iż wszystko, co jest białoruskie, to jest prawie objawem komunizmu, można zrozumieć, jak podatny grunt mają wrogie nam elementa dla swoich agitacji.

Ta niezdecydowana, bez braku orientacji, polityka już przyniosła i w dalszym ciągu przynosi i będzie przynosić najsmutniejsze następstwa.

W kwietniu miesiącu roku bieżącego w Wilnie zgromadzili się działacze społeczni białoruscy (b[yły] obóz p[ana] R. Skirmunta i Własowa); ażeby ująć organizacje mas białoruskich w duchu Państwowości Polskiej i łączności z nią.

Praca nadmiar trudna wobec mocno zorganizowanych wrogów, jacy ujęli w swe ręce życie białoruskie. Nowopowstała organizacja Centralny Komitet Krajowego Związku chcąc czynem realizować polsko-białoruskie zbliżenie się wprowadziła swój skład nie tylko Białorusinów, lecz również i Polaków. Większość członków tego Związku w niedawnej przeszłości czynem zadokumentowała swe poglądy w walkach z bolszewikami w kresowych formacjach. Zdaje się, iż nie mogło być wątpienia u rządu co do szczerości zamierzeń tej grupy. Ówczesny delegat p. Raczkiewicz, jeden bodaj z najlepszych znawców białoruskiego pytania, poniekąd początkowo poparł tą organizację. Jednak dalsza praca od razu napotkała trudności. 5 miesięcy Komitet prowadzi pertraktacje z rządowymi czynnikami w sprawie dania mu możności szerokiej organizacyjnej pracy, jaka miałaby stworzyć poważne placówki, rozbijające grupy przeciwne.

Jednak nic w tym kierunku nie zrobiono. Rząd znalazł możliwym tylko poparcie gazety „Jedność „i to w takiej ilości, jaka dawała możność opłacenia wydatków technicznych, pozostawiając pracowników prawie bez żadnego wynagrodzenia. Aktualne siły musieli prowadzić półgłodową egzystencje, a w sprawie ekonomicznej, w sprawie prowadzenia kooperatyw, jakie by prowadzili walkę ze Związkiem, spotykaliśmy najenergiczniejsze przeciwdziałania ze strony Dyrektora Aprowizacji p. Babiańskiego.

Wobec takiej postawy rzeczy, więcej niż naiwnym wydaje się zarzut, stawiany pewnymi czynnikami rządowymi organizacji, iż my nie mamy w swym gronie poważnych sił. Czy dano nam możność przyciągnięcia ich ku sobie?

Czy jest możliwym w nasze czasy stworzyć poważne pismo, nie mając czym opłacić współpracowników? A w tym samym czasie nasi przeciwnicy polityczni rzucają dziesiątkami tysięcy niemieckich marek, mają możność szerokiego rzucenia swych agentów itp. I jednak nie patrząc na te prawie fatalne warunki naszego bytu w przeciągu 5 miesięcy zrobiono dużo ku utrwaleniu nowej organizacji. 7 kooperatyw, filie Związku w poszczególnych miastach, 2 gazety: „Jedność” i „Radnaja Stracha” (ostatnia, będąc poważną agitacyjną placówką wśród prawosławnych Białorusinów musiała być zamkniętą z trzeciego numeru z powodu braku należnych środków, a jej miejsce zajęły znowu wrogie państwowości polskiej organy prasy), włościańska partia „Sialibniki” – wszystko to wskazuje, iż organizacja Związku ma i będzie miała coraz większe wpływy. Dziś do Związku zwracają się poważne siły z przeciwnego obozu, wnosząc konkretne propozycje współpracy. Nastąpił czas, kiedy sprawa polsko-białoruskiego współżycia może być postawiona na mocny fundament, lecz Rząd Polski powinien zrozumieć i zgodzić się, iż żaden uczciwy Białorusin nie pójdzie na drogę niewyraźnych stosunków i zawsze będzie potrzebował gwarancji, jakie utrwalałyby go w przekonaniu, iż praca podjęta przez niego nie jest szkodliwą narodowym interesom białoruskim, a dlatego potrzeba, aby Rząd niezwłocznie przedsięwziął kroki, jakie wskazywałyby na jego szczerość w stosunku do narodu białoruskiego i ta szczerość musi być zaświadczoną czynami.

Przedstawiciele naszego odłamu, na forum Europejskim w Pradze Czeskiej deklarowali swoje stanowisko wobec Polski. Wśród szalejącej nienawiści on mocno bronił swe postulaty, wskazując, iż te smutne objawy w stosunku do białoruskiego ruchu, jakie mają miejsce na terenach podwładnych Polsce, nie są i nie mogą być dokumentowaniem polityki Rządu i narodu Polskiego, a raczej chorobliwymi objawami jeszcze niewzmocnionego organizmu młodego Państwa. Oni wskazywali swym przeciwnikom na polsko-narodową tradycyjną tolerancyjność.

Rząd Polski jest obowiązany obecnie zadokumentować o słuszności słów naszych delegatów. Nasze zbliżenie się, nasza wspólna praca jest możliwa obecnie w warunkach poważnego ujścia białoruskiej kwestii i rozstrzygnięcia palących pytań w duchu pojednawczym. Za najfatalniejszą omyłkę uważalibyśmy obecne bagatelizowanie kwestii białoruskiej, bowiem to konsekwentnie zmusiłoby zaprzestać prace o kierunku polonofilskim.

„inwestycja w lojalność”

857

Centralny Komitet Krajowego Związku, stając niezachwianie na gruncie swych postulatów, ogłoszonych wobec Rządu i narodu Polskiego 24 kwietnia b.r., a więc łączności Białorusi z Polska, uznania Państwowości Polskiej, pracy w imię umocnienia tej Państwowości w białoruskich masach, wyborów do Sejmu w Wilnie i Warszawie, jednak uważa za możliwym prowadzenia przez Rząd następujących jego postulatów: 1) Jednolitość poglądu Centralnego Rządu i miejscowej administracji na kwestię białoruską, poparcie politycznych poczynań przedstawicieli Krajowego Związku.

2) Koncesji w kierunku białoruskiej narodowej oświaty.

3) Poparcie ekonomiczno-kooperatywnej pracy Krajowego Związku i 4) Stanowcze zaniechanie przez miejscową administrację gromienia ognisk białoruskiego narodowego życia.

P. Alieksuk

Oryg., msp., Lietuvos centrinis valstybės archyvas, f. 22, ap. 1, b. 54, l. 28–31.

Nr 5 23 listopada 1921, [Warszawa] – Pismo Naczelnika Wydziału Wschodniego MSZ do Komitetu Politycznego Rady Ministrów.

W związku z zapadłą uchwałą Komitetu Politycznego Rady Ministrów, uznającą w zasadzie pożądanym poparcie działalności politycznej Krajowego Związku Białoruskiego i partii ludowej Sialibniki oraz ekonomicznej: Kooperatywy Samopomoc i składnicy Krajowego Związku, – załączamy odpis pisma pełnomocnego przedstawiciela Centralnego Komitetu Krajowego Związku, p. Aleksiuka, przedstawiającego wykaz zarządzeń, jakie wedle jego życzeń mogłyby być wydane w związku z uchwałą Komitetu Politycznego RM. Odnośnie do załączonego wykazu musimy zauważyć, że 1) Sprawy, odnoszące sie do Ministerstwa Aprowizacji, będą załatwione przez Biuro Spraw L[itwy] Ś[rodkowej] 2) Sprawy, odnoszące się do Ministerstwa Oświaty, będą omawiane przez P. Prezydenta Ministrów z Min[istrem] Oświaty. 3) Ministerstwo Spraw Wewnętrznych zakomunikuje odnośnym wojewodom o nieczynieniu przeszkód w pracy przedstawicieli Krajowego Związku i partii Sialibniki oraz Kooperatywie Samopomoc i składnicy CKKZ. Wydanie subsydium na prace organizacyjne Związku, oraz partii Sialibniki i popieranie organów prasowych wyżej wzmiankowanych ugrupowań politycznych w zasadzie akceptowano, uznając za wskazane, by wypłacone było z kredytów dyspozycyjnych na wybory, pozostających w kompetencji Pana Prezesa. Nadmieniam, że na Komitecie Politycznym przewidywano kredyt 7 000 000 jednorazowy, oraz 1 000 000 miesięcznie, ale go nie ustalano, pozostawiając to do ostatecznego określenia osobom, dysponującym funduszem dyspozycyjnym

Msp., Lietuvos centrinis valstybės archyvas, f. 22, ap. 1, b. 54, l. 5.

Nr 6 1 marca 1923, b.m. – Meldunek Oddziału II Sztabu Generalnego z rozmowy por.

Błońskiego z posłem z Klubu Białoruskiego Fabijanem Jaremiczem odnośnie zasad polsko-białoruskiej współpracy.

Poseł białoruski Jaremicz z bloku mniejszości narodowych dn. 26 II [19]23 r. w rozmowie prywatnej z por. Błońskim oświadczył, że Białorusini przystąpili w czasie wyborów do bloku mniejszości narodowych jedynie dlatego, że ich zlekceważono: rząd polski na memoriał Białorusinów, w którym prosili o subsydia na wybory, wcale nie odpo-

858

Andrej czarniakiewicz

wiedział, a żadne z polskich stronnictw do „Wyzwolenia” włącznie również z Białorusinami nie chciało się blokować, a o udzieleniu Białorusinom pomocy materialnej również nie mogło być mowy.

Klub Białoruski (co zresztą było widać z przemówień w Sejmie) stoi na stanowisku państwowości polskiej. Klub popiera rząd Sikorskiego, ponieważ widzi w nim podstawę realizacji białoruskich postulatów narodowych. „Weksel” (obietnice) od gen. Sikorskiego klub białoruski otrzymał, lecz czy będzie on zrealizowany przyszłość pokaże. Tymczasem do tej chwili, mimo przyrzeczeń p. Prezesa Rady Ministrów Białorusini nic nie otrzymali. Szkoły są nadal przez władze administracyjne zamykane, a gimnazja w liczbie 5 będą musiały z braku środków być zamknięte.

Gen. Sikorski ma jeszcze czas zło naprawić. Białorusini żądają tylko tego, co im się w myśl konstytucji słusznie należy. W rozmowie przedstawicieli klubu białoruskiego z posłem Witosem ostatni oświadczył, że rząd gen. Sikorskiego można obalić, lecz na jego miejsce powołany zostanie rząd reakcyjny – wówczas Białorusini odpowiedzieli, że dla nich jest ostatecznie wszystko jedno: „im gorzej – tym lepiej”. Świat doskonale jest poinformowany o postępowaniu rządu białoruskiego wobec Białorusinów i cel do którego dążą Białorusini – osiągnąć muszą.

Następnie poseł Jaremicz mówił, że klub białoruski stara się o uzyskanie koncesji na bank, który mógłby być dla nich bazą rozwoju ekonomicznego, koncesji tej również rząd polski udzielić nie chce, – podczas gdy Żydzi i Niemcy banki takie już mają, a Ukraińcy wkrótce mieć będą.

Poseł Jaremicz podkreślił umiejętne rozbicie przez gen. Sikorskiego bloku żydowskiego, mówiąc, że z Białorusinami lepiej byłoby prowadzić szczerą i otwartą politykę, byłoby to z większą korzyścią jak dla Państwa Polskiego, tak i dla mniejszości białoruskiej.

Na podstawie matematycznych obliczeń Białorusini doszli do przekonania jeszcze w 1918 r., że jedyną racją stanu dla nich jest współpraca z Polską.

Z ogólnej treści rozmowy z posłem Jaremiczem widać, że poselski klub białoruski nie ma na razie zamiaru zwalczać rządu generała Sikorskiego, a stara się od niego otrzymać jak najdalej idące koncesje w dziedzinie kulturalno-ekonomicznej.

Na podstawie odpisu udostępnionego przez A. Paszkiewicza, Centralne Archiwum Wojskowe, Oddział II Sztabu Generalnego, sygn. I.303.4.2475, k. 150.

Nr 7 11 marca 1924, Wilno – Wniosek komisarza rządu do Delegata Rządu RP w Wilnie w sprawie zatwierdzenia statutu Klubu Białoruskiego w Wilnie. Ściśle poufne Przesyłam przy niniejszym wraz z załącznikami podanie członków założycieli Białoruskiego Klubu w Wilnie o zatwierdzenie statutu klubu.

Jednocześnie stwierdzam, że: 1) Statut Klubu odpowiada na ogół wymaganiom artykułu 16 Rozp. Nr 255 Kom[isarza] Gen[eralnego] Ziem Wsch[odnich] o stowarzyszeniach i związkach z dn. 25 IX 1919 r.

2) Przedłożony statut zawiera szereg błędów stylistycznych, nielicujących z powagą dokumentu urzędowego.

3) §§ 18 i 22 statutu są sprzeczne, gdyż niejednakowo określają ilość członków Rady Starszych. Wskutek tego nie jest ostatecznie ustalonym, czy Rada Starszych składa się z 8 czy też 12 członków.

4) Nie jest ściśle określony sposób wyboru członków prezydium Rady Starszych, za wyjątkiem Prezesa Rady (§ 22 statutu).

5) Istotną przyczyną założenia Białoruskiego Klubu w Wilnie jest obawa przed ewentualnym zamknięciem przez władze istniejącego obecnie Białoruskiego Zgromadzenia Obywatelskiego za uprawianie gry hazardowej oraz chęć posiadania na wszelki wypadek nowej placówki białoruskiej tego typu.

6) Wystawienie na plan pierwszy w statucie Klubu momentu politycznego (lojalnie uświadamianie Białorusinów na podstawie państwowości polskiej) jest jedynie posunięciem taktycznym, mającym na celu ułatwienie założycielom uzyskania zatwierdzenia statutu Klubu.

„inwestycja w lojalność”

859

Tego rodzaju manewr był już uprzednio zastosowany przez założycieli Białoruskiego Zgromadzenia Obywatelskiego przy staraniu o zatwierdzenie statutu Zgromadzenia.

Doświadczenie ubiegłych dwóch lat obserwowanie działalności Białoruskiego Zgromadzenia Obywatelskiego dowiodły, iż przypuszczanie Starostwa Grodzkiego, wypowiedziane we wniosku L. 1446/V/22 z dnia 6 V 1922 r. Co do istotnego charakteru Zgromadzenia, były całkowicie uzasadnione.

7) Istotne poglądy polityczne członków założycieli Białoruskiego Klubu w Wilnie charakteryzuje dosadnie uchwała, powzięta przez Białoruski Klub Poselski w związku z powstaniem Towarzystwa Polsko-Białoruskiego treści następującej: Omówiwszy sprawy założenia Polsko-Białoruskiego Towarzystwa w Wilnie i podpisanie statutu jego przez posła B. Taraszkiewicza i Senatora A. Własowa oraz wysłuchawszy ich oświadczeń, że Towarzystwo ma na celu propagandę krajowej idei terytorialnej na ziemiach białoruskich pod panowaniem Polski, Białoruski Klub Poselski stwierdza: 1) że zostało to uczynione przez B. Taraszkiewicza i A. Własowa na własną ich odpowiedzialność i bez upoważnienia Klubu, wobec czego nie może być uważane jako objaw zwrotu w zasadach polityki Klubu, który jak i dawnej stoi na gruncie samookreślenia narodów, niepodległości i zjednoczenia ziem białoruskich, w granicach zaś Rzeczypospolitej Polskiej dąży do autonomii terytorialnej dla ziem białoruskich; 2) że pomienione Towarzystwo pod względem swego składu jest jednostronne, bo nie obejmuje wszystkich narodowości, zamieszkałych w naszym kraju i nie jest dla tego wyrazem idei autonomicznej w jej całokształcie; 3) że członkowie Klubu B. Taraszkiewicz i A. Własow złożyli zapewnienie swej stałej solidarności z zasadniczym stanowiskiem Klubu względem niepodległości i autonomii; 4) że Klub nie solidaryzując się na ogół z taktyką pomienionych swych członków, przyjmuje dymisję Prezesa Klubu B. Taraszkiewicza i postanawia obrać nowe prezydium (Nr 5 „Przeglądu Wileńskiego” z dnia 9 marca r.b.).

8) Powstający Białoruski Klub w Wilnie będzie jeszcze jedną placówkę gry hazardowej, która jest obecnie w Wilnie częstokroć uprawianą w Klubach, lecz niestety zbyt trudną do ujawnienia przez władze bezpieczeństwa.

Wobec powyższego przedkładam do decyzji Pana Delegata wniosek następujący; na podstawie art. 5 p. 1 Rozp.

Nr 255 Kom[isarza] Gen[eralnego] Z[iem] Wsch[odnich] z dnia 25 IX 1919 r. W zatwierdzeniu statutu Białoruskiego Klubu w Wilnie odmówić.

Komisarz rządu [bez podpisu]

Oryg., msp., Lietuvos centrinis valstybės archyvas, f. 15, ap. 2, b. 594, l. 9–9 ap.

Nr 8 5 marca 1925, Wilno – Raport komisarza rządu do Delegata Rządu w Wilnie.

W dniach 15 i 21 lutego r. b. funkcjonariusze Ekspozytury Śledczej na m. Wilno przeprowadzili rewizje w lokalu Wileńskiego Klubu Białoruskiego i skonstatowali, że w Klubie uprawnianą jest gra hazardowa w karty.

Ponadto policja stwierdziła, że w Klubie urządzona jest tajna sygnalizacja alarmowa, za pomocą dzwonków na wypadek zjawienia się policji.

Uważam, że obecni kierownicy Wileńskiego Klubu Białoruskiego, którzy stali również na czele zamkniętego w swoim czasie decyzją M[inistra] S[praw] Wewn[ętrznych] za uprawnienie hazardu Białoruskiego Kółka Dramatycznego zupełnie nie zasługują na zaufanie.

Dalsze tolerowanie przez władze istnienia obecnego Klubu (szczególnie po poruszeniu sprawy przez prasę miejscową) może jedynie poderwać autorytet i powagę władzy państwowej.

Wobec powyższego przedkładam do decyzji Pana Delegata wniosek następujący: Na podstawie art. 26 Rozporządzenia Komisarza Generalnego Ziem Wschodnich z dnia 25 IX 1919 r. O stowarzyszeniach i związkach, Wileński Klub Białoruski zamknąć.

Jednocześnie wnoszę o niezwłoczne zawieszenie w myśl art. 28 pomienionego Rozporządzenia działalności Wileńskiego Klubu Białoruskiego oraz skierowania sprawy do Sądu w celu pociągnięcia winnych do odpowiedzialności sądowej z art. 289 K.K. Komisarz Rządu [podpis nieczytelny]

Oryg., msp., Lietuvos centrinis valstybės archyvas, f. 15, ap.2, b. 594, l. 32.

860

Andrej czarniakiewicz

Nr 9 6 września 1926, b.m. – Pismo Władysława Łapurki do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych dotyczące uzyskania koncesji drzewnych, w celu uzyskania środków na organizację białoruskiej demokratycznej partii.

W ostatnich czasach coraz więcej wśród Białorusinów w Polsce szerzy się agitacja i propaganda na rzecz ustroju sowieckiego.

Ta agitacja i propaganda – za pieniądze bolszewickie, przy energicznym udziale posłów do sejmu – Białorusinów – p.p. Taraszkiewicza, Miotły, Roguli i Sobolewskiego na Wileńszczyźnie, – Woloszyna na Grodzieńszczyźnie, Jaremicza i Własowa na Polesiu, utworzyli w duchu komunistycznym partie, Rab[otniko]-Siel[anskaja] Gromada, wydają w kierunku tym w języku białoruskim 4 czasopisma i na terenie ziem wschodnich RP posiadają 210 komunistycznych jaczejek.

My, obywatele Polscy, na Kresach Wschodnich, tylko mówiliśmy i niczym innym nie reagowaliśmy [przeciw] temu zagrażającemu ruchowi kom-mu i wobec tego, przez niedbalstwo, dopuściliśmy do takiej przykrej dla ojczyzny sytuacji.

Wobec powyższego. Dla naprawy, została utworzona w Wilnie Białoruska Demokratyczna Partia składająca się z osób uczciwych i w żaden sposób nie awanturników politycznych, mają szerokie zaufanie wśród ludności białoruskiej, cieszą sie dobrą opinią, podtrzymują stosunki z emigracją białoruską za granicą i będą przejmować czynny udział dla zwalczenia komunistycznej agitacji i propagandy jak na miejscach swej siedziby tak i w czasopiśmie wydawanym w języku białoruskim „Żywoje Słowo” przeze mnie w Wilnie.

Partia nasza jest i wciąż będzie działać w ścisłym kontakcie i porozumieniu się z Rządem Polskim, a pracując wbrew zadaniom komunistycznym posługuje się tylko własnymi siłami i żadnych zapomóg nie żąda.

W dniu 1 września r. b. już miał być wypuszczony pierwszy numer naszego czasopisma, lecz z przyczyn od nas niezależnych – jest to wstrzymane – ponieważ do chwili obecnej nie mogę załatwić sprawy w Dyrekcji Lasów Państwowych w Wilnie związanej z wydawnictwem gazety i wobec tego najuprzejmiej proszę o łaskawą interwencje do Dyrekcji Lasów Państwowych w Wilnie o przyspieszenie załatwieniem sprawy mojej zaakceptowanej przez Ministerstwo Rolnictwa i Dóbr Państwowych na podaniu z dnia 20.VII. r. b. – № 3565.

Oryg., rkps, Centralne Archiwum Wojskowe, Oddział II Sztabu Generalnego, syg.

I.303.4.2543, t. 18, bp.

Nr 10 8 września 1926, b.m. – Pismo Władysława Łapurki do Ekspozytury II Oddziału Sztabu Generalnego w Warszawie w sprawie poparcia podania złożonego w Ministerstwie Rolnictwa.

Mam do Pana Ministra Spraw Wojskowych podanie – złożone przeminie z polecenia moich współpracowników, które to podanie Pan General Konarzewski czytał w dniu 4 IX r. b. i skierował mnie do Oddziału II. W tę sprawę również wtajemniczony jest pan major Prystor, któren również skierował mnie z tą sprawą dla załatwienia do pana porucznika Zacwilochowskiego, któren jednak że nie odmówił lecz kazał wyczekać 2–3 tygodnie do chwili tej do póki nie będzie przez Radę Ministrów wyznaczony Naczelnik Wydziału Bezpieczeństwa do Mniejszości Narodowych.

Jeżeli czekać ten czas – to stracimy okazję otrzymać 30 tysięcy złotych od osób wcale prywatnych (leśna firma) na wydawnictwo gazety białoruskiej – kierunku polonofilskiego.

Więc chodzi o to żeby na podaniu moim do Ministerstwa Rolnictwa lub w sposób inny uzyskać poparcie o przyspieszenie – tylko o przyspieszenie – sprawy mej, poruszonej przez te Ministerstwo i już zaakceptowanej.

„inwestycja w lojalność”

861

Przy wypełnieniu tego – firma leśna wpłaca 30 tysiąc złotych, my pracujemy i wydajemy gazetę – Ponieważ trzeba walczyć z 210 jaczejkami komunistycznymi, prasą i agitacją i propagandą [...]170.

Oryg., rkps, Centralne Archiwum Wojskowe, Oddział II Sztabu Generalnego, syg.

I.303.4.2543, t. 18, bp.

Nr 11 14 września 1926 – Informacja Dyrektora Departamentu Leśnictwa w Ministerstwie Rolnictwa i Dóbr Państwowych do II Oddziału Sztabu Generalnego o odmowie udzielenia koncesji na sprzedaż drewna.

Poufne W odpowiedzi na pismo z dnia 10 IX r. b. nr 11541/II Inf.c., komunikuję, że Władysław Łapurko wniósł do Ministerstwa dwa podania o sprzedaż mu drzewna, które to podania przy pismach odręcznych [...] przysłano Dyrekcjom do rozpatrzenia i zaopiniowania.

Prawdopodobnie Łapurko, wręczone mu dla doręczenia Dyrekcji odręczne pismo Ministerstwa, zatrzymał przy sobie. Żadnych koncesji ani też sprzedaży drewna Łapurce Dyrekcje dotychczas nie uskuteczniły. Na skutek pisma Ministerstwa Spraw Wojskowych – wydano natychmiast poufne polecenie, aby Łapurce drewna nie sprzedawać.

Mikłaszewski

Oryg., rkps, Centralne Archiwum Wojskowe, Oddział II Sztabu Generalnego, syg.

I.303.4.2543, t. 18, bp.

Nr 12 1 maja 1935, [Wilno] – Pismo Towarzystwa Oświaty Białoruskiej do Naczelnika Wydziału Społeczno-Politycznego Urzędu Wojewódzkiego w Wilnie o finansowaniu czasopisma „Rodny Kraj”.

W załączeniu przesyłamy Panu Naczelnikowi zestawienie kosztów wydania jednego numeru czasopisma „Rodny Kraj”, z którego wynika, iż niedobór wynosi zł 255 gr. 50.

Koszty więc wydania czterech numerów wynosiłoby miesięcznie zł. 255,5×4= 1022 zł.

Uprzejme więc prosimy Pana Naczelnika o pozyskanie T-wu Oświaty Białoruskiej na wydawnictwo tygodnika „Rodny Kraj” subwencji w wysokości 1000 zł miesięcznie, gdyż bez tej zapomogi wydawanie 4 razy miesięcznie jest dla nas wprost niemożliwe.

Oryg., msp., Lietuvos centrinis valstybės archyvas, f. 51, ap. 7, b. 763, l. 8171.

Dopisek ołówkiem: 8 IX 1926 Łapurko jest typom mocno podejrzanym o robotę na rzecz sowietów.

171 Dokument udostępniony przez A. Gornogo.

170

862

Andrej czarniakiewicz

Nr 13 Luty 1936, Wilno – Informacja Wydziału Społeczno-Politycznego dla Urzędu Wojewódzkiego w Wilnie o przerwaniu wydawania czasopisma „Rodny Kraj”.

Donoszę, że czasopismo „Rodny Kraj” będące organem prasowym T-wa Oświaty Białoruskiej po wyjściu dn. 18 I 1936 r. dotychczas więcej się nie ukazało. Uzyskane informacje wskazują, że przyczyną przerwy w wydawnictwie jest brak funduszów. Członek T.B.O. MANKIEWICZ Włodzimierz na jednej z ostatnich konferencji T.B.O. stwierdził, że subwencje jakie otrzymywała ta organizacja od władz administracyjnych, zostały wstrzymane, wskutek czego wszelka praca organizacyjna tak w Wilnie, jak i na terenie województwa została poważnie zahamowana, a jeśli chodzi o dalsze wydawanie „Rodnego Kraju” w takich warunkach staje się niemożliwym.

W związku z powyższym członkowie T.B.O. (zwolennicy Ostrowskiego) zastanawiają się ostatnio nad znalezieniem odpowiednich funduszów na wznowienie wydawania „Rodnego Kraju”, gdyż, jak twierdzą, dłuższa przerwa może być przez inne organizacje traktowana jako początek likwidacji T.B.O. H.K.

Na podstawie odpisu udostępnionego przez A. Gornogo. Lietuvos centrinis valstybės archyvas, f. 53, ap. 23, b. 2005, l. 9.

Nr 14 14 listopada 1935, Wilno – Orzeczenie Sądu Obywatelskiego w sprawie nadużyć finansowych Radosława Ostrowskiego.

W składzie:

superarbiter Bronisław Krzyżanowski i arbitrzy: Stanisław Bagiński, Eugeniusz Kozłowski, Włodzimierz Wiszniewski i Seweryn Wysłouch

Po rozpoznaniu zatargu pomiędzy pp. Radosławem Ostrowskim z jednej i Antonim Łuckiewiczem, Włodzimierzem Samojło i Antonim Trepko z drugiej strony dnia 14 Listopada 1935 r. ORZEKŁ: Uznać, że rozporządzanie się p. Radosława Ostrowskiego w czasokresie od r. 1930 do początku roku 1934 pieniędzmi, przeznaczanymi dla rozmaitych społecznych organizacji białoruskich, było chaotycznym i arbitralnym, co mogło zasadnie wywoływać podejrzenia nierzetelności; Sąd nie był w stanie odpowiedzieć na postawione mu zagadnienie, czy p. Ostrowski dopuścił się nadużyć pieniężnych na swoją własną rzecz.

Uznać, że stosunek p. Ostrowskiego do uniwersyteckiej młodzieży białoruskiej, a także do szeregu poszczególnych działaczy białoruskich nie stał na wysokości zadania i celów, którym p. Ostrowski winien był służyć, w szczególności stosunek jego do studentów w korporacji Skorynja był demoralizującym pod względem społecznym.

Sąd stwierdza, że miał na względzie niezdrową atmosferę powstałą wskutek zasilania przez te lub inne źródła konfidencjonalnymi zapomogami białoruskich organizacji społecznych, na czele których stały w urzędowej lub faktycznej roli poszczególne jednostki z liczby wszystkich uczestniczących w procesie niniejszym.

Oryg., msp., Беларускі дзяржаўны архіў-музеі літаратуры і мастацтва, ф. 3, воп. 1, сп. 270, арк. 211172 .

PRZEGLĄD WSCHODNI

Dokument udostępniony przez A. Paszkiewicza.

172

Przegląd Wschodni, t. XII, z. 4 (48), s. 863–883, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

Ewa Pogonowska Lublin

Jan stanisław Berson Otmar jako komentator Nowej Rosji Uwagi na temat paradoksów korespondenta zagranicznego oraz paradoksów sowieckiego państwa

R

ząd Drugiej Rzeczypospolitej szybko nawiązał stosunki dyplomatyczne z rządem Lenina (1921). Po wojnie polsko-bolszewickiej marsz. Piłsudskiemu zależało na utrzymaniu status quo, nie planował żadnych działań ofensywnych w stosunku do Sowietów1. Ponieważ relacje sąsiedzkie między obydwoma państwami pozostawały napięte, od połowy lat 20. ubiegłego wieku prowadzono rozmowy sondażowe na temat wzajemnych stosunków. Dyplomatyczne negocjacje nie były łatwe, jednakże 23 stycznia 1932 r. parafowano, a 25 lipca podpisano w Moskwie pakt o nieagresji. Podpisy złożyli, ze strony polskiej: poseł Stanisław Patek, zaufany współpracownik Marszałka, co istotne, jako adwokat znany z obrony przed sądami carskimi polskich i rosyjskich rewolucjonistów, zaś ze strony sowieckiej: wicekomisarz spraw zagranicznych Nikołaj Kriestinski. Pakt ten spotkał się z życzliwym przyjęciem w wielu tytułach prasy polskiej. W budowanie poprawnych stosunków polsko-sowieckich zaangażował się dyplomatycznie i publicystycznie Bogusław Miedziński, jeden ze znaczniejszych reprezentantów obozu belwederskiego, a ponadto redaktor „Gazety Polskiej” – będącej de facto oficjalnym organem prasowym rządu. Na przełomie kwietnia i maja Miedziński udał się z oficjalną wizytą do Związku Sowieckiego. Traktowany był jako oficjalny wysłannik Piłsudskiego i „nieformalny koordynator zbliżenia obu państw”2. Przyjmował go zespół redakcyjny rządowych „Izwiestii”, na czele z Karolem 1 T. S e r w a t k a, Stosunek obozu piłsudczyków do Rosji Sowieckiej (1921–1939), „Przegląd Humanistyczny” 2003, nr 3, s. 14. Zob. również inny artykuł tego autora: Opinie Józefa Piłsudskiego na temat bolszewików i Rosji Sowieckiej, „Niepodległość” 2005, t. LV, s. 335 i n.

2 W. M a t e r s k i, Na widecie. II Rzeczpospolita wobec Sowietów 1918–1943, Warszawa 2005, s. 409.

864

ewa pogonowska

Radkiem. Następstwem wyjazdu Miedzińskiego była rewizyta Radka w Warszawie w lipcu 1933 r. Jak podkreślał Wojciech Materski: Nie tylko dla gospodarki, ale nade wszystko dla polsko-sowieckich kontaktów kulturalnych i naukowych rok 1933 stanowił apogeum. Nasilająca się w drugiej połowie lat dwudziestych wymiana osobowa i przepływ treści kulturalnych, wytworzenie się w polskiej elicie kulturalnej [...] swoistej mody na „czerwone” nowinki i „czerwonych” twórców zaowocowały bez mała rocznym, rzeczywistym zbliżeniem. Z żadnym z pozostałych państw sąsiedzkich, nawet z Francją, ku której tradycyjnie ciążyły polskie kręgi kultury, nie wykształciły się w całym dwudziestoleciu tak intensywne formy wymiany, jak z ZSRR w tym dziwnym, nietypowym roku. Roku przesilenia sowieckiej liberalizacji, prowadzącym wprost w zbrodnie i wynaturzenia ogromnej fali terroru lat 1934–19383.

O tej znaczącej zmianie w kontaktach obu państw, kpiąc poniekąd z meandrów polityki zagranicznej, pisał w jednej z Kronik tygodniowych Antoni Słonimski, który konfrontował sowiecką Rosję z wymarzonym państwem „żywego socjalizmu” w czasie swojej podróży w 1932 r.: Role się za szybko zmieniają. Jak się tu zżyć i przystosować do tych ciągłych zakrętasów?

Na przykład z Rosją Sowiecką. Siedzi sobie oficer w kasynie i wszystko ma porządnie w głowie ułożone. Na zachód germański wróg odwieczny. Na wschód czerwony kat z czerezwyczajki, Żyd z nożem w zębach, wróg Kościoła, wiadomo – bolszewik. A tu alians. Braterstwo broni. Pokazują w kinie, jak Owsiejenko składa powinszowania Piłsudskiemu. [...] Bierze „Gazetę Polską”. Jest Owsiejenko. A potem fotografia Woroszyłowa.

A pod fotografią brak tradycyjnych, miłych już dla oczu swojskich słów: „Czerwony kat sowiecki”. Tyle tylko podpisano, że głównodowodzący Armii Czerwonej. Jakiś niepokój wkrada się do serca. I znowu kto tu lepszy? Osiołkowi w żłoby dano: w jednym Owsiejenko... Dzikie hordy, przedmurze chrześcijaństwa – i nagle prawie siostrzyca. A może przeciwnie, lepiej z Hitlerem na nich? Diabli wiedzą. Nie ma ładu, nie ma spokoju4.

W ramach starań o poprawność bilateralnych relacji przybył do Moskwy (luty 1934) minister spraw zagranicznych II RP Józef Beck, który został bardzo uroczyście przyjęty przez stronę sowiecką. Nie doszło jednak do jego spotkania ze Stalinem. Owocem tej wizyty było przedłużenie o dziesięć lat paktu o nieagresji (protokół podpisano w maju), a także podniesienie przedstawicielstw dyplomatycznych w stolicach obu państw do rangi ambasad. Wkrótce jednak koniunktura sprzyjająca współpracy politycznej sąsiadujących państw się zmniejszyła, co zbiegło się z umocnieniem dyktatury Stalina (1935–1939 – drugi okres stalinizmu) i rozpętaniem wielkiego terroru. Sowiecko-niemiecki pakt o nieagresji, Ibidem, s. 424–425.

A. S ł o n i m s k i, Kroniki tygodniowe 1932–1935, słowo wstępne i przypisy R. Habielski, Warszawa 2001, s. 93 [Kronika nr 17 z 16 kwietnia 1933 r.].

3 4

Jan Berson Otmar jako komentator Nowej Rosji

865

podpisany przez Ribbentropa i Mołotowa, a zwłaszcza towarzyszący mu tajny protokół dodatkowy, którego skutkiem był atak Sowietów na Polskę 17 września 1939, zdemaskował jałowość polsko-sowieckich międzywojennych rokowań.

Miedziński, zwolennik w latach 30. pokojowej koegzystencji z Rosją Sowiecką, stwierdzał po latach: Taka więc wydaje mi się wymowa doświadczeń: ktokolwiek szuka do Moskwy drogi prostej – nigdy tam nie trafi. Ktokolwiek, paktując z nią, wnosi ze swej strony szczerość i dobrą wiarę – niech nie oczekuje, że odpłacone mu będzie w równej walucie5.

Korespondent z Warszawy w czerwonej Moskwie Jan Stanisław Berson przybył do Moskwy – jako stały korespondent „Gazety Polskiej” oraz Polskiej Agencji Telegraficznej – za zgodą Ministerstwa Spraw Zagranicznych i z rekomendacji Bogusława Miedzińskiego – na fali odprężenia, a nawet w pewnej mierze ocieplenia stosunków między dwoma państwami.

Przebywał w stolicy państwa bolszewików od wiosny 1932 r. do sierpnia 1935.

Wówczas pod pseudonimem Otmar ogłosił w „Gazecie Polskiej” cykl artykułów na temat sytuacji w Związku Sowieckim, które złożyły się na następujące książki: Nowa Rosja. Na przełomie dwóch piatiletek (Warszawa 1933) – z przedmową Ignacego Matuszewskiego, Minus Moskwa (Wołga–Kaukaz–Krym) (Warszawa 1935); Kreml na biało (Warszawa 1936) – opatrzony notą „Nowej Rosji tom II” 6.

Dwie z nich utrzymane zostały w charakterze reportażu politycznego. Jedna zaś – Minus Moskwa – ma formę klasycznej „podróży” (w znaczeniu gatunkowym).

W ostatnim rozdziale tomu Kreml na biało Berson opisał okoliczności swego przymusowego wyjazdu z Moskwy. Polski korespondent wydalony został za jakoby „bezprzykładnie zuchwały wypad pod adresem Związku Sowieckiego”7.

Chodziło zwłaszcza o słowa, które pojawiły się w jednym z artykułów Bersona: „Ze względu na swą specyficzną, zaś od samego początku swego istnienia wielce dwuznaczną rolę – Komintern zawsze był najbardziej zakłamaną instytucją w tym rekordowo zakłamanym kraju”8. Otmar jednak uznał powód ten jedynie za pretekst do pozbycia się z Sowietów obserwatora zagranicznego, który nie chciał założyć „ani czerwonych, ani różowych okularów”. Konrad Górski fakt ten poczytywał wręcz za atut dowodzący wiarygodności dziennikarza: B. M i e d z i ń s k i, Pakty wilanowskie, „Kultura” (Paryż) 1963, nr 7–8, s. 132.

W dalszej części artykułu cytując te publikacje będę używała symboli: Kreml na biało [K]; Minus Moskwa... [M], Nowa Rosja... [N].

7 K: 356.

8 K: 331.

5 6

866

ewa pogonowska

Autor jest człowiekiem, który dużo wie i bacznie obserwuje rzeczywistość rosyjską.

Tym też należy tłumaczyć nagłe usunięcie go z granic państwa sowieckiego przez GPU [...]. Taki korespondent był bardzo niewygodnym informatorem zagranicy o prawdzie rosyjskiego życia, posiadającym w zapasie zbyt wiele materiału dementującego tezy sowieckiej propagandy. Można więc uznać tę książkę za jeden z najlepszych dokumentów do poznania dzisiejszej Rosji9.

Pochlebnie również oceniono reportaże Otmara w „Pionie”, probelwederskim tygodniku, który powstał (październik 1933) jako konkurencja dla „Wiadomości Literackich”10. Krytyk uważał nawet, że Berson to „bodaj najlepiej poinformowany publicysta polski w sprawach Rosji Sowieckiej” i konstatował: Publikacja ta wprowadza w zawikłany proces ewolucji partii komunistycznej i Rosji i jest doskonałą lekturą dla tych, którzy poza abstrakcyjnymi i dogmatycznymi rozważaniami chcą spojrzeć trochę na fakty11.

Książki Otmara znalazły też pozytywny oddźwięk w „Wiadomościach Literackich”. Na przykład Paweł Hulka-Laskowski uważał Nową Rosję za relację wręcz doskonałą, chwalił zwłaszcza bezstronną postawę, jaką pisarz zajął w stosunku do opisywanej rzeczywistości: Książka Otmara różni się od niezliczonych książek o Rosji Sowieckiej tym, że niczego nie uprzedza ani sympatią, ani antypatią. Ile mieliśmy w ręku książek o Sowietach, pełnych bezkrytycznego uwielbienia albo dzikiej wprost nienawiści! Każda z nich mówiła nam o czymś dokonanym, utrwalonym raz na zawsze, o jakimś skostnieniu zaciekłej doktryny, która gotowa raczej zburzyć cały świat, niż poddać rewizji samą siebie12.

Krytyk doceniał, że Otmar „chwyta życie in flagranti” oraz „koryguje zbyt jednostronne i sumaryczne wyobrażenia o Sowietach”. Wskazywał na to, że korespondent potrafił dowieść, iż nawet doktryna rewolucyjna nie była w stanie ujarzmić żywiołowych dążeń i równie żywiołowych form życia: Książka Otmara ukazuje nam Rosję jako nowy świat, który przy stałości naczelnej zasady jest z natury rzeczy zmienny i daleki od skostniałej stałości13.

K. G ó r s k i, Literatura podróżnicza (J. Otmar Berson, „Kreml na biało” – reportaż polityczny), „Rocznik Literacki” 1936, s. 173.

10 Zob. na ten temat: K. S i e r o c k a, Czasopisma literackie. Literatura polska 1918–1975, t. 2 (1933–1944), red. A. Brodzka, S. Żółkiewski, Warszawa 1993, s. 76–77.

11 T. U n k i e w i c z, Jan Otmar Berson: Kreml na biało. Warszawa 1936, „Rój”, „Pion” 1936, nr 43, s. 7.

12 P. H u l k a - L a s k o w s k i, Nowa Rosja (Jan Berson Otmar: Nowa Rosja... Warszawa 1933), „Wiadomości Literackie” 1934, nr 14, s. 3.

13 Ibidem.

9

Jan Berson Otmar jako komentator Nowej Rosji

867

O dziwo, korespondent w Moskwie zyskał także – acz powściągliwie wyrażoną – przychylność felietonisty endeckiej „Myśli Narodowej”. Adolf Nowaczyński pisał we właściwym sobie stylu: „Książka, która nie irytuje, aczkolwiek brało się ją do ręki ze stuprocentową pewnością, że człowiekowi wątroba spuchnie”14.

Pisarz bez ogródek krytykował m.in. „cielęce kretyństwa o Sowietach” Herriota, „przereklamowanego” Knickerbockera i „kiczarza” Kitscha. Twierdził, że Berson daje „rzeczywistą rzeczywistość Sowietów bez przesadnego retuszu i bez szminkowania”, a przy tym: Nie zataja, jak bożek Mars wypiera na całej linii bożka Marksa i ile w tych mrowiskach szarych nędzy (i głodu), a ile w wierchuszce wśród mandarynów komedianctwa15.

Nowaczyński nie omieszkał jednak dodać, że istnieje pewien feler „solidnego i sumiennego” przekazu Otmara: „za mało o Żydach”. Na próżno szukać tam szczegółów o „dość potwornej i wampirycznej supremacji Żydów na Kremlu”16.

Jednakowoż warszawski korespondent w czerwonej Moskwie miał nie tylko „dobrą prasę” wśród kolegów dziennikarzy i publicystów. Jego zebrane w zbiory książkowe korespondencje zyskały tyle uznania, ile kategorycznej krytyki. Oto kilka potwierdzających to przykładów. W kwartalniku „Wschód/Orient”, będącym „nieformalnym, ale rzeczywistym organem «ruchu prometejskiego»”17 jeden z dziennikarzy ganił „Otsjebiatinę pana Otmara”: „Otsjebiatina” pochodzi od słów „ot” i „sjebia”, tzn. od siebie i oznacza zbędne dodawanie własnych, improwizowanych rozumowań tam, gdzie właściwym zadaniem jest streszczanie lub opis18.

Autor recenzji zarzucał Bersonowi także brak oryginalności oraz powierzchowną wiedzę korespondenta na temat psychologii narodu rosyjskiego. Nie podobało mu się swoiste „filozofowanie” dziennikarza i posługiwanie się przez niego „ekonomiczno-politycznymi uogólnieniami prasy sowieckiej”, bowiem „korespondent jest korespondentem, tj. powinien opisywać to, co się dzieje i to, co widzi”19.

A. N o w a c z y ń s k i, P. Berson o Sowietach, „Myśl Narodowa” 1934, nr 24, s. 367.

Ibidem.

16 Ibidem.

17 M. K o r n a t, Bolszewizm. Totalitaryzm. Rewolucja. Rosja. Początki sowietologii i studiów nad systemami totalitarnymi w Polsce (1918–1939), t. 1, Kraków 2003, s. 117. Kornat zaznacza, że chociaż redaktorem pisma był Włodzimierz Bączkowski, to jednak „ramowa koncepcje tego czasopisma stworzył Jerzy Giedroyc”. Ibidem, s. 118.

18 Al. Z a w., „Otsjebiatina” pana Otmara (J. Berson Otmar, Nowa Rosja...), „Wschód/Orient” 1934, nr 1 (13), s. 87.

19 Ibidem.

14

15

868

ewa pogonowska

Z kolei publicysta „Prosto z mostu” doceniał bystrość Otmara, ale zarzucał mu płytkość obserwacji i nieumiejętność „objęcia wzrokiem tak potężnego dziejowego zjawiska, jakim jest bolszewizm”20. Autor recenzji wchodził w polemikę ideologiczną nie tylko z dziennikarzem, ale i z obozem politycznym, jaki on reprezentował: Do tego trzeba mieć samemu wielką ideę, zdolną do przeciwstawienia się sowietyzmowi, a tego brak zarówno p. Bersonowi, jak i dziennikowi, którego był korespondentem. [...]

Nie stać go na przyznanie wrogowi wielkości dziejowej, wielkości swoistej, odrębnej cywilizacyjnie, moralnie może potwornej, ale istotnej i imponującej [...]21.

Nie mniej zawiedziony reportażami autora Minus Moskwa był Ossendowski, który w sarkastycznym tonie dywagował, że w książce Bersona „niby coś jest i niby nie ma nic”: Ot, taka sobie leciutka, powierzchowna paplanina, poprzez której mizdrzenie się tam i sam wybija się znienacka jakiś frazesik, jakieś słóweczko, pozwalające domyślać się, że autor „coś wie, ale nie powie”. Droczy się z Sowietami i polskim czytelnikiem. [...] I nic by nas nie obchodziła [...] jeszcze jedna nikomu niepotrzebna książka o ZSSR, gdyby nie to, że autor gromadził do niej materiały, mając nie lada zaszczyt towarzyszenia ambasadorowi Rzeczpospolitej Polskiej w jego podróży po Rosji europejskiej, żyjącej pod znakiem młota i sierpa. Czytelnik mimo woli przeraża się na myśl, że a nuż i „czynniki miarodajne” widziały tam tyle tylko, co i mizdrzący się p. Berson22.

Ossendowskiemu zapewne nie przypadła do gustu poprawność polityczna korespondenta, skoro nawiązał (jak się można domyślić) do bardzo naiwnej miejscami relacji Mieczysława Lepeckiego, adiutanta marszałka Piłsudskiego pt. Sybir bez przekleństw: Szkoda, że [Berson – E.P.] nie dopuścił się lekkiego plagiatu i nie dał swojej książce tytułu ZSSR bez nienawiści. Wspaniały dowód naszej choroby – rozmiękczenia kręgosłupa, tej przykrej dążności do zapomnienia czym prędzej o wszystkim, a choćby nawet o tragedii całego narodu. Co za pęd do pacyfizmu!23 Te jakże sprzeczne opinie świadczą o tym, jak skrajne emocje budziła Nowa Rosja interpretowana przez warszawskiego korespondenta reprezentującego prorządowy dziennik24. I krytycy, i sprzymierzeńcy książek Otmara – jakkol A. W i t o w s k i, Kreml na czarno, „Prosto z mostu” 1936, nr 49, s. 7.

Ibidem.

22 F.A. O s s e n d o w s k i, Berson Jan Otmar: Minus Moskwa. Warszawa 1935, „Nowa Książka” 1936, z. 3, s. 136–137.

23 Ibidem.

24 A. Paczkowski pisał, o „Gazecie Polskiej”, że „[n]a forum międzynarodowym uznawana była ona za oficjalny porte parole rządu, w tym także i Ministerstwa Spraw Zagranicznych, a poglądy na 20 21

Jan Berson Otmar jako komentator Nowej Rosji

869

wiek zgodnie chwalili jego błyskotliwość i lekkie pióro oraz dostrzegali pewne niedostatki wynikające z zebrania w książkę artykułów ogłaszanych pospiesznie w odcinkach w gazecie, która rządzi się swoimi dziennikarskimi prawami25 – to nieraz formułowali skrajnie różne sądy na temat tych samych zjawisk czy kwestii. Trudno dziwić się temu, że międzywojenni opiniodawcy nie wypowiadali się jednogłośnie, skoro w wartościowaniach czynionych przez współczesnych badaczy-historyków czytamy z jednej strony: Zgłaszający pretensje do miana znawcy problematyki radzieckiej, moskiewski korespondent największego piłsudczykowskiego dziennika z całą pewnością na taką opinię nie zasłużył26.

Z drugiej zaś: Pozostawił po sobie obszerny, wielowątkowy i z pewnością interesujący materiał analityczny, ważny dla historyka sowietologii. Zajął więc na mapie polskiej międzywojennej myśli sowietologicznej ważne miejsce27.

Nie naszym zadaniem w tym artykule jest rozstrzyganie, jakie wartości poznawcze prezentuje myśl sowietologiczna ukazana przez Bersona, ani rozliczanie go z chybionych sądów czy chwalenie za trafione diagnozy. Warto jednak rozpoznać szczególną sytuację korespondenta zagranicznego i strategię, jaką przyjął w swych przekazach, zatem czynniki, które zadecydowały, że nie mógł wszystkich jednakowo „uszczęśliwiać” swoim pisaniem.

Na wstępie do swych korespondencji Otmar uprzedzał, że „dziennikarz ma obowiązek chwytania życia na gorącym uczynku”28, w związku z tym może z natury rzeczy przeczyć sobie w poszczególnych przekazach. Rzec można, obowiązuje go konsekwencja wobec rzeczywistości, a nie globalnego sensu dzieła29.

Ponadto autor lojalnie zapowiadał, że nie jest „«obojętnym» obserwatorem życia Nowej Rosji. W sprawach tak zasadniczych nie ma obojętności. Gdyby była, świadczyłaby nie tylko o lekceważeniem idei cudzej, lecz i o braku własnej”: jej łamach formułowane traktowane były jako miarodajne wypowiedzi sfer rządowych”. T e n ż e, Prasa polska 1918–1939, Warszawa 1980, s. 145. Por. również t e g o ż: Prasa codzienna Warszawy w latach 1918–1939, Warszawa 1983, s. 174 i n.

25 Por.: S. R o g o ż, Trzy reportaże, „Wiadomości Literackie” 1935, nr 44, s. 4; A. W i t o w s k i, op. cit., s. 7.

26 G. Z a c k i e w i c z, Polska myśl polityczna wobec systemu radzieckiego 1918–1939, Kraków 2004, s. 374.

27 M. K o r n a t, op. cit., s. 106.

28 N: 9.

29 Posłużyłam się konceptem Michała Głowińskiego, który autor zastosował do zestawienia dziennika i powieści.

870

ewa pogonowska

Poniższe artykuły są natomiast pisane bez uprzedzeń. Dążąc do odtworzenia prawdziwej, a nie urojonej rzeczywistości sowieckiej – tłumiłem zarówno odruchy oburzenia i odrazy, jak i odruch sympatii dla niejednego świetlanego zjawiska, dostrzeganego w życiu Nowej Rosji, w przeciwieństwie do jej carskiej przeciwniczki30.

Jak informował Ignacy Matuszewski w przedmowie do Nowej Rosji, korespondent dostał w kraju instrukcję, że powinien pisać prawdę, nawet jeśli nie będzie ona (z tych czy innych względów) miła dla jego polskich czytelników czy też moskiewskich gospodarzy31. Reporter roztropnie podkreślał, że jako typowy agnostyk, nie wierzy w żadne „prawdy obiektywne”: „Natomiast – wszystko, cokolwiek oddaję w ręce Czytelnika, jest najszczerszą «prawdą subiektywną»”, bowiem stara się odtwarzać rzeczywistość tak jak ją widzi. „przy absolutnym braku złej woli i uprzedzeń”32. We wstępie do drugiej z „moskiewskich książek” Berson obrazowo zaznaczał, że jako korespondent zagraniczny nie chce być stronniczy, toteż zmuszony jest siedzieć „okrakiem na barykadzie”33, uwagę tę ilustruje znamienna rycina: „zbiorowa karykatura korespondentów zagranicznych, pracujących na terenie sowieckim [oddająca] ich sytuację, pełną wręcz tragikomicznych przeżyć”34.

Sytuacja korespondenta zagranicznego w Moskwie lat 30. była specyficzna i dość niewygodna. Niejednokrotnie Berson powracał do „sakramentalnego zwrotu prasy sowieckiej” w odniesieniu do pracujących na tutejszym terenie dziennikarzy z innych krajów: „z pianą bezsilnej nienawiści klasowej na ustach”35.

Wszak pracował w państwie, gdzie każdy cudzoziemiec traktowany był jako potencjalny szpieg, a większość korespondentów jako „faszystowskie żmije”36, gdzie nawet entuzjazm Zachodu dla „Czeluskinowców” spotkał się z niechęcią i niedowierzaniem: publicyści sowieccy dzielili ludzkość innych państw: „na «pragnącą śmierci» ratowników i rozbitków, i na «składającą konwencjonalne gratulacje...»”37. Znaleźć można pewną dozę prawdy w zgryźliwych słowach Ossendowskiego, który w pewnej mierze rozpoznał drażliwą sytuację reportera: N: 9–10.

Zob.: I. M a t u s z e w s k i, Przedmowa, do: J. Berson Otmar, Nowa Rosja. Na przełomie dwóch piatiletek, Warszawa 1933, s. 7.

32 M: 8.

33 K: 5–6.

34 K: 6. „Na razie po obu stronach barykady panuje przykładna cisza. Nikt do nikogo nie strzela a i «nam strzelać nie kazano». Siedzimy, obserwujemy i piszemy, nieustannie porównując sytuację po obu stronach w umyśle i na papierze”.

35 K: 260.

36 M: 228.

37 M: 227.

30 31

Jan Berson Otmar jako komentator Nowej Rosji

871

Trzeba utrafić i Bogu, i diabłu. Nic nie powiedzieć o Rosji istotnego – źle, bo krytyka polska co najmniej zada zjadliwe pytanie, po co było tyle papieru marnować „po próżnicy”; powiedzieć coś istotnego – znowu źle, bo pan Litwinow może wyciągnąć z tego konsekwencje polityczne38.

Pamiętajmy, że Jan Berson jako stały współpracownik agencji prasowej i wysłannik dziennika prorządowego stawał się sui generis nieoficjalnym przedstawicielem swego państwa i brać musiał odpowiedzialność za przekazywane opinie, które mogły mieć wpływ na politykę międzynarodową39. Ponadto, jeśli nieco idealistycznie przyjmiemy, że: „Celem komunikowania międzynarodowego nie jest [...] zniesienie różnic, ale wzajemne poznawanie się, a przez to zrozumienie, czym się różnimy”40, nie dziwi pewna ostrożność (wszakże umiarkowana) reportera w treściach, które prezentował oraz unikanie „cielęcych zachwytów głupców” i „płytkich wywodów przeciwników bolszewizmu”41. Zwłaszcza, że sytuacja polityczna i układ między dwoma państwami wykluczały konfrontację ideologiczną i działania propagandowe zagranicznego przedstawiciela.

Po powrocie do Polski Berson nie porzucił „tematów sowieckich”. Jego kolejną większą publikacją była książka Sowieckie zbrojenia moralne, przeznaczona głównie dla czytelnika wojskowego (oraz „dla dowódców wielomilionowej polskiej armii rezerwowej, do których sam mam wielki zaszczyt należeć”42), w której – już z zupełnie innej, niezobowiązującej politycznie perspektywy43 – podsumowywał swoje niedawne wrażenia, skupiając się na kwestii czerwonej propagandy, która stanowi „czwarty rodzaj broni” – „broń natury moralnej”44. Dowodził, że pomimo paktu o nieagresji Polska powinna traktować Sowiety jako potencjalnego przeciwnika w przyszłej wojnie. Poetyka i strategia przekazu różniąca ostatnio wzmiankowaną książkę od relacji wysyłanych z Rosji Sowieckiej pokazuje nam uwarunkowania związane z funkcją korespondenta zagranicznego drukującego w prorządowym dzienniku. Zebrane w zwarte edycje korespondencje Otmara z Sowietów poprzedzone zostały (w tomie I) przedmową – rekomendacją Ignacego Matuszewskiego, czołowego publicysty „Gazety Polskiej” (syna i imiennika wybitnego badacza i krytyka literackiego), jednego z głównych reprezentantów F.A. O s s e n d o w s k i, op. cit., s. 136–137.

Por.: [hasło] Korespondent, Słownik terminologii medialnej, red. W. Pisarek, Kraków 2006, s. 106.

40 B. O c i e p k a, Komunikowanie międzynarodowe, Wrocław 2002, s. 9.

41 K. S m o g o r z e w s k i, Berson Jan Otmar: Kreml na biało, „Nowa Książka” 1938, z. 3, s. 150.

42 J. Berson O t m a r, Sowieckie zbrojenia moralne, z przedmową A. Rudnickiego (ppłk dypl.), Warszawa 1937 (Główna Księgarnia Wojskowa), s. VII. Dalej: [S].

43 Berson pisał, że „tym razem na prace moją nie wywarły najmniejszego wpływu koniunkturalne względy polityczne, które z natury rzeczy obowiązywały oficjalnego korespondenta”. S: VII. 44 S: 1.

38 39

872

ewa pogonowska

obozu belwederskiego, biorącego w latach 1932–1932 udział w nieoficjalnych rozmowach z posłem Antonowem-Owsiejenką służących zbliżeniu polsko-sowieckiemu45. Już we wstępie do Nowej Rosji Berson wyraźnie określił opcje polityczną, z którą czuje się związany: Teraz czytelnik ma prawo zapytać: z jakiego punktu widzenia autor pisał? Odpowiem szczerze: z punktu widzenia jednego z przedstawicieli młodego pokolenia piłsudczyków – do którego mam wielki zaszczyt należeć. [...] Program polityczny wytknęli nam nasi Wodzowie i będziemy kontynuowali jego realizację z iście „bolszewickim” fanatyzmem. Program jest znany. Spróbowałbym streścić go w formule: Potężne Państwo, silna władza i wolny Naród46.

Pisanie korespondencji zagranicznych dla czytelników regularnie wychodzącej gazety wiązało się nie tylko z wymogami poprawności politycznej, ale też z dbałością o atrakcyjność dziennikarskiego przekazu47. Zarówno reportaże polityczne Otmara, jak i reportaż podróżniczy (Minus Moskwa) odznaczają się typową dla felietonów lekkością, doskonałym poczuciem humoru, literackimi środkami wyrazu, dygresyjnością, co nie burzy paktu faktograficznego zawartego między nadawcą a odbiorcą48. Korespondent, pamiętając o czytelniku doskonale łączył zacięcie publicystyczne, reporterską dokumentarność i strategię rozrywkowo-satyryczną.

Z inną sytuacją mamy do czynienia w Sowieckich zbrojeniach moralnych, kierowanych – o czym była już mowa – do czytelnika wojskowego, opatrzonych przedmową oficera polskiej armii, który prezentował książkę „ppor. rez. Jana Otmara Bersona”, podkreślając: Dobrze się stało, że książka wyszła spod pióra nie tylko doskonałego znawcy stosunków sowieckich i utalentowanego dziennikarza, ale i człowieka, który poprzedził swój „bój papierowy” skrzyżowaniem szabli z rosyjskim najeźdźcą w roku 1920. Dzięki temu przemawia ona łatwiej i bardziej bezpośrednio do czytelnika, a zwłaszcza do ludzi, których umiłowaniem i zawodem jest żołnierka49.

Zob. S. G r e g o r o w i c z, M.J. Z a c h a r i a s, Polska–Związek Sowiecki. Stosunki polityczne 1925–1939, Warszawa 1995, s. 94.

46 N: 10.

47 Autor książki traktującej o ideologii politycznej „Gazety Polskiej” twierdzi, że była ona jednym z najlepszych dzienników w okresie dwudziestolecia międzywojennego w Polsce. Zob.: J. S e n i ó w, W kręgu piłsudczyków. Poglądy ideowo-polityczne „Gazety Polskiej” (1929–1939), Kraków [b.d.w.], s. 137.

48 O pakcie faktograficznym w medium prasowym pisał Z. B a u e r, Gatunki dziennikarskie, [w:] Dziennikarstwo i świat mediów, red. Z. Bauer, E. Chudziński, Kraków 2004, s. 146–147.

49 S: XI. 45

Jan Berson Otmar jako komentator Nowej Rosji

873

W tej, w gruncie rzeczy polityczno-wojskowej publicystyce tezy były formułowane bardzo wyraziście, autor ograniczył ironię i anegdotyczność na rzecz przestrogi przed bolszewikami: Zagadnienie niebezpieczeństwa sowieckiego jest niesłychanie wielobokie i wielopłaszczyznowe, zaś szczególnie jest ono skomplikowane dla Polski – bowiem dla nas jest niebezpieczeństwem nie tylko bolszewickim, lecz również rosyjskim, a zatem – niebezpieczeństwem podwójnym.

O ile bowiem niebezpieczeństwo mogące zagrażać nam od Zachodu jest natury wyłącznie wojskowej, o tyle wschodnie grozi poza tym zniszczeniem wszystkiego, co Polak ma najdroższego: ojczyzny, religii, honoru, godności osobistej i swobód obywatelskich50.

Autor z emfazą głosił, że różnica między trockizmem a stalinizmem polega jedynie na metodzie: „to, co Trocki chciał robić «na wariata» – Stalin drobiazgowo przygotowuje, na najdogodniejszy dla Sowietów moment” i zaznaczał: Jeśli sowieccy władcy „godzą się” od biedy z odmiennym ustrojem na Zachodzie – o tyle mają niewątpliwy „żal” do Polski i państw bałtyckich, wchodzących uprzednio w skład byłego imperium rosyjskiego, że nie zmieniły ustroju wraz z „eks-matuszką Rosją”. Jest to czynnik psychiczny, wynikający z tradycyjnego wielkorosyjskiego imperializmu, którego nie należy lekceważyć, ponieważ tradycje te w miarę kultywowania „sowieckiego patriotyzmu” odżywają ze zdwojoną siłą51.

Rosja pod znakiem sierpa i młota oraz czerwonej gwiazdy Ignacy Matuszewski w przedmowie do Nowej Rosji zapowiadał, że: Uważny czytelnik znajdzie w tej książce nie tyko szereg przecięć Rosji i rewolucji – lecz także [...] jak spoza barwnych i zmiennych obrazów wyłaniać się poczyna: doktryna, człowiek, przestrzeń [...] i jak spoza takiej analizy zarysować się wreszcie może synteza, o którą naprawdę chodzi – Naród rosyjski 52.

„Doktryna, człowiek, przestrzeń... Wszystko odmienne, niż gdzie indziej” – przekonywał ponadto przytoczony publicysta i polityk pewien, że „Rosja jest krajem, do którego nie można podchodzić z analogią [...]”, bowiem na tym terenie 50 S: 149. Fragment tej książki Bersona został włączony do wydanej przez Ośrodek Myśli Politycznej IPN antologii tekstów: W obronie niepodległości. Antykomunizm w II Rzeczypospolitej, red. i wstęp J. Kloczkowski i F. Musiał, wybór i oprac. H. Głębocki, J. Kloczkowski, M. Kornat, F. Musiał, B. Szlachta, Kraków 2009, s. 288–293.

51 S: 151.

52 N: 7. Wszystkie podkreślenia w tym artykule pochodzą ode mnie [E.P.].

874

ewa pogonowska

bardzo łatwo „analogia prowadzi do «wiatrologii»”53. Matuszewski twierdził, że nawarstwienia dziejów rosyjskich zostawiły ślady, których „potop rewolucji łatwo nie zmyje”. Słowa te świadczą o tym, jak Polakom trudno było oddzielić Związek Sowiecki od „starej Rosji”, nawet jeśli nie stosowali kliszy „czerwonego caratu”.

Nie potrafili, tak jak zachodni obserwatorzy, na bolszewickie państwo spojrzeć abstrakcyjnie i bez „kontekstów”, zdeterminowani zapętleniami i uwikłaniami geopolitycznymi. Dlatego recenzenci sowieckich „podróży” najczęściej używali terminu „Rosja”.

Również polski korespondent pisał o „Rosji”, co prawda „nowej”, jednak wciąż „Rosji”. Konstatował już na początku: „ustrój sowiecki (w obecnej fazie jego ewolucji) ma, wedle moich przybliżonych obliczeń, 20 procent pierwiastków komunistycznych (strona raczej teoretyczna tutejszych posunięć) i 80 procent tradycji istinnoruskich, sięgających w tradycję narodu rosyjskiego stokroć głębiej, aniżeli za czasów reżimu imperatorskiego – te właśnie 80 procent stanowią – wedle moich obserwacji – codzienną praktykę życia sowieckiego”54. Charakteryzując w ostatniej „sowieckiej książce” przeciętny typ komunisty w ZSSR, pisał o biurokracie „potulnym wobec naczalstwa i wyniosłym wobec podwładnych”55, jakże dobrze wpasowujący się w rozpoznania uczynione przez mistrzów dziewiętnastowiecznej prozy rosyjskiej56.

Z przekazów Otmara wyłania się obraz „kraju robotników i chłopów” pełen antynomii, niekonsekwencji, a nawet paradoksów. Reporter podkreślał we wstępie do pierwszego tomu reportaży, że prezentowany przez niego „zbiór artykułów” nie pretenduje do miana „książki o Sowietach”, bowiem „za naszą wschodnią granicą procesy żywiołowe trwają”57. Wobec powyższego pisanie „książek o Sowietach” uznał dziennikarz za niemożliwe, bowiem sytuacja w tym kraju nieustannie się zmienia, na co niemały wpływ ma „zygzakowata polityka” rządu. Wskazując na sprzeczności życia sowieckiego od wiosny 1932 r. do sierpnia 1933 autor stwierdzał, że spowodowane są one „zażartą walką pomiędzy rygorystycznymi wymogami panującej w tym kraju doktryny – a psychiką ludzi, urodzonych i wychowanych w okresie przedrewolucyjnym, oraz jaskrawą dysproporcją pomiędzy zachodnioeuropejskim pochodzeniem marksizmu, a co najmniej «eurazyjskim» charakterem kraju, budującego swe życie wedle jego wskazówek [...]”58. Na dobrze zakorzenione w świadomości zbiorowej przekonanie o antynomiczności „duszy rosyjskiej” różnej od duszy człowieka zachodniego nałożyły się paradoksy dopiero N: 5–6.

N: 14.

55 S: 51.

56 Por. np. M. G o g o l, Martwe dusze, t. I, przeł. W. Broniewski, Wrocław 1998, s. 56–57.

57 N: 9.

58 N: 8.

53

54

Jan Berson Otmar jako komentator Nowej Rosji

875

kształtującego się ustroju oraz sprawdzona prawie półtora wieku wcześniej we Francji „logika rewolucji” (która zjada swoje dzieci).

Swego czasu Mikołaj Bierdiajew pisał: Dusza rosyjska skłonna jest do radykalnych eksperymentów, na jakie nie zdobyłaby się dusza europejska, która jest zbyt uformowana, zbyt zróżnicowana, zbyt ujęta w granice, zbyt skrępowana rodzimą tradycją i przekazami kulturowymi59.

Berson próbował przyjrzeć się kalejdoskopowi sowieckiego świata oraz odczytać i skomentować zróżnicowane i wielowymiarowe efekty owego „radykalnego eksperymentu”. Robił to, na ile mógł z cokolwiek niewygodnej perspektywy korespondenta zagranicznego, i jako Polak zdeterminowany narodowymi i ideologicznymi uwarunkowaniami, poza tym dziennikarz zdolny i bystry, pełen dobrej woli, ale – oczywista – ograniczony (zwodzony) przemyślną taktyką propagandową bolszewickich gospodarzy, którzy starali się mniej ujawniać, a więcej ukrywać przed oczyma cudzoziemców.

Otmar na początku rozprawiał się z opiniami na temat porewolucyjnej Rosji przekazanymi ongiś przez polskich repatriantów. Pisząc o zmianach, które od tej pory zaszły, nazwał ZSRR „krajem rewolucyjnej ewolucji”60 i formułował śmiały pogląd: Współczesna rzeczywistość sowiecka jest niemal stuprocentowym zaprzeczeniem naszych o niej wyobrażeń, przynajmniej jeśli chodzi o efekty zewnętrzne. Co więcej, jest ona częstokroć zaprzeczeniem... haseł rządzącej tym krajem doktryny... 61.

Korespondent kierował swoje uwagi do polskich czytelników, ale niekiedy z przekorą podkreślał, że pragnie uświadomić prawdę o czerwonym świecie zwłaszcza „salonowym komunistom”, komunizującym snobom z Zachodu, którzy o proletariuszach wypowiadają się, „niczym markizowie XVIII stulecia o swych «pejzanach»”62. Kpił też z naiwnych cudzoziemców, zwłaszcza Anglosasów, dających się omamić sowieckiej propagandzie, jednocześnie pisał z humorem: Biedni (intelektualnie) „inturyści” anglosascy mają co prawda pewne usprawiedliwienie, że rekord naiwności podróżowania po ZSRR został pobity już kilka lat temu przez wybitnego ongi lidera rosyjskich monarchistów, Szulgina, który zjeździł całe Sowiety w najświętszym przekonaniu, że czyni to „konspiracyjnie”, choć obwożąca go po ZSRR „antysowiecka” (w jego mniemaniu) organizacja pn. „Trust” była czymś zupełnie, ale M. B i e r d i a j e w, Rosja (fragm. książki Mirosoziercanije Dostojewskogo, Praga 1923), przeł.

T. Szkołut, „Akcent” 1990, nr 1–2, s. 105–106.

60 N: 11.

61 N: 13.

62 K: 237.

59

876

ewa pogonowska

to zupełnie innym. Pod opieką analogicznych ekspozytur, jednej z zasadniczych gałęzi sowieckiego aparatu państwowego znajduje się niemal każdy podróżujący po Rosji cudzoziemiec...63.

Notabene owocem tej „nielegalnej” podróży była książka ocenzurowana przez ową organizację „antysowiecką”.

Berson starał się – lojalnie – wypunktowywać wszelkie pozytywne osiągnięcia Nowej Rosji (np. zauważalne postępy w dziedzinie oświaty ludowej czy zdobycze przemysłowe), ale też bezlitośnie wytykał wszelkie dostrzeżone przez siebie pejoratywy. Formułował nieco pokrętnie, acz błyskotliwie wyrażony pogląd, że: Od rozstrzygnięcia zasadniczej kwestii – mianowicie – czy wszystko już tak wygląda, czy jeszcze tak wygląda – mogłyby zawisnąć przyszłe losy ludzkości. Co prawda – na jeszcze – to nieco za długo trwa – zaś na już byłoby stanowczo za wcześnie64.

Autor Kremla na biało był przekonany, że w państwie bolszewickim „ultrademokratyczna frazeologia” kłóci się z „wyraźnie oligarchicznym ustrojem”65.

Kraj, który proklamuje, że stanął „twarzą do człowieka”, jednocześnie pomiata człowiekiem i jego godnością, a najbardziej niehumanitarne metody rządzenia stosuje „w imię humanitaryzmu ostatecznego celu”66. Reporter nie omieszkał skomentować sarkastycznie, że nawet palenie na stosie miało heretycką duszę „oczyścić przez ogień”. Egzemplifikacją pozorności „sowieckiej demokracji” miał być chociażby dystans między człowiekiem z tłumu a wodzem, który równa się „różnicy pomiędzy jazdą «Lincolnem», a wiszeniem na buforze tramwaju”.

Otmar skłonny był uważać, że tymczasem w Polsce to różnica zaledwie pomiędzy: „autem drugorzędnej marki (względnie po prostu taksówką), a względnie wygodnym siedzeniem w tramwaju czy autobusie”67. W trakcie swojej podróży, którą odbył w towarzystwie ambasadora RP w Moskwie Juliusza Łukasiewicza latem 1934 r., odnotował, że po zlikwidowaniu urawniłowki podział pasażerów na klasy został przywrócony. Rejs statkiem uprzytomnił mu, że „publiczność w pierwszych dwóch klasach (wedle pojęć panujących u nas) znacznie się pogorszyła – zaś na dole – biorąc na oko – wszystko pozostało bez większych zmian”68.

W czasie innej podróży statkiem miał okazję zaobserwować incydent z inwalidą wojennym, który gwałtownie „wyproszony” został z sali jadalnej pierwszej klasy, bowiem przywilej przebywania tam mieli jedynie zagraniczni turyści oraz N: 328.

M: 28.

65 K: 54.

66 N: 82.

67 M: 154.

68 M: 23.

63

64

Jan Berson Otmar jako komentator Nowej Rosji

877

wyżsi urzędnicy sowieccy. Dziennikarz komentował, że „w miarę likwidowania równości płac (określanej obecnie jako «trockistowsko-drobnomieszczańska» urawniłowka) pytanie «za czto my borolis’?» (o co walczyliśmy) – rozlega się wśród «zwycięskiego proletariatu» coraz częściej”69. Mniejsza o to, że kombatant na statku był „porządnie zawiany” – w polskich reportażach z Związku Sowieckiego nieraz można było znaleźć konstatację, że tutaj prawdę o życiu sowieckim można usłyszeć tylko od pijaków.

Berson chętnie podkreślał „klasowość” – jedynie życzeniowo – „bezklasowego społeczeństwa”, wskazując nie tylko na sowiecką wierchuszkę, ale i na „arystokrację sowieckiego proletariatu”, czyli udarników oraz rodzący się „stan trzeci”. Korespondent zaprzeczał oficjalnym enuncjacjom reklamującym ZSRR jako „państwo robotniczo-włościańskie”. Przekonywał, że „zwycięski proletariat” zdążył cokolwiek rozczarować się „czerwonym rajem”, w którym „przedsiębiorca –Państwo – gnębi go systemem akordowym wcale nie gorzej od Forda, zaś płaci mu na pewno mniej, a jeszcze mniej może tu robotnik za swój zarobek nabyć”70.

W Sowieckich zbrojeniach moralnych pisał bez ogródek: Wyglądać to może pozornie na paradoks, ale najbardziej wrogo wobec reżimu uosobioną warstwą społeczeństwa sowieckiego są dziś robotnicy przemysłowi71.

Już w pierwszym zbiorze reportaży Berson określał Rosję Sowiecką jako „kraj, w którym wszystko ma inną nazwę”72, dlatego dotarcie do istoty tutejszej rzeczywistości jest niezwykle trudne. Konstatował wręcz, że „poza zastąpieniem wielkiego kapitalisty i przemysłowca przez państwo, różnice pomiędzy światem bolszewickim i niebolszewickim polegają raczej na nomenklaturze”73.

Dopatrywał się zatem w systemie sowieckim „zakonspirowanego kapitalizmu”.

Twierdził, że w ogóle (i w języku, i w działaniu) bolszewicy najchętniej tworzą pozory umożliwiające skuteczną propagandę. W ten sposób np. zatrudnienie: „dwóch flegmatycznych specjalistów osiągnęłoby większe rezultaty od pięciu rozgorączkowanych entuzjastów. Ale wtedy trzech ludzi trzeba by było uznać za... bezrobotnych”74. Do tego nieustanne przeładowanie czasu pracy jałową polityką jest powodem lichości wyrobów sowieckich.

Berson, aby wyjaśnić sytuację chłopa w Nowej Rosji, cytował obiegową anegdotę, odzwierciedlającą paradoks tego „niebywałego kraju”, która głosiła, M: 153–154.

N: 208.

71 S: 35.

72 N: 327.

73 N: 329.

74 N: 209.

69 70

878

ewa pogonowska

że moskiewskie targowiska są potrzebne, „aby chłopi mieli gdzie kupić kawałek chleba od... robotników”75. W ostatniej z omawianych książek dziennikarz scharakteryzował sytuację chłopstwa dosadnie, pisząc o „neopańszczyźnie w ustroju rolnym” – „na rzecz państwa, a nie na rzecz pana”76, bowiem chłop dość prędko stał się „wydziedziczonym zwycięzcą”. Korespondent zwiedzając prowincję sowiecką, doszedł do przekonania, że „pomimo oficjalnego «robotniczo-chłopskiego» szyldu – chłop ani przez chwilę nie czuje się w tym kraju członkiem klasy «współrządzącej». Obszarnika nie ma – to prawda – ale czy w pojęciu chłopa obecna władza nie jest czymś w rodzaju inaczej nazywającego się caratu?”77.

Przecież chłopi zgodnie wypowiadali się na temat Stalina: „on u nas zamiast cara”78. Obserwacja „wzorowego”, całkowicie zmechanizowanego sowchozu, zrodziła refleksję na temat bezużyteczności „chorych” traktorów i braku pomysłu do wykorzystania zdrowych koni oraz łatwo dostrzegalnych kontrastów: traktory stoją bezczynne, zaś chłopi pracują „na wołach”. Zresztą Nowa Rosja pełna była tego rodzaju przeciwieństw i niekonsekwencji. Dość wspomnieć, że w jednych kołchozach „krowy doi się elektrycznością” , w innych „krowa jest rzadkim zjawiskiem”, ponadto robotnicy wznoszący gigantyczne mury Magnitogorska mieszkają w nędznych szałasach, zaś kompletnemu prymitywowi gospodarczo-obyczajowemu towarzyszy elektryczne oświetlenie lub lotniska na górskich płaskowyżach: Rozpiętość zjawisk, którą uważny obserwator może skonstatować u naszego wschodniego sąsiada, jest olbrzymia w każdej dziedzinie życia – nawet politycznego – pomimo reżimu, który [...] dążył i dąży do uzgodnienia wszelkich przejawów bytowania ludzkiego z panującą doktryną i ideologią”79.

Wedle reportera dopiero wyjazd w głąb Nowej Rosji daje jakiekolwiek pojęcie o całokształcie rzeczywistości sowieckiej: „owa niespełna czterotygodniowa podróż dała w sensie sprawdzianu rzeczywistości sowieckiej o wiele więcej, aniżeli blisko trzyletni pobyt w Moskwie, będącej raczej «wizją przyszłości», aniżeli zwierciadłem chwili obecnej w tym kraju”80. Dzięki podróży można było zwłaszcza zobaczyć kontrast między optymizmem miast a beznadzieją wsi. Tym bardziej, że polski dziennikarz oglądał okolice nadwołżańskie – dawniej „miodem i mlekiem płynące” i ujrzał: N: 153.

S: 44.

77 M: 66–67.

78 N: 67.

79 M: 6.

80 M: 191.

75

76

Jan Berson Otmar jako komentator Nowej Rosji

879

Traktory, stojące na skraju pola – podczas gdy obok pracowano na wycieńczonych wołach, zachwaszczone niwy, których powstydziłby się nawet nasz „Poleszuk” – obok wspaniałych laboratoriów „Zernogradu”, na wpół wyludnione, kwitnące ongi stanice i dzieci żebrzące o chleb na stacjach północnej Ukrainy – oto „widok ogólny”81.

To na sowieckiej prowincji właśnie korespondent przekonał się, że to, co dzieje się w Centrum nierzadko z dużym opóźnieniem dociera do innych republik, chodzi zwłaszcza o sprawy międzynarodowe: nie wiedzą o poprawie stosunków z Polską, zaś wciąż kultywują już nieaktualną „rappalską przyjaźń”. To na sowieckiej prowincji właśnie dziennikarz zobaczył, na czym polega wolność narodów: np. w Gruzji po gruzińsku wolno mówić, czytać i urzędować, ale – jak się domyślał– „karalne jest dopiero «myślenie po gruzińsku»”82. Rosjanie na Zakaukaziu odróżniają się od autochtonicznej ludności tym, że – co znamienne – niemal wyłącznie chodzą w mundurach.

W tomie Kreml na biało dowodził, że w sowieckiej polityce wewnętrznej i zagranicznej nastąpił zdecydowany „zwrot na prawo”. Starał się to adekwatnie zobrazować: w 1932 r. front muru kremlowskiego wychodzący na Plac Czerwony pomalowano na biało, aby uwydatnić mauzoleum Lenina, pozostała część murów zachowała ciemnoczerwoną barwę: Polityka „ligonarodowa” – to „biały fronton Kremla”; reszta (mniej widoczna dla zagranicy) zachowuje kolor „naturalny” – to znaczy: czerwony. Nie jest to wszakże czerwień socjalizmu – lecz raczej specyficzny „czerwony faszyzm” – niewątpliwie reakcyjny na wewnątrz (w sensie oczywiście nie celów, lecz metod rządzenia”) – nie mniej przeto rewolucyjnie i bojowo nastawiony wobec pozostałego świata83.

Autor skupił się zwłaszcza na „ewolucji tutejszej polityki od ideologii międzynarodowej do neorosyjskiej mocarstwowości”84. Zagraniczni „entuzjaści” przekraczając nielegalnie czerwoną granicę, zamiast w służbę socjalizmu i ludzkości, zaciągają się w służbę moskiewską. Otmar wskazywał na znaczne przeobrażenia w aparacie partii komunistycznej, których spektakularnym przykładem było zlikwidowanie Stowarzyszenia Starych Bolszewików, które od czasu ujęcia władzy przez Stalina zaczęło stopniowo tracić znaczenie polityczne. Wkrótce nastąpiła również likwidacja Stowarzyszenia byłych Katorżników i Zesłańców Politycznych:

M: 195.

M: 128.

83 K: 10–11.

84 K: 80.

81

82

880

ewa pogonowska

W ślad za stowarzyszeniem starych bolszewików znika z widowni sowieckiego życia politycznego ostatnia organizacja przechowująca tradycję przedrewolucyjnej walki z caratem85.

Berson zauważał ponadto, że w Związku Sowieckim nastąpiła niespodziewana rehabilitacja patriotyzmu i głosił: Historia od dawna nie była świadkiem tak dalece rewelacyjnego (z punktu widzenia dotychczasowej rzeczywistości sowieckiej), a zarazem dość banalnego i konserwatywnego (z punktu widzenia historii) „przewartościowania wartości”, jak możemy to obecnie zaobserwować w ZSRR. Literalnie, prawie wszystko to, na co rzuca się gromy potępienia, jeśli dane zjawisko czy pojęcie ma miejsce w kraju niebolszewickim, uznane jest za dobre i wskazane, jeśli odbywa się na terytorium sowieckim, przeważnie pod inną nazwą. Ale nie zawsze.

Obecnie zaczyna powracać gdzie niegdzie nawet dawna terminologia.

Na przykład, z okazji kolejnego obchodu rocznicy istnienia Czerwonej Armii ze zdumieniem wyczytałem we wszystkich niemal dziennikach następujące zdanie: „w razie napaści imperialistów na Związek Sowiecki, masy pracujące naszego kraju odpowiedzą „ojczyźnianą wojną” (otieczestwiennoj wojnoj). Jak widzimy, terminologia z proklamacji generała-gubernatora Moskwy hr. Rostopczyna z r. 181286.

Już we wcześniejszych zapiskach reporter wskazywał na sowieckie kultywowanie rosyjskich dziejów na przykład poprzez pielęgnowanie carskich pamiątek, co komentował słowami: Zaiste, znane przysłowie o „poskrobanym Moskalu” – z którego wyłazi Tatar, można by obecnie zmodyfikować na „skrobanego bolszewika” – z którego wyłazi Rosjanin87.

Myśl tę kontynuował Berson w Sowieckich zbrojeniach moralnych, pisząc, że z indeksu usunięte zostało nie tylko słowo „ojczyzna”, ale i słowa: „Rosja” oraz „rosyjski”. Utrwaliło się, niedopuszczalne wcześniej przekonanie, że naród rosyjski to primus inter pares wśród narodów zamieszkujących Związek Sowiecki, to prawdziwy „twórca rewolucji proletariackiej”, który „zaniósł pochodnię jej innym, bardziej zacofanym narodom”88. Berson wspominał, że wiązało się to ze zmianami koncepcji dziejów w dotychczasowych podręcznikach do historii.

Nastąpiła rusyfikacja Związku Sowieckiego, rusyfikacja – w coraz mniej zamaskowanej formie – podbitych narodów. Proklamacja patriotycznej ideologii K: 111.

K: 285.

87 M: 184.

88 S: 67.

85

86

Jan Berson Otmar jako komentator Nowej Rosji

881

pozwoliła pozyskać część inteligencji rosyjskiej, która wszak z powodu rewolucji bolszewickiej przeżyła straszną martyrologię: Przeto „brusiłowskie”89 nastawienie, które ogarnęło część inteligencji rosyjskiej już w roku 1920 będzie w razie wojny bardzo rozpowszechnione, poza nadzwyczaj nielicznymi wyjątkami. Potwierdzeniem tego rodzaju przypuszczeń są choćby nastroje Rosjan-emigrantów, których większość stoi dziś na stanowisku obrony „każdej Rosji”90.

Paradoksalnie prym w renesansie „ruskiego ducha” i rosyjskiej mocarstwowości wiódł rdzenny Gruzin – Stalin91. Za jego aprobatą armia, która w czasie wojny domowej służyła ideologii międzynarodoworewolucyjnej, zaczęła hołdować ideologii „sowieckiego patriotyzmu”. Niewątpliwie pozyskaniu względów żołnierzy służyło przywrócenie jesienią 1935 r. rang i tytułów wojskowych – kolejne odstępstwo od rewolucyjnych idei: Wskutek dekretu, wprowadzającego na wzór Piotra I czerwoną „tabelę o rangach”, dłoń czerwonej armii została obdarzona przez reżim serdecznym uściskiem92.

Otmar uznawał, że „wielka czystka” w armii, zwłaszcza rozstrzelanie ośmiu generałów z Tuchaczewskim na czele nie oznacza walki reżimu z wojskowymi, ale dalszy ciąg rozgrywek personalnych w partii komunistycznej. Krwawa hekatomba na czas jakiś Sowiety osłabiła, ale w rezultacie wzmocni je jeszcze bardziej: Jest to kraj o wręcz egzotycznej psychice i całkiem odmiennych od pozostałego świata reakcjach masowych. Żadnemu innemu państwu taka „czystka” na pewno nie uszłaby bezkarnie, zaś Sowiety przechodzą tak olbrzymie wstrząsy wewnętrzne w warunkach prawie normalnego funkcjonowania machiny państwowej93.

Korespondent „Gazety Polskiej”, choć niekiedy mylący się w przewidywaniach czy diagnozach94, konsekwentnie demaskował fikcję realizacji komunistycznych teorii, odkrywał drugą stronę sowieckiego medalu, zwracał uwagę na symptomy kryzysu ideowego, na rewaloryzację dotąd postponowanych pojęć i rządy „cara-rubla” oraz na nowe dekrety niespodziewanie odradzające mieszczańskie pojęcia Aleksiej Brusiłow to carski generał, który w czasie wojny polsko-bolszewickiej apelował do byłych oficerów carskich, aby wstępowali w szeregi Armii Czerwonej.

90 S: 33.

91 Otmar pisał, że „Gruzin Stalin zaprzągł Żydów do rydwanu rosyjskiej mocarstwowości” [S: 85].

Reporter dostrzegał całe skomplikowanie kwestii żydowskiej w ZSRR, ale to temat do innych rozważań.

92 K: 302.

93 S: VIII. 94 Polemizował z nim np. Jerzy Niezbrzycki (R. Wraga) w książce Sowiety grożą Europie, Warszawa 1935. Zob.: M. K o r n a t, op. cit., t. 2, s. 235–236 oraz G. Z a c k i e w i c z, op. cit., s. 379.

89

882

ewa pogonowska

w tym – docelowo – „państwie burżuazyjnym bez burżuazji”95. Komentując nową politykę rządu dotyczącą rodziny stwierdzał „na podstawie znajomości ducha panującego w tym kraju”, że wszystkie wprowadzane dekrety zostają podporządkowane – jak większość spraw w tym państwie – celom policyjnym.

Jak pisał Józef Smaga: Po ustabilizowaniu swej władzy Stalin szybko skończył z rewolucyjnymi eksperymentami, bowiem wszelka swoboda [...], stanowiła zagrożenie dla totalitarnego monopolu96.

Jaskrawym dowodem na „duchowe bankructwo” porewolucyjnego państwa miała być liczba rozczarowanych komunistów w Sowietach i za granicą: Nie każdy, nawet przekonany, komunista zagraniczny pragnie służyć rosyjskiej racji stanu, i nie dla każdego argument, że „potęga jedynego proletariackiego mocarstwa leży w interesie międzynarodowej rewolucji”, jest dostatecznie przekonujący. [...] Pogodzić rewolucyjną terminologię z „sowieckim patriotyzmem” jest rzeczą niesłychanie łatwą dla dzisiejszego Rosjanina, notabene niemal zupełnie pozbawionego krytycyzmu, ale co to wszystko może obchodzić, na przykład, komunistę angielskiego lub południowoamerykańskiego, którego wiarę ideową, a nawet życiowe interesy mocarstwo moskiewskie sprzeda bez chwili wahania za jedną korzystną transakcję handlową z jego „burżuazyjnymi gnębicielami” [...]97.

O głębokim kryzysie ideowym ogarniającym międzynarodowy ruch komunistyczny korespondent pisał komentując obrady VII Kongresu Kominternu.

Twierdził, że coraz częściej międzynarodowy ruch komunistyczny służy nie – zgodnie z ideologią – interesom międzynarodowym, lecz „państwowym interesom moskiewskim”98. Szczególnie ostro oceniał wystąpienia polskich „towarzyszy”, którzy de facto nie walczą o „socjalistyczną Polskę”, ale o „uczynienie z «burżuazyjnej» Polski sowieckiego wasala”99.

Za trzon kraju Sowietów Otmar uznawał policję polityczną, traktując „Gepistan” jako istne „państwo w państwie” i „jedyną prawdziwie autonomiczną republikę” i wielce sceptycznie patrzył na utworzenie w miejsce GPU ludowego komisariatu spraw wewnętrznych (NKWD). „Co po imieniu? Róża, choć nazwisko zmieni, /Czyliż się mniej powabnym kolorem rumieni?” – przywoływał Szekspirowskie słowa, aby uświadomić czytelnikowi pokrętność i obłudę sowieckich K: 277.

J. S m a g a, Narodziny i upadek imperium. ZSRR 1917–1991, Kraków 1992, s. 133.

97 K: 330.

98 K: 355.

99 K: 355. Na temat wykorzystywania placówek Kominternu do rosyjsko-sowieckiej ekspansji politycznej w opinii piłsudczyków zob. A. C h o j n o w s k i, Piłsudczycy wobec komunizmu, [w:] Antykomunizm po komunizmie, red. J. Kłoczkowskiego, Kraków 2000, s. 102.

95

96

Jan Berson Otmar jako komentator Nowej Rosji

883

reform, aby zasygnalizować, że wszystkie oficjalne posunięcia reżimu, choćby wydawały się niespójne, służyły budowaniu silnego, bezwzględnego wobec własnych obywateli i innych krajów państwa, będącego w istocie „potęgą negatywną, niewątpliwie groźną dla pozostałego świata, a zwłaszcza dla bezpośrednich sąsiadów”100. Zakłamaną retorykę ZSRR Jan Berson puentował: Zresztą nawet oficjalna terminologia sowiecka, będąca pozornie bez zarzutu, posiada niesłychaną elastyczność. Tak więc, jeśli czasem w Sowietach piszą czy oświadczają, że „Związek Sowiecki w niczym nie zagraża niepodległości Polski” – to tego rodzaju enuncjacja nie pociąga za sobą wyraźnych zobowiązań, bowiem w razie potrzeby stosuje się na przykład formułkę głoszącą, że „prawdziwa niepodległość polega na wyzwoleniu spod jarzma kapitalizmu”, co z kolei, w tłumaczeniu na nasz język – oznacza moskiewsko-bolszewicką niewolę101.

PRZEGLĄD WSCHODNI

S: IX. S: 149–150.

100 101

Przegląd Wschodni, t. XII, z. 4 (48), s. 885–891, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

Książka o polityce narodowościowej II RP wydana po 73. latach

Z

apewne mało kto z mieszkańców wrocławskiej dzielnicy Oporów wie kim był Seweryn Wysłouch, którego imię nosi ulica znajdująca się w jej centrum. Rada Miejska Wrocławia postanowiła upamiętnić imię Seweryna Wysłoucha w uznaniu jego wybitnych zasług w powojennym rozwoju nauki na Dolnym Śląsku.

Seweryn Wysłouch przybył do Wrocławia z Wilna jako przedwojenny docent Uniwersytetu Stefana Batorego. Był jednym z pierwszych naukowców z poważnym dorobkiem, który od razu aktywnie włączył się do odbudowy życia akademickiego na terenie „stolicy ziem odzyskanych”. Już w 1945 r. piastował jednocześnie funkcję prorektora Uniwersytetu i Politechniki.

We Wrocławiu rozpoczął życie jakby od nowa, prawie nigdy nie wspominając o wileńskim okresie, o pracy na Uniwersytecie Stefana Batorego i w Instytucie Naukowo-Badawczym Europy Wschodniej.

Jednak z dzisiejszej perspektywy, już całkiem niepodległej Polski, to właśnie zasługi Seweryna Wysłoucha z okresu międzywojennego były najbardziej znaczące. Był to, jak się wydaje, okres najważniejszy w jego życiu, o którym w okresie stalinizmu i PRL-u nawet w rodzinnym gronie trzeba było rozmawiać jedynie półgłosem.

Dorobek naukowy Seweryna Wysłoucha, docenta Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie jest imponujący. W życiu zawodowym Wysłouch połączył dwie naukowe pasje. Spod jego pióra wyszły zarówno wspaniałe prace dotyczące historii Wielkiego Księstwa Litewskiego, jak i współczesnej mu historii kresów północno-wschodnich II Rzeczypospolitej. Na USB w okresie międzywojennym, a także po wojnie na Uniwersytecie Wrocławskim zajmował się gospodarczą i polityczną historią WKL, natomiast w ramach swej pracy zawodowej w Instytucie Naukowo-Badawczym Europy Wschodniej studiował

886

mikołaj iwanow

i wykładał najnowszą historię Białorusi i dzięki niej został pierwszym zawodowym znawcą zagadnień białoruskich w międzywojennej Polsce.

Instytut Naukowo-Badawczy Europy Wschodniej działający w latach 1930– 1939 w Wilnie przy Uniwersytecie Stefana Batorego, ale posiadający autonomię – stanowił w ówczesnej Europie unikatową placówkę naukową. Był jednym z pierwszych na świecie ośrodków sowietologicznych. Seweryn Wysłouch kierował tam jedną z najważniejszych jednostek – referatem narodowościowym.

Prezesem Zarządu Instytutu przez cały okres jego istnienia był Stefan Ehrenkreutz, twórca Instytutu.

W Instytucie Wysłouch zajmował się badaniem systemu totalitarnego Związku Sowieckiego, podjął badania na temat istoty stalinizmu. Jego komentarze i artykuły prasowe na ten temat nie pozostawiają wątpliwości, co do zdecydowanie antykomunistycznych poglądów autora. Stosunek Wysłoucha do ówczesnej polskiej polityki narodowościowej, która spychała białoruski ruch narodowy w II Rzeczypospolitej w objęcia komunistów, był zdecydowanie krytyczny. Tej tematyce poświęcił swą jedną z najważniejszych publikacji sowietologicznych pt. Rola Komunistycznej Partii Zachodniej Białorusi w ruchu narodowym Białorusinów w Polsce. Książka ta ukazała się w 1932 r. i do dnia dzisiejszego nie straciła swej wartości poznawczej i naukowej.

Ostra krytyka polskiej polityki narodowościowej prowadzonej na kresach dokonana przez Seweryna Wysłoucha wraz z poparciem wielu postulatów społeczeństwa białoruskiego opierały się na wnikliwej analizie polskiej racji stanu, na właściwie rozumianym polskim patriotyzmie. Wysłouch pisał na łamach „Kuriera Wileńskiego”: Myśl o wielkiej niepodległej Polsce, federacji wolnych narodów została zaprzepaszczona.

Od początku istnienia Polski nie umieliśmy się zdobyć na żadną pozytywną politykę wobec Białorusinów. Wobec zagadnień niecierpiących zwłoki, od których rozstrzygnięcia zależała przyszłość Polski na Wschodzie, woleliśmy milczeć. I do dzisiejszego dnia pomimo wyborów, pomimo niepokoju na ziemiach białoruskich, pomimo stutysięcznej organizacji politycznej, tak potężnej jak była i jest Hromada, bawiliśmy [się] teoretycznym zagadnieniem „czy Białorusini są, czy ich nie ma?”. Bo jeśli są, no to wówczas trzeba dać im szkoły i rozpocząć czynną politykę białoruską. Ale czy aby są? Czy Białoruś nie jest jedynie intrygą bolszewicką? A tymczasem najdroższy czas upływa, bolszewicy pracują, a inteligencja białoruska chcąc nie chcąc musi orientować się na Wschód. W ten sposób sami stwarzamy zastępy wrogów państwowości polskiej, stwarzamy podatny materiał do wszelkich akcji antypaństwowych. Wszelkie Hromady może zlikwidować jedynie pozytywna twórcza praca, nigdy zaś zastraszenie i mechaniczne represje. Najwyższy już czas zrozumieć, że tak postępując idziemy ku nieuniknionej klęsce1. „Kurier Wileński” z 21 kwietnia 1928 r.

1

Książka seweryna wysłoucha

887

Unikalność postawy Seweryna Wysłoucha polegała przede wszystkim na tym, że w jego politycznym credo harmonijnie współistniał antykomunizm i probiałoruskość. Dla Polski międzywojennej charakterystyczne było to, że prawie zawsze antykomunizm i antybiałoruskość szły w parze. Dla Wysłoucha i stosunkowo nielicznej grupy polskiej inteligencji wileńskiej, skupionej wokół Stefana Euhrenkreutza, do której niewątpliwe należał Wysłouch, polska racja stanu i zapewnienie Białorusinom wszystkich swobód obywatelskich były pojęciami nierozerwalnymi. Wysłouch niejednokrotnie pisał o tym, że komunizm jest równie niebezpieczny dla Polaków, jak i dla Białorusinów, że Międzynarodówka komunistyczna próbuje jedynie wykorzystać Białorusinów, ich dążenia niepodległościowe w celu destabilizacji II Rzeczypospolitej.

Antykomunizm Seweryna Wysłoucha nie był antykomunizmem ślepym, opartym jedynie na niechęci wobec Międzynarodówki Komunistycznej. Wysłouch polemizował z komunistami, badał metody ich działań, analizował doktrynę partii komunistycznej. Na łamach „Kuriera Wileńskiego” w następujący sposób analizował politykę narodowościową partii komunistycznej: Zagadnienia narodowościowe coraz bardziej absorbują uwagę partii komunistycznej.

Partia ta w okresie rewolucji październikowej oparła się na skrajnym antyracjonalizmie, teraz coraz wyraźniej poczęła się skłaniać do polityki narodowościowej, widząc w niej poważny atut w walce politycznej. Wykładnikiem tego kursu polityki sowieckiej jest w pierwszym rzędzie tworzenie dziesiątków republik autonomicznych o podkładzie narodowościowym, koncepcja państwa związkowego, złożonego z szeregu niezależnych republik, forsowne unaradawianie urzędów, sądownictwa, szkolnictwa. Uprawianie tego rodzaju polityki czynniki komunistyczne uważają za doskonały środek do użycia prądów nacjonalistycznych na korzyść swych dążeń do wszechświatowej rewolucji poprzez rozsadzanie spoistości sąsiednich organizmów państwowych, niedoceniających ruchów narodowościowych, zaś w pierwszym rzędzie Polski2.

Historia wydania przez Studium Europy Wschodniej UW książki Seweryna Wysłoucha Stosunki narodowościowe na terenie województw wschodnich (Wilno 1939/1940), która przez ponad pół wieku była przechowywana w redakcji paryskiej „Kultury” pod pilnym okiem jej redaktora naczelnego Jerzego Giedroycia, owiana jest romantycznością i tajemniczością. Jest to praca naukowa przygotowana przez zespół pod kierownictwem Seweryna Wysłoucha dzięki dotacji Rady Ministrów II Rzeczypospolitej w latach 1936–1939. Była to praca z dziedziny pogranicza historii i politologii, oparta na gruntownych badaniach socjologicznych, przeprowadzonych przez około 35 rachmistrzów, przeważnie studentów Uniwersytetu Stefana Batorego. Na polecenie rządu główne zadanie „Kurier Wileński” z 18 lutego 1927 r.

2

888

mikołaj iwanow

tej pracy polegało na dostarczeniu polskim władzom konkretnych wytycznych lub rekomendacji w celu wypracowania optymalnej polityki dla tych ziem. Oczywiście opartych na polskiej racji stanu.

Seweryn Wysłouch i jego zespół zastosowali bardzo nowoczesną metodę pracy naukowej – polegającą na przeprowadzeniu na szeroką skalę badań socjologicznych połączonych z zastosowaniem matematycznych metod badawczych, opartych na wiedzy historycznej i politologicznej. W momencie wybuchu II wojny światowej opracowywanie zebranego materiału faktograficznego znajdowało się w końcowym stadium. Wkroczenie do Wilna Armii Czerwonej i ucieczka Seweryna Wysłoucha przed NKWD na Litwę Kowieńską zdawały się na zawsze pogrzebać plany ukończenia i opublikowania tej cennej pracy naukowej. Jednak gdy po miesiącu władze sowieckie, zgodnie z tajnym protokołem układu Ribbentrop–Mołotow, przekazały Wilno Republice Litewskiej, Wysłouch wrócił do domu.

Polskie władze na uchodźstwie, na gorąco analizujące przyczyny wrześniowej porażki, przypomniały sobie pracę wileńskiego zespołu. Prawdopodobnie w tej sytuacji załamania i niemocy władz polskich na uchodźstwie nikt by nie pamiętał o Wysłouchu i jego pracy, gdyby nie wyjątkowy człowiek, który nawet w tak beznadziejnej sytuacji snuł plany odrodzenia Rzeczypospolitej, pracował nad projektem realnej wizji odrodzenia państwa polskiego, będąc opętanym ideą niepowtarzania polskich pomyłek z okresu międzywojennego w kwestiach narodowościowych. Był to Jerzy Giedroyc, pełniący w momencie ucieczki z Polski funkcję referenta w Ministerstwie Przemysłu i Handlu. Z Sewerynem Wysłouchem łączyły go bliskie więzi koleżeńskie, oboje byli też gorącymi zwolennikami idei prometeizmu.

W Bukareszcie, dokąd doprowadziła go wojenna droga, Jerzy Giedroyc został sekretarzem ambasadora polskiego w Rumunii. Jak nikt inny rozumiał wszystkie mankamenty polskiej międzywojennej polityki narodowościowej, rozumiał również, że po wojnie bezpieczeństwo i stabilność odrodzonej Rzeczypospolitej będą zależeć od dobrych stosunków z mniejszościami narodowymi. Z tego wynikała prośba do Wysłoucha, aby przesłał wyniki prac swego zespołu do Bukaresztu w celu wypracowania nowej koncepcji przyszłej polskiej polityki narodowościowej. Jak wspomina syn Seweryna Wysłoucha – Zenon, ojciec głęboko przejął się propozycją z Bukaresztu. Był przekonany, że tragedia wrześniowa jest ceną, jaką trzeba było zapłacić, by nowa Rzeczypospolita oparta była na zasadach poszanowania mniejszości narodowych. Dzień i noc zimą 1939/1940 pracował nad monografią, przedstawiającą wyniki wieloletnich badań naukowych zespołu. Przesłał ją do Bukaresztu pocztą w trzech paczkach (24 lutego, 2 i 27 marca 1940 roku).

Nie znamy wojennych losów nadesłanego do Rumunii rękopisu Seweryna Wysłoucha. Prawdopodobnie został przekazany wraz z polską pocztą dyplomatyczną do Paryża, a po wojnie trafił do redakcji „Kultury” w Maisons-Laffitte pod Pary-

Książka seweryna wysłoucha

889

żem. Giedroyc bardzo wysoko oceniał pracę, ale nie zdecydował się wydrukować na łamach „Kultury”, lub „Zeszytów Historycznych”, prawdopodobnie nie chcąc zaszkodzić tą publikacją Wysłouchowi, który po wojnie pełnił odpowiedzialne funkcję na polskich wyższych uczelniach. Nigdy natomiast nie zapomniał o powierzonej mu pracy naukowej. Po upadku PRL przekazał ją Elżbiecie Smułkowej, pierwszemu niekomunistycznemu ambasadorowi Polski w niepodległej Białorusi i szefowej Katedry Białorutenistyki na Uniwersytecie w Białymstoku.

Dziś rękopis Wysłoucha znajduje się we wrocławskim Ossolineum3, gdzie został udostępniony Studium Europy Wschodniej UW w celu publikacji.

Książka Seweryna Wysłoucha dotyczy unikatowego regionu Europy sprzed II wojny światowej. Była to jedyna część kresów wschodnich przedwojennej Polski, gdzie Polacy stanowili zdecydowaną większość mieszkańców. W dużej mierze region ten, składający się dziś z terytoriów dwóch niepodległych państw Litwy i Białorusi, zachował swą przedwojenną specyfikę do czasów nam współczesnych. Nie bez podstaw dzisiejszą granicę między Litwą i Białorusią nazywają granicą „polsko-polską”. Jest to historyczna Wileńszczyzna, obejmująca terytoria na południe od Wilna, będąca do dziś najgęściej w Europie zaludnionym przez Polaków terenem poza granicami Polski.

Ogrom pracy dokonanej przez Seweryna Wysłoucha i jego współpracowników robi wrażenie. Badania socjologiczne przeprowadzono w 10 przedwojennych powiatach, objęto nimi prawie 100 tys. mieszkańców w 246 miejscowościach.

Ankietowanie przeprowadzano wśród ludności chrześcijańskiej: katolików, prawosławnych, baptystów i staroobrzędowców.

Dokonana przez Seweryna Wysłoucha analiza ankiet pozwala zweryfikować i potwierdzić niektóre kluczowe elementy procesu kształtowania się narodu białoruskiego, formowania się jego świadomości narodowej. Dotyczy to bardzo specyficznych stosunków między katolikami i prawosławnymi mieszkańcami wschodnich województw przedwojennej Polski.

Wysłouch w swej książce nie unika też trudnych odpowiedzi na skomplikowane pytania. Otwarcie na podstawie wyników ankiet pisze o mankamentach polskiej polityki narodowościowej wobec Białorusinów. Nie oszczędza uwag krytycznych dotyczących edukacyjnej polityki państwa polskiego. Całkowita likwidacja szkolnictwa białoruskiego na pewno nie sprzyjała wzrostowi postaw lojalistycznych wśród miejscowej ludności białoruskiej.

Powstała ponad siedemdziesiąt lat temu praca Wysłoucha do dziś nie utraciła na aktualności. Mamy przed sobą wnikliwą i trafną analizę procesów kształtowania się stosunków narodowościowych w międzywojennej RP, stosunków, które po wojnie doprowadziły do pewnej dezintegracji ludności białoruskiej, Rękopis książki jest zdeponowany w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich we Wrocławiu.

3

890

mikołaj iwanow

jej polonizacji na terenie Białostocczyzny, sowietyzacji i rusyfikacji na terenie BSRS. Dopiero stworzenie własnego państwa białoruskiego po upadku Związku Sowieckiego zahamowało te procesy. Przed wojną władze II RP aktywnie sprzyjały rozpowszechnieniu idei „Polaków-prawosławnych”, jednak mimo różnych wysiłków idea ta miała niewielki odzew wśród Białorusinów. Po wojnie jednak, prawie bez ingerencji władz, na Białostocczyźnie idea ta otrzymała szerokie poparcie społeczne.

Ruch białoruski w Polsce międzywojennej znajdował się pod silnym wpływem partii komunistycznej. Jednak uważanie całości tego ruchu za przybudówkę komunistyczną byłoby jawną przesadą. Wysłouch wyznaczył wyraźną granicę między komunizmem i białoruskim nacjonalizmem: ...nie ulega wątpliwości, że cały szereg młodych działaczy białoruskich na wsi znajduje się pod wpływem ideałów odrodzenia narodowego. Posądzać ich o komunizm nie ma podstaw. Jednostki tego pokroju wypełniają kadry pracowników nie tylko organizacji wyraźnie nacjonalistycznych, jak np. Instytut Gospodarki i Kultury, lecz również najradykalniejszej z pośród legalnych organizacji białoruskich – Towarzystwa Szkoły Białoruskiej. Przeglądając obszerną korespondencję T.B.Sz. za ostatnie lata na tendencję lub ideologię wyraźnie komunistyczną lub nawet klasowo marksistowską w ogóle nie natrafiłem. Radykalizm, jaki się w niej stale przebija, posiada wszelkie cechy charakterystyczne ruchu ludowego. Spotykamy, więc tam uwagi o biedzie ludności, głoszone są hasła poprawy egzystencji materialnej wsi, szerzenia oświaty... O kolektywizmie, walce klasowej na wsi, walce z ideologią narodowo-odrodzeńczą itp., hasłach, szerzonych przez KPZB, lub inne partię komunistyczne, – w korespondencji T.B.Sz. i listach prywatnych działaczy wioskowych absolutnie głucho4.

Wśród wielu rewelacyjnych wniosków, które czytelnik znajdzie w książce Wysłoucha na szczególną uwagę zasługuje jego ocena poziomu kulturalno-edukacyjnego ludności białoruskiej. Wbrew rozpowszechnionej opinii wcale nie była to ciemna, niewykształcona masa ludzi, a jej wielki pęd do szkolnictwa i kultury odnotowali w wielu wypadkach współpracownicy naukowi Wysłoucha.

Szczegółowe dane na ten temat znajdują się w aneksie książki.

Prawa Białorusinów do niepodległości i własnego państwa nie kwestionuje dziś prawie nikt. Jest to młody, ale szanowany naród europejski. Droga Białorusinów do uznania w świecie nie była ani łatwa, ani pokojowa. Ważną cezurę na tej drodze stanowi proponowana polskiemu czytelnikowi praca Seweryna Wysłoucha napisana w drugiej połowie lat 30. Oceniając drogę Białorusinów do własnego państwa możemy wspólnie z Wysłouchem sformułować wniosek najważniejszy: czynnik państwowy był i pozostaje najważniejszym czynnikiem kształtującym Seweryn Wysłouch, Stosunki narodowościowe na terenie województw wschodnich (Wilno 1939/40), Warszawa 2013, s. 104–105.

4

Książka seweryna wysłoucha

891

świadomość narodowościową. W okresie międzywojnia przeważająca większość mieszkańców badanego terenu (tzw. historycznej Wileńszczyzny) stanowiła surowy materiał etniczny, gotowy zarówno do poparcia polskiej, białoruskiej, a nawet wielkorosyjskiej opcji narodowościowej. Wykreowany na Kremlu w celu destabilizacji II RP plan przekształcenia tych ziem, stworzenie pseudo niezależnej Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej ukształtowało ostatecznie świadomość narodowościową mieszkańców tych dawnych kresów I Rzeczypospolitej. Dziś ta świadomość jest już nie do podważenia...

Droga tej unikatowej książki prowadząca do rąk polskiego czytelnika rozciągnęła się na 73 lata. Samemu autorowi nie udało się książki zredagować, nie udało się również przeanalizować spraw uwzględniających powojenne zmiany w Polsce i Europie Wschodniej. Po ponownym nadejściu Armii Czerwonej do Wilna w 1940 r. Wysłouch musiał uciekać do niemieckiej strefy okupacyjnej, nie mając możliwości zabrania ze sobą żadnych materiałów. Niełatwy był także szlak wojenny Jerzego Giedroycia, który jednak w tej wojennej zawierusze zdołał ocalić dzieło Seweryna Wysłoucha. * W recenzji wydawniczej książki profesor Bohdan Cywiński napisał: Po strasznych doświadczeniach czasów sowieckich wnuki tamtych Białorusinów żyją dziś we własnym państwie. W dalszym ciągu jednak są naszymi sąsiadami – i ich stosunek do nas, Polaków, wciąż pozostaje otwartym pytaniem i wspólną dla obu narodów szansą... Toteż stara książka Wysłoucha jest skierowana także i do nas.

Są to słowa, do których nie sposób już nic dołączyć... *** Proponujemy czytelnikom „Przeglądu Wschodniego” kilka obszernych fragmentów pierwszego rozdziału książki Seweryna Wysłoucha, stanowiących niewątpliwie odzwierciedlenie treści całości jej zawartości.

Mikołaj Iwanow (Oborniki Śląskie)

PRZEGLĄD WSCHODNI

Przegląd Wschodni, t. XII, z. 4 (48), s. 893–928, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

Stosunki narodowościowe na terenie województw wschodnich a spisy ludnościowe 1921 i 1931 r.

Seweryn Wysłouch Wilno (1939–1940)

S

tatystyka narodowościowa ludności województw północno-wschodnich Polski, usiłując przedstawić w suchych cyfrach panujące w tej dziedzinie stosunki, stanęła wobec nierozwiązanego dylematu. Stąd owa sprzeczność danych między wynikami spisów rosyjskich, polskich i litewskich, w równej mierze nieodpowiadających rzeczywistości. „Znaczna trudność”, – że powołamy się na świadectwo znawcy stosunków narodowościowych Leona Wasilewskiego – „z ustaleniem jednego i tegoż samego sprawdzianu narodowego dla całego terytorium kraju, gdzie tradycje historyczne, przynależność wyznaniowa, aspiracje polityczne i tym podobne względy odgrywają rolę daleko ważniejszą od podstawowego kryterium w sprawach narodowościowych, jakim jest język” stwarzała niesłychanie podatny grunt dla rozmaitego rodzaju tendencyjnych i dowolnych wnioskowań, w jakie obfitują wszystkie bez wyjątku urzędowe spisy narodowościowe. Charakterystyka stosunków narodowościowych, jaką dał Leon Wasilewski w 1912 r., mimo wszelkie wstrząsy, jakie ziemie te i ludność przeszły w okresie wojny światowej i rewolucji, pozostaje słuszną i dziś. Stąd statystyka narodowościowa powszechnych spisów z 1921 i 1931 roku nie była w stanie rozwiązać te kwestie w sposób jasny i niebudzący poważnych wątpliwości. Pogorszyło sprawę usiłowanie przedstawienia tych stosunków w sposób jak najbardziej „korzystny” dla polskiego stanu posiadania, co jeszcze bardziej zaciemniło i tak dostatecznie pogmatwaną sprawę. Ostatecznie otrzymaliśmy cyfry podziału narodowościowego ludności Ziem Północno-Wschodnich Rzeczypospolitej, które moim zdaniem dalekie są od wyjaśnienia istotnego stanu rzeczy.

Na czym polega trudność charakterystyki stosunków narodowościowych, panujących na naszym terenie?

894

seweryn Wysłouch

Odpowiedź wymaga paru wyjaśnień natury ogólnej. Statystyka polska uwzględnia narodowość względnie język ludności. Przy pierwszym spisie z 30 września 1921 roku pytano ludność i o narodowość i o język, ale ogłoszone zostały tylko wyniki dotyczące narodowości. Narodowość przytem pojmowano nie jako sumę cech kulturalnych i naturalnych, które czynią dane jednostki podobnymi do siebie i różnymi w stosunku do jednostek innych narodowości o odrębnych własnych cechach i właściwościach, lecz jako podmiotową ocenę zainteresowanej jednostki, czyli opartą na jej świadomości narodowej. Stosując na gruncie plebiscytu narodowościowego spis 1921 r. nie przewidywał stanów faktycznych, w których jednostka nie będzie umiała określić swej przynależności narodowej. Ponieważ, jak zobaczymy niżej, stopień uświadomienia narodowego szerokich mas włościaństwa kresowego jest bardzo niski, odnośnie rubryki wypełniali według własnego widzimisię komisarze spisowi.

Drugi powszechny spis ludności z dn. 9 grudnia 1931 r. uwzględnił tylko język ludności. Kryterium to w zasadzie przesuwa ciężar zagadnienia z elementów podmiotowych na elementy przedmiotowe. W ten sposób wydawać by się mogło, że wyniki tego spisu będą bardziej obiektywne i wiarygodne niż spisu 1921 r.

Niestety tak nie jest. Przede wszystkim w ogromnej większości komisarze spisowi, wychodząc ze źle pojętego „interesu polskiej racji stanu”, wpisywali jako język ludności białoruskiej – język polski. W stosunku do ludności katolickiej za kryterium języka ojczystego przyjmowano język, w którym się modli, tzn. język polski. Poza tym wątpliwości budził język potoczny ludności białoruskiej tzw. prosty, który domorośli lingwiści oceniali jako „skażony język polski”. Wreszcie tam, gdzie ludność nie obstawała przy języku białoruskim z reguły wpisywano jako ojczysty język polski. Jeśli się równocześnie zważy na nacisk administracji państwowej, w owym czasie przeczącej w ogóle samemu faktowi istnienia Białorusinów w Polsce, łatwy stąd wniosek jak dalekie od rzeczywistości były wyniki spisu 1931 r.

W każdym razie kryterium językowe ze spisu 1931 r., jako uwzględnione w większości wypadków dopiero na skutek obstawania przy tym ludności, zbliża nas do kryterium narodowościowego 1921 r. W gruncie rzeczy i tu i tam operowano elementami świadomości narodowej, a więc cechami o charakterze podmiotowym, nie zaś przedmiotowym. W ten sposób i spis 1931 r. posiadał na interesującym nas terytorium charakter plebiscytu narodowościowego. Natomiast nie uwzględniał on podobnie jak spis 1921 r. stanów faktycznych, przy których jednostka nie umiała określić swej przynależności narodowościowej, co tu było równoznaczne z niemożnością nazwania języka potocznego, jakim się posługiwała. Innymi słowy zarówno spis 1921 r. co i 1931 r. odnośnie do interesującego nas terytorium posiadały tą zasadniczą wadę, że nie uwzględniały rubryki ludności o nieskrystalizowanej świadomości narodowej. Wprowadzenie

stosunki narodowościowe na terenie województw wschodnich

895

dopiero tej poprawki dałoby możność nie tylko wiernego odtworzenia stosunków narodowościowych na tym terenie, ale też w przyszłości obraz ewolucji, jakim podlegałyby grupy „tutejszych” na skutek działania tych lub innych procesów uświadamiających narodowo.

Dotknęliśmy tu sedna sprawy. Bowiem najciekawszym zjawiskiem z zakresu życia narodowości jest rywalizacja różnych grup narodowych w ich ekspansji w pozanarodowym otoczeniu ludowym. Beznarodowa masa ludowa staje się bowiem obiektem ekspansji dla obu grup narodowych: dla narodu państwowego, dysponującego unifikującym aparatem państwowym i dla narodu bezpaństwowego, przeciwdziałającego unifikującym wpływom państwa nie własnego i przeciwstawiającego próbom asymilacji pozanarodowych grup etnicznych przez naród państwowy, usiłowania obudzenia poczucia narodowego i oporu przeciw celowej, czy spontanicznej działalności narodu państwowego. Dotykamy tu kwestii zasadniczej. Bowiem „to, co nazywamy potocznie poczuciem narodowościowym, nie jest prostą sprężyną psychiczną, instynktem narodowym, który działa niezmiennie, niezależnie od warunków. Jest to kompleks wielu postaw i motywów, których układ i charakter zmienia się zależnie od warunków”5.

Czynniki, warunkujące proces formowania się poczucia narodowego są dwojakiego rodzaju. Z jednej strony tkwią one w wewnętrznym zbiorowym życiu wsi, z drugiej strony zaś w oddziaływaniu na nie pozawiejskiego szerszego otoczenia społecznego. Ten ostatni moment wymaga tu szczególnego podkreślenia. Stwarza on te właśnie kompleksy czynników i warunków, które inaugurują zmiany w określonym tradycją życiu wsi, stanowią niejako „conditio sine qua non” procesu unarodowienia. Bez przełamania izolacji społecznej wsi, bez istnienia rozległych i intensywnych kontaktów między jej mieszkańcami i szerszym społeczeństwem narodowo-państwowym, bez zjawisk wrastania ludzi wsi w inne rozleglejsze otoczenie społeczne, ze zjawiskiem formowania się poczucia narodowego, poczucia łączności i solidarności z grupą narodową, z krystalizowaniem się świadomości narodowej nie mielibyśmy w społeczeństwie chłopskim do czynienia. Pozostawiona w swojej wiekowej izolacji wieś trwałaby nadal w swoim tradycyjnym świecie społecznym, wyznaczonym przez zasięg własnej okolicy, własnej grupy etnicznej i dostępne jej doświadczeniu miejscowemu zróżnicowania klasowe”6.

Komu przypada w powyższym procesie rola głównego aktora? – oto pytanie, które może zadecydować o powodzeniu całej akcji zrastania się ludu „tutejszego” ze społeczeństwem polskim. Śmiało rzec można, że oba czynniki tj. państwo 5 Józef Chałasiński, Antagonizm polsko-niemiecki w obsadzie fabrycznej „Murski” na Górnym Śląsku. Studjum socjologiczne, Warszawa 1935, s. 44.

6 Józef Obrębski, Statystyczne i dynamiczne podejście w badaniach narodowościowych, „Sprawy Narodowościowe” 1936, t. 10, nr 6, s. 585–600.

896

seweryn Wysłouch

i społeczeństwo w równej mierze są powołane do spełnienia tego historycznego zadania. Różne są tylko pola działania. Państwo, przez cały swój rozległy aparat administracyjny, politykę gospodarczą, wyznaniową, zaś nade wszystko wychowawczą winno współdziałać w procesie wzajemnego zbliżania się i współpracy elementów polskiego, białoruskiego i „tutejszego”. Państwowa polityka wychowawcza musi z zapomnienia wydobyć to wszystko, co nas Polaków, zwłaszcza kresowych, łączyło i łączy ze współobywatelami innych narodowości, zaś oddalać i osłabiać działanie tych elementów, które nas dzielą. Jest to kwestia pierwszorzędnej wagi, gdyż wszelkie nieporozumienia na tle narodowościowym zaogniają wzajemne stosunki i są żerowiskiem dla wojującego nacjonalizmu wszelkich barw i odcieni. Niemniej doniosła jest rola „tutejszego” społeczeństwa polskiego.

Ono ma przede wszystkim być tym cementem, który trwale spoi społeczeństwo białoruskie z ideą państwową polską. Aby podołać trudnemu zadaniu „tutejsi” Polacy muszą się wyzbyć uprzedzeń nacjonalistycznych owej największej przeszkody w dziele zbratania narodów. Nie jest to trudne. Wszak motywy narodowe białoruskie i ukraińskie są nam bardzo bliskie, czego dowodem arcydzieła polskiej literatury, poezji i sztuki. Utwory Mickiewicza, Syrokomli, Chodźki, Moniuszki i tylu innych jednakowo przemawiają do duszy „tutejszego” Polaka i Białorusina.

Powyższe zjawisko jest wszak najlepszym dowodem, że „charaktery narodowe”, czynnik podstawowy w ukształtowaniu odrębności narodowej, z „węzłem tradycji, idei, uczuć, wierzeń, wspólnych sposobów myślenia” białoruski oraz tutejszy polski są sobie bardzo bliskie. Tak jest istotnie. Złożyło się na to wielowiekowe pożycie pod wspólnym dachem państwowym w promieniach tej samej kultury zachodniej na jednako dla wszystkich drogiej ziemi rodzinnej. Silnymi więc węzłami skuła nas przeszłość z ludem białoruskim, których zrywać nie należy, lecz odwrotnie pielęgnować i duszę całego „tutejszego” wielojęzycznego społeczeństwa niemi przepoić.

Wskazaliśmy pokrótce na doniosłe znaczenie współdziałania organów państwowych oraz „tutejszego” społeczeństwa polskiego w dziele zbliżenia i pacyfikacji stosunków polsko-białoruskich. Łatwy stąd wniosek, że wszelkie posunięcia władz państwowych, czy to w dziedzinie polityki gospodarczej, czy też organizacji administracji państwowej, szkolnej, wyznaniowej, a zwłaszcza samorządowej winny być przepojone dążeniem do kojarzenia elementów białoruskich z „tutejszymi” polskimi przy wspólnych warsztatach pracy gospodarczej i społecznej na zasadach zupełnego równouprawnienia. Zgodna współpraca dwu tych elementów przyczyni się niewątpliwie do wzajemnego zbliżenia i usunięcia stosunku nieufności i niechęci tych gorzkich następstw polityki zaborczych rządów rosyjskich.

Zatrzymaliśmy się nieco dłużej nad jedną z najważniejszych kwestii naszego życia państwowego na wschodzie Polski: polityki zmierzającej do asymilacji

stosunki narodowościowe na terenie województw wschodnich

897

„beznarodowego” ludu „tutejszego”. Bowiem pamiętać należy, że w niej leży źródło poczucia wspólnoty, sympatii i solidarności w równym stopniu, jak i źródło konfliktów, animozji i antagonizmów narodowościowych.

Wracamy do sprawy spisu narodowościowego. Brak rubryki, która by w jakiś sposób wyraźny oddzielała masy ludu nieuświadomionego narodowo od Polaków, Białorusinów lub Litwinów nie pozwala na uchwycenie statystycznych procesów uświadamiania się narodowego mas „tutejszych” w dłuższych lub krótszych czasookresach. Stąd nie posiadamy żadnej cyfry statystycznej, która by dawała nam pojęcie o dynamice stosunków narodowościowych w naszych województwach wschodnich. Oczywiście nie wiele może nam tu pomóc cyfra 707 088 „tutejszych” mieszkańców województwa poleskiego. Została ona bowiem wprowadzona do spisu 1931 r. z woli władz administracyjnych tamtejszego województwa, co nie daje żadnej gwarancji prawdziwości tych obserwacji statystycznych.

Dowolność danych narodowościowych w spisie 1931 r. może najjaskrawiej występuje w stosunku do ludności białoruskiej. Nie będę na tym miejscu analizował całości zagadnienia, posiadającego już zresztą swoją literaturę naukową, wskażę tylko na parę elementów najbardziej uderzających.

Według danych spisu 1921 r. ilość Białorusinów w Polsce wynosiła naówczas 1 060 237 osób. Literatura naukowa, omawiając dane narodowościowe spisu 1921 r. zgodnie uznała, że cyfra ta jest zbyt mała. Na skutek powojennych migracji zewnętrznych (repatriacji ze wschodu) wróciło do kraju 501 000 Białorusinów. Łącznie więc z danymi spisu 1921 r. ilość Białorusinów w latach trzydziestych wynosiła od 1,5 do 2 milionów osób. Natomiast według spisu 1931 r. język białoruski jako ojczysty podało zaledwie 987 952 osoby, czyli niemal dwukrotnie mniej niż według obliczeń poprzednich.

Skąd się wzięła tak mała liczba Białorusinów i na czyją korzyść ilustruje poniższa tablica: Województwo

rzymkatolickie Białostockie 1 114 077 Wileńskie 797 483 Nowogródz424 549 kie Poleskie 124 951 Razem 2 461 060

Wyznanie prawosławne 304 667 324 738 542 333

mojżeszowe 197 365 110 796 82 872

875 803 2 047 541

113 988 505 021

białorupolski ski 1 182 259 205 590 759 723 289 675 553 859 413 466 164 106 2 659 947

75 328 984 059

Język ojczysty ukra- rosyjiński ski 2314 35 148 259 43 355 424 6 755 53 745 15 868 56 778 101 126

litew- żydowski ski 13 085 194 935 66 838 108 828 2 485 77 025 – 82 408

112 966 493 754

Z tablicy tej wynika, że ilość mieszkańców czterech województw, którzy podali jako język ojczysty polski wynosi 2 659 947 osób. Z jakich elementów wyznaniowych składa się ta liczba. Ponieważ ludność litewska jest katolicką należy ogólną

898

seweryn Wysłouch

ilość katolików 2 461 060 pomniejszyć o 82 408. Pozostaje stąd liczba 2 378 652, która mniej więcej odpowiada ogólnej sumie Polaków i Białorusinów katolików.

Różnica między wyznaniem mojżeszowym, a językiem żydowskim wynosi 11 267 na korzyść wyznania. Prawdopodobnie są to Polacy mojżeszowego wyznania. Łącznie więc katolicy i Polacy mojżeszowego wyznania wynoszą 2 389 919 osób.

Stąd wniosek, że na pozostałą sumę 270 028 (różnica między ogólną ilością osób z językiem ojczystym polskim, a łącznie katolikami i Polakami mojżeszowego wyznania) złożyła się ludność prawosławna. Ponieważ narodowość rosyjska jest dość wyraźnie skrystalizowana, mamy więc tu do czynienia niewątpliwie z ludnością białoruską, figurującą pod modną nazwą tzw. „Polaków-prawosławnych”.

Fikcyjność tak znacznej ilości „Polaków-prawosławnych” podnosi sam fakt, że w tak wyraźnie białoruskich powiatach, jak słonimski i baranowicki spis zalicza do Polaków-prawosławnych w pierwszym 26 500 osób, zaś w drugim przeszło 33 000 osób. W całym zaś województwie nowogródzkim 147 147 osób, co stanowi 27,1% ogółu prawosławnych.

Gdybyśmy więc uznali wszystkich katolików mieszkańców czterech województw za mówiących po polsku, to i tak ilość Polaków należałoby zmniejszyć o przeszło 270 000 osób prawosławnych, którzy też weszli do rubryki języka ojczystego polskiego. Lecz nawet spis 1931 r. uznaje fakt istnienia Białorusinów katolików. Na terenie województwa wileńskiego nalicza ich ogółem 43 472, zaś woj. nowogródzkiego 24 084, czyli blisko 70 000 osób. Oczywiście wobec tendencyjności spisu cyfra ta nie odpowiada rzeczywistości, w każdym jednak razie stwierdza, że nie można wszystkich katolików mieszkańców województw wschodnich uważać za Polaków. Już tych kilka uwag wskazuje, że dane spisu narodowościowego 1931 r. nie budzą zaufania i że pod tym względem nie różnią się wiele od poprzedniego spisu z 1921 r.

Powstaje jednak pytanie, czy rzeczywiście ogół ludności katolickiej i prawosławnej województw wschodnich tworzy wyraźne kompleksy narodowościowe.

Powszechnie uchodzi za pewnik, że białoruska ludność prawosławna stanowi element nieuświadomiony narodowo, tzw. „tutejszy”, natomiast ludność katolicką, jako znacznie lepiej uświadomioną zalicza się do narodowości polskiej.

Czy to jest istotnie słuszne? Czy istotnie masy katolickie Wileńszczyzny stoją na tak wysokim poziomie kulturalnym, że wyraźnie mogą określić swą polską przynależność narodową? Na pytanie to dają odpowiedź badania terenowe przeprowadzone w 1937 r. w 52 wsiach powiatu wileńsko-trockiego i oszmiańskiego, tj. serca Wileńszczyzny. Poruszona kwestia należy do bardzo dla nas ważnych, dlatego też poświęcimy jej nieco więcej uwagi. Z drugiej strony ilustruje ona może najdobitniej braki naszych spisów ludnościowych.

Zajmiemy się danymi spisu ludnościowego z grudnia 1931 r., odnoszącymi się do Białorusinów katolików, zamieszkujących terytorium zwarcie katolickie

stosunki narodowościowe na terenie województw wschodnich

899

bez domieszek litewskich. Za takie terytorium należy przede wszystkim uważać wschodnią i południową część powiatu wileńsko-trockiego, oraz większość powiatu oszmiańskiego. Ściśle zebrane dane ankietowe pochodzą z gmin: Gierwiaty, Szumsk, Rudomino, Poleczniki pow. wileński-trockiego oraz Krewo, Kucewicze i Polany pow. oszmiańskiego.

W porównaniu z danymi spisu ludnościowego z grudnia 1931 r. wyniki ankiet przedstawiają się następująco: Wieś Gudzie, gm. Szumsk, wg spisu z grudnia 1931 r. – ogół ludności – 175, język ojczysty białoruski – 70; ankieta z 1937 r. – słabo uświadomieni Polacy.

Identyfikują wyznanie z narodowością i za Białorusinów (ruskich) uważają tylko prawosławnych. W rozmowie między sobą używają języka „prostego”.

Wieś Miedniki, gm. Szumsk – wg spisu z grudnia 1931 r. – ogół ludności – 427, język ojczysty białoruski – 70. Ankieta z 1937 r. – obecnie wszyscy uważają się za Polaków. Identyfikują wyznanie z narodowością. Starsi używają w rozmowach między sobą języka „prostego”. Młodzież nierzadko rozmawia ze sobą po polsku.

W 1931 r. było trochę uświadomionych Białorusinów. Należeli oni do Hurtka w Miednikach. Prędko go jednak opuścili i obecnie uważają się za Polaków.

Wieś Jukszany, gm. Szumsk – wg spisu z grudnia 1931 r. – ogół ludności 75, język ojczysty białoruski – 65. Ankieta z 1937 r. – ludność tej wsi utożsamia wyznanie z narodowością. Uświadomienia narodowego brak, zupełnie nie wie jakiej jest narodowości. Między sobą rozmawia „po prostu”. Języka jednak „prostego” wstydzi się.

Wieś Kule, gm. Szumsk – wg spisu z 1931 r. – ogół ludności – 158, język ojczysty białoruski – 143. Ankieta z 1937 r. – uświadomienia narodowego brak.

Ludność nie odróżnia wyznania od narodowości. Twierdzi, że jest polską tylko dlatego, że jest katolicką. Między sobą rozmawia „po prostu”. Do ruchu białoruskiego jest ustosunkowana podejrzliwie.

Wieś Ulany, gm. Szumsk – wg spisu z 1931 r. – ogół ludności – 83, język ojczysty białoruski – 83. Ankieta z 1937 r. – ludność identyfikuje wyznanie z narodowością. Uświadomienie narodowe bardzo słabe. Za Białorusinów jednak ludność nie chce uchodzić, mimo że stale używa języka „prostego”. Białorusinów uważa za coś niższego od Polaków.

Wieś Sawiczuny, gm. Szumsk – wg spisu z 1931 r. – ogół ludności – 163, język ojczysty białoruski – 71. Ankieta z 1937 r. – ludność tej wsi jest zdezorientowana pod względem narodowościowym. Obecnie uważa się za polską, jednak uprzednio pod wpływem 5 osób uświadomionych Białorusinów zaczęła od czasu do czasu przebąkiwać, że jest białoruską.

Wieś Kurhany, gm. Szumsk – wg spisu z 1931 r. – ogół ludności – 249, język ojczysty białoruski – 13. Ankieta z 1937 r. – większość około 70% uważa się za Polaków. Są to Polacy całkowicie uświadomieni, ponieważ bliskie sąsiedztwo

900

seweryn Wysłouch

„hurtka” białoruskiego wywoływało u ludności polskiej niechęć do białoruskości i uświadamiało narodowo. Mniejszość około 30% są to byli członkowie „hurtka”, którzy są całkowicie uświadomionymi Białorusinami. Znają nawet dobrze literacki język białoruski. Na skutek drwin ze strony ludności polskiej i działania administracji, liczba uświadomionych Białorusinów wciąż się zmniejsza.

Wieś Kokinkiszki, gm. Szumsk – wg spisu z 1931 r. – ogół ludności – 97, język ojczysty białoruski – 34. Ankieta z 1937 r. – wszyscy uważają się za Polaków, ale tylko dlatego, że są katolikami. Uświadomienia narodowego nie ma wcale. Ludność rozmawia „po prostu”, i dlatego uświadomieni Białorusini z wiosek, gdzie istniał Hurtok7 białoruski, wmawiają im, że są Białorusinami. To dezorientuje ludność i dlatego nie wie kim jest. Nie przywiązuje jednak do tego większej wagi i nad sprawą narodowościową głębiej się nie zastanawia. Powiadają: „należymy do Polski, więc jesteśmy Polakami”.

Wieś Owieny, gm. Gierwiaty – wg spisu z 1931 r. – ogół ludności – 96, język ojczysty białoruski – 93. Ankieta z 1937 r. – większość twierdzi, że są Polakami, ponieważ identyfikują wyznanie z narodowością. Uświadomienia narodowego nie ma wcale. Ludność nie wie kim jest. Rozumuje: należymy do Polski, więc jesteśmy Polakami. Stale rozmawia „po prostu”. Uważa, że jest to język białoruski. Z tego też powodu niektórzy uważają się za Białorusinów. Znają język polski i używają go w rozmowach z obcymi.

Wieś Markuny, gm. Gierwiaty – wg spisu z 1931 r. – ogół ludności – 654, język ojczysty białoruski – 53. Ankieta z 1937 r. – ludność tej wsi jest nieco lepiej uświadomiona niż w innych. Świadomość białoruska przed laty silniejsza, obecnie się zmniejsza. Białorusini, nie mając ostoi w jakiejkolwiek organizacji, wynaradawiają się. Większość ludności identyfikuje wyznanie katolickie z polskością i chociaż bez przekonania podaje, że jest polską. Między sobą rozmawiają językiem „prostym”, z obcymi po polsku.

Wieś Szulniki, gm. Gierwiaty – wg spisu z 1931 r. – ogół ludności – 139, język ojczysty białoruski – 134. Ankieta z 1937 r. – ludność tej wsi jest nieuświadomiona narodowo. Nie wie czy jest polską czy białoruską. Częściowo uważa się za Polaków, ale tylko dlatego, że utożsamia wyznanie z narodowością. Ponieważ stale używa języka „prostego”, więc niektórzy twierdzą, że są Białorusinami.

Działaczy uświadomionych Białorusinów nie ma.

Wieś Michałówka, gm. Rudomino – wg spisu z 1931 r. – ogół ludności – 185, język ojczysty białoruski – 108. Ankieta z 1937 r. – nie mogłem dokładnie ustalić ilości Polaków i Białorusinów. Jednakże znalazłem znaczne skupienie Białorusinów (około 50%). Powodem tego jest działalność kilku uświadomionych przywódców, którzy prowadzą agitację. „Hurtok” – podstawowa wiejska organizacja Towarzystwa Szkoły Białoruskiej.

7

stosunki narodowościowe na terenie województw wschodnich

901

Wieś Skojdziszki, gm. Rudomino – wg spisu z 1931 r. – ogół ludności – 260, język ojczysty białoruski – 4. Ankieta z 1937 r. – brak uświadomienia narodowego w jakimkolwiek kierunku, jednak wyraźnie zaznacza się ciążenie do polskości.

Kilka osób podaje się za Białorusinów. Są narodowo uświadomieni.

Wieś Wasiewce, gm. Polany – wg spisu z 1931 r. – ogół ludności – 170, język ojczysty białoruski – 136. Ankieta z 1937 r. – ludność wyłącznie polska, dobrze uświadomiona narodowo, prócz starców, którzy się tym nie interesują. Ludność bardzo wybitnie ciąży do polskości, chętnie garnie się do wszelkiego rodzaju stowarzyszeń. Wszyscy umieją rozmawiać po polsku i często nawet między sobą porozumiewają się w tym języku. Z obcymi z reguły mówią po polsku dość poprawnie.

Wieś Wołodźkowszczyzna, gm. Polany – wg spisu z 1931 r. – ogół ludności – 106, język ojczysty białoruski – 32. Ankieta z 1937 r. – uświadomienie słabe.

Białorusinów nie ma. Ludność w większości wypadków utożsamia pojęcie narodowości z przynależnością państwową. Mówią, że jak mieszkamy w Polsce to jesteśmy Polakami.

Wieś Bumie, gm. Polany – wg spisu z 1931 r. – ogół ludności – 103, język ojczysty białoruski – 50. Ankieta z 1937 r. – ludność składa się wyłącznie z Polaków. Stopień uświadomienia narodowego jest znaczny. Wielu czyta książki polskie, prawie wszyscy umieją rozmawiać po polsku.

Wieś Ogrodniki, gm. Polany – wg spisu z 1931 r. – ogół ludności – 198, język ojczysty białoruski – 92. Ankieta z 1937 r. – wszyscy podają się za Polaków.

Uświadomienie narodowe dość dobre. Prawie cała ludność umie rozmawiać po polsku. Chętnie garnie się do wszelkich organizacyj. Według opinii kierownika szkoły, który tu pracuje od 10 lat, jest to najbardziej polska wieś z całego jego rejonu.

Wieś Gudzinięta, gm. Kucewicze – wg spisu z 1931 r. – ogół ludności – 238, język ojczysty białoruski – 123. Ankieta z 1937 r. – starzy są w ogóle nieuświadomieni narodowo w żadnym kierunku. Uświadomienie narodowe postępuje od młodszych ku starszym. Młodzież jest dość dobrze uświadomiona. Między sobą mówią po białorusku. Przed 1930 r. przynosili niektórzy pisma białoruskie i prowadzili agitację białoruską zresztą bardzo słabą. Obecnie nic nie prowadzą, a nawet wstydzą się gdy im się o tym przypomni.

Wieś Jabrowicze, gm. Kucewicze – wg spisu z 1931 r. – ogół ludności – 225, język ojczysty białoruski – 193. Ankieta z 1937 r. – uświadomienie dość dobre.

Wszyscy, nawet 8 prawosławnych, uważają się za Polaków. Rozmawiają między sobą po białorusku, wszyscy jednak znają język polski. Ludność chętnie się garnie do polskości i polskich organizacyj.

Wieś Ordziewicze, gm. Kucewicze – wg spisu z 1931 r. – ogół ludności – 83, język ojczysty białoruski – 75. Ankieta z 1937 r. – uświadomienie narodowe bardzo

902

seweryn Wysłouch

słabe. Tylko około 1/3 ludności jest uświadomiona w tym stopniu, że podaje się za Polaków. Reszta mówi: my nie wiemy, rząd jest polski i musimy go słuchać.

O narodowości białoruskiej mowy nie ma. Mówią, że rozmawiają po białorusku, ale narodu białoruskiego nie ma, więc muszą zaliczyć się albo do Polaków albo do Rosjan. Wolą jednak do Polaków.

Wieś Orlęta, gm. Krewo – wg spisu z 1931 r. – ogół ludności – 96, język ojczysty białoruski – 61. Ankieta z 1937 r. – uświadomionych Białorusinów jest kilku (4–5). Jeden z nich otrzymuje z Wilna pismo białoruskie. Nieuświadomionych Białorusinów jest kilku, którzy przyjaźnią się z uświadomionymi i głównie dlatego uważają się za Białorusinów. Reszta to słabo uświadomieni Polacy.

Białorusini z Polakami żyją w zgodzie i zatargów na tym tle nie bywa. Kilka lat temu większość ludności podawała się za Białorusinów. Był to skutek akcji białoruskiej. Po jej ukróceniu białorutenizacja, jako zupełnie powierzchowna, osiągnięta obiecankami, zaczęła szybko zanikać.

Wieś Nowosiółki, gm. Krewo – wg spisu z 1931 r. – ogół ludności – 61, język ojczysty białoruski – 41. Ankieta z 1937 r. – we wsi są sami Polacy dość słabo uświadomieni. Kilku jest dobrze uświadomionych, zwłaszcza wśród młodych.

Starzy identyfikują narodowość z przynależnością państwową. Białorusinów nie ma. W rozmowie między sobą posługują się językiem białoruskim.

Zestawiając dane spisu ludnościowego z grudnia 1931 r. z wynikiem badań terenowych z roku 1937, konstatujemy daleko idącą rozbieżność. Spis z grudnia 1931 r. niemal w każdej z badanych miejscowości wydzielał większą lub mniejszą grupę osób podających jako ojczysty język białoruski, pozostałą zaś część ludności uważa za Polaków. W ten sposób ludność katolicka zamieszkująca tereny między Wilnem i Oszmianą dzieli się wedle danych spisu z 1931 r. na dwie odrębne grupy językowe i narodowościowe: Polaków i Białorusinów.

Pod tym względem zasadniczo odmienny obraz dają badania terenowe z 1937 r.

Przede wszystkim więc jeśli chodzi o język ojczysty ludności katolickiej tego obszaru z małymi wyjątkami jest to język białoruski. Co do „białoruskości” tego języka należy podkreślić jeszcze jeden dość ważny szczegół, mianowicie ludność najczęściej język, którym się posługuje w rozmowach między sobą, charakteryzuje jako „prosty” w odróżnieniu od języka polskiego lub rosyjskiego. Pojęcie „prosty” nie jest identycznie z pojęciem „białoruski” i odpowiada bardzo niskiemu poziomowi świadomości narodowej tych grup ludnościowych. W niektórych tylko miejscowościach ludność język „prosty”, którym się stale posługuje, charakteryzuje jako białoruski, co z kolei wpływa na białoruską świadomość narodową.

Obok języka „prostego” ludność prawie powszechnie (zwłaszcza młodzież) włada dość poprawnie językiem polskim i w rozmowach z obcymi chętnie go używa. W ogóle wśród ludności katolickiej badanego terenu język polski często bardzo uchodzi za coś lepszego od języka „prostego”, którym się stale posługuje.

stosunki narodowościowe na terenie województw wschodnich

903

Mieszkańcy wsi Korszuniszki, gm. polańskiej uważają język białoruski za prostszy, mniej estetyczny i gorszy od polskiego. Również we wsi Stare Boruny, gm. kucewickiej ludność porozumiewa się między sobą po białorusku, ale sołtys oraz poważniejsi gospodarze rozmawiają po polsku, uważając ten język za bardziej wykwintny. Przytoczone przykłady mają charakter bardziej jaskrawy, natomiast nie ulega wątpliwości, że ludność powszechnie język i rosyjski stawia wyżej od „prostego”, którym się sama posługuje.

Problemu języka ojczystego, w świetle badań ankietowanych z 1937 r. nie należy mieszać z pojęciem świadomości narodowej. Ta ostatnia kwestia zasługuje na jak najgłębszą uwagę, bowiem dopiero na tej podstawie można wyciągać wnioski co do przynależności narodowej badanych grup ludnościowych.

Przede wszystkim musimy stwierdzić, że nawet w 1937 r. uświadomienie narodowe ludności katolickiej, zamieszkującej tereny między Wilnem i Oszmianą, jest bardzo słabe. Z pośród 52 zbadanych na tym terytorium miejscowości ludność polską, uświadomioną narodowo dość dobrze, znaleziono jedynie w 7 miejscowościach.

W pozostałych wsiach uświadomienie narodowe i to zarówno polskiej, jak i białoruskie znajduje się w stadium mgławicowym. Pod tym względem stanowi wyjątek wieś Kurhany, gm. szumskiej. Mianowicie większość (70%) tamtejszej ludności uważa się za Polaków. Są to Polacy całkowicie uświadomieni, ponieważ bliskie sąsiedztwo Hurtka białoruskiego wywołało u ludności polskiej niechęć do białoruskości i uświadamiało narodowo. Mniejszość około 30% są to byli członkowie Hurtka, którzy są całkowicie uświadomionymi Białorusinami. Znają nawet doskonale język literacki białoruski. Wieś Kurhany, gdzie jak widzimy ludność dość wyraźnie dzieli się na dwie antagonistyczne grupy: polską i białoruską, stanowi wyjątek z pośród ogółu innych wsi badanego terenu dlatego, że stopień uświadomienia narodowego jest tam znacznie wyższy, ale i dlatego, że na tym tle zachodzą antagonizmy między ludnością polską i białoruską. W pozostałych wsiach, gdzie zamieszkują jednostki bardziej lub mniej uświadomione narodowo, konflikty tego rodzaju nie występują jaskrawo.

Jeszcze słabiej przedstawia się uświadomienie narodowe białoruskie. Uświadomieni Białorusini wśród ludności katolickiej badanego terenu występują bardzo nielicznie. Większe skupienia Białorusinów, całkowicie uświadomionych narodowo, spotykamy we wsi Kurhany, gm. szumskiej (wbrew danym spisu grudniowego 1931 r., który w tej wsi ustalił zaledwie 13 osób podających język białoruski, jako ojczysty). Znaczne skupienie Białorusinów (około 50) podaje ankieta ze wsi Michałówka, gm. rudomińskiej. Również we wsi Zakieńce, gm. rudomińskiej, jak podaje tamtejsza ludność, znajduje się około 20 Białorusinów.

Poza tymi większymi skupieniami spotykamy nieliczne grupki uświadomionych Białorusinów jeszcze w 14 wsiach na ogólną liczbę 52 zbadanych.

W stosunku do roku 1931 zauważa się jeszcze jedno ciekawe zjawisko: ilość uświadomionych Białorusinów z roku na rok się zmniejsza. A więc na przykład we

904

seweryn Wysłouch

wsi Orlenięta, gm. krewskiej, jak podaje ankieta kilka lat temu większość ludności podawała się za Białorusinów. Był to skutek akcji białoruskiej. Po jej zahamowaniu białorutenizacja jako zupełnie powierzchowna, osiągnięta obiecankami, zaczęła szybko zanikać. Dziś jest zaledwie kilku uświadomionych Białorusinów. Również we wsi Giejlesze, gm. krewskiej dziś jest jeden uświadomiony Białorusin, zaś w 1931 r. było ich kilku. We wsi Gudzinięta, gm. kucewickiej przed 1930 r. przynosili niektórzy pisma białoruskie i prowadzili pewną agitację białoruską, zresztą bardzo słabą.

Obecnie nie prowadzą żadnej działalności, a nawet wstydzą się, gdy się im o tym przypomni. Podobnież we wsi Kosteczyzna, gm. polańskiej jest kilka osób, które stosunkowo niedawno podawały się jeszcze za Białorusinów, w ciągu paru ostatnich lat przestały się podawać za takich, gdyż sąsiedzi wykpiwali ich poczucie narodowe, oraz to, że ulegli agitacji, która „dużo przyrzekała, a nic nie dała”. We wsi Mokszyca, gm. polańskiej powiadają, że kilka lat temu niektórzy podawali się za Białorusinów, gdyż przyjeżdżali z Wilna i z Warszawy jacyś „panowie” i namawiali do tego, by się podawać za Białorusinów i głosować na ich listę, za co mieli dostać pieniądze i wiele innych dostatków. Gdy to zawiodło, rozczarowali się do białoruskości. Również we wsi Jankańce, gm. polańskiej zamieszkują dwie rodziny uświadomionych Białorusinów, którzy do niedawna ujawniali działalność białoruską. Od paru lat zaprzestali wszelkiej działalności. We wsi Markuny, gm. gierwiackiej „świadomość białoruska przed laty silniejsza, obecnie się zmniejsza. Białorusini, nie mając ostoi w jakiejkolwiek organizacji, wynaradawiają się”. We wsi Sawiczuny, gm. szumskiej ludność jest zdezorientowana pod względem narodowościowym. Obecnie uważa się za polską, jednak uprzednio, pod wpływem 5–6 osób uświadomionych Białorusinów, zaczęła od czasu do czasu przebąkiwać, że jest białoruską. Zaobserwowane zjawisko jest tak powszechne, że nawet we wsi Kurhany, gdzie istnieje stosunkowo silne skupienie białoruskie, „na skutek drwin ludności polskiej i działania administracji, liczba uświadomionych Białorusinów wciąż się zmniejsza”.

Przy zbieraniu danych, dotyczących liczebności uświadomionych Białorusinów, należy jednak liczyć się z jednym dość ważnym czynnikiem. Mianowicie ludność niechętnie przyznaje się do białoruskości z obawy niepożądanych dla siebie konsekwencyj ze strony władz administracyjnych. Przykładem może służyć oświadczenie mieszkańców wsi Antonowszczyzna, gm. kucewickiej, że „nawet Ci, którzy uważają się za Białorusinów, nie przyznają się do tego, gdyż w razie ubiegania się o służbę państwową Białorusinów traktują podejrzliwie i niechętnie. Jako przykład podają jednego ze wsi Snipowszczyzna, który ubiegał się o stanowisko woźnego w urzędzie gminnym w Kucewiczach, ale właśnie ze względu na to, że podał się za Białorusina nie został przyjęty”. Stąd wniosek, że do zeznań ludności odnośnie jej przynależności narodowej należy podchodzić ostrożnie, co jednak zdaje się nie przeczy, że liczba uświadomionych Białorusinów na badanym przez nas terenie istotnie uległa zmniejszeniu.

stosunki narodowościowe na terenie województw wschodnich

905

Omówiliśmy stosunkowo nieliczne wypadki, kiedy ludność dość wyraźnie określiła swą przynależność narodową; innymi słowy, gdzieśmy mieli do czynienia z grupami ludnościowymi uświadomionymi narodowo. Jak już jednak zauważyłem na wstępie, ogromna większość mieszkańców badanego terenu nie jest albo wcale uświadomiona narodowo, albo bardzo słabo. Problem ten wymaga bliższego wyjaśnienia. Przede wszystkim w niektórych zbadanych miejscowościach dotychczas spotykamy się z objawami indyferentyzmu narodowego. Po prostu ludność nie przywiązuje wagi do kwestii swej przynależności narodowościowej. Tak np. ludność wsi Kokinkiszki, gm. szumskiej „nie przywiązuje do tego większej wagi i nad sprawą narodowościową głębiej się nie zastanawia.

Powiadają: należymy do Polski, więc jesteśmy Polakami”. Podobnież we wsi Goza, gm. gierwiackiej „ludność nie wie kim jest”. We wsi Owieny, gm. gierwiackiej „uświadomienia narodowego nie ma wcale. Ludność nie wie kim jest”.

Przytoczone przykłady należą jednak do wypadków sporadycznych i dość rzadkich. Najczęściej ludność na pytanie o swej przynależności narodowej usiłuje dać odpowiedź pozytywną, opierając się na dość charakterystycznym rozumowaniu. Najczęstszym kryterium, na jakim opiera ludność swą przynależność narodową, jest wyznanie. Typowa odpowiedź ankiety w tym względzie brzmi: „słabo uświadomieni Polacy, identyfikują wyznanie z narodowością i za Białorusinów (ruskich) uważają tylko prawosławnych. W rozmowach między sobą używają języka „prostego”. We wsi Kule, gm. szumskiej „ludność nie odróżnia wyznania od narodowości. Twierdzi, że jest polską tylko dlatego, że jest katolicką”. We wsi Mantusze, gm. rudomińskiej „praktykujący katolicy są lepiej uświadomieni jako Polacy” itd. Z pośród 52 zbadanych miejscowości w 20 otrzymano odpowiedzi mniej więcej identyczne, oparte na identyfikowaniu przez ludność wyznania z narodowością. Czasami zachodzą u ludności pewne wątpliwości, czy kryterium wyznaniowe jest słuszne dla ustalenia przynależności narodowościowej. Tak np. we wsi Markuny, gm. gierwiackiej, gdzie ludność jest nieco lepiej uświadomiona narodowo niż w innych wsiach tego rejonu, a przed laty była silniejsza świadomość białoruska: „większość ludności identyfikuje wyznanie katolickie z polskością i chociaż bez przekonania podaje, że jest polską”. Wyjątek pod tym względem stanowi m-ko Wielkie Soleczniki tejże gminy, gdzie katolicy są dość dobrze uświadomieni narodowo i uważają się za Polaków. Ludność doskonale odróżnia wyznanie od narodowości. W rozmowach między sobą używa języka polskiego”.

Obok wyznania kryterium, na którym dość często ludność opiera swą świadomość narodowościową polską, jest przynależność państwowa polska, lub zamieszkanie na terenie Polski. We wsi Nowosiółki, gm. krewskiej „starzy identyfikują narodowość z przynależnością państwową”. We wsi Skirdziany, gm. kucewickiej „ludność w większości jest bardzo słabo uświadomiona narodowo. Większość uważa się za Polaków, bo mieszkają na terenie Polski”. Również

906

seweryn Wysłouch

we wsi Antonowszczyzna, gm. kucewickiej „tylko paru światlejszych gospodarzy z całą świadomością podaje się za Polaków. Reszta mówi „ponieważ mieszkają w Polsce, więc są Polakami”. We wsi Mokszyca, gm. polańskiej „uświadomienie narodowe jest bardzo słabe. Mówią, że są Polakami, bo rząd jest polski; dawniej, gdy rząd był rosyjski, uważali się za Rosjan”. Podobnież ludność wsi Owieny, gm. gierwiackiej rozumuje: „należymy do Polski, więc jesteśmy Polakami”.

Rozumowanie ludności, uzasadniającej swą przynależność narodową polską względami wyznaniowymi, lub też przynależnością państwową (są Polakami, bo rząd jest polski; dawniej, gdy rząd był rosyjski uważali się za Rosjan), świadczy, że poziom wyrobienia obywatelskiego u ludności katolickiej, zamieszkującej zwarcie najbardziej kulturalną i polską część Wileńszczyzny między Wilnem i Oszmianą – jest bardzo niski. Stąd wniosek, że dotychczasowa akcja kulturalno-wychowawcza, prowadzona przez państwo, samorząd, oraz instytucje społeczne, nie sięgnęła zbyt głęboko w masy ludowe. A wszak należy pamiętać, że z całego obszaru Ziem Wschodnich interesujący nas teren był i jest bardziej podatny na wpływy polonizacyjne.

Zestawmy osiągnięte wyniki: Spisy ludnościowe 1921 r. i 1931 r. aczkolwiek formalnie stosują różne kryteria podziału narodowościowego ludności województw wschodnich, de facto stoją na gruncie plebiscytu narodowościowego, opierając się na stosunku podmiotowym jednostki do swej narodowości. Kryterium to nie jest niestety przeprowadzone konsekwentnie tzn. nie uznając rubryki ludności „beznarodowej” spisy zaliczają ją dowolnie do narodowości polskiej lub białoruskiej wedle widzimisię komisarzy spisowych. Sprowadza to absolutną dowolność i niewiarygodność obrazu stosunków narodowościowych w ujęciu spisów 1921 i 1931 r.

Cyfra ludności polskiej jest niewątpliwie wyolbrzymiona. Stanowczo należy odrzucić wszelkie pomysły w rodzaju „Polaków prawosławnych” na wsi kresowej. Również nie można uważać całej ludności katolickiej (prócz Litwinów) za polską. Co najwyżej możemy uznać, że jest to ludność odnosząca się bardziej życzliwie do polskości niż prawosławna. Również nie odpowiada rzeczywistości cyfra obrazująca liczbę Białorusinów w Polsce. Jeśli stoimy na gruncie świadomości narodowej wśród ludu białoruskiego będzie ona za duża, natomiast jeśli oprzemy się na kryterium języka ojczystego niewątpliwie jest za mała. Przez wprowadzenie natomiast rubryki ludu „beznarodowego” musielibyśmy obniżyć znacznie liczbę Polaków i może nawet Białorusinów, natomiast zyskalibyśmy obraz odpowiadający istotnemu stanowi rzeczy. W każdym razie byłoby to lepsze niż optymizm w cyfrach.

stosunki narodowościowe na terenie województw wschodnich

907

Charakterystyka narodowościowa ludności badanego terenu Obszar objęty badaniami terenowymi Województwo wileńskie: powiaty: święciański – gminy: t werecka, komajska, świrska, szemetowska, daugielska, mielegiańska, hoduciska; postawski – gminy: m iadziolska, kobylnicka, woropajewska, postawska, łuczajska; dziśnieński – gminy: g łębocka, pliska, parafianowska, porpliska, gołubicka, dokszycka, zaleska, łużecka; wilejski – gminy: wiszniewska, kurzeniecka; mołodeczański – gmina: mołodeczańska.

Województwo nowogródzkie: powiaty: nowogródzki – gminy: horodeczańska, niehniewicka, korelicka, szczorsowska, wsielubska, lubczańska, kuszelewska, rajczańska, zdzięciolska, dworzecka; szczuczyński – gminy: w asiliska, nowodworska, szczuczyńska, lebiedzka, sobakińska, ostryńska, żołudzka, kamionowska, różańska; stołpecki – gminy: ż uchowicka, stołpecka, rubieżewicka, mirska, turzecka, świerżeńska, derewieńska; liszki – gmina: lidzka.

Liczba mieszkańców W miejscowościach poddanych badaniom za pośrednictwem ankiet indywidualnych zamieszkuje około 96 700 mieszkańców, w 246 wsiach. Przeciętna ilość mieszkańców, przypadających na jedną wieś wynosi od 300 do 400 (średnia arytmetyczna 380). Ankiet indywidualnych 235.

Skład wyznaniowy Skład wyznaniowy ludności, zamieszkałej na terenie objętym niniejszymi badaniami, nie jest jednolity. Decydującą rolą odgrywają tu dwa kościoły: Kościół Katolicki obrządku rzymsko-katolickiego oraz Cerkiew Prawosławna. Poza tym daje się zaobserwować znikomy odsetek baptystów i staroobrzędowców.

Stosunek procentowy wyznań przedstawia się następująco: prawosławnych – około 49,7% rzymsko-katolików – ” 50% staroobrzędowców – ” 0,2%

908

seweryn Wysłouch

baptystów ” 0,1% Poza wyżej wymienionymi, wpływy innych kościołów, ani sekt nie przenikają na wieś.

Wyznania mojżeszowego nie poruszamy, ponieważ jest ono ściśle związane z ludnością żydowską, która zamieszkuje jedynie w miasteczkach i tworzy odrębną grupę narodowościową, pominiętą w niniejszych badaniach.

W 85% spotykają się wsie o jednolitym wyznaniu, a więc wyłącznie katolickie lub prawosławne; w 15% występują wsie zamieszkane przez ludność mieszaną pod względem wyznaniowym – katolicko-prawosławną. Np. wieś Tabolicze, gm. sobakińskiej, pow. szczuczyńskiego posiada 60% prawosławnych i 40% katolików; wieś Zgrzebniki, gm. ostryńskiej, pow. szczuczyńskiego – skład wyznaniowy: 50% prawosławnych i 50% katolików; wieś Woronki, gm. ostryńskiej, pow. szczuczyńskiego – skład wyznaniowy: 50% prawosławnych, reszta to katolicy. Tak samo we wsi Dudki, gm. derewieńskiej, pow. stołpeckiego – 50% prawosławni i 50% katolicy.

Ludność mieszana – prawosławni i baptyści – zamieszkuje we wsi Małosielcy, gm. turzecka, pow. stołpecki (po 50%). We wsi Ataleź, gm. stołpeckiej, pow. stołpeckiego spotykamy ludność katolicką, prawosławną i baptystów. We wsi Dziauguny, gm. komajskiej, pow. święciańskiego zamieszkują katolicy i baptyści...

Ludność o wyznaniu mieszanym współżyje dobrze i na tle wyznaniowym żadnych nieporozumień ankieta nie notuje. Daje się zaznaczyć lekka przewaga wpływów Kościoła Katolickiego. Dzieci z małżeństw mieszanych wychowywane bywają przeważnie w duchu katolickim. Ludność zaś prawosławna niekiedy uczęszcza na nabożeństwa do kościoła, bądź to ze względu na brak cerkwi lub zbytnią jej odległość od wsi.

Skład narodowościowy i stopień uświadomienia narodowego Ludność zamieszkała na obszarach województw północno-wschodnich nie przedstawia jednolitej masy narodowej. Można tu natrafić na ludność, mówiącą językiem polskim, białoruskim i wreszcie litewskim. Oprzeć się jednak na kryteriach językowych przy badaniu składu narodowościowego nie można, ponieważ część ludności mówiąca po białorusku uważa siebie za Polaków, lub też w ogóle nie wykazuje świadomości narodowej.

We wsi Łupucie, gm. komajskiej, pow. święciańskiego zamieszkują uświadomieni Polacy, posługujący się jednak w domu językiem białoruskim. Wieś Rusaki, gm. komajskiej, pow. święciańskiego zamieszkują uświadomieni Białorusini, młodzież tej wsi jednak poza domem i w stosunkach towarzyskich posługuje się językiem polskim i uważa siebie za Polaków. We wsi Korki, gm. świrskiej, pow. święciańskiego mamy taką sytuację: mieszkańcy wsi nie są wcale narodowo uświadomieni, uważają się za „tutejszych”; w domu między sobą rozmawiają

stosunki narodowościowe na terenie województw wschodnich

909

po białorusku, poza domem przeważnie po polsku. Ludność wsi Łapuny, gm. komajskiej, pow. święciańskiego uważa siebie za „tutejszych” – mówi językiem białoruskim – uświadomienia narodowego nie posiada.

Przykładów tych mnożyć można bardzo wiele; wszystkie one wskazują, że oparcie się jedynie na kryterium językowym nie prowadzi do żadnych konkretnych rezultatów. 90% ludności kresowej mówi językiem białoruskim. Uznanie jej jednak za element białoruski, za grupę odrębną o swoistych cechach narodowych, byłoby tak samo błędem, jak i podciągnięcie jej pod wspólny mianownik narodu polskiego.

Przy tej klasyfikacji grup narodowościowych niezmiernie ważnym czynnikiem jest świadomość własna ludności, jej osobiste poczucie narodowe. Na Ziemiach Północno-Wschodnich jednak duży odłam ludności nie posiada żadnego uświadomienia narodowego. Jak informuje ankieta, na pytanie o przynależność narodową ludność najczęściej odpowiada: „A chtoż jeho wiedaje, jazyk to u nas prosty – my tutejsze”, albo – „Jak byli pod Ruskim to haworyli szto my Biełarusy, a ciapier piszuć szto my Palaki”8. Są to odpowiedzi typowe; charakteryzują one nie tylko kompletny brak uświadomienia narodowego, lecz również brak zainteresowania sprawami narodowościowymi. Dla chłopa „tutejszego” kwestia ta jest rzeczą nieistotną, nie mającą żadnego praktycznego znaczenia. Oto charakterystyczna odpowiedź chłopa: „Nazywaj nas pan choć Niemcem, tylko żeb’ żyć było trochi lachczej”9.

Otóż wobec braku uświadomienia narodowego wśród tzw. ludności tutejszej, oprzeć się na samookreśleniu mieszkańców nie można, tym bardziej, że chłopi bardzo często wypowiadają się wobec obcych o swojej narodowości nieszczerze.

W duchu uważają siebie za Białorusinów, lecz nie zdradzają się z tym oficjalnie, bojąc sie jakichkolwiek represyj ze strony władz miejscowych, które w Białorusinie, jak informują ankiety, widzą częstokroć komunistę i prześladują go potem, wszczynając dochodzenia policyjne za najmniejsze podejrzenie i stosując na szeroką skalę szykany. Tego rodzaju metody powodują wśród chłopów wielką bojaźń do wszelkiego rodzaju zwierzeń się i szczerych zeznań. Np. zasadą ludności wsi Bojary, gm. wasiliskiej, pow. szczuczyńskiego jest podawanie się za takich, jacy się podobają czynnikom rządowym. Oto mieszkańcy wsi Bakszty, gm. wasiliskiej pow. szczuczyńskiego podają się oficjalnie za Polaków w rzeczywistości w rozmowach ze sobą nazywają się Białorusinami. Jeden z chłopów tej wsi powiada: „ot naszaho czelawieka, kab jon nawet byu i uczony, usie pa gawiedzi paznajesz”.

8 „A kto to wie, język nasz prosty, jesteśmy tutejsze. Gdy byliśmy pod Rosjanami, to określano nas jako Białorusini, a teraz piszą, że jesteśmy Polakami” (biał.).

9 „Możecie określać nas choćby Niemcami, aby jedynie żyć było lżej” (biał.).

910

seweryn Wysłouch

Spytano go: „jak heta naszaho?” – „no tutejszaho – biełaruskaho”10 odpowiada zapytany, który oficjalnie podał się za Polaka.

Nieszczerość chłopów wypływa z ich podejrzliwości – niezmiernie boją się władz administracyjnych za ich represje. Jeden z chłopów w przystępie szczerości i zaufania zwierzył się korespondentowi ankiety o niezmiernie ciężkich stosunkach z administracją miejscową. Po odejściu rozmówcy dogonił go chłop i błagał nade wszystko o zachowanie dyskrecji; boją się zemsty miejscowych władz.

Trzecim wreszcie kryterium, którym sama ludność chętnie się posługuje przy określaniu swej narodowości, jest wyznanie. Oto przykłady. Wieś Rudki, gm. derewieńskiej, pow. stołpeckiego zamieszkują katolicy (50%) i prawosławni (50%).

Ludność tej wioski identyfikuje wyznanie z narodowością. Katolicy uważają się za Polaków, a prawosławni za Białorusinów. Wszyscy używają języka białoruskiego.

Tylko w rozmowach z obcymi i administracją posługują się językiem polskim.

Wszyscy, jak prawosławni, tak i katolicy są tubylcami („tutejszymi”).

We wsi Zajmno, gm. stołpeckiej, pow. stołpeckiego mieszkają prawosławni (100%). W pytaniu o skład narodowościowy i stopień uświadomienia narodowego tej wsi ankieta informuje: „Białorusini, rozmawiają językiem białoruskim.

Uświadomienie narodowe słabe. Identyfikują religię z narodowością”. Wieś Ataleź, gm. stołpeckiej, pow. stołpeckiego zamieszkują katolicy, baptyści i prawosławni. Z tych jedynie katolicy uważają się za Polaków. Prawosławni i baptyści są uświadomionymi Białorusinami. Wszyscy używają języka białoruskiego. 50% ludności języka polskiego nie rozumie.

Zjawisko identyfikowania wyznania z narodowością, poparte powyższymi przykładami, jest wyrazem niemal powszechnego rozumowania „tutejszej ludności”. Zachodzą jednak wyjątki: np. we wsi Pomosze, gm. szemetowskiej, pow. święciańskiego 4 osoby wyznania rzymsko-katolickiego uważają siebie za Białorusinów. We wsi Grozdowo, gm. głębockiej, pow. dziśnieńskiego zamieszkuje 20% rzymsko-katolików i 80% prawosławnych, natomiast 90% podaje się za Białorusinów, a tylko 10% za Polaków. Często ludność określa swą narodowość terminem „katolik” – „tutejszy”.

Poza tym w wielu wypadkach świadomość posługiwania sie kryteriami wyznaniowymi przy określaniu narodowości jest do tego stopnia błędna, że niektórzy chłopi podczas wojny niemiecko-rosyjskiej uważali Niemców, noszących na szyi szkaplerze lub krzyżyki, za Polaków służących w wojsku niemieckim.

Ostatecznie wreszcie zawodzi kryterium wyznaniowe przy określaniu narodowości wyznawców sekt, jak np. baptystów.

„Naszego człowieka, gdyby był on nawet edukowanym, poznajesz po wymowie”. Spytano go: „jak to naszego?” „Naszego, białoruskiego”, odpowiada (biał.).

10

stosunki narodowościowe na terenie województw wschodnich

911

Badanie więc składu narodowościowego Ziem Północno-Wschodnich przy oparciu się na kryteriach uproszczonych i szablonach statystyki powszechnych spisów ludności zaciemnia tylko obraz rzeczywistości.

Wszystkie trzy, wyżej wymienione kryteria podziału narodowościowego, nie tylko nie pokrywają się ze sobą, lecz krzyżują się wzajemnie i zachodzą jedne za drugie.

Weźmy zestawienie liczbowe w cyfrach globalnych, które można uchwycić w przybliżeniu z materiałów ankietowych. ludności mówiącej po białorusku – 90% bez uświadomienia narodowego, tzw. „tutejszej” – 55% rzymsko-katolików – 50%, prawosławnych – 49,7% (reszta „starowiercy” i baptyści).

Ludność mówiąca po polsku, litewsku i rosyjsku nie wzbudza wątpliwości co do swej przynależności narodowej. Odrębność języka, rozbudzona świadomość narodowa i wyznanie całkowicie wydziela te grupy z pośród ogólnej masy ludności mówiącej po białorusku. Ta ostatnia natomiast grupa, najliczniejsza i najbardziej może kulturalnie zacofana, częściowo nie przejawia wcale świadomości narodowej, jak wyżej podano, częściowo występuje jako świadomy element białoruski i wreszcie pewien odsetek uważa siebie za Polaków, lecz bez większego uświadomienia, przyczem językiem ich macierzystym jest język białoruski.

Z jednej więc strony mamy tu uświadomiony element białoruski, z drugiej zaś ludność tzw. „tutejszą”, będącą pod kątem uświadomienia narodowego surowcem bez żadnej etykiety narodowej. Tych z pośród ludności mówiącej po białorusku, którzy uważają się za Polaków, trudno jest za takich uznać, ponieważ ich uświadomienie narodowe jest dość słabe i ulega ciągłym fluktuacjom – „My się zrobili gorszymi Polakami, jak byli, bo przy polskich rządach żyć trudno”11 – powiada ludność wsi Korki, gm. świrskiej, składająca się, jak informuje ankieta, z rzymsko-katolików, Polaków bez większego uświadomienia.

Niezmiernie ważnym czynnikiem przy określaniu przynależności narodowej jest nastrój ludności – jej ustosunkowanie się do polskości i Państwa Polskiego w przeszłości i obecnie. Z tych przesłanek można wywnioskować z jakim elementem się ma do czynienia. Ze względu na właściwe zastosowanie polityki kulturalno-oświatowej, administracyjnej i gospodarczej, ważniejsza jest kwestia nastrojów i stosunku miejscowej ludności do państwowości polskiej, niż formalna klasyfikacja narodowościowa.

Dlatego też wydzielam z pośród ogólnej masy ludności mówiącej po białorusku osobną grupę o bezbarwnym tytule tzw. „ludności tutejszej”, która wobec „ Zrobiono z nas «gorszych Polaków», i co tu mówić życie za polskimi rządami jest ciężkie” (biał.).

11

912

seweryn Wysłouch

braku uświadomienia nie zajęła żadnej postawy narodowościowej, jednakowoż do polskości i państwa polskiego na ogół odnosi się przychylnie.

Badając więc skład narodowościowy ludności zamieszkałej na Ziemiach Północno-Wschodnich, należy przyjąć za fundamentum divisionis kwestię: języka, wyznania, uświadomienia narodowego, o ile ono się przejawia, i wreszcie stosunek ludności do polskości i państwa polskiego.

Opierając się na kryteriach powyższych i materiale dostarczonym przez ankiety, można podzielić ludność woj. nowogródzkiego i wileńskiego na 5 grup narodowościowych: Polacy, Litwini, Rosjanie, Białorusini, „Tutejsi”.

Polacy Są to przeważnie potomkowie dawnej szlachty zaściankowej – obecnie zubożałej. Często nie różnią się wcale zewnętrznie od okolicznego włościaństwa.

Przechowują jednak swoje tradycje szlacheckie i powstaniowe. Narodowo uświadomieni. Wszyscy są wyznania rzymsko-katolickiego. Stosunek do polskości i państwa polskiego bardzo dobry. Np. mieszkańcy zaścianku Kosiejki, gm. mirskiej, pow. stołpeckiego podczas powstania styczniowego stali po stronie powstańców. Dostarczali im żywności i schronienia. Podczas walk niepodległościowych i wojny polsko-bolszewickiej wspierali Polaków przez udzielanie furmanek, żywności i potrzebnych informacji.

Posługują się językiem polskim, a często nawet białoruskim. Np. zaścianek Załosie, gminy mirskiej, powiatu stołpeckiego zamieszkuje była szlachta polska, narodowo uświadomiona. Podczas walk o niepodległość i wojny polsko-bolszewickiej stali po stronie Polski – posługują się jednak językiem białoruskim; polskim natomiast jedynie w rozmowach z obcymi. Z pośród mieszkańców zaścianku Żołnierskiewicze, gminy stołpeckiej (dawna szlachta polska) 3 osoby służyło ochotniczo w wojsku polskim.

Charakterystyczną jest rzeczą, że była szlachta zaściankowa, jak sama nazwa wskazuje, zachowała swoją formę siedziby – zaścianków i nie rozpłynęła się we wsiach okolicznych. Jak z ankiet indywidualnych wynika, wszyscy potomkowie byłej szlachty polskiej grupują się w zaściankach odseparowanych od wpływów wsi okolicznych. Oto w powiecie stołpeckim np. była szlachta zagrodowa mieszka w zaścianku Harajmowszczyzna, gminy świerżeńskiej, zaścianek Chartonowo, gminy rubieżewickiej, zaścianek Żołnierkiewicze, gminy stołpeckiej, zaścianek Załosie, gminy mirskiej i zaścianek Kosiejki, gminy mirskiej.

stosunki narodowościowe na terenie województw wschodnich

913

Poza byłą szlachtą spotykają się spolonizowane wsie, których ludność jest już uświadomiona narodowo i zaczyna posługiwać się językiem polskim w stosunkach domowych. Są to wsie izolowane od wpływów białoruskich i znajdujące się przeważnie w powiatach zamieszkałych przez tzw. „ludność tutejszą”, a więc np. wieś Bucewicze, gm. komajskiej, pow. święciańskiego zamieszkują, jak informuje ankieta, „Polacy dostatecznie uświadomieni – wyznanie rzymsko-katolickie.

Język macierzysty polski i białoruski. Stosunek ludności do polskości i państwa polskiego w przeszłości i obecnie – bardzo dobry. Identyczna sytuacja zachodzi we wsi Leonowicze, gminy komajskiej, dalej w okolicy Jodki, gminy lidzkiej, której mieszkańcy służyli ochotniczo w wojsku polskim. Wieś Ropaczele, gm. lidzkiej, pow. lidzkiego (posługują się językiem prostym – polsko-białoruskim), wieś Łajkowszczyzna, gm. lidzkiej, pow. lidzkiego – popierała Polaków materialnie podczas wojny i wreszcie wieś Nowickie I, gm. lidzkiej, pow. lidzkiego.

Uświadomiony element polski zamieszkuje więc głównie w gm. twereckiej i komajskiej pow. święciańskiego, w gminie stołpeckiej, pow. stołpeckiego (skupienie zaścianków szlacheckich) i wreszcie w powiecie lidzkim. Na terenie objętym ankietą występują Polacy w ilości około 5% ogółu mieszkańców.

Litwini Uświadomienie narodowe przejawia się w dużym stopniu skutkiem działalności organizacyj litewskich (Tow. „Św. Kazimierza”12 i Tow. „Ritas”13). Jak informuje ankieta, we wsi Krykiany, gm. mielegiańskiej, pow. święciańskiego – „nikt ze wsi nie powie, że nie wie do jakiej należy narodowości”. We wsi tej od 1924 r. istnieje towarzystwo litewskie kulturalno-oświatowe – „Litujus Swetimo Kulturus Skirus”14. Cieszy się ono wśród ludności dużą popularnością i nikt z tej wsi nie chce należeć do żadnych organizacyj polskich.

Poczucie odrębności narodowej jest dość silne. We wsi Swilany, gm. hoduciskiej, pow. święciańskiego stosunek do polskości i państwa polskiego jest nieprzychylny. Ludność wyraźnie sprzyjała władzom litewskim. W niektórych wsiach uwidacznia się zdecydowany patriotyzm litewski. We wsi Ryzguny, gm. daugieliskiej, pow. święciańskiego Tow. św. Kazimierza ufundowało pomnik

Towarzystwo „Św. Kazimierza” – oficjalna nazwa: „Litewskie Towarzystwo Wychowawcze i Opieki nad Młodzieżą im. Św. Kazimierza”. Społeczna organizacja założona w 1924 r.

13 Towarzystwo „Rytas” założono w Wilnie w 1913 r. Zajmowało się poparciem dla szkolnictwa litewskiego na terenie II Rzeczypospolitej. Finansowane przez rząd litewski. Główna siedziba towarzystwa znajdowała się Święcianach. Zawieszone przez rząd polski w 1938 r. Po zajęciu terytorium Republiki Litewskiej przez Armię Czerwoną w 1940 r. i utworzeniu Litewskiej Sowieckiej Republiki Socjalistycznej rozwiązane.

14 Towarzystwo Rozpowszechnienia Kultury Litewskiej.

12

914

seweryn Wysłouch

W. Ks. Witolda w 500. rocznicę jego śmierci. Taki sam pomnik został ufundowany w tej wsi przez jego mieszkańca Klukiana Jana z funduszów własnych.

Wszyscy Litwini są wyznania rzymsko-katolickiego. Posługują się między sobą wyłącznie językiem litewskim. W niektórych wsiach starsi mieszkańcy i kobiety nie znają nawet języka polskiego.

Na terenie objętym ankietą element litewski występuje wyłącznie w pow. święciańskim i wynosi około 3% ogółu ludności.

Rosjanie Są to staroobrzędowcy – język macierzysty rosyjski. Narodowo są uświadomieni. Różnica wyznania i języka wyodrębnia ich z ogólnej masy białoruskiej.

Rosyjski ich język jest skażony naleciałościami gwary białoruskiej. Z ludnością porozumiewają sie w języku białoruskim, jak to ma miejsce we wsi Dziauguny, gm. komajskiej, pow. święciańskiego, która jest zamieszkała częściowo przez Rosjan, częściowo przez Polaków.

Do polskości i państwa polskiego ustosunkowują się dodatnio. Zamieszkują wyłącznie w gm. twereckiej i komajskiej, pow. święciańskiego. Na terenie objętym ankietą występują w nieznacznym odsetku 0,3%.

Białorusini Jest to najliczniejsza grupa narodowościowa, zamieszkująca Ziemie Północno-Wschodnie. Z górą 90% ludności miejscowej mówi językiem białoruskim, jednakże wśród niej wyłania się element, dla którego język jest nie tylko środkiem porozumiewawczym, lecz jest wyrazem świadomej odrębności narodowej, podkreślonej odmiennością wyznania i nieraz wrogim stosunkiem do polskości i państwa polskiego. Są to uświadomieni Białorusini. Jak widać z materiałów ankietowych, uświadomienie to nastąpiło skutkiem wpływu następujących czynników: powstanie białoruskiej inteligencji, działalności organizacji białoruskich, agitacji komunistycznej.

1. Powstanie białoruskiej inteligencji. Rzeczą charakterystyczną dla stosunków białoruskich jest nadzwyczajny przyrost inteligencji białoruskiej, która ze wsi wyszła i do wsi wróciła. Uderza w ankiecie fakt, że niemal każda wieś białoruska uświadomiona posiada po kilka, a nawet po kilkanaście osób miejscowej inteligencji, wówczas, gdy wsie zamieszkałe przez ludność tzw. „tutejszą” z reguły własnej inteligencji nie posiadają.

Oto przykłady. Wieś Aczukiewicze, gm. lubczańskiej, pow. nowogródzkiego zamieszkana jest przez uświadomionych Białorusinów. Inteligencji w wiosce jest

stosunki narodowościowe na terenie województw wschodnich

915

bardzo dużo. Są to byli oficerowie armii rosyjskiej, byli nauczyciele rosyjscy, technicy przedwojenni, absolwenci obecnych gimnazjów białoruskich i uczniowie tych gimnazjów. Wszyscy są Białorusinami i prawosławnymi. Posiadają duży wpływ na wioskę. Jest tu również b. senator Senatu polskiego p. Rogula15.

Wieś Skryszewo, gm. lubczańskiej, pow. nowogródzkiego zamieszkują uświadomieni Białorusini. Używają tylko języka białoruskiego, po polsku prawie nie umieją. Uświadomienie narodowe nastąpiło skutkiem styczności z inteligencją.

Trzy osoby z tej wsi uczęszczały do starszych klas gimnazjum białoruskiego w Nowogródku. Po zamknięciu gimnazjum, z powodu braku środków dalej uczyć się nie pojechali i siedzą w wiosce. Zawsze ludność udaje się do nich po radę. Są oni duchowymi przywódcami wsi. Działalność ich sprawiła, że ludność, początkowo wcale nieuświadomiona, teraz dobrze odróżnia swoją odrębność narodową białoruską.

Wieś Stary Swierżeń, gm. świerżeńskiej, pow. stołpeckiego zamieszkują w 98% prawosławni, uświadomieni Białorusini. Wieś ta posiada z pośród miejscowej inteligencji cztery osoby: technik, nauczyciel, psalmista i b. nauczyciel rosyjski. Wszyscy są Białorusinami i wyznania prawosławnego. Mieszkają w wiosce i mają na nią wielki wpływ.

Wieś Troszczyce, gm. żuchowickiej, pow. stołpeckiego składa się w 100% z prawosławnych uświadomionych Białorusinów. Z pośród inteligencji posiada: inżyniera drogowego, oficera (obecnie siedzi w więzieniu jako przestępca polityczny), studenta teologii unickiej we Lwowie i felczera. Wszyscy prawosławni i uświadomieni Białorusini – mają bardzo duży wpływ na wieś. Dzięki nim powstały istniejące organizacje (Hurtok, Straż Pożarna, białoruska spółdzielnia „Zasiewki”), oni też nimi kierują.

Miasteczko Niehniewicze, gm. niehniewickiej zamieszkane jest przez Żydów (140 osób), Polaków (45), reszta Białorusini uświadomieni, prawosławni. Podlegają oni wpływom białoruskiej inteligencji, zamieszkującej w Nowogródku; niektórzy z pośród tej inteligencji pochodzą z tego miasteczka.

Przykładów tych wystarczy dla scharakteryzowania roli inteligencji białoruskiej na wsi. Obecnie każda wieś białoruska, posiadająca swą inteligencję, jest dostatecznie uświadomiona i ustosunkowana wrogo do państwowości polskiej.

Wpływ tej inteligencji na ludność jest niezmiernie ułatwiony, ponieważ pochodzi z tych samych okolic i wsi, jest spokrewniona z miejscową ludnością i przez to Wasil R agula (1879–1955) – poseł na sejm i senator II RP. Jeden z założycieli w 1925 r. partii „Bełaruski Sialanski Sajuz” (Białoruski Związek Włościański). Jeden z nielicznych czołowych białoruskich działaczy politycznych, którzy nie współpracowali z komunistami i przeciwdziałali poszerzaniu ich wpływów. Aresztowany przez NKWD w 1941 r. W okresie okupacji niemieckiej jeden z liderów kolaboracjonistów białoruskich. Zmarł na emigracji w USA.

15

916

seweryn Wysłouch

cieszy się wielkim zaufaniem. Jak widać z danych, dostarczonych przez ankietę, wykształcenie zawodowe miejscowej inteligencji bynajmniej nie predestynuje jej do pracy na roli i stałego pobytu na wsi. Są to przeważnie technicy, inżynierowie, oficerowie b. armii rosyjskiej. Jest to więc element osiadły na wsi nie ze względu na warsztat pracy, lecz z konieczności, skutkiem niemożliwości znalezienia pracy fachowej. Jest to przeważnie bezrobotna inteligencja, która w swojej wsi rodzinnej szuka środków do wegetacji; jest przeto niezmiernie rozgoryczona i wrogo ustosunkowana do państwowości polskiej, co też wpływa na charakter uświadamiania ludności białoruskiej.

2. Działalność organizacyj białoruskich Z chwilą, gdy powstała inteligencja białoruska, rozwinął się białoruski ruch narodowy. Pojawili się białoruscy działacze, którzy zaczęli zakładać organizacje białoruskie na wsi. W roku 1925–[19]26 zaczęto zakładać po wsiach komórki organizacyjne, tzw. „Hurtki” Włościańsko-robotniczej „Hromady”16, które już w rok później zostały zlikwidowane przez władze administracyjne. Powstało wówczas tzw. „Tabesza” (Towarzystwo Szkoły Białoruskiej)17, mające na celu Hromada – oficjalna nazwa „Białoruska Włościańsko-Robotnicza Rewolucyjna Hromada”.

Powstała 24 czerwca 1925 r., początkowo jako oddzielny klub poselski Białoruskiej Włościańsko-Robotniczej Hromady. W jego skład weszli m.in. posłowie Bronisław Taraszkiewicz, Symon Rak-Michajłouski, Paweł Wołoszyn, Piotr Miatła. Wkrótce przekształciła się w masową organizację społeczno-polityczną mniejszości białoruskiej w Polsce. W szczytowym okresie rozwoju liczyła w swych szeregach ponad 100 tys. członków. Była to największa chłopska organizacja w ówczesnej Europie. Na jej czele stanął Bronisław Taraszkiewicz jako przewodniczący Komitetu Centralnego, jego zastępcą został Szymon Rak-Michajłouski, członkami KC – Paweł Wołoszyn i Piotr Miatła, funkcję skarbnika pełnił Radosłau Astrouski (przyszły lider proniemieckiego kolaboracyjnego rządu białoruskiego w okresie II wojny światowej). Komitetowi Centralnemu podlegało 18 powiatowych komitetów: baranowicki, bielski, wołożyński, wołkowycki, wilejski, wileński, grodzieński, dziśnieński, kosawski, lidzki, mołodecki, nowogródzki, postawski, piński, sokolski, słonimski i stołpecki.

Organizacja znajdowała się pod ścisłą kontrolą partii komunistycznej i była finansowana ze środków Kominternu. Statut i program „Hromady” przewidywały przede wszystkim walkę o wyzwolenie narodowe ludności białoruskiej. Wszystkie ziemie białoruskie miały być zjednoczone w ramach jednego organizmu państwowego obejmującego wszystkie etnograficzne ziemie białoruskie. Głoszono hasło sojuszu chłopów i robotników, zakładano przeprowadzenie reformy rolnej na podstawie konfiskaty majątków polskich ziemian i osadników wojskowych. Domagano się edukacji w języku ojczystym. Władze polskie zdelegalizowały Hromadę 23 marca 1927 r.

17 Towarzystwo Szkoły Białoruskiej założono 7 grudnia 1921 r. i początkowo działało jedynie na terytorium Litwy Środkowej. Według statutu celem organizacji było szerzenie oświaty białoruskiej, zakładanie szkół państwowych i ludowych, organizowanie kursów dla analfabetów, seminariów nauczycielskich itp. W II RP TBS zarejestrowane zostało dopiero w 1926 r. W okresie istnienia „Hromady” w roku 1928 osiągnęło szczyt swej aktywności zrzeszając ponad 30 tys. członków skupionych w ok. 500 kołach terenowych. Pod wpływem działaczy „Hromady” TBS jednak zostało całkiem podporządkowane wpływom komunistycznym. Spowodowało to represje ze strony 16

stosunki narodowościowe na terenie województw wschodnich

917

zorganizowanie i prowadzenie akcji kulturalno-oświatowej wśród ludności białoruskiej. „Tabesza” również przestało istnieć, zlikwidowane przez władze policyjne w latach 1929, 1930, 1931.

Ludność odnosiła się do tych organizacji przychylnie i cieszyły się one dużą popularnością. Obecnie ludność, zastraszona represjami władz administracyjnych przy likwidacji wymienionych organizacji i częstymi szykanami miejscowej policji, „siedzi cicho”, jak informują ankiety. Świadomość narodowa jednak, zaszczepiona działalnością białoruskich organizacji, żyje i jest nasycona wrogością do władz polskich ze względu na metody postępowania i szykanowania ludności białoruskiej przez władze miejscowe, tak administracyjne, jak i samorządowe.

Jako typowa ilustracja do historii ruchu organizacyjnego białoruskiego wsi i jego likwidacji, może służyć Nowa Wieś, gm. niehniewickiej, pow. nowogródzkiego. W 1925 r. powstała białoruska organizacja polityczna „Hromada”; kierownikiem jej był Żarski Jan. Ludność masowo należała do tej organizacji. Już po roku istnienia policja zabrała dokumenty i zlikwidowała tę organizację. Członków zarządu z Żarskim na czele, oraz aktywniejszych działaczy tej Hromady aresztowano i bito, chcąc wydobyć od nich zeznania co do komunistycznej organizacji, rzekomo kryjącej się w ramach tejże Hromady. Zaraz po zlikwidowaniu Hromady, bo już w r. 1926, powstało Towarzystwo Szkoły Białoruskiej (T.B.Sz.). Organizacja ta istniała aż do 12 IV 1929 r., kiedy p. Wojewoda Beczkowicz zamknął to Towarzystwo. Nastąpiły naturalnie prześladowania ze strony policji. Brała ona aktywniejszych członków na posterunek i bijąc zmuszała do zeznań. T.B.Sz. cieszyło się bardzo wielką popularnością wśród ludności. Urządzało ono rocznie przeciętnie 5 przedstawień białoruskich, połączonych z odczytami i zabawami tanecznymi. Ponieważ organizacja ta cieszyła się bardzo wielką popularnością wśród ludności białoruskiej, inteligencja wystąpiła w r. 1933 z prośbą do Starosty o założenie T.B.Sz. Ten jednak, decyzją z 28 listopada 1933 r. Nr B.D. 49/2/17, odmówił zezwolenia. Wówczas odwołano się do wojewody, ale dotychczas nie otrzymano odpowiedzi. W 1934 r. proszono starostwo i inspektorat o pozwolenie na założenie kursów wieczornych. I na to nie pozwolono. Kazano przyłączyć się do organizacji istniejących w Niehniewiczach. Ludność nie chce się jednak tam dołączyć dlatego, że tam prym dzierżą osadnicy i dlatego, że to są organizacje czysto polskie. Obecnie więc nie ma żadnych organizacji w tej wiosce. Wpływ byłych organizacji białoruskich był bardzo duży na tę wioskę i sąsiednie. Uświawładz polskich. Na początku 1932 r. liczba członków TBS spadła do ok. 8 tys. Pod koniec 1933 r. największa liczba kół terenowych działała w województwie białostockim. Na terenie pozostałych województw północno-wschodnich struktury Towarzystwa zostały zawieszone lub zdelegalizowane.

Ostatecznie 22 stycznia 1937 r. polskie władze podjęły decyzję o rozwiązaniu Towarzystwa.

918

seweryn Wysłouch

domił on ludność białoruską o swej odrębności narodowej. Środki, jakich policja używała przy ich likwidowaniu (bicie, rwanie deklaracji, dokumentów itp.) jeszcze bardziej ugruntowały w tym przekonaniu. Na założenie kooperatywy białoruskiej również nie zezwolono.

Ad 3. Agitacja komunistyczna Wpływ ideologii komunistycznej niewątpliwie przenika na wieś, a szczególnie opanowuje Białorusinów prawosławnych. Komunizm przenika dwoma drogami: częściowo pod egidą ruchu narodowo-białoruskiego, częściowo zaś bezpośrednio opanowuje młodzież, radykalizującą się duchem czasu, lekturą komunizującą i przez działalność zakonspirowaną K.P.Z.B18.

W jakiej mierze wieś jest opanowana przez komunizm trudno sądzić z powodu wielkiej konspiracji tego ruchu. Nie ulega wątpliwości, że obecnie podatność wsi na wpływy komunistyczne jest większa niż na hasła nacjonalistyczne białoruskie, podkreślające jedynie odrębność narodową, chyba, że się pod tym kryje radykalizm ustrojowy.

O ile się daje wyczuć z materiałów przytoczonych w ankiecie, wielkie rozgoryczenie ludności białoruskiej skutkiem niezmiernie ciężkich warunków bytu, a w szczególności skutkiem ciągłych represji, szykan władz, kształtuje wrogi stosunek nie tak do Polski, lecz raczej do klasy posiadającej, wyzyskującej – do tzw. „pańskich rządów”, jak sami mówią. Wrogie swoje przeżycia włościanin skojarza nie z narodem, czy nawet z rządem Polski, ale z panami polskimi. „Czornamu czaławieku zausze było ciażko, a etyja pany Polaki niczaho nie dajuć hawaryć – majuć teraz władzu i treba tiapier ich słuchać”19. Wyrażenie to jest niezmiernie charakterystyczne z tego względu, że w słowach „czornamu czaławieku zausze było ciażko” ­­– maluje się pewna determinacja; jest on do tej nędzy przyzwyczajony, ale jakby oburza go to, że „niczaho nie dajuć hawaryć”20.

– Rzeczywiście, jak się daje wyczuć z ankiety, najbardziej ludność białoruską Komunistyczna Partia Białorusi Zachodniej – część składowa Komunistycznej Partii Polski mająca jednocześnie ścisłe związki z Komunistyczną Partią (bolszewików) Białorusi. Utworzona w październiku 1923 r. w Wilnie na mocy uchwały II Zjazdu KPRP z sierpnia 1923 r. Podstawowym hasłem przewodnim partii było oderwanie terenów na wschód od linii Curzona i włączenie ich do ZSRS. Początkowo planowano osiągnąć ten cel drogą zbrojnego powstania na ziemiach białoruskich.

W latach 30. ten cel został odsunięty na drugi plan, natomiast jako cel nadrzędny wysunięto równouprawnienie Białorusinów i walkę z sanacją. Została rozwiązana w 1938 r. w okresie „wielkiego terroru” razem z KPP. Prawie nikogo z jej działaczy przebywających w ZSRS nie ominęła kara śmierci. Ocaleli nieliczni przeważnie przebywające w polskich więzieniach.

19 „Czarnemu człowiekowi zawsze było ciężko, a ci panowie Polacy nic nie pozwalają mówić – mają też władze i trzeba im być posłusznym” (biał.).

20 „...nic nie pozwalają mówić” (biał.).

18

stosunki narodowościowe na terenie województw wschodnich

919

drażnią i nastrajają wrogo ciągłe represje i szykany policji (protokoły, mandaty karne, areszty gminne itp.)

Władze administracji ogólnej i samorządy miejscowe obsadzone są z reguły ludźmi obcymi, ludźmi, którzy odnoszą się do chłopa, jako „ciemnego chama” – „chodzą w krawatach i kołnierzykach”. Sekretarz gminy jest wielkim panem, który nieraz interesantów wyrzuca za drzwi i pobiera, w mniemaniu chłopów, dużą pensję. Nędzę swoją przypisuje ludność administracji. Mieszkańcy wsi Ataleź, gm. stołpeckiej powiadają o administracji: „Eta pany, katoryja z naszej pracy żywuć”21. Mamy więc tutaj do czynienia nie ze świadomością odrębności narodowej, lecz z uświadomieniem klasowym, a nawet zrozumieniem konieczności walki klas co szczególnie przejawia się w świadomości ekonomicznej młodzieży wiejskiej.

Reasumując powyższe należy stwierdzić, że w okręgach, zamieszkanych przez ludność białoruską prawosławną, wśród której przejawia swoją działalność inteligencja białoruska, gdzie istniały, obecnie zlikwidowane, „Hurtok” i T.B.Sza., mamy do czynienia niewątpliwie z uświadomionym elementem białoruskim, ustosunkowanym wrogo do polskości i państwowości polskiej.

Poza tym istnieje pewien odłam ludności prawosławnej, mówiącej po białorusku, która jednak nie przejawia dużego uświadomienia narodowego. Identyfikuje narodowość z wyznaniem. Jest to element zbliżony do ludności tzw. „tutejszej”, ze względu jednak na wyznanie prawosławne uważają siebie za Białorusinów, nie z przekonania wszakże, lecz jakby z urzędu. Pojęcie Polak prawosławny nie daje się po prostu skojarzyć w ich umyśle. Ustosunkowanie się do polskości tej kategorii mieszkańców nie jest wrogie – raczej przychylne. Znamiennym przykładem charakteryzującym ten element, jest wieś Dudki, gm. derewieńskiej, pow. stołpeckiego. Skład wyznaniowy wsi – 50% katolików, 50% prawosławnych; skład narodowościowy – „ludność tej wsi identyfikuje wyznanie z narodowością.

Katolicy używają języka białoruskiego. Tylko w rozmowach z administracją i obcymi mówią po polsku. Wszyscy, jak prawosławni, tak i katolicy są tubylcami („tutejsi”). W okresie minionego piętnastolecia żadnych organizacji w tej wsi nie było i obecnie nie ma. Stosunek do państwa i władz państwowych – dobry”.

Wieś Kruglica, gm. stołpeckiej, pow. stołpeckiego zamieszkują z wyjątkiem jednego katolika, sami prawosławni. O swojej narodowości nic konkretnego nie mogą powiedzieć. Utożsamiają wyznanie z narodowością i dlatego mówią, że są Białorusinami, albo Rosjanami. Uświadomienia narodowego wcale nie ma.

W okresie minionego piętnastolecia żadnych organizacyj w tej wsi nie było i obecnie też nie ma. Inteligencji miejscowej nie ma. Stosunek do państwa polskiego i władz państwowych dobry. „To są panowie, którzy żyją z naszej pracy” (biał.).

21

920

seweryn Wysłouch

Wieś Żuków Borek, gm. stołpeckiej pow. stołpeckiego zamieszkują prawosławni w 100%. „Są to mało uświadomieni Białorusini. Wyznanie utożsamiają z narodowością. Używają języka białoruskiego. Bardzo podatni do polonizacji”.

W okresie minionego piętnastolecia żadnych organizacji w tej wsi nie było i nie ma obecnie. Inteligencji miejscowej nie ma. Stosunek do państwa i władz państwowych – obojętny.

Wieś Zajamno, gm. stołpeckiej, pow. stołpeckiego zamieszkują w 100% prawosławni. Rozmawiają językiem białoruskim. Utożsamiają wyznanie z narodowością. W okresie minionego piętnastolecia żadnych organizacji nie było, z wyjątkiem Kółka Rolniczego, które i obecnie istnieje. Dopiero w 1934 r. powstało Koło Gospodyń Wiejskich i Koło Młodzieży Wiejskiej. Z miejscowej inteligencji jest: 4-ch uczniów szkół średnich i jeden szkoły wyższej (Wyższa Szkoła Rolnicza w Czechosłowacji). Jednakże wpływu na ludność nie wywierają, gdyż w czasie krótkiego swego pobytu podczas wakacji żadnego kontaktu z nią nie utrzymują.

Ludność ustosunkowuje się do nich wrogo – nazywa ich „panami” – jak głosi ankieta tej wsi.

Z tych przykładów wynika, że element zamieszkały we wsiach przytoczonych, jest elementem białoruskim, jeżeli się tak wyrazić można formalnym – ze względu na język i wyznanie. W rzeczywistości jest to surogat narodowości białoruskiej, leżący odłogiem skutkiem braku inteligencji i życia organizacyjnego w tych wsiach.

Ruch białoruski stosunkowo objął dość dużą przestrzeń. Jak wynika z materiałów, dostarczonych przez ankietę, element białoruski uświadomiony wynosi około 38% mieszkańców obszarów, objętych ankietą i zamieszkuje głównie w następujących okręgach administracyjnych: pow. nowogródzki – gm. horodeczańska, niehniewicka, lubczańska, kuszelewska, wsielubska, szczorsowska; pow. stołpecki – gm. żuchowicka, stołpecka, mirska, turzecka, świerżeńska; pow. postawski – gm. miadzolska, postawska; pow. dziśnieński – gm. porpliska, dokszycka, głębocka; pow. mołodeczański – gm. mołodeczańska. „Tutejsi” W zakresie składu narodowościowego i stopnia uświadomienia narodowego ankieta wykazuje, że duży odłam ludności, zamieszkałej na Ziemiach Północno-Wschodnich, nie jest w stanie określić swojej przynależności narodowej. Nazywają siebie po prostu „tutejszymi” – „a chtoż jaho wiedaje, nu my tutejszyja” – odpowiada ludność wsi Bieszanki, gm. lebiodzkiej, pow. szczuczyńskiego na

stosunki narodowościowe na terenie województw wschodnich

921

pytanie o narodowość, albo – „ja nie wiedaju, jazyk u nas prosty – ja tutejszy”22. Świadomość narodowa wśród tego elementu jest bardzo mała, albo prawie żadna; ludzie światlejsi uciekają się do rozumowania i wnioskowania na temat swej narodowości. Np. były sołtys wsi Stare Gierniki, gm. szczuczyńskiej wypowiedział takie zdanie: „Jak tut Polska, tak i my Polaki”23. Inny znowu mieszkaniec wsi Kościeniewo, gm. wasiliskiej, człowiek młody i dość oczytany twierdził – „chto nami władaje, taho my musim być, ale jazyk u nas wiadoma jak – biełaruski i my takija”24.

Jeden z gospodarzy tutejszych informuje o narodowości swojej wsi w ten sposób: „Jak byli pod ruskim, to haworyli szto my Biełarusy, a ciapier piszuć szto my Palaki”25.

Cytowane odpowiedzi dowodzą nie tylko braku uświadomienia narodowego i posługiwania się odpowiedziami wykrętnymi i nieszczerymi z powodów wyżej omówionych, lecz także braku zainteresowania sprawami narodowościowymi.

Chłop tutejszy nie jest bynajmniej ograniczony umysłowo do tego stopnia, żeby nie mógł sprecyzować swego stanowiska narodowego, lecz po prostu sprawa ta dla niego nie jest zagadnieniem istotnym, zasadniczym. Kwestia bytu materialnego jest rzeczą bardziej ważną i aktualną niż jego etykieta narodowa. „Niech czort nami władaje, aby nam żyć było dobra”26 – zwierzają się szczerze mieszkańcy wsi Kościeniewo, gm. wasiliskiej. Skutkiem ciągłego borykania się z nędzą i bezustannego wysiłku nad zabezpieczeniem elementarnych potrzeb życiowych, światopogląd chłopa jest z gruntu materialistycznymi i tymi kategoriami myślenia chłop rozumuje. Błędne więc jest twierdzenie o braku uświadomienia narodowego wśród ludności „tutejszej”. To jest nie brak świadomości narodowej, lecz brak emocjonalnych przeżyć narodowych w psychice chłopa, tak, jak ich nie ma w psychice inteligenta internacjonalisty. Chłop tutejszy doskonale sobie zdaje sprawę z istnienia narodowości polskiej, białoruskiej, litewskiej itd., lecz dla niego sprawa ta jest obojętna. „Nazywaj nas Pan choć Niemcem, tylko żeby żyć było trochi lachczej”27 – tak powiada chłop tutejszy w tzw. języku prostym.

Duży odłam ludności „tutejszej”, uważający się za Polaków, spekuluje po prostu przynależnością narodową dla celów utylitarnych – im się po prostu kalkuluje ogłosić siebie za Polaków, ponieważ przez to unikną szykan ze strony „A kto to wie, jesteśmy tutejsi... ja nie wiem, język mamy prosty, jestem tutejszy” (biał.). „Jeżeli tu jest Polska, to i my – Polacy” (biał.).

24 „Kto nami włada, to i my jesteśmy tacy, ale język u nas, rzecz jasna, – białoruski, my są tacy” (biał.).

25 „Gdy byliśmy pod Rosjanami, mówiono, że jesteśmy Białorusinami, a teraz piszą, że jesteśmy Polakami” (biał.).

26 „Niech diabeł nami włada, aby żyć było dobrze” (biał.).

27 „Może Pan nas nazywać choć Niemcami, tylko aby życie było trochę lżejsze” (biał.).

22 23

922

seweryn Wysłouch

władz administracyjnych i mogą uzyskać pewne przywileje. – „Na czyim wozie jedziesz, tamu piesieńku śpiewaj”28 – powiadają mieszkańcy wsi Gaudziszki, gm. nowodworskiej, pow. szczuczyńskiego, którzy zdają sobie sprawę, że są Białorusinami, lecz jednocześnie wiedzą, że lepiej jest uchodzić za Polaków – jak głosi ankieta, przeprowadzona w powyższej wsi.

We wsi Jewłasze, gm. szczuczyńskiej, pow. szczuczyńskiego wszyscy podają się za Polaków. „Językiem życia codziennego jest język białoruski. Element światlejszy wie, że nie są Polakami bez zastrzeżeń i że są Białorusinami, lecz oficjalne uchodzenie za Białorusinów uważają za bezcelowe i niebezpieczne”.

Wieś Ogrodniki, gm. lebiodzkiej, pow. szczuczyńskiego uchodzi za polską. „Wszyscy uważają się za Polaków, lecz 50% nie ma uświadomienia narodowego” – jak głosi ankieta – „jedni religię utożsamiają z narodowością, a inni przynależność państwową uważają za narodowość. Element światlejszy zdaje sobie sprawę, że nie są oni Polakami, lecz uchodzą za Polaków, bo narodowość ta im bardziej pochlebia niż białoruska, a inni to czynią dla interesu, w obawie, by władze nie zrobiły jakiegoś na nich nacisku. Wszyscy w codziennym życiu posługują się językiem białoruskim. Inteligencji miejscowej nie ma”.

Ludność wsi Prudziany, gm. nowodworskiej uchodzi za Polaków przede wszystkim dlatego, że obawiają się szykan ze strony władz, a następnie nie wierzą w możliwość istnienia Białorusi samodzielnej i afiszowania się narodowością białoruską uważają za bezcelowe. Inteligencji w tej wsi nie ma.

Wobec takiej motywacji trudno jest ludność wsi Prudziany czy Jewłasze uznać za uświadomioną narodowo – z drugiej jednak strony przyjąć ją za ludność o narodowości polskiej i traktować jako Polaków byłoby rzeczą mocno ryzykowną.

Wśród ludności miejscowej wyznania katolickiego można natrafić na różne motywacje samookreślenia narodowego, a więc: religijne, formalne, (przynależność państwowa), oportunistyczne i utylitarystyczne, natomiast brak jest jednych i to zasadniczych w tym względzie, mianowicie – pobudek patriotycznych.

Wszystkie te względy skłaniają do wyodrębnienia tego elementu w osobną grupę ludnościową pod bezbarwnym tytułem „ludności tutejszej”. Nawet ci, którzy uważają siebie za Polaków, polskość swą rozumieją w znaczeniu regionalnym – Polak tutejszy”. Oto przykład. Wieś Psiarce, gm. wasiliskiej, pow. szczuczyńskiego zamieszkują rzymsko-katolicy w 100% – „uważają siebie za Polaków tutejszych, innych niż ci z Małopolski lub z Warszawy, tamtych nie lubią i drwią z nich”.

Cechy wspólne dla ludności tutejszej są następujące: w olbrzymiej większości są to rzymsko-katolicy, „Na czyim wozie jedziesz, temu i piosenki śpiewaj” (biał.).

28

stosunki narodowościowe na terenie województw wschodnich

923

posługują się językiem białoruskim, tzw. prostym, przeważnie w pobliżu większych ośrodków polskich i miasteczek, stosunek do polskości i państwa polskiego jest dużo przychylniejszy niż wśród elementu prawosławnego białoruskiego, życie organizacyjne wśród tej ludności jest zupełnie nierozwinięte lub w stopniu bardzo znikomym, szczególnie w okresie minionego piętnastolecia, kompletny brak inteligencji wioskowej, religijność jest dużo głębsza, niż wśród ludności prawosławnej.

Na terenie objętym ankietą element ten występuje w pięćdziesięciu paru procentach (około 54%).

Ludność „tutejsza” osiedlona jest głównie w następujących okręgach administracyjnych: pow. szczuczyński – n iemal wyłącznie zamieszkany jest przez ludność tutejszą, a szczególnie następujące gminy: wasiliska, nowodworska, szczuczyńska, lebiodzka, ostryńska, żołudzka, kamionkowska, różańska; pow. lidzki – gmina lidzka; zamieszkany przeważnie przez ludność tutejszą; pow. święciański – gminy: komajska, świrska, szemetowska; pow. postawski – częściowo gmina miadziolska, kobylnicka; pow. dziśnieński – częściowo gm. pafarianowska; pow. stołpecki – częściowo gmina stołpecka, rubieżewicka, derewieńska; pow. nowogródzki – częściowo gmina zdzięciolska, dworzecka.

Stosunek do polskości i państwa polskiego w przeszłości Stosunek miejscowej ludności do polskości i państwa polskiego w przeszłości da się uchwycić jedynie w momentach krytycznych, a więc w okresie powstań narodowych, walk niepodległościowych i wojny polsko-bolszewickiej z 1919– [19]21 r. Na tle tej ostatniej ankieta odmalowuje przeważnie nastroje ludności i jej stosunek do Polski, który się kształtował niejednolicie i charakter jego pozostawał w ścisłym związku ze składem narodowościowym ludności, zamieszkującej omawiane tereny.

Dawna szlachta zaściankowa, sięgająca tradycjami swymi jeszcze walk powstańczych, zachowywała zawsze postawę patriotyczną, biorąc czynny udział w powstaniu z 1863 r., lub udzielając powstańcom pomocy. Podczas wojny polsko-bolszewickiej i walk niepodległościowych np. mieszkańcy zaścianku Kościejki, gm. mirskiej, pow. stołpeckiego wspierali Polaków przez udzielanie furmanek, żywności i potrzebnych informacyj. W wojsku polskim ochotniczo jednak nikt nie służył.

924

seweryn Wysłouch

Zaścianek Załosie, gm. Mirskiej, pow. stołpeckiego zamieszkuje była szlachta polska. „Podczas walk o niepodległość i wojny polsko-bolszewickiej duchowo stali po stronie Polski – jak informuje ankieta – oraz wspierali Polaków przez udzielanie im furmanek, żywności i potrzebnych informacyj. Trzech mieszkańców zaścianku Żołnierkiewicze, gm. stołpeckiej służyło ochotniczo w wojsku polskim podczas wojny polsko-bolszewickiej”.

Stosunek ludności wsi Bucewicze, gm. komajskiej, pow. święciańskiego do polskości i państwa polskiego w przeszłości był bardzo dobry. Jak informuje ankieta, wieś tę zamieszkują rzymsko-katolicy, dostatecznie uświadomieni Polacy, mówiący językiem polskim i białoruskim.

Litwini. Od chwili powstania niepodległej Litwy Kowieńskiej i rozbudzenia instynktów narodowych przez działaczy litewskich, stosunek do polskości i państwa polskiego nieprzychylny, a nawet wrogi. Podczas wojny wyraźnie sprzyjali władzom litewskim, obecnie wszyscy tęsknią za Litwą, jak twierdzi ankieta o wsi Swilany, gm. hoduciskiej, pow. święciańskiego. „Stosunek ludności litewskiej wsi Mażułany, gm. daugieliskiej, pow. święciańskiego do państwa polskiego był nieufny i wyczekujący, a obecnie wprost wrogi”. To samo we wsi Małe Kukuci, gm. mielegiańskiej.

Wieś Ryzguny, gm. daugieliskiej, pow. święciańskiego, zamieszkana przez uświadomionych Litwinów, odnosiła się do państwowości polskiej niechętnie, a obecnie jeszcze gorzej – „w związku ze stanem ekonomicznym i panującą na wsi nędzą, a tym bardziej, że ludność nierzadko ma kontakt z Litwą i przeważnie spożywa sól, cukier, sacharynę i pieprz przemycane z Litwy i jest dobrze poinformowana o daleko lepszych warunkach bytu rolnika na Litwie”.

Rosjanie. Jest to ludność ustosunkowana do państwowości polskiej lojalnie.

Ze względu na znikomą ilość nie zajmuje żadnej postawy politycznej. Jak informują lakoniczne ankiety indywidualne, stosunek ludności rosyjskiej do polskości i państwa polskiego we wsiach: Andrzejówka i Dzietkowszczyzna, gm. twereckiej, oraz Ockowicze i Dziaugany, gm. komajskiej, pow. święciańskiego – jest dobry.

Poza powyższymi wsiami Rosjan nie ma.

Białorusini. Stosunek Białorusi prawosławnej do polskości i państwa polskiego w przeszłości dał się uwypuklić dopiero podczas wojny polsko-bolszewickiej z 1919–[19]21 r. W przeważającej mierze ludność białoruska przechylała się na stronę bolszewicką, uważając bolszewików za swoich – za „prawosławnych”.

Ludność pamiętała, że rządy rosyjskie carskie dawały niektóre ulgi prawosławnym – że udzielano posad jedynie prawosławnym, natomiast ignorowano, a nawet gnębiono katolików. Oczywiście w pierwszych latach rewolucji nie wiedzieli jeszcze, że programem bolszewizmu jest walka z religią. Tą motywacją w swoich sympatiach kierowali się bardziej ciemni nieuświadamiający sobie jeszcze znaczenia i charakteru rewolucji rosyjskiej.

stosunki narodowościowe na terenie województw wschodnich

925

Z chwilą jednak, gdy armia bolszewicka rzuciła hasło podziału ziemi i rozpoczęła propagandę komunistyczną wśród ludności miejscowej, głosząc, że jest armią włościańsko-robotniczą, broniącą interesów proletariatu, sympatie do Rosji Sowieckiej wzmogły się do tego stopnia, że dość duży odsetek młodzieży wiejskiej wstąpił do armii bolszewickiej jako ochotnicy. Np. ze wsi Sienno, gm. lubczańskiej, pow. nowogródzkiego było kilkudziesięciu ochotników w wojsku bolszewickim. Podczas wojny polsko-bolszewickiej prawie wszyscy z tej wsi stali po stronie Rosji Sowieckiej; byli bardzo skomunizowani. Istniała w tej wiosce nawet miejscowa jaczejka.

Oto co ankieta mówi o wsi Gwozdowo, gm. głębiockiej, pow. dziśnieńskiego (zamieszkują ją uświadomieni Białorusini i prawosławni w 90%) – „Podczas wojny polsko-bolszewickiej stosunek do polskości i państwa polskiego był różny; do Polaków odnosili się obojętnie, większość nieprzychylnie; nie rozumieli ideologii państwa polskiego i armię polską uważali za wrogą dla ludności wiejskiej. Do armii bolszewickiej odnosili się przychylniej, jako do armii, która idzie w obronie interesów włościańskich, następnie łatwiej się mogli z nią porozumieć, gdyż prawie wszyscy mężczyźni byli w armii rosyjskiej, zaznajomili się z jej porządkami i wszyscy znali język rosyjski”.

Wieś Zagórze Siennieńskie, gm. lubczańskiej, pow. nowogródzkiego zamieszkują uświadomieni Białorusini. Używają języka białoruskiego, polskiego wcale nie znają. Wpływy komunizmu na tę wieś są olbrzymie. „Można powiedzieć, że wioska jest bardziej skomunizowana niż uświadomiona narodowo” – jak głosi ankieta. Otóż wieś ta podczas wojny polsko-bolszewickiej stała po stronie Rosji Sowieckiej. Była mocno skomunizowana, a część młodzieży została nawet w Sowietach.

Dla ilustracji zagadnienia jeszcze kilka danych cyfrowych. Ze wsi Skomoroszki, gm. mirskiej, pow. stołpeckiego było 2 ochotników w wojsku bolszewickim, ze wsi Wielka Obryna i Mała Obryna, gm. turzeckiej – 2 ochotników w wojsku bolszewickim, ze wsi Piaseczno, gm. mirskiej, pow. stołpeckiego – 3-ch ochotników w wojsku bolszewickim. Wszystkie te wsie zamieszkane są przez Białorusinów – prawosławnych, narodowo uświadomionych. Ochotnicy ci przeważnie pozostali w Rosji Sowieckiej i dotychczas do swych rodzinnych wsi nie wrócili. Bywały wypadki, że mieszkańcy wsi zajmowali wyższe stanowiska w armii sowieckiej. Np. ze wsi Tromszyce, gm. żuchowickiej, pow. stołpeckiego pochodziło 4 komisarzy armii bolszewickiej. Pozostali oni w ZSRR. Wieś ta posiada swoją inteligencję.

Zachodziły również wypadki zdecydowanie wrogiej postawy cywilnej ludności białoruskiej do armii polskiej. Np. Ludność wsi Ataleź gm. stołpeckiej zabiła podczas wojny kilku żołnierzy polskich, którzy nieoględnie do tej wsi zabłądzili.

Wieś ta jest zamieszkana przez uświadomionych Białorusinów wyznania prawo-

926

seweryn Wysłouch

sławnego, 5% katolików i 12 baptystów. Wszyscy używają języka białoruskiego, a 50% ludności w ogóle języka polskiego nie rozumie.

Zdecydowanie przychylny stosunek do Rosji Sowieckiej podczas wojny polsko-bolszewickiej był objawem dość powszechnym. Zachodziły jednak wyjątki. Niektóre wsie białoruskie zachowały neutralność. Ustosunkowanie do armii walczących było obojętne – pragnęli jak najrychlejszego pokoju i stabilizacji stosunków, a nawet obawiali się komunizmu. Charakterystycznym objawem jest fakt, że tego rodzaju nastroje demonstrowały wsie, których ogólny stan zamożności był dobry. Oto przykład. Mieszkańcy wsi Rewiatycze, gm. lubczańskiej składający się w 100% z prawosławnych i uświadomionych Białorusinów, chociaż częściowo przychylali się do Rosji, to jednak obawiali się komunizmu i zajęli pozycję wyczekującą, nie biorąc czynnego udziału w walkach. Ochotników z tej wsi nie było, ani w polskim, ani w bolszewickim wojsku. Ogólny stan zamożności tej wsi dobry. Jak informuje ankieta – „stopa życiowa mieszkańców tej wsi jest lepsza niż sąsiednich”.

Słuszna więc jest teza, że mieszkańcy Białorusi prawosławnej na ogół odnosili się do Polaków i państwa polskiego w przeszłości nieprzychylnie i nieufnie, ciągnęli zawsze ku Rosji, lecz podczas wojny polsko-bolszewickiej ludność białoruska uboga ustosunkowała się do Polski zdecydowanie wrogo – „widząc w armii polskiej wrogów narodu, którzy dążą do ustanowienia władzy możnych panów na zasadach pańszczyźnianych” – jak mówi ankieta, ilustrując nastrój mieszkańców wsi Iwanowszczyzna, gm. gołubickiej, pow. dziśnieńskiego; natomiast wsie tzw. kułackie zajęły pozycję wyczekującą, bierną w stosunku do obu stron walczących. „Tutejsi”. Jest to element, który najbardziej może zaakcentował swoją obojętność tak wobec walk powstańczych, jak i ruchu niepodległościowego polskiego, oraz podczas wojny polsko-bolszewickiej. – „Wszystko jedno jaki rząd, byle nam było lepiej” – tak się wypowiedziała ludność wsi Nowickie II, gm. lidzkiej, częściowo katolicka, częściowo prawosławna, o słabem uświadomieniu narodowym. Mieszkańcy tej wsi nie brali udziału ani w powstaniach, ani w walkach o niepodległość Polski, ani nawet w wojnie polsko-bolszewickiej.

Cytuję dalej pkt. 6 ankiety, odnoszącej się do wsi Winkowce, gm. lidzkiej, pow. lidzkiego, zamieszkanej przez rzymsko-katolików „tutejszych”. Stosunek do polskości i państwa polskiego w przeszłości? – „Podczas powstań, wojny o niepodległość Polski i wojny polsko-bolszewickiej przybrali stanowisko wyczekujące. Mówią: „wszystko jedno jaki będzie rząd, byle nam było dobrze, byle były zarobki w mieście”.

W przykładach tych uwypukla się to, co już zostało zaznaczone, że zagadnienie narodowości (patriotyzm) nie jest zupełnie żywotne wśród ludności tutejszej, która z wielką obojętnością, a nawet lekceważeniem traktuje sprawę swej narodowości.

stosunki narodowościowe na terenie województw wschodnich

927

Są oczywiście wyjątki. Oto mieszkańcy wsi Jodki, gm. lidzkiej, pow. lidzkiego wszyscy prawie służyli ochotniczo w wojsku polskim. Jest to wyraz pewnej postawy patriotycznej. Ankieta kwalifikuje tych mieszkańców jako Polaków. Okolica Jodki nie jest zamieszkana przez byłą szlachtę zaściankową. Byłby to dość dziwny wypadek spolonizowania się wsi „tutejszej”. Przyczynę tego zjawiska odgadnąć jest łatwo – jest to jedna z nielicznych wsi tutejszych, która posiada swą inteligencję.

Jak ankieta podaje, inteligencja tej wsi wynosi 10% mieszkańców. Jest to miejscowa inteligencja polska. Dalej mamy wieś Bryndzynięta, gm. lidzkiej, zamieszkaną przez rzymsko-katolików, nazywających siebie „tutejszymi”. Ze wsi tej było 2-ch ochotników w wojsku polskim; mamy tu miejscową inteligencję ­– ze wsi tej pochodził poseł na Sejm Wileńsko-Warszawski z 1922 r. Posiada on duży wpływ na ludność.

Jednak olbrzymia większość wsi tutejszych własnej inteligencji nie posiada.

Ustosunkowanie się tych wsi do państwowości polskiej jest mniej lub więcej obojętne, czasami przychylne; stosunek zaś do Polski etnograficznej jest raczej nieprzychylny, a to skutkiem 2-ch przyczyn: brutalnie obchodzenie się z ludnością żołnierzy polskich podczas wojny, żołnierzy rekrutujących się przeważnie z ziem południowo-zachodnich Polski; napływ elementu obcego przeważnie z Małopolski do miejscowej administracji i samorządu, elementu, który ludności nie rozumuje i „traktuje ją z góry”.

Ludność nielubianych urzędników i nauczycieli z Polski etnograficznej nazywa „galileuszami”, co jest synonimem (w mniemaniu tutejszej ludności) „chytrości, przebiegłości, karierowiczostwa, dumy i złego obchodzenia się z ludnością”.

Polityka polonizacyjna niwelacyjna, prowadzona metodą przerzucania elementu z jednych dzielnic do drugich dla zatarcia różnic dzielnicowych, odnosi na wsi wręcz przeciwne skutki w praktyce. Chłopi ustosunkowują się do elementu napływowego jak do zaborców, zaczynają ich nienawidzieć i, o ile się polonizują, to zaznaczają zawsze, że są Polakami tutejszymi. Oto przykład. Mieszkańcy wsi Wielka Wieś, gm. szczyczyńskiej, podają się za Polaków (używają języka białoruskiego), lecz zdają sobie sprawę, jak informuje ankieta, że nie są Polakami takimi, jak w okolicach Warszawy, lub Galicji i nie chcą być takimi, bo tych „swoich braci” nie lubią; chcą natomiast być takimi, „jak wileński ziemianin, nauczyciel lub mieszczanin, uczucia patriotyczne są słabe i łatwo mogą ustąpić przed uczuciami socjalnymi i religijnymi”.

Widzimy więc, że o ile przebija się skłonność do Polski wśród ludności tutejszej, to jedynie w odcieniu regionalnym.

Mieszkańcy wsi Krońki, gm. wasiliskiej, pow. szczuczyńskiego „odnosili się do państwowości polskiej obojętnie, do polskości dość przychylnie, lecz wskutek nadużyć polskich żołnierzy podczas wojny i następnie brutalnego odnoszenia się do urzędników i nauczycieli z Polski etnograficznej stosunek ten oziębił się i obecnie odnoszą się do polskości raczej nieprzychylnie i z obawą”.

928

seweryn Wysłouch

Stosunek mieszkańców wsi Gaudziszki, gm. Nowy Dwór, pow. szczuczyńskiego do polskości był bardzo dobry, lecz w czasie wojny, jak głosi ankieta, „wskutek wrogiego traktowania przez polskich żołnierzy miejscowej ludności, dopuszczania się rabunków, nastąpiło pierwsze rozczarowanie. Żołnierze polscy szukali u jednego gospodarza konia i przy tej sposobności zajrzeli do szafy i zabrali z niej znaleziony tam zegarek ze złotą dewizką. Podobne rzeczy musiały się zdarzać często, bo wśród ludności innych wsi można często słyszeć przysłowiowe powiedzenie „polscy żołnierze szukali koni po szafach”. Obecnie jest wyrobiona opinia wśród ludności o Polakach, że są przeważnie ludzie lekkich obyczajów i zdolni do wszelakiej brudnej roboty (mniej więcej opinia ta jest powszechna). Stąd stosunek do polskości jest obecnie dość nieprzychylny. Do państwa polskiego mimo wszystko stosunek jest dość dobry, państwo to ludzie uważali za swoje, chociaż są jednostki, które ze względów walki klasowej mało temu państwu sprzyjają.

Przed wojną bolszewicką mieszkańcy wsi Kościeniewo, gm. wasiliskiej, pow. szczuczyńskiego ustosunkowywali się do polskości dobrze, po wojnie – nieprzychylnie. Ludność zrazili żołnierze polscy brutalnością i nadużyciami. O wiele lepiej wyrażają się o armii bolszewickiej. Następnie rozwiązłość i traktowanie z góry ludności przez urzędników i nauczycieli z Polski etnograficznej dopełniło reszty. Do państwa polskiego był i jest stosunek dość przychylny, albo obojętny.

Powiadają „niechaj choć czort nami władzieja, aby nam żyć było dobra”29.

Narzekanie miejscowej ludności na polskich żołnierzy podczas wojny 1919– [19]20 roku i na stosunek władz administracyjnych i samorządowych obecnie jest objawem tak powszechnym, że spotyka się niemal w każdej ankiecie indywidualnej.

PRZEGLĄD WSCHODNI

29

„Niech diabeł nami włada, aby tylko żyć było dobrze” (biał.).

Przegląd Wschodni, t. XII, z. 4 (48), s. 929–941, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

Henryk Poletajew Żytomierz

Polski ruch oporu na Żytomierszczyźnie podczas II wojny światowej (1941–1944)

N

iniejszy artykuł jest próbą przedstawienia w szerszym kontekście organizacji konspiracyjnych z okresu II wojny światowej, które działały na wschodnim Wołyniu. Jest to przyczynek do refleksji nad współistnieniem podziemia narodowego i konspiracji sowieckiej oraz ich wspólnym wkładem w walkę z okupantem niemieckim.

Głębsza analiza wydarzeń, refleksje uczestników podziemia pozwolą nam przybliżyć zagadnienie walki partyzanckiej na terytorium Europy środkowo-Wschodniej, a zwłaszcza na Żytomierszczyźnie, Kijowszczyźnie oraz na Wołyniu. Żytomierszczyzna jako część historycznego Wołynia położona jest na skrzyżowaniu dróg wiodących na zachód od Kijowa i na południe od terytorium współczesnej Białorusi. Lokalizacja regionu odgrywała zawsze ważną rolę gospodarczą oraz społeczną i polityczną.

Przed rewolucją 1917 r. zamieszkiwało tu 242 578 osób użytkujących ziemię (dzierżawców), z których większość stanowili Polacy1. Należy wobec tego dokonać interpretacji rozwoju ruchu oporu na Żytomierszczyźnie i określić rolę, jaką odgrywało polskie podziemie.

Po wybuchu II wojny światowej na terenie II RP tworzono grupy bojowe, które miały stanowić własną siłę zbrojną. Niektóre z nich były organizowane oddolnie przez wojskowych lub osoby cywilne, inne posiadały już pewne zaplecze, własne struktury terytorialne2. 13 listopada 1 А. Р е м б о в с к и й, История и значение чиншевого владения в Западном крае, Санкт-Петербург 1886, s. 8–10.

2 G. G ó r s k i, Polskie Państwo Podziemne 1939–1945, Toruń 1998; S. Ż o c h o w s k i, O Narodowych Siłach Zbrojnych, Lublin 1994; W. B o r o d z i e j, A. C h m i e l a r z, A. F r i s z k e, A. K u n e r t, Polska Podziemna 1939–1945, Warszawa 1991; A. K u n e r t, Ilustrowany przewodnik po Polsce Podziemnej 1939–1945, Warszawa 1996.

930

henryk poletajew

1939 r. Wódz Naczelny gen. Władysław Sikorski podjął decyzję o powołaniu organizacji podziemnej pod nazwą Związek Walki Zbrojnej3.

Po agresji Niemiec hitlerowskich na ZSRR nastąpił rozwój partii socjalistycznych, które zaczęły się łączyć: prawica socjalistyczna w jednolitą organizację krajową pod nazwą Polscy Socjaliści (PS), a lewica socjalistyczna w WRN (Wolność. Równość. Niepodległość). Powstało wiele organizacji przeciwdziałających nazistom: Związek Walki Wyzwoleńczej (ZWW), Front Walki za Naszą i Waszą Wolność (FWzNiWW), Polska Ludowa (PL) i inne.

W lipcu 1941 r. stosunek rządu emigracyjnego wobec ZSRR znacznie się zmienił. Prowadzenie dotychczasowej polityki stało się bezsensowne. Dlatego 30 lipca 1941 r. rząd gen. Sikorskiego zawarł układ sojuszniczy ze Związkiem Radzieckim, w którym oba rządy podjęły jednocześnie postanowienie o wspólnej walce zbrojnej przeciw Niemcom na froncie wschodnim. Z tego powodu na terenie ZSRR rozpoczęto formowanie armii polskiej, dowodzonej przez gen. Władysława Andersa. Wojna niemiecko-radziecka umożliwiła także Polakom podjęcie przez całe polskie podziemie aktywnej walki zbrojnej z niemieckim zapleczem.

Na terytoruium Ukrainy Oddział IV NKWD USRR jeszcze przed wybuchem wojny rozpoczął werbowanie i tworzenie sieci niezależnych grup dywersyjnych, których zadaniem miała być dywersja pozafrontowa. Organizacje nielegalne zaopatrzone zostały w podrobione dokumenty lub przepustki służby propagandy Wehrmachtu.

Równolegle z oficjalną partyzantką powstawały zmilitaryzowane jednostki partii bolszewickiej – konspiracji opartej na organizacjach społecznych (np. bataliony niszczycielskie) i młodzieżowych (np. Wszechzwiązkowy Leninowski Komunistyczny Związek Młodzieży, pn. LKSMU), tworzone przez grupy dywersyjne przygotowane przez Sztab Generalny na zapleczu sowieckim.

Ruch oporu na terytorium Ukraińskiej SRR odgrywał niezwykle ważną rolę militarną i ideologiczną. Wydaje się, że pomimo początkowego osłabienia, sowiecki ruch partyzancki był silniejszy od polskiego. Bolszewicy zaoferowali ludności polskiej mocniejsze argumenty i dodatkowe gwarancje od rządu sowieckiego.

Według Johna Armstronga za okupacji hitlerowskiej Polacy z Żytomierszczyzny mieli tzw. „alternatywę” w kwestii wyboru – stawienie oporu lub kolaborację.

Kolaboracjonizm jednak nie dotyczył większości społeczeństwa4.

Dane statystyczne z czasów przedwojennych (1939) ukazują, że obwód Żytomierski zamieszkiwany był przez przedstawicieli wielu narodowości.

3 Г. С т р о н с ь к и й, Злет і падіння. Польський національний район в Україні у 20–30-і роки, Тернопіль 1992, s. 18.

4 Д. А р м с т р о н г, Советские партизаны. Легенда и действительность. 1941–1944, Москва 2007, s. 228.

polski ruch oporu na żytomierszczyźnie

931

W początkach okupacji liczba ludności Żytomierskiego Okręgu Generalnego wynosiła 1 304 994 osoby. Polacy stanowili liczną grupę (101 651 osób), czyli 7,4% mieszkańców Okręgu. Poza Ukraińcami (1 mln 193 131 osób – 87,4% ludności) była to najliczniejsza grupa etniczna na terytorium dawnej guberni wołyńskiej. Pozostałe mniejszości zamieszkujące te tereny od dawna stanowili: Niemcy (36 430 – 2,7%), Rosjanie (16 036 – 1,2%), Żydzi (9841 – 0,7%), Czesi (5571 – 0,4%)5. Wskutek respresji stalinowskich straty wśród ludności polskiej stanowiły blisko 50 tys. osób na terytorium całej Ukraińskiej SRR6.

Inwazji Trzeciej Rzeszy na ZSRR towarzyszyło wzmocnienie wewnętrznej migracji. Na Wschód ewakuowano szefów i wykwalifikowanych pracowników instytucji wojskowych, naukowych, kulturalnych i edukacyjnych.

W Okręgu Żytomierskim 1 października 1941 r. większość ludności pochodzenia polskiego zamieszkiwała obszary dookoła Żytomierza, Andruszówki, Berdyczowa, Marchlewska (Dowbysza), Horoszek (Wołodarska-Wołyńskiego), Nowogrodu-Wołyńskiego, Korostyszowa, Romanowa i Januszpola.

Niemcy przystąpili konsekwentnie do realizacji polityki wschodniej Hitlera, której założeniem była gospodarcza eksploatacja ziem Ukrainy. Stąd też nie rozwiązano kołchozów, ustalono wysokie kontyngenty rolne egzekwowane z całą bezwzględnością, tępiono wszelkie dążenia niepodległościowo-narodowe. Ustosunkowanie się do tej kwestii żołnierzy Wehrmachtu i innych Niemców bardzo się różniło w zależności od konkretnej sytuacji.

Od października 1941 r. niemiecka administracja stopniowo podporządkowywała sobie administrację terenową, a od 1942 r. przejęła całą władzę w swoje ręce.

W systemie okupacyjnym ucisk i terror zastosowano nie tylko wobec Polaków ale także i Ukraińców.

Losy cywilów i całych wsi zależały od bardzo wielu okoliczności. Do tych ostatnich aktualnie należało, kto właśnie realizował politykę nazistowską, jakie miał sympatie polityczne, przekonania moralne, wykształcenie, a nawet humor.

Rządy okupacyjne groziły niebezpieczeństwem każdej grupie społecznej (chłopstwu, duchowieństwu, mieszczaństwu, intelektualistom, urzędnikom itd.).

Z punktu widzenia zwykłego mieszkańca niemieckie rekwizycje, łapanki i terror przewyższały analogiczne działania sowieckie, więc w pewnym momencie jako mniejsze zło postrzegano bolszewików, których można było wykorzystać do walki z innymi wrogami, w tym z ukraińskimi nacjonalistami.

5 Державний архів житомирської області (Państwowe Archiwum Obwodu Żytomierskiego, dalej DAŻO), f. 1153, op. 1, spr. 7, s. 16.

6 А. К о н д р а ц ь к и й, Терор і переслідування поляків на Україні в умовах радянської влади [w:] Україна. Короткі нариси з історії, Київ 1992, s. 145.

932

henryk poletajew

Motywy udziału ludności cywilnej w antyniemieckim ruchu oporu bywały różne: ekonomiczne (ubóstwo), polityczne lub ideologiczne i moralne. Na Żytomierszczyźnie od początku okupacji tworzono grupy partyzanckie, które opierały się na byłych sowieckich obywatelach pochodzenia polskiego (partyzantka czerwonych). Polacy tworzyli sieć agenturalno-informacyjną, dostarczali Sowietom żywności.

Na podstawie analizy kadry osobowej została ułożona lista polskich żołnierzy i oficerów trzech największych sowieckich zgrupowań partyzanckich (Kowpaka, Saburowa i Fiodorowa). Można przypuszczać, że wśród partyzantów każdej jednostki było od 5 do 10 osób pochodzenia polskiego7. Należy tu wspomnieć o udziale w partyzantce sowieckiej osób mieszanego polsko-żydowskiego pochodzenia, które ukrywały swoje prawdziwe nazwisko nawet wśród towarzyszy broni8.

Formalnie polski ruch narodowy jako taki nie zaistniał w Żytomierzu i okolicach. Oficjalnie był to ruch sowiecki, mimo że jego członkowie mogli być Polakami9. W rzeczywistości Polacy z Żytomierszczyzny stanowili poważną siłę w tworzącym się podziemiu narodowym.

Rzecz jasna, że w tej sytuacji przychylność społeczeństwa próbowały zdobyć różne siły polityczne. Najbardziej rozpowszechnioną formą udziału Polaków w ruchu oporu na Żytomierszczyźnie była działalność nielegalna; sabotaż przemysłowy i gospodarczy, dywersja kolejowa oraz dywersja w transporcie samochodowym itp. Prowadzono szeroki wywiad antyniemiecki i antyukraiński.

Ludność cywilna zaangażowana była w działania partyzanckie poprzez tworzenie kanałów transferu broni, a także poprzez udzielanie pomocy w postaci: wody, leków, opatrunków, suchego prowiantu itp. Tworzono własne bojówki i organizacje. Miało to początkowo charakter spontaniczny, gdyż od jesieni 1941 r. do wiosny 1942 r. organizacje nie miały kontaktu radiowego pomiędzy sobą. Polskie tajne organizacje powstawały w miasteczkach powiatowych i wsiach. Działalność konspiracyjna obejmowała szeroką skalę form i metod. Do najważniejszych jej przejawów zaliczyć należy: podtrzymywanie w społeczeństwie powszechnej atmosfery wrogości wobec okupanta, wydawanie i rozpowszechnianie tajnej niepodległościowej prasy polskiej, organizowanie tajnego szkolnictwa narodowego Центральний державний архів Громадських об’єднань Київ (Centralne Archiwum Państwowe Zrzeszeń Społecznych, dalej CDAGO), f. 62, op. 1, spr. 95, s. 4–34; CDAGO, f. 62, op. 3, spr. 9, s. 47–49; CDAGO, f. 67, op. 1, spr. 31, s. 126–130.

8 Катастрофа і опір українського єврейства (1941–1944). Нариси з історії Голокосту і Опору в Україні, red. С.Я. Єлісаветський, Київ 1999, s. 373.

9 CDAGO, f. 65, op. 1, spr. 12; DAŻO, f. 1376, op. 1, spr. 16; DAŻO, f. 1376, op. 1, spr. 17; DAŻO, f. 1376, op. 1, spr. 275.

7

polski ruch oporu na żytomierszczyźnie

933

w jak największym zakresie, opiekę nad więzionymi przez okupanta współobywatelami i nad ich rodzinami oraz akcję tzw. małego sabotażu.

Podstawową jednostką konspiracyjną była piątka szturmowa. Forma tworzenia „piątek” zależała od miejscowych warunków. Zgodnie z naczelną zasadą konspiracji, na terenach, gdzie zamieszkiwała ludność polska stosowano formę: „dowódca i 4 zaprzysiężonych (konspiratorów)”. Generalnie, organizacje lub grupy podziemne tworzyli członkowie jednej rodziny lub osoby dobrze sobie znane. W ten sposób pierwsza i najważniejsza kwestia wzajemnego zaufania została rozstrzygnięta w sposób naturalny.

W związku z tym, że wpadka lub prowokacja jednego z członków mogła spowodować likwidację samej organizacji, konspiratorzy ograniczali się głównie do stawiania pasywnego oporu, pomocy miejscowej ludności, słuchania wiadomości radia w Londynie i okazjonalnie do drobnych aktów sabotażu (uszkodzenia sprzętu telekomunikacyjnego, rolniczego, palenia magazynów broni i wyposażenia, uszkodzenia pojazdów itd.).

W nowej sytuacji nakreślone zostały zadania dla komórek konspiracyjnych.

Postawione zadania należało wykonać najtańszym kosztem. Np. od sierpnia 1941 r. do listopada 1943 r. w Baranówce istniała komórka konspiracyjna. Jej liczebność ocenia się na ok. 15–20 członków. Wśród współzałożycieli byli m.in.

Arseni Kałużyński, mieszkaniec wsi Huta Żaborecka (dzisiaj Lisowe) i Tomasz Nowicki, były prokurator rejonowy w Baranówce z czasów przedwojennych. Do reszty ich towarzyszy należeli Sinkow, Lewczenko i Nadja Gromowa. Komórka łączności konspiracyjnej była obsadzona przez Nadję Gromow, ps. „Krystyna”.

Sami opracowywali wytyczne i instrukcje i przesyłali w teren. Napadu na miejscowy Stützpunkt z użyciem broni palnej dokonali tylko raz10.

Konspiratorzy zbierali się w mieszkaniach lub w lasach. Organizacja zaczęła działać w mieszkaniu Kałużyńskiego, gdzie był odbiornik radiowy, a w piwnicy tegoż gmachu mieściła się drukarnia. Jej współpracownikami byli Jakub Polański i Michal Gejzer. Produkcja wspomnianej drukarni była rozpowszechniana drogą tzw. „żywej poczty” za pośrednictwem zaufanych osób. Jej głównymi czytelnikami byli mieszkańcy wsi i małych miasteczek Smoldyrów powiatu baranowskiego, Olchy powiatu romanowskiego, Tokarzewki, Ruslicy, Rogaczewa powiatu różyńskiego oraz innych okolicznych wsi powiatu nowogródzko-wołyńskiego.

Rezydent Huty Żaboreckiej Mikołaj Wołoszyn groził wydaniem Kałużyńskiego Niemcom, dlatego członkowie organizacji musieli opuścić wieś. Kałużyńskiemu, rzekomo za zgodą burmistrza Tymburowskiego, udało się też uratować dziewięciu radzieckich jeńców wojennych (z którymi wspólnie zbiegł), wśród nich dwóch poruczników Armii Czerwonej, spadochroniarzy Majorowa i Zi10

DAŻO, f. 1376, op. 1, spr. 16, s. 19.

934

henryk poletajew

nowkinowa, zatrzymanych wcześniej przez policję ukraińską. Później Majorow zorganizował własną grupę partyzancką we wsi Miroslawl. Natomiast Zinowkin został złapany w jednej ze wsi powiatu baranowskiego i wydany przez chłopów w ręce Gestapo „za rozmowy antyniemieckie i namawiania do sabotażu”11.

W miejscowości Klimental polską organizację podziemną założył wspomniany wyżej Tadeusz Nowicki, we wsi Polanka – Tymosz Pryjmak, we wsi Dubrówka do składu organizacji należała nauczycielka Olga Lobur12. Prowadziła ona głównie akcje sabotażowe13. Nowe ośrodki pojawiły się w tym czasie w miejscowości Baranówka, w Berdyczowie, Żytomierzu, Dowbyszu, Jemilczynym, Nowogradzie-Wołyńskim. Wszystkie organizacje były w stałym kontakcie ze stroną sowiecką14.

Sytuacja jednak zawsze pozostawała niebezpieczna. Większość grup ze względu na specyfikę swojej działalności zmuszona była podejmować ryzyko i wchodzić w kontakt z mało znanymi i niesprawdzonymi ludźmi, będąc pod stałą presją czasu i decyzji. Za dobry przykład może służyć los komórki dywersyjnej Kałużyńskiego i organizacji podziemnej powiatu baranowskiego. Chcąc dołączyć się do sowieckich partyzantów w lasach Tugańskich konspiratorzy nawiązali kontakt z płk. Kardaszowym, który przedstawiał się jako dowódca oddziału partyzanckiego i po ustnym uzgodnieniu z owym „dowódcą”, grupa ludności żydowskiej wraz z oddziałem z plutonu zaopatrzenia składającym się z trzydziestu żołnierzy wyszła z lasu. 16 stycznia 1942 r. wszyscy wpadli w zasadzkę i zostali złapani przez Niemców w wyniku donosu zdrajcy i prowokatora „płk.

Kardaszewa”.

Członków komórki dywersyjnej, jak i tych z organizacji, wysłano do Gestapo do Żytomierza. Przesłuchania na komendzie żandarmerii nie wytrzymał łącznik Lewczenko. Resztę sowieckich patriotów rozmieszczono w różnych celach, aby nie mogli się kontaktować ze sobą i przesłuchiwano bez końca. Sinkow nie przeżył kolejnego przesłuchania, konspiratorów Nadję Gromową, Szciepina, Skurińskiego powieszono. Członków organizacji z Baranówki z Nowìckim na czele zlikwidowano nieco później15.

Organizacja poniosła poważne straty w wyniku aresztowań niemieckich.

Wskutek tego pozostałe lokalne organizacje przeszły do głębokiej konspiracji i zaniechały przeprowadzania tych akcji, które mogłyby sprowokować zabijanie zakładników wybranych wśród cywilów.

DAŻO, f. 1376, op. 1, spr. 16, s. 20–21.

DAŻO, f. 1376, op. 1, spr. 16, s. 21.

13 DAŻO, f. 1376, op. 1, spr. 16, s. 21–24.

14 CDAGO, f. 62, op. 3, spr. 9.

15 DAŻO, f. 1376, op. 1, spr. 16, s. 22.

11

12

polski ruch oporu na żytomierszczyźnie

935

We wrześniu 1941 r., m.in. w związku ze zmianą stosunków polsko-sowiec­ kich, utworzono „Wachlarz”, organizację zajmującą się wywiadem i dywersją na zapleczu frontu niemiecko-sowieckiego. Jej II Odcinek objął polskie podziemie na Wołyniu (miasta Równe–Zwiahel–Żytomierz), sięgając do Kijowa.

Problemy związane z działalnością tego Odcinka dotyczyły przede wszystkim braku dostatecznej ilości sił i środków dla przerzutu konspiratorów drogą powietrzną na terytorium Wołynia. W Warszawie były organizowane kursy kształcenia specjalistów sabotażu i dywersji. Aby umożliwić przedostanie się członków organizacji z Generalnego Gubernatorstwa na teren Reichskomisariatu Ukraina stworzone zostały specjalne przerzutowe bazy graniczne i kanały kurierskie. Jednak w Okręgu Żytomierskim nie udało się podjąć szeroko zakrojonej działalności sabotażowo-dywersyjnej do zaplanowanej daty 1 marca 1942 r.16 Dopiero w późniejszym okresie miano przystąpić do działań partyzanckich.

W kwietniu 1942 r. dowódcą II Odcinka „Wachlarza” został por. Jan Piwnik.

W skład jego sztabu weszli też „cichociemni” ppor. J. Rogowski ps. „Czarka” i por. P. Bogacki ps. „Francuz”. W lipcu na Wołyń przybył por. F. Pukacki ps. „Gzyms” na czele grupy 13 osób o ukończonym kwalifikacyjnym kursie zawodowym w ośrodku szkoleniowym w Warszawie.

Latem 1942 r. sytuacja na Wołyniu uległa zaostrzeniu. Niemcy zaczęli siłą egzekwować wyznaczone wysokie kontyngenty i przeprowadzać łapanki ludzi na roboty do Niemiec. Przeciwko opornym stosowano ostre represje, włącznie z niszczeniem całych wsi.

W tym samym roku w lipcu J. Piwnik został aresztowany i nowym szefem tego Odcinka został Tadeusz Klimowski ps. „Klon”. Zebrał on ponownie kadrę, stworzył 7 bardzo prężnie działających ośrodków dywersyjnych, 22 grupy dywersyjne, zwerbował do współpracy z partyzantką cały szereg miejscowych urzędników i zdołał sobie zjednać sympatię i przychylność ludności cywilnej do swoich działań. W połowie sierpnia 1942 r. w trójkącie: Olewsk, Rokitno, Horodnica pojawił się oddział partyzantki sowieckiej Miedwiediewa, liczący około 200 ludzi. We wrześniu 1942 r. w Starej Hucie doszło do rozmów przedstawicieli oddziału Miedwiediewa z Tarasem Bulbą. Rozmowy nie doprowadziły do zdecydowanych rostrzygnięć, przerwano je w grudniu 1942 r. Uzgodniono jedynie neutralność obu stron.

Niemcy dążyli także do rozmów z UPA. Zobowiązali się do wstrzymania represji przeciw ludności ukraińskiej, kontrpropozycje strony ukraińskiej obejmowały zaś następujące postulaty: wstrzymanie represji przeciw ludności ukraińskiej i zwolnienie wszystkich ukraińskich więźniów politycznych; uznanie suwerennej republiki ukraińskiej; odwołanie cywilnej administracji niemieckiej i przekazanie 16

W. R o m a n o w s k i, ZWZ-AK na Wołyniu 1939–1944, Lublin 1993, s. 74.

936

henryk poletajew

władzy administracji ukraińskiej; wstrzymanie ekonomicznego rabunku Ukrainy.

Warunki sformułowane przez stronę ukraińską nie mogły być, ze zrozumiałych względów, przyjęte na szczeblu stron prowadzących rozmowy. Stąd też nie osiągnięto porozumienia i rozmowy w końcu grudnia 1942 r. zostały przerwane.

Na początku 1943 r. sowieckie oddziały partyzanckie zaczęły stopniowo opanowywać teren. Karne ekspedycje niemieckie niszczyły wioski (ściągano zawyżone kontyngenty, wywożono na przymusowe roboty), co wywołało ucieczkę młodzieży do lasu i przechodzenie do oddziałów Tarasa Bulby lub sowieckich oddziałów partyzanckich. W marcu 1943 r. kilka tysięcy ukraińskich policjantów w służbie niemieckiej przeszło do lasu wraz z pełnym uzbrojeniem. W różnych rejonach Wołynia i południowego Polesia tworzyły się bojówki, pojawiały się watahy uzbrojonych ludzi. Zwłaszcza przeciwko Polakom była nastawiona grupa Lewa Jaceniuka, członka OUN-M, syna byłego komendanta administracji cywilnej miasta Żytomierza. Podziemie ukraińskie skutecznie agitowało społeczeństwo, obciążając Polaków winą za swoje cierpienia i trudności17.

Na rozwój polskiej konspiracji na Wołyniu wywarły wpływ następujące wydarzenia 1943 r.: wszczęty przez nacjonalistów ukraińskich terror i masowe mordy Polaków, wzmożone działania partyzantki sowieckiej oraz szybkie zbliżanie się frontu wschodniego. Taki stan zmusił komendanta Wołyńskiego Okręgu AK do wydania zarządzenienia (17 maja 1943) o zorganizowaniu samoobrony w rejonach o przewadze ludności polskiej; utworzenie w rejonach o mniejszym nasileniu ludności polskiej samoobrony w miasteczkach; utworzenie zbrojnych oddziałów dyspozycyjnych i zorganizowanie systemu alarmowego.

W czerwcu 1943 r. na terenie Okręgu Wołyńskiego AK nastąpiła reorganizacja sił i środków konspiracji. Część sił Okręgu pozostała nadal w ośrodkach miejskich, natomiast znaczną część kadry dowódczej oraz całość sił wiejskich skierowano do walki. Komendanci komórek dywersyjnych uzgadniali swoje działania z dowódcą Odcinka lub działali na własną rękę. Komórki dyslokowano obok głównych tras. Drogi te biegną przez Wołyń, zwłaszcza autostrady wzdłuż linii Równe–Nowogród–Żytomierz–Kijów. Na południowym kierunku to droga kolejowa wzdłuż linii Równe–Szepietówka–Berdyczów–Zdołbunów–Fastów–Kijów, a na północy Okręgu to kolej na odcinku Kowel–Sarny–Korosteń–Kijów.

Dużej liczbie kombatantów z bojówek partyzanckich udawał się wywiad poprzez patrole niemieckie i węgierskie. Nieco później przedostali się oni na służbę do tzw. „grupy technicznej”, stworzonej u boku dowództwa Oddziału wojskowych linii telefonicznych (Wehrmacht Nachrichten Kommandantur 306 – BHK 306).

Ta grupa pod przewodnictwem inżyniera A. Wróblewskiego odpowiadała „za ochronę” i w razie konieczności „za naprawę zniszczonych lub uszkodzonych Archiwum Komendy SBU w obwodzie żytomierskim, f. otwarty, spr. 29654, s. 35.

17

polski ruch oporu na żytomierszczyźnie

937

linii telekomunikacyjnych” na terytorium całej Ukrainy. „Ponuremu” udało się przekonać Wróblewskiego do współpracy i dzięki jego staraniom zatrudniać wielu żołnierzy polskiego podziemia.

W ten sposób te same osoby, które w nocy wysadzały filary i psuły urządzenia telegraficzne i telefoniczne następnego dnia przystępowały do „prac renowacyjnych”. Podczas naprawy, która czasami trwać mogła kilka dni, naziści nie mogli korzystać z sieci telekomunikacyjnej. Nierzadko zdarzało się wręcz, że „Wachlarz” potajemnie korzystał z penetracji łączności, otrzymując ważną informację operacyjną18.

W styczniu 1943 r. patrole dywersyjne II Odcinka „Wachlarza” zostały podporządkowane organizacyjnie Komendantowi Głównego Okręgu Wołyńskiego płk. K. Bombińskiemu ps. „Luboń”. W lutym 1943 r. „Wachlarz” rozwiązano, a odcinek II-Wołyń przekazano do Okręgu Wołyńskiego AK. Niektóre komórki, które nie zostały poinformowane o tym od razu i nie dowiedziały się o rozwiązaniu organizacji działały nadal ponad pół roku. Wkrótce żołnierze „Wachlarza” utworzyli trzon inspektoratu AK w Równem.

Zakończenie działalności i rozwiązanie II Odcinka spowodowane było brakiem materiałów wybuchowych, dużymi stratami w ludziach oraz dekonspiracją wielu agentów przez kontrwywiad niemiecki. Ale też powodem mogła być niechęć do działania na rzecz ZSRR, ponieważ na tym terenie partyzantka sowiecka zaczynała odgrywać coraz większą rolę19.

Wzrost zagrożenia ze strony ukraińskiej w końcowej fazie okupacji, od lata 1943 r., spowodował że miejscowa ludnośc polska, głównie chłopi, zaczęła tworzyć grupy samoobrony. Doprowadziło to w konsekwencji do powrotu części konspiratorów z powrotem do swoich wsi.

W 1943 r. nastąpiły pewne zmiany w podejściu sowieckich partyzantów do współpracy ludności miejscowej z niemieckim aparatem okupacyjnym. Sprawa polegała na tym, że już na początku wojny niemiecko-sowieckiej w 1941 r. powstały pierwsze oddziały zbrojne nacjonalistów ukraińskich organizowane przez Tarasa Borowcia ps. „Taras Bulba” na lesisto-bagnistych terenach północno-wschodniego Wołynia i Polesia w dużym kompleksie lasów w rejonie Olewsk–Zwiahel. Istotą zmian było wprowadzenie bezpośredniej agitacji wewnątrz istniejących formacji kolaboranckich zamiast zapobiegania współpracy Ukraiń­ców z wrogiem. Za pośrednictwem agitatorów sowieckich zaczęły docierać oczywiste argumenty, że III Rzesza nie zamierza przyznawać równych praw Słowianom i nie pozwoli Stosunki polsko-ukraińskie w okresie II wojny światowej oraz pierwszych latach powojennych w historiografii ukraińskiej po roku 1989 [w:] Historycy polscy i ukraińscy wobec problemów XX wieku, red. P. Kosiewski, i G. Motyka, Kraków 2000, s. 188.

19 W. R o m a n o w s k i, op. cit., s. 134.

18

938

henryk poletajew

na wprowadzenie jakichkolwiek reform ziemskich w tym reformy rolnej. Także wszystkim uciekinierom obiecywano ułaskawienie i szansę „zmycia z siebie hańby zdrady”.

Zalesione obszary na północy Żytomierszczyzny stanowily dobry teren do prowadzenia akcji partyzanckich. Transporty niemieckie najbardziej narażone były na niebezpieczenstwo na trasie z Kijowa przez Korosteń, Kowel i Sarny do Lwowa. Przysłużyły się temu wielkie radzieckie oddziały partyzanckie (a zwłaszcza grupy kapitana I. Szytowa, jak również oddział im. Czapajewa pod dowództwem P. Szweczuka).

W aktach Archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy obwodu żytomierskiego zgrupowanie, jakie działało od wiosny do lata 1943 r. w powiecie olewskim figuruje po prostu jako „grupa Grabczaka”. Jednak wiadomo, że na dzień 1 września 1943 r. jej stan wynosił już 486 żołnierzy. Z nich 61 szeregowych i podchorążych wpisało się jako Polacy20. Oddział Grabczaka działał równolegle z Oddziałem Malysza na północ od linii Korosteń–Sarny. W okresie od 19 do 28 marca 1943 r. na trasie Sowicin, Zamyslowycze, Pojaski (10 km na wschód od Olewska), Tepenycia, Rokitne założone zostały miny oraz na linii Korosteń–Rokitne uszkodzono kable telefoniczne21. Według danych archiwalnych nagrodę za wykonanie tego zadania (medal „Za odwagę”) z narażeniem życia otrzymał strzelec z Oddziału im. Czkalowa Bernard Jastrzębski22.

Od końca kwietnia do połowy września 1943 r. między stacjami Pojaski i Radowel mieścił się sztab polskiego oddziału partyzanckiego. 30 kwietnia 1943 r. oddział dokonał ataku na garnizony niemieckie oraz wykoleił pociąg na linii Olewsk–Korosteń, 4 maja został zniszczony kolejny pociąg z wojskiem i pojazdami na tym samym odcinku, 25 maja wykolejony został skład pociągu towarowego, 27 maja również dokonano wysadzenia pociągu wojskowego na linii Owrucz–Mozyr23.

Pod koniec czerwca 1943, ze względu na zwiększone poparcie i zaangażowanie chłopów w ruch oporu, utworzono dwa nowe oddziały, które weszły w skład Zgrupowania Rówieńskiego pod dowództwem W. Begmy. Działały one w składzie Trzeciego Rówieńskiego Zgrupowania wspólnie z oddziałem im. T. Kościuszki na sąsiadujących terenach z Okręgiem Żytomierskim.

Sztab Zgrupowania przewidywał stanowisko zastępcy szefa Sztabu, który miał być osobą bezpośrednio zaangażowaną w organizację i zaopatrzenie „grup Архів Управління Служби Безпеки України в Житомирській області, «закритий фонд», spr. 29800, s. 8–9.

21 CDAGO, f. 57, op. 4, spr. 29, s. 202–204.

22 CDAGO, f. 67, op. 1, spr. 31, s. 128.

23 CDAGO, f. 62, op. 3, spr. 35, s. 2.

20

polski ruch oporu na żytomierszczyźnie

939

polskich”24. Skoro na tym terenie było sporo Polaków, dowództwo uznało za konieczne wyodrębnienie stanowiska naczelnika wydziału ds. operacyjnych i mianowanie nim właśnie Polaka. Chodziło bowiem o to, aby służba na tym stanowisku wiązała się z wykonaniem funkcji wywiadowczych oraz czysto politycznych w postaci precyzyjnego doboru kadry i sprawdzania lojalności konkretnych osób.

W drugiej połowie 1943 r. oddziały operujące na obszarze powiatów jemilczyńskiego, nowogródzko-wołyńskiego i owruckiego podporządkowane były grupie NKGB pod dowództwem płk. D. Miedwiediewa, Zgrupowaniom S. Kowpaka i A. Saburowa. żołnierze polscy byli również w jednostce specjalnej pod dowództwem mjr. Andrzeja Grabczaka.

W lasach wzdłuż linii Sarny–Korosteń znajdowały się Pierwsze i Drugie Zgrupowania Rówieńskie, zabezpieczające obszar lotniska w Dubnicku25. Drugie Zgrupowanie pod dowództwem I. Fiodorowa latem 1943 r. utworzyło oddział im. F. Dzierżyńskiego, który powstał z inicjatywy oficera Armii Czerwonej J. Halickiego. Scaliło ono luźno chodzące na terenie wsi Kąpiel, Słobidka i Młynky, w rejonie lasów Hocińskich i międzyrzecza Słuczy i Uborci oddziały partyzanckie. Do ich zadań należało przeprowadzenie kontroli ruchu pociągów od Sarn do Kijowa i inwigilacja na kolei.

Agentom udało się stworzyć sieć „konfidentów”. Doniesienia od nich zbierano na obszarze rozciągniętym od granicy z Białorusią do kolei Ostki-Rokitne.

Wymiana informacji drogą przekazywania wiadomości i rozkazów otrzymała nazwę „poczty konnej” (od 1 konnego plutonu rozpoznawczego pod dowództwem Stefana Łabędzkiego). Oddzielne grupy wysadzały mosty i dokonywały dywersji na kolei Sarny–Olewsk i Sarny–Łuniniec.

W końcu września 1943 r. z części Zgrupowania Saburowa sformowany został polski oddział partyzancki pn. Zgrupowanie Partyzanckie „Jeszcze Polska nie zginęła”. Do niego weszły oddziały im. T. Kościuszki (180 osób, dowódca W. Rożkowski), im. R. Traugutta (100 osób, dowódca Z. Konwerski) i im. E. Plater (90 osób, dowódca A. Rudka). Zgrupowanie zorganizowane przez Roberta Satanowskiego26 liczyło 370 osób. Organizacyjnie podlegało ono dowództwu partyzantki radzieckiej i było jedną z najsilniejszych sowieckich jednostek partyzanckich złożonych z Polaków na tym obszarze. Podporządkowując je Ukra CDAGO, f. 69, op. 1, spr. 1, s. 16.

O. П е т р у ш е в и ч, Взаимодействие польского подполья с советскими партизанскими отрядами в обороне польского населения от действий отрядов украинских националистов Волыни в 1943 году [w:] Забытый геноцид: «Волынская резня» 1943–1944 годов: сборник документов и исследований, opr. А. Дюков, Москва 2008, s. 108.

26 Robert Satanowski (ur. 20 czerwca 1918 w Łodzi, zm. 9 sierpnia 1997 we Wrocławiu) – polski dyrygent, generał brygady, poseł na Sejm PRL IX kadencji z ramienia PZPR. 24 25

940

henryk poletajew

ińskiemu Sztabowi Ruchu Partyzanckiego zapewnił sobie stałe dostawy broni z ZSRR. Oddział, jako część partyzantki sowieckiej, był niezależny od Gwardii Ludowej. Działalność Zgrupowania skupiała się na terenie Wołynia. Oprócz walki z okupantem niemieckim chroniło ono ludność polską przed działalnością nacjonalistycznej partyzantki ukraińskiej spod znaku UPA (OUN-UPA).

Pierwszy oddział tego Zgrupowania powstał 8 lutego 1943 r. i liczył początkowo 37 partyzantów. Jego dowódcą został Satanowski, szefem sztabu – Wincenty Różkowski, dowódcą zwiadu – Tadeusz Stański, a szefem ds. Prasy i Propagandy – Zofia Dróżdż-Satanowska. W tym czasie Oddział podlegał jeszcze zwierzchnictwu Żytomierskiego Zgrupowania Partyzantów. Jego stan liczebny sięgnął w szczytowym okresie liczby 1153 ludzi i była to w tym czasie najsilniejsza formacja zbrojna złożona z Polaków na Wołyniu (27 Wołyńska Dywizja Piechoty AK znajdowała się wówczas jeszcze w stanie formowania)27. Jesienią 1943 r. siły partyzanckie dokonały szeregu spektakularnych akcji bojowych na różnych odcinkach kolei, zwłaszcza wzdłuż linii Korosteń–Sarny. Wysadzono jeden most i wykolejono dwa pociągi z amunicją28.

W początkach 1944 r. działało stale około 20 oddziałów partyzanckich. W ciągu najbliższych miesięcy aktywność grup partyzanckich w regionie żytomierskim znacznie spadła ze względu na nowe cele ruchu partyzanckiego, wyznaczone przez Stalina w rozkazie nr 00189 pt. „Zadania ruchu partyzanckiego”29. W październiku 1943 r. Zgrupowanie Satanowskiego wymaszerowało na zachód, do powiatu rokitniańskiego i na początku grudnia tego samego roku otrzymało rozkaz wkroczenia na ziemie o polskiej przewadze etnicznej30.

Pod koniec 1943 r. do zgrupowania Linkowa został wcielony oddział Jana Burzyńskiego ps. „Burza”. Stosując podstęp i siłę kolejno rozbrojono też inne ugrupowania i po przeformowaniu wcielano je do poszczególnych oddziałów sowieckich. Zjednoczenie poszczególnych oddziałów partyzanckich planowano wykorzystać w celu uzyskania większej skuteczności działań partyzanckich na zapleczu niemieckim oraz w celu rozszerzenia radzieckiego wpływu na okupowa-

W sierpniu 1944 r., na bazie tego Zgrupowania, powstała w rejonie Siedlec i Mordów 8 Dywizja Piechoty 2 Armii WP (na podst. rozkazu Sztabu Generalnego Armii Czerwonej, nr organ. 7/31175, z dn. 12 sierpnia 1944 r. i rozkazu Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego, nr 8, z dn. 20 sierpnia 1944 r.; od 19 sierpnia 1945 r.: 8 Drezdeńska Dywizja Piechoty).

28 В. С е р г і й ч у к, Український здвиг: Волинь. 1939–1955, Київ 2005, s. 198.

29 И.В. Сталин Сочинения, t. 18, Тверь 2006, s. 283–284.

30 M. J u c h n i e w i c z, Polacy w radzieckim ruchu partyzanckim, 1941–1945, Warszawa 1975, s. 187.

27

polski ruch oporu na żytomierszczyźnie

941

nym terytorium. Po osiągnięciu porozumienia w kwestii rozbrojenia oddział Burzyńskiego został włączony do zgrupowania Sazonowa i później zlikwidowany31.

Bolszewicy zaoferowali ludności polskiej dodatkowe gwarancje „przebaczenia” przez rząd sowiecki. Według Kareła Berkhoffa Polacy mieli „alternatywną opcję” w postaci ucieczki razem z Niemcami32. Kolaboracjonizm jednak nie był akceptowany przez większość społeczeństwa.

Wydaje się, że pomimo początkowego osłabienia, ruch oporu na tych terenach odegrał ważną rolę militarną i ideologiczną. Zadziwiająca jest niewiedza społeczeństwa na temat walki ludności polskiej w szeregach ZWZ, AK i partyzantki sowieckiej na Wołyniu. Jak powiedział Gerhard Jeske, z urodzenia gdańszczanin: „Europa ma przed sobą jeszcze wielką pracę dla uwolnienia się od fałszywych przedstawień i świadomości zatrutej propagandą”. W artykule tym pragnąłem rozjaśnić przeszłość i zwrócić uwagę na przestarzałe nurty, które wciąż niestety nie wyszły z użycia.

PRZEGLĄD WSCHODNI

J. Burzyński, Krew za krew, [w:] Przez uroczyska Polesia i Wołynia: wspomnienia Polaków uczestników radzieckiego ruchu partyzanckiego, red. Z. Dróżdż-Satanowska, Warszawa 1962, s. 154.

32 K.C. B e r k h o f f, Harvest of Despair: Life and Death in Ukraine under Nazi Rule, Harvard 2004, s. 228.

31

STUDIUM EUROPY WSCHODNIEJ UNIWERSYTETU WARSZAWSKIEGO ZAPRASZA NA STUDIA WSCHODNIE I STOPNIA - licencjackie STUDIA WSCHODNIE to�studia�typu area studies w�międzynarodowym środowisku studentów,�pod�opieką wybitnych�polskich i�zagranicznych�specjalistów, dające�możliwość poznawania�języków ÓD H C regionu�oraz�dalszej WS uj! nauki�na�studiach ocz ! p magisterskich! znaj

po haj! c o k o p

Więcej informacji na:

w w w. s t u d i u m . u w. e d u . p l

Przegląd Wschodni, t. XII, z. 4 (48), s. 943–960, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

Andrzej Szeptycki Warszawa

Współczesna polska debata na temat Metropolity Andrzeja Szeptyckiego wokół konferencji w Krakowie (25–26 listopada 2009 r.)

O

soba metropolity Andrzeja Szeptyckiego, zwierzchnika Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego w latach 1901–1944 i ważnej postaci w życiu religijnym i politycznym zachodniej Ukrainy w pierwszej połowie XX w., doczekała się już w Polsce szeregu opracowań o charakterze zarówno naukowym, jak i bardziej publicystycznym. Jednym z pierwszych badaczy, który zainteresował się Szeptyckim był Ryszard Torzecki1, a następnie Andrzej Zięba2.

Dwie krytyczne publikacje poświęcił mu Edward Prus3. W 2000 r. ukazał się pierwszy w Polsce zbiór pism metropolity4. Mimo to postać Szeptyckiego wciąż budzi w Polsce kontrowersje. Dotyczą one trzech zasadniczych kwestii z okresu II wojny światowej: stosunku do władzy niemieckiej po 1941 r., podejścia do Holokaustu i relacji z ukraińskim podziemiem narodowym, a w efekcie pośrednio – stanowiska wobec tragedii na Wołyniu. W ciągu ostatniej dekady tematy te kilkakrotnie były podejmowane na łamach polskiej prasy, zwykle według schematu: najpierw krytyczny wobec Szeptyckiego artykuł, następnie polemiki w jego obronie5.

R. T o r z e c k i, Z problematyki stosunków polsko-ukraińskich, „Dzieje Najnowsze” 1985, nr 2, s. 151–166; i d e m, Metropolita Andrzej Szeptycki, „Znak” 1988, nr 400; idem, Postawa Metropolity, „Więź” 1988, nr 7–8.

2 A.A.Z i ę b a, Metropolita A. Szeptycki, „Kwartalnik Historyczny” 1986, nr 4, s. 885–900; i d e m (red.), Metropolita Andrzej Szeptycki. Studia i materiały, Kraków 1994.

3 E. P r u s, Władyka świętojurski. Rzecz o arcybiskupie Andrzeju Szeptyckim (1865–1944), Warszawa 1985; i d e m, Patriarcha galicyjski: rzecz o arcybiskupie Andrzeju Szeptyckim metropolicie grekokatolickim (1865–1944), Wrocław 1999.

4 M.H. S z e p t y c k a, M. S k ó r k a OSBM (opr.) Metropolita Andrzej Szeptycki, Pisma wybrane, Kraków 2000.

5 Zob. S. W e i s s, Ukraiński Schindler, „Wprost” z 9 października 2005 r.; Ukraiński Schindler.

Polemika, „Wprost”, z 30 października 2005; A.A. Z i ę b a, Widmo świętego Jura, „Uważam Rze 1

944

Andrzej szeptycki

Spory wokół metropolity wpisują się w trudną historię relacji pomiędzy narodem polskim i ukraińskim oraz niełatwą debatę na ich temat. Ta zaś była i pozostaje pochodną bieżących stosunków pomiędzy Polską i Ukrainą. Po odzyskaniu niepodległości przez oba państwa w latach 1989–1991 nie podjęto pogłębionej dyskusji na temat historii relacji polsko-ukraińskich. Polscy przywódcy, po lekturze Jerzego Giedroycia i Juliusza Mieroszewskiego, uznali że jest to cena, jaką trzeba zapłacić za dobre relacje z ukraińskim sąsiadem. Postkomunistyczne elity niepodległej Ukrainy, wobec wyzwań przed jakimi stało ich państwo, nie przywiązywały szczególnego znaczenia do historii relacji polsko-ukraińskich.

Sytuacja uległa zmianie w okresie prezydentury Leonida Kuczmy (1994–2005) i Aleksandra Kwaśniewskiego (1995–2005); zacieśnienie dwustronnych relacji umożliwiło podjęcie dialogu historycznego, którego przykładem były wspólne uroczystości poświęcone tragedii wołyńskiej w Pawliwce (2003). Duże znaczenie miała „pomarańczowa rewolucja” na Ukrainie (2004), która zaowocowała dalszym zbliżeniem Polski i Ukrainy oraz poprawą wizerunku tego drugiego państwa w Polsce. Zmiany na Ukrainie umożliwiły w szczególności postępy w sferze historycznej (oficjalne otwarcie Cmentarza Orląt Lwowskich, 2005 r.; uroczystości poświęcone pamięci Ukraińców poległych z rąk polskiego podziemia w Pawłokomie, 2006 r.). W 2005 r. biskupi Kościoła rzymskokatolickiego w Polsce i Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego podjęli wspólny apel o przebaczenie i pojednanie.

W 2008 r. proces zainicjowany przez „pomarańczową rewolucję” w istotnym stopniu się wyczerpał. Polska była coraz bardziej rozczarowana Ukrainą – niemal ciągły kryzys polityczny, brak konsekwentnej polityki reform, nieudane próby zbliżenia z UE i NATO, to tylko niektóre problemy; choć pod koniec 2007 r. na Ukrainie, po interludium drugiego rządu Janukowycza, powróciła do władzy „pomarańczowa koalicja” z Julią Tymoszenko jako premierem, sytuacja się nie poprawiała. Ukraińcy ze swej strony uskarżali się na skromny charakter oferty instytucji zachodnich po 2004 r., negatywnie oceniali skutki poszerzenia strefy Schengen (dramatyczny spadek liczby wiz wydawanych przez nowe państwa członkowskie dla obywateli ukraińskich), wreszcie uważali, że Polska po wyborach parlamentarnych w 2007 r. objęła kurs prorosyjski, rezygnując z priorytetowej współpracy z Ukrainą.

W tych warunkach historia ponownie stała się problemem. W 2008 r. przypadła 65. rocznica wydarzeń na Wołyniu, a wraz z nią kolejna dyskusja w Polsce na ten temat. W lipcu 2009 r., po rocznych zabiegach ze strony m.in. Polskiego Stronnictwa Ludowego, Sejm przyjął uchwałę poświęconą pamięci Polaków Historia” z 12 września 2012; A. S z e p t y c k i, Kogo straszy święty Jur?, 25 września 2012 r., http://www.new.org.pl/2012-09-25,swiety_ jur.html.

Współczesna debata na temat Metropolity Szeptyckiego

945

z Kresów Wschodnich, uznając, że antypolska akcja ukraińskiego podziemia miała charakter czystki etnicznej i znamiona ludobójstwa. Niedługo później, w styczniu 2010 r. odchodzący prezydent Wiktor Juszczenko nadał Stepanowi Banderze, przywódcy jednej z frakcji Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów, tytuł „Bohatera Ukrainy”, co spotkało się w Polsce z ostrą krytyką, także ze strony najwyższych władz państwowych.

W polskich mediach podjęto również na nowo temat metropolity Szeptyckiego.

Szczególnie aktywną rolę odgrywał tu ksiądz Tadeusz Isakowicz-Zaleski, który w 2008 r. wydał książkę Przemilczane ludobójstwo na Kresach6. W książce tej zarzucał Szeptyckiemu popieranie ukraińskich nacjonalistów, moralne wsparcie dla Adolfa Hitlera, faktyczne milczenie w kwestii Holokaustu i antypolskiej akcji OUN-UPA. Isakowicz-Zaleski niejednokrotnie wypowiadał się na łamach prasy na temat lwowskiego arcybiskupa. Przeciwstawiał się procesowi beatyfikacyjnemu Szeptyckiego7. Protestował przeciwko nadaniu jednej z ulic w Iławie, gdzie zamieszkuje duża społeczność ukraińska, imienia Andrzeja Szeptyckiego8.

Działalność księdza Isakowicza-Zaleskiego spotkała się z krytycznym przyjęciem ze strony bliskich metropolity, a także społeczności greckokatolickiej w Polsce. W grudniu 2008 r. Maria Szeptycka, wnuczka najmłodszego brata metropolity Leona, skierowała do kardynała Stanisława Dziwisza (jako zwierzchnika wspomnianego duchownego), list wskazując na fakt, że jego wypowiedzi są krzywdzące i niesprawiedliwe dla metropolity, a także szkodliwe dla stosunków polsko-ukraińskich9. W odpowiedzi kardynał Dziwisz stwierdził, że z żalem przyjmuje wypowiedzi księdza Isakowicza-Zaleskiego i nie podziela jego opinii; przypomniał również słowa Jana Pawła II z 2001 r., który określił Szeptyckiego jako „wielkiego Pasterza” i wyraził nadzieję, że jego proces beatyfikacyjny zakończy się pomyślnie10. Isakowicz-Zaleski uznał list za „wezwanie do zakneblowania”, porównując takie działania do czasów PRL11.

W listopadzie 2008 r. prezydent RP Lech Kaczyński odznaczył po raz kolejny grupę Polaków (czy może raczej obywateli polskich) ratujących w czasie II wojny światowej Żydów. Znalazł się wśród nich młodszy brat i bliski współpracownik metropolity, błogosławiony ojciec Klemens Szeptycki, archimandryta greckokatolickiego klasztoru w Uniowie pod Przemyślanami (obecnie zachodnia Ukraina), T. I s a k o w i c z - Z a l e s k i, Przemilczane ludobójstwo na Kresach, Kraków 2008.

T. I s a k o w i c z - Z a l e s k i (wywiad), Pojednania nie da się zbudować na kłamstwie, 03.11.2008, http://www.rp.pl/artykul/2,214207.html.

8 I d e m, Honory dla kolaboranta, „Gazeta Polska” z 29 października 2008 r.

9 List M. Szeptyckiej do S. Dziwisza (wraz z komentarzem T. Isakowicza-Zaleskiego), 04.01.2009, http://www.bibula.com/?p=5106.

10 List S. Dziwisza do M. Szeptyckiej, 08.01.2009 (kopia w posiadaniu autora).

11 List M. Szeptyckiej..., op.cit.

6 7

946

Andrzej szeptycki

który otrzymał pośmiertnie Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski. Dwaj bracia Szeptyccy uratowali od zagłady ok. 150 Żydów, przede wszystkim dzieci.

Z okazji tej uroczystości wydano specjalny album poświęcony odznaczonym12.

Znaleźli się w nim zarówno Andrzej, jak i Klemens, co zdaje się wskazywać na to, że rozważano również odznaczenie metropolity, ale w ostatniej chwili wycofano się z tej decyzji, postanawiając uznać zasługi jedynie jego „niekontrowersyjnego” młodszego brata.

W tych okolicznościach zrodził się pomysł zorganizowania konferencji naukowej, która podjęłaby na nowo, w oparciu o dostępne źródła, dyskusję na temat Szeptyckiego, przypomniała jego zasługi, a zarazem pozwoliła na zweryfikowanie krytycznych tez na jego temat. Inicjatorem i głównym organizatorem konferencji nt. „Metropolita Andrzej Szeptycki – człowiek Kościoła, działacz społeczny, mąż stanu” była Fundacja Rodu Szeptyckich. Współorganizatorami konferencji były Kolegium Europy Wschodniej im. Jana Nowaka-Jeziorańskiego, Fundacja im. Świętego Włodzimierza Chrzciciela Rusi Kijowskiej, Katedra Ukrainoznawstwa Uniwersytetu Jagiellońskiego, a także Polska Akademia Umiejętności, w krakowskiej siedzibie której w dniach 25–26 listopada odbyły się obrady. W konferencji wzięli udział naukowcy z Polski, Ukrainy, Stanów Zjednoczonych i Izraela, m.in. znany amerykański historyk prof. Timothy Snyder i członek Rady Instytutu Pamięci Narodowej prof. Grzegorz Motyka. Patronat nad spotkaniem objęli kardynałowie Lubomyr Huzar, zwierzchnik Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego, i Stanisław Dziwisz, oraz greckokatoliccy arcybiskupi Jan Martyniak, metropolita przemysko-warszawski i Ihor Woźniak, metropolita lwowski. Konferencja skupiła się wokół czterech zagadnień: działalności religijnej Szeptyckiego (rozwój UKGK, stosunki z innymi wyznaniami i religiami), społecznej (działalność charytatywna, mecenat sztuki), politycznej (relacje z ukraińskim podziemiem, stanowisko wobec konfliktu polsko-ukraińskiego), wreszcie dziedzictwie metropolity. Materiały z konferencji ukazały się w formie książkowej w 2011 r.13 Krakowska konferencja bez wątpienia przyczyniła się do ożywienia debaty na temat Szeptyckiego w Polsce, choć jej rozmiar i formy (prasa, internet, protest uliczny) daleko wykroczyły poza początkowe oczekiwania organizatorów.

12 Polacy ratujący Żydów w czasie Zagłady. Przywracanie pamięci. Poles who rescued Jews during the Holocaust. Recalling Forgotten History, Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej – Muzeum Historii Żydów Polskich, Warszawa, listopad 2008, s. 124–125.

13 A.R. S z e p t y c k i (red.), Kościół, naród, państwo. Działalność i dziedzictwo Metropolity Andrzeja Szeptyckiego (1865–1944). Церква, нація, держава. Діяльність та спадщин Митрополита Андрея Шептицького (1865–1944), Wrocław–Warszawa 2011.

Współczesna debata na temat Metropolity Szeptyckiego

947

Kolaborant, który przegrał Konferencja spotkała się z krytycznym przyjęciem w środowiskach kresowych i prawicowych, co wiązało się zarówno z osobą Szeptyckiego, jak i programem samej konferencji oraz osobami i instytucjami zaangażowanymi w jej organizację.

Wiodącą rolę w nagłośnieniu konferencji i przedstawieniu jej w negatywnym świetle odgrywał ks. Tadeusz Isakowicz-Zaleski, który jak wcześniej zarzucał Szeptyckiemu kolaborację z Niemcami „mimo polskiego obywatelstwa”. Krytykował też nazwanie go przez organizatorów „mężem stanu” i objęcie patronatu nad konferencją przez arcybiskupa Ihora Woźniaka, który w pozytywnym świetle wypowiadał się o Banderze14. Inni kresowiacy powielali te argumenty.

Jeden z kresowiaków tak pisał w połowie listopada 2009 r.

Moje uwagi dotyczą planowanej Konferencji w Krakowie jako „akademii ku czci” człowieka, który zdradził Polskę [...], którego nacjonaliści ukraińscy nazywają „mężem stanu”. [...] W czasie jej trwania nie przewidziano ani jednego referatu ze strony krytyków działalności Metropolity Szeptyckiego. [...] Patronat medialny nad sesją wzięło ukraińskie „Nasze Słowo”, które zaciekle atakuje osoby broniące prawdy o Kresach i ludobójstwie dokonanym tam przez OUN-UPA. [...] Patronat wziął także abp Ihor Woźniak ze Lwowa, który święcił pomnik Bandery i gloryfikuje nacjonalistów ukraińskich15.

Najpełniejszą listę zarzutów pod adresem Szeptyckiego sformułowano w liście protestacyjnym skierowanym do kardynała Stanisława Dziwisza i prof. Andrzeja Białasa, prezesa Polskiej Akademii Umiejętności. List również był inspirowany przez księdza Isakowicza-Zaleskiego. We wspomnianym piśmie stwierdzono m.in.: [Metropolita Szeptycki], obywatel Drugiej Rzeczypospolitej, dopuścił się całego szeregu hańbiących występków, wśród których wymienić należy m.in. 1) Działanie na szkodę państwowości polskiej. 2) Wspieranie nacjonalizmu ukraińskiego. 3) Wspieranie agresji hitlerowskiej III Rzeszy Niemieckiej (w tym. m.in. modlitwy w cerkwiach w intencji wojsk niemieckich i list dziękczynny do Adolfa Hitlera). 4) Brak sprzeciwu wobec ludobójstwa dokonywanego przez znaczną część wiernych greckokatolickiej metropolii we Lwowie, wspierających zbrodnicze działania Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i Ukraińskiej Powstańczej Armii (list pasterski „Nie zabijaj”16 nie wymienia Polaków i Żydów). 5) Brak reakcji na aktywny udział niektórych greckokatolickich duchownych w zbrodniczych akcjach OUN-UPA. 6) Zgoda na oddelegowanie duchownych do Sesja ku czci hitlerowskiego zbrodniarza, 09.11.2009, http://www.isakowicz.pl/index.php?page =news&kid=8&nid=2336.

15 List W. Orłowskiego do S. Dziwisza, 11.11.2009, http://www.isakowicz.pl/index.php?page =news&kid=8&nid=2344.

16 Nie zabijaj, 21.11 (04.12.).1942, [w:] M.H. Szeptycka, M. Skórka OSBM (opr.), op. cit., s. 405–417.

14

948

Andrzej szeptycki

14 Dywizji SS „Galizien”. 7) Zgoda na uroczystą inaugurację działalności tejże Dywizji w katedrze św. Jura we Lwowie17.

Propagatorzy listu przypominali także listy skierowane przez Szeptyckiego do Adolfa Hitlera w 1941 r. i Józefa Stalina w 1944 r., po zajęciu ziem ukraińskich odpowiednio przez siły Wermachtu i Armię Czerwoną18. Zarzucali również kardynałowi Dziwiszowi, że jego poparcie dla konferencji, uznane przez jednego z krytyków za działanie „antypolskie i antykatolickie [...] godzi bezpośrednio w pamięć [...] Polskiego Papieża, co metropolita krakowski powinien wziąć pod szczególną rozwagę”19.

Według niepotwierdzonych danych, list podpisało co najmniej 557 osób20.

Został on też powielony przez szereg portali, takich jak kresy.pl, wybranych autorów salonu24.pl, a nawet – poza Polską – anti-orange-ua.com.ru.

Wraz ze zbliżaniem się terminu rozpoczęcia konferencji, ks. Isakowicz-Zaleski rozwijał argumentację krytyczną wobec metropolity. Opierając się na publikacjach takich historyków, jak ksiądz Hieronim Eugeniusz Wyczawski21, Czesław Partacz i Krzysztof Łada22 dowodził, że Szeptycki „przyczynił się walnie do powstania szowinistycznego ukraińskiego nacjonalizmu oraz zaognienia stosunków między Ukraińcami i Polakami”. Przypominał, że Szeptycki poparł utworzenie w czerwcu 1941 r. proniemieckiego rządu Jarosława Stećki.

Z okazji tak ważnego wydarzenia Szeptyćkyj wydał posłanie, opublikowane w gadzinowych gazetach ukraińskich. Napisał w nim: „Z woli Wszechmocnego i Najmiłosierniejszego Boga w Trójcy Jedynego rozpoczęła się Nowa Epoka w życiu Państwowej, Zjednoczonej, Niepodległej Ukrainy. [...] Czasy wojenne będą wymagały jeszcze wielu ofiar, ale dzieło rozpoczęte w imię Boże i z Bożym błogosławieństwem zostanie doprowadzone do pomyślnego końca”. Idee zawarte w tym posłaniu zostały powtórzone w liście pasterskim z 5 lipca 1941 r. Tego typu działania nazwano później kolaboracją23.

17 List do S. Dziwisza i A. Białasa (wraz z komentarzami), listopad 2009 r., http://blogmedia24. pl/node/21161.

18 Pikieta przeciwko sesji „ku czci” hitlerowskiego kolaboranta Andrzeja Szeptyckiego, 21.11.2009, http://krakjw.wordpress.com/2009/11/21/.

19 List do S. Dziwisza..., op.cit.

20 Pikieta przeciwko sesji „ku czci” hitlerowskiego kolaboranta Andrzeja Szeptyckiego, 21.11.2009, http://krakjw.wordpress.com/2009/11/21/.

21 H.E. W y c z a w s k i, Kościół unicki w Polsce. Cerkiew greckokatolicka, [w:] Historia Kościoła w Polsce, red. B. Kumor, Z. Obertyński, t. 2, Poznań–Warszawa 1979.

22 Cz. P a r t a c z, K. Ł a d a, Polska wobec ukraińskich dążeń niepodległościowych w czasie II wojny światowej, Toruń 2003.

23 O Szeptyckim jako o kolaborancie, 14.11.2009, http://www.isakowicz.pl/index.php?page =news&kid=8&nid=2347.

Współczesna debata na temat Metropolity Szeptyckiego

949

Isakowicz-Zaleski zarzucał również Ukraińskiemu Kościołowi Greckokatolickiemu, że niektórzy jego kapłani brali udział w ludobójstwie Polaków, Ormian i Żydów na ziemiach zachodniej Ukrainy. „Szeptycki wiedział o tych sytuacjach, natomiast nigdy tego oficjalnie nie potępił, nie suspendował żadnego z księży, nigdy nie wyciągnął żadnych konsekwencji, przez to niektórzy odczytywali to jako zielone światło”24.

Wśród głosów krytycznych wobec Szeptyckiego należy odnotować również opinię Andrzeja A. Zięby, historyka z Uniwersytetu Jagiellońskiego, redaktora tomu Metropolita Andrzej Szeptycki. Studia i materiały. Wspomniany naukowiec udzielił pod koniec listopada 2009 r. obszernego wywiadu „Rzeczpospolitej” poświęconego metropolicie. Zdaniem Zięby Szeptycki, choć urodził się w polskiej, patriotycznej rodzinie rzymskokatolickiej „działał zgodnie z chrześcijańską zasadą, że duszpasterz musi przybrać kostium etniczny swojej wspólnoty. Stał się więc Ukraińcem i zaczął się identyfikować z dążeniami tego narodu”. Jego postawa motywowana była przede wszystkim względami religijnymi – jako młody człowiek dostrzegał trudną kondycję Kościoła greckokatolickiego i jego ciążenie ku Rosji i prawosławiu; dlatego postanowił zmienić obrządek i utrzymać Rusinów przy katolicyzmie. „Kwestie etniczne miały wtedy drugorzędne znaczenie. Na pierwszym planie był interes Kościoła katolickiego”. Początkowo, gdy został biskupem, był nieufnie przyjmowany przez wiernych. „Pomogli mu [...] Rosjanie. Gdy zajęli Lwów, aresztowali go jako niebezpiecznego Ukraińca i wywieźli w głąb Rosji. Zwolniony w trakcie rewolucji przez rząd Kiereńskiego, wrócił do Lwowa w nimbie ukraińskiego bohatera narodowego. Uzyskał wymarzoną akceptację wiernych”. Przybrał kostium etniczny swojej wspólnoty. „Stał się więc Ukraińcem i zaczął identyfikować się z dążeniami politycznymi tego narodu [...]. Wszystko podporządkowywał swojej wizji, że poprzez utworzenie niepodległej Ukrainy uda się pozyskać dla Kościoła katolickiego całe prawosławie kijowskie.” Gdy w 1939 r. upadło państwo polskie, miał „nadzieję, że podczas wojny pojawi się szansa na powstanie Ukrainy. Liczył na Niemcy. Adolf Hitler dążył bowiem do nowego zorganizowania Europy i Ukraińcy mieli nadzieję, że w tym nowym niemieckim «ładzie» znajdzie się miejsce na ich państwo”. Była to zimna geopolityczna kalkulacja. Gdy Niemcy weszli do Lwowa w 1941 r., „Szeptycki napisał list powitalny, w którym dziękował za wyzwolenie spod bolszewickiego jarzma. Stał się w tym momencie kolaborantem. [...] Nie była to kolaboracja ideologiczna tylko polityczna, taktyczna”. Szybko się jednak rozczarował, pomagał pokrzywdzonym, pisał listy do Stolicy Apostolskiej, zabraniał wiernym brać udział w prześladowaniach Żydów. Był też przeciwny ludobójstwu T. I s a k o w i c z - Z a l e s k i (wywiad), Szeptycki postępował jak kolaborant, 24.11.2009, http:// www.kresy.pl/?zobacz/szeptycki-postepowal-jak-kolaborant.

24

950

Andrzej szeptycki

Polaków, ale nie udało mu się już temu zapobiec. „Szeptycki liczył, że uda mu się schrystianizować nacjonalistyczny ruch zachodnioukraiński. [...] To było naiwne z jego strony i do dziś Polacy mają do niego o to pretensje.” W sumie, „Szeptycki przegrał. Ani nie pozyskał prawosławia dla unii, ani nie nawrócił zachodnioukraińskich nacjonalistów. Sprawa Ukrainy była przegrana na pół wieku”.

Zięba z wyrozumiałością odniósł się do krytyki postaci Szeptyckiego ze strony środowisk kresowych „Ja rozumiem ich ból. Problem polega na tym, że środowiska, które gloryfikują dziś w Polsce Szeptyckiego, nie chcą żadnego dialogu z ludźmi takimi jak ksiądz Isakowicz-Zaleski. Nie liczą się z ich wrażliwością, spychają na margines jako radykałów, piszą na nich paszkwile. Nie dostrzegają, że metropolita był postacią złożoną i niejednoznaczną. Miał momenty heroiczne, ale popełnił też katastrofalne błędy. [...] Kult Szeptyckiego w Polsce zamyka się w sektę, która nie dopuszcza żadnych głosów krytyki na jego temat”25. Zięba uważał, że „każda postać historyczna, bez względu na ocenę jej działalności, może być tematem sesji naukowej. A żadne zebranie organizowane pod tytułem sesji naukowej lub przez instytucje, których statutową misją jest działalność naukowa, nie powinno służyć celom hagiograficznym, promocji lub polityce, lecz wyłącznie debacie naukowej”. Za czarny żart uznał objęcie patronatu nad konferencją przez arcybiskupa Woźniaka. „Arcybiskup Woźniak ocenia historię zgodnie ze wskazaniami nacjonalizmu, podczas gdy metropolita Szeptycki osądzał te same wypadki z punktu widzenia etyki chrześcijańskiej”26. Prywatnie Zięba formułował bardziej radykalne tezy; zarzucał organizatorom krakowskiej konferencji, przede wszystkim Fundacji Rodu Szeptyckich, że „naczytali się [...] propagandy ukraińskiej na temat Szeptyckiego i nie tylko na ten temat, a teraz dudnią jej tezami w Polsce, niczym próżna beczka”. Uznał też, że z metropolity Szeptyckiego zrobili sobie „bożka rodu”. „Niczym różaniec dewotce, służy to bóstwo do okładania po głowie członków sąsiednich plemion – Polaków, Rosjan, a gdyby mieli więcej sprytu to pewnie i Żydów”27.

Oprócz reakcji kresowiaków, warto zwrócić uwagę na stanowisko przedstawicieli polskiego ruchu narodowego. Jerzy Świdziński na portalu prawica.net uznał, że „konferencja może przybrać bardziej charakter propagandowy, aniżeli naukowy, i którego ukrytym zadaniem będzie relatywizacja historii na niekorzyść prawdy”. Dlatego, stwierdził, „pilnym zadaniem wydaje się ciągłe przypominanie o okrucieństwie i o krwi, która polała się na Podolu i Wołyniu. To na tej w ogromnej mierze polskiej krwi powstawało współczesne państwo ukraińskie 25 A.A. Z i ę b a (wywiad), Dwie twarze abp. Szeptyckiego, 29.11.2009, http://www.rp.pl/artykul/ 399004.html.

26 List A.A. Zięby do T. Isakowicza-Zaleskiego, 24.11.2009 (kopia w posiadaniu autora).

27 List. A.A. Zięby do M. Szeptyckiej, 29.11.2009 (kopia w posiadaniu autora).

Współczesna debata na temat Metropolity Szeptyckiego

951

i o tym trzeba wiedzieć, i o tym trzeba pamiętać.”28 Adam Śmiech na portalu „Jednodniówka Narodowa” – jednodniowka.pl uznał konferencję na temat Szeptyckiego za „[przejaw] naszego irracjonalnego uwielbienia dla Ukrainy widzianej jako narzędzie walki z Rosją”. Ubolewał on, że organizatorów i uczestników obrad „łączy ściśle określona idea – prometeizm, rusofobia oraz wykrzywiona wizja I Rzeczypospolitej nie jako Polski, ale rzekomego prekursora Unii Europejskiej”.

Wspomniany bloger uznał krakowską konferencję za „element procesu prowadzącego do przyzwyczajenia polskiej opinii do planowanej beatyfikacji Andrzeja Szeptyckiego”, konstatując ze smutkiem, że proces ten cieszył się poparciem Jana Pawła II – „Na ile wypowiedź ta była wyrazem polityki wschodniej Watykanu, a na ile wyrazem prywatnych poglądów papieża, bliskich, jak wiemy, polskiemu prometeizmowi, trudno powiedzieć”29.

Krytycy Szeptyckiego nie ograniczyli się do protestów w prasie i internecie.

W pierwszym dniu konferencji około 30 przedstawicieli środowisk kresowych wraz z księdzem Isakowiczem-Zaleskim wzięło udział w pikiecie przed siedzibą Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie. Wznosili oni transparenty z napisami „Szeptycki popierał Hitlera i SS Galizien”, „Nie o zemstę, lecz o pamięć wołają ofiary” i „Ukraino dlaczego nie ma krzyży na mogiłach 150 tys. Polaków pomordowanych przez UPA”. Apelowali do władz Ukrainy o upamiętnienie mogił Polaków zamordowanych na Wołyniu. Pikietujący zostali wpuszczeni na salę konferencyjną. Organizatorzy obiecali uczestnikom pikiety udział w debacie po pierwszym panelu; ci jednak usiłowali zakłócić obrady, wznosząc okrzyki „Hańba” i „Polska Akademia Umiejętności fałszuje historię”. Ksiądz Isakowicz-Zaleski zarzucał organizatorom, że konferencja obraża uczucia kresowian, gdyż Szeptycki „wysyłał kapelanów do dywizji SS Galizien”; przekonywał, że jest za pojednaniem polsko-ukraińskim, ale nie za gloryfikacją faszyzmu, takich ludzi jak Szeptycki czy Bandera, dlatego uznał, że konferencja do pojednania nie doprowadzi, a wręcz przeciwnie, wywoła kolejne konflikty30. Po kilkudziesięciu minutach, wezwano policję, która nakłoniła protestujących do opuszczenia gmachu PAU31.

Ksiądz Isakowicz-Zaleski uznał, że protest „spełnił swoje zadanie”32. W opinii przedstawicieli środowisk kresowych i prawicowych, wydarzenia w Krakowie J. Ś w i d z i ń s k i, Zdrada, 21.11.2009, http://prawica.net/node/19750/.

W nawiązaniu do konferencji ku czci abpa Szeptyckiego, 19.11.2009, http://www.jednodniowka. pl/news.php?readmore=224.

30 E. Ł o s i ń s k a, Awantura o abp. Szeptyckiego, 26.11.2009, http://www.rp.pl/artykul/397469. html; Echa krakowskiej konferencji o abp. Szeptyckim, 27.11.2009, http://forum.gazeta.pl/forum/ w,49301,87367601,103583684,Echa_krakowskiej_konferencji_o_abp_Szeptyckim.html.

31 Kraków: sesja o abp. A. Szeptyckim - ks. Isakowicz-Zaleski protestuje, 25.11.2009, http://ekai. pl/wydarzenia/polska/x23718/krakow-sesja-o-abp-a-szeptyckim-ks-isakowicz-zaleski-protestuje/.

32 E. Ł o s i ń s k a, „Hańba” – wołali kresowianie, 25.11.2009, http://www.rp.pl/artykul/397130.html.

28 29

952

Andrzej szeptycki

pokazały, że zarówno polski Kościół, a w szczególności kardynał Dziwisz, jak i władze państwowe, nie liczą się z Wołyniakami, a czasy, gdy „interes Kościoła i polski interes narodowy się pokrywały, już dawno należą do przeszłości”33. Można sądzić, że działania Isakowicza-Zaleskiego rzeczywiście znalazły oddźwięk w części polskiego społeczeństwa – zwłaszcza na prawicy i w środowiskach kresowych34. Przy okazji jednak, pikieta przyczyniła się w istotnym stopniu do nagłośnienia samej konferencji – informowały o niej media krakowskie, ogólnopolskie (PAP, Katolicka Agencja Informacyjna, „Rzeczpospolita”, Polskie Radio, onet.pl), a także ukraińskie (Zaxid.net). Cały protest został zarejestrowany przez uczestników pikiety i umieszczony na portalu Youtube na kanale „Szczerbiec11”35.

Apostoł jedności, arystokrata ducha Jako jeden z pierwszych głos w obronie Szeptyckiego zabrał ksiądz Stefan Batruch, greckokatolicki duchowny z Lublina, prezes Fundacji Duchowej Kultury Pogranicza. W przesłanym bezpośrednio po pikiecie w Krakowie do Katolickiej Agencji Informacyjnej oświadczeniu, uznał on Szeptyckiego za „arystokratę ducha”. Batruch stwierdził, że „środowiska kresowe zebrane wokół osoby ks. Isakowicza-Zaleskiego używają w swojej krytyce Szeptyckiego tych samych argumentów i zarzutów, które były wysuwane przez powojenną antykatolicką propagandę sowiecką i peerelowską”. W opinii tego ukraińskiego duchownego, „propaganda radziecka włożyła ogromny wysiłek, aby zdyskredytować Metropolitę Szeptyckiego. Wydawano na jego temat paszkwile w milionowych nakładach.

Mimo tych starań i zaangażowania odpowiednich struktur oraz sporej ilości ludzi w tym pseudonaukowców, nie udało się zgasić blasku tej profetycznej postaci w najnowszych dziejach Kościoła i historii Europy Środkowowschodniej”.

W ciągu ostatnich lat, podkreślił Batruch, powstają nowe opracowania oraz filmy dokumentalne, które pokazują Szeptyckiego w szerokim kontekście i w oparciu o wcześniej niedostępne źródła. Dlatego „kolejna fala oszczerstw, destruktywnych działań i protestów kierowanych w stronę metropolity, może być tylko zachętą do gruntownego poznania tej niezwykłej postaci i przyczynić się do jeszcze większej jego popularyzacji”36.

Obszerną polemikę z tezami prezentowanymi na łamach „Rzeczpospolitej”, przez Isakowicza-Zaleskiego i Ziębę, napisał Mirosław Skórka, współredaktor 33 O niezbyt nowej i mało świeckiej tradycji, 27.11.2009, http://banan.salon24.pl/140949,o-niezbyt-nowej-i-malo-swieckiej-tradycji.

34 Por. С. В а м б р а н д, Роздуми з приводу конференції, 10.12.2009, http://www.nasze-slowo.pl/.

35 Protest przeciwko gloryfikacji A. Szeptyckiego 1/3, http://www.youtube.com/watch?v=5PDH9l z3hCU. 36 Kraków: sesja o abp. A. Szeptyckim..., op.cit.

Współczesna debata na temat Metropolity Szeptyckiego

953

tomu pism Szeptyckiego z 2000 r. Niestety tekst nie został opublikowany ani przez „Rzeczpospolitą”, ani przez „Gazetę Wyborczą”. Wspomniany autor wyraził przekonanie, że dziennik, mimo iż odwołuje się do koncepcji Jerzego Giedroycia, stał się rzecznikiem starych tez endeckich, a przy okazji platformą służącą promocji idei Isakowicza-Zaleskiego. Na temat metropolity Mirosław Skórka stwierdził: „była to jedna z najbardziej nielubianych postaci II Rzeczypospolitej przez środowiska endeckie, które liczyły że Szeptycki okaże się Wallenrodem ruchu ukraińskiego. On okazał się jednak jego pasterzem, mądrym i odpowiedzialnym opiekunem, chociaż z bardzo wielu postępków swojej trzody zadowolony nie był. Ta postać była opluwana przez cały okres sowiecki w ZSRR oraz PRL-owski a wybitni propagandziści tego czasu poświęcali jej swoje prace, skrupulatnie kumulując stare tezy antyukraińskie, endeckie, tezy o wrogiej działalności wobec ZSRR, kolaboracji z Niemcami itd. i przyzwalaniu czy wręcz popieraniu zbrodni na Polakach”. Te działania nie zniszczyły jednak Szeptyckiego – w Watykanie wciąż trwa jego proces beatyfikacyjny. Skórka zarzucił Isakowiczowi-Zaleskiemu, że traktuje hasło o dążeniu do prawdy „jak maczugę do okładania oponentów a nie jako postulat badawczy czy dążenie do poznania i zrozumienia tego co się dzieje”. Jako przykład manipulacji przytoczył list pasterski Szeptyckiego „Nie zabijaj” z 1943 r., który – choć nie mówił o Polakach czy Żydach – jasno wskazywał, że „żadna polityka ani ideologia nie zwalnia z obowiązywania absolutnego przekazania Bożego «nie zabijaj»”. Przeciwstawił postawę Isakowicza-Zaleskiego ludziom, dla których Szeptycki był osobą ważną, niezwykłą, wielobarwną, o głębokiej duchowości – Ryszardowi Torzeckiemu, prof. Stefanowi Swieżawskiemu37, wybitnemu historykowi filozofii i uczestnikowi Soboru Watykańskiego, Żydom uratowanym dzięki metropolicie, takim jak Kurt Lewin38 i rabin Dawid Kachane39. Skórka odrzucił tezę Zięby, że Szeptycki chciał jedynie nawrócenia prawosławia. Uznał, że krakowski historyk próbuje wcisnąć metropolitę w gorset antynomii „katolicki-prawosławny, Polak-Ukrainiec, unia-nawracanie”. Tymczasem, pisał: „Szeptycki był kojarzony wśród duchowieństwa i świeckich jako «wostocznik», zwolennik oczyszczania wschodniej tradycji z naleciałości łacińskich. [...] Założył zakon studytów i wskazywał, że cechą jego duchowości ma być wierność wschodniej tradycji, [...] widział katolicyzm zupełnie inaczej niż tylko «podporządkowanie prawosławia papieżowi» oraz prawosławie jako «materiał dla pracy misyjnej». To uproszcze Zob. opinia wydawnicza S. Swieżawskiego opublikowana w M. H. Szeptycka, M. Skórka OSBM (opr.), op.cit.

38 K.I. L e w i n, A Journey Through Illusions, Santa Barbara 1994; idem, Przeżyłem. Saga Świętego Jura spisana w roku 1946, Zeszyty Literackie, Warszawa 2006.

39 D. K a h a n e, Lvov ghetto diary, Amherst 1990.

37

954

Andrzej szeptycki

nie jest zdecydowanym zafałszowaniem istotnych treści, które wnosił Szeptycki w ruch ekumeniczny pierwszej połowy XX wieku”. Pisząc o II wojnie światowej, Skórka zwrócił uwagę na trzy kwestie. Po pierwsze, metropolita przez cały ten czas utrzymywał częste kontakty ze swymi braćmi, uważającymi się za Polaków.

Jeden Leon, zginął w 1939 r. z rąk Armii Czerwonej, drugiego w 1940 r. zabili Niemcy. Zarówno jedni, jak i drudzy okupanci wiedzieli zapewne, że mają do czynienia z krewnymi Szeptyckiego. Czy tak się traktuje rodzinę „kolaboranta”?

Po drugie, odezwa napisana przez Szeptyckiego z okazji powstania rządu Stećki jedynie witała Niemców, jako wyzwolicieli – wyzwolicieli od władzy radzieckiej i uznawała nową, ustanowioną przez nich władzę. Po trzecie, do SS Galizien trafili greckokatoliccy kapelani, dlatego że jednoznacznie domagali się tego od Niemców Ukraińcy (normalnie dywizje SS nie zapewniały opieki duszpasterskiej swym członkom). Sądzono bowiem, że w ten sposób młodzi Ukraińcy unikną w szeregach SS demoralizacji40.

Za Szeptyckim ujął się również Jerzy Pomianowski, redaktor naczelny miesięcznika „Nowaja Polsza”. W wywiadzie dla „Dziennika Zachodniego” wyraził on przekonanie, że w Polsce od 2007 r. trwała „intensywna akcja przypominania Polakom i wypominania Ukraińcom dziesiątków tysięcy polskich ofiar czystki etnicznej” dokonanej przez UPA. „Akcja ta, stwierdził Pomianowski, przerodziła się w regularną kampanię, rujnującą rudymenty porozumienia z Ukraińcami i koncepcję sojuszu z ich państwem, które miało być aliantem strategicznym. [...] Doszło do bluźnierczego użycia gorzkiej żałoby Kresowiaków jako narzędzia nienawiści. Kapłan katolicki [Tadeusz Isakowicz-Zaleski] wystąpił przeciw beatyfikacji Andrija Szeptyckiego, wnuka Fredry, metropolity unickiego, autora głośnej odezwy «Ne ubyj!» [«Nie zabijaj»], skierowanej do jego braci i współwyznawców Ukraińców, jaka na pewno ocaliła tysiące Polaków na Wołyniu i Podolu”. W opinii redaktora „Nowej Polszy”, kampania była prowadzona przez media zbliżone do obozu prezydenta Lecha Kaczyńskiego, takie jak „Rzeczpospolita”, „Gazeta Polska” i „Nasz Dziennik” 41.

Dla wielu postać kontrowersyjna Krakowska konferencja wzbudziła również ożywioną dyskusję w internecie, w szczególności na portalach fronda.pl, rp.pl, gazeta.pl i jewish.org.pl.

Czytelnicy „Frondy” prowadzili merytoryczną dyskusję, w oparciu o dostępne materiały źródłowe. Powoływali się na list duszpasterski Szeptyckiego do 40 M. S k ó r k a, Szeptycki w krzywym zwierciadle czyli gdy rozum śpi, ktoś budzi upiory..., styczeń 2010 r. (kopia w posiadaniu autora).

41 J. P o m i a n o w s ki (wywiad), Tusk traci Ukrainę, 15.09.2009.

Współczesna debata na temat Metropolity Szeptyckiego

955

Polaków obrządku greckokatolickiego z 1904 r.42, uznając go za przejaw troski duszpasterskiej o wiernych nie będących Ukraińcami. Kilku z nich wskazywało na fakt, że metropolita był czy też uważał się za Ukraińca, pochodził z ukraińskiej (ruskiej) rodziny, co wpływało na jego decyzje. Omawiali też poparcie Jana Pawła II dla procesu beatyfikacyjnego Szeptyckiego. Jeden z uczestników dyskusji zasugerował w tym kontekście, że być może „mamy do czynienia z jakąś manipulacją historią i zmyłkowym rozpowszechnianiem informacji przez jakieś antykościelne siły, jakoby Szeptycki chwalił obu zbrodniarzy, formował oddziały wojskowe sprzyjające nacjonalistom ukraińskim i SS, mordujące Polaków i Żydów”. Ktoś stwierdził bardziej jednoznacznie, że „Jan Paweł II nie był obskurantem w przeciwieństwie do ks. Tadeusza Isakowicza-Zaleskiego, i jeżeli coś mówił, to widocznie był dobrze zorientowany”. Czytelnicy „Frondy” dyskutowali też na temat zgody kardynała Dziwisza na objęcie patronatu nad konferencją, uznając ją za przejaw konformizmu bądź ekstrawagancji43. W ramach innej dyskusji prowadzonej na tym samym portalu kilku użytkowników poparło działania Isakowicza-Zaleskiego, uważając go za „wielkiego patriotę” i przypominając jego pracę zarówno społeczną (Fundacja im. Brata Alberta), jak i publicystyczną. Jego działalność przeciwstawiano „tuszowaniu historii i głupocie oraz warcholstwu wielu biskupów”. Jeden z uczestników dyskusji zasugerował, że za działaniami promującymi Szeptyckiego w Polsce stoi kanadyjskie środowisko melnykowców (jedna z frakcji OUN, rywalizująca z banderowską). Pojawiały się też jednak inne głosy, jak ten anonimowego użytkownika („Puchacz”): „nie lubię rozpolitykowanych księży - niech sie zabierze pan Isakowicz za duszpasterstwo i opiekę nad niepełnosprawnymi, a Szeptycki uratował od śmierci wielu Żydów m.in. naszego wiceministra A.D. Rotfelda [...] Isakowicz nie jest wzorem pokornego kapłana... nie rozumiem tego człowieka... lepiej niech zrobi własne seminarium o Szeptyckim a nie urządza pikiety, nie te czasy Panie Isakowicz i nie te metody”44.

Na portalu rp.pl również pojawiły się zróżnicowane opinie dotyczące oceny działalności Isakowicza-Zaleskiego i jego oceny Szeptyckiego. Jedni zarzucali mu brak wiedzy historycznej i powielanie tez Edwarda Prusa z lat 80., „pisanych pod dyktando Moskwy”. Odsyłali do prac Ryszarda Torzeckiego i – szerzej w kwestii

List pasterski Metropolity Andrzeja Szeptyckiego do Polaków obrządku greckokatolickiego, 16.05.1904, [w:] M.H. S z e p t y c k a, M. S k ó r k a OSBM (opr.), op.cit., s. 92–107.

43 Kardynał Dziwisz zachowuje się coraz dziwiniej, 12–15.11.2009, http://forum.fronda.pl/?akcja =pokaz&id=3001147.

44 Stop gloryfikacji arcybiskupa Szeptyckiego, 26–27.11.2009, http://przeciw.www.fronda.pl/a/ stop-gloryfikacji-arcybiskupa-szeptyckiego,4237.html.

42

956

Andrzej szeptycki

Wołynia i relacji polsko-ukraińskich – Grzegorza Motyki45. Przypominali list „Nie zabijaj”, powołując się przy tym na opinię polskiego podziemia, zgodnie z którą miał to być jeden z najodważniejszych dokumentów w obronie Żydów w tamtym okresie. Inni pisali „ocena abp. Szeptyckiego, wbrew niektórym głosom, przez księdza [Isakowicza-Zaleskiego], jest rzeczowa i zgodna z faktami historycznymi. [...] postawa abp. Szeptyckiego jest charakterystyczna dla «neofity», w tym wypadku kogoś, kto zdecydował stać się Ukraińcem. Postawa taka często prowadzi do zatracenia zdolności do realistycznej oceny otaczającej rzeczywistości”.

Użytkownicy portalu gazeta.pl wskazywali na niejednoznaczność postawy Szeptyckiego. Jeden z uczestników dyskusji napisał: „«Podczas II wojny światowej pomógł kilkuset Żydom. Zarzuca mu się uległość wobec hitlerowskich władz, m.in. delegowanie kapelanów do ukraińskiej 14. Dywizji Grenadierów SS. Obecnie trwa jego proces beatyfikacyjny». – W jednym zdaniu streszczano życie biskupa oraz wstawiono info[rmację] o beatyfikacji; trudno tu cokolwiek skomentować”. Inny stwierdził: „współpracował z Niemcami, a kiedy karta się odwróciła – ratował Żydów”. W podobnym duchu były inne wypowiedzi „Abp Szeptycki podobno pomógł jakiemuś rabinowi we Lwowie a jego brat jest zasłużonym dla narodu żydowskiego, ale powiedzmy sobie szczerze, za taką pomoc Żydzi bardzo dużo płacili w Polsce też, a z drugiej stronny wysyłał kapelanów do SS Galizien które mordowało Żydów i Polaków i za to też pewnie dostawał pieniądze. Można powiedzieć, że nie można oceniać, bo takie realia takie ciężkie czasy inaczej się nie dało? Ale czy tak do końca?”. Dyskutowano również nad postawą Isakowicza-Zaleskiego, choć opinie na jego temat – podobnie jak na fronda.pl – były podzielone46.

Ciekawe informacje i wnioski przynosi dyskusja na forum polskiej społeczności żydowskiej. Wiesław Tokarczuk zacytował tam in extenso felieton Ab Mishe (Anatolija Kardasza), rosyjskojęzycznego Żyda z Jerozolimy, który szczegółowo omawia kwestię odmowy przyznania Szeptyckiemu tytułu Sprawiedliwego wśród Narodów Świata przez Instytut Yad Vashem47. Taka decyzja jest motywowana troską Instytutu o to, by nie urazić Żydów, którzy zginęli w czasie wojny na 45 T. I s a k o w i c z - Z a l e s k i, Pojednania nie da się zbudować na kłamstwie. Komentarze, 03–12.11.2008, http://blog.rp.pl/blog/2008/11/03/pojednania-nie-da-sie-zbudowac-na-klamstwie/.

Wśród publikacji G. Motyki warto wymienić G. M o t y k a, D. L i b i o n k a (red.), Antypolska Akcja OUN-UPA 1943–1944. Fakty i interpretacje, Warszawa 2002; G. M o t y k a, Od rzezi wołyńskiej do akcji Wisła, Kraków 2011.

46 Ks. Zaleski przyszedł z megafonem na naukową sesję. Komentarze do artykułu, 26–27.11.2009, http://forum.gazeta.pl/forum/w,410,103542508,,Ks_Zaleski_przyszedl_z_megafonem_na_naukowa_sesje.html?v=2.

47 Oryginalny tekst: Аб Мише (Анатолий Кардаш), Дело № 421, http://www.berkovich-zametki. com/Nomer20/Kardash1.htm.

Współczesna debata na temat Metropolity Szeptyckiego

957

Ukrainie. Ab Mishe cytuje szczegółowo zarówno kolejne listy do Yad Vashem, wnioskujące o przyznanie Szeptyckiemu wspomnianego tytułu, jak i odpowiedzi Instytutu. Metropolita, zauważa, utrzymywał przed wojną bliskie kontakty z Żydami, bo chciał im przekazać chrześcijańską prawdę. „Pasterz poświęcał się pracy misyjnej, owczarnia – antysemityzmowi.” W 1939 r. niepokoił go wzrost liczby i znaczenia Żydów pod władzą radziecką. Po zajęciu Lwowa przez Niemców w 1941 r. witał nową władzę, nie przeciwstawił się pogromom, których ofiarami padli Żydzi, choć oferował schronienie zaprzyjaźnionemu rabinowi Ihezkielowi Lewinowi. W sierpniu 1942 r. skierował list do papieża, w którym pisał „Niemiecki reżim, prawdopodobnie, jest gorszy od bolszewickiego, on jest naprawdę diaboliczny. Nie ma dnia, aby nie doszło do najstraszniejszej zbrodni [...] Żydzi to ich pierwsze ofiary. Liczba Żydów zabitych w naszym małym kraju, prawdopodobnie przewyższa 200 000”48. Pod koniec roku opublikował list „Nie zabijaj”, ale nie wspomniał tam o Żydach. Wreszcie – ratował Żydów, ale jednocześnie wspierał powstanie SS Galizien. Niewiele ryzykował, prowadził grę polityczną, dlatego nie zasługuje na tytuł Sprawiedliwego wśród Narodów Świata. Inni użytkownicy portalu byli podzieleni co do Szeptyckiego – jedni opowiadali się za przyznaniem mu wspomnianego tytułu, inni uważali go za postać kontrowersyjną. Ogólnie jednak, odnosząc się do krakowskiej konferencji, stwierdzili, że nie wzbudziła ona wśród Żydów większego zainteresowania49.

Wnioski Analiza dyskusji na temat metropolity Szeptyckiego w listopadzie – grudniu 2009 r. dowodzi, że jest on w Polsce nadal postrzegany niejednoznacznie, przede wszystkim przez pryzmat relacji polsko-ukraińskich i jego zachowania w czasie II wojny światowej. Takie podejście jest tyleż zrozumiałe, co wybiórcze. W tym sensie słuszny się wydaje pomysł, by na krakowskiej konferencji zająć się nie tylko działalnością polityczną, ale również społeczną i religijną Szeptyckiego.

Można natomiast mieć wątpliwości co do tego, czy przekaz na ten temat dotarł do społeczeństwa polskiego. Można pokusić się o stwierdzenie, że Polacy nadal niewiele wiedzą o działalności ekumenicznej Szeptyckiego, jego wsparciu dla ukraińskich artystów czy ukraińskiego ruchu spółdzielczego, a nawet często złożonych relacjach z ukraińskim podziemiem narodowym podczas wojny.

48 List metropolity Andrzeja Szeptyckiego do papieża Piusa XII, 29–31.08.1942, [w:] M.H. Szeptycka, M. Skórka (red.), op. cit., s. 399–400.

49 Konferencja ku czci Metropolity Szeptyckiego w Krakowie, 19–27.11.2009, https://forum.jewish. org.pl/viewtopic.php?t=4407&sid=b148c85f0d6ec5b51a537866081950b3.

958

Andrzej szeptycki

Moja osobista wizja Szeptyckiego jest następująca. Po pierwsze, metropolita nie pasował do schematów pierwszej połowy XX w. Był „niewygodny” (Grzegorz Linkowski, reżyser filmu pod tym tytułem poświęconego Szeptyckiemu)50. Był „postacią wielką i tragiczną” (Andrzej Białaś, prezes PAU)51. „Witał nazistów i ratował Żydów” (Timothy Snyder)52. Po drugie, miał wpojony szacunek dla instytucji państwowych, dla władzy. Było to po części dziedzictwo młodości w austriackiej Galicji, gdzie istniały silne tradycje propaństwowe, po części zapewne realizacja ewangelicznego polecenia „Oddajcie więc Cezarowi to, co należy do Cezara, a Bogu to, co należy do Boga”53. Jego dramat polegał na tym, że władza radziecka i nazistowska, z jakimi miał do czynienia u schyłku życia, od Boga całkowicie się odwróciły. Po trzecie, Szeptycki starał się przeprowadzić przez dziejowe zawieruchy swoją trzodę. Chciał jej zapewnić w ramach istniejącej i bardzo zmiennej sytuacji warunki do rozwoju religijnego i politycznego. Stąd też ta troska o ułożenie sobie relacji z kolejnymi władzami państwowymi. Taka postawa jest często powodem do krytyki, ale czy Szeptycki był w takiej postawie odosobniony. Kościół rzymskokatolicki w Polsce też „kolaborował” z władzą komunistyczną, przynajmniej po 1956 r., a jego zwierzchnicy pomijali najtrudniejsze z perspektywy władzy tematy. Chcieli bowiem w pierwszej kolejności dbać o swoje stado, mieć możliwość choć ograniczonej pracy duszpasterskiej; polityka stała na dalszym miejscu.

Jeśli chodzi o najważniejsze zarzuty formułowane wobec metropolity, to można na nie odpowiedzieć w następujący sposób. Kolaboracja z Niemcami – tak, Szeptycki przychylnie przyjął początek wojny niemiecko-radzieckiej i wejście nazistów na ziemie ukraińskie. Po dwu latach komunistycznej władzy postawa taka wydaje się zrozumiała. Szeptycki postrzegał Niemców przez pryzmat swoich doświadczeń z okresu I wojny światowej. Widział w polityce hitlerowskiej szansę dla narodu ukraińskiego. Wkrótce jednak zrozumiał swój błąd, o czym dobitnie świadczy jego list do papieża z 1942 r. Dalej – poparcie dla ukraińskiego ruchu narodowego i antypolskiej akcji na Wołyniu. Przede wszystkim Wołyń, gdzie zginęło najwięcej Polaków, był w większości prawosławny. Mimo to Szeptycki jednoznacznie odniósł się do udziału swoich wiernych w antypolskich czy antyżydowskich akcjach, kierując do wiernych w 1942 r. list pasterski „Nie zabijaj”, w którym jednoznacznie stwierdził, że motywy polityczne nie mogą usprawiedliwiać zabójstwa. Szeptycki nie patronował, jak chcieliby niektórzy, „Niewygodny”, reżyseria Grzegorz Linkowski, producent Link Art (Dla redakcji katolickiej TVP) 2009.

51 Echa krakowskiej konferencji..., op.cit.

52 T. S n y d e r, He Welcomed the Nazis and Saved Jews, 21.12.2009, http://www.nybooks.com/ blogs/nyrblog/2009/dec/21/he-welcomed-the-nazis-and-saved-jews/ 53 Mt 22, 21.

50

Współczesna debata na temat Metropolity Szeptyckiego

959

działalności ukraińskiego nacjonalistycznego podziemia, a relacje między Pałacem Świętojurskim i OUN-UPA były co najmniej złożone. Bez wątpienia istniały pewne wspólne cele (niepodległe państwo ukraińskie), natomiast zupełnie inne przewidziano środki, jakie mają posłużyć do realizacji wspólnej wizji. Szeptycki negatywnie oceniał działalność ukraińskiego podziemia, natomiast ukraińscy nacjonaliści nie tracili nadziei, że uda im się pozyskać zwierzchnika Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego dla swoich celów, co byłoby dla nich istotnym osiągnięciem ze względu na autorytet, jakim się cieszył. Wreszcie, stosunek do Holokaustu. Szeptycki i cały Kościół greckokatolicki prowadzili szeroką akcję na rzecz ratowania Żydów. Łączną liczbę ocalonych w ten sposób szacuje się na ok. 150, za co młodszy brat metropolity i jego bliski współpracownik, ojciec Klemens został odznaczony medalem Sprawiedliwego wśród Narodów Świata i Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. Szeptyckiemu nie przyznano tych odznaczeń – była już o tym mowa. W praktyce jednak obaj bracia ściśle współdziałali – nagrodę dla Klemensa trzeba więc potraktować również pośrednio, jako uznanie zasług metropolity.

Omawiając dyskusję sprzed czterech lat na temat Szeptyckiego, nie sposób uciec od oceny konferencji na jego temat współorganizowanej przez Fundację Rodu Szeptyckich. Ks. Isakowicz-Zaleski formułował trzy główne zarzuty przeciwko organizatorom: konferencja nie miała charakteru obiektywnej debaty naukowej, jej patronem był przychylnie oceniający UPA arcybiskup Wozniak, wreszcie zorganizowano ją w 70. rocznicę wybuchu II wojny światowej54. Pominę ostatni argument, bo z pomocą kalendarza da się zapewne „ustrzelić” każde przedsięwzięcie, odniosę się do dwu pozostałych. Wozniak został poproszony o patronat nad konferencją tylko i aż dlatego, że jest następcą Szeptyckiego w Pałacu Świętojurskim. Organizując konferencję o Szeptyckim i o jego dziedzictwie, naturalne wydawało się zgłoszenie się do jego następcy. Myślę, że mało kto protestowałby przeciwko temu, by konferencję na temat Karola Wojtyły zaszczycił jako patron czy prelegent Stanisław Dziwisz. Można nie zgadzać się z Wozniakiem, ale jest on spadkobiercą Szeptyckiego. Nie zgadzam się z zarzutem, że konferencja była stronnicza. Wśród zaproszonych gości znaleźli się prelegenci znani z krytycznego stosunku do metropolity – przykładem Andrzej Zięba. Do udziału w konferencji w charakterze słuchaczy zostali zaproszeni liczni przedstawicieli środowisk naukowych i religijnych – katolicy obrządu łacińskiego i bizantyjskiego, a także prawosławni. Również Isakowicz-Zaleski i jego zwolennicy mogliby wziąć udział w debacie – konferencja miała charakter publiczny – gdyby mieli na to ochotę. A dokonując przeglądu materiałów z 2009 r. łatwo dojść do wniosku, że to ks. Isakowicz-Zaleski był spiritus movens protestów przeciwko konferencji.

Stop gloryfikacji..., op.cit.

54

960

Andrzej szeptycki

Protesty nie są niczym złym, o ile przybierają cywilizowaną formę. Niestety Isakowicz-Zaleski złamał dobre obyczaje. Nie przyszedł na krakowskie obrady, by wziąć w nich udział, ale by je zerwać. W ten sposób nie prowadzi się dyskusji.

Zarówno przed konferencją, jak po niej tendencyjnie przedstawiał fakty na temat metropolity i samego spotkania w Krakowie. Przykre, że wielu ludzi uległo tej manipulacji i, często w dobrej wierze, protestowało w Internecie czy na ulicach Krakowa, nie do końca wiedząc przeciwko komu i czemu.

PRZEGLĄD WSCHODNI

kronika

Przegląd Wschodni, t. XII, z. 4 (48), s. 963–964, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

Ostatni pochówek księdza arcybiskupa lwowskiego obrządku ormiańskiego, Józefa Teodorowicza Nie tak dawno w sprawozdaniu z konferencji poświęconej arcybiskupowi lwowskiemu obrządku ormiańskiego Józefowi Teodorowiczowi (1864-1938) przypomniano, że pochowany został zgodnie z własną wolą na Cmentarzu Orląt Lwowskich. Pod władzą sowiecką lwowscy Polacy, w obawie przed dewastacją, w latach 70. przenieśli jego trumnę do grobowca na Cmentarzu Łyczakowskim. Miejsce to było skryte głęboką tajemnicą.

Po odrestaurowaniu Cmentarza Orląt Lwowskich odbudowano także skromne miejsce pierwotnego spoczynku arcybiskupa Teodorowicza. Pozostaje ono jednak puste1. Od 1991 r. polscy Ormianie i lwowscy Polacy podjęli usilnie zabiegi u władz ukraińskich o powrót prochów arcybiskupa na Cmentarz Orląt Lwowskich. Tak wyglądał stan rzeczy w 2010 r.

Jednak od czasu omawianej konferencji i przygotowania z niej sprawozdania, które zdążyło ukazać się już drukiem, zaszły bardzo istotne zmiany. Warto więc sprostować tamto sprawozdanie o niezwykle ważne dla biografii arcybiskupa Teodorowicza uzupełnienie.

Po kilkunastu latach zabiegów 29 kwietnia 2011 roku podpisano polsko-ukraiński protokół, w którym władze ukraińskie w końcu wyraziły zgodę na przeniesienie prochów arcybiskupa na Cmentarz Orląt Lwowskich2. Od 1971 r. Arcybiskup spoczywał w grobie rodziny Kłosowskich. 10 i 11 maja 2011 r. przedstawiciele Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa w obecności przedstawicieli władz Lwowa, przedstawiciela Konsulatu Generalnego RP we Lwowie – konsula Marcina Zieniewicza, przewodniczącego Rady Fundacji Ormiańskiej KZKO – Macieja Bohosiewicza oraz proboszcza ormiańskokatolickiej parafii centralnej w Warszawie – ks. Artura Awdaljana, przeprowadzili ekshumację i identyfikację szczątków arcybiskupa Teodorowicza.

Starania Ormian i polskich władz zaowocowały ostatnią już translacją prochów duszpasterza Ormian. 7 czerwca 2011 roku w od lat pustym grobie na Cmentarzu Orląt Lwowskich spoczęła trumna arcybiskupa Józefa Teodorowicza. Uroczystościom przewodniczył kardynał Kazimierz Nycz, arcybiskup metropolita warszawski i ordynariusz

D. K o l b a i a, D. M a c i a k, Pamięci księdza arcybiskupa lwowskiego obrządku ormiańskiego Józefa Teodorowicza. VII Doroczna Międzynarodowa Konferencja Kaukazologiczna im. św.

Grzegorza Peradze (Warszawa, 4–6 grudnia 2008 r.). Sprawozdanie, „Przegląd Wschodni” T. XI, Z. 3 (43), 2009 [druk 2010], s. 634.

2 O ile nie powołuję się na inne źródła – korzystam z materiału Ponowny pogrzeb Arcybiskupa Teodorowicza, opublikowanego na stronie www Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa (www. radaopwim.gov.pl/article_details/185/ – dostęp 1 lipca 2013 r.) oraz najobszerniejszego sprawozdania prasowego – BS. Kasprowicz, Arcybiskup Teodorowicz powrócił, „Awedis. Posłaniec niosący dobrą nowinę” 2011, nr 7, s. 1, 4–6.

1

964

kronika

dla katolików obrządku ormiańskiego w Polsce3. Homilię wygłosił arcybiskup metropolita lwowski Mieczysław Mokrzycki. Ponadto w uroczystościach wzięli udział między innymi Ojciec Kevork Noradounguian – delegat patriarchy Nersesa Bedrosa XIX, zwierzchnika Ormiańskiego Kościoła Katolickiego; arcybiskup Dymitr, metropolita lwowski i sokalski Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego Patriarchatu Kijowskiego; przedstawiciele Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego; senator RP Łukasz Abgarowicz; Andrzej Krzysztof Kunert, sekretarz Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa; Andrzej Drozd, konsul RP we Lwowie oraz przedstawiciele Ormian z Polski i Polaków z Ukrainy.

Egzekwie nad trumną Arcybiskupa odprawiał ksiądz Artur Awdaljan (proboszcz parafii centralnej ormiańskich katolików z siedzibą w Warszawie) i Ojciec Kevork Noradounguian.

Uczestniczyła także Pani Janina Zamojska ze Lwowa, jedna z osób, które znały tajemnicę przeniesienia trumny arcybiskupa na Cmentarz Łyczakowski. Uroczystość była niestety skromna. Nie wziął w niej udziału ks. Tadeusz Isakowicz-Zaleski, także zaangażowany w działaniach na rzecz pochówku arcybiskupa Teodorowicza na Cmentarzu Orląt4.

Warto też dodać, że z okazji przeniesienia szczątków arcybiskupa Teodorowicza Wydział Historii i Dziedzictwa Kulturowego Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II przygotował wystawę „Wielki Zapomniany Arcybiskup ormiański Józef Teodorowicz (1864–1938).

Wybitny polski kapłan i mąż stanu”, której otwarcie miało miejsce 6 czerwca 2011 roku5.

Dariusz Maciak (Warszawa)

PRZEGLĄD WSCHODNI

3 Oficjalny tytuł – Ordynariusz dla Katolików Obrządku Wschodniego Pozbawionych Ordynariusza Własnego Obrządku (ponieważ obejmuje swym zwierzchnictwem również obrządek bizantyjski).

4 Por. – eł, maty, ta.s, Ks. Isakowicz niemile widziany we Lwowie, „Rzeczpospolita” z 7 czerwca 2011 r., s. A7; T. I s a k o w i c z - Z a l e s k i, Odważny arcybiskup i chwiejny minister, „Gazeta Polska” z 15 czerwca 2011 r., s. 44; (Kronika, G.M.), Ks. Isakowicz-Zaleski persona non grata na Ukrainie?, tvp.pl/krakow/aktualnosci/spoleczne (dostęp – 16 czerwca 2011 r.); Ks. Isakowicz niemile widziany na pogrzebie abp. Teodorowicza, http://www.kresy.pl/wydarzenia,polityka (dostęp – 16 czerwca 2011 r.), B.S. Kasprowicz, op.cit., s. 4.

5 http://upjp2.edu.pl/news/qh99byxjh0 (dostęp – 15 czerwca 2011 r.).

Recenzje

Przegląd Wschodni, t. XII, z. 4 (48), s. 967–986, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

Igor S t r o j e c k i , Leon Barszczewski (1849–1910).

Od Samarkandy do Siedlec, Muzeum Regionalne w Siedlcach, Siedlce 2010, ss. 192.

W

setną rocznicę śmierci Leona Barszczewskiego ukazała się książka, autorstwa jego prawnuka, która przypomina nam postać tego zapomnianego badacza Azji Środkowej. Leon Barszczewski urodził się 20 lutego 1849 r. w Warszawie, jako siódme z ośmiorga dzieci Szymona i Adelajdy z Nowickich. Ojciec, po opuszczeniu rodzinnej Suwalszczyzny, utrzymywał rodzinę z dzierżawy dóbr ziemskich na Ukrainie Naddnieprzańskiej. Około 1857 r., po śmierci rodziców, trzech najmłodszych synów: Konstanty, Leon i Ignacy, zostało wziętych pod opiekę państwa i przymusowo skierowanych do szkoły kadetów. Inaczej potoczyły się losy czterech starszych, którzy za udział w powstaniu styczniowym byli represjonowani. Jednego osadzono w twierdzy szlisselburskiej, a trzech zesłano na Syberię. Pierwszy zmarł w więzieniu, a po pozostałych ślad zaginął. Jedyna córka po wyjściu za mąż osiadła w Czerkasach na Ukrainie.

Leon Barszczewski, zgodnie z ustaleniami autora, początkowo uczęszczał do gimnazjum wojskowego w Kijowie, po którego ukończeniu został przyjęty do Drugiej Konstantynowskiej Szkoły Wojskowej w Petersburgu. Z powodów politycznych został z niej jednak relegowany. Jego nieprawomyślność polegała na odmowie potępienia powstania styczniowego. Pozostawiono go jednak w wojsku. W 1868 r. ukończył Szkołę Junkrów Piechoty w Odessie. W 1873 r. otrzymał awans na stopień podporucznika, a dwa lata później – porucznika. Początkowo służbę odbywał w guberni chersońskiej i w Besarabii.

W 1876 r. na własną prośbę został skierowany do Samarkandy, którą osiem lat wcześniej przyłączono do Rosji. Spędził tam ponad dwadzieścia lat. W tym czasie podejmował wyprawy w celu poznania nowo zdobytych obszarów, jak również terenów, pozostającego pod protektoratem rosyjskim, Emiratu Bucharskiego. Badał także pogranicze z Afganistanem i Chinami. Współcześnie obszar, na którym prowadził ekspedycje badawcze, wchodzi w skład: Uzbekistanu, Turkmenistanu, Tadżykistanu, Kirgizji i Kazachstanu. Igor Strojecki podaje, że jego pradziadek odbył w sumie około 20 wypraw badawczych. Trudno obecnie ustalić dokładne trasy poszczególnych ekspedycji „ze względu na częste zmiany w nazewnictwie, występowanie podobnych nazw w tym rejonie Azji oraz błędy w fonetycznym zapisie samego podróżnika”. Początkowo celem wypraw Barszczewskiego, jako oficera batalionu topograficznego, było badanie terytorium i wytyczanie nowych dróg o znaczeniu strategicznym. W rzeczywistości zakres prowadzonych przez niego badań był znacznie szerszy. „W czasie swoich wypraw – jak pisze autor – prowadził obserwacje meteorologiczne, geograficzne oraz badania botaniczne, ichtiologiczne, zoologiczne, antropologiczne, etnograficzne, archeologiczne, geologiczne i glacjologiczne”. Istotną rolę w dokumentowaniu prowadzonych przez niego badań stanowiły fotografie, których wykonywanie przy

968

RECENZJE

ówczesnej technice wymagało znacznych umiejętności. W uznaniu zasług został członkiem kilku rosyjskich towarzystw naukowych. Zgromadzone przez niego zbiory botaniczne i archeologiczne dały początek Muzeum Historycznemu w Samarkandzie.

Azjatycki etap życia był ważny dla niego również ze względów osobistych. W 1880 r.

Leon Barszczewski poślubił Irenę Niedźwiecką, siostrę zesłańców politycznych, którzy po odbyciu katorgi zostali przymusowo osiedleni w Taszkiencie i Samarkandzie. Z tego związku przyszło na świat pięcioro dzieci: Wiktoria, Jadwiga, Irena, Anna i Leonard. Dziesięć lat później szczęście rodzinne przerwała śmierć żony. W 1897 r. Leon Barszczewski, już w stopniu podpułkownika, został przeniesiony do Siedlec. Tutaj jego córka Jadwiga, dzięki inicjatywie i wsparciu finansowemu ojca, uruchomiła w 1904 r. Żeńską Szkołę Handlową, którą już w niepodległej Polsce przekazała na rzecz skarbu państwa. Obecnie szkoła nosi nazwę II Liceum Ogólnokształcącego im. św. Królowej Jadwigi. W latach 1904–1905 Leon Barszczewski brał udział w wojnie rosyjsko-japońskiej. W 1906 r. w stopniu pułkownika został przeniesiony w stan spoczynku. Niesłusznie oskarżony o sprzeniewierzenie pułkowych pieniędzy cztery lata później, 22 marca 1910 r. w Częstochowie, popełnił samobójstwo.

Tam też został pochowany na cmentarzu Kule. W 1995 r. jego doczesne szczątki rodzina ekshumowała i złożyła w grobie na Starych Powązkach w Warszawie.

Książka została podzielona na dwie części. Na pierwszą składa się biografia Leona Barszczewskiego, opracowana przez Igora Strojeckiego, wnuka jego córki Anny (1887–1941).

Biografię uzupełniają wyjątki z prac podróżnika oraz fragmenty artykułów i wspomnień jemu poświęconych. Pierwszą część zamyka tekst Jadwigi Barszczewskiej-Michałowskiej (1884–1966), w którym córka Leona wspomina czasy pobytu rodziny w Siedlcach. Całość ilustrują zdjęcia Leona Barszczewskiego i jego najbliższej rodziny. Druga część, zatytułowana „Album z podróży”, zawiera dziewięćdziesiąt osiem zdjęć, wykonanych w trakcie ekspedycji badawczych, jak i podczas pobytu w Samarkandzie. Trzydzieści jeden fotografii z Samarkandy i wypraw po Azji Środkowej zamieszczono również w pierwszej części książki. Zdjęcia pochodzą ze zbiorów autora, który od wielu lat popularyzuje dorobek fotograficzny swojego pradziadka.

Autor korzystał z zasobów: Archiwum Polskiej Akademii Nauk, Archiwum Państwowego w Suwałkach (w książce błędnie podano „Miejskiego”) i Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego. Zapewne z powodów finansowych nie podjął się prowadzenia poszukiwań w archiwach zagranicznych. Tylko gruntowa kwerenda w archiwach rosyjskich, uzbeckich, ukraińskich i mołdawskich może wyjaśnić nieścisłości i wątpliwości, pojawiające się w biografii podróżnika. Dostrzec je można przy lekturze opublikowanego na łamach „National Geographic” artykułu Anny Kłossowskiej i Agnieszki Franus Leon Barszczewski Samarkanda 1876–1897 (nr 4 z 2008 r.), w którym autorki powołują się na Igora Strojeckiego. Zresztą on sam wielu faktów z życiorysu swojego pradziadka nie podaje precyzyjnie.

Leon Barszczewski najpierw ukończył gimnazjum wojskowe św. Włodzimierza w Kijowie, Szkołę Junkrów Piechoty w Odessie, Oficerską Szkołę Strzelecką w Oranienbaumie, „a następnie – w sierpniu 1866 r. – wstąpił do 2. Konstantynowskiej Szkoły Wojskowej w Petersburgu”. Kilka wierszy dalej autor podaje, że Szkołę Junkrów ukończył on w styczniu 1868 r., czyli już po usunięciu z Konstantynowskiej Szkoły Wojskowej. Natomiast na dalszych stronach uściśla, że szkołę w Oranienbaumie jego pradziadek ukończył dopiero

RECENZJE

969

w sierpniu 1888 r. Na kartach książki autor nie odnotował, w którym roku jego pradziadek otrzymał awans na stopień majora. Przebieg służby wojskowej Leona Barszczewskiego wymaga uściśleń, tym bardziej, że w mundurze wojskowym spędził on prawie pół wieku.

Igor Strojecki nie stroni również od powielania pewnych obiegowych opinii, które można zweryfikować w oparciu o zachowane relacje najbliższych członków rodziny. Trudno zgodzić się z autorem, że przeniesienie Leona Barszczewskiego z Samarkandy do Siedlec stanowiło karę za odmowę dokonania konwersji na prawosławie. W zamieszczonych w książce wspomnieniach Jadwigi Barszczewskiej-Michałowskiej możemy przeczytać: „[Ojciec] Mówił nam stale, że mimo ustawicznej tęsknoty do gór samarkandzkich, Pamiru i Tien-Szan, pragnie na stałe osiąść w Polsce i oddać, chociaż w końcu swego życia, wiedzę swą, zapał i siły Polsce. «Pamiętajcie, mówił nam, jestem Warszawiakiem z urodzenia i chcę umrzeć na polskiej ziemi»”. W Rosji wyznanie katolickie utrudniało karierę, a w przypadku Leona Barszczewskiego mogło opóźniać kolejne awanse wojskowe. Z tego powodu Józef Dowbór-Muśnicki, późniejszy dowódca I Korpusu Polskiego w Rosji, przeszedł na kalwinizm. W przypadku Leona Barszczewskiego, jak podaje autor, odejście z Samarkandy wiązało się z otrzymaniem awansu na stopień podpułkownika.

Trudno zatem uważać przeniesienie to jako represję. Tym bardziej, że dalszą służbę miał on pełnić w Królestwie Polskim, w którym ludność katolicka stanowiła zdecydowaną większość mieszkańców. W chwili przeniesienia do Siedlec jego najstarsza córka Wiktoria (1881–1954) liczyła szesnaście lat. Jadwiga Barszczewska po latach wspominała, że ojciec nie chciał, „aby dzieci jego kontaktowały się z domami rosyjskimi”. Przeprowadzka pozwoliła jego potomstwu nawiązać kontakty towarzyskie w środowisku polskim, jak również doskonalić znajomość polszczyzny.

Brak przypisów utrudnia weryfikację danych. Część informacji zamieszczonych w pracy pochodzi zapewne z archiwum rodzinnego. Autor nie wspomina o spuściźnie rękopiśmiennej pozostałej po Leonie Barszczewskim, a znajdującej się w posiadaniu rodziny. Igor Strojecki często przytacza fragmenty „Dziennika z wojny rosyjsko-japońskiej” swojego pradziadka. Rzecz ta warta jest wydania nie tylko ze względu na osobę Leona Barszczewskiego. Poznanie jego losów wzbogaca naszą wiedzę na temat Polaków, którzy na skutek różnych życiowych okoliczności trafili na służbę do armii rosyjskiej. Leon Barszczewski, w wieku ośmiu lat zostając wcielony do wojska, nie zatracił swojej tożsamości narodowej. Postać Leona Barszczewskiego zasługuje na podjęcie szczegółowych badań biograficznych. Badań, które ze względu na jego zainteresowania muszą mieć charakter interdyscyplinarny. Praca Igora Strojeckiego popularyzuje postać zapomnianego badacza Azji Środkowej oraz jego dorobek fotograficzny. Z różnych powodów nie jest w stanie jednak odpowiedzieć na wiele pojawiających się w czasie lektury pytań.

Witold Bobryk (Siedlce)

970

RECENZJE

Tamara B a i r a š a u s k a i t ė , Mykolas Juozapas Römeris (1778–1853). Bajoro viešoji ir privati erdvės XIX a. pirmojoje pusėje, Lietuvos istorijos instituto leidykla, Vilnius 2011, ss. 411.

W

dziejach Litwy oraz Polski ród Römerów szczególnie zaznaczył się w XIX i pierwszej połowie XX w. We współczesnej Republice Litewskiej niepodważalnym autorytetem wśród wielu postaci historycznych cieszy się Michał Rőmer, u schyłku imperium rosyjskiego wybitny działacz polityczny o proweniencji demokratycznej i krajowej. Autor monumentalnych dzienników, z których tomy obejmujące okres od 1915 do 1921 r. zostały przełożone na język litewski i wydane drukiem1. W okresie międzywojennym Michał Römer pracował dla nowoczesnej Republiki Litewskiej jako znany i poważany specjalista prawa konstytucyjnego, sędzia Trybunału Najwyższego Litwy oraz wieloletni rektor Uniwersytetu Witolda Wielkiego w Kownie (w latach 1927–1928, 1933–1939).

O wiele mniej znani i rozpoznawalni są inni przedstawiciele tego rodu. Toteż za niewątpliwy sukces naukowy i wydawniczy wypada uznać ukazanie się w roku 2011 monografii poświęconej pradziadkowi Michała Römera – Michałowi Józefowi Römerowi. Autorką tego opracowania jest zasłużona badaczka tematyki XIX-wiecznej Tamara Bairašauskaitė2.

Biografia jest obszernym i wnikliwym studium nie tylko losów jednego z reprezentantów ziemiaństwa historycznej Litwy, ale także próbą przedstawienia na przykładzie tego konkretnego przypadku przestrzeni publicznej i prywatnej szlachty w I połowie XIX w.

Do realizacji tego celu postać została dobrana bardzo trafnie. Długi, jak na owe czasy, żywot Michała Józefa Römera (1778–1853) obejmuje bardzo ważny okres w dziejach Polski i Litwy historycznej. Na lata dzieciństwa i wczesnej młodości Romera przypada epoka reform i nadziei na uratowanie bytu politycznego Rzeczypospolitej oraz tragiczne zmaga-

1 M. R ö m e r i s, Dienoraštis: 1915 m. liepos 18-oji – 1916 m. vasario 24-oji. – Vilnius: Versus Aureus, 2009; M. R ö m e r i s, Dienoraštis: 1918 m. birželio 10-oji – 1919 m. birželio 20-oji. – Vilnius: Versus Aureus, 2007; M. R ö m e r i s, Dienoraštis: 1919 m. birželio 21-oji – 1920 m. kovo 15-oji.

– Vilnius: Versus Aureus, 2009; M. R ö m e r i s, Dienoraštis: 1920 kovo 16-oji – 1921 sausio 12oji. – Vilnius: Versus Aureus, 2011; M. R ö m e r i s, Dienoraštis: 1921 m. sausio 13-oji – lapkričio 7-oji., Vilnius 2012.

2 Tamara Bairašauskaitė jest autorką, m.in. monografii o litewskich sejmikach szlacheckich w I połowie XIX w.: T. B a i r a š a u s k a i t ė, Lietuvos bajorų savivalda XIX a. pirmojoje pusėje, Vilnius 2003. W 2011 r. we współautorstwie z Rimantasem Miknysem oraz Zitą Medišauskienė ukazała się synteza pod tytułem Historia Litwy. Tom VIII, Część I. Wiek dziewiętnasty: społeczeństwo i władza: T. B a i r a š a u s k a i t ė, Z. M e d i š a u s k i e n ė, R. M i k n y s, Lietuvos istorija.

VIII Tomas. I Dalis. Devynioliktas amžius: visuomenė ir valdžia, Vilnius 2011.

RECENZJE

971

nia z zaborcami zakończone upadkiem Ojczyzny. Lata dojrzałej aktywności politycznej, społecznej i rodzinnej przypadają na okres odrodzenia nadziei na odzyskanie utraconej wolności i jedności byłych ziem Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Natomiast schyłek życia, to ponure lata represji polistopadowych oraz doświadczenie więzienia i zesłania.

Obok bogatego w wypadki wymiaru chronologicznego, istnieje widoczny także w podtytule („Przestrzeń publiczna i prywatna szlachty w I połowie XIX wieku”), wymiar problemowy dotyczący wspomnianej przestrzeni publicznej i prywatnej szlachty.

Autorka już we wstępie podkreśla duże znaczenie takiego badania, bowiem w historiografii litewskiej dotąd mało lub wcale nie poświęcano uwagi historii społecznej XIX w., a w szczególności kwestii modernizacji społeczeństwa, która wyrażała się też przez przesunięcie się granicy i relacji między tym, co prywatne, a tym, co publiczne. Chociaż I połowa XIX w. to okres wyraźnej dominacji konserwatywnego ziemiaństwa w życiu społecznym na byłych ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego, to jednak idee i postawy epoki Oświecenia wpływały na poszerzenie zakresy sfery publicznej, co wyrażało się między innymi w aktywności naukowej, oświatowej, wolnomularskiej itd. Autorkę szczególnie ciekawiło przenikanie tych przestrzeni, płynne granice między środowiskiem domowym, a stanowym i społecznym.

Struktura opracowania została podporządkowana wymiarowi problemowemu. Wydzielone są określone tematy – przestrzenie, które mają swą chronologię i obejmują całość lub tylko pewną część biografii M.J. Römera. Nie odpowiada to kanonom klasycznej biografistyki, według których wszystkie zagadnienia i kwestie są uporządkowane według jednolitej i ciągłej linii życia bohatera opowieści. Przyjęta konstrukcja narracji ma swe naukowe uzasadnienie, bowiem kontekst społeczno-polityczny umożliwia, a nawet wymaga takiego rodzaju oddzielenia konkretnych sfer i przedstawienia ich jako określonych całości.

Pierwszy rozdział biografii poświęcony jest analizie genezy, genealogii i roli historycznej rodu Römerów oraz latom młodzieńczym Michała Józefa. Tak jak przeważająca część innych rodzin szlacheckich, Römerowie bardzo dbali o ustalenie swego drzewa genealogicznego, czyli w tym wypadku, o udokumentowanie bilansu swych zasług i sukcesów na przestrzeni wieków. Im głębiej w przeszłość sięgały korzenie, tym większym prestiżem szczyciła się rodzina. Jeżeli chodzi o Römerów, istniało kilka wersji początków rodu, a jeden przekaz o zabarwieniu legendarnym oraz legitymowanie się herbem Scypion wskazywały nawet na czasy Świętego Cesarstwa Rzymskiego i przodka o imieniu Justyn Severinus, który w końcu X w., po konflikcie z Ottonem III, przeniósł się z Italii do Saksonii.

Tamara Bairašauskaitė, opierając się na źródłach archiwalnych i opracowaniach Römerów z XIX w. rekonstruuje dzieje rodu od przybycia na tereny Rzeczypospolitej oraz opisuje historię poszczególnych osób, bezpośrednich przodków Michała Józefa, ich powiązania rodzinne, dorobek na niwie służby wojskowej i urzędniczej, sytuację materialną. Tworzy w ten sposób kontekst genealogiczny, w którym na świat przychodzi Michał Józef, syn Stefana Dominika Römera i Anny z domu Paców Römerowej. Opis dzieciństwa i lat szkolnych nie jest obszerny. Jednak udało się ustalić, że Michał Józef pobierał nauki w pensjonacie prywatnym w Sokółce, prawdopodobnie w 1789 r. ojciec przeniósł syna do szkoły podwydziałowej w Wilnie. Autorka podaje ważne dane dotyczące tego, jakie przedmioty były wykładane w tym okresie oraz jak w ogóle przebiegał proces nauczania młodzieży

972

RECENZJE

szlacheckiej w tej szkole. Informacje z dzienników M.J. Römera przybliżają wrażenia osobiste z lat szkolnych, pierwsze przyjaźnie oraz kształtowanie się światopoglądu.

Drugi rozdział obejmuje przestrzeń szlachcica-ziemianina, czyli dotyczy takich zagadnień jak działalność gospodarcza oraz zarządzanie majątkiem ziemskim, rezydencją rodu, stosunek do chłopów pańszczyźnianych, w tym okresie stanowiących organiczną część majątku. Analizie zostało poddane ówczesne pojęcie posiadłości ziemskiej, które kształtowało się przez długie dziesięciolecia stosunków własnościowych w WKL. M.J. Römer odziedziczył po ojcu spore posiadłości ziemskie w powiatach trockim i wiłkomierskim guberni wileńskiej, obejmowały bowiem 3 dwory, 6 folwarków, 59 wsi, 33 przysiółki oraz miasteczko Krewno. Jako właściciel wykazywał niemałe zdolności administracyjne, musiał spłacić długi zaciągnięte przez ojca, uporządkować zarządzanie.

Nie był doświadczonym gospodarzem, więc przekazywał gros funkcji komisarzom generalnym oraz zarządcom. Stosunki z nimi nie zawsze układały się pomyślnie, więc musiał korzystać z innych możliwości, takich jak wynajem części posiadłości oraz pozbycie się ekonomicznie uciążliwej własności. Posiadłości ziemskie służyły także jako pewna gwarancja odpowiedzialności majątkowej w relacjach z administracją państwową. Przypadki tych i innych funkcji zostały szczegółowo opisane w biografii.

Ze względu na swą pozycję właściciela obszernego majątku Römer spędzał sporo czasu objeżdżając folwarki, ale najważniejszym miejscem przestrzeni prywatnej była rezydencja rodu. Autorka opisuje, jakie funkcje pełniła w życiu rodziny szlacheckiej rezydencja. Była ona środowiskiem prywatnym oraz publicznym zarazem, w którym obok głowy rodziny istotne znaczenie przypadało pani domu, w tym przypadku – Racheli z domu Ràés. Na rezydencję wybrano dwór posagowy małżonki – Dębinę w powiecie trockim. Majątek ten pełnił reprezentacyjne funkcje, tu gospodarze byli odwiedzani przez krewnych i sąsiadów z pobliskich i dalszych dworów, był też miejscem kontaktów z chłopami pańszczyźnianymi. Według inwentarzy z lat 40. XIX w. M.J. Römer posiadał 3284 włościan obojga płci, co plasuje go wśród zamożnych ziemian. Opiekował się swymi poddanymi według ówczesnych pojęć etyki i prawa. Autorka bardzo dokładnie opisała warunki bytowe ludu, zakres powinności i zajęć, także ogólną sytuację społeczną. Dowiadujemy się, m.in., że lud rozmawiał w przeważającej części po białorusku oraz litewsku, fragmentarycznie znany był język polski i rosyjski. Obok włościan wyznania katolickiego, szczególnie w posiadłościach znajdujących się w powiecie wiłkomierskim, zamieszkiwała pewna liczba wolnych włościan starowierców. Na tychże ziemiach Römera mieszkała szlachta czynszowa oraz Żydzi. Stosunki między wymienionymi grupami a gospodarzem układały się różnie, wiele zależało od zarządców, chociaż M.J. Römer był zasadniczo sprawiedliwym ziemianinem, a powikłania te oraz relacje także zostały w książce zbadane.

Trzeci rozdział poświęcony jest publicznej przestrzeni reprezentacyjnej, na którą składały się dwie funkcje oficjalno-służbowe pełnione przez M.J. Römera. W 1800 r. został wybrany sędzią ziemskim powiatu trockiego, a w 1803 r. prezesem II departamentu wileńskiego Sądu Głównego. Natomiast w 1811 r. na sejmiku powiatowym w Trokach M.J. Römera wybrano powiatowym marszałkiem szlachty, a w 1818 r. wileńskim marszałkiem gubernialnym, pełnił tę funkcję do 1821 r. Zajmując te tak ważne w środowisku ziemiańskim i społecznym stanowiska z godnością reprezentował interesy stanowe szlachty, bronił jej wolności i bezpieczeństwa,

RECENZJE

973

za co był powszechnie wielce szanowany. W okresie napoleońskim zaproponowano mu stanowisko prezydenta Wilna, pełnił tę funkcje przez 2 miesiące, do swej rezygnacji. Tamara Bairašauskaitė przypuszcza, że uczynił tak, ponieważ nie chciał współpracować z Francuzami, którzy ciągle nadużywali swej władzy. Jednak pozostał czynny publicznie przez cały okres „francuski”, a we wrześniu 1812 r. z ramienia Komisji Rządu Tymczasowego objeżdżał jako inspektor departamenty Wilna, Mińska, Grodna i Białegostoku sprawdzając, czy sprawnie funkcjonuje administracja prowincjonalna, czy wywiązuje się ze swych licznych obowiązków.

W październiku natomiast rewidował pracę Komisji Administracyjnej. Autorka analizuje sprawozdania, które sporządzał dla Komisji Rządu Tymczasowego.

Jeszcze jedną sferą aktywności M.J. Römera było wolnomularstwo, które w guberniach zachodnich cesarstwa rosyjskiego przeżywało rozkwit w latach 1816–1821. Także na tym polu wykazał się nadzwyczajnym zaangażowaniem.

Nie ominęły go sprawy polityczne. Kwestie związane z próbami zrzucenia władzy rosyjskiej oraz konsekwencje tych prób – represje. W rozdziale czwartym jest mowa o Towarzystwie Patriotycznym, założonym wiosną 1821 r. w Warszawie. Działalność konspiracyjna, która się rozpoczęła w Królestwie Polskim jeszcze w 1819 r., opierała się na strukturach wolnomularskich oraz masońskich formach działania. Źródła podają, że w tym okresie w Wilnie powstaje miejscowy oddział organizacji patriotycznej, a M.J. Römer zostaje jego przewodniczącym. Wśród spiskowców widzimy współczesną elitę ziemiańsko-arystokratyczną, aktywnych masonów takich jak S. Sołtan, J. Białozor, S. Grużewski, K. Nowomiejski, K. Radziwiłł i innych. Rozpoczęło się tworzenie struktur konspiracyjnych mających objąć tereny byłego WKL. Interesujące jest to, że konspiratorom wileńskim brakowało aktualnej informacji o planach powstańczych i konkretnych wytycznych z Warszawy, więc funkcjonowanie oddziału było ciągle w stanie zawieszenia. Wielokrotnie ponawiano próby uzyskania konkretnych wytycznych z Warszawy. Po stłumieniu nieudanego przewrotu dekabrystów w 1826 r. fala aresztów objęła Królestwo Polskie oraz gubernie zachodnie. M.J. Römer został w maju aresztowany i przewieziony do Warszawy. W areszcie spędził prawie 2 lata jako świadek śledztwa. Będąc obywatelem imperium rosyjskiego ostatecznie został przewieziony do Sankt Petersburga i razem z innymi spiskowcami z Litwy osądzony, 1 marca 1829 r. za aktywną działalność konspiracyjną otrzymując wyrok 1 roku więzienia w twierdzy Piotropawłowskiej. Utracił tym samym wszystkie swoje odznaczenia i funkcje urzędowe.

Doświadczeniu więziennemu poświęcony jest osobny podrozdział w biografii. Ale na jednym roku więzienia represje wobec M.J. Römera się nie skończyły. Tuż po powrocie do domu w 1830 r., w Królestwie Polskim wybuchło powstanie, które niebawem rozpoczęło się i na ziemiach litewsko-białoruskich. Ukazem carskim osoby przedstawiające potencjalne zagrożenie miały być w trybie administracyjnym przewiezione do centralnych guberni rosyjskich na pobyt tymczasowy do odwołania rozporządzenia. M.J. Römer z synem Sewerynem został przewieziony do Woroneża, gdzie przebywali razem do późnej wiosny 1832 r.

Ostatnie dwa rozdziały biografii dotyczyły kwestii bardziej prywatnych, czyli rodziny: żony Racheli, synów Henryka, Edwarda Jana, Seweryna, Michała Stefana i córki Anny.

Zostały tu skreślone relacje rodzinne oraz to, jak ofiarnie Michał Józef i Rachela Römerowie troszczyli się o swoje dzieci, a później wnuki.

974

RECENZJE

Także w tej końcowej części opracowania omówiona została przestrzeń kultury, która w życiu M.J. Römera pełniła ważną rolę. Autorka wydzieliła trzy funkcje, za pomocą których elita ziemiańska upubliczniała swe kulturowe postawy. Były to: funkcja „oświeconego amatora, który praktykował różne formy twórczości; aktywnego konesera kultury w codziennych relacjach kształtującego swoiste praktyki kulturalne; wyemancypowanego twórcy, który do publicznej przestrzeni kultury wkraczał za pośrednictwem twórczości amatorskiej i zawodowej”. Zainteresowania M.J. Römera skupiały się na dwóch dziedzinach kultury: literaturze i malarstwie. Sam pisał dzienniki, współpracował z „Wiadomościami Brukowymi” oraz „Dziennikiem Wileńskim”, pozostawił bogaty dorobek epistolarny, często opisując swe wrażenia z licznych podróży. Malarstwem, jak wynika z badań, tylko się interesował, zachęcając też dzieci do uprawiania tej sztuki.

Opracowanie Tamary Bairašauskaitė jest bez wątpienia cenną monografią naukową, ukazującą na szerokim tle polityczno-społecznym barwne losy jednego z czołowych przedstawicieli ziemiaństwa litewskiego w tak przełomowym okresie historii krajów niegdyś wchodzących w skład Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Badanie oparte zostało o pokaźną bazę źródłową, wykorzystano bowiem zasoby archiwalne Wilna, Warszawy, Krakowa i Sankt Petersburga. Warto zwrócić także uwagę na wiele ilustracji, wzbogacających nie tylko walory merytoryczne opracowania, ale także dodających książce wartość estetyczną.

Ryszard Gaidis (Wilno)

Zjazdy konsulów polskich w ZSRR. Protokoły i referaty 1927–1934, opracowali: Edward Kołodziej, Mariusz Mazur, Tadeusz Radzik, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2011, ss. 462.

Z

inicjatywy historyków UMCS w Lublinie powstała seria wydawnicza, w ramach której wydano tomy zawierające materiały z przedwojennych zjazdów i konferencji konsulów polskich, przechowywane w Archiwum Akt Nowych. W latach 1999–2010 opublikowano materiały ze zjazdów konsulów polskich w Niemczech (dwa tomy), USA i Kanadzie, Francji oraz w Rumunii. W 2011 r. ukazał się kolejny tom źródeł, tym razem dotyczący zjazdów konsulów polskich w ZSRR w latach 1927–1934. Materiały do druku przygotowało trzech autorów – pracowników naukowych UMCS (Edward Kołodziej dodatkowo zatrudniony jest w AAN). Niestety, jeszcze przed opublikowaniem niniejszego tomu dokumentów zmarł prof. dr hab. Tadeusz Radzik.

Polsko-radzieckie stosunki dyplomatyczne zostały nawiązane w 1921 r., po podpisaniu traktatu ryskiego. Obie strony zgodziły się także na otwarcie konsulatów polskich w Rosji sowieckiej i sowieckich w Polsce. Na ich czele stali z reguły pracownicy dyplomatyczni, co chroniło ich przed aresztowaniami, a placówki przed gwałtowną likwidacją. W połowie

RECENZJE

975

lat dwudziestych w ZSRR, obok Wydziału Konsularnego przy Poselstwie RP w Moskwie, działały konsulaty polskie w Leningradzie, Mińsku, Kijowie i Tyflisie (ten ostatni został zlikwidowany w połowie lat trzydziestych). Władze radzieckie nie godziły się także na otwarcie konsulatu polskiego we Władywostoku (zlikwidowanego po ewakuacji wojsk japońskich w roku 1922).

Szacuje się, iż po zakończeniu w 1924 r. masowej repatriacji, przewidzianej postanowieniami traktatu ryskiego, na terytorium ZSRR pozostało co najmniej 1,5 mln Polaków, będących obywatelami sowieckimi. Teoretycznie mogli oni indywidualnie starać się o powrót do Polski, na podstawie układu o repatriacji na drodze dyplomatycznej. Mimo sprzyjaniu tym wyjazdom ze strony polskiej sieci konsularnej, powroty Polaków do Ojczyzny z ZSRR były sporadyczne.

Pierwszy pełny spis ludności ZSRR z grudnia 1926 r. wykazał, że w państwie tym mieszkało ponad 782 tys. Polaków, z czego 476 tys. w Ukraińskiej SRR 97,5 tys. w Białoruskiej SRR, 150,5 tys. w europejskiej części Rosyjskiej FSRR, a w azjatyckiej części państwa – ponad 58 tys. (44,5 tys. w Syberii Zachodniej, 8 tys. na Dalekim Wschodzie i 5,5 tys. w republikach środkowoazjatyckich). Polacy w ZSRR stanowili przykład społeczności asymilującej się pod względem językowym, ale zachowującej polską tożsamość narodową.

Okazało się, że pod koniec 1926 r. już 56,8% Polaków nie władało językiem polskim.

Wyniki spisu z 1926 r. wzbudziły zastrzeżenia części badaczy; np. Leon Zieleniewski liczbę Polaków w ZSRR oceniał na 1,3 mln osób. Zaniżanie przez spisy liczby Polaków w ZSRR dostrzegali nawet przebywający tam czołowi polscy komuniści. Przewodniczący Sekcji Polskiej Białoruskiej Akademii Nauk w Mińsku – Stanisław Heltman oceniał liczbę Polaków w ZSRR nawet na 2 miliony. W okresie międzywojennym władze polskie szacowały liczebność polskiej diaspory w Rosji sowieckiej na 1,15 mln osób.

Prezentowana publikacja, zawierająca protokoły ze zjazdów konsulów polskich w ZSRR w latach 1927–1934, a także treść przygotowanych na te zjazdy referatów, stanowi znakomite źródło do tragicznych, międzywojennych losów polskiej ludności, która zmuszona została pozostać w Rosji sowieckiej.

W latach dwudziestych i w pierwszej połowie lat trzydziestych XX w. ludność polską w ZSRR podzielić można na dwie grupy. Do pierwszej należeli emigranci zarobkowi z Królestwa Polskiego, uchodźcy i jeńcy wojenni. Osiedlali się przeważnie w mias­tach Rosji centralnej, znajdując zatrudnienie w przemyśle i rze­miośle. Dwa duże ośrodki polskie znajdowały się w Leningradzie i w Moskwie. Podstawę drugiej grupy tworzyli chłopi polscy, osiadli od wieków na Kresach Wschodnich, które po traktacie ryskim przypadły Rosji sowieckiej. Wkrótce po zakończeniu w 1924 r. akcji repatriacyjnej ludnoś­ci polskiej z ZSRR do Polski, władze radzieckie umożliwiły około 40. tysiącom rodzin polskich z Rosji centralnej i Syberii osiedlenie się na Ukrainie w okręgach Winnica, Uszyce i Kamieniec. Otrzy­mali oni tam ziemię z rozparcelowanych majątków polskich zie­mian. Na prawobrzeżnej Ukrainie, gdzie mieszkała większość chło­pów polskich, brak już było większych terenów do zagospodaro­wania. Niewielkie gospodarstwa z trudem utrzymywały powięk­szające się rodziny. Dlatego część chłopów polskich szukała pracy w przemyśle rolno-spożywczym w najbliższych okolicach (m.in. w cukrowniach) bądź przesiedlała się do miast.

976

RECENZJE

O ile ludność wiej­ska, mająca oparcie w Kościele rzymskokatolickim, ulegała asy­milacji w stosunkowo wolnym tempie, o tyle znacznie szybszy był proces wynaradawiania Polaków w miastach. Na początku lat trzydziestych polska służba konsularna na Ukrainie stwierdza­ła szybkie postępy asymilacji ludności polskiej zamieszkałej w miastach ukraińskich. Dzieci robotników polskich w zasadzie już nie władały językiem polskim, niewielki tylko ich procent znala­zł się w szkołach polskich. Najbardziej odporni na wynarodowienie okazali się jednak rzemieślnicy, zwłaszcza ci, którzy deklarowali swe przywiązanie do religii rzymskokatolickiej. Nieliczna inteligencja polska niekiedy ukrywała swe pochodzenie narodowe. W grupie tej znalazło się wielu polskich komunistów, pozostających w mieszanych związkach małżeńskich. Nieco lepsza była sytuacja polskich chłopów na Białorusi, m.in. ze względu na ich stosunkowo duży odsetek w niektórych powiatach.

Dlatego też w tworzonych tu przez władze sowieckie szkołach polskich znalazło się stosunkowo wiele dzieci polskich.

Położenie ludności polskiej w ZSRR było wypadkową założeń panującej w tym kraju ideologii oraz zmian w kwestii sowieckiej polityki narodowościowej. Zamieszczone w tomie materiały źródłowe charakteryzują ogólne wytyczne, etapy rozwoju i metody realizacji polityki narodowościowej władz ZSRR. Nawiązują do „eksperymentu polonijnego”, jakim było utworzenie rejonów polskich; im. Juliana Marchlewskiego, powszechnie nazywanego Marchlewszczyzną (Marchlewsk) oraz im. Feliksa Dzierżyńskiego, nazywanego Dzierżeńszczyzną. We wspomnianych rejonach kierownicze stanowiska objęli polscy komuniści, a język polski zyskał rangę urzędowego. Wprowadzono polskojęzyczne sądownictwo.

Powołanie w ramach polityki „korenizacji” wielu instytucji oświatowych, kulturalnych dla Polaków miało propagować wśród nich poglądy i postawy negujące wartości patriotyczne i religijne powszechne w II Rzeczypospolitej. W konsekwencji miały prowadzić ludność polską w ZSRR do wynarodowienia i sowietyzacji. Klasyczny przykład stanowiło rozbudowane czasopiśmiennictwo. Ukazujące się różnorodne tytuły prasowe, wychodziły w języku polskim, ale całkowicie były pozbawione polskich treści narodowych.

Z lektury niektórych protokołów można się dowiedzieć o inspirowaniu przez władze sowieckie antagonizmów narodowościowych, aby np. w niedalekiej przyszłości wykryć wśród grup narodowościowych przejawy szowinizmu, antysemityzmu. Oto tylko jeden z przykładów: „do szkół polskich wysyłani są bardzo chętnie nauczyciele narodowości żydowskiej, do szkół ukraińskich – narodowości polskiej [...] Do zarządów rad wiejskich, przeważnie na kierownicze stanowiska, wysuwa się Żydów lub Ukraińców; a we wsiach ukraińskich – Polaków lub Żydów” (s. 83–84).

Wspomniany wyżej, kierowany przez władze sowieckie w ramach „eksperymentu polonijnego” rozwój polskiego życia narodowego na Białorusi i Ukrainie odbywał się bez łączności z Polską i jej konsulatami w ZSRR. Władze te starały się wszelkimi środkami odizolować zamieszkałych w Rosji sowieckiej Polaków od Polski i ugruntować wpływy swej ideologii.

Warto nadmienić, że treść wielu protokołów i referatów nawiązuje także do polityki narodowościowej władz sowieckich wobec innych mniejszości narodowościowych, a zwłaszcza ukraińskiej i białoruskiej. Niektóre z nich charakteryzują kulturę i system szkolnictwa w ZSRR.

RECENZJE

977

Najwyższym autorytetem moralnym dla ogółu Polaków zamieszkujących w ZSRR był Kościół katolicki. On też naraził się na wielkie represje ze strony władz sowieckich.

W protokołach i referatach znajdujemy informacje o zamykaniu kościołów, masowych aresztowaniach księży, wprowadzaniu totalnej ateizacji społeczeństwa.

Wiele miejsca w protokołach ze zjazdów konsulów polskich w ZSRR zajmuje polityka rolna władz sowieckich, efekty masowo wprowadzanej kolektywizacji dla produkcji rolnej i sowieckiej gospodarki. Z ich lektury wynika, że położenie ludności polskiej uległo znacznemu pogorszeniu od początku lat trzydziestych, kiedy to kolektywizacja stawała się coraz bardziej brutalna. Jednak chłopi polscy, nauczeni doświadczeniem, rozu­mieli że otwarte przeciwstawianie się władzy radzieckiej przy­nieść może tylko represje. Dlatego w 1931 r. w BSRR odsetek włączonych w kołchozy polskich gospodarstw wiejskich sięgał 70, czyli był o 10% większy niż na całej Białorusi. Na Ukrainie forsowna kolektywizacja budziła opór lud­ności chłopskiej, dochodziło tam nawet do zbrojnych wystąpień ludności ukraińskiej. Natomiast opór wiosek polskich, rozrzuconych na wielkich obszarach nie był dla sowieckich władz trudny do opano­wania. Z reguły chłopom narodowości polskiej wymierzano największe świadczenia po­datkowe, a do tworzonych polskich kołchozów kierowano działaczy narodowości niepolskiej. Polska służba konsularna oceniała, że w latach 1929–1932 z Ukrainy wysiedlono około 10 tysięcy Polaków. Nic też dziwnego, że w wielu polskich wsiach mieszkańcy z obawy przed represjami woleli dobrowolnie utworzyć polskie kołchozy.

Atmosfera podejrzliwości, rozpętana przez władze radzieckie faktycznie od początku uniemożliwiała działalność konsulatów polskich wśród Polaków w ZSRR. Każda niemal wizyta Polaka w urzędzie konsularnym w zasadzie kończyła się aresztowaniem; stosunkowo niewielu z nich można było pomóc. Były ogromne kłopoty z wysyłaniem do Polski pozostawionego mienia przez rodziny repatriantów. Podobna sytuacja była z przekazywaniem rodzinom zamieszkałym w Polsce rent inwalidzkich oraz alimentów przyznanych przez sądy związkowe od głów tych rodzin przebywających w ZSRR. Niepowodzeniem kończyły się próby opieki nad więźniami zesłanymi w głąb Rosji, m.in. w porozumieniu z Polskim Czerwonym Krzyżem oraz opieki nad grobami Polaków, żołnierzy i oficerów poległych w bitwach na terenie ZSRR. W tej sytuacji konsulaty w większym stopniu zajęły się samodzielnym (często konspiracyjnym) zbieraniem informacji o życiu politycznym i gospodarczym ZSRR. Aby uniemożliwić władzom radzieckim inwigilację konsulatów całą korespondencję konsularną, a nawet listy prywatne urzędników musiano przesyłać wyłącznie pocztą dyplomatyczną.

W tej sytuacji ważną rolę odgrywały konferencje i zjazdy konsulów, organizowane przez Poselstwo (Ambasadę RP w Moskwie). Zjazdy konsularne, organizowane w latach 1927– 1934, miały za zadanie podsumowanie wiadomości o ludności polskiej i radzieckiej oraz o gospodarce i sytuacji politycznej w ZSRR, zdobytych głównie z prasy i wydawnictw (ale i z innych źródeł). Ponadto w trakcie zjazdów wymieniano doświadczenia i opracowywano plany własne, zaś przedstawiciele centrali MSZ przywozili instrukcje i udzielali wyjaśnień, a także zbierali wnioski i dezyderaty pracowników Ambasady i konsulatów.

Mimo, że nie wszystkie materiały ze zjazdów konsulów polskich w ZSRR przetrwały burze dziejowe, badacze znajdą w prezentowanej publikacji protokoły z ich obrad, a także

978

RECENZJE

wygłoszone podczas posiedzeń główne referaty. Opracowujący wspomniane dokumenty źródłowe postarali się, aby do druku trafiły jedynie materiały najważniejsze. Nie opublikowano więc niektórych fragmentów dotyczących drobiazgowych spraw gospodarczych (tak np. referat o hodowli buraków cukrowych w ZSRR w oryginale liczył 80 stron tekstu) – każdorazowo informując o treści opuszczonych przekazów. Trzeba też zaznaczyć, że personel konsulatów dysponował tylko oficjalnymi statystykami radzieckimi, te zaś niekiedy nie były wiarygodne; stąd też posługiwano się danymi szacunkowymi.

Wydawnictwo zostało starannie opracowane, widać to choćby po liczbie i zawartości przypisów rzeczowych i osobowych. Można byłoby jednak skrócić przypisy dotyczące większości pracowników polskiej służby dyplomatycznej i konsularnej. Także sam wstęp wydaje się zbyt szczegółowy.

Te drobne uwagi w niczym nie pomniejszają ogromnego znaczenia dla badań historycznych opublikowanych materiałów źródłowych. Zapewne będą z niego korzystać historycy zarówno najnowszych dziejów Polski, jak i dziejów ZSRR. Z całą pewnością sięgną do niego badacze historii dyplomacji okresu Drugiej Rzeczypospolitej.

Janusz Szczepański (Lublin)

Janina K a m i ń s k a , Universitas Vilnensis 1793– 1803. Od Szkoły Głównej Wielkiego Księstwa Litewskiego do Imperatorskiego Uniwersytetu Wileńskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2012, ss. 420.

D

zieje Uniwersytetu Wileńskiego w latach 1793–1803 nie były dotychczas przedmiotem odrębnej, pogłębionej monografii, opartej na bogatym i istotnym dla zagadnienia materiale źródłowym. Zarówno okres późniejszy, kiedy uczelnia funkcjonowała jako Cesarski Uniwersytet Wileński, a także wcześniejszy (czasy jezuickie oraz okres po ustanowieniu Komisji Edukacji Narodowej) zostały dość wyczerpująco przebadane i mają swoje miejsce w historiografii. Janina Kamińska, Autorka recenzowanej pracy wydała w 2004 r. monografię dziejów uczelni w latach 1773–1793.

Jej kolejna pozycja Universitas Vilnensis 1793–1803. Od Szkoły Głównej Wielkiego Księstwa Litewskiego do Imperatorskiego Uniwersytetu Wileńskiego stanowi zatem zarówno kontynuację prac badawczych Autorki, jak i wypełnia lukę w historiografii, ponieważ jest pierwszą monografią dotyczącą dziejów Uniwersytetu w omawianym okresie. Wiedza o dziejach Szkoły Głównej była do tej pory czerpana z opracowań ogólnych historii Uniwersytetu, albo z opracowań kwestii szczegółowych, prac biograficznych itp.

Książka Janiny Kamińskiej dotyczy dziejów wileńskiej uczelni w okresie od sejmu grodzieńskiego i wydarzeń związanych z drugim rozbiorem Rzeczypospolitej, które za-

RECENZJE

979

chwiały funkcjonowaniem Szkoły Głównej Litewskiej, aż do powołania Imperatorskiego Uniwersytetu Wileńskiego. Będące przedmiotem pracy dziesięciolecie stanowiło okres w pewnym sensie przejściowy, o czym świadczą administracyjne i polityczne perypetie Uniwersytetu, dopiero reformy cara Aleksandra I dały Uniwersytetowi trwałe podstawy egzystencji, osadzając go w strukturze rosyjskiego systemu edukacyjnego, przy jednoczesnym zachowaniu polskiego charakteru instytucji.

Praca oparta jest na bogatym materiale źródłowym. Zostały wykorzystane archiwalia zgromadzone w litewskich bibliotekach i archiwach – Bibliotece Uniwersytetu Wileńskiego, Państwowym Archiwum Historycznym Litwy i Bibliotece Litewskiej Akademii Nauk. Oprócz tego Autorka korzystała z materiałów znajdujących się w Polsce i w Rosji. Wydarzenia Uniwersytetu ustalono na podstawie protokołów posiedzeń i diariusza czynności zdarzeń. Inne dokumenty wytworzone przez Uniwersytet – raporty dotyczące profesorów i sporządzone przez nich corocznie konspekty wykładów posłużyły do scharakteryzowania tego środowiska. Rejestry uczniów z kolei były głównym źródłem pomocnym w przedstawieniu tej grupy.

Autorka, oprócz wyznaczenia chronologicznych ram, w których zdecydowała się przeprowadzić badania, ustaliła listę szczegółowych kwestii, planując zawrzeć je w monografii – sytuację Uniwersytetu Wileńskiego po upadku państwa polskiego, stopniowe włączanie uczelni w strukturę szkolnictwa rosyjskiego, udział rektora i profesorów w tworzeniu prawa szkolnego, relacje między Szkołą Główną a Komisją Edukacyjną Litewską. Kolejne interesujące Autorkę kwestie to środowisko profesorów i pracowników Uczelni, a także środowisko studenckie. Ponadto istotnym dla Autorki wątkiem, pojawiającym się w wielu częściach pracy jest rola Uniwersytetu Wileńskiego, jako ośrodka języka/kultury polskiej w okresie zaboru, czyli spojrzenie na uczelnie jako instytucję „kształcenia narodowego”.

Te wszystkie kwestie zostały zawarte w czterech głównych rozdziałach, z których składa się praca. Są to „Szkoła Główna w latach 1793”, „Profesorowie i programy kształcenia”, „Studenci”, oraz „Absolwenci i ich losy”. Monografia obejmuje bardzo szeroką problematykę – pojawiają się w niej różne elementy, od dziejów politycznych, przez dzieje nauki i szkolnictwa, po historię społeczną.

Pierwszy rozdział, zawierający materiał w układzie chronologicznym jest dokładną rekonstrukcją historii funkcjonowania Uniwersytetu Wileńskiego w konkretnych warunkach politycznych i administracyjnych. Autorka omawia materiał dzieląc go na cztery części, związane z pewnymi dającymi się wyodrębnić okresami, albo kluczowymi wydarzeniami w omawianym dziesięcioleciu funkcjonowania uczelni. Pierwszy okres wiąże się z procesem upadku Rzeczpospolitej, stąd omówiony zostaje wpływ targowiczan (Generalność Litewska) na sytuację uczelni, ponadto rola sejmu grodzieńskiego, a w końcu powstanie kościuszkowskie. Autorka pokazuje zabiegi osób związanych ze Szkołą Główną zmierzające do pozyskania sobie przychylności króla i ambasadora rosyjskiego, co miało doprowadzić do uzyskania na sejmie grodzieńskim korzystnych dla obrońców interesów uczelni rozstrzygnięć – cel w dużej mierze udaje się osiągnąć. Kolejny etap to funkcjonowanie uczelni w warunkach braku suwerenności Rzeczpospolitej, od 1797 r.

Szkoła Główna znajdowała się pod nadzorem Komisji Edukacji Litewskiej, interweniującej zarówno w kwestiach dydaktycznych, jak i organizacyjnych, mając ogromny wpływ na

980

RECENZJE

administrowanie Uniwersytetem. Trzeci podrozdział dotyczy okresu po rezygnacji Marcina Poczobutta z funkcji rektora (kwiecień 1799). Nowe wybory rektora odbyły się już na zasadach narzucanych przez gubernatora cywilnego Litwy. Był to jeden z najtrudniejszych dla uczelni momentów, w którym jej funckjonowanie było poważnie zagrożone, do przejęcia uczelni dążyli jezuici z Połocka. Ostatni, kluczowy epizod omawiany przez autorkę to zmiana sytuacji po wstąpieniu na tron cara Aleksandra I, który był wobec Uniwersytetu przychylniejszy od swoich poprzedników, a jego decyzje polityczne poprawiły warunki funkcjonowania uczelni. Zwieńczeniem reformatorskiej i stosunkowo liberalnej w tym okresie polityki cara są ukazy z 4 kwietnia i 18 maja 1803, na mocy, których powstał Imperatorski Uniwersytet Wileński. Wcześniej, w styczniu 1803 w ramach reformy systemu edukacji publicznej Imperium została utworzona inna ważna instytucja – Wileński Okręg Szkolny, w którym Uniwersytet pełnił funkcję centralną.

Drugi rozdział, najbardziej obszerny w stosunku do pozostałych, jest poświęcony pracy naukowej i dydaktycznej Uniwersytetu. Zawiera omówienie programów nauczania, a także prezentację sylwetek profesorów pracujących w Wilnie w latach 1793–1803. Autorka przedstawia powyższy materiał dzieląc go zgodnie ze strukturą podziału samej uczelni – omawiając w odrębnych podrozdziałach poszczególne jednostki dydaktyczne – początkowo dwa kolegia (moralne i fizyczne), a po przekształceniach w roku 1797 – trzy (wydzielono kolegium lekarskie). Osobną część poświęcono pracownikom naukowym zatrudnionym przez Szkołę Główną, ale nie wchodzącym w skład żadnego z kolegiów – w grupie tej znaleźli się profesor greki, nauczyciele języków i muzyki. Autorka koncentruje się na przedstawieniu sylwetek profesorów i ich losów w okresie, kiedy byli związani z wileńską uczelnią. Zwraca uwagę na wiedzę, wykształcenie, ocenę pracy dydaktycznej na podstawie raportów i pamiętników, których autorami były osoby ze środowiska profesorskiego – obraz zdolności, charakterów profesorów poznajemy przeważnie na podstawie relacji ich kolegów.

Mamy dzięki temu dobry wgląd w stosunki osobiste panujące w środowisku akademickim Wilna, dowiadujemy się o sympatiach, antypatiach, ponadto pojawiają się tam informacje o wzajemnych relacjach profesorów i studentów, czy warunkach pracy i problemach wykładowców. Materiał zawarty w rozdziale jest jednak nie tylko prezentacją zbioru osób, w tym wielu ciekawych indywidualności, ale również dostarcza informacji na temat treści programowych, metod dydaktycznych stosowanych w tym okresie, ale też pokazuje, w jakim stopniu naukowcy polscy byli zaznajomieni z ówczesnym stanem nauk. Interesującym uzupełnieniem tej części pracy jest opis funkcjonowania biblioteki uniwersyteckiej.

Kolejny rozdział poświęcony został studentom Szkoły Głównej. Autorka przygląda się tej zbiorowości z perspektywy badacza historii społecznej. Interesują ją rozmaite czynniki socjodemograficzne, którymi charakteryzowała się ta grupa (wiek, pochodzenie społeczne, terytorialne, wykształcenie w momencie rozpoczęcia studiów). Dowiadujemy się z niego, jaka była szacunkowa liczba studentów, jak wyglądały zapisy do Szkoły Głównej, w końcu wybór poszczególnych przedmiotów przez studenta. Podstawą ustaleń jest zachowana część spisów studentów, które oprócz imienia i nazwiska studenta niekiedy zawierały dodatkowe informacje, umożliwiające do pewnego stopnia opracowanie statystyczne tej zbiorowości. Dzięki temu udało się wskazać pewne specyficzne grupy studiujących, takie jak członkowie zgromadzeń zakonnych, czy cechu cyrulików wileń-

RECENZJE

981

skich, wraz z osobami przygotowującymi się do uprawiania tego zawodu. Interesująca okazała się również analiza zestawu przedmiotów, jakie wybierali studenci w momencie immatrykulacji – udało się scharakteryzować stopień zainteresowania studentów poszczególnymi przedmiotami prowadzonymi w każdym z trzech kolegiów w latach 1798–1802.

Autorka porusza również kwestie związane z życiem codziennym studentów – warunki zamieszkania, sytuację materialną, kalendarz pracy uczelni, w ramach którego, oprócz pracy dydaktycznej mamy również obchodzone wspólnie przez środowisko akademickie święta i uroczystości. W końcu poświęca również kilka stron na scharakteryzowanie dyplomów i stopni, z jakimi kończyli studia studenci. Rozdział poświęcony studentom jest stosunkowo krótki, ale zawiera te informacje, które najlepiej przybliżają życie uczelni, pokazując je z bliskiej perspektywy.

Ostatnia, czwarta część pracy została poświęcona losom absolwentów Uniwersytetu Wileńskiego, związanych w omawianej dekadzie z uczelnią. Autorka zalicza do tej grupy wszystkich, którzy podjęli studia i uczęszczali na wykłady, niezależnie od tego jak długo byli słuchaczami. Następnie dzieli tę zbiorowość na grupy w zależności od tego, jak potoczyły się kariery zawodowe absolwentów. Grupy, wyodrębnione przez Autorkę na podstawie powyższego kryterium to osoby związane z Uniwersytetem (profesorowie, adiunkci, członkowie honorowi), nauczyciele, lekarze i absolwenci medycyny, przyrodnicy, artyści malarze i muzycy, literaci i pisarze, prawnicy. Absolwenci Uniwersytetu Wileńskiego ukazani są jako pewna zbiorowość mająca wspólne doświadczenia i losy – Janina Kamińska omawia aktywność tego środowiska w organizacjach społecznych i naukowych, a także udział w ruchach niepodległościowych. Ten sposób ujęcia problemu ma swoje ograniczenia – o czym zresztą wspomina sama Autorka – z liczby 712 studentów, którzy w latach 1793–1803 zapisali się na Uniwersytet udało się Janinie Kamińskiej ustalić mniej lub bardziej szczegółowo biogramy 77 osób. Dlatego oczywistym jest, że poznanie sylwetek jedynie około jednej dziesiątej wszystkich absolwentów nie wystarczy do stworzenia charakterystyki, którą można by uważać za typową, zwłaszcza, że owe 77 osób to przypuszczalnie najwybitniejsze, najbardziej aktywne publicznie jednostki z danej zbiorowości. Innym czynnikiem uniemożliwiającym stworzenie „typu idealnego” studenta, czy absolwenta Uniwersytetu Wileńskiego jest ówczesny model studiowania w Szkole Głównej. Autorka zwraca uwagę na fakt, że zasady studiowania były bardzo elastyczne z powodu dużej swobody przy wyborze przedmiotów i czasu studiów (nie istniały żadne limity w obydwu tych kwestiach). Podobnie już same informacje zawarte w trzecim rozdziale pokazują jak różniło się podejście i aspiracje studentów: studia mogłyby być zarówno sposobem na zdobycie szerokiej, lub wyspecjalizowanej wiedzy, ale także drogą do uzyskania określonych umiejętności i wiedzy fachowej, potrzebnej w karierze absolwenta, tak jak to było w przypadku zakonników przygotowujących się do pracy nauczyciela, czy też członków wileńskiego cechu chirurgów podnoszących kwalifikacje zawodowe.

Książkę Janiny Kamińskiej kończą aneksy zawierające źródła ważne dla historii Uniwersytetu (Ustawy czyli ogólne postanowienia Imperatorskiego Wileńskiego Uniwersytetu i Szkół jego wydziału z 18 maja 1803 r. oraz Rota przysięgi dla stanów z 20 marca 1801, podpisana przez profesorów Uniwersytetu Wileńskiego) oraz sporządzona przez Autorkę lista 77 absolwentów Szkoły Głównej, których losy udało się ustalić. Całość uzupełnia

982

RECENZJE

ponad 30 ilustracji i zdjęć (portrety osób związanych z uczelnią i wnętrza Uniwersytetu).

Elementem podnoszącym estetykę wydania, a zarazem stanowiącym ciekawe uzupełnienie treści pracy jest wklejka z planem Wilna z 1840 r., na której zaznaczone zostały ulice, przy których mieszkali studenci.

Wielką zaletą tej pracy jest szerokie ujęcie tematu – Autorka interesuje się różnymi kwestiami – od polityki, po historię szkolnictwa i elementy analizy zbiorowości charakterystyczne dla historii społecznej. Universitas Vilnensis 1793–1803... to praca, której różnorodne elementy tworzą przejrzystą i logiczną strukturę, historia polityczna stanowi niejako pewien wstęp, przedstawiający najważniejsze dla Uniwersytetu wydarzenia i wyjaśniający warunki polityczne, w których funkcjonował. Dalsze partie pracy Janiny Kamińskiej przybliżają czytelnikowi sylwetki profesorów i charakterystykę studentów.

Czwarty, zawierający biogramy absolwentów rozdział, można potraktować jak interesujący dodatek – Autorka pokazała pewną zbiorowość, starając się podkreślić rolę, jaką w życiu publicznym odgrywali wychowankowie Uniwersytetu. Część z nich to postaci bardo znane i zasłużone, takie jak Teodor Narbutt, generał Ludwik Pac, których życiorysy zostały już opracowane, biografie pozostałych czekają na bardziej szczegółowe studia; jak wskazała Autorka – jest to obszar, który można jeszcze badać, a pytania postawione przez Janinę Kamińską w rozdziale czwartym, wciąż mogą zostać rozwinięte. Osobne kwestie, których potrzebę badania sygnalizuje autorka to finansowanie Uniwersytetu, a także relacje Szkoły Głównej ze szkołami niższymi po utracie niepodległości.

Praca Janiny Kamińskiej wypełnia lukę, która istniała do tej pory w historiografii Uniwersytetu Wileńskiego, a także pokazuje Uniwersytet w ważnym momencie dziejowym, w czasie funkcjonowania w warunkach niestabilnej sytuacji politycznej. Wydarzenia po III rozbiorze Rzeczypospolitej, próba włączenia Uniwersytetu w system szkolnictwa rosyjskiego zachwiały jego funkcjonowaniem. Autorka przedstawiła szczegółowo proces walki Uniwersytetu o zachowanie autonomii, zakończony w 1803 r. Praca Janiny Kamińskiej to nie tylko ważna karta z dziejów edukacji i szkolnictwa wyższego z obszaru Wielkiego Księstwa Litewskiego, ale dzięki opracowaniu historii zmagań uczelni w obronie autonomii, ukazuje pewien ważny epizod z dziejów polityki rosyjskiej na Ziemiach Zabranych w pierwszy latach po III rozbiorze.

Piotr Gucwa (Warszawa)

Krzysztof S t o p k a , Andrzej A. Z i ę b a , Armen A r t w i c h , Monika A g o p s o w i c z , Ormiańska Warszawa, Fundacja Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich, Warszawa 2012, ss. 230.

O

d kilku dziesięcioleci trwają intensywne prace badawcze dokumentujące dzieje Ormian w Polsce. Ich efektem są artykuły naukowe, książki, wystawy, programy radiowe i telewizyjne. Bogaty plon poszukiwań

RECENZJE

983

został u schyłku 2012 r. wzbogacony o publikację pt. Ormiańska Warszawa. Wyróżnia się ona doniosłymi walorami poznawczymi, nadzwyczaj starannie dobranym materiałem ilustracyjnym i gustownym opracowaniem edytorskim. W publikacjach poświęconych losom Ormian w Polsce dotychczas akcentowano ich silne, trwające przez wieki związki ze Lwowem, Stanisławowem, Brzeżanami, Kutami i kilkoma innymi miejscowościami ziemi lwowskiej. Autorzy omawianej pracy postawili przed sobą zadanie trudne, ambitne i nowatorskie. Na zdecydowanie pozytywną ocenę zasługuje sam pomysł prezentacji wielowiekowych związków Ormian z Warszawą, jak i jego realizacja. Efektem pracy zespołu autorskiego jest bowiem publikacja na temat, który nie był wcześniej podejmowany w literaturze przedmiotu. Ormiańska Warszawa to opracowanie rozległe zarówno z punktu widzenia swej perspektywy czasowej, jak i różnorodności podejmowanych zagadnień. Daje ono wszechstronną wiedzę dotyczącą roli Ormian w dziejach Warszawy, wzbogaconą dzięki wykorzystaniu obszernego materiału ilustracyjnego. Wysoki poziom opracowania opartego na rozległym materiale źródłowym dostarcza czytelnikowi korzyści poznawczych, którym towarzyszą miłe doznania estetyczne, a to za sprawą bogatego i starannie dobranego zestawu ilustracji. W poszczególnych rozdziałach wykorzystano bardzo szeroki i różnorodny zasób źródeł obejmujący archiwalia, druki polskie i obce, informacje zawarte na stronach internetowych i inne. Praca została podzielona na trzy wyodrębnione tematycznie części.

Autorzy przyjęli założenie, by przedstawić związki Ormian z Warszawą w najszerszej perspektywie historycznej, a więc począwszy od wieku szesnastego, a kończąc na roku 2012. Przy nieuchronnej selekcji zagadnień daje to możliwość wszechstronnego poznania okoliczności i celu przybywania Ormian do Warszawy oraz prowadzonej przez nich działalności, a była to przede wszystkim działalność kupiecka, obejmująca towary wschodnie oraz nieoceniona pomoc w przedsięwzięciach dyplomatycznych.

Wielką wartość dokumentacyjną ma bogaty wykaz imion, nazwisk i rodzaju oferowanych do sprzedaży towarów przez kupców ormiańskich w osiemnastowiecznej Warszawie (s. 36). Równie cenne są zestawienia nazwisk Ormian występujących wówczas w innych rolach społeczno-zawodowych. W krótkich wyodrębnionych częściach pracy przedstawiono życiowe dokonania znanego kupca i wytwórcy pasów kontuszowych Paschalisa Jakubowicza oraz Urszuli Łazarowiczowej prowadzącej pracownię modnych i zarazem kosztownych strojów damskich. Charakterystyczna dla dziejów Ormian warszawskich jest prawidłowość wskazująca na ich integracyjną postawę wobec pozostałych mieszkańców miasta. Nie towarzyszyło temu jednak wyrzekanie się, czy zapominanie o ormiańskim pochodzeniu, czego dowodzi nie tylko przeszłość, ale i współczesność.

Ważnym wątkiem jest też prezentacja różnorodnych postaw i wyborów politycznych Ormian warszawskich w niespokojnych latach końca osiemnastego wieku. Wśród rozważań dotyczących tego okresu znalazł się wątek wymagający doprecyzowania w zdaniu opisującym Franciszka Bohomolca jako „byłego jezuitę” (s. 67). Może to rodzić przypuszczenie, że opuścił on zakon lub został zeń usunięty. Biogramy Bohomolca (1720–1784) zawarte w tak poważnych opracowaniach jak Polski Słownik Biograficzny (Kraków 1936, tom II, s. 224–225), Encyklopedia katolicka (Lublin 1976, tom II, s. 733–734), Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564–1995

984

RECENZJE

(Kraków 1996, s. 54) nic o takim fakcie nie mówią. Należy przypuszczać, że w tym wypadku użycie słowa „były” wynika z tego, że za życia Bohomolca w roku 1773 nastąpiła kasata zakonu jezuickiego.

Prezentując rodziny ormiańskie w dziewiętnastowiecznej Warszawie uczyniono to na tle epoki, uwzględniając ówczesne realia polityczne. Przyjętym i z sukcesem zrealizowanym zamierzeniem badawczym jest ukazanie drogi życiowej i dokonań reprezentantów rodów ormiańskich. Byli wśród nich przedstawiciele zawodów prawniczych, urzędnicy, duchowni, wojskowi. Rozliczne przyczyny sprawiły ich pojawienie się w Warszawie, różne też były miejsca, z których się wywodzili. Wskazanie rozległych więzi rodzinnych prezentowanych osób dowodzi, że dzięki drobiazgowości przeprowadzonych badań wydobyto na światło dzienne postaci, które powinny być pamiętane przez obecne i nadchodzące pokolenia.

Wyodrębniony fragment pracy poświęcono prezentacji związków Ormian z Warszawą od lat pierwszej wojny światowej do dni obecnych. Znajdujemy tu mniej lub bardziej obszerne, lecz zawsze interesujące wzmianki biograficzne dotyczące zarówno przedstawicieli rodów od pokoleń osiadłych w Polsce, jak i tych, którzy przybyli do Warszawy na przełomie XIX i XX w. czy w kolejnych dziesięcioleciach. Jedni i drudzy zasługują na miano ludzi sukcesu, którzy z zaangażowaniem pełnili funkcje urzędnicze, naukowe, polityczne, kupieckie i inne. Charakteryzowało ich także głębokie przywiązanie do dziedzictwa kulturowego Armenii oraz polski patriotyzm. Wzbogacenia wymaga tu następująca informacja. Mianowicie w części dotyczącej lat międzywojennych pada zdanie: „Zaproponowano kandydowanie do sejmu z listy rządowej Agopsowiczowi, działaczowi z województwa stanisławowskiego” (s. 109). Brak imienia wymienionej osoby może rodzić pytanie o kogo chodzi? Wymaga to uzupełnienia, zwłaszcza że nazwisko Agopsowicz występowało wśród polskich Ormian stosunkowo często.

Szczególne walory poznawcze przypisać należy zestawieniu nazwisk Ormian uczestniczących w Powstaniu Warszawskim. Byli oni gotowi ofiarować sprawie polskiej niepodległości wartość najwyższą – własne życie, stąd też ich heroizm nie może być zapomniany. Dobrym pomysłem jest podanie danych na ich temat oraz miejsc gdzie walczyli poszczególni powstańcy. Pragnę tu uzupełnić wiadomości dotyczące Krystyny Moszoro (s. 119). Mianowicie urodziła się w miejscowości Bieniewo, a więc w Bieniewie (a nie w Bieniewiu); jej matka z domu nazywała się Świerczyńska herbu Ostoja. Ten właśnie wątek wojenny poprzedza zakończenie części pierwszej pracy.

Oryginalnym pomysłem jest prezentacja znakomicie wykonanych fotografii Ormian obecnie związanych z Warszawą wraz z krótkimi wzmiankami dotyczącymi ich zawodu i drogi życiowej. Ten fragment książki obejmuje przedstawicieli kresowych rodów ormiańskich, jak i Ormian przybyłych do Polski w ostatnich dziesięcioleciach.

W kolejnej części pracy poznajemy więzi łączące Ormian w ciągu kilku stuleci z instytucjami mającymi swą siedzibę w Warszawie. Tu bowiem przybywali na dwór monarszy i na sejmy zabiegając o nadanie, czy potwierdzenie przywilejów. Również nuncjatura była celem przyjazdów Ormian ze Lwowa. Istotne walory poznawcze przypisać należy prezentacji dziejów obrządku ormiańskiego w Warszawie. To ważna rekonstrukcja faktów i przypomnienie nazwisk duchowieństwa poczynając od okresu I Rzeczypospolitej na dniu dzisiejszym kończąc. Jeśli chodzi o okres współczesny, to uściślenia wymaga treść

RECENZJE

985

akapitu czwartego na stronie 164. Mianowicie wymieniony w nim ksiądz Józef Kowalczyk sprawował co pewien czas w Warszawie liturgię w obrządku ormiańskokatolickim.

Przykładem może być uroczystość z udziałem bardzo licznych wiernych, jaka odbyła się w sobotę dnia 8 stycznia 1994 r. Wyróżniała się ona niezwykłym dostojeństwem i była relacjonowana w wysokonakładowej prasie. Natomiast ksiądz Cezary Annusewicz sprawował liturgię w obrządku łacińskim.

Za ważne uznać trzeba zamieszczenie w pracy wykazu i krótkiego omówienia licznych współczesnych instytucji ormiańskich funkcjonujących w Warszawie. Mają one różne cele, niemałe dokonania i są inicjatorem nowych, kształtujących się tradycji. Autorzy odnotowali też działalność Ormian w Warszawie międzywojennej. Charakterystyczną cechą Warszawy lat międzywojennych oraz czasów nam współczesnych jest to, że przybywali doń dość licznie Ormianie z Armenii i tutaj współpracowali na rzecz utrwalania tradycji z przedstawicielami rodów ormiańskich od wielu pokoleń osiadłych w Polsce. Tak więc, Warszawa – jak wykazali autorzy – była i jest miejscem spotkania i owocnych działań Ormian bez względu na czas trwania ich związków z Polską. Należy też pamiętać o przedsięwzięciach podejmowanych na rzecz integracji Ormian w okresie PRL, kiedy to siła i zakres opresji kreowanej przez system panowania totalnego stanowił poważną przeszkodę w podtrzymywaniu pamięci przeszłości. Mimo niesprzyjających okoliczności zewnętrznych odbywały się spotkania, dzięki którym nie uległy ostatecznemu przerwaniu więzi łączące tych, dla których bliskie były tradycje Ormian polskich. Za sukces uznać trzeba zapoczątkowaną w latach osiemdziesiątych działalność wydawniczą. Poświęcenie i odwaga towarzysząca przedsięwzięciom podejmowanym w okresie PRL stanowiła fundament, dzięki któremu od lat ponad dwudziestu Warszawa jest miejscem bardzo aktywnych działań edukacyjnych, naukowych, wydawniczych, wystawienniczych i wielu innych podejmowanych przez Ormian. Są one wszechstronne i efektywne. Ich udokumentowanie zakończono jednak w sposób skłaniający do pewnej uwagi krytycznej. Mianowicie, ostatni fragment poświęcony problematyce kulinarnej przedstawiono w sposób wyraźnie satyryczny, co znacząco odbiega od stylu całości opracowania (s. 180). Bezpośrednio zaś po nim zamieszczono (s. 181), bez logicznego uzasadnienia, bardzo gustownie wykonaną reprodukcję obrazu przedstawiającego biskupa w szatach liturgicznych z pastorałem w dłoni. Jestem zdania, że jej miejsce jest w innej części pracy. Również podpis pod nią wydaje się nazbyt lakoniczny; inspiruje bowiem do postawienia pytania o czas powstania obrazu i jego historię.

Ostatnia część pracy nosi tytuł „Skarbiec Ormian” i zawiera prezentację zbiorów warszawskich archiwów, bibliotek i muzeów posiadających ormiańskie dokumenty, korespondencję, starodruki, książki i inne materiały. Ważniejsze z nich zostały fachowo omówione, dzięki czemu poznajemy ich treść, stan zachowania, a także inne szczegóły. Mamy tu zatem scalające, nacechowane świetną znajomością problemu spojrzenie na armenika ze zbiorów Biblioteki Narodowej, Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego i Archiwum Głównego Akt Dawnych. Ponadto dokonano charakterystyki zgromadzonych w Warszawie zabytkowych tkanin ormiańskich. Zaprezentowano też cele i rozliczne dokonania Fundacji Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich. Jest to placówka, która w stosunkowo krótkim czasie swego istnienia podjęła i z sukcesem realizuje przedsięwzięcia z zakresu gromadzenia, konserwowania, ochrony i udostępniania rękopisów, starych druków, ksią-

986

RECENZJE

żek, czasopism, fotografii, obrazów i innych zabytkowych przedmiotów. Mają one – rzecz jasna – proweniencję związaną z reguły z tradycyjnymi siedzibami Ormian polskich. To co ocalało z wojennej pożogi znalazło się pod troskliwą i profesjonalną opieką fundacji, prowadzącej także działalność wystawienniczą i wydawniczą. Fundacja jest instytucją nową, która odgrywa obecnie rolę fundamentalnej wagi w badaniach dotyczących dziejów Ormian w Polsce, w tym także badań biograficznych.

Ormiańska Warszawa wiedzie w świat faktów bądź dotychczas nieznanych, bądź też znanych, lecz takich, które nie budziły skojarzeń z Ormianami i w tym właśnie tkwi istota dobrego pomysłu. Podjęty trud przyczynił się do znaczącego postępu w poznawaniu dziejów Ormian w Polsce, a zarazem dowiódł determinacji badawczej zespołu autorskiego. Różnorodność i wielość wykorzystanych źródeł pozwoliła na rekonstrukcję faktów i przypomnienie postaci. Efektem poszukiwań jest zaprezentowana mozaika zagadnień politycznych, wyznaniowych, kulturowych, a nade wszystko informacji biograficznych o osobach, które w ciągu kilku stuleci reprezentowały ludność ormiańską w Warszawie.

Zarówno fragmenty dotyczące odległej przeszłości, jak i te ilustrujące minione dziesięciolecia oraz współczesność prowadzą do wniosku, że Polska – mimo znaczącej odległości dzielącej ją od Armenii – była i jest dla Ormian ważnym ośrodkiem ich obecności i twórczej aktywności. Wspólnym zaś doświadczeniem narodów polskiego i ormiańskiego jest to, że w wieku XX obydwa skazane zostały na biologiczne wyniszczenie, ponosząc ogromne ofiary. Ormiańska Warszawa stanie się z pewnością pozycją budzącą zainteresowanie zarówno varsavianistów, jak i badaczy historii Ormian w Polsce. Odważny i owocny krok badawczy autorów powinien stanowić źródło inspiracji do zbadania i opracowania związków Ormian z Krakowem, począwszy od czasów I Rzeczypospolitej na dniu dzisiejszym kończąc. Droga wiodąca do tego poznawczo doniosłego celu została w ogólnym zarysie wytyczona. Dziś temat ten oczekuje na realizację.

Marcin Tyszka (Warszawa)

książki nadesłane

Przegląd Wschodni, t. XII, z. 4 (48), s. 989–992, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

W dziale „Noty i Książki nadesłane” postanowiliśmy umieszczać krótkie opisy książek nadesłanych do Redakcji i Redaktora „Przeglądu”, dotyczących szeroko pojętej tematyki wschodniej. Z tej przyczyny wykaz ten jest oczywiście i niejednoznaczny, i niekompletny.

Drukując ten materiał pragnę osobiście podziękować tym wszystkim Autorom, Korespondentom i Wydawcom, którzy zechcieli byli nadesłać lub przekazać na moje ręce wydane przez Nich pozycje.

Oferujemy ten dział jako stałe miejsce informowania czytelników, zainteresowanych sprawami wschodnimi o najnowszych wydawnictwach.

Jan Malicki

Mirosława Ołdakowska-Kuflowa , Stanisław Vincenz. Biografia,

Kazimierz Wóycicki, Niemiecka pamięć. Rozrachunek z przeszłością NRD i przemiany niemieckiej świadomości historycznej, ASPRA-JR, Warszawa 2011, ss. 332, indeks osób, streszczenie w j. ang.

Książkę podzielono na 4 zasadnicze rozdziały obejmujące lata: 1888–1914 (ze zwróceniem uwagi na rodzinę i genealogię Vincenza), 1911– 1939 (służba w wojsku austriackim i polskim, Vincenz w środowisku intelektualnym Lwowa), 1939–1946 (okres emigracji Vincenza na Węgrzech), 1946–1971 (z uwzględnieniem kontaktów m.in. z Jerzym Giedroyciem i Czesławem Miłoszem). Na koniec autorka ukazała postać Stanisława Vincenza z perspektywy czasu.

Książka powstała we współpracy z Instytutem Historii Nauki PAN. Ukazuje obecny stosunek Niemców do własnej historii w XX w.

Po wstępnym omówieniu historiografii pamięci (m.in. kategorii pamięci, „miejsc pamięci”, kategorii „rozrachunku”) autor przechodzi do zagadnienia dziejów NRD. Porusza przy tym kwestie (ujmując je w cudzysłów): „podwójnej przeszłości”, „antyfaszyzmu”, „pokojowej rewolucji”, a także instytucjonalizacji pamięci zbiorowej.

Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2006, ss. 392, indeks osób, streszczenie w j. ang., ukr.

Kościół unicki w Rzeczypospolitej, red.

Wojciech Walczak, IBnDKE, Białystok 2010, ss. 304, mapy, ilustracje.

Praca zbiorowa ukazująca przegląd badań nad Kościołem unickim na terenach dawnej Rzeczypospolitej. Zakres terytorialny obejmuje: historyczną Małopolskę, Wołyń, Podole, Prawobrzeżną Ukrainę i tereny Wielkiego Księstwa Litewskiego. Zakres tematyczny obejmuje m.in. zagadnienie świadomości religijnej na terenie eparchii chełmskiej w XVIII w. (Witold Bobryk), wpływ magnaterii i szlachty litewskiej na sytuację unitów w XVII w. (Magdalena Ujma), postawę duchowieństwa greckokatolickiej metropolii lwowskiej względem państwa polskiego w latach 1919–1924 (Artur Kinasz).

Ostatnie dni Uniwersytetu Stefana Batorego. Świadectwo dokumentalne, red. Piotr Łossowski, Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych UW, Warszawa 2012, ss. 168, aneksy, indeks osób, streszczenie w j. ang.

Jest to drugie, poprawione i uzupełnione wydanie książki Likwidacja Uniwersytetu Stefana Batorego przez władze litewskie w grudniu 1939 roku. Dokumenty i materiały z 1991 r. Praca ukazuje wiele nieznanych lub mniej znanych dokumentów, a także fotografii dokumentujących życie uczelni.

990

KSIĄŻKI NADESŁANE

Ewa Pogonowska, Czytanie Nowej Rosji. Polskie spotkania ze Związkiem Sowieckim lat trzydziestych XX wieku, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2012, ss. 492, indeks nazwisk.

Autorka koncentruje się na problematyce mitów politycznych, zagadnień etnicznych oraz ideologicznych uwarunkowań dyskursu literackiego. W swojej książce poruszyła zagadnienia: przekraczania granic kulturowych (np. pisząc o cudzoziemcach-podróżnikach w ZSRR), propagandy (muzea, parady), kolei w Rosji sowieckiej oraz kwestie związane z kreacją „nowego człowieka” sowieckiego, także jego życia prywatnego i nowej moralności.

Ryszard Radzik, Wytoki suczasnaj bielaruskasci, Medycont, Mińsk 2012, ss. 370, indeksy (j. biał.).

Autor omawia początki formowania się białoruskiego narodu ujmując je w kontekście zmian społecznych oraz związków z podobnymi procesami w sąsiednich państwach w XIX w. Wiele uwagi poświęcono też kwestii świadomości ówczesnych elit na terytorium współczesnej Białorusi. Autor odwołuje się także do zagadnienia Gente Lithuanus, natonie Polonus w kontekście białoruskiej świadomości, religii i języka. Na końcu poruszona została kwestia przyczyn, jakie doprowadziły do słabości białoruskiego procesu narodotwórczego.

Maria Ewa Sołtys, Twórczość Mieczysława i Adama Sołtysów w kontekście muzyki polskiej i europejskiej, Polihymnia, Lublin 2012, ss. 288, aneksy, tabele, przykłady muzyczne.

Autorka jest absolwentką Akademii Muzycznej we Lwowie i zarazem córką znanego polskiego dyrygenta i kompozytora Adama Sołtysa, który pozostał we Lwowie po II wojnie światowej. Jest to pierwsza książka w całości

poświęcona analizie twórczości Mieczysława i Adama Sołtysów, kompozytorów którzy w okresie PRL zostali skazani na zapomnienie.

Istotne uzupełnienie książki stanowi publikacja prac Mieczysława i Adama Sołtysów, ich korespondencji oraz poświęconych im wspomnień autorstwa wybitnych przedstawicieli świata muzycznego.

Stanisłau Szuszkiewicz, Moja żyzń, kruszenie i woskreszenije ZSRR, Rospen, Moskwa 2012, ss. 472 (j. ros.).

Autobiografia pierwszego przywódcy niepodległej Białorusi. Na tle życiorysu autora ukazana została historia jego kraju, a także innych krajów byłego ZSRR. Szczegółowo omówiono przemiany polityczne końca lat 80. i początku 90. (m.in. na Litwie, Łotwie, Ukrainie). Stanisłau Szuszkiewicz analizując historię Białorusi próbuje odpowiedzieć na pytanie: dlaczego w postradzieckiej przestrzeni odradzają się dyktatury?

Węgry. Co tam się dzieje, oprac. Robert Jankowski, Fronda, Warszawa 2012, ss. 360.

Praca zbiorowa, wśród której autorów znaleźli się węgierscy politycy, naukowcy i działacze. Autorzy najnowszej węgierskiej transformacji ukazują istotę przemian zachodzących na Węgrzech w ostatnich latach. Rozpoczyna się od wywiadu z premierem Viktorem Orbánem.

Wśród poruszonych zagadnień znalazły się m.in.: streszczenie najważniejszych zmian w ustawach kardynalnych dotyczących systemu sądownictwa, polityka prorodzinna rządu od 2010 r., węgierska polityka narodowa wobec Węgrów żyjących poza granicami kraju. Na końcu załączono polskie tłumaczenie nowej Konstytucji Węgier z 2011 r.

Adam Bosiacki, Hubert Izdebski, Konstytucjonalizm rosyjski. Historia

KSIĄŻKI NADESŁANE

i współczesność, Arcana, Kraków 2013, ss. 560, indeks nazwisk.

W książce omówiono zagadnienie prawnego systemu Rosji w porządku chronologicznym: od spraw monarchii stanowej i autokratyzmu na Rusi i w Rosji, poprzez początki konstytucjonalizmu w Cesarstwie Rosyjskim i Republice Rosyjskiej (1905–1917), okres konstytucjonalizmu socjalistycznego (1917–1991), po Konstytucję Federacji Rosyjskiej z 1993 r. Poruszono m.in. zagadnienie reform Aleksandra II, „sprawy polskiej” w Dumie Państwowej, prac nad przyjęciem konstytucji bolszewickiej. Na końcu podjęto temat współczesnych perypetii rosyjskiego konstytucjonalizmu, m.in. wobec wybranych zjawisk funkcjonowania rosyjskiego parlamentu.

Remigiusz Forycki, Droga do Rosji.

Spór o imperium carów (1761–1839), Wydawnictwo UW, Warszawa 2013, ss. 2013, indeks nazwisk, streszczenie w j. ang.

Autor omawia zagadnienie wpływu idei oświecenia na kulturę XVIII-wiecznej Rosji, dokonując także rekonstrukcji obrazu Rosji w oczach Zachodu, a zwłaszcza Francji. W tym celu zanalizowane zostały prace następujących autorów: Jeana Chappe, Katarzyny II, Charlesa-Françoisa-Philiberta Massona, Augusta von Kotzebuego, Josepha de Maistre, Jana Potockiego, Astolphe de Custine oraz Honoriusza Balzaka.

Michał Książek, Jakuck, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2013, ss. 248, mapy.

Autor odbył podróż po Syberii śladami Edwarda Piekarskiego i Wacława Sieroszewskiego konfrontując ich zapiski z zakresu etnograficzno-lingwistycznego z własnymi doświadczeniami zdobytymi w Jakucji. Książka w dużej mierze rekonstruuje obraz zapisany przez dwóch polskich badaczy działających tam 100 lat temu. Kraina ta ukazana została też za

991

sprawą wykorzystania wielu słów miejscowej proweniencji, przybliżonych czytelnikowi.

Mariusz Maszkiewicz, Między bezpieczeństwem a tożsamością. Rosyjskie, ukraińskie i białoruskie interpretacje idei koncepcji w polskiej polityce wschodniej (1990–2010), Kolegium Europy Wschodniej im. Jana Nowaka-Jeziorańskiego we Wrocławiu, Wrocław 2013, ss. 564, indeks nazwisk, streszczenie w j. ros., ang.

Książka dzieli się na 5 zasadniczych rozdziałów, w których omówiono: zarys najważniejszych idei i koncepcji dotyczących polskiej polityki wschodniej (m.in. bezpieczeństwo i tożsamość w II RP, nurt piastowski, nurt euroatlantycki, Partnerstwo Wschodnie), stosunki polsko-rosyjskie (m.in. Polska w rosyjskiej geopolityce, zagadnienie Obwodu Kaliningradzkiego), ukraińskie interpretacje i konteksty polskiej polityki wschodniej, białoruskie rozumienie polityki wschodniej, na końcu podejmując zagadnienie polskiej mniejszości w krajach sąsiednich w polityce wschodniej III RP (m.in. kwestię polskiej autonomii na Litwie i Białorusi).

Jerzy Sadecki, Ambasador, Agora SA, Warszawa 2013, ss. 260.

Na tle historii życia Jerzego Bahra, konsula w Królewcu, ambasadora w Kijowie, Aszchabadzie, Wilnie i Moskwie (pełniącego tam obowiązki m.in. w kwietniu 2010 r.), szefa Biura Bezpieczeństwa Narodowego, omówione zostały zagadnienia dotyczące m.in. pierwszej „Soliarności”, a także Rumunii, Ukrainy, Litwy, Rosji i Smoleńska.

Katarzyna Sobijanek, Oblicza totalitaryzmu we współczesnej antyutopii

992

KSIĄŻKI NADESŁANE

rosyjskiej, Archidiecezjalne Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 2013, ss. 220.

Publikacja zawiera rozważania teoretyczne o antyutopii (wraz z próbą zdefiniowania samego terminu), omawiając następnie totalitarny wymiar powieści My J. Zamiatina jako prekursora antyutopii rosyjskiej, kwestię demaskacji komunizmu radzieckiego w powieści Moskwa 2042 W. Wojnowicza, a na koniec – posttotalitarny obraz Rosji w opowieści Dzień oprycznika W. Sorokina.

Andrzej Szeptycki, Ukraina wobec Rosji. Studium zależności, Wydawnictwo UW, Warszawa 2013, ss. 506, indeksy, tabele, streszczenie w j. ang., ros., ukr.

Na początku książki rozważono samo zagadnienie relacji zależności w nauce o stosunkach międzynarodowych, po czym omówiono jej historyczne i współczesne formy, główne interpretacje badawcze oraz autorski model relacji zależności. Rozdział II poświęcono historycznym uwarunkowaniom zależności terytoriów współczesnego państwa ukraińskiego od Rosji – od okresu Rusi Kijowskiej, poprzez Kozaczyznę, okres formowania się narodu ukraińskiego, wreszcie Ukrainę w składzie ZSRR. W kolejnych rozdziałach kategorię zależności rozpatrzono w aspekcie: politycznym, gospodarczym, bezpieczeństwa i obrony, społecznym, kulturowo-ideologicznym (z uwzględnieniem pozycji języka rosyjskiego na Ukrainie) oraz pod względem polityki zagranicznej.

do jej osiągnięcia. Wśród autorów rozdziałów o zagadnieniach ogólnych znaleźli się m.in.: Oleg Manajew (Mińsk) i Jurij Drakochrust (Praga). Kwestię 20-letnich badań nad tożsamością religijną Białorusinów omówiła Olga Breskaja (Mińsk), zagadnienie przekazywania pamięci o wydarzeniach historycznych w rodzinach białoruskich – Wolha Huszczawa (Mińsk). Katarzyna Waszczyńska (Warszawa) ukazała rezultat badań nad kwestią białoruskiej świadomości narodowej wśród mieszkańców Mińska i okolic, Anna Engelking (Warszawa) – tożsamość białoruskich kołchoźników. Mykoła Riabczuk (Kijów) poruszył temat wspólnej „słabej” tożsamości Ukraińców i Białorusinów, zaś Miloš Řencik (Chemnitz) podjął się porównania czeskiej i białoruskiej tożsamości narodowej.

Stanisław Zieliński, Leszek Nagórny, Szwoleżerowie, ułani i strzelcy konni w fotografii Narcyza Witczaka-Witczańskiego, Vipart, Pruszków 2013, ss. 408.

Album zawierający często niepublikowane fotografie autorstwa chor. Narcyza Witczaka-Witczańskiego (zm. 1942), fotografa-dokumentalisty, pełniącego nieprzerwanie służbę w polskich formacjach wojskowych w l. 1915– 1939 r. Znajdują się tu zarówno fotografie życia codziennego, jak i pochodzące z uroczystości, parad i zawodów. Niektóre z nich przed wojną otrzymały wiele nagród, trafiając na plakaty i karty pocztowe.

(Opracował: Michał Piekarski) Tożsamości zbiorowe Białorusinów, red.

Ryszard Radzik, UMCS, Lublin 2013, ss. 422.

Praca zbiorowa omawiająca właściwości tożsamości narodowej i proces prowadzący

PRZEGLĄD WSCHODNI