Przegląd Wschodni 49 by sew_uw

PRZEGLĄD WSCHODN I

Zeszyt 1 (49) Tom XIII K wartalnik RADA „PRZEGLĄDU WSCHODNIEGO”: Andrzej Ajnenkiel, Warszawa Stanisław Alexandrowicz, Toruń Daniel Beauvois, Paryż Alfredas Bumblauskas, Wilno Andrzej Ciechanowiecki, Londyn Norman Davies, Oksford Roman Dzwonkowski SAC, Lublin Piotr Eberhardt, Warszawa Mieczysław Jackiewicz, Olsztyn Natalia Jakowenko, Kijów Zbigniew Jasiewicz, Poznań Adolf Juzwenko, Wrocław Algis Kalėda, Wilno Andrzej Kamiński, Waszyngton Jerzy Kłoczowski, Lublin Stefan Kozak, Warszawa Antoni Kuczyński, Wrocław Natalia Lebiediewa, Moskwa Piotr Łossowski, Warszawa Adam Maldzis, Mińsk Stanisław Mossakowski, Warszawa Stanisław Nicieja, Opole † Bohdan Osadczuk, Berlin Jan Ostrowski, Kraków Jarosław Pelenski, Filadelfia Richard Pipes, Cambridge, Mass. Wojciech Roszkowski, Warszawa †Władysław Serczyk, Rzeszów Elżbieta Smułkowa, Warszawa Bolesław Szostakowicz, Irkuck Roman Szporluk, Cambridge, Mass. Wiktoria Śliwowska, Warszawa Piotr Wandycz, New Haven Henryk Wisner, Warszawa †Zbigniew Wójcik, Warszawa † Janusz Zawodny, Brush Prairie

REDAKCJA: Jan Malicki (redaktor) Jolanta Sikorska-Kulesza (sekretarz)

PW_49.indb 1

2014-11-21 12:24:46

Przegląd Wschodni № 49 Adiustacja, korekty: Zespół Okładka, opracowanie edytorskie i graficzne: J.M. Tłumaczenia – Studium: Turinys (Ana Romančuk), Зьмест (Mirosław Jankowiak), Содержание (Diana Brutyan), Зміст (Aleksander Skydan), Contents (Bolesław Jaworski)

Sekretariat Redakcji: Michał Piekarski Abonament i sprzedaż: wydawnictwa.studium@uw.edu.pl Wersja drukowana „Przeglądu Wschodniego” jest jego wersją pierwotną Zeszyt zamknięto v/2014, wydano drukiem ix/2014, ISSN 0867-5929 Skład – „Tyrsa” Druk – „Duo-Studio” 49

PW_49.indb 2

2014-11-21 12:24:47

SPIS RZECZY A R T Y K U Ł Y Barbara SZORDYKOWSKA, Partia Konstytucyjno-Demokratyczna wobec problematyki polskiej w Rosji w latach 1905–1907 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21 Katarzyna SOBIJANEK-ZIĘTEK, Raj zbudowany na ziemi, czyli koniec utopii i początek antyutopii. Totalitarny paradoks w antyutopii rosyjskiej (J. Zamiatin, W. Wojnowicz, W. Sorokin) . . . . . . . . . . . . . . . 41 D O K U M E N T Y I M AT E R I A Ł Y Bartłomiej GARCZYK, Polacy w Piotrogrodzie-Leningradzie w latach 1917–1941 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Michał PIEKARSKI, Muzykologia na Uniwersytecie Lwowskim i jej twórca Adolf Chybiński . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 Henryka ILGIEWICZ, Towarzystwo Prawnicze im. Ignacego Daniłowicza w Wilnie (1921–1939) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 Michał JARNECKI, Strzał w rusofilstwo. Przypadek Fedora Tacinca, czyli kartka ze sporu dwóch narodowych orientacji na Rusi Zakarpackiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 * Małgorzata RUCHNIEWICZ, Przesiedlenia z BSRR do Polski w latach 1944–1947 (wybór źródeł) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153

RECENZJE Tomasz ZARYCKI, Kręte ścieżki rozwoju alternatywnej narracji historycznej w Rosji: Debata wokół książki „Historia Rosji XX wiek” pod redakcją Andrieja Zubowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 *

PW_49.indb 3

2014-11-21 12:24:47

* Culture et identité en Europe centrale. Canons littéraires et visions de l’histoire, red. Michel Maslowski, Brno 2011 (Kazimierz WÓYCICKI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219 Wasilij Chaniewicz, Poliaki w Tomskie (XIX–XX ww.). Biografii, Tomsk 2012 (Antoni KUCZYŃSKI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224 Arkadiusz Czwołek, Opozycja polityczna na Białorusi (1989–2010), Gdańsk 2013 (Rafał CZACHOR) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229 Zbig: The Strategy and Statecraft of Zbigniew Brzezinski, red. Charles Gati, Baltimore 2013 (Raymond TARAS) . . . . . . . . . . . . . . 231

KSIĄŻKI NADESŁANE

237

PRZEGLĄD WSCHODNI

PW_49.indb 4

2014-11-21 12:24:47

TURINYS STR AIPSNIAI Barbara SZORDYKOWSKA, Konstitucinė-demokratinė partija apie lenkų problematiką Rusijoje 1905–1907 metais . . . . . . . . . . . 21 Katarzyna SOBIJANEK-ZIĘTEK, Žemėje sukurtas rojus, arba utopijos pabaiga ir antiutopijos pradžia. Totalitarinis paradoksas rusų antiutopijoje (J. Zamiatin, W. Wojnowicz, W. Sorokin) . . . . . . 41 D OK U M E N TA I I R M E DŽ I AGA Bartłomiej GARCZYK, Lenkai Piotrograde-Leningrade 1917–1941 metų . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Michał PIEKARSKI, Muzikologija Lvovo universitete ir jos sukūrėjas Adolf Chybiński . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 Henryka ILGIEWICZ, Ignaco Daniłowicziaus vardo teisininkų draugija Vilniuje (1921–1939) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 Michał JARNECKI, Šūvis į rusofiliją. Fedoro Taciniečio atvejis, arba lapas iš dviejų tautinių orientacijų ginčo Užkarpatės Rusioje 135 * Małgorzata RUCHNIEWICZ, Iškėlimai iš BSSR į Lenkiją 1944– 1947 metais (rinktiniai šaltiniai) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 * RECENZIJOS Tomasz ZARYCKI, Vingūs Rusijos alternatyviosios istorinės naracijos raidos takai: debatai susiję su Andrejaus Zubovo redaguota knyga „Rusijos istorija XX amžius” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Culture et identité en Europe centrale. Canons littéraires et visions de l’histoire, red. Michel Maslowski, Brno 2011 (Kazimierz WÓYCICKI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wasilij Antonowicz Chaniewicz, Poliaki w Tomskie (XIX–XX ww.). Biografii, Tomsk 2012 (Antoni KUCZYŃSKI) . . . . . . . . . . . . . . . . Arkadiusz Czwołek, Opozycja polityczna na Białorusi (1989–2010), Gdańsk 2013 (Rafał CZACHOR) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zbig: The Strategy and Statecraft of Zbigniew Brzezinski, red. Charles Gati, Baltimore 2013 (Raymond TARAS) . . . . . . . . . . . . . AT S I Ų S T O S K N YG O S

183

219 224 229 231 237

PW_49.indb 5

2014-11-21 12:24:48

ЗЬМЕСТ А Р Т Ы К УЛ Ы Барбара ШАРДЫКОЎСКА, Дачыненьні Канстытуцыйнадэмакратычнай партыі да польскай праблематыкі ў Расеі ў 1905–1907 гадах . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Катажына САБІЯНЭК-ЗЕНТЭК, Рай, пабудаваны на зямлі, або канец утопіі і пачатак антыўтопіі. Таталітарны парадокс у расейскай антыўтопіі (Я. Замяцін, У. Вайновіч, У. Сарокін) . . 41 Д А К У М Е Н Т Ы І М АТ Э Р Ы Я Л Ы Бартломей ГАРЧЫК, Палякі ў Петраградзе-Ленінградзе в 1917– 1941 гг. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Міхал ПЯКАРСКІ, Музыказнаўства ў Львоўскім унівэрсытэце і яе заснавальнік Адольф Хыбінскі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 Генрыка ІЛЬГЕВІЧ, Юрыдычнае таварыства імя Ігнацыя Даніловіча ў Вільні (1921–1939) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 Міхал ЯРНЭЦКІ, Стрэл у русафільства. Выпадак Фёдара Тацінца ці старонка са спрэчкі дзьвюх нацыянальных арыентацый на Карпацкай Русі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 * Малгажата РУХНЕВІЧ, Перасяленьні з БССР у Польшчу ў 1944– 1947 гадах (пералік гістарычных крыніцаў) . . . . . . . . . . . . . . . . 153 * РЭЦЭНЗІІ Томаш ЗАРЫЦКІ, Пакручастыя сьцежкі разьвіцьця альтэрнатыўнага гістарычнага наратыву ў Расеі: Дэбаты вакол кнігі «Гісторыя Расеі. XX стагодзьдзе» пад рэд. Андрэя Зубава . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 * Культура й ідэнтычнасьць у Цэнтральнай Эўропе. Літаратурны канон і бачаньне гісторыі, рэд. Мішэль Маслоўскі, Брно 2011 (Казімеж ВУЙЦІЦКІ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219 Василий Антонович Ханевич, Поляки в Томске (XIX–XX вв). Биографии, Томск 2012 (Антоні КУЧЫНСКІ) . . . . . . . . . . . . . . 224 Аркадыюш Чволэк, Палітычная апазіцыя на Беларусі (1989– 2010), Гданьск 2013 (Рафал ЧАХОР) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229 Zbig: The Strategy and Statecraft of Zbigniew Brzezinski, ред. Чарлз Гаті, Балтымар 2013 (Райманд ТАРАС) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 К Н І Ж К І Д АСЛ А Н Ы Я 237 6

PW_49.indb 6

2014-11-21 12:24:48

ЗМІСТ С Т АТ Т І Барбара ШОРДИКОВСКА, Конституційно-демократична партія щодо польського питання в Росії в 1905–1907 роках . . 21 Катажина СОБІЯНЕК-ЗЄНТЕК, Рай побудований на землі, тобто кінець утопії і початку антиутопії. Тоталітарний парадокс російської антиутопія (Є. Замятін, В. Войнович, В. Сорокін) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Д О К У М Е Н Т И Т А М АТ Е Р І А Л И Бартломей ГАРЧИК, Поляки в Петрограді-Ленінграді в 1917– 1941 рр. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Міхал ПЄКАРСКІ, Музикознавство у Львівському університеті і його засновник Адольф Хибінскі. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 Хенрика ІЛГЕВИЧ, Юридичне товариство ім. Ігнатія Даниловіча у Вільнюсі (1921–1939) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 Міхал ЯРНЕЦКІ, Постріл в русофільство. Справа Федора Тачінца або картка із суперечкою двох національних орієнтацій Закарпатської Русі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 * Малгожата РУХНЄВІЧ, Переселення з БРСР до Польщі в 1944– 1947 роках (вибрані джерела) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 * РЕЦЕНЗІЇ Томаш ЗАРИЦКІ, Звивисті шляхи розвитку альтернативного історичного наративу в Росії: Дебати з приводу книги «Історія Росії ХХ століття» під редакцією Андрія Зубова . . 183 * Культура та ідентичність у Центральній Європі. Літературний канон і бачення в історії, під ред. Міхел Масловскі, Брно 2011 (Кажімєж ВУЙЧІЦКІ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219 Василий Ханевич, Поляки в Томську (XIX–XX вв.). Біографії, Томськ 2012 (Антоні КУЧИНСЬКІ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224 Аркадіуш Чволек, Політична опозиція в Білорусі (1989–2010), Гданськ 2013 (Рафал ЧАХОР) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229 Збіг: Стратегія і мистецтво управління державою за Збігнєвом Бжезінським, під ред. Чарлз Гаті, Балтимор 2013 (Реймонд ТАРАС) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 НАДІСЛАНІ КНИГИ 237 7

PW_49.indb 7

2014-11-21 12:24:48

СОДЕРЖАНИЕ

С Т АТ Ь И

Барбара ШОРДЫКОВСКА, Отношение КонституционноДемократической партии к польским вопросам в России в 1905–1907 годах . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Катажина СОБИЯНЕК-ЗЕНТЕК, Рай построенный на земле, конец утопии и начало антиутопии. Тоталитарный парадокс в российской антиутопии (Е. Замятин, В. Войнович, В. Сорокин) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

Д О К У М Е Н Т Ы И М АТ Е Р И А Л Ы

Бартломей ГАРЧИК, Поляки в Петрограде-Ленинграде в 1917– 1941 гг. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Михал ПЕКАРСКИ, Музыковедение во Львовском университете и его основатель Адольф Хыбиньски . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 Генрика ИЛГЕВИЧ, Юридическое общество им. Игнатия Даниловича в Вильнюсе (1921–1939) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 Михал ЯРНЕЦКИ, Выстрел в русофильство. Дело Федора Taцинца, или страничка из спора двух национальных ориентаций Подкарпатской Руси . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 * Малгожата РУХНЕВИЧ, Переселения из БССР в Пoльшу в 1944– 1947 годах (выбор источников) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 *

РЕЦЕНЗИИ

Томаш ЗАРЫЦКИ, Извилистый путь развития альтернативного исторического нарратива в России: Дебаты вокруг книги «История России XX века» под редакцией Андрея Зубова . . . 183 * Культура и идентичность в Центральной Европе. Литературный канон и видение истории, ред. Мишель Масловски, Брно 2011 (Казимеж ВУЙЦИЦКИ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219 Василий Антонович Ханевич, Поляки в Томске (XIX–XX вв.). Биографии, Томск 2012 (Антони КУЧИНСКИ) . . . . . . . . . . . . 224 Аркадиуш Чволек, Политическая оппозиция (1989–2010), Гданьск 2013 (Рафал ЧАХОР) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229 Збиг: Стратегия и искусство управления государством Збигнева Бжезинского, ред. Чарльз Гати, Балтимор 2013 (Рэймонд ТАРАС) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 ПРИСЛАННЫЕ КНИЖКИ 237 8

PW_49.indb 8

2014-11-21 12:24:49

CONTENTS Barbara Szordykowska, The Constitutional Democratic Party and the Polish Question in Russia 1905–1907 . . . . . . . . . . . 21 The Constitutional Democratic Party, formed in October 1905, was the first organized liberal-democratic party on Russian soil, whose creation was the achievement of a many-year process of forming a liberal opposition in Russia. The political conditions for the creation of the Party of People’s Freedom (which the Constitutional Democratic Party was also known as) were on the one hand advantageous for opposition activity (events of the 1905–1907 Revolution) and on the other, forced the acknowledgement of the growing strength of labor opposition. Although the leader of the Kadets, Pavel Miliukov, underlined that the Constitutional Democratic Party, similarly to the Russian Social-Democrats, stood on one side of the opposition movement in Russia, in fact, reality and concrete resolutions of basic political and social problems cause that these streams were never really brought together. The Constitutional Democratic Party opted for Western democratic solutions, keeping in mind the possibility of bringing into being a political system based on a constitutional monarchy, naturally with the guarantee of civic rights gained within the framework of the resolutions of the October Manifesto (17 October 1905). On the basis of a wide-ranging program of social, political and economic changes, the leaders of the Kadet party perceived an opportunity to gain social support for their program. In the first years of their existence they did in fact note real, meaningful successes, proof of which was their crushing victory in the First National Duma elections. The program, proposed at the first plenary meeting of party founders (October 1905), brought into consideration conceptions of political change, which on the road of evolutionary changes, as a consequence, would bring about a model – in the opinion of the Kadets – political system: a constitutional monarchy. The years of the 1905–1907 Revolution brought to light, with great force, conflicts – not just social and political, but ethnic – in answer to which each significant political force had to occupy a definite standpoint. As a multi-ethnic state, Russia had been governed in a strictly centralized manner for ages. In the face of growing social opposition, especially during the 1905–1907 Revolution, demands for autonomy became a real eventuality. The Kadet Party, as that political force which held hopes of political leadership, proposed program of autonomy considering just such a variant of solutions to the ethnic questions pertaining not only to the Kingdom of Poland, but also the Grand Duchy of Finland, whose aspirations of autonomy were whole-heartedly supported by the Kadets. Despite the formal and declarative declaration of the Kadets in support of autonomy for the frontier lands (kresy) this did not, in fact, signify their real and practical support in discussions on the subject in

PW_49.indb 9

2014-11-21 12:24:49

CONTENTS the National Duma. The declaration of the Polish Circle during the Second Duma, raised by Polish deputies, was received practically no support from the Kadets. The fiery speeches of the Kadet politicians Sergey Muromstev and Fyodor Kokoshkin (recognized as a fervent polonophile by Miliukov) gave practically nothing besides a feeling of moral support, felt by Polish activists, including Aleksander Lednicki (a close colleague of Miliukov) as important proof of Polish-Russian cooperation. In this specific instance, Miliukov, analyzing the Polish proposition for solutions concerning the subject of autonomy, decided that they were too far-reaching and thus impossible for the Kadets to accept. In subsequent elections to the Third Duma, the Kadets did not achieve a meaningful victory. In fact, things went the opposite way as radical nationalistic parties came to the fore, which not only did not take into consideration any solutions of autonomy in Russia, but felt that the concessions directed at Poles and Finns to date were too far-reaching, and by that same token, returning to earlier anti-Polish and anti-Finnish activity.

Katarzyna Sobijanek-Ziętek, Paradise on Earth – The End of Utopia and the Beginning of anti-Utopia: The totalitarian paradox of Russian anti-utopia (Yevgeny Zamyatin, Vladimir Voinovich, Vladimir Sorokin) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 The subject of this article is Russian 20th century literature. The author focusses on three authors belonging to different generations: Yevgeny Zamyatin (1884–1937), Vladimir Voinovich (1932), Vladimir Sorokin (1955). The literary work introduced here presents interesting material for conducting wide-ranging literary and linguistic – and even historical-sociological – research. The problematic approach selected by the author of the following article represents an attempt to grasp one of the most important problems of the subject of anti-utopia, specifically – totalitarianism. Travelling the path of totalitarianism, which represents a compositional axis and conceptual essence, various problems are revealed to do with the transference of dreams and utopian projects from imagination and paper onto the plane of life. Upon examination of the example of the analyzed works, it is clear to see the fragmentation of the ideal, which is overgrown with subsequent structures and machines of control, cultivating anonymous numbers devoid of feelings, willpower or consciousness and glorifying the tormentor – the creator of a quasi-religious system. Juxtaposing the works, written in different periods and various circumstances by the representatives of prosaically distinct currents, allows the perception of similarities and conception of parallels in the anti-utopian discourse. It also demonstrates the

PW_49.indb 10

2014-11-21 12:24:49

CONTENTS historical development of the genre, the evolution of social-cultural problems and the methods of presenting the dangers of totalitarianism and the threat to civilization. The author of the article shows that technological gains and scientific progress create new opportunities for human beings, as well as improving and enhancing their lives, while simultaneously these two factors cause the degradation of personal identity and the cause of various forms of slavery. Nonetheless, whatever the technological-social circumstances, certain human traits seem unchanging; cruelty, ruthlessness, the desire to dominate another, not to mention humiliation, which is unreservedly tied to the concept of power and the craving of its manifestation. Anti-utopian literature, making use of satire, hyperbole and the grotesque, exposes the results of forceful techno-civilizational progress, oppressive consumerism and totalitarianism. It illustrates a picture full of turmoil and the inner tension of enslavement of the individual; misshapen utopian ideas, finalized in an apocalyptic or totalitarian model of reality. At the same time, it reveals individuals that are distinguished by their imagination, a deep desire for freedom, intimacy and independence, traits which the particular system of government was unable to uproot or destroy.

Bartłomiej Garczyk, Poles in Petrograd-Leningrad in the years 1917–1941 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 St. Petersburg (Petrograd and later Leningrad) was a multi-ethnic city throughout its entire existence. After losing its status as the capital city in 1918, it became the second city of Soviet Russia and later the Soviet Union, but retained its mosaic of ethnic nationalities. It should be noted that from its founding, the number of Russian inhabitants in the city was stable and averaged 82–86% of the total population. The percentage of non-Russian inhabitants varied over the centuries between 6–18%, reaching its peak of 25% during the period of the First World War and the revolution. Among the most represented ethnic groups living in the city where: Germans, Finns, Swedes, Jews, Tatars, Estonians, Latvians and Poles, who left permanent footprints in the capital city on the banks of the Neva River. The article deals with the Polish community in St. Petersburg from the start of the October Revolution of 1917, up until the invasion of Nazi Germany on the USSR in 1941. Ethnic diasporas living in St. Petersburg possessed more or less favorable conditions for the realization of their national aspirations. Regardless of the changing and often restrictive ethnic policies of the Tsarist government, it should be emphasized that objectively, Polish cultural life possessed rich traditions and was characterized by its great diversity of form. Various types of civic and religious institutions functioned, while educational, charitable or sportive organizations and associations

PW_49.indb 11

2014-11-21 12:24:49

CONTENTS were created. Libraries, national schools, social clubs, newspapers and cultural landmarks also existed. The situation in the city was significantly altered by the start of the First World War, the February Revolution and – most of all – the Bolshevik coup, which brutally influenced the life of diasporas, including that of the city’s Polish inhabitants. The Bolsheviks shortly began to realize their own conceptions of ethnic policy. During the first stage (by convention from 1917 to the mid-1930s), a policy of development and growth of ethnic minorities, and autochthonization of ethnic cadres was realized. In Leningrad, korenization resulted in the enrichment of the Polish ethnic diaspora’s cultural life in every aspect, something historically unprecedented. This also led to the growth of education in Polish and spread of Polish press publications. National education houses were founded, as well as national clubs, which were the principle entities involved in educational-cultural work. Under the patronage of the Polish Education House (Polski Dom Oświaty), various artistic, theatrical and literary circles (not to mention others) functioned. Nonetheless, it should be clearly underlined that the policies realized by the Bolsheviks ruled out any pluralistic worldview whatsoever and the growth of Polish national culture could not venture outside strictly defined ideological frameworks. The second stage of Soviet ethnic policy – encompassing the second half of the 1930s until 1939 – was characterized by a total break from the previously prevailing policy of korenization. The government moved away from the development of ethnic culture and replaced it with the total centralization and unification of all life. Stalin, paying heed to the danger of “local nationalism”, as well as triggering a psychosis of the threat of war from capitalist nations, initiated a series of repressive actions. In the mid-1930s, a witch-hunt was initiated against representatives of national minorities. Its climax occurred during the “Great Purge” and the tragic years of 1937 and 1938. In Leningrad, tens of thousands of people were executed, including many Poles – cultural activists, representatives of art and literature, party and national figures, as well as representatives of the intelligentsia, working class and kolkhozniks. The liquidation also involved the entire city’s church apparatus. All manifestations of religious life were targeted – seminaries were shut down, church schools and Polish cultural landmarks were nationalized, church property was confiscated and the clergy suffered persecution. Despite the many years of Stalinism, Polish culture survived on the banks of the Neva River and continues to thrive to this day.

PW_49.indb 12

2014-11-21 12:24:50

CONTENTS Michał Piekarski, Musicology at Lwów/Lviv University and its Founder Adolf Chybiński . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 In the history of science in Poland the beginnings of musicology (in its modern sense, from the German Musikwissenschaft) as a university subject are tied to Lwów (now Ukrainian: Lviv). In 1912, a Polish scholar Adolf Chybiński (1880–1952) established musicology at Lwów/Lviv University – at the time the largest Polish university. Already on the eve of the First World War, due to the foundation of the Musicology Institute in Lwów/Lviv, the subject was assured the conditions necessary for carrying out didactic and scientific activity. This was mainly thanks to Adolf Chybiński himself, who used his own finances to equip the institute in the required materials on more than one occasion. In this way, the institute in Lwów/Lviv became the leading center of musicology in the Polish academic world, even before the start of the First World War (irrespective of the fact that in 1911, another center of musicology was established in Cracow). During the inter-war period in Poland, thanks to the didactic and scientific activities of Prof. Chybiński at Johannes Casimirus University, the so-called “Lwów/Lviv School of Musicology” came into being – the first such widely developed institution in Poland dealing with the subject of musicology. Until 1939, 24 theses (M.A. and Ph.D.) were written there on some of the following subjects: early music (including the history of Polish music from the 15th–18th cent.), music of the romantic period and ethno-musicology. Adolf Chybiński, along with his pupils, would go on to shape the direction of the Lwów/Lviv musicology school. One of the Lwów/Lviv School’s characteristic traits was a specific emphasis on historical musicology, especially that pertaining to old Polish music (to the end of the 18th cent.) The musicology school he formed in Lwów/Lviv would play a key role in the development of this discipline in Poland, both during the inter-war period and after the end of the Second World War. The activities of the Lwów/Lviv musicology school included: editing material, carrying out inventory of musical relics and organizing their systematic study. The research carried out by the Lwow musicologists encompassed the archives of the most important academic institutions in Poland located in Kraków, Warsaw and Lwów/ Lviv. Chybinski’s main ambition was to build the foundations of the history of music. The crowning achievement of this ambition was the series: “Wydawnictwo Dawnej Muzyki Polskiej” (Publication of Early Polish Music) initiated in 1928, in order to create an archival base for the history of Polish music (it exists to this day). On his initiative a photocopy archive of valuable 15–18th century musical manuscripts was created, which was mostly funded by Prof. Chybiński, due to a lack of government financial support for the project. This was a matter of the highest importance for the

PW_49.indb 13

2014-11-21 12:24:50

CONTENTS Professor, as he correctly feared that libraries and archives might be destroyed, in which case Polish culture would be forever deprived of old music source materials. In this manner, many priceless manuscripts were inventoried and protected, thanks to which these compositions survived, despite the destruction cause by the war and the burning of many manuscripts stored in Warsaw libraries by Nazi troops. After the war, due to the occupation of Lwow by the USSR, Prof. Adolf Chybiński settled in Poznan. There he served as the director of the university’s Musicology Institute until his death. Professor Adolf Chybiński was one of the most distinguished Polish scholars of the first half of the 20th century. He and other lecturers at the Johannes Casimirus University in Lwów/Lviv, such as Roman Ingarden, Rudolf Weigl, Stefan Banach, created the basis of research and methodology for many subjects in the fields of medicine, precise sciences and the humanities in Poland. Thanks to their work, the university was widely recognized and respected outside Lwów/Lviv, enriching not just Polish, but European science.

Henryka Ilgiewicz, The Ignacy Daniłowicz Law Society in Wilno/ Vilnius (1921–1939) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 The Ignacy Daniłowicz Law Society in Wilno/Vilnius was created in 1921 by Polish lawyers and was active until the start of World War II. The Society’s aim was to study, develop and popularize legal knowledge by organizing readings, discussions, publishing legal works, as well as gathering literature, all dedicated to the subject of the law. The Society’s head office was located in the District Court building on Mickiewicz Street in Wilno/Vilnius. Its activity encompassed the area of Wilno/ Vilnius and Vilnius Region. Its members included workers of the Law and Social Science Department at Stefan Batory University, lawyers, judges, legal counselors, as well as other representatives of the law milieu. The number of members fluctuated between 87–112 individuals. There were two categories of membership – regular and honorary. Honorary membership was confirmed at a general meeting to individuals who had especially distinguished themselves in the field of social work, science or politics in cooperation with the Society. Members of the Society chose a 9-person Council and Revisory Commission at a general meeting. The members also chose a president, vice-president, treasurer and secretary (as well as a librarian from 1931 onward) from amongst themselves. From 1921–1933, the President of the Law Society was Prof. Alfons Parczewski and from 1934–1939, Prof. Franciszek Bossowski. The Society organized readings and discussions. There, the most important legal statutes and bills were debated. They were also actively involved in organizing conventions of Polish lawyers and their work, especially during the First Congress of

PW_49.indb 14

2014-11-21 12:24:50

CONTENTS Polish Lawyers that took place 8–10 June 1924, in Wilno/Vilnius. Jointly with the Law and Social Science Department of Stefan Batory University, the Law Society published “Rocznik Prawniczy Wileński” (The Wilno/Vilnius Lawyers’ Annual) and supported the publication of the monthly “Wileński Przegląd Prawniczy” (Wilno/ Vilnius Law Review), which complemented the library of concise legal literature. The Society’s activity suffered as a result of the world economic crisis, which also deeply affected Wilno/Vilnius and the surrounding region. During the crisis years of 1931–1933, the number of readings and members decreased considerably. Discussion meetings did not take place and the whole effort of the Society was placed on continuing its publishing work. After a few years, the Society became more active as the situation in the country improved somewhat. In February 1934, a general meeting was held during which a new Council was elected. The number of readings and members increased. Despite this, after a few years the Society’s activity once more dropped off due to a number of reasons These included a lack of active interest by regular members in the activities of the Daniłowicz Law Society because of professional commitments, as well as the simultaneous existence of other, similar institutions, such as the Law Council or the Association of Judges and Prosecutors, which a portion of the Society’s members joined instead. Despite these adverse circumstances, the Society survived up until World War II, concentrating their energies on the joint publication of the aforementioned periodicals with the Law and Social Science Department at Stefan Batory University. The start of World War II proved to be the final blow to the Ignacy Daniłowicz Law Society’s activities. During its relatively short existence, the Society’s activity greatly contributed to the consolidation of the Wilno/Vilnius law milieu, as well as deepening and spreading knowledge in various areas of the law. It also gave the lawyers of Wilno/Vilnius the opportunity to actively take part in resolving many of the most important legal problems.

Michał Jarnecki, A Shot at Russophilism. The Case of Fedor Tancinc: A page from the conflict between two national identities in Carpathian Ruthenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 Carpathian Ruthenia, a backward area in all aspects, was a part of Czechoslovakia during the first half of the 20th century and became a region of sharp conflict between two national identities – Russian and Ukrainian. A third, strictly local national identity, Ruthenian, played rather a bit part in this conflict. The most obvious area of conflict was school education and the question of official language – other than Czech – in Carpathian Ruthenia. Initially the pro-Russian camp seemed stronger, but because of the links of some of its members to Hungarian revisionism and the conflict with Poland, the Czech government temporarily favored the pro-Ukrainians.

PW_49.indb 15

2014-11-21 12:24:50

CONTENTS In the second half of the 1920s, the government in Prague, despite certain reservations, switched to the pro-Russians. The pro-Ukrainian camp, in the eyes of the Czechs, had grown and built too strong a position in Ruthenia in regards to language and school education, so that in the promised, though delayed, autonomous situation, they would take real power. The territorial ambitions of the pro-Ukrainian camp, regarding Ruthenia as part of Greater Ukraine, caused (besides the earlier “push and shove” on the educational and language front) the development of suspicions of tendencies of irredentism. The change in Prague’s position and the growing position of Russophiles alarmed the Ukrainians. An OUN cell was created in Ruthenia, which attracted youths through its radicalism, including a student of the Teacher Training College in Uzhgorod, Fedor Tacinc. One of the most featured representatives of the pro-Russian camp – practically its symbol – was Fr. Yevgeniy Sabov, the author of many school textbooks and linguistic works. It was at him that Tacinc fired a shot on 1 June 1930. For Tacinc, this was a symbolical “protest shot” at Russophilism and was meant to demonstrate to the general public the dynamism of the pro-Ukrainian movement. The victim survived, while the would-be assassin, along with his co-conspirators – including Stefania Novakivska – were all apprehended and convicted. The shot fired in Uzhgorod intensified the conflict between the two opposing camps, though the OUN aborted any direct action on Ruthenian territory. The conflict was resolved during the interwar period of autonomy, by the decision of the government of Fr. A. Wołoszyn in favor of the pro-Ukrainians.

Małgorzata Ruchniewicz, Resettlements from the Byelorussian Soviet Socialist Republic to Poland 1944–1947 . . . . . . . . . . 153 Mass migrations, which Polish lands became the scene of in the 1940s, are a relatively intensively researched problem. Attention is not only focused on the fate of the Polish population, but also other national ethnic groups in the area. A part of this extensive research field is the resettlements that took place from the Eastern lands of the Second Polish Republic, annexed by the Soviet Union. On 9 and 11 September 1944, the Polish Committee of National Liberation (PKWN) along with the governments of the Soviet republics of Belarus, Ukraine and Lithuania, signed an agreement concerning the resettlement of Poles and Jews (until 1939, Polish citizens) westward and Ukrainians, Belarusians and Lithuanians eastward. These organized migration actions encompassed about two million people on both sides of the border. Officially they were designated evacuations and repatriations. In historiography, in the last few decades, the term “resettlement” has entrenched itself, as it most accurately describes the movement of Poles to the west from their locations up to that

PW_49.indb 16

2014-11-21 12:24:51

CONTENTS point. The state of research on resettlement from behind the then-new eastern border is quite varied. Already during the Peopleâ&#x20AC;&#x2122;s Republic of Poland, there appeared a certain number of publications to do with migrations and settlement in the new western part of Poland, but the subject of Poles leaving the east belonged to those deemed politically sensitive. The fall of communism created new and more advantageous working conditions for historians as political barriers were removed and many archives were opened up to researchers. This brought with it a clear advance in historiography. The resettlements were part of the contextually wider subject of population processes on the former eastern frontier of the Second Polish Republic in the first half of the 20th century. They also found a place in the field of research on selected parts of former Polish eastern provinces. They were also considered in the basic analysis of ethnic and population changes in what is now Western Ukraine in the 1930s and 1940s. A separate area was reserved for Poles resettled from what are now Lithuanian lands. The edition of source materials, which not only contain selected documents from Polish, but also Ukrainian archives, should also be mentioned. The resettlement of the Polish population from Belarus and vice versa, though, has not yet received separate due attention. A major limitation in Polish research conducted until the end of the 20th century was the relatively small number of source materials available. Only during research enquiries carried out by the author at the National Archive of the Republic of Belarus in Minsk, starting in 2001, it turned out that not only did it contain material drafted by the Soviet administration, resettlement apparatus and various party committees, but also a serious of acts created by the main proxy of the Polish government responsible for evacuation of Poles from the BSSR. They were previously unknown and thus unused by scholars. Materials concerning the resettlements can also be found in periphery archives. Close to 535,000 Poles expressed the wish to move to their newly reshaped motherland from what is now Eastern Belarus. This was more or less half the Polish population which inhabited the area before the start of the Second World War. Of those registered, only around 231,000 left Belarus. The question remains why so few left. The answer to this and various other questions can be found in the materials contained in the Belarusian archives. The small selection contained here shows their diversity and informational value, which will be fully utilized and presented in a future historical study.

PW_49.indb 17

2014-11-21 12:24:51

Tomasz Zarycki, The Winding Path to Development of an Alternative Historical Narrative of Russia: The debate surrounding the book “History of Russia. 20th Century” edited by Andrei Zubov . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 The editorial review describes the debate which took place in Russia and abroad surrounding the two-volume history of Russia, published in Moscow in 2009, and edited by Andrei Zubov. The book, though it did not gain official textbook status (the primary reason why it was originally ordered and written), caused quite a stir for a publication of its kind. It also serves as an important reference point for Russian historical debates. Analysis of the controversy surrounding it that appears in the review gives a good insight both into the problem of contemporary Russian historical politics and Russian historiographical dilemmas. The review presents the context of the appearance of the book, which appears to be the most radical attempt to overthrow the Soviet historical narration style to date – the main reason why it met with an emotional reaction from a significant portion of Russian commentators. Wider political factors are also pointed out, while a concrete and detailed account of how the work came in to being is also contained, including the role the Kremlin played. The Kremlin had hoped the work to be as an alternative to the neo-Communist historiographical trend, while at the same sympathetic to President Putin and Aleksandr Solzhenitsyn, under whose patronage it was endorsed. The review analyses the further evolution of the book, whose final form proved to be far from the initial expectations of is originators. The review goes on to introduce the main areas of criticism of the book, as well as reconstructing the most important lines of dispute amongst intellectuals taking part in debate over it. This analysis indicates the most sensitive aspects of Russian historical politics and illustrates methods by which it is carried out, especially by the state government and institutions close to it. The review also describes how the book was received abroad, including in Poland. As it is demonstrated, the book does not entirely fit any one of the dominating sections of the Russian political scene, on account of which the debate did not always take place in a schematic way. Analysis of the previously mentioned debate has shown how representatives of specific political camps are attempting to integrate selected controversial Russian historical themes with their own narratives and political visions. The analysis exposes a uniquely fragmented picture on the plane of Russian intellectual debate, in which agreed upon points of reference – especially in the area of interpretation of the country’s contemporary history – are very limited.

PW_49.indb 18

2014-11-21 12:24:51

PRZEGLĄD WSCHODNI № 49

PW_49.indb 19

2014-11-21 12:24:51

PW_49.indb 20

2014-11-21 12:24:51

Przegląd Wschodni, t. XIII, z. 1 (49), s. 21–40, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

Barbara Szordykowska Gdańsk

PARTIA KONSTYTUCYJNO-DEMOKRATYCZNA WOBEC PROBLEMATYKI POLSKIEJ W ROSJI W LATACH 1905–1907

OWOŁANIE DO ŻYCIA w ogniu wydarzeń rewolucyjnych 1905– 1907 pierwszej liberalno-demokratycznej partii w Rosji – Partii Konstytucyjno-Demokratycznej, w październiku 1905 r., stanowiło doniosłe osiągnięcie liberalnej opozycji rosyjskiej, której korzenie sięgają jeszcze XIX-wiecznych początków kształtowania się nurtu liberalnego, ruchu ziemstw, działalności rosyjskiej inteligencji w ramach tzw. legalnego marksizmu oraz późniejszego ruchu tzw. „oswobożdienija”. Kształtowanie się programu obozu liberalnego w jego wczesnym etapie przypada na lata pięćdziesiąte XIX wieku, gdy nieśmiało podnoszono hasła bardzo ogólne: likwidacji pozostałości systemu feudalnego, zasady nieinterwencji państwa w sferę działalności gospodarczej (kanon liberalnej ekonomii Adama Smitha)1, zabezpieczenia minimum swobód obywatelskich i politycznych, żądania – całkowicie dotychczas obcego w warunkach rosyjskich – powołania do życia monarchii konstytucyjnej, co znajdzie odzwierciedlenie w okresie wydarzeń rewolucyjnych na początku XX wieku w formie powołania do życia przedstawicielstwa narodowego, jakim będzie Duma Państwowa. Działalność wybitnych postaci drugiej połowy XIX wieku: Konstantego Kawielina, Mikołaja Milutina, Mikołaja Stankiewicza,

Zasada lesseferyzmu – nieinterwencji państwa, szeroko popularyzowana nie tylko w Wielkiej Brytanii, ale całej ówczesnej Europie, uważana za podstawę nowoczesnej gospodarki wolnokonkurencyjnej. Rosja, opóźniona w ekonomice tkwiącej jeszcze w strukturach feudalnych, dopiero próbowała nowoczesne zasady ekonomii popularyzować. 1

PW_49.indb 21

2014-11-21 12:24:52

BARBARA SZORDYKOWSKA

Eugeniusza Korsza, Iwana Babsta2, Michała Szczepkina, to tylko kilka przykładów pierwszych liderów liberalnych koncepcji na gruncie rosyjskim. Przełom XIX i XX wieku wprowadził Rosję w całkowicie już nowy etap kształtowania się opozycji liberalnej – z ruchu słabo zorganizowanego przeszła ona do tworzenia większych form organizacyjnych, jednocześnie rozbudowując program politycznych i społecznych przemian. Pierwsze kółko „Biesieda” działające od lat dziewięćdziesiątych XIX wieku do 1905 roku grupowało w swoich szeregach późniejszych, wybitnych działaczy partii kadeckiej, takich jak: Fiodor Gołowin, książęta Piotr i Paweł Dołgorukowowie, Fiodor Kokoszkin, Wasył Makłakow. Obok wymienionych pojawiają się też nazwiska epigonów ruchu słowianofilskiego: Fiodora Samarina, Michała Stachowicza, Aleksego Chomiakowa, Dymitra Szypowa. Całkowicie nowy etap działalności opozycji liberalnej zapoczątkowało wydawanie pisma „Oswobożdienije” („Wyzwolenie”), którego pierwszym redaktorem został Piotr Struwe (chociaż zaproponowano tę funkcję wcześniej Pawłowi Milukowowi, późniejszemu liderowi Partii Konstytucyjno-Demokratycznej)3. Pismo wychodziło początkowo w Stuttgarcie (od 1902 roku), a następnie w Paryżu do 1905 roku. Wprowadzając w problematykę rosyjskiego liberalizmu doby konstytucyjnej należy wspomnieć o dwóch organizacjach, które stały się podstawą dla uformowania interesującej nas Partii Konstytucyjno-Demokratycznej. Był to Związek Wyzwolenia oraz organizacje Ziemców-Konstytucjonalistów. Związek Wyzwolenia ukształtował się na zjeździe założycielskim w dniach 3–5 stycznia 1904 roku i – jak pisze o tym profesor I.W. Hessen – składał się z różnych grup, których wspólnym mianownikiem było dążenie do przeprowadzenia demokratyzacji Rosji4. Szerszy program partii demokratycznej, której powołanie uznano za jedno z najpilniejszych zadań, ogłoszono w 67 numerze „Oswobożdienija” (z 18 marca 1905), autorem był Piotr Struwe. Najistotniejsze jego punkty to zwołanie zgromadzenia ustawodawczego na podstawie powszechnego, bezpośredniego, równego i tajnego głosowania, opracowanie nowej ustawy zasadniczej – konstytucji, bezwarunkowa równość wszystkich obywateli wobec prawa, zniesienie wszelkich ograniczeń narodowościowych.

Iwan Babst, profesor ekonomii politycznej na uniwersytecie w Kazaniu, twórca teorii „razumnogo progriessa” (rozsądnego postępu), szerzącego na gruncie rosyjskim hasła liberalizmu ekonomicznego. 3 P.N. M i l u k o w, Wospominanija (1859–1917), t. II, New York 1955; por. I.I. P i e t r u n k i e w i c z, Iz zapisok obszczestwiennogo diejatiela (Wospominanija) [w:] „Archiw Russkoj Rewolucji”, Berlin 1934, t. XXI, s. 337. 4 I.W. H e s s e n, W dwóch wiekach. Żizniennyj otczot, [w:] „Archiw Russkoj Rewolucji”, Berlin 1937, t. XXII, s. 175. 2

PW_49.indb 22

2014-11-21 12:24:52

PARTIA KADETÓW WOBEC PROBLEMATYKI POLSKIEJ

Do głównej kwestii naszych rozważań należy punkt odnoszący się do zagadnień narodowościowych, o którym program przyszłej Partii KonstytucyjnoDemokratycznej dokładnie będzie stanowić na podstawie programu przyjętego na zjeździe założycielskim. Wydarzenia rewolucyjne z października 1905 roku i ich kulminacyjny punkt stanowiły ważny moment wykorzystany przez liberałów w stworzeniu podstaw programowych partii. Dla rozważań o kwestii narodowej w programie kadetów szczególnie istotny jest rozdział III – Samorząd i autonomia, który jednoznacznie wyrażał kadecki punkt widzenia na kwestie narodowościowe w Rosji oraz drogi rozwiązania tych niezwykle zapalnych problemów. Partia Konstytucyjno-Demokratyczna stanęła na stanowisku uznania za jedyny, słuszny program w sprawach narodowościowych – program autonomii, a więc zachowanie całości, niepodzielności imperium, jednocześnie dokładnie precyzując swoje stanowisko w szczególności w odniesieniu do kwestii wówczas w Rosji najbardziej aktualnych i zapalnych – kwestii polskiej, fińskiej i żydowskiej5. Wyodrębnienie tych właśnie trzech kwestii narodowościowych i uznanie ich za najbardziej istotne z punktu widzenia zagadnień narodowościowych w Rosji jest faktem niekwestionowanym6. Droga dojścia do wypracowanego w pełni programu narodowościowego kadetów była długa, a precyzowanie konkretnych jego założeń dokonywało się na długo przed formalnym ukonstytuowaniem partii w październiku 1905 roku. Nie wchodząc w szczegóły, należy jednak zaznaczyć, że kwestie te zajmowały działaczy liberalnego nurtu, czego wyrazem były publikacje na łamach liberalnej prasy, związanej bezpośrednio z późniejszymi działaczami kadeckimi. Szczególnie aktywne na polu propagowania idei liberalnych i kwestii narodowościowych było wspomniane wcześniej „Oswobożdienije” oraz „Prawo”. Zamknięcie obrad pierwszego zjazdu założycielskiego Patrii KonstytucyjnoDemokratycznej zbiegło się z niezwykle ważnym momentem w dziejach Rosji – wydaniem słynnego Manifestu z 17 (30) października 1905 roku, stanowiącego zapowiedź zmian demokratycznych. Na bazie tych ustaleń możliwa była przejściowa demokratyzacja kraju, w tym – co ważne z punktu widzenia naszych

Programma Konstitucjonno-Demokraticzeskoj Partii, wyrabotannaja uczreditielnym sjezdom partii 12–18 oktiabria 1905 goda [w:] Konstitucjonno-Demokraticzeskaja Partija, sjezd 12–18 oktiabria, s. 9–23. 6 Szeroka analiza problemów związanych z identyfikacją narodową, rolą i miejscem Polaków oraz Finów w hierachii narodów Imperium Rosyjskiego w nowej pracy: M. L e s k i n e n, Polaki i finny w rossijskoj naukie wtoroj połowiny XIX wieka, Moskwa 2010; W.S. D i a k i n, Nacjonalnyj wopros wo wnutrenniej politikie carizma (XIX – naczało XX wieka), SPb.1998. 5

PW_49.indb 23

2014-11-21 12:24:53

BARBARA SZORDYKOWSKA

rozważań – legalna działalność nie tylko powołanej do życia Partii KonstytucyjnoDemokratycznej, ale także innych partii politycznych Rosji7. Sytuacja wewnętrzna w Rosji w latach rewolucji 1905–1907 roku także sprawę polską uczyniła na nowo aktualną, a dotychczasowy stan negacji Rosji przez Polaków (z wyjątkiem obozu realistów, skupionych wokół Stronnictwa Polityki Realnej) ulegał osłabieniu. Wyrazem tego stało się stopniowe podejmowanie przez partie polityczne Królestwa Polskiego dyskusji nad autonomią. Tego wariantu rozwiązań kwestii polskiej trzymały się w zasadzie wszystkie partie polityczne Kongresówki z wyjątkiem PPS. Podobnie rosyjskie partie polityczne, kształtujące się dopiero na kanwie wydarzeń rewolucyjnych wysuwały (z wyjątkiem oczywiście partii prawicowych, skrajnie nacjonalistycznych) hasła równouprawnienia i autonomii. Partia Konstytucyjno-Demokratyczna uczestniczyła więc w licznych spotkaniach umożliwiających obu stronom – polskiej i rosyjskiej – wypracowanie programu nadającego się do zaakceptowania przez obie strony. Polską partią, z którą Partia Konstytucyjno-Demokratyczna miała najwięcej wspólnego, była Partia Postępowej Demokracji (Pedecja), założona w 1905 roku przez Aleksandra Świętochowskiego i Aleksandra Lednickiego. Lednicki, zgodnie z opinią o nim panującą, należał do tych osób, które wniosły niezwykle dużo do rosyjsko-polskiej współpracy, stając się swoistym ambasadorem sprawy polskiej, uznawanym przez wszystkie partie polityczne i reprezentującym wobec rządu rosyjskiego interesy polskie8. Będąc uznanym adwokatem rozwijał swoje umiejętności na polu działalności społecznej, zakładając w Moskwie Katolickie Towarzystwo Dobroczynności, organizował Bibliotekę Polską, Dom Polski, Sokoła i wiele innych jeszcze instytucji polskich. Jego dom w zaułku Kriwonikolskim był miejscem spotkań Polaków i Rosjan o liberalnych poglądach. Kwestia polska była przedmiotem dyskusji na grudniowym, paryskim zjeździe partii opozycyjnych i rewolucyjnych Rosji, zorganizowanym w 1904 roku przez niezwykle aktywną Partię Czynnego Oporu (zwaną potocznie aktywistami – była to partia fińska). Obok niej w obradach paryskich uczestniczyli też przedstawiciele takich organizacji jak: Polska Liga Narodowa, Polska Partia Socjalistyczna, Rosyjska Partia Socjalistów-Rewolucjonistów, Gruzińska Partia SocjalistówFederalistów oraz Ormiańska Partia Rewolucyjna (Dasznak). Ze strony rosyjskiej byli znani liberałowie: książę Paweł Dołgorukow, Piotr Struwe oraz Paweł O rosyjskich partiach politycznych i ich stosunku do kwestii narodowościowych, jak słusznie zaznacza Ludwik Bazylow, wiemy niewiele. Patrz: L. B a z y l o w, Ostatnie lata Rosji carskiej. Rządy Stołypina, Warszawa 1972, s. 347. 8 P. M i l u k o w, Aleksander Lednicki jako rzecznik polsko-rosyjskiego porozumienia, Warszawa 1939, s. 4. 7

PW_49.indb 24

2014-11-21 12:24:53

PARTIA KADETÓW WOBEC PROBLEMATYKI POLSKIEJ

Milukow. To spotkanie zaowocowało dość ogólnikowymi sformułowaniami zawartymi w rezolucji zjazdu, będącego raczej „manifestacją solidarności partii walczących z caratem, aniżeli aktem politycznym, mającym jakieś konkretne cele polityki czynnej9. Różnorodnością reprezentowanych żywiołów politycznych tłumaczono więc charakter przyjętych, ogólnych zasad, podkreślając, iż żadna z reprezentowanych na konferencji partii, łącząc się dla działań skoordynowanych „ani na chwilę nie myśli przez to wyrzec się jakichkolwiek punktów własnego programu, albo taktycznych sposobów walki, odpowiadających wymaganiom, siłom i położeniu tych żywiołów społecznych, których interesy reprezentują”10. Zasadami uznanymi przez wszystkie partie winno być dążenie do: 1) zniesienia samowładztwa; odwołania wszystkich zarządzeń naruszających prawa konstytucyjne Finlandii; 2) zastąpienia ustroju samowładnego przez wolny system demokratyczny, na podstawie powszechnego głosowania; 3) prawa narodowości do stanowienia o swym losie; zagwarantowania ustawą wolności rozwoju narodowego wszystkich narodowości; usunięcia przemocy rządu rosyjskiego względem poszczególnych narodów. Paweł Milukow wspomina, iż to właśnie kwestia polska stanowiła w Paryżu szczególnie sporną sprawę, co doprowadziło do względnie długiego dyskutowania nad tym punktem obrad11. Jednocześnie zaznacza w swoich Wspomnieniach, iż w kwestii polskiej on – w przeciwieństwie do Fiodora Rodiczewa – zajmował dużo bardziej wstrzemięźliwe stanowisko. W opinii Milukowa Rodiczew to „przekonany polonofil”12. Przyjęta na zjeździe paryskim rezolucja w kwestii polskiej miała, zdaniem Milukowa, dość powściągliwy charakter, a on sam przyznał, iż zajął w tej sprawie stanowisko najbardziej umiarkowane. Obrady paryskie były też szansą na spotkanie Milukowa z liderem Narodowej Demokracji Romanem Dmowskim, który dokonywał, jak twierdził Milukow, pewnych korekt do programu Narodowej Demokracji w kierunku nadania temuż programowi charakteru bardziej umiarkowanego – z programu niepodległościowego na autonomiczny, co oczywiście zyskało w oczach kadeckiego lidera13. Zjazd paryski dał też Milukowowi szansę na osobiste kontakty z jednym z najbardziej aktywnych w owym czasie opozycjonistów fińskich – Konni Zilliacusem, przywódcą Partii Czynnego Oporu14. Także na tym spotkaniu doszło do – jak to określa sam Milukow – nawiązania nici przyjaźni z Leo Mechelinem, L. W a s i l e w s k i, Rosyjskie partie polityczne i ich stosunek do sprawy polskiej, Kraków 1905, s. 133. 10 Ibidem, s. 130. 11 P. M i l u k o w, Aleksander Lednicki..., s. 5. 12 P. M i l u k o w, Wospominanija, Moskwa 1990, t. II, s. 12. 13 P. M i l u k o w,. Aleksander Lednicki..., s. 5. 14 P. M i l u k o w, Wospominanija, Moskwa 1990, t. I, s. 61. 9

PW_49.indb 25

2014-11-21 12:24:53

BARBARA SZORDYKOWSKA

czołowym działaczem fińskiej opozycji konstytucyjnej15. Stanowisko Milukowa wobec sprawy fińskiej było, w przeciwieństwie do jego pozycji wobec kwestii polskiej, dużo bardziej pozytywne, pełne sympatii i uznania dla walki tego małego narodu z rosyjskim samowładztwem, w szczególności od momentu wydania restrykcyjnych aktów w postaci Manifestu Lutowego 1899 roku, ograniczającego podstawy fińskiej autonomii16. 12 listopada 1904 roku doszło w Moskwie do spotkania w mieszkaniu Lednickiego, z udziałem przedstawicieli narodowości polskiej i rosyjskiej, na którym zapadła decyzja o zwołaniu zjazdu polsko-rosyjskiego w Moskwie w dniu 7 (20) kwietnia 1905 roku17. Ze strony polskiej uczestniczyli w spotkaniu: hr. Adam Krasiński, Ludwik Straszewicz, Stanisław Wyżga i Władysław Żukowski. Stronę rosyjską reprezentowali Sergiusz Muromcew (wybitny prawnik, późniejszy przewodniczący I Dumy i jednocześnie jeden z najbardziej aktywnych działaczy Partii Konstytucyjno-Demokratycznej)18, Mikołaj Guczkow (w późniejszym okresie jeden z liderów partii oktiabrystów), Wasyl Skałon, Wiktor Golcew oraz książę Piotr Dołgorukow19. Przewodnictwo obrad w pierwszym dniu objął prof. Anucin, w drugim zaś prof. Marian Zdziechowski. Płomienne przemówienie Muromcewa, o którym wspomina Wacław Lednicki, poruszyło wszystkich słuchających, zwłaszcza Pawła Szczepkina, którego wystąpienie to wzruszyło do łez20. Metaliczny i donośny głos Muromcewa brzmiał w uszach słuchaczy, wywołując uczucia solidarności i braterstwa z narodem polskim. Muromcew wskazywał na bezprawie rosyjskiego aparatu rządowego w Królestwie Polskim, porównując działania rosyjskich urzędników do wypraw konsulów rzymskich na prowincje uciskane i zarażane przez nich złem i zepsuciem21. Spotkanie to – w opinii Muromcewa było jednak szansą zaprezentowania stanowiska „lepszej części narodu rosyjskiego” wobec kwestii polskiej, wyrażając jednocześnie O wybitnej postaci Leo Mechelina i jego roli w ruchu opozycyjnym w Finlandii patrz: B. S z o r d y k o w s k a, Leo Mechelin (1839–1914. Z dziejów stosunków rosyjsko-fińskich na przełomie XIX i XX wieku, „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej” 2004, T. XXXIX, s. 239–249. 16 P. M i l u k o w, Wospominanija, t. I, s. 60. 17 W polskiej historiografii problematyce zjazdu kwietniowego w Moskwie poświęcił swój artykuł: W. B u ł a t, Zjazd polsko-rosyjski w Moskwie 21–22 IV 1905 roku, „Studia z Najnowszych Dziejów Powszechnych” 1962, t. II. 18 O wybitnej osobowości Sergiusza Muromcewa jako prawnika i działacza opozycji liberalnej traktuje praca A.A. K i z e w e t t e r a, Siergiej Andriejewicz Muromcew – Priedsiedatiel Pierwoj Dumy, Moskwa 1918, a także P. M i l u k o w a, Siergiej Andriejewicz Muromcew, Biograficzeskij oczerk, [b.r.w.]. 19 O spotkaniu pisze Z. N a g ó r s k i w pracy Ludzie mojego czasu, Paryż 1964, s. 64. 20 W. L e d n i c k i, Rosyjsko-polska Entente-Cordiale (Jej początki i fundamenty 1903–1905), Paryż 1966, s. 48–49. 21 Ibidem. 15

PW_49.indb 26

2014-11-21 12:24:54

PARTIA KADETÓW WOBEC PROBLEMATYKI POLSKIEJ

oburzenie na dowody licznych nadużyć i metod ucisku stosowanych wobec Polaków przez władze carskie22. Warto też zwrócić uwagę na wspaniałe wystąpienie Aleksandra Lednickiego na zjeździe kwietniowym, będące w rzeczywistości obroną koncepcji autonomicznego rozwiązania kwestii polskiej, z jednoczesnym podkreśleniem zasady etnograficznej, jako jedynej, możliwej do zrealizowania23. We fragmencie swojego przemówienia Aleksander Lednicki stwierdzał: jak jednomyślne jest pragnienie autonomicznego rządu w Królestwie Polskim, tak też jednomyślność jest w świadomości o niezbędności zachowania jedności państwowej z Rosją i również jednomyślność w określeniu granic Królestwa Polskiego w obrębie istniejącego obecnie terytorium jego dziesięciu guberni, zamieszkałych prawie wszędzie przez jednolitą masę ludności polskiej. Nikt nie myśli, ani nie mówi o granicach dawnej Polski. Jest tylko mowa o granicach etnograficznych, wypowiadane pragnienia stosują się tylko do tego terytorium24.

Wyrażone w tak jednoznaczny sposób przez Lednickiego pragnienie utworzenia autonomicznego obszaru polskiego było – co oczywiste – kierowane do tych, którym programowo takie właśnie koncepcje były najbliższe. Z rosyjskich środowisk politycznych byli to naturalnie przedstawiciele Partii KonstytucyjnoDemokratycznej. Lednicki postępując dalej w swoim przemówieniu skonkretyzował owe autonomiczne rozwiązania, wskazując na konieczność nadania Królestwu Polskiemu swobód narodowych i kulturalnych w ramach imperium rosyjskiego. Praktycznie – według Lednickiego – winno to streszczać się w kompetencjach „sejmu, zwoływanego na zasadach ogólnych w państwie, a prawo wojny i pokoju, wojsko, finanse ogólne, cła, traktaty handlowe i stosunki dyplomatyczne podlegają kompetencji centralnej instytucji państwowej” 25. W podobnym tonie zredagowano też ostateczną rezolucję zjazdu, określającą konieczność uzyskania autonomii dla Królestwa Polskiego, przy zachowaniu państwowej jedności, lecz z osobnym sejmem, obranym na mocy powszechnego, równego, bezpośredniego i tajnego głosowania, zaznaczając też, iż szczegółowe określenie granic i treści autonomii należy odroczyć do wszechstronnego zbadania tej kwestii26. Przyjęty na zjeździe założycielskim Partii Konstytucyjno-Demokratycznej (12–18 października 1905) program uwzględniał w paragrafie 25 założenia Ibidem. A. L e d n i c k i, Mowy polityczne. Przed zwołaniem Dumy, Kraków 1906, s. 20. 24 Ibidem. 25 Ibidem. 26 P. M i l u k o w, Aleksander Lednicki..., s. 9. 22 23

PW_49.indb 27

2014-11-21 12:24:54

BARBARA SZORDYKOWSKA

partii wobec kwestii polskiej. Dosłowne sformułowania wymienionego punktu brzmiały następująco: wkrótce po ustanowieniu ogólnorosyjskiego przedstawicielstwa demokratycznego z prawami konstytucyjnymi, w Królestwie Polskim wprowadza się autonomiczne urządzenia z sejmem, wybieranym na tych samych warunkach co przedstawicielstwo ogólnorosyjskie, z zastrzeżeniem zachowania jedności państwowej i uczestnictwa w centralnym przedstawicielstwie, na warunkach jednakowych z pozostałymi częściami imperium. Granice między Królestwem Polskim i guberniami sąsiadującymi mogą być poprawione zgodnie ze składem etnicznym i pragnieniami ludności miejscowej, przy czym w Królestwie Polskim muszą funkcjonować ogólnopaństwowe gwarancje swobód obywatelskich i prawa narodowości do samookreślenia kulturalnego, a także zabezpieczone prawa mniejszości27.

Program kadecki był więc programem dość ogólnikowym, a w kwestii sprawy polskiej stanowił logiczną konsekwencję ustaleń programowych Partii Konstytucyjno-Demokratycznej w sprawach narodowościowych z hasłami równouprawnienia wszystkich narodowości w ramach imperium. Polacy wielokrotnie i przy różnych okazjach eksponowali specyfikę kwestii polskiej, szczególne prawa do jej rozwiązania, odwołując się do historycznych uwarunkowań, ukształtowanej świadomości historycznej, przeszłości państwowej, rozwiniętej kultury itd. W tym miejscu, uprzedzając nieco tok dalszych wywodów, należy zaznaczyć, iż kadeci nie byli skłonni do innego, szczególnego traktowania Polaków, Ukraińców czy Litwinów, zwłaszcza po doświadczeniach z działalnością Polaków w I i II Dumie. Próba wyjaśniania programu kadeckiego i szerszego ustosunkowania się ich do problematyki polskiej znajdowała potwierdzenie w licznych publikacjach prasowych kadetów, artykułach zamieszczanych w szczególności na łamach „Rieczy”, ich czołowego organu prasowego28. Jeden z bardziej znanych publicystów kadeckich Mikołaj Kariejew w artykule „Polskaja awtonomija” precyzował pogląd na temat przyszłej autonomii polskiej, wskazując na realne podstawy tworzenia bardziej poprawnych stosunków rosyjsko-polskich29. Polemizując z poglądami oktiabrystów, zarzucającymi kadetom dążenie do uregulowania kwestii polskiej jeszcze zanim nastąpi demokratyzacja systemu wewnętrznego w Rosji wskazywał, iż w 24 punkcie programu kadeckiego (o czym była mowa wyżej) jasno stwierdzono i określono warunki wprowadzenia autonomii w Królestwie Polskim, Konstitucjonno-Diemokraticzeskaja Partija, Sjezd 12–18 oktiabria 1905 goda..., s. 14. Na temat działalności propagandowej Partii Konstytucyjno-Demokratycznej szerzej patrz: B. S z o r d y k o w s k a, Działalność propagandowa Partii Konstytucyjno-Demokratycznej w Rosji w latach 1905–1907, „Dzieje Najnowsze” 1985, R. XVII, z. 1, s. 3–15. 29 „Riecz” z 9 (22) marca 1906 r. 27

PW_49.indb 28

2014-11-21 12:24:54

PARTIA KADETÓW WOBEC PROBLEMATYKI POLSKIEJ

warunkując je wcześniejszymi zmianami demokratycznymi w samej Rosji30. To co określa Kariejew w swojej publikacji mianem realnej bazy dla tworzenia podstaw do uregulowania stosunków rosyjsko-polskich, można śmiało i prościej nazwać obustronnym interesem. Zdaniem Kariejewa dla Polaków korzystne jest właśnie to, że jedynie od postępowej części społeczeństwa rosyjskiego (do której zalicza oczywiście wyłącznie opozycję liberalną, związaną z nurtem konstytucyjnym) można oczekiwać zmian na lepsze. Wcześniej (1905) pisał na łamach „Prawa”: Polaków straszy Drang nach Osten, dlatego polityczną wygodą jest dla nich jedność z Rosją. Z drugiej strony istnieje też wygoda ekonomiczna... Rosja jest ogromnym rynkiem zbytu dla przemysłu Królestwa Polskiego31.

W dyskusjach nad problematyką polską, w szczególności o autonomii, głos zabierali czołowi kadeccy znawcy problemu, do których niewątpliwie zaliczyć należy wybitnego działacza politycznego Fiodora Kokoszkina. Charakteryzując ogólne zasady autonomii dla Królestwa Polskiego uznawał kwestię polską za decydującą w wynikach walki przedwyborczej do I Dumy. Pisał wręcz: między Polakami i Partią Konstytucyjno-Demokratyczną nie istnieją zasadniczo pryncypialne różnice w pojmowaniu autonomii. Polskie partie polityczne, tak jak i my uznają: 1) że sejm powinien mieć prawo uczestniczenia w pracach ustawodawczych, nie we wszystkich, a tylko w niektórych rozpatrywanych przez niego problemach; 2) że projekty ustaw przyjęte przez sejm mają podlegać następnie akceptacji cara; 3) iż na czele władzy wykonawczej, autonomicznej Polski winien stać naczelnik wyznaczony przez cara32.

Kadeci podejmując szersze dyskusje o autonomii i jej granicach uznawali za wygodne, nawet z własnego punktu widzenia, iż analiza szczegółowych rozwiązań ustrzeże przed dalej idącymi żądaniami Polaków, a być może nawet przed ruchami zbrojnymi. Rozważania Kokoszkina uświadamiały problemy, które szczególnie w okresie późniejszym stawały się obiektem dyskusji i polemik, m.in. w roku 1908 – chodzi o kwestię uregulowania sprawy polskiej jako warunku sine qua non dla ogromnie nadszarpniętego autorytetu Rosji wśród ludów słowiańskich. Kokoszkin stwierdzał na łamach „Russkich Wiedomostiej”: pruska polityka w Poznaniu i na Śląsku jest jedynie jednym z elementów wielkiej, historycznej walki między rasami germańską i słowiańską i dlatego dla Rosji pójście w swoich stosunkach ze słowiańszczyzną stopami Niemiec, znaczy pogrzebać już dostatecznie nadszarpnięty autorytet wśród narodów słowiańskich33. Ibidem. M. K a r i e j e w, Polskaja nacjonalnost w russkoj gosudarstwiennosti, „Prawda” 1905, nr 14. 32 F. K o k o s z k i n, K woprosu o polskoj autonomii, „Russkije Wiedomosti” nr 81 z 24 marca 1906 r. 33 Ibidem. 30 31

PW_49.indb 29

2014-11-21 12:24:55

BARBARA SZORDYKOWSKA

Powołanie pierwszego w dziejach Rosji przedstawicielstwa narodowego, jakim była I Duma Państwowa34, także w interesującej nas kwestii narodowościowej, otworzyło całkowicie nowe, dotychczas nieznane perspektywy. Możliwość wniesienia pod dyskusję tych właśnie zagadnień była zjawiskiem niespotykanym dotychczas w politycznej historii Rosji. Ostre i niezwykle polemiczne35, często kontrowersyjne wypowiedzi różnych przedstawicieli partii politycznych zasiadających w Dumie, były ewidentnym dowodem zainteresowania kwestią narodowościową. I Duma pod tym względem zapisała się w wyjątkowy sposób. Dopuszczono na jej posiedzenia przedstawicieli narodowości nierosyjskich, a ich reprezentacja tworzyła niespotykany dotychczas konglomerat twarzy, języków, ubrań. Współcześni publicyści rosyjscy, przekazując swoje wrażenia z pierwszego dnia obrad Dumy, wskazywali na wyjątkowość zjawiska, gdy przedstawicielom różnych narodowości umożliwiono dyskusję nad istotnymi zagadnieniami życia społeczno-politycznego ówczesnej Rosji31. Niespotykany obraz tworzyły postacie: biskupa katolickiego, zasiadającego tuż obok duchownych prawosławnych, mieszkańcy guberni nadbałtyckich widoczni obok deputowanych z Kaukazu, Tatarów, Baszkirów, Kirgizów, Ukraińców, Litwinów. Skład narodowościowy I Dumy był rzeczywiście bardzo różnorodny i przedstawiał się następująco: Rosjanie – 265, Ukraińcy – 62, Polacy – 51, Białorusini – 12, Żydzi – 13, Litwini – 10, Tatarzy – 8, Estończycy – 4, Łotysze – 6, Niemcy – 4, Baszkirzy-Mordwinowie – 2, Kirgizi, Wotiacy, Czuwasze, Wołosi, Kałmucy – po jednym przedstawicielu36. Ta różnorodność składu przedstawicielstwa narodowego dawała, przynajmniej początkowo, poczucie jedności w dążeniu do realizacji celów wspólnych – wydźwignięcia Rosji z wewnętrznego kryzysu37. Korzystna sytuacja narodowości nierosyjskich w I Dumie uległa z czasem pogorszeniu. Wprowadzenie nowej ustawy wyborczej w czerwcu 1907 roku istotnie ograniczyło liczbę przedstawicieli tzw. inorodców. Na razie jednak, na wiosnę 1906 roku, w momencie otwarcia prac I Dumy – 27 kwietnia pełne zwycięstwo odnieśli kadeci. Wyniki wyborów do I Dumy dały ogromną przewagę przedstawicielom Partii Konstytucyjno-Demokratycznej, co musiało rzutować bezpośrednio na charakter i kierunki pracy tego pierwszego Na temat powołania I Dumy Państwowej w polskiej historiografii patrz: L. J a ś k i e w i c z, Absolutyzm rosyjski w dobie rewolucji 1905–1907, Warszawa 1982 (rozdz. V: Car–Duma Państwowa–Rada Państwa), s. 158–182. 35 S. J e ł p a t i e w s k i j, W Gosudarstwiennoj Dumie. Zamietki, oczerki, nabludienija, „Russkoje Bogatswo” 1906, nr 7. Także: M. W i n a w e r, Konflikty w Pierwoj Dumie, SPb. 1907, s. 8. 36 W. G i e r i e (Guerier), Pierwaja Gosudarstwiennaja Duma, Moskwa 1907, s. 7. 37 Zwraca na to uwagę m.in. L. B a z y l o w w artykule Problemy narodowościowe w politycznym życiu Rosji po rewolucji 1905 roku, [w:] Naród i państwo. Prace ofiarowane Henrykowi Jabłońskiemu w 60 rocznicę urodzin, Warszawa 1969, s. 26. 34

PW_49.indb 30

2014-11-21 12:24:55

PARTIA KADETÓW WOBEC PROBLEMATYKI POLSKIEJ

przedstawicielstwa narodowego. Spośród partii rosyjskich, które wzięły udział w wyborach Partia Konstytucyjno-Demokratyczna reprezentowała najbardziej opozycyjny (w tym czasie) kierunek wobec rządu (socjaldemokracja rosyjska zbojkotowała wybory do I Dumy). Kadeci byli też wówczas najlepiej zorganizowaną siłą polityczną, reprezentującą legalny kierunek działalności politycznej. Toteż S. Szydłowski pisze w swoich wspomnieniach: wiadomo, że mniej przygotowane masy do wyborów politycznych i im większy krąg osób pociąga, tym więcej szans na sukces posiada partia najlepiej zorganizowana38.

Według danych, na 448 deputowanych Dumy (taki był stan do 15 maja 1906 roku), skład partyjny I Dumy przedstawiał się następująco: kadeci – 153 osoby (34,1%), trudowicy – 107 (23,8%), autonomiści – 63 (14,0%), Partia Reform Demokratycznych – 4 (0,9%), Związek 17 Października – 13 (2,9%), Partia Umiarkowanie Postępowa – 2 (0,4%), Handlowo-Przemysłowa – 1 (0,2%) oraz bezpartyjnych – 105 (23,4%)39. Skład ten ulegał zmianom i na ogólną liczbę deputowanych pod koniec działalności I Dumy (do 8 czerwca 1906) liczba deputowanych wynosiła 499 osób, wzrastając do 161 osób w przypadku przedstawicieli Partii Konstytucyjno-Demokratycznej. Tak zdecydowana przewaga kadetów w I Dumie oznaczała, że to właśnie kadecki punkt widzenia na kwestie narodowościowe będzie dominujący. Przy pełnym poparciu kadetów opowiadających się, jak wiemy, za autonomicznym wariantem rozwiązania kwestii narodowości nierosyjskich, doszło 24 maja 1906 roku do wspólnego posiedzenia grupy polskiej, litewskiej, kozackiej, łotewskiej, ukraińskiej, tatarskiej oraz rosyjskiej w celu zorganizowania odrębnej w Dumie reprezentacji narodowości nierosyjskich, wyrażających żądania autonomiczne wobec władz. W ten sposób powstał Związek AutonomistówFederalistów, którego ustawa określiła program i cele działania40. Celem Związku jest: urzeczywistnienie równouprawnienia narodowości wchodzących w skład Imperium Rosyjskiego i zabezpieczenie wszystkim mniejszościom praw do autonomii kulturalnej; 2) dążenie do urzeczywistnienia w Rosji zasady szerokiej decentralizacji w formie autonomii poszczególnych jej części, na zasadach demokratycznych; 3) jako cel najbliższy – wprowadzenie samorządu i autonomii terytorialnej, cel dalszy – przebudowa państwa na zasadach federacyjnych; 4) osiągnięcie wyznaczonych celów możliwe jest drogą S. S z y d ł o w s k i j, Wospominanija, Berlin 1923, s. 100. Dumskij sbornik. Gosudarstwiennaja Duma pierwogo sozywa (27 apriela – 8 ijula 1906go), SPb. 1906, s. 8. 40 Archiwum PAN. Materiały dotyczące działalności Związku Autonomistów-Federalistów. Ustawa Związku Autonomistów-Federalistów. 38 39

PW_49.indb 31

2014-11-21 12:24:55

BARBARA SZORDYKOWSKA

propagandy, urządzania mityngów, zebrań, wykładów, poprzez działalność wydawniczą oraz wychowanie młodzieży w duchu odpowiadającym celom Związku41.

Przewodniczącym został wybrany Aleksander Lednicki. Związek Autonomistów był organizacją luźną, przynależeli do niej przedstawiciele różnych narodowości, tym samym różnych partii politycznych. W rzeczywistości organizacja ta nie była zdolna do prowadzenia samodzielnej polityki. Wielu członków Związku należało do partii kadeckiej, m.in. Lednicki. Ta przynależność określała opowiedzenie się za programem decentralizacji państwa, w żadnym jednak wypadku – zgodnie z kadeckimi założeniami – nie za rozpadem jedności Imperium Rosyjskiego. Członkowie Związku Autonomistów dwukrotnie zaznaczyli swoją obecność w I Dumie drobnymi wystąpieniami. Po raz pierwszy w dyskusjach nad kwestią agrarną deputowany z Kaługi zaproponował, aby zwrócenie się do narodu w kwestii agrarnej wydane było nie tylko w języku rosyjskim, ale także w językach miejscowych42. Propozycja ta została zaakceptowana przez kadetów i ostatecznie przyjęta przez Dumę. Po raz drugi Związek Autonomistów zaznaczył swoją obecność przez wniesienie 15 maja projektu o równouprawnieniu obywateli, którego istota zamykała się w żądaniu, aby: wszystkie, ustanowione drogą ustaw i rozporządzeń administracyjnych ograniczenia w prawach, uwarunkowane przynależnością do tej czy innej narodowości lub wyznania, uległy zniesieniu43.

Przebieg obrad wskazywał na istotne rozbieżności w poglądach członków Dumy, głównie odnoszących się do możliwości wnoszenia tego typu postulatów w początkowym etapie prac przedstawicielstwa narodowego. W rzeczywistości jednak najwięcej obaw i wątpliwości wzbudzała możliwość ewentualnego nadania praw obywatelskich ludności żydowskiej, przeciwko czemu ostro zaprotestował kadecki działacz Fiodor Kokoszkin44. Uroczyste otwarcie prac I Dumy (27 kwietnia 1906) wskazywało na gotowość przedstawicieli narodu, aby: złożyć wszystkie swoje siły dla ojczyzny, w pracy dla wyjaśnienia potrzeb tak bliskiego jego sercu chłopstwa, w rozwoju oświaty narodu i jego dobrobytu45. Ibidem. A. L e d n i c k i, Nacjonalnyj wopros w Gosudarstwiennoj Dumie. Pierwaja Gosudarstwiennaja Duma. Politiczeskoje znaczenie pierwoj Dumy, SPb. 1907, s. 161. 43 Ibidem. 44 Ibidem. Por. B. S z o r d y k o w s k a, Kwestia żydowska w Rosji w latach 1905–1907, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce” 1984, nr 1–2, s. 3–14. 45 Dumskij sbornik. Gosudarstwiennaja Duma pierwogo sozywa..., s. 12. 41

PW_49.indb 32

2014-11-21 12:24:56

PARTIA KADETÓW WOBEC PROBLEMATYKI POLSKIEJ

Partia Konstytucyjno-Demokratyczna jako najsilniejsza polityczna struktura w I Dumie musiała z konieczności ustosunkować się do słów cara, wygłoszonych w mowie na otwarcie Dumy, a jednocześnie uczynić pierwszy polityczny krok ku realizacji szerokiego planu reform wewnętrznych. Idąc do I Dumy przedstawiciele kadeccy mieli jasno określony program polityczny, który winien streszczać się w realizacji: 1) powszechnej wolności osobistej jednostki, równości wszystkich obywatel bez różnicy narodowości, religii, klasy i płci oraz swobód demokratycznych: wprowadzenia powszechnego, równego, bezpośredniego i tajnego prawa wyborczego, zarówno w przedstawicielstwie narodowym jak i samorządzie lokalnym; 2) ustawodawczego uregulowania kwestii agrarnej i przyjęcia środków ku realizacji kwestii robotniczej oraz zaspokojenia sprawiedliwych żądań narodowych46. Był to, najogólniej mówiąc, program Partii KonstytucyjnoDemokratycznej w I Dumie, a więc nakreślony na najbliższą przyszłość. W pierwszym rzędzie widziano też konieczność wniesienia do I Dumy projektu pełnej amnestii politycznej oraz projektu o zniesieniu kary śmierci. Odpowiedź Dumy na słowa cara, zawarte w przemówieniu powitalnym do narodu, musiała zawierać pełną ocenę sytuacji politycznej kraju oraz ogólny schemat zadań stojących przed poszczególnymi partiami politycznymi. Już 26 kwietnia ustalono na wstępnym posiedzeniu Dumy konieczność sporządzenia tego typu aktu, którego projekt wstępnie winna była ustalić komisja, złożona z 3 przedstawicieli Partii Konstytucyjno-Demokratycznej, trzech trudowików (przedstawicieli Partii Pracy) oraz dwóch przedstawicieli poszczególnych grup narodowościowych, zasiadających w Dumie. Ostatecznie nie doszło do wyznaczenia przedstawicieli poszczególnych narodowości, stąd odpowiedź na mowę cara spadła na sześcioosobową komisję. Kadetów reprezentował w komisji m.in. Paweł Milukow, Fiodor Kokoszkin oraz Maksym Winawer47. Skład komisji był więc dość jednostronny i nie reprezentował interesów wszystkich jej przedstawicieli. Dominacja polityczna kadetów w oczywisty sposób wpłynęła na wszelkie ustalenia tego czasu. Kontrowersje, i to niezwykle istotne, jakie zachodziły w dyskusjach między kadetami i trudowikami miały charakter wręcz fundamentalny. Jedną z takich spraw była kwestia odpowiedzialności ministrów przed ciałem ustawodawczym (Dumą), którą to opcję reprezentowali w całej rozciągłości kadeci, uznając iż ta sprawa to fundament systemu parlamentarnego. Kwestii tej – zdaniem księcia Dymitra Szachowskiego – nie Partija Narodnoj Swobody. Programma. Pierwaja Duma. Otwiet Dumy na tronnuju riecz. Płatforma k wyboram wo wtoruju Dumu, SPb. 1906, s. 7. 47 M. W i n a w e r, Konflikty w Pierwoj Dumie, SPb. 1907, s. 16. 46

PW_49.indb 33

2014-11-21 12:24:56

BARBARA SZORDYKOWSKA

można było pominąć w odpowiedzi na mowę cara, gdyż podważałoby to całą ideę państwa demokratycznego. Podobnie kontrowersyjna w dyskusjach z trudowikami była sprawa akceptowanego przez kadetów czteroprzymiotnikowego prawa wyborczego48. Ostatecznie to koncepcje kadeckie zdominowały i określiły charakter odpowiedzi na mowę cara. Dla podejmowanej tu tematyki narodowościowej istotne jest jednak ustalenie w jakim stopniu odzwierciedliła się ona w analizowanej przez nas odpowiedzi na mowę cara. I w tej sprawie odnajdujemy niezwykle powściągliwe stwierdzenia przedstawicieli rosyjskiego parlamentu. Czytamy więc: Duma Państwowa uważa za niezbędne wskazać w liczbie swoich zadań, wymagających natychmiastowego rozwiązania, zaspokojenie dawno nabrzmiałych problemów odrębnych narodowości. Rosja jest zaludniona przez liczne plemiona i narodowości. Duchowe zjednoczenie tych plemion i narodowości jest możliwe jedynie przez zaspokojenie potrzeb każdego z nich. Duma Państwowa troszczyć się będzie o zaspokojenie tych sprawiedliwych potrzeb49.

Tak ogólnikowe stwierdzenia nie pozwalają ustalić, o jakie sprawiedliwe dążenia chodziło. W najmniejszym stopniu nie wspomina się też o autonomii Królestwa Polskiego, czy autonomii którejkolwiek innej narodowości. 30 kwietnia deputowani Koła Polskiego w liczbie 27 osób wystąpili z deklaracją ostro potępiającą nieuwzględnianie w tekście adresu Dumy praw Królestwa Polskiego do autonomii, które to prawa są święte i niezbywalne50. Powołując się na postanowienia kongresu wiedeńskiego z 1815 roku, poseł łomżyński Jan Harusewicz zaznaczył, iż z tytułu postanowień tegoż kongresu „obecne Królestwo Polskie, utworzone 91 lat temu ma prawo domagać się przywrócenia autonomii, o które cała ludność Królestwa Polskiego zabiega”51. Pod deklaracją polskich posłów podpisali się m.in. Wiktor Jaroński, Jan Harusewicz, Bronisław Malewski, Jan Wigura, Hieronim Kondratowicz, Bogdan Zalewski, Zbigniew Paderewski, Teofil Waligórski, Jan Stecki, Franciszek Nowodworski52. Aleksander Lednicki z żalem wspominał, iż wprawdzie był gorącym orędownikiem włączenia do tekstu adresu hasła autonomii, jednakże trudno mu nie było zrozumieć wyjaśnień kadetów, stanowiących większość w I Dumie, którzy odżegnywali się od umieszczenia tego typu sformułowania podobno tylko z tego powodu, iż odpowiedź na mowę tronową cara miała być stanowiskiem A. M a r t y n o w, Istorija Konstitucyjonno-Diemokraticzeskoj Partii..., s. 39. Otwiet Dumy na tronnuju riecz..., s. 12. 50 A. Lednicki, Nacjonalnyj wopros..., s. 157. 51 Gosudarstwiennaja Duma. Stienograficzeskije otczoty. Sessija 1, 1906, t. 1, s. 50. 52 Ibidem.

48 49

PW_49.indb 34

2014-11-21 12:24:57

PARTIA KADETÓW WOBEC PROBLEMATYKI POLSKIEJ

wszystkich sił politycznych reprezentowanych w Dumie, a nie tylko ich samych53. Trudno zrozumieć do końca stanowisko Lednickiego i jego dość naiwne w tej kwestii rozumowanie (może zbyt duże zaufanie do kadetów), zważywszy że bardzo ostre słowa potępienia deklaracji znalazły się na łamach kadeckiej „Rieczy”. Lednicki tłumaczenia Pawła Milukowa przyjął z pełnym zaufaniem jako wyraz stanowiska opozycji liberalnej wobec kwestii polskiej. Ponawiał więc na posiedzeniach Dumy w dniach od 2 do 5 maja, podczas obrad nad adresem, swoje stanowisko i konieczność zrozumienia potrzeby wspólnej walki poszczególnych narodowości z rosyjskim ruchem postępowym: w szeregach rosyjskiego ruchu wyzwoleńczego, przedstawiciele wszystkich narodowości walczyli ramię w ramię o te same ideały, o tę samą lepszą przyszłość i dziś, gdy układa się odpowiedź Dumy Państwowej na mowę tronową, zjednoczeni przedstawiciele poszczególnych narodowości uważają za obowiązek sumienia oświadczyć, że zjawili się tutaj po to, aby ich ciężka dola, aby ich palące, duchowe potrzeby nie były zapomniane54.

Oficjalne stanowisko kadetów wobec deklaracji polskich deputowanych w I Dumie zostało zaprezentowane w 63 numerze „Rieczy” z maja 1906 roku. Główne tezy tego krytycznego artykułu sprowadzały się do ostrej krytyki: 1) Narodowej Demokracji, jako siły wiodącej w Kole Polskim, za wystąpienie z deklaracją w momencie, który zdaniem kadetów był najmniej dogodny do formułowania tego typu pretensji; 2) treści deklaracji, odwołującej się do historycznych postanowień kongresu wiedeńskiego, a co za tym idzie, do międzynarodowych gwarancji, wynikających z aktu; 3) zakresu autonomii zaproponowanego przez stronę polską. Dla przedstawicieli kadetów granice owej autonomii, najogólniej mówiąc, zbyt daleko wychodziły poza dotychczasowe ustalenia, przyjęte podczas dwustronnych spotkań polsko-rosyjskich. Konkluzje omawianego artykułu „Rieczy” sprowadzały się do stwierdzenia, iż Narodowa Demokracja wyświadczyła bardzo złą przysługę narodowi polskiemu. Obwarowywanie wprowadzenia autonomii odwoływaniem się do historycznych praw, z jednoczesnym podkreślaniem, iż owe prawa znajdowały się pod kontrolą prawa międzynarodowego, było w opinii kadetów jedną z najgorszych, możliwych taktyk, jakie mogły zostać przyjęte przez deputowanych Królestwa Polskiego55.

A. L e d n i c k i, Nacjonalnyj wopros..., s. 158. Dumskij sbornik..., s. 65. 55 Polskaja dekłaracija, „Riecz”, nr 63 z 3 (16) maja 1906 r. 53

PW_49.indb 35

2014-11-21 12:24:57

BARBARA SZORDYKOWSKA

Jeśli Polacy w ogóle poważnie myślą o autonomii, muszą na tym etapie wstrzymać się od podobnych działań i formułowania tego typu aspiracji podczas oficjalnych debat parlamentarnych56. Stanowisko kadetów uwidoczniło w namacalny sposób postawę ich oraz rosyjskiej opozycji liberalnej, nie tylko zresztą wobec kwestii polskiej. Postawa ta, wstrzymująca konkretne rozwiązania i opierająca się na taktyce odkładania spraw ważnych na bardziej dogodny moment (jak często tłumaczyli to kadeci, również w okresie znacznie późniejszym – w 1917 roku, gdy decydowano o sprawach społecznie najistotniejszych, uzależniając je od powołania Konstytuanty, co jak wiadomo także nie zostało dokładnie sprecyzowane przez kadetów), była stałą metodą ich działania. Wiele też spraw, programowo słusznie zapisanych, właśnie dzięki temu nie zostało w odpowiednim momencie rozwiązanych. Pozostały więc tylko deklaracjami dobrej woli i poglądów uważanych za postępowe, niestety nie wprowadzanych w życie w całej rozciągłości, jak tego wymagały potrzeby chwili. Władysław Studnicki recenzując bardziej krytycznie stanowisko kadetów wobec polskiej deklaracji zaznaczał nie bez racji: oszołomieni zwycięstwem wyborczym, posiadając większość w Dumie, kadeci nie potrzebowali Polaków. W danej chwili chodziło im o pozyskanie szerokich warstw Rosji, o zdobycie siły faktycznej dla walki z rządem. Wśród większości kadetów, zgadzających się na autonomię, panowały i panują w głębi duszy dążności centralistyczne. Dla nich autonomia Królestwa to powierzenie jego organom obieralnym szeregu funkcji publicznych, spełnianych pod kontrolą władz rządowych57.

Ta krytyczna wobec kadetów postawa Władysława Studnickiego nie oznaczała niedostrzegania przez niego walorów wybitnych osobowości, jakie Partia Konstytucyjno-Demokratyczna w sobie skupiła. Twierdził wręcz, że kadeci skumulowali w szeregach swojej partii najwybitniejsze umysły Rosji tego czasu. Była to elita umysłowa ówczesnej Rosji i Władysław Studnicki te zalety dostrzegał. Z tego faktu nie wynikało jednak, zdaniem Studnickiego, iż kadeci dorośli do roli, jaką winni spełniać w I Dumie, chociaż w porównaniu z drugą siłą polityczną w I Dumie – trudowikami – przerastali ich znacznie: „przerastali ich o całe niebo pod względem umysłowym. Nie posiadali jednak tej odwagi właściwej dla Aładinów, Żyłkinów, Anikinów”58. W ciągu 71 dni swojego istnienia I Duma nie przystąpiła do poważnej dyskusji nad kwestią narodowościową, ograniczając się jedynie do dyskusji nad kwestią rolną oraz interpelacjami wnoszonymi do Dumy. Koło Polskie liczące w I Dumie 37 członków z chwilą rozwiązania Dumy Ibidem. W. S t u d n i c k i, Pierwsza Duma Państwowa i działalność naszych posłów, Warszawa 1907, s. 20. 58 Ibidem, s. 8. 56 57

PW_49.indb 36

2014-11-21 12:24:57

PARTIA KADETÓW WOBEC PROBLEMATYKI POLSKIEJ

nie wzięło udziału w podpisaniu tzw. odezwy wyborskiej, autorami której byli kadeci. W ten sposób – zdaniem Pawła Milukowa – „oddzielili ostatecznie swą sprawę polską od ogólnorosyjskiej walki o wolność i prawo”59. Wybory do II Dumy nie dały tego politycznego rezultatu, z jakim chcieli wejść w nowy okres politycznej działalności kadeci. Ich dotychczasowa, niezachwiana pozycja w I Dumie, uległa bardzo wyraźnemu osłabieniu. Było kilka tego przyczyn. Do jednego z czynników bezpośrednich, osłabiających szeregi Partii Konstytucyjno-Demokratycznej w wyborach do II Dumy, należało przerzedzenie szeregów partyjnych w wyniku licznych aresztowań po tzw. konflikcie wyborskim (147 posłów kadeckich zostało pociągniętych do odpowiedzialności sądowej)60. Pośrednio spadek popularności kadetów można również wiązać z sygnalizowaną wcześniej taktyką odkładania spraw istotnych, brak konsekwencji w stawianiu na forum dyskusji parlamentarnych pilnych spraw, m.in. kwestii agrarnej. Partia Wolności Ludu (bo i tak nazywano Partię Konstytucyjno-Demokratyczną) wniosła jednak kilka projektów ustaw o znaczeniu bardziej ogólnym. 18 maja przedłożono projekt o zniesieniu kary śmierci, przyjęty przez Dumę jednogłośnie. Był to zarazem pierwszy akt prawny zatwierdzony przez rosyjskie przedstawicielstwo narodowe. 12 maja wniesiono do Dumy projekt o nietykalności osobistej, nad którym miały być prowadzone obrady w terminie późniejszym (10 lipca 1906, jednak I Duma 9 lipca 1906 roku została rozwiązana). 5 lipca wniesiono jeszcze projekt o równości obywatelskiej i jednocześnie wyznaczono 33-osobową komisję dla szczegółowego rozpatrzenia tej kwestii. 16 czerwca 1906 roku, także z inicjatywy Partii Konstytucyjno-Demokratycznej, wniesiono do Dumy projekt ustawy o swobodzie zebrań. Projektów ustaw o swobodzie powoływania związków oraz o wolności prasy nie zdążono już wnieść pod obrady I Dumy61. Ostry konflikt między rządem a I Dumą, który znalazł wyraz w proteście wyborskim, zmusił kadetów do ostrożniejszego formułowania zarzutów wobec władz. Według słów Milukowa, II Duma musiała być zachowana za wszelką cenę, „jako jedyna, mimo wszystkich jej niedomagań, placówka ruchu wolnościowego w Rosji”62. Program rządu w kwestii narodowościowej został sprecyzowany przez premiera Piotra Stołypina w deklaracji zgłoszonej w II Dumie. Na ten temat wypowiedział się słowami: P. M i l u k o w, Aleksander Lednicki..., s. 18. Na temat wydarzeń w Wyborgu szerzej: M. W i n a w e r, Istorija wyborgskogo wozwanija (Wospominanija), Pietrograd 1917; por. P. B i e z o b r a z o w, Priestuplenije protiw diemokratizma, SPb. 1907. 61 Partija Narodnoj Swobody..., s. 13–14. 62 „Gazeta Polska” z 18 lutego 1907 r. 59

PW_49.indb 37

2014-11-21 12:24:58

BARBARA SZORDYKOWSKA

samorząd oparty na tych samych zasadach ogólnych z pewnymi zmianami, będącymi następstwem odrębności miejscowych, ma być wprowadzony w Kraju Nadbałtyckim, Kraju Zachodnim, Królestwie Polskim, po wyłączeniu w osobną jednostkę administracyjną miejscowości, w których skoncentrowana jest od dawna czysto rosyjska ludność, posiadająca swe specjalne interesy63.

Była to już wyraźna zapowiedź premiera wyodrębnienia Chełmszczyzny z terenów Królestwa Polskiego, której realizacja nabrała zdecydowanego rozpędu z momentem otwarcia prac przyszłej Dumy Państwowej. Deklaracja Stołypina wyrażająca stanowisko i kierunki prac rządu w kwestii narodowościowej, podkreślająca ściśle rosyjski charakter państwa, odmawiająca równych praw innym narodowościom, zamieszkującym Imperium, była powodem, dla którego – według Romana Dmowskiego – Koło Polskie zostało zmuszone do wyjścia z rezerwy, w której dotychczas tkwiło. Ta sytuacja zmusiła przedstawicieli Koła Polskiego w II Dumie do oficjalnego wystąpienia z programem polskim64. Koło Polskie w II Dumie, podobnie jak w I reprezentowane było w większości przez przedstawicieli Narodowej Demokracji (27 miejsc na 34), chociaż w nieznacznej mierze w jego pracach uczestniczyli także przedstawiciele Stronnictwa Polityki Realnej oraz Polskiej Partii Postępowej65. 10 kwietnia 1907 roku został formalnie wniesiony, z inicjatywy Koła Polskiego projekt autonomii, określający szczegółowo w 24 punktach zasady wprowadzenia ustroju autonomicznego w Królestwie Polskim66. W punkcie pierwszym projektu wytyczono terytorium Królestwa Polskiego w granicach z 1815 roku. W drugim zaznaczono, że państwo rosyjskie jest niepodzielne. Zakres polskiej autonomii i wewnętrzne uprawnienia obejmować miały: 1) powoływanie sejmu; 2) oddzielny skarb; 3) odrębny zarząd administracyjny na czele z namiestnikiem, instytucje sądowe na czele z Senatem Królestwa Polskiego oraz sekretarzem stanu, posiadającym prawo uczestnictwa w pracach ogólnorosyjskiej Rady Ministrów (pkt 3). Polski projekt wyznaczył też dziedziny, które należały do spraw ogólnorosyjskich i im podlegały (pkt 4). Były to: polityka zagraniczna, armia, flota, kwestie monetarne, sprawy cerkwi prawosławnej, ustawodawstwo handlowe, poczta, telegraf67. W dokumencie rozpatrzono też tryb zwoływania sejmu, sposób wyboru przedstawicieli do tej instytucji, kompetencje władz wykonawczych i wzajemne relacje między Gosudarstwiennaja Duma. Stienograficzeskije otczoty, t. I, s. 112. R. D m o w s k i, Niemcy. Rosja i kwestia polska, Częstochowa 1938, s. 118. 65 Ibidem, s. 117. 66 Projekt ten w całości zamieszczony w końcowej partii pracy A. P o g o d i n a, Gławnyje tieczenija polskoj politiczeskoj myśli (1863–1907), SPb. 1907, s. 643–652. 67 Ibidem, s. 643. 63

PW_49.indb 38

2014-11-21 12:24:58

PARTIA KADETÓW WOBEC PROBLEMATYKI POLSKIEJ

władzą wykonawczą (namiestnikiem) i ustawodawczą (sejmem). Wyznaczono też zakres uprawnień sekretarza stanu. Pod projektem podpisali się wybitni polscy działacze polityczni w łącznej liczbie 46 osób. Spośród najbardziej znanych: Roman Dmowski, Jan Harusewicz, Henryk Dembicki, Mścisław Skarżyński, Alfons Parczewski, Felicjan Otocki, Stanisław Śliwiński, Antoni Bieliński, Stefan Plewiński, Antoni Bielicki, Franciszek Nowodworski, Henryk Potocki, Michał Bojanowski, Kajetan Pieczowski, Stanisław Wisiełowski, Henryk Konic, Władysław Grabski, Wiktor Jaroński, Jan Stecki, Jan Bielawski i wielu innych68. 17 kwietnia 1907 roku na łamach gazety „Russkije Wiedomosti” zamieszczono artykuł, którego autorem był Sergiusz Kotlarewski, ściśle związany z Partią Konstytucyjno-Demokratyczną, rozpatrujący wniesiony przez Polaków projekt autonomii, głównie od strony zakresu spraw podlegających kompetencjom władz centralnych i lokalnych. 10-ty punkt polskiego projektu spowodował szczególną krytykę rosyjskiej opozycji liberalnej. Stwierdzono w nim: stosunki między namiestnikiem i sejmem, organizowanie urzędów sądowych w kraju i wszystkich organów zarządzania i samorządu, zakres ich kompetencji, sposób zależności oraz stosunek do sejmu, ministra sekretarza stanu do spraw Królestwa Polskiego i namiestnika, będą określone przez sejm Królestwa Polskiego zgodnie z porządkiem określonym przez punkty 5 i 6 niniejszego projektu ustawy69.

Kotlarewski, a z nim cała rosyjska opozycja rosyjska liberalna uznała to za próbę przejęcia przez Polaków, a konkretnie sejm Królestwa Polskiego, pewnych elementów władzy ustawodawczej, która to – zdaniem Kotlarewskiego – nie może w żadnym wypadku należeć do innej instytucji, niż ogólnorosyjski parlament70. Paweł Milukow dokonując szczegółowej analizy autonomicznego projektu Koła Polskiego nie zauważył, by strona polska dokonała: „wielkiego kroku na drodze ustępstw w duchu realizmu politycznego”71. O większej jednak dojrzałości projektu wniesionego do II Dumy świadczy brak sformułowań występujących uprzednio, które odwoływały się do historycznych praw narodu polskiego. Podkreślenie granic z 1815 roku – było w opinii Milukowa jedynie elementem określającym czysto geograficzne granice autonomicznego państwa polskiego. Także za pozytywne uważał Milukow brak sformułowań o samodzielności politycznej Królestwa Polskiego, a wręcz przeciwnie – podkreślanie niepodzielności państwa rosyjskiego (pkt 2). Tak znaczne wydawać by się mogło ustępstwa Polaków na Ibidem. Ibidem, s. 647. 70 S. K o t l a r e w s k i, Zakonoprojekt o polskoj autonomii, „Russkije Wiedomosti”, nr 88 z 17 kwietnia 1907 r. 71 P. M i l u k o w, Wtoraja Duma.Publicisticzeskaja chronika 1907, SPb. 1908, s. 127. 68 69

PW_49.indb 39

2014-11-21 12:24:59

BARBARA SZORDYKOWSKA

rzecz urzeczywistnienia jakiejkolwiek formuły autonomii, nie zadawalały jednak kadetów. Według nich: „zakres żądań narodowych zakreślony jest tak szeroko, iż urzeczywistnienie ich w takim zakresie ledwo co można poważnie rozpatrywać”72. Milukow wskazuje na przynajmniej cztery powody, dla których niemożliwe jest poważne traktowanie polskich propozycji, co automatycznie przekreślało szansę poparcia ich przez kadetów. Pierwszą kwestią stał się sposób określenia przez Polaków zakresu spraw, podlegających kompetencjom władz centralnych i lokalnych. Stąd wynikały kolejne trudności, o których zresztą pisał wspomniany wcześniej Kotlarewski – chodziło o zakres kompetencji sejmu Królestwa Polskiego, który formalnie nie był – zdaniem kadetów – emanacją władzy ustawodawczej, a w rzeczywistości, zdaniem rosyjskiej opozycji do takiej właśnie roli pretendował (pkt 10). Wszystko to, jak i forma, w jakiej projekt został przez Polaków przedstawiony w II Dumie zwalniało kadetów od obowiązku popierania polskich aspiracji autonomicznych. Żądania Polaków były według Milukowa żądaniami daleko wykraczającymi poza granice autonomii prowincjonalnej. Podkreślano też (co miało miejsce także w I Dumie) niewłaściwy moment na wnoszenie tego typu żądań. Co więcej, postawa Polaków mogła spowodować, że kwestia autonomii w ogóle nie zostałaby rozwiązana73. Kadeci, mimo wielu deklaracji poparcia, w praktyce stali niezwykle daleko od praktycznego wspierania żądań narodowych Polaków i to zarówno w I, jak i II Dumie Państwowej. Najbliższa przyszłość pokazała, wraz z otwarciem nowej III Dumy Państwowej (1907 rok), że zagadnienia narodowościowe zostaną rozpatrzone przez rosyjskie przedstawicielstwo narodowe na całkowicie nowych zasadach. Dotychczasowe, względnie liberalne podejście do wskazanych problemów, wkrótce zastąpiono stanowiskiem partii skrajnie nacjonalistycznych, wrogo ustosunkowanych do jakichkolwiek żądań narodowych. Skład narodowościowy III Dumy, a także układ sił politycznych prowadził do reakcyjnej formuły postrzegania nie tylko kwestii polskiej, ale także innych zagadnień narodowościowych, m.in. kwestii fińskiej. Działania władz rosyjskich zmierzające do wyodrębnienia Chełmszczyzny z terenów Królestwa Polskiego, wprowadzenie ziemstw w guberniach zachodnich czy dalsze kroki na drodze ograniczania fińskiej autonomii, znalazły wkrótce potwierdzenie w działaniach legislacyjnych III Dumy Państwowej.

PRZEGLĄD WSCHODNI

Ibidem, s. 108. Ibidem, s. 131.

72 73

PW_49.indb 40

2014-11-21 12:24:59

Przegląd Wschodni, t. XIII, z. 1 (49), s. 41–68, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

Katarzyna Sobijanek-Ziętek Łódź

RAJ ZBUDOWANY NA ZIEMI CZYLI KONIEC UTOPII I POCZĄTEK ANTYUTOPII Totalitarny paradoks w antyutopii rosyjskiej (Jewgenij Zamiatin, Władymir Wojnowicz, Władymir Sorokin)

MIL CIORAN twierdzi, że „sama idea szczęścia wyjaśnia, dlaczego każda epoka trudni się rozważaniami o złotym wieku. Gdyby tylko położono tym rozważaniom kres, nastąpiłaby całkowita stagnacja [...] Społeczeństwu niezdolnemu do wytworzenia utopii i poświęcenia się jej grożą skleroza i ruina”1. Filozof wskazuje na motoryczną siłę i produktywność marzenia o szczęściu, doskonałości. Podkreśla jej fundamentalny charakter dla rozwoju historyczno-filozoficznego społeczności ludzkiej, a także konieczność występowania myśli utopijnej, zapewniającej działanie, energię i w konsekwencji życie. O pewną analogię można się pokusić, przywołując koncepcję niekończącej się rewolucji Jewgenija Zamiatina, który postrzegał rewolucję jako dynamiczną siłę, zdolną odnowić umierającą kulturę. Wiktor Szkłowski zauważa, że Zamiatin przyjął rewolucję po swojemu, interpretował ją jako „siłę niszczącą martwe życie „wyspiarzy” [odwołanie do opowieści Zamiatina pt. Wyspiarze (Островитяне) z 1917 r. – uwaga K.S.-Z.] [...] siłę, która rozpocznie nowy etap w życiu ludzkości”2. W artykule O literaturze, rewolucji, entropii i innych (О литературе, революции, энтропии и прочем) autora antyutopii My czytamy:

E. C i o r a n, Historia i utopia, przekł. M. Bieńczyk, Warszawa 2008, s. 114–115. В.Б. Ш к л о в с к и й, О рукописи «Избранное» Евгения Замятина. Предисловие, [w:] Е. З а м я т и н, Избранные произведения, Москва 1989, s. 9. Cyt. za: Е.В. Б о р о д а, Художественные открытия Е.И. Замятина в контексте поисков русской литературы второй половины ХХ – начала ХХI веков, Тамбов 2010, s. 72–73 [tłum. tu i dalej własne – K.S.-Z.]. 1 2

PW_49.indb 41

2014-11-21 12:25:00

KATARZYNA SOBIJANEK-ZIĘTEK

Kiedy płomienno-kipiąca sfera (w nauce, religii, życiu społecznym, sztuce) stygnie, ognista magma pokrywa się dogmatem – twardą, skostniałą, nieruchomą skorupą. Dogmatyzacja w nauce, religii, życiu społecznym, w sztuce – to entropia myśli [...] dopóki nowa herezja nie rozsadzi skorupy dogmatu i wszystkich wzniesionych na niej szczelnych, kamiennych budowli3.

Nowa herezja to kolejne wyzwanie, kolejne marzenie, wyrażające tęsknotę za nowym, lepszym, doskonalszym światem i kontestujące zastaną rzeczywistość, stan wiedzy czy normy, którymi posługuje się socjokulturowa nomenklatura. Trudność rozpoczyna się w momencie, gdy idea, choćby najbardziej szczytna i doskonała w swych postulatach, zaczyna się materializować i konkretnie urzeczywistniać w życiu. Jasność idei przyćmiewa mrok niedoskonałej realizacji zamierzeń, wpisanych w ideę i wokół niej nadbudowanych. Jelena Boroda przekonuje, że marzenie, zmodyfikowane przez życie, przez liczne zniekształcenia, dwoistość i zmienność, nigdy nie zachowuje początkowej klarowności i jasności [...] Koniecznym jest przeżycie klęski ideału, by uświadomić sobie niemożność zbudowania raju na ziemi4.

Owo napięcie jest przedmiotem zainteresowania antyutopii, źródłem jej problematyki i futurystycznych poszukiwań pisarzy, posługujących się groteskowymi obrazami i wplatających gorzką refleksję na temat kondycji człowieka w totalitarnym porządku. Utopia marzy, antyutopia pokazuje realny lub prawdopodobny obraz utopijnych idei wcielonych w życie, zastępuje teoretyczne sformułowania praktyczną działalnością państwa i człowieka. Stąd pesymistyczny charakter antyutopii i optymistyczny wymiar utopii. Tatiana Dawydowa podkreśla, że antyutopia stanowi spór z utopią, polemikę na poziomie idei, dobranego materiału życiowego, problematyki, kreacji bohaterów5. Antyutopia i totalitaryzm, Literacka antyutopia demaskuje ideę budowania raju na ziemi, urzeczywistnienia ogólnoludzkiego szczęścia i ogólnoludzkiej sprawiedliwości na drodze „nowego” wychowania społeczeństwa i wprowadzenia w życie określonych socjokulturowych struktur i modeli sprawowania władzy. Antyutopiści podają Е.И. З а м я т и н, О литературе, революции энтропии и прочем, [w:] Е.И. З а м я т и н, Избранные произведения, t. 2, Москва 1990, s. 388 [tłum. – K.S.-Z.]. 4 Е.В. Б о р о д а, op. cit., s. 340. 5 Т.Т. Д а в ы д о в а, Творческая эволюция Е. Замятина в контексте русской литературы первой трети XX века, Москва 2000, s. 191. 3

PW_49.indb 42

2014-11-21 12:25:00

RAJ ZBUDOWANY NA ZIEMI CZYLI...

w wątpliwość możliwość realizacji idei powszechnego szczęścia w wyniku pełnej normalizacji życia człowieka za pośrednictwem państwa, obawiając się – i mając ku temu podstawy i realne przesłanki, jak i doświadczenie historyczne, że jest możliwe jedynie przy udziale totalitarnych form rządów, silnej ingerencji władzy w życie ludzi, którzy w konsekwencji tracą swoje człowieczeństwo, indywidualność i wyjątkowość. Filozof rosyjski, Mikołaj Bierdiajew, słusznie zauważa, że celem, dla którego usprawiedliwia się wszelkie środki, nie jest człowiek, nie jest nowy człowiek, nie jest pełnia człowieczeństwa, a jedynie nowa organizacja społeczeństwa. To człowiek służy jako środek nowej organizacji społeczeństwa, a nie nowa organizacja społeczeństwa człowiekowi6.

Zgodnie z definicją, zamieszczoną w rosyjskojęzycznym Słowniku akademickim, totalitaryzm to: polityczny reżim charakteryzujący się sprawowaniem przez państwo skrajnie szerokiej (totalnej) kontroli nad wszystkimi aspektami życia społeczeństwa. Celem takiej ekonomicznej i społecznej kontroli jest ich [tj. społeczeństwa i gospodarki – K.S.-Z.] organizacja według jednego planu. W reżimie totalitarnym wszyscy mieszkańcy państwa są mobilizowani do podtrzymywania rządu i jego ideologii, przy tym deklaruje się priorytet społecznych interesów nad prywatnymi7.

Zwolennikami takiej definicji totalitaryzmu są między innymi: Hannah Arendt, Carl J. Friedrich, Zbigniew Brzeziński i Franz Neuman8. Kontrola społeczeństwa jest wspomagana przez narzędzia propagandy, wynalazki nauki i techniki. By mówić o państwie totalitarnym nie wystarczy jednak obecność propagandy i istnienie organizacji, która skutecznie podtrzymywałaby stanowisko, że niemożliwe jest możliwe, a wiarygodne staje się to, co jest niewiarygodne. Jak zauważa Arendt, brakuje w tej konstrukcji kluczowego czynnika psychologicznego, wspierającego totalitarną fikcję – zdecydowanego odrzucenia status quo, który przestaje być traktowany przez masy jako jedyny możliwy świat9. M. B i e r d i a j e w, Źródła i sens komunizmu rosyjskiego, przełożył i opracował H. Paprocki, Kęty 2005, s. 134. 7 Политология. Энциклопедический словарь, под ред. Ю.И. Аверьяновa, Москвa 1993, s. 375. Bardziej szczegółowo zarysowany problem można odnaleźć w: Тоталитаризм, [w:] Философия: Энциклопедический словарь, под ред. А.А. Ивина, Москва 2004. Zob.: http://dic.academic.ru/ dic.nsf/enc_philosophy/1231, 04.01.2012. 8 H. A r e n d t, Korzenie totalitaryzmu, przekł. M. Szawiel, D. Grinberg, 1–2 tom, Warszawa 1993; K. P o p p e r, Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie, Warszawa 1993; C. F r i e d r i c h, Z. B r z e z i ń s k i, Totalitarian Dictatorship and Democracy, New York 1956; A. U l a m, The New Face of Soviet Totalitarianism, Cambridge 1963. 9 H. A r e n d t, op. cit., 1 tom, s. 432. 6

PW_49.indb 43

2014-11-21 12:25:01

KATARZYNA SOBIJANEK-ZIĘTEK

Dopuszczenie informacji zza żelaznej kurtyny było wielkim zagrożeniem dla takiego państwa, gdyż dopuszczało inny wariant myślenia, funkcjonowania, treści alternatywne dla obowiązujących w totalitarnej społeczności. To nawet większe zagrożenie aniżeli „kontrpropaganda dla ruchów totalitarnych”10. Państwo totalitarne posługuje się organami administracyjnymi dla osiągnięcia długofalowych celów podboju świata. Podbój świata sygnalizuje przymiot totalności systemu, który by sprawnie funkcjonować, musi zlikwidować każde potencjalne zagrożenie, wszelkie przejawy inności. Podbój świata nie może się dokonać bez podboju człowieka. Ergo, system totalitarny nie dąży jedynie do zewnętrznego przekształcenia społeczeństwa, lecz do przekształcenia samej natury człowieka. Chodzi o to, by stworzyć nowy gatunek ludzki przypominający zwierzęce gatunki, którego jedyny rodzaj „wolności” polegałby na „zachowaniu gatunku”11. Celem jest pośrednio wyeliminowanie wszelkich przejawów spontaniczności, która łączy się z nieprzewidywalnością, przekształcenie niepowtarzalności ludzkiej osobowości w zwyczajną rzecz, materiał do obróbki ideologicznej i do przeprowadzania eksperymentów12. Celem totalitarnego wychowania nie było nigdy wpojenie przekonań, ale zniszczenie zdolności do ich posiadania, wykluczenie samodzielności jednostki i jakichkolwiek przejawów jej niezależności. W tym celu wykorzystano broń ideologiczną, która obejmuje zespół idei, mitów, podań, haseł politycznych, programowych partyjnych dokumentów, koncepcji filozoficznych, mających na celu manipulowanie ludzką świadomością i podświadomością, kierowanie człowiekiem i całą społecznością w określonych ramach. Manipulacja zachodzi na dużą skalę, wykorzystując wiedzę z zakresu np. psychologii masy, w której zanika jednostka, a uczucia i idee wszystkich oddzielnych jednostek, tworzących całość definiowaną jako tłum, przyjmują jeden kierunek13.

Poza zewnętrzną formą kontroli i nadzorem myśli totalitarna władza sięgnęła dalej, do wnętrza człowieka, dotykając tego, co w nim głęboko ukryte i sakralne. Ibidem, s. 432. Ibidem, s. 471. 12 Arendt analizuje tortury stosowane w obozach koncentracyjnych, których celem było zniszczenie osoby ludzkiej poprzez stosowanie różnorodnych tortur i manipulacji ludzkim ciałem, wpojenie przekonania o bezwartościowości ich istnienia. „Zaczynają się od okropnych warunków transportu do obozu, kiedy setki istot ludzkich, zesztywniałych, nagich, przyklejonych do siebie, pakuje się do bydlęcych wagonów i przetacza całymi dniami w tę i z powrotem wzdłuż kraju. Następnie, po przybyciu do obozu, stosuje się dobrze zorganizowany wstrząs pierwszych godzin, golenie głowy, groteskowe ubiory obozowe, a kończy się to niewyobrażalnymi torturami tak wymierzonymi, by nie zabijały ciała, w każdym razie nie za szybko”, [w:] H. A r e n d t, op. cit., t. 1, s. 486. 13 А. А н д р е е в, Политическая психология, Москва 2002, s. 126. 10 11

PW_49.indb 44

2014-11-21 12:25:01

RAJ ZBUDOWANY NA ZIEMI CZYLI...

Próbuje odpowiedzieć na potrzeby ludzkiego ducha, jego pragnienie oddawania czci czemuś lub komuś, odwoływania się do transcendencji i doskonałości. Choć ideologia z założenia nie implikuje religijnego podłoża, trudno zakwestionować pogląd Bierdiajewa, że rozwój komunizmu zapewnia religijna osnowa. Filozof słusznie zauważa, że rozróżnienie między ortodoksją i herezją dokonuje się na podłożu religijnym, teologicznym, nie zaś filozoficznym czy też politycznym: Kiedy polityka występuje pod sztandarem ortodoksji, to państwo traktowane jest jako Kościół i nieuniknione są prześladowania za wierzenia i poglądy14.

W rezultacie funkcja Kościoła przechodzi na państwo. Podobnie jak w przypadku koncepcji prawosławnego cesarstwa Iwana Groźnego, władza komunistyczna również zabiegała o „zbawienie dusz” swoich poddanych poprzez wychowanie w jedynej zbawiennej prawdzie, pod którą krył się dialektyczny i historyczny materializm, ateizm. Państwo komunistyczne jest „dyktaturą światopoglądu”15 (termin Bierdiajewa), która jest totalitarna, wymaga jednomyślności i bezrefleksyjnego podążania za wytycznymi, wspólnymi dla wszystkich przedstawicieli danej społeczności. Komunizm rozpatrywany nie jako system społeczny i polityczny, lecz jako określona forma religijności, dodajmy ateistycznej, jest wrogi każdej religii. Sam pretenduje do miana religii, formułuje sens życia. Oczywistym jest, że komunizm sowiecki jest jedną z możliwych form totalitaryzmu16. Andrzej Walicki, pisząc o totalitaryzmie, kładzie nacisk na ideologiczny wymiar totalitaryzmu i wysuwa słuszną tezę, że ideologicznym celem totalitaryzmu jest „wyprodukowanie” i wychowanie nowego człowieka, wyposażonego w ideologiczne narzędzia, które kierują jego życiem emocjonalnym i zachowaniem17. Bardzo istotnym elementem jest kontrola życia wewnętrznego człowieka. Nie chodzi jedynie o zewnętrzną rytualizację życia i podleganie normom życia społecznego, przestrzeganie narzuconych zasad. Ofensywność ideologiczna idzie dalej. Obejmuje wszystkie sfery ludzkiego życia, również sferę umysłową i duchową. Jej celem jest pełne zniewolenie człowieka, całkowite posłuszeństwo, wykształcenie zaplanowanych nawyków myślenia, reagowania na konkretne sytuacje. Podporządkowuje więc sferę emocjonalno-uczuciową i woluntarną M. B i e r d i a j e w, Źródła i sens komunizmu..., op. cit., s. 124. Н. Б е р д я е в, Судьба человека в современном мире, 2001, библиотека Вехи. Zob.: http:// www.vehi.net/berdyaev/sudbache/02.html, 8.08.2011. Tekst odtworzony na podstawie wydania: Н. Б е р д я е в, Философия свободного духа, Париж 1934, Москва 1994. 16 D. G r i n b e r g, Totalitaryzm, [w:] Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, t. 6, Warszawa 1996, s. 424. 17 A. W a l i c k i, Zniewolony umysł po latach, Warszawa 1993, s. 350. 14

PW_49.indb 45

2014-11-21 12:25:02

KATARZYNA SOBIJANEK-ZIĘTEK

człowieka budowaniu jednomyślności, moralnej i politycznej jedności społeczeństwa. Jednostka nie jest przedmiotem zainteresowania w systemie totalitarnym, zostaje wchłonięta przez kolektyw i podporządkowana utylitarnym celom; jest własnością państwa. Problem wewnętrznego zniewolenia wyraźnie akcentuje Czesław Miłosz w powieści Zniewolony umysł. Walicki, analizując utwór Miłosza z perspektywy zagadnienia totalitaryzmu, zauważa, że „totalitarna mobilizacja ideologiczna zdolna była wytworzyć ciśnienie psychiczne nieredukowane do fizycznego terroru; ciśnienie trudno wyobrażalne dla tych, którzy go nie doświadczyli”18. Niektórym antyutopistom, zwłaszcza Zamiatinowi i Orwellowi, udało się precyzyjnie zilustrować na kartach swych utworów owo napięcie psychiczne i proces zniewolenia człowieka, który powoduje utratę tożsamości osobowej, a skutkuje wykształceniem się tożsamości kolektywnej. Uwielbienie oprawcy Nie umniejszając znaczenia aspektu nadzoru i terroru w modelu państwa totalitarnego, można by zapytać czy to wystarczy, by zapewnić sukces pełnej kontroli obywateli, by zawładnąć człowiekiem. Wątpliwe – przekonują antyutopiści. Poza czynnikiem strachu, niezmiennym komponentem tego modelu jest entuzjazm, aprobata i szczere poparcie dla władzy i systemu, który władza sobą reprezentuje. Dychotomiczną parę – miłość i strach względem uosobienia władzy, zgrabnie formułuje bohater powieści My, D-503 (tak brzmi imię głównego bohatera), opisując przy użyciu terminologii religijnej wszystkowiedzącego i ogarniającego wszystkich Dobroczyńcę, „zstępującego z niebios”: To z niebiosów zstępował ku nam on – nowy Jehowa w aero, równie mądry i kochająco okrutny, jak Jehowa starożytnych. Z każdą chwilą On był coraz bliżej – i coraz wyżej ku niemu na spotkanie miliony serc – i oto już On widzi nas. A ja wraz z nim w myślach spoglądam w dół; zaznaczone linią drobnych błękitnych punkcików koncentryczne kręgi trybun – jakby koła pajęczyny obsypane mikroskopijnymi słońcami (– błyski blaszek); a w jej środku – zaraz zasiądzie biały, mądry Pająk – odziany w biel Dobroczyńca, który w swej przemądrości nałożył nam na ręce i nogi dobroczynne pęta szczęścia19.

Na uwagę zasługuje oksymoron „kochająco okrutny”, korespondujący z wypowiedzią Dobroczyńcy, który w rozmowie z D-503 wyjaśnia fenomen sprawowania władzy. Idealny władca na podobieństwo Boga wywołuje u poddanych jednocześnie uczucie miłości i nienawiści, które zabezpieczają uległość i oddanie Ibidem, s. 346. E. Z a m i a t i n, My, przeł. A. Pomorski, Warszawa 1989, s. 112–113 (wszystkie kolejne cytaty pochodzą z niniejszego wydania powieści i zapisywane są w nawiasie ze wskazaniem strony). 18

PW_49.indb 46

2014-11-21 12:25:02

RAJ ZBUDOWANY NA ZIEMI CZYLI...

„numerów” (mieszkańcami Państwa Jedynego są właśnie „numery”) lojalność i bojaźń, zachwyt i ortodoksyjność w działaniu. Wyrażenie „i oto już On widzi nas”, jak również uroczyste zstąpienie z niebios podkreślają boskość oprawcy, który niebawem pozbawi życia niepokornych obywateli, przekształcając ich w strugę wody. Jego uważne spojrzenie ogarnia każdy numer podporządkowany jego woli. Niczym Wielki Brat z powieści 1984 Orwella penetruje życie swoich obywateli, wzmagając czynnik jedności i wrażenie doskonale kontrolowanego porządku. Nic nie wymyka się jego uwadze. „I coraz wyżej ku niemu na spotkanie miliony serc”, serс oddanych i gotowych złożyć ofiarę, oddających cześć białemu Jehowie, który bierze udział w naukowych eksperymentach, w śledztwie i torturach oskarżonych, nierzadko zakończonych kaźnią. Nieograniczone zawierzenie, gorliwość i wyznanie wiary w ideologię totalitarną zapewniają jej bytność i przestrzeń dla rozwoju. Sytuacja, w której podwładni podważają autorytet władzy i słuszność aparatu państwowego, nawet na poziomie myśli, byłaby porażką reżimu i oznaczałaby klęskę w procesie indoktrynacji. Samodzielne i krytyczne myślenie jest przejawem niezależności, która jest neutralizowana przez opresywną ideologię. „To koniec władzy nad umysłami i sumieniami, czyli śmierć totalitaryzmu”20 – konstatuje Walicki. Leszek Kołakowski dodaje, że systemowi totalitarnemu towarzyszy zasada: wszelka działalność ludzi we wszystkich dziedzinach aktywności – ekonomicznej czy kulturalnej – musi być podporządkowana wyłącznie celom państwa, że nie tylko zakazane są i tępione bezwzględne akcje skierowane przeciwko istniejącej władzy, ale także, że nie ma w ogóle żadnych dziedzin życia politycznie „neutralnych” i że każdy poszczególny obywatel ma prawo do takiej tylko działalności, która jest zarazem przewidziana przez cele państwowe21.

Postawa konformizmu, w wymiarze zewnętrznym i wewnętrznym, będąca wynikiem działań aparatu państwowego, który środkami terroru i przymusu, jak i indoktrynacji, programującej „nowego człowieka”, wywiera kontrolowany wpływ na jednostkę, jest zasadniczym kryterium omawianego systemu politycznego. Stan „masowej hipnozy” w sposób dosłowny, jak i metaforyczny, można zaobserwować w powieści braci Strugackich Drapieżność naszego wieku. Jednakże warto na moment zdystansować się od tezy, manifestującej znaczenie aparatu państwowego i jego metod nacisku, i zmienić optykę patrzenia na zagadnienie wolności i zniewolenia. Z pomocą przychodzi nam E. Fromm, który, uwzględniając punkt widzenia psychologii społecznej, upatruje w totalitaryzmie przejaw „ucieczki od wolności”, charakteryzującej nowoczesne społeczeństwa A. W a l i c k i, op. cit., s. 350. L. K o ł a k o w s k i, Główne nurty marksizmu, wyd. II, Warszawa 2009, s. 861.

20 21

PW_49.indb 47

2014-11-21 12:25:02

KATARZYNA SOBIJANEK-ZIĘTEK

masowe, bądź duchowej pustki w wyniku procesu laicyzacji. Jak utrzymuje filozof, świeżo zdobyta wolność wydaje się człowiekowi współczesnemu przekleństwem – „uwolnił się od słodkich więzów raju, lecz nie jest dość wolny, aby rządzić sobą i realizować swoją osobowość”22. Wolność staje się dla niego nieznośnym ciężarem, równoznaczna jest ze zwątpieniem, z życiem pozbawionym sensu i celu, co prowadzi do ucieczki od wolności za pośrednictwem różnorodnych związków z ludźmi lub ze światem, które uwolniłby go od niepewności. Ceną jest rezygnacja z własnej wolności i dobrowolne przyjęcie okowów narzuconego szczęścia, a więc konkretna decyzja i wybór konformizmu. Sformułowane wyżej spostrzeżenie eksponuje ambiwalentność pary: wolność – totalitaryzm. Postawa nonkonformistyczna pozwala zakosztować wolności, ale wiąże się z cierpieniem i niedogodnościami, które powodują odejście od kontestacji systemu politycznego, społecznego czy kulturowego. Opozycjonista przestaje walczyć czy wieść spór ze światem zewnętrznym i jego normami. Niekiedy staje się oportunistą. Próbując przełożyć teoretyczną dywagację na płaszczyznę tekstu, można odwołać się do rosyjskich tekstów antyutopijnych, które znajdują się w centrum rozważań autorki niniejszego artykułu i które sprowokowały do poszukiwań zależności między pojęciami: wolność i totalitaryzm. D-503, bohater powieści Zamiatina My, po euforycznym okresie fascynacji I-303 i jej rewolucyjnym światopoglądem, powodowany niepewnością i lękiem przed niewiadomym, kapituluje i dobrowolnie poddaje się Wielkiej Operacji. Pozbawia się duszy, by przywrócić intelektowi spokój i dobrze znane „matematyczne szczęście”, w którym doskonale sobie radzi i które uwalnia go od niepotrzebnych znaków zapytania i brzemienia dokonywania wyboru. Witalij Karcew z powieści Moskwa 2042 Władymira Wojnowicza również odstępuje od swoich zasad, godząc się na zdradę swojej powieści, będącej jego ukochanym dzieckiem, zrodzonym w bólach tworzenia, i przejawem niezależności twórczej i jednostkowej. Andriej Komiaga z opowieści Dzień oprycznika Sorokina – absolwent prestiżowego uniwersytetu rosyjskiego (MGU), wykształcony humanista, staje się oprycznikiem, który dokonuje gwałtów, grabieży i morderstw za cenę przywilejów i atrybutów władzy. Każdy z nich wybiera konformistyczną drogę, stając się ofiarą systemu państwowego i jej dyktatury. Zanim przejdziemy do zarysowania kontekstu totalitarnego w trzech rosyjskich tekstach antyutopijnych, należy pokrótce odnieść się do samej definicji antyutopii jako gatunku literackiego i wyróżnić jej najbardziej charakterystyczne i istotne elementy. Istnieje co najmniej kilka koncepcji literaturoznawczych 22

E. F r o m m, Ucieczka od wolności, tłum. F. Ryszka, Warszawa 1970, s. 51.

PW_49.indb 48

2014-11-21 12:25:03

RAJ ZBUDOWANY NA ZIEMI CZYLI...

przedstawiających i omawiających zagadnienie antyutopii23. Na potrzeby niniejszego artykułu przywołamy roboczą definicję antyutopii, sformułowaną w książce Oblicza totalitaryzmu we współczesnej antyutopii rosyjskiej (na przykładzie wybranych utworów)24: ANTYUTOPIA to utwór artystyczny (w szerokim znaczeniu tekst kultury), w którym przedstawiony jest model społeczno-polityczny niemożliwy do przyjęcia pod względem emocjonalno-aksjologicznym dla autora, wtórnie dla czytelnika, nominalnie niosący funkcję ochrony humanizmu i zakładający cel ostrzeżenia człowieka przed negatywnymi konsekwencjami rozwoju cywilizacyjnego w oparciu o społeczno-polityczne, ekonomiczne i kulturowo-filozoficzne koncepcje. Niezbędnym komponentem antyutopii jest wyeksponowanie problematyki totalitaryzmu i wolności. Antyutopia to wariant utopii, przykład antygatunku, adaptujący idee utopijne i szkielet konstrukcyjny utopii, a następnie dokonujący ich dekonstrukcji. Na ogół nie zawiera ona alternatywnej koncepcji, stanowiącej przeciwwagę dla utopijnego projektu, stąd przypisuje się jej pesymistyczny, a nawet katastroficzny charakter25.

Antyutopia odzwierciedla katastroficzny typ świadomości i krytyczny sposób myślenia autora wobec cywilizacji i kierunku, w jakim zmierza. Dąży do przebudzenia czytelnika, opamiętania się i uzmysłowienia konieczności zmiany „wektora rozwoju”26 i niemożności pozostawienia go w bieżącym stanie.

Por.: В.А. Ч а л и к о в а, Утопия и свобода: Эссе разных лет, Москва 1994; Б.А. Л а н и н, Русская литературная антиутопия, Москва 1993; W. P a r n i e w s k i, Szkice z dziejów myśli utopijnej (Od Platona do Zinowiewa), Łódź 2000; The Boundaries of Genre: Dostoevsky’s Diary of a Writer and the Traditions of Literary Utopia, Auston 1988; Г. М о р с о н, Границы жанра, пер. В. Чаликовой, [w:] Утопия и утопическое мышление. Антология зарубежной литературы, под ред. В. Чаликовой, Москва 1991, s. 233–252; B. M a z a n, Antyutopia jako negatywna oraz utajona odmiana utopii, „Prace Polonistyczne”, seria XXXI, Łódź 1975, s. 73–94; А. Ч а н ц е в, Фабрика антиутопий: дистопический дискурс в российской литературе середины 2000-х, «Новое литературное обозрение», № 4 (86), Москва 2007, s. 269–301. 24 Pogłębioną analizę wspomnianych rosyjskich antyutopii, a więc My J. Zamiatina, Moskwa 2041 W. Wojnowicza i Dzień oprycznika W. Sorokina, z uwzględnieniem kontekstu totalitarno-religijnego, a także zastosowanej w niej estetyki można odnaleźć w książce Oblicza totalitaryzmu we współczesnej antyutopii rosyjskiej (na przykładzie wybranych utworów), powstałej na podstawie rozprawy doktorskiej autorki niniejszego artykułu i wydanej w czerwcu 2013 roku. Można w niej odnaleźć sformułowane w niniejszym artykule myśli, a także skorzystać z zamieszczonej w niej bibliografii, poświęconej wyżej wymienionej tematyce. 25 K. S o b i j a n e k, Oblicza totalitaryzmu we współczesnej antyutopii rosyjskiej (na przykładzie wybranych utworów), Łódź 2013, s. 45. 26 И.Д. Т у з о в с к и й, Светлое завтра? Антиутопия футурологии и футурология антиутопий, монография, Челябинск 2009, s. 147. 23

PW_49.indb 49

2014-11-21 12:25:03

KATARZYNA SOBIJANEK-ZIĘTEK

Powieść My Jewgenija Zamiatina (1920–1921) Antyutopia Zamiatina My należy do trzech najważniejszych antyutopii, obok wspomnianej już powieści 1984 George’a Orwella i Nowy wspaniały świat Aldousa Huxleya, powstałych w XX wieku, które stanowią trzon antyutopii jako usystematyzowanej odmiany utopii w ujęciu gatunku literackiego. W pracach badawczych poświęconych antyutopii utwór My charakteryzowany jest jako nowatorska powieść o filozoficznym podłożu, traktująca o utopii wcielonej w życie i eksponująca relację: jednostka–system–cywilizacja. My jest napisana językiem syntetycznym, który obfituje w oryginalne obrazowania artystyczne i zróżnicowane środki stylistyczne, będące rezultatem jego wieloletniej pracy nad słowem i techniką pisarską. Warto nadmienić, że Zamiatin, zanim zaczął rozmyślać nad totalitarnym obrazem Państwa Jedynego i przewidywać losy zunifikowanego i bezwolnego społeczeństwa, działającego pod okiem Dobroczyńcy, sam przyczyniał się do budowania podwalin komunistycznego raju na ziemi. Jesienią 1905 roku student petersburskiej politechniki wstąpił w szeregi bolszewików. Objaśniając w Autobiografii z 1929 roku motywy takiej decyzji, pisze: „W tych latach bycie bolszewikiem oznaczało pójście drogą największego sprzeciwu”27. Jego decyzja powodowana była młodzieńczym buntem, głęboką fascynacją rewolucją i pragnieniem gwałtownych przemian, nie zaś żądzą zdobywania i ugruntowania władzy przy pomocy terroru i przy użyciu narzędzi indoktrynacji, chęcią budowania monolitu rozbudowanego aparatu państwowego. W 1908 roku, kiedy pozycja nowej władzy zaczęła się stabilizować, opuścił partię i nie bał się mówić o nadużyciach władzy, o przeinaczaniu prawdy i dławieniu indywidualizmu. Przypisywany pisarzowi bolszewizm jest pewnym uproszczeniem, jak zauważa Marina Lubimowa. Badaczka dowodzi uczuciowego podłoża socjalizmu pisarza, który urzeczony kobietą-aktywistką, próbował być bliżej ukochanej i zdecydował się zaangażować w konspiracyjną działalność28. Z kolei Jewgenij Szkłowski podkreśla, że pisarz przyjął rewolucję na płaszczyźnie estetyki jak romantyk, skit i buntownik oczekujący nadejścia żywiołu, który położy kres skostniałym i gotowym formom życia29. Polityczno-społeczny aspekt rewolucji grał drugo- lub trzeciorzędną rolę w światopoglądzie pisarza.

Е.И. З а м я т и н, Автобиография 1929 года, [w:] Русские писатели века: словарь-справочник, под ред. Г.И. Романовой, Москва 2005, s. 107 [tłum. – K.S.-Z.]. 28 М. Л ю б и м о в а, «Я был влюбен в Революцию...», [w:] Новое о Замятине. Сборник материалов, под ред. Л. Геллера, Москва 1997, s. 56 [tłum. – K.S.-Z.]. 29 Е. Ш к л о в с к и й, Два еретика: Евгений Замятин и Борис Пильняк, «Первое сентября», № 35, 2001. Zob. http://lit.1september.ru/2001/35/no35_01.htm l, 07.05. 2011 [tłum. – K.S.-Z.]. 27

PW_49.indb 50

2014-11-21 12:25:03

RAJ ZBUDOWANY NA ZIEMI CZYLI...

Bez wątpienia Zamiatin był człowiekiem idei, zwolennikiem koncepcji rewolucji w ujęciu filozoficznym i historiozoficznym, przypisując jej właściwości odnawiające życie, społeczeństwo, cywilizację. Postrzegał ją jako życiodajną siłę, która niszczy schematy myślowe i dogmaty kulturowo-społeczne, nie podlegające krytyce czy dyskusji, i stwarza przestrzeń potrzebną dla wszelkiego rozwoju, w tym postępu cywilizacyjnego. Dlatego gloryfikował, na łamach prasy i twórczości literackiej, „heretyków”, głoszących nie w porę, zaglądających w przyszłość i przecierających nowe szlaki w nauce i kulturze. Heretycy – według „arcymistrza literatury”30 – byli piewcami rewolucji, dionizyjskiej energii i ruchu, którą Zamiatin przeciwstawiał apollińskiej entropii, marazmowi i stagnacji. W powieści My pisarz czyni bohaterkę I-330 swoim alter ego, wyrazicielką heretyckiej idei, na co niejednokrotnie wskazywali badacze, m. in. Marietta Czudakowa, Wiktoria Chalikowa, Isaac Deustcher, Jewgenij Szkłowski i Borys Łanin. I-330 to dumna, odważna, bezkompromisowa kobieta, sterująca tajną organizacją opozycyjną Mefi; zwolenniczka rewolucji, irracjonalizmu, rodzącej życie energii i oryginalności, gdyż „oryginalność narusza równość” (s. 26); heretyczka, łamiąca zasady obowiązujące w Państwie Jedynym, w tym zakaz spożywania alkoholu i palenia tytoniu, zakaz zwiedzania Domu Starożytności i kontaktowania się z dzikusami zza Zielonego Muru. Wbrew zasadom rozkochuje w sobie architekta Integralu, u którego pojawia się dusza i cała gama uczuć obcych totalitarnemu państwu. I-303 konsekwentnie dąży do zrealizowania postawionego sobie celu, nie bacząc na poniesione ofiary, własny i cudzy los. Dążenie do wolności i przezwyciężania „matematycznie doskonałego szczęścia” determinuje jej działanie. Iks wpisany w twarz bohaterki znamionuje tajemnicę, złożoność jej natury w przeciwieństwie do krystalicznie przezroczystych numerów, jak również męczeńską śmierć poprzedzoną torturami, którym bohaterka jest poddawana w scenie finałowej: Patrzyła na mnie, wczepiając się mocno w oparcie fotela – patrzyła, dopóki oczy nie zamknęły się całkiem. Wtedy ją wyniesiono, przy pomocy elektrod szybko przywrócono do przytomności i znowu posadzono pod Dzwon. To powtarzało się trzykrotnie – mimo wszystko nie powiedziała ani słowa (s. 181).

Iks jest jednocześnie krzyżem, który I-330 (imię bohaterki powieści My) składa na ołtarzu rewolucji, nie okazując skruchy ani strachu. Trzykrotnie zostaje poddana próbie gazu i trzykrotnie wychodzi z niej obronną ręką, podobnie jak Chrystus, trzykrotnie upadający pod krzyżem i trzykrotnie z nim powstający, patrzący w milczeniu z wysokości Golgoty. 30 О. М и х а й л о в, Гроссмейстер литературы, [w:] Е.И. З а м я т и н, Избранные произведения, t. 1, Москва 1990.

PW_49.indb 51

2014-11-21 12:25:04

KATARZYNA SOBIJANEK-ZIĘTEK

Siłą przeciwstawną dla I-330 i kierowanej przez niżą rewolucyjnej organizacji Mefi, której przewodniczy, i dominującą w świecie przedstawionym My jest Państwo Jedyne i główny bohater powieści – inżynier D-503, który podlega co prawda czasowej transformacji trybu życia i sposobu myślenia. Państwo Jedyne stanowiło idealnie skonstruowany model państwowy, który stwarzał warunki nader sprzyjające realizowaniu prymatu jedności obywateli. W ojczyźnie bohatera D-503 wszystko dokonywało się według ściśle określonego planu, zgodnie z rozporządzeniami autorytarnego Dobroczyńcy. Określenie jedyny wykorzystywane jest przez pisarza w nazwach charakteryzujących państwo i jego mieszkańców. Staje się komponentem neologizmów semantycznych, np. Państwo Jedyne, Dzień Jednomyślności, lub okazjonalizmów, np. plan jedyny, myśl jedyna; podkreśla stałość, bezbłędność i bezwzględność panującego systemu, który nie dopuszczał rozwiązań i punktów widzenia odmiennych od prezentowanych przez Dobroczyńcę i jego aparat władzy. Nie istnieją więc partie opozycyjne (organizacja Mefi działa w podziemiu), związki zawodowe ani jakikolwiek przejaw niezależności myśli i słowa. Każdy aspekt życia społecznego i jednostkowego podlega inwigilacji służb państwowych nazywanych w terminologii Państwa Jedynego „aniołami stróżami”. Wykluczenie możliwości prowadzenia jakiejkolwiek formy działalności nie wpisującej się w „plan jedyny” i stosowanie metod opresyjnych wobec przejawów inności, rozumianych jako bunt i samowola, świadczy o ortodoksyjnym charakterze tego typu państwowości. Brak pluralizmu w polityce i na poziomie intelektualnym opiera się na podłożu dogmatycznym i łączy się z pojęciem entropii, używanym przez Zamiatina w antyutopii My i w pracach publicystycznych. Entropia w danym kontekście oznacza śmierć, zniwelowanie pierwiastków życia; łączy się z zagładą wewnętrznej egzystencji jednostki, co prowadzi w globalnym rozrachunku do zagłady cywilizacji humanistycznej. Dodatkowo państwo przejmuje funkcję i misję Kościoła, Bogiem staje się Dobroczyńca – nowy Jehowa zstępujący z niebios, który przejmuje boskie przymioty i nieomylność oraz uwielbienie składane przez numery. Przy uwzniośleniu ikony władzy i operowaniu na poziomie semantyczno-konceptualnym pojęciami religijnymi, jak na przykład: ikona, liturgia, Wielkanoc, Dekalog, raj, piekło, anioł dokonuje się jednocześnie desakralizacja obrazu Boga poprzez ideę człekobóstwa31 (będącą odwrotnością idei bogoczłowieka), zgodnie z którą człowiek zajmuje miejsca Boga. Rozmowa Kiriłowa ze Stawroginem, zaczerpnięta z Biesów Dostojewskiego, niezwykle trafnie definiuje ową ideę: „– Przyjdzie, a imię jego będzie M. B i e r d i a j e w, Filozofia wolności, przeł. E. Matuszczyk, Białystok 1995.

PW_49.indb 52

2014-11-21 12:25:04

RAJ ZBUDOWANY NA ZIEMI CZYLI...

Człowiek–bóg”. – Bóg–człowiek? – Nie. Człowiek–bóg, w tym różnica”32. W powieści Zamiatina ideę człekobóstwa formułuje bohater D-503, tłumacząc czytelnikowi: Nasi bogowie są tu, na ziemi, wśród nas – w Urzędzie, w kuchni, w klozecie; bogowie stali się jak my; ergo – my staliśmy się jak bogowie [...], i do was także dotrzemy, aby uczynić wasze życie równie precyzyjnym i bosko rozumnym jak nasze... (s. 59).

Deifikacja maszyny, a więc elementu świata organicznego, wytworzonego przez człowieka, i jednocześnie jej reifikacja są w wierze chrześcijańskiej określane mianem bałwochwalstwa. Bierdiajew stwierdza: Komunizm całkowicie przejmuje od kapitalistycznej cywilizacji [...] „hipermaszynizm” i technicyzm i stwarza prawdziwą religię maszyny, którą czci jak totem33.

W antyutopii My maszyna jest nieodłącznym atrybutem Dobroczyńcy, a numery niejednokrotnie zachowują się i „odczuwają” jak roboty. Należy więc podkreślić integralny związek totalitaryzmu z religijnym fundamentem, który prezentują utwory antyutopijne, diagnozujące związek społeczeństwo–jednostka–państwo. Jedną z nich jest omawiana powieść My, która wyróżnia się głębią filozoficznej myśli i bogatym zasobem symbolicznym, w tym religijnymi konotacjami, wpisanymi w konstrukcję totalitarnego modelu władzy. Wykorzystane odniesienia religijne zapewniają sukces i autorytet aparatu państwowego, intensyfikują relację numeru do Dobroczyńcy i wyznaczają jego miejsce w państwie. Ponadto nadają uniwersalny charakter poruszanej problematyce. Podłoże religijne jest tylko jednym z przejawów totalitaryzmu, który realizowany jest w powieści przy pomocy narzędzi indoktrynacji, nowomowy, zjawiska mechanizacji i totalnej kontroli obywateli, w tym na płaszczyźnie świadomości. W rezultacie człowiek traci ludzkie oblicze i staje się numerem, trybem w mechanizmie państwowym, częścią totalitarno-technokratycznej struktury, która pozbawia go duchowości i czyni niewolnikiem. W. Chalikowa stwierdza, że „bohater В-503 nie tylko namiętnie, ale i umiejętnie – uzbrojony w erudycję i sofistykę – opracowuje teodyceę niewolnictwa”34. Kolejnym istotnym aspektem, któremu warto się przyjrzeć, jest artystyczna warstwa utworu, organizująca jej przestrzeń totalitarną i będąca wyrazem F. D o s t o j e w s k i, Biesy, przeł. T. Zagórski i Z. Podgórzec, Warszawa 1977, s. 233. Н. Б е р д я е в, Человек и машина (Проблема социологии и метафизики техники), «Путь», № 38, май 1933, s. 34. Zob.: http://www.gumer.info/bogoslov_Buks/bogoslov/Berd/_ChelMash. php, 22.05.2011 [tłum. – K.S.-Z.]. 34 В. Ч а л и к о в а, Крик еретика (антиутопия Евг. Замятина), «Вопросы философии», Москва 1991, № 1, s. 25 [tłum. – K.S.-Z.]. 32 33

PW_49.indb 53

2014-11-21 12:25:04

KATARZYNA SOBIJANEK-ZIĘTEK

wieloletnich badań nad literaturą i rezultatem swoistych ćwiczeń a My przeprowadzonych na słowie autora. Mowa tu o syntetyzmie. Syntetyzm wyprowadził prozaik z Heglowskiej dialektycznej triady („dzisiaj neguje wczoraj, ale jest negacją negacji – jutra: wciąż ta sama dialektyczna droga, unosząca świat ogromną parabolą w nieskończoność. Teza – to wczoraj, antyteza – dzisiaj i synteza – jutro”35), czyniąc go metodą, koncepcją estetyczno-filozoficzną i warsztatem własnej pracy artystycznej. Koncepcję syntetyzmu Zamiatin nierozerwalnie wiązał z pojęciem neorealizmu, co podkreślają w badaniach: Tatiana Dawydowa, Janina Sałajczykowa, Marina Chatiamowa, Jekaterina Boroda i Larysa Poliakowa. Neorealizm36, dojrzewający u Zamiatina w procesie obserwacji współdziałania elementów realnego i idealnego, zakłada między innymi: zwięzłość języka, określoną i sugestywną wyrazistość barw, łącznie z jej hiperbolizacją, posługiwanie się muzyką słowa oraz przekazywanie obrazów i nastrojów poprzez szczególne i charakterystyczne wrażenie (chwyt impresjonizmu)37. Specjalistyczna leksyka, którą się posługuje autor, a więc terminologia techniczna i pojęcia zaczerpnięte z nauk przyrodniczych i ścisłych, posiada psychologiczne i kompozycyjne umotywowanie. Staje się ponadto ważnym elementem syntetycznego stylu, wyraziście reprezentowanego przez Zamiatina. Zastosowanie koncepcji syntetyzmu w antyutopii My świadczy o istotnej dla autora „idei dialogiczności słowa”, chęci eksperymentowania ze słowem i jego potencjałem znaczeniowym, ekspresją słowa, wolnością, którą w sobie zawiera. Jest wyrazem pomyślnej realizacji teorii, które w tym czasie skrystalizowały się w jego światopoglądzie i wyraziły się m.in. w esejach oraz w praktyce artystycznej. Bez wątpienia język syntetyczny zapewnił mu oryginalność i stał się jego wizytówką artystyczną. Warto jednak zwrócić uwagę na jeszcze jedną funkcję, jaką pełni syntetyzm w My – porządkuje tekst, zapewnia mu przejrzystość i klarowność oraz ujawnia specyfikę „totalitarnego i awangardowego dyskursu w warstwie narracyjnej”38; konstytuuje przestrzeń totalitarną w Państwie Jedynym, wyznacza przestrzeń językową, w jakiej poruszają się numery i za pomocą której komunikują się ze sobą. Dlatego też D-503 po spotkaniu z I-330 i w wyniku miłosnej fascynacji kobietą „traci ster w rękach”, jest wewnętrznie Е.И. З а м я т и н, Завтра, [w:] Е.И. З а м я т и н, Избранные произведения, т. 2, Москва 1990, s. 344 [tłum. – K.S.-Z.]. 36 O neorealizmie pisze m.in.: М.А. Х а т я м о в a, Формы литературной саморефлексии в русской прозе первой трети XX века, Москва 2008, s. 33–59; Е. С к о р о с п е л о в а, Русская проза ХХ века: от А. Белого («Петербург») до Б. Пастернака («Доктор Живаго»), Москва 2003, s. 207–231; Т.Т. Д а в ы д о в а, Русский неореализм..., op. cit. 37 Е.В. Б о р о д а, Художественные открытия Е.И..., op. cit., s. 36. 38 М.А. Х а т я м о в а, Формы литературной..., op. cit., s. 168. 35

PW_49.indb 54

2014-11-21 12:25:05

RAJ ZBUDOWANY NA ZIEMI CZYLI...

rozdwojony i nie potrafi przy pomocy dostępnych mu środków językowych wyrazić odczuwanych wewnętrznych procesów i zachodzących w nim zmian. Próba wyzwolenia się z konwencji myślowych i jednocześnie językowych jest haustem wolności, momentem wyzwolenia z entropii, wyzwoleniem, używając języka postmodernizmu, z dyskursu totalitarnego. Zamiatin wyraża pogląd, że nie ma nic bardziej niszczącego dla swobody osobowości jak uniformizacja myślenia i matematycznie ścisłe uporządkowanie życia społecznego, w którym każdy ma raz na zawsze określone miejsce, jest pozbawiony prawa do najmniejszych nawet przejawów własnych pragnień i fantazji39.

Moskwa 2042 Władymira Wojnowicza Za cezurę biograficzną i artystyczną w życiu Wojnowicza – moment przejścia od okresu oficjalnego do początków aktywności dysydenckiej, uważa Andrzej Dudek rok 1963, w którym pisarz rozpoczął pracę nad powieścią Życie i niezwykłe przygody żołnierza Iwana Czonkina (Жизнь и необычайные приключения солдата Ивана Чонкина). Sześć lat później w Republice Federalnej Niemiec na łamach czasopisma „Grani” («Грани») ukazał się fragment powieści opublikowany bez wiedzy i zgody autora, co dało początek politycznej nagonce wymierzonej w literata. Próba wyjaśniania nieporozumienia na łamach „Literaturnoj gazety” («Литературной газеты») nie przyniosła rezultatu. W satyryczno-groteskowym utworze Wojnowicz śmiał naruszyć tabu sowieckiej rzeczywistości i armii radzieckiej. Groteska była precedensem, który nie mógł zostać zapomniany. W konsekwencji z repertuaru teatrów usunięto sztuki Wojnowicza. W 1974 roku pisarz został wykluczony ze Związku Pisarzy Radzieckich (w tym samym roku przyjęto go do grona członków francuskiego PEN-Clubu), jego utwory trafiły na czarną listę, telefon odłączono od sieci, a kontakty ze służbami KGB zintensyfikowały się. Udręczony ciężkimi warunkami życia, poczuciem niepewności i stanem permanentnego napięcia, w 1980 roku decyduje się na emigrację. Rok później Leonid Breżniew pozbawił go radzieckiego obywatelstwa. Michaił Gorbaczow przywrócił je pisarzowi przebywającemu w Monachium dopiero w 1989 r. W tymże roku w teatrach rosyjskich zaczęto wystawiać jego sztuki, wznowiono nakłady jego utworów oraz przywrócono mu również członkostwo w ZPR.

J. S a ł a j c z y k o w a, Z problematyki eksperymentu literackiego w rosyjskiej radzieckiej prozie lat dwudziestych. Powieść J. Zamiatina My jako utopia odwrócona, „Studia Rossica Posnaniensia” 1988, t. 19, s. 98. 39

PW_49.indb 55

2014-11-21 12:25:05

KATARZYNA SOBIJANEK-ZIĘTEK

Wojnowicz, będąc już na emigracji, prowadził rozważania o systemie totalitarnym i doszedł do wniosku, że nie tylko komunizm radziecki kryje w sobie niebezpieczeństwo autorytatywnych metod i realizuje próbę zamiany życia w ideologiczną iluzję. Pewne analogie znalazł w innym systemie totalitarnym – w skrajnym nacjonalizmie, przybierającym postać faszyzmu. Swoje refleksje przelał na papier. W konsekwencji do rąk czytelnika trafiła powieść Moskwa 2042 z antyutopijnym rodowodem. Zastosowany w powieści model utopii, w tym wypadku komunistycznej, jest urzeczywistniony na płaszczyźnie tekstu, a następnie ulega stopniowej transformacji, w rezultacie której utopijne walory zostają odwrócone i poddane w wątpliwość. W utworze zostaje wykorzystany zabieg często praktykowany w utopii – podróż głównego bohatera w czasie lub przestrzeni, najczęściej w przyszłość lub do nibylandii, a więc do idealnego miejsca, w którym panuje dobrobyt uzyskany na drodze umowy społecznej i porządku opartego na ideach wcielonych w życie. Witalij Karcew, pisarz, przylatuje do Moskiewskiej Republiki Komunistycznej, która zdaje się być ucieleśnieniem komunistycznej idei szczęścia. Obywatele wierzą i wyznają zasady propagowane przez państwo. Misterny model utopijnego państwa zabezpiecza wszystkie sfery obywatelskiego życia, wyznacza bieg życia indywidualnego, uwzględnia najważniejsze resorty społecznego funkcjonowania. Za pomocą narzędzi ideologii i psychomanipulacji kieruje życiem mieszkańców, kształtując ich światopogląd, pragnienia i uczucia. Religia zostaje w pełni zaadaptowana przez reżim i staje się integralną częścią systemu. Idzie zatem dalej niż komunizm w wydaniu radzieckim, w którym atrybuty religii i potrzeba mistycyzmu, odniesienia egzystencji do transcendencji zostają w sposób niejawny wkomponowane w ideologiczną machinę. System kontroli państwowej jest silnie rozbudowany i zbiurokratyzowany w Republice Mosrepkomu i można go przeanalizować na kilku płaszczyznach. Jednym z istotnych elementów składowych państwowego nadzoru jest proces wychowawczy. Celowe uświadamianie dzieci już w wieku przedszkolnym ma zapewnić posłuszeństwo i przekonanie o słuszności partii. Indoktrynacja polega na wpajaniu określonych sloganów i języka ideologicznego, który nie opisuje świata realnego, lecz kreuje rzeczywistość komunian w republice. Dudek, powołując się na Gusejnowa, wspomina o słownym fetyszyzmie, o „inkrustowaniu wypowiedzi zwrotami, które mają dowodzić najwyższej systemowej sankcji na istnienie danego zjawiska czy instytucji”40. Tekst Wojnowicza obfituje w puste frazy-wytrychy, np. „Zadowolenie z życia to podstawowy i jedyny obowiązek A. D u d e k, Władimira Wojnowicza odkrywanie zamysłu, czyli „Życie jakie jest”, [w:] Realiści i postmoderniści. Sylwetki współczesnych rosyjskich pisarzy emigracyjnych, pod red. L. Suchanka, Kraków 1997, s. 97. 40

PW_49.indb 56

2014-11-21 12:25:05

RAJ ZBUDOWANY NA ZIEMI CZYLI...

każdego komunianina”41 (s. 140); „Woda – towarem ogólnonarodowym”; „Kto marnotrawi wodę, jest wrogiem ludu” (s. 134), „Nasza siła w pięciojedności” (s. 107). Ich systematyczne powtarzanie przez mieszkańców Mosrepkomu, zgodnie z teorią dyskursu totalitarnego, umacnia system i zapewnia jego triumf. A słowo – i w konsekwencji – język, decydują o tym, co istnieje. Jak bowiem można wyrazić coś, co nie znajduje się w słowniku danego języka? Wittgenstein dodałby, w „moim języku”42. Kontrola nad językiem i selekcjonowanie zasobu wyrażeń i słów go tworzących jest zatem kontrolą nad człowiekiem, który, wychowany w określonym systemie społeczno-politycznym, podlega determinizmowi wiedzy, jaką mu wpojono. Innym przejawem zabiegów ideologicznych było produkowanie abrewiatur i długich nazw pozbawionych sensu, które odsyłają czytelnika do zjawiska nowomowy. Dla przykładu można wymienić takie neologizmy jak: Pundyskom (Punkt Dystrybucji Komunistycznej), Gawysnat – Gabinet Wysyłek Naturalnych, Libezpap – Literatura Bezpapierowa; Litpap – Literatura Papierowa, Ubew – Urząd Bezpieczeństwa Wewnętrznego czy Intwonocz – Instytut Tworzenia Nowego Człowieka. W rezultacie ideologizacji języka słowa tracą swoje pierwotne znaczenie, co „prowadzi do głębokiej przemiany świadomości, której analiza pomogłaby wyjaśnić zjawisko donosicielstwa”43, jak również utratę przez większą część społeczności radzieckiej zdolności do werbalnej oceny czy nawet opisania swojego zachowania zarówno w czasie składania donosu, jak i wiele lat później – zapewnia Gusejnow. Donos oznaczał wyższy stopień uczciwości, powodowany był entuzjazmem, miłością, strachem lub też zawoalowaną nienawiścią do Wodza. W powieści naukę składania donosów na rodziców, wychowawców i kolegów, początkowo w formie gry i zabawy, perfekcyjnie opanowują mali komunianie, co później, już w dorosłym życiu, przekłada się na konkretne czyny. Każdy obywatel jest bowiem przekonany o słuszności denuncjacji, która urasta do rangi świętego obowiązku, a nawet cnoty. Ważnym ogniwem w procesie wychowawczym nowego człowieka jest także zabieg infantylizacji, obok upaństwowienia czasu, ideologizacji, planowości i totalitaryzacji (podział dokonany przez Hellera44). Celem infantylizacji, pierwotnie w ZSRR i wtórnie – w powieści, „jest przekształcenie społeczeństwa w dzieci, Wszystkie cytaty w niniejszym artykule (z podanymi stronami w nawiasie) pochodzą z wydania: W. W o j n o w i c z, Moskwa 2042, przeł. H. Broniatowska, Warszawa 1992. 42 O fenomenie języka w ujęciu Wittgensteina czytaj w: W. S a d y, Wittgenstein. Życie i dzieło, Lublin 1995. 43 Г.Ч. Г у с е й н о в, Ложь как состояние сознания, «Вопросы философии», Москва 1989, № 11, s. 68 [tłum. – K.S.-Z.]. 44 Czyt.: M. H e l l e r, Maszyna i śrubki: Jak hartował się człowiek sowiecki, Warszawa 1989, s. 33–90. 41

PW_49.indb 57

2014-11-21 12:25:06

KATARZYNA SOBIJANEK-ZIĘTEK

w posłuszne dzieci”45, pozbawione inicjatywy, we wszystkich aspektach życia oczekujące dyrektyw „z góry”, jak również „zmiana osobowości i przystosowanie jej do potrzeb państwa”46. Idealnym bohaterem, będącym rezultatem obróbki ludzkiego materiału, stało się „dziecko” Partii. „Rodzicem” zastępującym naturalnych rodziców był w historii Związku Radzieckiego Stalin, nazywany Ojcem wszystkich, w literaturze – Dobroczyńca u Zamiatina, Wielki Brat – u Orwella oraz Generalissimus – u Wojnowicza. Pozbawienie społeczeństwa samodzielności i możliwości decydowania o sobie samym, o tym, co jest dobre, a co złe, całkowicie uzależnia od systemu, który monopolizuje prawdę i zagospodarowuje wszelkie przestrzenie życia społecznego i indywidualnego. Rewolucja na długi czas musi wygnać marzenie wolności, po to, by nie osłabiać dyscypliny. [...] Koniecznym jest stworzenie nowego patosu dla nowej niewoli, koniecznym jest pokochać kajdany, by stały się one czułymi objęciami matki47

– głosił krytyk-marksista w 1924 roku. Nie pozostawało więc mieszkańcom ZSRR, będącego nową „matką”, nic innego aniżeli tylko pokochać kajdany niewoli. W 1938 roku pewną pomocą dla pielęgnowania tego uczucia była lektura nowego katechizmu, jakim stał się Kratkij kurs WKP(b) (Historia Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików))48 . Każdy obywatel przyswajał sobie prawdy w nim zawarte i szukał odpowiedzi na wszystkie nurtujące go pytania. W związku z czym każdy przejaw indywidualizmu w systemie komunistycznym, zarówno w aspekcie literackim, jak i historycznym, był postrzegany jako forma zdrady oraz potencjalne zagrożenie dla systemu i monolitycznego społeczeństwa. Karcew za swoją nadmierną ciekawość i stawianie zbyt dużej ilości pytań został skierowany do Trzeciego Pierścienia Nienawiści. System kontroli rozciągał także szerokie kręgi nad życiem publicznym i prywatnym społeczności Mosrepkomu, czego skrajnym wyrazem jest sformułowanie potrzeb ogólnych każdego obywatela, zagwarantowanych przez Konstytucję republiki: Każdy człowiek ma prawo oddychać powietrzem, żywić się pokarmem, zaspakajać pragnienie, osłaniać swoje ciało odpowiednią do pory roku odzieżą i mieszkać w zamkniętym pomieszczeniu (s. 171). Ibidem, s. 39; 40; 46. Ibidem, s. 40. 47 С. К о г ан, Литература этих лет. 1917–1923, Иваново-Вознесенск 1924, s. 79 [tłum. – K.S.-Z.]. 48 Krótki kurs Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików). Krótki kurs, pod red. Komisji KC WKP(b), zaaprobowany przez KC WKP(b), Warszawa 1949.

PW_49.indb 58

2014-11-21 12:25:06

RAJ ZBUDOWANY NA ZIEMI CZYLI...

Na kolejne potrzeby trzeba było sobie zasłużyć. Obywatel jest „dobry” dla państwa dopóty, dopóki jest dla niego użyteczny i jego interesy zgadzają się z interesami państwa. Przekraczając granicę użyteczności, automatycznie staje się wrogiem państwa. Wszelkie przejawy „szkodnictwa” były odpowiednio karane przez służby Ubewu. Praktyka zsyłek była powszechnym rozwiązaniem. Represje fizyczne, jak i zewnętrzne dyrektywy i ograniczenia jednostkowej wolności nie wydają się jednak najcięższymi forma mi aparatu permanentnego nadzoru. Podłoże i struktury ideologiczne stanowią zasadniczy element systemu totalitarnego, gdyż to właśnie one przyczyniają się do wykształcenia „umysłu zniewolonego”. Zawładnięcie językiem, myśleniem, wolą człowieka, a więc „wyhodowanie nowego człowieka”, żyjącego bez przeszkód w strukturach systemu i szczerze oddanego partii, jest największym triumfem totalitarnej koncepcji władzy. Drogą do jego osiągnięcia jest całkowite zapanowanie nad życiem człowieka, począwszy od jego narodzin, poprzez wychowanie, edukację, czas pracy i wypoczynku, życie seksualne i potrzeby fizjologiczne, aż po ostatnie tchnienie. Doskonałym narzędziem indoktrynacji jest słowo, bardzo umiejętnie wykorzystane w komunistycznej rzeczywistości, o czym wspomina Lew Szestow w artykule Czym jest bolszewizm? (Что такoе большевизм?)49. Warto również zwrócić uwagę na quazi-religijny aspekt zrealizowany w Republice Mosrepkomu, który odegrał istotną rolę w inkrustowaniu się totalitarnego aparatu władzy. Zauważmy, że wśród elementów zasady Pięciojedności w Mosrepkomie, obok ludowości, partyjności, czujności i bezpieczeństwa państwowego, miejsce znalazła religijność, a w zasadzie quazi-religia, podkreślająca sprzężenie władzy opartej na strachu z religią. Jeśli u Zamiatina Dobroczyńca jest utożsamiony z Nowym Jehową, kapłanem, składającym ofiarę czystą na ołtarzu, a w samej powieści czytelnik styka się z wieloma frazami i wyrażeniami biblijnymi, paralelami zaczerpniętymi ze Starego i Nowego Testamentu, filozoficzne rozważania dotykają fundamentu wiary chrześcijańskiej, u Wojnowicza religia staje się integralną częścią systemu, zostaje zaadaptowana do potrzeb komunizmu, wykluczając istnienie Boga i jednocześnie zajmując jego miejsce. Komunistyczna religijność, jakkolwiek paradoksalnie brzmi to zestawienie, przejmuje rytuały i obrzędy właściwe religii chrześcijańskiej. Ważną funkcję pełni tu rola religijnej mistyfikacji50, zamiany emblematów, symboliki i praktyk występujących w tradycji chrześcijańskiej ekwiwalentami ideologicznymi, zewnętrznie zachowującymi

Л. Ш е с т о в Что такoе большевизм?, «История философии», вып. 8, Москва 2001. Zob.: http://iph.ras.ru/page52854069.htm, 11.11.2011; L. S z e s t o w, Czym jest bolszewizm?, „Gazeta Wyborcza”, 6/7 listopad 1999. 50 A. D u d e k, op. cit., s. 92. 49

PW_49.indb 59

2014-11-21 12:25:06

KATARZYNA SOBIJANEK-ZIĘTEK

formy religijności i dającymi się zaaplikować w modelu komunistycznym dla potrzeb umocnienia totalitarnej koncepcji władzy. Isaja Lezhniew, komentując narodziny komunizmu radzieckiego, mówi o powstaniu nowej idei, która w swej potędze i sile oddziaływania jest silniejsza od chrześcijaństwa i buddyzmu. To nowa religia, pod której sztandarem powstaje nowy świat, z nową państwowością, z nową kulturą – nie można tego przeoczyć. O tym każdego dnia sygnalizuje zarówno Zachód, jak i Wschód – każdy po swojemu51.

Określenie „silniejsza od chrześcijaństwa i buddyzmu” odnosi się zapewne do faktu, że komunizm radziecki zakładał i próbował realizować ideę raju na ziemi, odwołując się z jednej strony do potrzeb duchowych człowieka, a z drugiej strony będąc nastawionym na osiągnięcie wymiernych korzyści materialnych w życiu doczesnym. Z pragmatycznego i ekonomicznego punktu widzeniu oferta świetlanego komunizmu była bardziej kusząca i efektywniejsza aniżeli profity czerpane z chrześcijańskich prawd moralnych, ofiarnej miłości czy też wyrzeczenie się świata i przyjemności dla uzyskania stanu równowagi wewnętrznej. Rosyjski prozaik słusznie zatem zaobserwował ryt religijnego aspektu komunizmu i przeniósł go do powieści, eksponując jego wynaturzenie i siłę rażenia oraz zakorzenienie w świadomości mieszkańców Mosrepkomu. Komunizm radziecki wykorzystywał religijne atrybuty i przymioty w sposób niejawny, komunizm w najczystszej postaci, prezentowany u Wojnowicza w antyutopijnej powieści, łączy komponenty ideologii komunistycznej i religijnej, których współdziałanie zaspokaja potrzeby duchowe człowieka, szczególnie Rosjanina. Bierdiajew zauważył, że komunistyczny model życia naruszył w osobowości Rosjanina naturalną skłonność do współczucia i miłowania prawdy, miłosierdzia i wolności. Na ich miejscu wykształciła się surowość granicząca z okrucieństwem, co dokonało się za pomocą dehumanizującej siły, wrogiej człowiekowi, która czyni z proletariatu bożka, a „neguje realnego człowieka”52. W rezultacie komunizm zniszczył wiarę prawosławną, a następnie wypełnił pustkę metafizyczną przestrzenią nowej ideologii, substytutem religii, wypracował pojęcie „nowego człowieka” (do tej pory pojęcie użyte było w epoce Oświecenia i w Rewolucji Francuskiej, choć w innym znaczeniu), modelowego „towarzysza”, użytecznego i oddanego państwu obywatela ZSRR, który stawia interesy kolektywu komunistycznego wyżej niż własne dobro i pragnienia. Arendt podkreśla, że

О нашей идеологии, [w:] В.Н. У с т р я л о в, Национал-большевизм, Москва 2003, s. 282 [tłum. – K.S.-Z.]. 52 M. B i e r d i a j e w, Źródła i sens komunizmu..., op. cit., s. 130. 51

PW_49.indb 60

2014-11-21 12:25:07

RAJ ZBUDOWANY NA ZIEMI CZYLI...

żelazna obręcz totalnego terroru nie pozostawia miejsca na życie prywatne; wewnętrzny przymus totalitarnej logiki niszczy zdolność człowieka do przeżywania i myślenia tak samo, jak jego zdolność do działania53.

Realizację idei nowego człowieka można znaleźć w powieści Wojnowicza. W nauce idea wychowania „nowego człowieka” została wsparta przez procesy hodowania ludzi spełniających określone wymogi i parametry oraz wyposażonych w cechy odpowiadające ideologii państwowej. Profesor Ksenofontowicz tłumaczy głównemu bohaterowi: „Nikogo nie próbujemy wychowywać, chcemy po prostu wyhodować nowy gatunek ludzi [...], w ramach jednego rodzaju wyhodować różne gatunki ludzi dla różnych celów” (s. 251). Stąd plany stworzenia ludzi o określonych predyspozycjach i skłonnościach, wyspecjalizowanych w określonym działaniu, np. sportowym czy intelektualnym. Problem swobody twórczej został zniwelowany. Artysta poza elementarnym talentem winien wykazywać się lojalnością i odpowiednią ideologiczną znajomością, dlatego idealnym rozwiązaniem było skrzyżowanie go z profesorem marksizmu. Produkt końcowy byłby idealnym prototypem „twórczego” typu człowieka. Reasumując, pluralizm jest pojęciem obcym zarówno komunistycznej, jak i monarchicznej ideologii. Dotykamy tu podstawy problematyki antyutopijnej, a więc odwiecznego pytania o wolność człowieka i jej zakres w warunkach systemu totalitarnego. Jak zauważa Duda, cały utwór Wojnowicza jest „przeniknięty pochwałą jednostki, jej twórczej indywidualności, mocy. W tłumie zanika bowiem zdolność logicznego myślenia, budzą się demony i pozostający w ekstatycznym uniesieniu ludzie gotowi są entuzjastycznie powitać każdą ideę54. Wojnowicz przestrzega przed niebezpieczeństwem, jakie kryje w sobie utopia realizowana przez grupę zadufanych pseudodemiurgów, podążających za iluzją raju. Utopia na miarę biblijnej wieży Babel dysponuje potężnym orężem ideowym, odwołuje się do pierwotnych uczuć ludzkich, do świata marzeń i wewnętrznej pogoni za ideałem. Trudno zatem oprzeć się jej urokowi. Ten ideowy miraż uwiódł miliony, a następnie nakazał złożyć z siebie ofiarę. Dzień oprycznika Władymira Sorokina Opowieść Dzień oprycznika, napisana i opublikowana w 2006 roku w Moskwie, przedstawia antyutopijny obraz przyszłości Rosji w 2027 r., który do pewnego stopnia jest powtórzeniem okresu panowania Iwana Groźnego i grupy wiernych opryczników. Oczywista różnica dotyczy pojęcia czasu w utworze H. A r e n d t, op. cit., t. 1, s. 511. K. D u d a, Antyutopia w literaturze rosyjskiej XX wieku, Kraków 1995, s. 175.

PW_49.indb 61

2014-11-21 12:25:07

KATARZYNA SOBIJANEK-ZIĘTEK

literackim, który implikuje w opowieści bogatszy bagaż historyczny i związane z nim determinanty, narzuca szerszą perspektywę czasową i interpretacyjną, znajomość faktów historycznych i kulturowych, które pomagają zrozumieć kontekst opowieści i dostrzec zawarte w niej aluzje. Narrator rysuje przed oczyma czytelnika obraz monarchicznej Nowej Rosji za czasów panowania Wasyla Nikołajewicza Płatonowicza, którego ojciec, Nikołaj Płatonowicz, założyciel dynastii, wprowadził w państwie porządek i położył koniec Szarej Smucie (okres najnowszej historii Rosji, federalizm rosyjski budowany przez rządy W. Putina). Dodajmy, że Szara Smuta była poprzedzona Czerwoną (czasy radzieckiego komunizmu) i Białą Smutą (czasy Pierestrojki i reform polityczno-gospodarczych, przyczyniających się do podziału społecznego i głębokiego kryzysu w państwie, i ostatecznie do upadku ZSRR). Za życia pierwszego cara nastąpiło uroczyste oddzielenie nowego rosyjskiego państwa od ateistycznego świata cyberpunków przy pomocy wzniesionego Muru Zachodniego, przypominającego ideę żelaznej kurtyny. Reformy cara były kompleksowe. Dotyczyły nie tylko ustroju politycznego i zagadnień gospodarczych, ale również produktów żywnościowych, które wprowadzono na rynek, posługując się zasadą parzystości. Zasada miała ułatwić ludowi wybór i sprzyjać ich wewnętrznemu spokojowi. Komiaga objaśnia: I żeby w każdym kiosku były po dwie rzeczy do wyboru. Mądre to i głęboko przemyślane. Albowiem naród nasz pobożny wybierać powinien jedno z dwojga, a nie spośród trzech czy trzydziestu trzech. Wybierając z dwóch, naród osiąga spokój duchowy, wiarą w dzień jutrzejszy przepaja, unika zbędnych niepokojów i zamieszania, a w rezultacie czuje się z a s p o k o j o n y zadowolony. A z takim zadowolonym narodem można dokonać wielkich czynów55.

Powyższy cytat ukazuje, w jaki sposób władza stwarza swoim obywatelom pozory wolności i dobrobytu. Kłamstwo jest podłożem totalitarnej formy władzy. Mamy więc w utworze do czynienia z typowymi dla totalitarnych rządów sposobami manipulacji ludźmi. Godnym uwagi jest religijny aspekt zarysowany w opowieści, gdyż religia, a w zasadzie religijność, jest zasadą porządkującą kompozycję (przy założeniu, że religijność jest jednym z narzędzi sytemu totalitarnego) i wpływającą na warstwę językową utworu. W Dniu oprycznika nietrudno zaobserwować rozdźwięk między zewnętrzną służbą Bożemu dziełu, rytualizmem życia opryczników i praktyczną działalnością ochrony carskiej, zaprowadzającej w państwie ład i porządek wyjątkowo okrutnymi metodami oraz wiernie wypełniającej rozkazy W. S o r o k i n, Dzień oprycznika, przeł. A.L. Piotrowska, Warszawa 2008, s. 105. Wszystkie cytaty w niniejszym artykule (z podanymi stronami w nawiasie) pochodzą z tego wydania. 55

PW_49.indb 62

2014-11-21 12:25:07

RAJ ZBUDOWANY NA ZIEMI CZYLI...

wydawane pośrednio przez Monarchę i bezpośrednio przez Ojczulka. Kierujący opryczniną Ojczulek staje się najlepszym ojcem, który troszczy się o swoich synów, we właściwym czasie sprawiedliwie im udziela nagany i surowej kary, zabezpiecza materialny byt podwładnym „potomkom”, i co nie mniej istotne, stosuje odpowiednią dyscyplinę, stwarza warunki dla regeneracji ich sił i odpoczynku. Jego pozycja jest niepodważalna, a decyzje są przyjmowane przez opryczników z ufnością i akceptacją. Jest także pomysłodawcą i prowodyrem cotygodniowego spółkowania, zacieśniającego więzy w szeregach opryczniny, po którym następuje masochistyczna czynność wzajemnego przewiercenia nóg (gwarant wytrzymałości i jedności). Sorokin pokazuje, że religia może być skutecznym narzędziem w rękach władzy i przestrzega przed mechanicznym religijnym rytuałem, nieświadomym kopiowaniem schematów, z których wypływa wewnętrzna pustka. W Dniu oprycznika absurd polega m.in. na tym, że oprycznicy głęboko wierzą w zasadność i krystaliczność swojej misji, misji „wymiatania” wrogów Monarchy i Ojczyzny. Życie w bractwie zapewnia im bezpieczeństwo i przezroczystość. Zauważmy, że uczucie miłości, zachwytu i nienawiści, jakie żywią oprycznicy względem Monarchini, jak również miłość, strach i szacunek do Monarchy stanowią charakterystyczną roszadę uczuć wykorzystywaną przez autorytarne i totalitarne systemy sprawowania władzy, dzięki której budowany jest fundament niczym nieograniczonej władzy. O tej „złotej zasadzie” utrzymywania władzy wspominał Dobroczyńca w powieści My, jak również Stalin w powieści Anatolija Rybakowa Dzieci Arbatu, zainspirowany tajemnicą „żelaznej władzy” Czyngis-chana (zwróćmy uwagę na żywe zainteresowanie Komiagi postacią twórcy i wieloletniego władcy Wielkiego Imperium Mongolskiego. Dobór zainteresowań ponad wszelką wątpliwość nie jest przypadkowy). Kult Wodza – zauważa Ilja Lewiasz, to jedna z możliwych hipostaz „buntu mas”, pojmowanego jako wybuch anachronizmów psychologicznego fetyszyzmu. Wódz pełni funkcję „nośnika określonego znaczenia, normy lub wartości, jest utożsamiany do tego stopnia [...] że ulega fetyszyzacji, sakralizacji, jakby sam stając się bogiem56.

Dodajmy, że totalitarne neopogaństwo istnieje dzięki określonej wspólnocie wiernych. W opowieści Sorokina okazuje się, że praktyki chrześcijańskie, takie jak codzienne uczestnictwo w nabożeństwie, modlitwa osobista przed ikoną, częste wzywanie i wychwalanie imienia Boga, wieją pustką, choć jednoczą opryczników i zewnętrznie porządkują ich funkcjonowanie. Pełnią rolę integracyjną i reprezentacyjną. Są jedynie formą pozbawioną duchowych odniesień, И. Л е в я ш, Сталин/сталинизм, przeł. H. Kudlińska-Stępień, [w:] Idee w Rosji. Leksykon rosyjsko-polsko-angielski, pod red. J. Kurczaka, t. 7, Łódź 2009, s. 524. 56

PW_49.indb 63

2014-11-21 12:25:07

KATARZYNA SOBIJANEK-ZIĘTEK

transcendentalnej głębi. W połączeniu z szarlatańskimi metodami i krwawymi aktami tworzą makabryczną quasi-religijną hybrydę. W połowie lat 80. XX w. pisarz intensywnie zajmował się problemami totalitaryzmu i jego głównymi przywódcami. Pomimo niezaprzeczalnych różnic między Hitlerem i Stalinem, i systemami totalitarnymi, jakie reprezentowali, łączył ich m.in. przedmiotowy stosunek do człowieka, traktowanie go jako części masy. W rezultacie zmian, które zaszły w dwudziestym stuleciu, człowiek stracił swoją osobistą biografię. W tym można upatrywać, według pisarza, korzeni kultury masowej, masowego gustu, kultu przeciętności, który wykształca „mięsną maszynę”, pozbawioną potrzeby duchowości i transcendencji. Problemem jest ateizm, który zaciera w człowieku boski obraz, znieczula na kosmiczne idee. Promowana przez systemy totalitarne totalna unifikacja z przeciętnym modelem do naśladowania – człowiekiem o przeciętnych potrzebach i przeciętnych zdolnościach, staje się faktem. Istotną praktyką totalitarną jest idea selekcji. Podział świata na naszych i pozostałych, to znaczy na swoich i obcych, dokonuje się na podłożu ideologicznym, religijnym, kulturowym czy rasowym. Mechanizm jest jeden – wyeksponowanie opozycji: my–oni, spowodowane przyczyną, którą można zamknąć w sformułowaniu: usilne dążenie do przywrócenia utraconego raju. To dążenie jest szczególnie bliskie narodowi rosyjskiemu, który naznaczony jest ideą poświęcenia, ofiarności. Rewolucja rosyjska była oparta na fundamencie tej idei, która w tym wypadku łączy się z inną pokrewną – ideą „narodu-bogonoścy”57.

Jednym z ważniejszych zagadnień poruszanych w twórczości Sorokina jest sowiecka ideologia, jej symbole i mechanizmy oddziaływania na człowieka. Temat totalitaryzmu, szeroko omawiany i komentowany przez moskiewskich konceptualistów, jest aktualizowany w utworach Sorokina, poczynając od pierwszego zbioru opowiadań Pierwyj subbotnik, a kończąc na opowieści Dzień oprycznika i powieści Cukrowy Kreml. Nierzadko w swoich dziełach postmodernista przedstawia totalitarne społeczeństwo wychowane w kłamstwie, obłudzie, w atmosferze strachu, pod stałym naciskiem, i jednocześnie kształtowane w głębokim poczuciu sprawiedliwości i nieomylności systemu. Ów proces, zauważalny przy lekturze każdej antyutopii, przyczynia się w utworach Sorokina do wynaturzenia języka, zdławionego przez ideologię, który nie jest w stanie się obronić, podlega kontroli i bezwiednie staje się narzędziem manipulacji. Wynaturzenie języka jest Idea „narodu-bogonoścy” jest powiązana z ideą „Moskwy-trzeciego Rzymu”. Zgodnie z nią naród rosyjski został wyróżniony przez Boga szczególną misją do spełnienia, którą jest zbawienie świata. Jako jedyny naród „niesie w sobie nieskażoną naukę Chrystusa”. Z tej idei wypływa zatem synonimiczność pojęć: „rosyjski” i „prawosławny”, którą podtrzymuje w poglądach metropolita petersburski Joan (Snychew). Cyt.: A. L a z a r i, Народ-богоносец, [w:] Mentalność rosyjska. Słownik, opracował i zredagował A. Lazari, Katowice 1995, s. 58. 57

PW_49.indb 64

2014-11-21 12:25:08

RAJ ZBUDOWANY NA ZIEMI CZYLI...

zatem papierkiem lakmusowym stopnia wynaturzenia człowieka. Podkreślmy, że właśnie językowa płaszczyzna połączona z kategorią władzy i wiedzy pełni istotną rolę w utworach pisarza. Kluczowym pojęciem w koncepcji totalitaryzmu u Sorokina jest przemoc i okrucieństwo, które można analizować na kilku poziomach. „Przemoc nad człowiekiem to fenomen, który zawsze mnie pociągał” – wyznaje pisarz58. Uwzględniając płaszczyznę strukturalno-stylistyczną, pisarz posługuje się bardzo sugestywną dekonstrukcją obrazu, która dokonuje się przy pomocy szczegółowego, plastycznego i wyrazistego opisu scen gwałtu, kanibalizmu, zabójstwa, koprofilii, sadomasochizmu, perwersyjnej erotyki, defekacji i innych przejawów nienormatywnej działalności człowieka. Ów chwyt literacki stał się niemalże wizytówką Sorokina i jednocześnie powodem ostrej krytyki pisarza i zarzutem wobec jego twórczości. Głównym celem opisu wyżej wymienionych scen nie jest jedynie chęć zaszokowania czytelnika59, choć bez wątpienia wywołuje on u odbiorcy, zwłaszcza u zwolenników tradycyjnej estetyki, uczucie wstrętu czy oburzenia. Przyczyny niechęci można szukać w estetycznym nawyku poszukiwania w literaturze piękna, prawdy, miłości lub też transcendencji, jak również w wyczekującej postawie czytelnika, który spodziewa się znaleźć w utworach literackich nierozerwalną więź estetyki z zasadami etyki, bliskość, oraz odpowiedniość między życiem i literaturą. U Sorokina czytelnik nie odnajdzie tej bliskości. Pisarz otwarcie zrywa z tradycją mimetyczną, wyraźnie oddzielając realia życia od świata dzieła literackiego. W jednym z wywiadów pisarz objaśnia: „Zawsze oddzielałem etykę od estetyki. Estetyka jest sferą, w której wszystko jest dozwolone, podczas gdy w życiu bynajmniej nie wszystko jest dopuszczalne”60. W opowieści centralne miejsce zajmuje pojęcie opryczniny, pełniące symboliczną funkcję i będące kluczem interpretacyjnym opowieści. Oprycznina jest zjawiskiem, które obrazuje Sorokin w utworze literackim, wskazując dramatyczną prawidłowość w historii Rosji, która dogania teraźniejszość i wcielić się może w przyszłość, w postaci Nowej Rosji. Jak się okazuje to pojęcie, głęboko zakorzenione w myśleniu rosyjskim, rodzi spory i różne punkty widzenia wśród inteligencji rosyjskiej. Lew Iwanow twierdzi, że

Интервью Татьяны Восковской с Владимиром Сорокиным, «Русский журнал», 3.04.1998. Zob. http://lib.ru/SOROKIN/interv01.txt_with-big-pictures.html, 23.09.2010. 59 „That’s not the level I work on, I get no pleasure out of shocking people” – wyznaje pisarz. Cyt. za: S. L a i r d, Voices of Russian Literature (Interviews with Ten Contemporary Writers), London 1999, s. 159. 60 Ibidem, s. 159. 58

PW_49.indb 65

2014-11-21 12:25:08

KATARZYNA SOBIJANEK-ZIĘTEK

oprycznina jest nadal żywa w rosyjskim społeczeństwie. Potomkowie Maluty Skuratowa odradzają się w coraz to nowych odsłonach, posługując się okrutnymi metodami eksterminacji wrogów państwowych i smakując władzę i jej przywileje61.

Krwawe metody, jakimi się posługują „czarni zakonnicy” w utworze Sorokina, w niczym nie ustępują średniowiecznym barbarzyńskim torturom. Rozrywki stały się bardziej wymyślne, a tortury nie mniej wyrafinowane w okrucieństwie. Działalność opryczników podtrzymywała centralizację władzy w rękach jednego człowieka, totalitarnego władcy, popierającego „czerwony terror” w nowej odsłonie. W jednym z wywiadów autor wyznaje: To wyjątkowo patologiczne zjawisko [oprycznina] padło w Rosji na bardzo żyzną glebę. W opryczninie i jej ideach odezwała się rosyjska metafizyka. Sądzę, że wszystkie nasze smuty, rewolucje, wstrząsy i morza przelanej krwi to następstwa opryczniny62.

Trudno więc mówić o pozytywnym czy nawet neutralnym stosunku autora do bohaterów-opryczników. Nierzadko zastosowana jest ironia i groteska przy opisie ich działalności, niekiedy uwidacznia się w nich bezwzględność i patologia zachowań. Autor Normy wyraża przekonanie, że temat opryczniny jest na tyle haniebny i przerażający dla Rosji, na tyle krwawy i mroczny, że klasycy nie wiedzieli w jaki sposób do niego podejść. Żadna cenzura nie zgodziłaby się na opisanie tych realiów63. Wyzwolone ludzkie instynkty i mroczne karty z przeszłości znajdują swoje urzeczywistnienie w prozie Sorokina. Nietzscheańska afirmacja władzy, siły, witalności i ekspansywny żywioł seksualności sformułowany przez Sigmunda Freuda stają się żywym materiałem w twórczości Sorokina, nie wykluczając Dnia oprycznika. Wszystko, co odnosi się do człowieka, bezwarunkowo interesuje pisarza. Próbuje on zrozumieć kondycję człowieka współczesnego, szczególnie Rosjanina. Przygląda się długofalowym konsekwencjom totalitarnej niewoli ludzkiego umysłu i duszy, zniewoleniom ciała, okrutnego terroru, który ograniczył wolę jednostki, poczucie odrębności i oduczył samodzielnego myślenia. Pisarz konstatuje: Л. И в а н о в, День опричника, «Свободная пресса», 3.02.2010. Zob. http://svpressa.ru/society/ article/20645/, lipiec 2011. 62 С. Ш и р о к о в а, Писатель Владимир Сорокин: Мой «День опричника» – это купание авторского красного коня, интервью с Владимиром Сорокиным, «Известия», 25.08.2006. Zob.: http://www.izvestia.ru/reading/article3096020/, 29.09.2011. 63 Czyt.: Сладкое и горькое, rozmowa z udziałem W. Sorokina, P. Kaplewicza, N. Czusowej, T. Kandełaki, 23.10.2008. Zob. http://www2.gq.ru/people/article/104726/, 10.11.2011. 61

PW_49.indb 66

2014-11-21 12:25:08

RAJ ZBUDOWANY NA ZIEMI CZYLI...

Kolektywistyczna postawa nie zrodziła nowego człowieka, gdyż ludzka natura jest silniejsza od kolektywu, ona rozbiła wszystkie systemy totalitarne, i człowiek, choć znacznie okaleczony, nadal pozostał homo sapiens. [...] Próby zmiany ludzkiej natury nieuchronnie prowadzą do katastrofy, gdyż mogą powołać do życia siły, z którymi społeczeństwo nie da sobie rady64.

Ta wypowiedź z jednej strony wyraża nadzieję i wiarę w zwycięstwo ludzkiej natury nad presją systemową i psychologią masy; z drugiej, niczym proroctwo futurologa czy antyutopisty, demonstruje niepokój i zawoalowany apel o ostrożność i przytomność umysłu w pracy nad doskonaleniem ludzkiej natury, która w nieoczekiwanym może obrócić się przeciwko demiurgowi, co więcej dotknąć konsekwencjami ludzki gatunek. W opowieści Dzień oprycznika Sorokin rozmyśla o Rosji i jej kształcie w przyszłości, przygląda się zjawiskom i tendencjom społeczno-gospodarczym, Rosjanom, historii, i tworzy utwór literacki, na poły poważny, na poły prześmiewczo-ironiczny, odsłaniający model „odrodzonej”, odosobnionej Rosji. Utwór bogaty w aluzje i konteksty, świadczący o erudycji i wnikliwej obserwacji pisarza, odbija się mrocznym echem przeszłości, która materializuje się w nie mniej mrocznym i zatrważającym obrazie jutra, czerpiąc z realiów teraźniejszości. Sorokin wspomina o niezwykłości i irracjonalności Rosji, o trudnym do przewidzenia kształcie jej przyszłości, która może powtórzyć zdarzenia znane już z historii. Nostalgia za przeszłością i tendencja do idealizowania tego, co minione, jest obecna w świadomości Rosjan. Reasumując, powyższe antyutopie stanowią niezwykle interesujący materiał dla prowadzenia rozległych badań literaturoznawczych, lingwistycznych, a nawet historyczno-socjologicznych. Wybrane przez autorkę niniejszego artykułu ujęcie problemowe stanowi jedynie próbę uchwycenia jednego z ważniejszych zagadnień dla gatunku antyutopii, a mianowicie – totalitaryzmu. Przejście ścieżką totalitaryzmu, który stanowi oś kompozycyjną i ideową esencję, odsłania szereg problemów związanych z przeniesieniem marzeń i projektów utopijnych z wyobraźni i papieru na płaszczyznę życia. Na przykładzie analizowanych utworów doskonale widać pęknięcie ideału, który obrasta w kolejne struktury i machiny kontroli, wykształcające pozbawione uczuć, woli i świadomości anonimowe numery, gloryfikujące oprawcę – twórcę quazi-religijnego systemu. Zestawienie utworów napisanych w różnym czasie i w różnych okolicznościach przez przedstawicieli reprezentujących odmienne nurty w prozie pozwala dostrzec podobieństwa i przeprowadzić paralele w dyskursie antyutopijnym, a także pokazać historyczny rozwój gatunku, Б. С о к о л о в, Прошедшее будущее Владимирa Владимира Сорокина, [w:] Б. С о к о л ов, Моя книга o Сорокине, Москва 2005, s. 35. 64

PW_49.indb 67

2014-11-21 12:25:08

KATARZYNA SOBIJANEK-ZIĘTEK

ewolucję problemów społeczno-kulturowych i sposobów przedstawiania zagrożeń totalitarnych i cywilizacyjnych. Zdobycze technologiczne i progres naukowy stwarzają człowiekowi nowe możliwości, doskonalą i usprawniają jego życie, i jednocześnie stanowią przyczynę degradacji jego osobowości i różnych form zniewolenia. Bez względu jednak na uwarunkowania technologiczno-społeczne pewne cechy ludzkie wydają się niezmienne, na przykład, okrucieństwo, bezwzględność i pragnienie dominacji nad drugim, upokorzenie, które nieodłącznie związane są z pojęciem władzy i pragnieniem jej manifestacji. Literatura antyutopijna, posługując się satyrą, groteską i hiperbolą, eksponuje skutki gwałtownego postępu techniczno-cywilizacyjnego, opresywnego konsumpcjonizmu czy totalitaryzmu. Rysuje pełne niepokoju i wewnętrznego napięcia obrazy zniewolenia jednostki, zniekształcone idee utopii sfinalizowane w apokaliptycznym lub totalitarnym modelu rzeczywistości. Jednocześnie ukazuje jednostki odznaczające się wyobraźnią, głębokim pragnieniem wolności, intymności i niezależności, których system państwowy nie był w stanie wykorzenić i zniszczyć. Na nic zdadzą się lata tresury, indoktrynacji, zakazów, nakazów i kar. Biologia pozostaje w człowieku pierwiastkiem najmocniejszym [...], w sytuacjach stresu, zagrożenia nad człowiekiem racjonalnym bierze górę człowiek biologiczny65 – podpowiada Anna Gildner, odwołując się do tekstu Zamiatina.

PRZEGLĄD WSCHODNI

A. G i l d n e r, Proza Ewgienija Zamiatina, Kraków 1993, s. 97.

PW_49.indb 68

2014-11-21 12:25:09

DOKUMENTY I MATERIAŁY

PW_49.indb 69

2014-11-21 12:25:09

PW_49.indb 70

2014-11-21 12:25:09

Przegląd Wschodni, t. XIII, z. 1 (49), s. 71–89, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

Bartłomiej Garczyk Poznań

POLACY W PIOTROGRODZIE-LENINGRADZIE W LATACH 1917–1941

ETERSBURG-PIOTROGRÓD-LENINGRAD przez cały okres swojego istnienia był miastem wielonarodowym. Nawet po utracie stołeczności w 1918 roku, będąc drugim miastem Rosji Radzieckiej, charakteryzował się znaczną mozaiką narodowościową1. Odsetek ludności nierosyjskiej wahał się i na przestrzeni wieków wynosił od 6% do 18%, osiągając maksimum wynoszące 25% w okresie I wojny światowej i rewolucji lutowej. Wśród najliczniejszych grup narodowościowych zamieszkujących miasto w wieku XIX i XX znajdowali się m.in.: Niemcy, Finowie, Żydzi, Tatarzy oraz Polacy, którzy wnieśli w rozwój cywilizacyjny miasta znaczący wkład2. Według pierwszego spisu miejskiego Na temat wielonarodowego charakteru Petersburga-Piotrogrodu-Leningradu pisałem po części w pracy Radziecka polityka narodowościowa w latach 1917–1941 na przykładzie Piotrogrodu-Leningradu, Poznań 2011. Problematyka wielokulturowości nadnewskiej stolicy będzie przedmiotem kolejnej książki, złożonej do druku w wydawnictwie Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk pt. Wielonarodowy Petersburg. Nierosyjska historia miasta 1703–1917. 2 Literatura polskojęzyczna na temat genezy i historii polskiej kolonii nad Newą przedstawia się nadal dość skromnie. Z polskich autorów, wymienić należy fundamentalną pracę Ludwika Bazylowa – Polacy w Petersburgu (Wrocław 1984) oraz Ireny Spustek – Polacy w Piotrogrodzie 1914–1917 (Warszawa 1966), jednak czas, jaki upłynął od ich wydania zdaje się wyraziście skłaniać do wznowienia dalszych studiów nad losami polskiej diaspory. Mimo wszystko książki te nadal stanowią dla badaczy ważne i cenne źródło informacji. Dotkliwie brakuje natomiast współczesnych publikacji. Interesującą inicjatywą wydawniczą jest seria Polonica Petropolitana, stworzona przez Konsulat Generalny RP w Petersburgu w związku z jubileuszem 300-lecia miasta. Polonica Petropolitana zgodnie z założeniami pomysłodawców, stanowi cykl publikacji popularno-naukowych, poświęconych polskim śladom w Petersburgu. Serię otwierał tom Anatola Niechaja pt. Śladami Mickiewicza po Petersburgu (Polonica Petropolitana, vol. I, СПб 2001). Dzięki inicjatywie Instytutu Polskiego w Moskwie, na rosyjskim rynku wydawniczym ukazała się praca Поляки в Петербурге в первой половине XIX века (Москва 2010), zawierająca przetłumaczone przedruki wybranych wspomnień i pamiętników Polaków związanych z Petersburgiem. Nie istnieje żadna polska monografia poruszająca losy Polaków w Leningradzie, a jedynie skromne informacje pojawiają się zazwyczaj na marginesie innych poruszanych zagadnień, np. M. Iwanow, Pierwszy naród ukarany. Polacy w Związku Radzieckim 1921–1939, Warszawa– Wrocław 1991. Bogatym źródłem informacji dotyczącym życia religijnego katolików w Rosji carskiej i ZSRR są prace ks. Romana Dzwonkowskiego, w tym: Kościół katolicki w ZSRR 1917–1939. Zarys 1

PW_49.indb 71

2014-11-21 12:25:09

BARTŁOMIEJ GARCZYK

z 1869 roku, liczba ludności polskiej wynosiła 17,4 tys. W 1910 roku liczebność Polaków osiągnęła najwyższy wskaźnik wynoszący 65 tys. osób. Polacy, podobnie jak pozostałe diaspory narodowe nad Newą, posiadali mniej lub bardziej sprzyjające warunki do realizacji swych aspiracji narodowych. Niezależnie od często restrykcyjnej polityki narodowościowej władz carskich, życie kulturalne polskiej kolonii posiadało bogate tradycje i charakteryzowało się dużą różnorodnością. W Petersburgu istniały polskie instytucje kulturalno-społeczne, świeckie i kościelne, rozwijały się organizacje i stowarzyszenia o charakterze oświatowym, edukacyjnym, charytatywnym i sportowym. Istniały polskie księgarnie, szkoły, kluby, gazety i miejsca kultu3. *** Po przewrocie bolszewickim w 1917 r. i powstaniu w 1918 roku suwerennego państwa polskiego, Piotrogród – Leningrad co prawda nadal pozostawał największym skupiskiem miejskim diaspory polskiej w ZSRR, jednak niewątpliwie stracił pozycję centrum politycznego i kulturalnego Polonii, na rzecz polskich socjalistycznych autonomii narodowościowych na Marchlewszczyźnie i Dzierżyńszczyźnie. I wojna światowa oraz dwie rewolucje wpłynęły na dynamikę procesów migracyjnych wewnątrz Imperium Rosyjskiego. Repatriacja przyczyniła się do zmiany struktury demograficznej, etnicznej i społecznej Piotrogrodu. W schedzie po Rosji carskiej władze radzieckie otrzymały wielonarodowy twór o zróżnicowanej strukturze językowej i kulturowej. Kwestia narodowościowa była zatem jednym z najważniejszych problemów, przed jakimi stanęli triumfujący bolszewicy. Radziecką politykę narodowościową można podzielić umownie na dwa etapy, a periodyzacja ta jest w zasadzie koherentna z głównymi fazami budownictwa socjalistycznego w ZSRR. W pierwszym etapie, obejmującym umownie okres od 1917 roku – do I połowy lat 30., w skali całego kraju realizowano politykę rozwoju kultur mniejszości narodowych. Proklamowana w 1923 roku na XII Zjeździe RKP(b) historii, Lublin 1997; Idem, Losy duchowieństwa katolickiego w ZSRR 1917–1939. Martyrologium, Lublin 1998; Idem (red.), Skazani jako szpiedzy Watykanu. Z historii Kościoła katolickiego w ZSRR 1918–1956, Ząbki 1998; Idem (red.), Bez sądu, świadków i prawa. Listy z więzień, łagrów i zesłania do Delegatury PCK w Moskwie 1924–1937, Lublin 2002. Z prac międzywojennych należy wymienić publikacje ks. Franciszka Rutkowskiego: Jan Cieplak (1857–1926). Szkic biograficzny, Warszawa 1934 oraz idem, Biskup Antoni Malecki (1861–1935), Warszawa 1936; a także F. Mc C u l l a g h, Prześladowanie chrześcijaństwa przez bolszewizm, Kraków 1924; J. W a s i l e w s k i, W szponach Antychrysta, Kraków 1924. Na uwagę zasługuje także praca: K. P o ż a r s k i, Rzymskokatolicki Cmentarz Wyborski w Sankt Petersburgu (1856–1950). Księga pamięci, Sankt Petersburg–Warszawa 2003; Idem, Niezłomny pasterz w Rosji. Sługa boży biskup Antoni Malecki 1861–1935, Warszawa 2010. 3 Znaczącą rolę, jaką odegrali Polacy w historii Petersburga odzwierciedlają pomniki i tablice pamiątkowe ustawione ku czci wielu osób związanych z miastem. Zob. „Nasz Kraj” 2005 nr 19 (wydanie poświęcone polskim memorialnym pomnikom i tablicom w Petersburgu i jego okolicach).

PW_49.indb 72

2014-11-21 12:25:09

POLACY W PIOTROGRODZIE-LENINGRADZIE 1917–1941

korienizacja (unarodowienie lub autochtonizacja), miała na celu umożliwienie przedstawicielom mniejszości narodowych objęcia stanowisk w administracji państwowej, strukturach partyjnych oraz instytucjach społecznych i kulturalnych. Innymi słowy celem autochtonizacji było wciągnięcie mniejszości narodowych w orbitę działalności społeczno-politycznej4. Na gruncie leningradzkim korienizacja zaowocowała niespotykanym dotąd w historii ożywieniem całokształtu życia kulturalnego diaspor narodowych. Pojawiła się sieć szkół z językiem mniejszości narodowych, żywiołowo powstawały narodowe kluby, domy kultury, biblioteki, narodowe teatry, zespoły artystyczne, narodowa prasa, a nawet kołchozy. Jednak rozwój kultury mniejszości narodowych, co należy podkreślić, miał charakter względny. Dyktatura nie tolerowała jakiegokolwiek pluralizmu ideologicznego, rozwój więc mógł następować jedynie w ściśle określonych ramach. W połowie lat 30. rozpoczął się drugi etap polityki narodowościowej, w którym nastąpiło całkowite odstąpienie od dotychczasowej formuły korienizacji (o czym będzie mowa). Według danych pierwszego porewolucyjnego spisu z 1926 roku Leningrad zamieszkiwało 34 tys. Polaków. Kolejny spis odbył się w 1937 roku w okresie represji stalinowskich. Mniejszość polska liczyła wówczas 31,2 tys. osób. W 1939 roku odbył się trzeci (oficjalnie drugi) radziecki spis powszechny. Mimo że wielu autorów kwestionuje jego wartość naukową (spis ten mógł zostać sfałszowany, a jego dane prawdopodobnie zostały zawyżone), zgodnie z oficjalnymi informacjami liczba ludności polskiej wyniosła blisko 20 tys. osób. Tabela 1. Struktura narodowościowa Petersburga w latach 1869–1939. Grupa etniczna

1869

1910

tys.

Rosjanie

555,0

83,2 1568,0

Żydzi Finowie

6,7 18,0

1,0 2,7

35,1 18,0

Polacy

17,4

2,2

Niemcy

45,6

6,8

Pozostali

24,5

4,1

Razem

667,2

tys.

1926 %

tys.

82,3 1386,9

1937 %

tys.

86,15 2435,5

1,8 0,9

84,5 6,7

5,3 0,4

185,2 8,7

65,0

3,4

34,0

2,1

47,4

2,5

16,9

1,0

172,1

9,1

80,8

5,05

100,0 1905,6

100,0 1609,8

1939 %

tys.

86,2 2776,0

% 87,0

6,55 0,3

201,5 7,9

6,3 0,2

31,2

1,1

20,6

0,6

16,8

0,6

10,1

0,3

148,7

5,25

175,2

5,6

100,0 3191,3

100,0

100,0 2826,1

Źródło: Na podstawie: Н.В. Ю х н е в а, Этнический состав и этносоциальная структура населения Петербурга. Вторая половина XIX – начало XX века. Статистический анализ, Ленинград 1984; Многонациональный Петербург. История. Религии. Народы, СПб 2002 oraz T.M. С м и р н о в а, Национальность – питерские. Национальные меньшинства Петербурга и Ленинградской области в XX веке, СПб 2002. R. W o j n a, Początki rewolucji kulturalnej na narodowościowych obszarach ZSRR (1917–1927), „Kwartalnik Historyczny” 1984, t. 91, z 3, s. 453 i 457. 4

PW_49.indb 73

2014-11-21 12:25:10

BARTŁOMIEJ GARCZYK

Ważnym elementem polityki narodowościowej było szkolnictwo mniejszości narodowych wraz z nadaniem prawa mniejszościom do nauki w języku ojczystym. Pierwszym aktem prawnym w zakresie oświaty mniejszości narodowych był dekret O szkołach mniejszości narodowych z 31 października 1918 r. W tym samym roku władze utworzyły w Piotrogrodzie 14 szkół narodowościowych pierwszego i drugiego stopnia. Dwa lata później liczba szkół mniejszości narodowych wynosiła 29, w tym m.in. 5 żydowskich, po 3 szkoły fińskie, estońskie i tatarskie, 1 litewska i 2 łotewskie. W 1920 r. Polacy w Piotrogrodzie posiadali 9 szkół w tym 5 szkół I stopnia (szkoła podstawowa) i 4 szkoły II stopnia (szkoła średnia). W mieście istniało także 5 polskich domów dziecka i 2 przedszkola5. Tabela 2. Szkoły mniejszości narodowych w Piotrogrodzie-Leningradzie. Szkoły/rok Żydowskie Polskie Fińskie Niemieckie

1920 5 9 3 –

1927/1928 2 4 2 –

Źródło: T.M. Смирнова, Национальность – питеркие..., s. 142.

Tabela 3. Szkoły mniejszości narodowych w guberni leningradzkiej. Szkoły/rok Żydowskie Polskie Fińskie Niemieckie

1920 3 15 291 –

1926/1927 10 5 234 10

Źródło: T.M. Смирнова, Национальность – питеркие..., s. 140.

Proces tworzenia szkół mniejszości narodowych miał tendencję malejącą. O ile w pierwszych latach po rewolucji w stolicy istniało 29 placówek, to w roku szkolnym 1927/28 ich liczba spadła o ponad połowę. Główną przyczynę redukcji placówek stanowiły trudności finansowe, a także zmiany demograficzne i terytorialne. Przykładowo zmniejszenie się liczby szkół polskich było związane m.in. z akcją repatriacji ludności polskiej, a także celowego ograniczania przez miejscowych Polaków posyłania dzieci do polskich szkół6. Powszechna była także praktyka łączenia małych szkół w większe jednostki. Istniała też T. С м и р н о в а, Культурная жизнь поляков Петрограда – Ленинградa после возрождения польской государственности (1918–1938 гг.), [w:] Россия и Польша (к 80-летию Речи Посполитой), Санкт-Петербург 1998, s. 47. 6 Zob. M. I w a n o w, op. cit., s. 148. 5

PW_49.indb 74

2014-11-21 12:25:10

POLACY W PIOTROGRODZIE-LENINGRADZIE 1917–1941

tendencja łączenia szkół odmiennych mniejszości narodowych i tworzenia tzw. kombinatów. W Leningradzie w 1931 r. funkcjonował „internacjonalny kombinat” – szkoła mieszana nr 33, skupiająca dzieci 3 narodowości: Polaków, Żydów i Niemców. Klasy pozostawały jednolite narodowo. W późniejszym okresie likwidacji uległy klasy: polska i żydowska, a szkoła posiadała odtąd charakter wyłącznie niemiecki. Ważną rolę w szkolnictwie odgrywały średnie szkoły pedagogiczne, kształcące kadry nauczycielskie mniejszości narodowych. W latach 1922–1925 utworzono polskie czteroletnie technikum pedagogiczne i działające przy nim 3-letnie kursy (studium) pedagogiczne. W 1934 r. z połączenia technikum polskiego, niemieckiego i łotewskiego powstała jedna jednostka – Pedagogiczne Technikum Narodowości Zachodu. Główną wyższą uczelnią pedagogiczną był Instytut Pedagogiczny im. Aleksandra Hercena. W obrębie uczelni znajdowało się 6 sekcji mniejszościowych: estońska, fińska, polska, łotewska, niemiecka i sekcja narodów północy. W 1932 r. poszczególne sekcje zreorganizowano łącząc je w jeden autonomiczny Instytut Mniejszości Narodowych Zachodu. Instytut ten składał się z 4 sekcji narodowościowych – fińskiej, estońskiej, łotewskiej i polskiej. W Leningradzie prowadzono też szkolnictwo partyjne. Od 1922 r. działał tutaj oddział Moskiewskiego Komunistycznego Uniwersytetu Mniejszości Narodowych Zachodu, którego pierwszym rektorem został polski komunista Julian Marchlewski. Jednym z rektorów filii Leningradzkiej Uniwersytetu był także Polak, Leonard Głowacki. Oddział leningradzki składał się z 3 wydziałów: łotewskiego, fińskiego i estońskiego. W mieście działała także szkoła partyjna: Leningradzka Obwodowa Szkoła Partyjna Mniejszości Narodowych, składająca się z oddziałów: polskiego, estońskiego, niemieckiego, iżorskiego, wepskiego, łotewskiego i fińskiego7. Piotrogród aż do momentu przeniesienia stolicy do Moskwy w 1918 r. był najważniejszym centrum wydawniczym Rosji. Wybuch rewolucji lutowej i proklamowanie przez Rząd Tymczasowy wolności słowa, przyczyniły się do bujnego rozkwitu czasopiśmiennictwa. Dynamicznie ukazywać się wówczas zaczęła polska prasa, reprezentująca szerokie spektrum licznych ugrupowań i nurtów politycznych8. Ostatecznie wszystkie polskie gazety „burżuazyjne” w Piotrogrodzie zostały zamknięte decyzją Piotrogrodzkiego Komisariatu Prasy, Agitacji i Propagandy dnia 7 sierpnia 1918 r. na wniosek Komisariatu Polskiego. Poczytnymi T. С м и р н о в а, Национальность – питерские. Национальные меньшинства Петербурга и Ленинградской области в XX веке, Санкт-Петербург 2002, s. 189 i 190. 8 Zob. A. Ś l i s z, Prasa polska w Rosji w dobie wojny i rewolucji (1915–1919), Warszawa 1968, s. 108–113, 139, 145–147, 276 i 285. K. S i e r o c k a, Z dziejów czasopiśmiennictwa polskiego w ZSRR (Kultura Mas 1929–1937), Warszawa 1963, s. 19. 7

PW_49.indb 75

2014-11-21 12:25:10

BARTŁOMIEJ GARCZYK

polskimi czasopismami rewolucyjnymi i socjalistycznymi były organy prasowe SDKPiL, PPS–Lewicy, PPS–Frakcji Rewolucyjnej oraz pisma polskich organizacji robotniczych i żołnierskich9. Wśród nich m.in. „Robotnik w Rosji” (nakład do 5 tys. egzemplarzy), ukazujący się od lipca 1918 r. Redaktorem pisma był Józef Ciągliński, a jednym ze stałych współpracowników Feliks Kon. Główny polski periodyk ideowo robotniczy stanowił organ piotrogrodzkiej grupy SDKPiL, tygodnik „Trybuna” (nakład od 5 do 12 tys. egzemplarzy). Pismo zostało założone w Piotrogrodzie w czerwcu 1917 roku i miało zasięg ogólnorosyjski. Przewodniczącym redakcji tygodnika był Julian Leszczyński (Leński) a sekretarzem Józef Unszlicht. Na łamach „Trybuny” regularnie podkreślano poparcie dla bolszewickiego programu. O charakterze ideowym „Trybuny” dobitnie może świadczyć zamieszczona na łamach gazety wypowiedź jednego z jej redaktorów Mieczysława Brońskiego, który narodziny suwerennej Rzeczypospolitej nazwał tragedią, bowiem Polska powstając jako „państwo kapitalistyczne wbija klin pomiędzy proletariackie Niemcy a rewolucyjną Rosję i staje w poprzek międzynarodowej rewolucji”10. W czerwcu „Trybuna”, już jako dziennik, została przeniesiona do Moskwy. Ostatni numer wyszedł w grudniu 1918 roku. Aktywną działalność wydawniczą prowadziły poszczególne komisariaty narodowe Ludowego Komisariatu ds. Narodowości. Urzędowym organem Komisariatu Polskiego były „Wiadomości Komisariatu”, wychodzące w Piotrogrodzie od grudnia 1917 do lutego 1918 r. Ponieważ Komisariat Polski był organem radzieckim, dlatego też „Wiadomości” miały charakter oficjalnego organu bolszewickiego. Gazeta przeniosła się wraz z Komisariatem do Moskwy. W redakcji „Wiadomości” zasiedli początkowo przedstawiciele wszystkich trzech polskich partii socjalistycznych – redaktor naczelny Zbigniew Fabierkiewicz (SDKPiL), Konstanty Brodzki (PPS-Lewica), Tadeusz Żarski (PPS-Frakcja Rewolucyjna) oraz komisarz Julian Leszczyński. Ostatni numer pisma ukazał się w grudniu 1918 r. Ostatnimi polskimi pismami w Piotrogrodzie były: tygodnik piotrogrodzkiej SDKPiL „Sprawa Robotnicza” oraz „Biuletyn Polityczny”, organ Biura Polskiego przy miejscowym Komitecie RKP(b). Do elementu polityki narodowościowej władz należało zakładanie masowych organizacji mniejszości narodowych. W przedrewolucyjnym Petersburgu istniały liczne, niejednokrotnie o bogatych tradycjach, organizacje mniejszości narodowych11. Według niektórych danych w 1917 r. w Piotrogrodzie istniało Por. Z. Ł u k a w s k i, Bibliografia prasy polskiej w ZSRR w latach 1917–1920, „Prasa Współczesna i Dawna” 1958, nr 3; A. Ś l i s z, Polska prasa komunistyczna w ZSRR w latach 1917–1927, „Kwartalnik Prasoznawczy” 1958, nr 2, 3. 10 Cyt. za: A. Ś l i s z, Prasa polska w Rosji..., s. 441. 11 Zob. В. М и х а й л е н к о, H. Р о м а н о в а, Национальные общества Санкт-Петербургa (XVIII–XXI вв.), Санкт-Петербург 2004. 9

PW_49.indb 76

2014-11-21 12:25:11

POLACY W PIOTROGRODZIE-LENINGRADZIE 1917–1941

około 50 różnego typu organizacji narodowych12. Po przewrocie październikowym, reżim w pełni monopolizował sferę kulturalną życia publicznego. Ze względów ideologicznych w pierwszej kolejności rozwiązane zostały organizacje „burżuazyjne”13. Władze w ich miejsce tworzyły kluby i stowarzyszenia prowadzące działalność polityczno-oświatową i kulturalną o charakterze proletariackim i komunistycznym. Przy klubach organizowano biblioteki i czytelnie, kursy, wykłady i spotkania oraz kółka kulturalno-dramatyczne, literackie, muzyczne i inne. W maju 1918 r. Polski Wydział Komisariatu do Spraw Narodowości Związku Komun Okręgu Północnego założył Polski Dom Narodowy, przy którym powstał Polski Klub Komunistyczny III Międzynarodówki14. W 1920 r. w Piotrogrodzie istniały 3 polskie kluby narodowe, nazwane na cześć polskich działaczy ruchu robotniczego: wspomniany wyżej Polski Dom Narodowy im. Jana Tyszki, Polski Klub im. Bronisława Wesołowskiego oraz Polski Klub im. Zbigniewa Fabierkiewicza. W czerwcu 1921 r. powstał Polski Klub Młodzieży Komunistycznej. Charakterystyczną instytucją mniejszości narodowych w Piotrogrodzie były Narodowe Domy Oświaty (DOMPROSWIET – Nacjonalnyj Dom Proswieszczenija), które organizowano na bazie istniejących już klubów mniejszości narodowych. Do pierwszych należał Estoński Dom Oświaty im. Victora Kingiseppa. Domy oświaty stanowiły podstawowe ogniwo sieci instytucji socjalistycznej pracy oświatowej, kulturalnej i politycznej mniejszości narodowych. Przy wszystkich domach działały biblioteki, czytelnie z literaturą i prasą w językach narodowych, teatry, kolektywy artystyczne, zespoły i inne formy pracy kulturalnej i artystycznej. W pierwszej połowie lat 30. w Leningradzie istniało 12 domów oświaty: fiński, estoński, łotewski, białoruski, żydowski, ukraiński, tatarski, narodów wschodu, węgierski, litewski i niemiecki. Na potrzeby polskiej kolonii pracował Polski Dom Oświaty im. Juliana Marchlewskiego, założony w 1926 r. W jego budynku znajdowała się sala koncertowa na 500 miejsc oraz biblioteka posiadająca m.in. dzieła Żeromskiego i Sienkiewicza. Pracę oświatowo-kulturalną prowadzono w języku polskim i rosyjskim. W Domu działało 11 kółek, w tym m.in. kółko:

Cyt. za: T. С м и р н о в а, Национальность – питерские..., s. 234. Zob. także najnowszą pracę T. S m i r n o w e j, Польские общества в Санкт-Петербурге, конец XIX – начало XX века, Санкт-Петербург 2013. 13 Wśród zlikwidowanych instytucji były m.in.: Macierz Polska (zał. 1907), Dom Polski „Ognisko” (zał. 1906), polski klub robotniczy „Promień” (zał. 1908), Piotrogrodzki Związek Rosyjskich Obywateli Pochodzenia Niemieckiego (zał. 1918), Muzułmańskie Towarzystwo przy Meczecie Katedralnym, Ingermanlandzka Rada Narodowa i inne. 14 T. С м и р н о в а, Национальность – питеркие..., s. 300; L. B a z y l o w, J. S o b c z a k [red.], Encyklopedia Rewolucji Październikowej, Warszawa 1977, s. 341. 12

PW_49.indb 77

2014-11-21 12:25:11

BARTŁOMIEJ GARCZYK

polityczne, antyreligijne, kółko kroju i szycia, kółko szachowe, a także wokalne, dramatyczne i chóralne15. Dla bolszewików ważnym elementem krzewienia świadomości proletariackiej pozostawał teatr. Nie wszystkie jednak zamieszkujące Piotrogród – Leningrad diaspory narodowe posiadały własne sceny zawodowe16. Na uwagę zasługuje polskie kółko teatralne założone pod koniec lat 20. przy Polskim Domu Oświaty. Jego dyrektorem w latach 1930–1931 był aktor ukraińskiego teatru „Żowteń” – A. [Aleksander?] Samarski. Polskie kółko teatralne przekształcone zostało w latach 1933–1935 w Polską Pracownię Teatralną, łączącą w sobie także funkcje studium teatralnego. Pracowania posiadała trzy wydziały: dramatyczny, wokalny i choreograficzny17. Wśród spektakli w repertuarze Pracowni Teatralnej znajdowały się m.in. Damy i Huzary Aleksandra Fredry z muzyką Stanisława Moniuszki. *** W drugiej połowie lat 30. w ZSRR nastąpił gwałtowny i tragiczny w skutkach zwrot w polityce narodowościowej. Dotychczasowa polityka korienizacji nie odpowiadała nowym tendencjom w polityce wewnętrznej. Rodzący się totalitaryzm a wraz z nim postępująca skrajna ideologizacja, centralizacja i unifikacja życia gospodarczego, społecznego i politycznego, przeniosły się na płaszczyznę kultury i polityki narodowościowej. W przekonaniu władz radzieckiemu Finowi, Polakowi, czy Niemcowi nie była już potrzebna narodowa kultura, prasa, literatura, teatr i oświata w języku rodzimym. W sferze teoretycznej zwrot ten był naturalną konsekwencją „dialektyki leninowskiej”, zgodnej z doktryną marksizmu-leninizmu, w myśl której zanikanie odrębności narodowych następowało w miarę budowy ustroju socjalistycznego. W połowie lat 30., rozpoczęto nagonkę na przedstawicieli mniejszości narodowych, której szczyt przypadł na lata „wielkiego terroru” i tragiczne w skutki lata 1937 i 1938. W ciągu zaledwie dwóch lat całkowitej likwidacji uległy wszelkie instytucjonalne i organizacyjne formy życia kulturalno-społecznego diaspor narodowych Leningradu. W całym kraju wybuchła fala masowych represji Podstawą prawną likwidacji całokształtu życia kulturalno-oświatowego mniejszości narodowych Leningradu i obwodu Leningradzkiego były uchwały władz centralnych i miejskich. Na szczególną uwagę zasługuje projekt uchwały Biura Komitetu Obwodowego i Miejskiego WKP(b) O narodowościowych szkołach i innych organizacjach kulturalno-oświatowych, który ukazał się 20 grudnia T. С м и р н о в а, Культурная жизнь поляков Петрограда – Ленинградa..., s. 50–51. Zob. T. С м и р н о в а, Национальные театры Петрограда – Ленинградa 1917–1941 годы, Санкт-Петербург 1996. 17 T. С м и р н о в а, Культурная жизнь поляков Петрограда – Ленинградa..., s. 51. 15 16

PW_49.indb 78

2014-11-21 12:25:11

POLACY W PIOTROGRODZIE-LENINGRADZIE 1917–1941

1937 r. Maszynopis dokumentu zawierał wytyczne dotyczące likwidacji wszystkich istniejących jeszcze instytucji mniejszości narodowych. W myśl dokumentu, istnienie szkół mniejszości w Leningradzie i obwodzie leningradzkim, w tym szkół fińskich, estońskich, niemieckich, polskich, łotewskich, anglo-amerykańskich, asyryjskich i innych, uznano za szkodliwe i polecono reorganizować je w powszechne szkoły radzieckie, z rosyjskim językiem wykładowym. Likwidacji podlegały także teatry narodowościowe, zespoły artystyczne, kolektywy oraz prasa i pozostałe organizacje diaspor narodowych18. Mimo, że uchwała ta formalnie nigdy nie weszła w życie, to wszystkie zawarte w niej punkty zostały zrealizowane, na mocy odrębnych aktów prawnych. W krótkim czasie zamknięte zostały wszystkie polskie placówki oświatowe i kulturalne – szkoły, domy dziecka i przedszkola. Likwidacja objęła także narodowe domy oświaty. Częstą praktyką było koncentrowanie kilku instytucji w jednym budynku. W 1935 roku, w jednym lokalu na ulicy Niekrasowa 10 władze umieściły aż 8 instytucji: Żydowski Dom Oświaty, Dom Fiński, Łotewski, Węgierski, Litewski, Polski, Białoruski, i Ukraiński. Ostateczną decyzję o likwidacji podjęto jeszcze w 1936 r. W marcu 1937 r. wydział Komitetu Miejskiego WKP(b) wydał postanowienie O konsolidacji pracy kulturalno-oświatowej wśród pracujących mniejszości narodowych miasta Leningradu. Domy oświaty były likwidowane wraz z działającymi przy nich instytucjami. Po kraju rozlała się fala aresztowań. Liczba osób represjonowanych w Leningradzie i obwodzie leningradzkim nie jest dokładnie znana. Według petersburskiego historyka Wadima Musajewa, do końca 1937 r. w obwodzie leningradzkim aresztowano i osądzono blisko 28 tys. 588 osób, z których 13 tys. 384 osób otrzymało wyrok śmierci przez rozstrzelanie, a 15 tys. 204 osoby trafiły do łagrów19. W kolejnym roku osądzono 4 tys. 126 osób, w tym 888 osób w Leningradzie i 3 tys. 238 osoby w obwodzie leningradzkim20. Według danych sporządzonych na podstawie jedynie 5 tomów księgi pamięci ofiar represji politycznych Leningradzki

Tekst uchwały opublikowany w: T.M. С м и р н о в а, Трагедия национальных меньшинств Ленинградa, «История Петербурга» 2002, nr 1, s. 88. 19 В. М у с а е в, Политическая история Ингерманландии в конце XIX–XX веке, Санкт-Петербург 2001, s. 244. Jednym z głównych miejsc kaźni w Leningradzie był tajny cmentarz w Lewaszowie pod Leningradem. Lewaszowskie Pustkowie (Lewaszowskaja Pustosz) – jak brzmi pełna nazwa tego miejsca – leży w odległości 20 km od miasta. Na obszarze bezimiennej, wielkiej mogiły pochowano około 40 tys. zamordowanych, ofiar OGPU-NKWD. Złą sławą cieszyły się również leningradzkie więzienia: „Kresty” i tzw. leningradzka Łubianka – więzienie śledcze na ul. Szpalernej (tzw. „Szpalerka”). 20 Ibidem. 18

PW_49.indb 79

2014-11-21 12:25:11

BARTŁOMIEJ GARCZYK

Martyrolog 1937–1938, w mieście i obwodzie leningradzkim w 1937 r. rozstrzelanych zostało ogółem blisko 22 tys. osób21. Podstawą prawną represji ludności polskiej w Leningradzie i obwodzie leningradzkim był rozkaz operacyjny NKWD nr 00485 z dnia 11 sierpnia 1937 roku22. Tzw. „polska operacja NKWD” była jedynie sfabrykowaną prowokacją, która uderzyła w całą polską społeczność zamieszkującą wszystkie rejony ZSRR. Dokument ten wymierzono formalnie w polską siatkę wywiadowczą związaną strukturalnie z Polską Organizacją Wojskową (POW), działającą rzekomo na terytorium ZSRR. Represjom podlegali pracownicy polskich instytucji kulturalnych i ich rodziny, osoby utrzymujące kontakty z polskim konsulatem w Leningradzie, polska ludność chłopska obwodu leningradzkiego, robotnicy leningradzkich zakładów przemysłowych, pracownicy kolei i aparatu bezpieczeństwa NKWD. Interesujące informacje dotyczące atmosfery tragicznego 1937 r., dostarczają relacje jednej z naocznych świadków tamtych wydarzeń, córki polskich działaczy socjalistycznych – Marii Budkiewicz. Rodzice autorki wspomnień – Barbara i Stanisław Budkiewiczowie – byli aktywnymi działaczami PPS i PPS-Lewicy w Petersburgu, silnie zaangażowani w działalność partyjną i polityczną23. Ich historia była jedną z wielu im podobnych do losów innych polskich rodzin kolonii leningradzkiej: W czerwcu 1937 rodzice zostali aresztowani i oskarżeni w „sprawie POW”, insynuowanej przez NKWD. Niedługo po tym ich rozstrzelano na mocy tajnego rozkazu [...] O rozstrzelaniu dowiedziałam się w 1994 r. Wcześniej otrzymałam fałszywe zaświadczenia o ich śmierci w 43 i 44. [...] Miałam kochanych i kochających rodziców oraz szczęśliwe dzieciństwo, które niespodziewanie zakończyło się po aresztowaniu. Nocą 15 czerwca na rozkaz NKWD w domu przeprowadzono rewizję. Obudziłam się i leżąc na łóżku płakałam cichutko. Żegnając się mama podeszła i pocałowała mnie. Kiedy ją wyprowadzono, wstałam i wyszłam do wspólnego pokoju, prosto w objęcia naszej gosposi Poliny, Do 2002 roku nakładem Rosyjskiej Biblioteki Narodowej ukazało się 5 tomów (15 tomowej) księgi pamięci Ленинградский Мартиролог 1937–1938. Praca zawiera informacje dotyczące osób represjonowanych i zamordowanych w Lewaszowie i innych miejscach kaźni rejonu leningradzkiego. Tom 1 (SPb1995) zawiera około 5000 biogramów osób rozstrzelanych w sierpniu–wrześniu 1937 r. Tom 2 (SPb 1996) zawiera około 4000 biogramów osób rozstrzelanych w październiku 1937 r. Tom 3 (SPb 1998) zawiera około 4700 biogramów osób rozstrzelanych w listopadzie 1937 r. Tom 4 (SPb 1999) zawiera 4457 biogramów osób rozstrzelanych w grudniu 1937 roku i części osób rozstrzelanych przed grudniem, nie ujętych w poprzednich tomach. Tom 5 (SPb 2002) zawiera około 1755 biogramów. Obecnie wydawnictwo liczy już 10 tomów (tom 6 i 7 SPb 2007, tom 8 i 9 SPb 2008 oraz tom 10 SPb 2009). Ленинградский Мартиролог 1937–1938, т. 1 – 5, СПб 1995–2002. 22 Prikaz NKWD SSSR nr 00485 ot 11 awgusta 1937 g. w: Księga pamięci Polaków – ofiar komunizmu pochowanych na Lewaszowskim Pustkowiu pod Sankt Petersburgiem, Sankt Petersburg 1995, t. I, s. 4–6. 23 Księga Polaków uczestników Rewolucji Październikowej 1917–1920. Biografie, Warszawa 1967. 21

PW_49.indb 80

2014-11-21 12:25:12

POLACY W PIOTROGRODZIE-LENINGRADZIE 1917–1941

która starała się mnie uspokoić. Przekazała mi liścik od mamy, w którym było napisane: „To tylko chwilowe nieporozumienie. Wrócę za trzy dni. Zostawiłam ci (nie pamiętam ile) rubli...”. Ojciec został aresztowany 8 lipca 1937 lecz wtedy nie wiedziałam o tym. Po trzech długich miesiącach oczekiwania w niepewności (nie licząc odpowiedzi, jakie uzyskiwaliśmy w NKWD: „śledztwo jest w toku...”) przyjechał po mnie i młodszego brata Andrieja samochód z NKWD, który odwiózł nas do pomieszczenia NKWD (znajdował się w budynku Klasztoru Daniłowskiego w Moskwie). Po kilku dniach przebywania w nim, fotografowania i składania odcisków palców jak przestępcy zostaliśmy przydzieleni do grupy 26 dzieci i przewiezieni do Domu Dziecka w siole Kniaginino w Okręgu Gorkowskim. Po trzech latach, w 1940 r. ukończyłam 10 klasę szkoły i wyjechałam do Leningradu, gdzie dzięki świadectwu szkolnemu z wyróżnieniem dostałam się na Wydział Hydrotechniki Leningradzkiego Uniwersytetu Politechnicznego24.

Wiele wstrząsających informacji na temat rozpętanej po 1934 r. w Leningradzie fali represji, dostarcza relacja urodzonego w 1915 r. w Petersburgu, mieszkańca Leningradu, więźnia „Szpalerki” i „Kriestów” – Walentego Woronowicza. Autora wspomnień oskarżono z artykułu 58 Kodeksu Karnego § 1a oraz 10 za zdradę ojczyzny i szpiegostwo, a następnie skazano na 10 lat obozów pracy: Leningrad 19 czerwca 1935 r. Karetka więzienna, nazywana przez ludność miasta czornyj woron, nie wiadomo po co klucząc ulicami miasta wreszcie zatrzymała się. Głuche dudnienie zamykanej ciężkiej żelaznej bramy uświadomiło mi, że przekreślone zostały moje starania o wyjazd do Polski. [...] Czasy były straszne. Jeszcze nie ucichł terror po zabójstwie Kirowa, którego dokonano 12 grudnia 1934 roku25. Wielu ludzi znikało. Tylko niektóre nazwiska znajdowały się na publikowanych przez miejscową prasę listach osób skazanych na karę śmierci za rzekomą działalność antypaństwową. Po kilku miesiącach, po nocnych czuwaniach w tasiemcowych kolejkach przed budynkiem Zarządu NKWD obwodu leningradzkiego, rodziny dowiadywały się o losie zaginionego i o miejscowości gdzie się znajduje. [...] Wszystko to poznałem na własnej skórze. Moją przybraną matkę, aktywną działaczkę zarządu i chóru przy rzymsko – katolickim kościele parafialnym, w 1933 r. aresztowano i skazano na 3 lata obozów pracy za „udział we wrogiej państwu organizacji”. [...] Przesłuchanie prowadził bardzo grzecznie, spokojnie, bez krzyków, a trwało długo. Większość pytań dotyczyła kontaktów z Polskim Konsulatem. Pytał o dokumenty, których żądano oraz czy pozytywnie potraktowano moją prośbę, o prawo zamieszkania na terenach Polski, czy napotkałem trudności i jakie, ile razy byłem w konsulacie i co za każdym razem miałem do załatwienia [...]. Przebieg przesłuchania i zadawane pytania, ciągła zmiana tematów oraz brak konkretów przekonały mnie, że nie mają żadnych

M. B u d k i e w i c z, Smok rewolucji pożera własne dzieci... Maria Budkiewicz o sobie i o życiu, „Gazeta Petersburska” 2004, nr 7–8, s. 19. 25 Autor myli się. Zabójstwa Kirowa dokonano 1 grudnia. 24

PW_49.indb 81

2014-11-21 12:25:12

BARTŁOMIEJ GARCZYK

dowodów, by mnie oskarżyć, wymacują, szukają punktu zaczepienia w nadziei, że w moich odpowiedziach może znajdą temat z którego będą mogli skorzystać [...]. Przez dwa miesiące dochodzenia pytania zawsze były takie same. [...] Za każdym razem musiałem odpowiadać: dlaczego chcę wyjechać ze Związku Radzieckiego, o czym rozmawiałem w konsulacie, czy znam nazwiska pracowników Konsulatu Polskiego, dlaczego nie jestem w Komsomole, czy jestem wierzący, jakie mam środki do życia, czy rodzina wiedziała, że mam zamiar wyjechać itd. [...]26.

Terror uderzył jednakowo w całą kolonię leningradzką, w tym animatorów polskiej kultury. 4 sierpnia 1937 r. z artykułu 58 § 6 i 11, został aresztowany dyrektor Polskiego Domu Oświaty w Leningradzie Józef Szlagor (1893–1937), a następnie osądzony i rozstrzelany 27 sierpnia 1937 roku. Podobny los spotkał także jego następcę na stanowisku dyrektora Domu Oświaty, Bernarda Piotrowskiego (1886–1937), członka WKP(b) w latach 1918–1937, sędziego śledczego piotrogrodzkiej Czeki, sekretarza Biura Polskiego Piotrogrodzkiego Gubernialnego Komitetu RKP(b). Został on aresztowany 19 września i rozstrzelany 24 listopada 1937 roku. 27 sierpnia 1937 został rozstrzelany Aleksander Borowiński (ur. 1875 r.) – pracownik leningradzkiego Wydziału Oświaty. Represje dotknęły także polskich funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa. Wśród rozstrzelanych pracowników Leningradzkiej NKWD znaleźli się m.in. Jan Sędzikowski (ur. 1895) członek RKP(b), pracownik wydziału NKWD obwodu leningradzkiego. Rozstrzelany został także Stanisław Messing (ur. 1890 r.) w latach 1922–1929 zastępca przewodniczącego, a następnie przewodniczący GPU w Leningradzie oraz Filip Niedźwiedź (Miedwied), naczelnik Wydziału NKWD obwodu leningradzkiego w okresie od lipca do grudnia 1934 roku27. *** Represje stalinowskie brutalnie uderzyły także w życie religijne Leningradu28. Rewolucja lutowa wyzwoliła ogromne nadzieje na zniesienie wszelkich ogra W. W o r o n o w i c z, Przypadki XX wieku. 20 lat na Wyspach Sołowieckich i Kołymie 1935–1955, Warszawa 1994, s. 1–30. 27 В. Х а у с т о в, Из предистории массовых репрессий против поляков. Середина 1930-х гг., [w:] Репрессии против поляков и польских граждан. Исторические сборники Мемориала, выпуск 1, Москва 1997. Korzystałem z wersji elektronicznej umieszczonej na oficjalnej stronie Stowarzyszenia „Memoriał”; www.memorial.ru. 28 Polacy stanowili zdecydowaną większość wszystkich katolików Petersburga. W 1881 roku liczba wszystkich katolików w stolicy wynosiła 28 tys. 172 osoby, z czego pod względem narodowościowym 16 761 stanowili Polacy (4213 Rosjanie, Ukraińcy i Białorusini; 2744 Niemcy; 2338 Francuzi; 604 Litwini; 579 Włosi oraz Czesi, Portugalczycy i inni). Do rewolucji 1917 roku w Petersburgu istniało 14 kościołów rzymskokatolickich i 17 katolickich kaplic. Szacuje się, że wraz w powstaniem Związku Radzieckiego w jego granicach znajdowało się około 1,5 mln katolików, w tym 400 księży. Pod względem narodowościowym w strukturze Kościoła katolickiego w ZSRR 26

PW_49.indb 82

2014-11-21 12:25:12

POLACY W PIOTROGRODZIE-LENINGRADZIE 1917–1941

niczeń wyznaniowych. Wkrótce jednak nadzieje te zostały przekreślone przez przewrót bolszewicki. Wroga religii postawa bolszewików wynikała z marksizmu, który odrzucał wszelką wiarę w istnienie świata nadprzyrodzonego. Walka z religią w okresie stalinizmu odbywała się na wielu płaszczyznach, w oparciu o różne metody i środki m.in. działania represyjne takie jak: terror, fałszywe oskarżenia, zastraszanie, aresztowania, wyroki, zsyłki, rozstrzeliwania i zamykanie miejsc kultu. Walka z religią początkowo chaotyczna, uzyskała z czasem ramy prawne w postaci antyreligijnego ustawodawstwa. W rezultacie w okresie między 1917 a 1941 r. dokonano w ZSRR likwidacji praktycznie całej struktury kościelnej wszystkich wyznań i obrządków oraz fizycznej eliminacji kadry duchownej. Z istniejących w Piotrogrodzie w przeddzień przewrotu bolszewickiego 24 świątyń protestanckich, 14 kościołów katolickich, meczetu, synagogi i świątyni buddyjskiej oraz licznych nieprawosławnych kaplic i domów modlitwy, w roku 1938 czynny został zaledwie jeden kościół katolicki – francuski kościół Matki Boskiej z Lourdes. Prześladowania Kościoła katolickiego rozpoczęły się właściwie z momentem przejęcia władzy przez bolszewików, chociaż początkowo nie miały charakteru masowego. W krótkim czasie doszło jednak do zamknięcia Piotrogrodzkiej Akademii Duchownej, Seminarium Duchownego oraz Kurii Metropolitalnej29. 29 kwietnia 1919 roku aresztowano arcybiskupa archidiecezji mohylewskiej Edwarda Roppa (1851–1939). Dzień później zostali aresztowani także inni księża katoliccy związani z Piotrogrodem. Arcybiskup został przewieziony do Moskwy, gdzie był więziony na Łubiance i Butyrkach. W wyniku dyplomatycznych starań o jego uwolnienie, Ropp został zwolniony i 21 listopada 1919 roku wydalony do Polski. Tymczasowe rządy nad archidiecezją zaczął sprawować arcybiskup Jan nadal bezwzględne pierwszeństwo mieli Polacy, którzy stanowili około 75% wiernych. Podobna sytuacja miała miejsce w Piotrogrodzie – Leningradzie. Tam polscy katolicy stanowili aż 80%. Głównym centrum religijnym petersburskich Polaków była parafia i kościół św. Katarzyny. Prócz działalności duszpasterskiej przy parafii prowadzono również aktywną działalność kulturalno-oświatową i dobroczynną. Ważnym miejscem polskiej diaspory był także kościół św. Stanisława. W Petersburgu istniało także Archidiecezjalne Seminarium Duchowne i Akademia Duchowna. Zob. R. D z w o n k o w s k i, Kościół katolicki w ZSRR..., s. 43; Р. Х а н к о в с к а, Храм Святой Екатерины в Санкт-Петербурге, Санкт-Петербург 2001, s. 69. Wydanie polskie patrz: R. H a n k o w s k a, Kościół Świętej Katarzyny w Sankt-Petersburgu, Warszawa 1997; В.В. А н т о н о в, А.В. К о б а к, Святыни Санкт-Петербургa. Историко-церковная энциклопедия в трёх томах, т. 3, Санкт-Петербург 1996. A.A. А л о в, Н.Г. В л а д и м и р о в, Ф.Г. О в с и е н к о, Католицизм, протестантизм, армянская апостольская церковь в России, Москва 1995, s. 25; R. D z w o n k o w s k i, Taktyka walki z Kościołem katolickim w ZSRR w okresie międzywojennym, „Zeszyty Naukowe KUL” 1994, nr 1–2, s. 47. 29 I. W o d z i a n o w s k a, Rzymskokatolicka Akademia Duchowna w Petersburgu 1842–1918, Lublin 2007, s. 48.

PW_49.indb 83

2014-11-21 12:25:12

BARTŁOMIEJ GARCZYK

Cieplak. Twarda i nieustępliwa postawa arcybiskupa wobec bolszewików stała się przyczyną wytoczenia mu procesu. Głośny proces odbył się w Moskwie w dniach 21–25 marca 1923 r., będąc pierwszym pokazowym procesem duchowieństwa katolickiego, stanowiącym rodzaj wzorca dla kolejnych procesów grupowych30. Na ławie oskarżonych, prócz arcybiskupa, zasiadło 14 księży z Petersburga oraz jedna osoba świecka. Po krótkim i wyreżyserowanym procesie zapadł wyrok skazujący, na mocy którego na śmierć przez rozstrzelanie został skazany arcybiskup Cieplak wraz z proboszczem kościoła św. Katarzyny ks. Konstantym Budkiewiczem31. Pozostałych księży skazano bądź na 10 lat łagru i pozbawienie praw na okres 5 lat, bądź na okres 3 lat pozbawienia wolności. Na skutek licznych protestów rządów państw europejskich zmieniono wyrok arcybiskupowi Cieplakowi z kary śmierci na 10 lat więzienia. Ostatecznie Cieplak po roku aresztu w Butyrkach i na Łubiance, został wydalony z ZSRR w 1924 r. na Łotwę, skąd przybył do Polski. Nie odstąpiono natomiast od wyroku na Budkiewiczu, którego rozstrzelano w piwnicy GPU na Łubiance w nocy z 31 marca na 1 kwietnia 1923 r. (w noc wielkanocną). Wraz z aresztowaniem ostatnich miejscowych księży, w Leningradzie rozpoczął się proces likwidacji kościołów katolickich. 6 stycznia 1930 r. pomimo wielu protestów wiernych, został ostatecznie zamknięty parafialny kościół metropolitalny pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP. Zamknięcie przeprowadzono na wniosek i prośbę grupy robotników, do czego przyczynić się miało także to, że świątynia znajdowała się w bliskim sąsiedztwie domów mieszkalnych, co miało rzekomo zakłócać „mir domowy” mieszkańców32. Majątek świątyni został przekazany Muzeum Rosyjskiemu. W kościele mieściło się następnie biuro konstrukcyjne. Świątynia została w dużym stopniu przebudowana w latach powojennych. Parafialny kościół św. Stanisława po raz pierwszy zamknięto w okresie od 6 grudnia 1922 do 7 czerwca 1923 roku33. Do momentu ostatecznego zamknięcia, które nastąpiło 5 listopada 1935 roku, przy kościele aż do 1924 r., istniała szkoła katechetyczna, w której uczyło się około 50 uczniów oraz kółko młodzieżowe, gdzie odbywały się tajne spotkania religijne34. Po zamknięciu – budynek byłej świątyni początkowo przekazano na przedszkole, a następnie w 1937 r. oddano go w dzierżawę Obronie Cywilnej Leningradu. W budynku kościoła testowano hermetyczność masek przeciwgazowych. W kolejnych latach mieściły się tam R. D z w o n k o w s k i, Kościół katolicki w ZSRR 1917–1939. Zarys historii, Lublin 1997, s. 175. Konstanty Budkiewicz urodził się w 1867 r. W 1886 r. wstąpił do Seminarium Duchownego w Petersburgu, a po jego ukończeniu wstąpił do Akademii Duchownej. W 1903 r. ks. został wikariuszem parafii św. Katarzyny, od 1905 r. jej proboszczem. W okresie rządów ks. Budkiewicza, parafia przeżywała lata rozkwitu. Szerzej: Polski słownik biograficzny, t. III, Kraków 1937. 32 „Nasz Kraj” 2005, nr 16, s. 18. 33 Ibidem, s. 2. 34 Ibidem, s. 8. 30 31

PW_49.indb 84

2014-11-21 12:25:13

POLACY W PIOTROGRODZIE-LENINGRADZIE 1917–1941

również magazyny oraz hala produkcyjna i warsztat krawiecki35. W tym czasie wnętrze kościoła uległo znacznej dewastacji. Zaraz po zamknięciu skonfiskowany został obraz z głównego ołtarza kościoła – obraz św. Stanisława, biskupa namalowany przez Franciszka Smuglewicza w 1785 r. Trafił następnie do Ermitażu, gdzie jest przechowywany do dnia dzisiejszego. Tragiczny los spotkał kościoły: św. Kazimierza (zamknięty w 1938 r.), kościół św. Bonifacego (zamknięty 1 września 1935 r.) oraz kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa na Cmentarzu Uspieńskim (zamknięty w 1929 r.). Wszystkie trzy świątynie zostały zburzone. W 1938 r. zamknięto ostatni z kościołów parafialnych w Leningradzie, kościół św. Katarzyny. Pierwszy raz kościół zamknięto w okresie od 5 grudnia 1922 r. do 6 czerwca 1923 r. W 1932 r. piwnice świątyni zostały przekazane na magazyn owoców. Ostatecznie kościół zamknięto 31 października 1938 r. pod pretekstem nieobecności kapłanów i niewystarczającej liczby członków komitetu parafialnego. W kolejnych dziesięcioleciach w budynku byłej świątyni mieściły się magazyny. Początkowo budynek został przekazany Muzeum Etnograficznemu, a następnie oddany kolejno w dzierżawę: Bibliotece im. Sałtykowa-Szczedrina, Instytutowi Naukowo-Badawczemu Arktyki i Antarktydy, Ministerstwu Obrony, Muzeum Historii Religii i Ateizmu oraz Filharmonii Leningradzkiej z przeznaczeniem pod salę koncertową. W trakcie kolejnych zmian właściciela, dokonano dewastacji historycznych wnętrz świątyni, w tym całkowitej rozbiórki ołtarza w 1939 r. Budynek kościoła dwukrotnie trawił także pożar. Odtąd jedynym kościołem rzymskokatolickim w Leningradzie, który uniknął likwidacji był francuski kościół Matki Boskiej z Lourdes – Notre Dame de France. Uprzywilejowaną pozycję zawdzięczał on wstawiennictwu i protekcji konsulatu francuskiego w Leningradzie. Tragiczne były też losy głównego cmentarza katolickiego w Leningradzie – Nekropolii Wyborskiej oraz znajdującego się na jej terenie kościoła parafialnego Nawiedzenia NMP36. Od momentu przejęcia administracji przez władze miejskie regularnie dochodziło do kradzieży cmentarnych, rozpoczęły się również prześladowania wobec pełniących w kościele służbę duchownych. Represje spadły też na działające przy parafii zgromadzenia Sióstr Misjonarek św. Rodziny oraz Sióstr Franciszkanek imienia Maryi. Siostry Misjonarki kierowane przez Bolesławę Lament prowadziły w parafii działalność dobroczynną i wychowawczą37. Ibidem. Podane informacje na temat Cmentarza Wyborskiego i kościoła Nawiedzenia NMP na podstawie: K. P o ż a r s k i, Rzymskokatolicki Cmentarz Wyborski w Sankt Petersburgu (1956–1950). Księga pamięci, Petersburg 2003. 37 Szerzej: T. G r o n k i e w i c z, Życie i działalność Bolesławy Marii Lament (1862–1946), założycielki Zgromadzenia Sióstr Misjonarek św. Rodziny, Warszawa 1990. 35

PW_49.indb 85

2014-11-21 12:25:13

BARTŁOMIEJ GARCZYK

W wyniku aresztowania kapłanów oraz członków komitetu parafialnego władze zdecydowały się zamknąć kościół Nawiedzenia NMP. Ostateczne zamknięcie świątyni nastąpiło 1 listopada 1938 r. Majątek kościoła przekazano do dyspozycji Muzeum Religii i Ateizmu przy Akademii Nauk ZSRR w Leningradzie. Budynek kościoła przeznaczono następnie pod magazyn warzyw i ziemniaków Kombinatu „Lenpłodowoszcztorg”. W latach następnych budynek został przebudowany kolejno na halę przemysłową i biura kombinatu przemysłowego, a następnie na laboratorium Akademii Rolniczej, gdzie dokonywano badań nad technologiami elektrohydraulicznymi. Wnętrze kościoła przedzielono piętrami. Groźba likwidacji nekropolii pojawiła się po raz pierwszy w 1930 r., lecz dopiero 22 października 1939 r. Prezydium Rady Leningradzkiej zatwierdziło uchwałę o całkowitej likwidacji Cmentarza Wyborskiego. Na jego terenie rozpoczęto trudną do wyrażenia słowami dewastację zabytkowych nagrobków wielu wybitnych ludzi kultury i nauki. Metalowe części pomników oddawane były na złom a kruszone nagrobki posłużyły jako budulec pod budowę dróg. Teren cmentarza został przecięty drogą wewnątrzzakładową i podzielony na części pomiędzy różne zakłady produkcyjne, które stawiały na nim garaże, śmietniki i magazyny. Część cmentarza została wylana betonem i asfaltem. Dzięki inicjatywie Wydziału Ochrony Zabytków w Leningradzie udało się przenieść kilka cmentarnych pomników na inne leningradzkie cmentarze. Ostateczne zniszczenie nekropolii nastąpiło pod koniec lat czterdziestych. Do dnia dzisiejszego zachowała się jedynie jedna kaplica nagrobna. Omawiana historia Kościoła katolickiego w Piotrogrodzie-Leningradzie nie byłyby pełna bez uwzględnienia roli jaką odegrał w niej ks. Antoni Malecki38. Ksiądz Malecki urodził się w 1861 r. w Petersburgu. W 1880 r. wstąpił tam do seminarium duchownego. W 1887 r. otrzymał stanowisko wikariusza przy kościele św. Stanisława. Trzy lata później, w wieku 24 lat, odbył podróż do Włoch, gdzie zapoznał się z istniejącym systemem salezjańskich zakładów wychowawczych ks. Jana Bosco w Turynie. Tam też zrodził się pomysł stworzenia nad Newą zakładu wychowawczego dla bezdomnej i biednej młodzieży. W wyniku starań Maleckiego powstał w Petersburgu cały kompleks zakładów wychowawczych Poniższe informacje dotyczące ks. Maleckiego na podstawie: F. R u t k o w s k i, Biskup Antoni Malecki 1861–1935, Warszawa 1936; A. K i j a s, Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny, Poznań 2000; wydania specjalne czasopisma „Nasz Kraj” związane z 65. rocznicą śmierci bp. Maleckiego oraz uroczystością odsłonięcia pamiątkowej tablicy poświęconej biskupowi, w których znajduje się wiele informacji , w tym wspomnień o biskupie żyjących świadków, a także przedruki materiałów archiwalnych –„Nasz Kraj” 2000, nr 1–2; „Nasz Kraj” 2001, nr 4; „Nasz Kraj” 2003, nr 9; „Nasz Kraj” 2006, nr 23; Martyrologium..., Cenne informacje znaleźć można także, patrz: A. W ó y c i c k i, Zakłady wychowawcze ks. Maleckiego w Petersburgu, [w:] Polski kalendarz petersburski, Petersburg 1916. 38

PW_49.indb 86

2014-11-21 12:25:13

POLACY W PIOTROGRODZIE-LENINGRADZIE 1917–1941

(tzw. szkoła-fabryka), w skład których wchodziły: przytułek-internat, szkoła o programie czteroklasowego gimnazjum, warsztaty rzemieślnicze (które znajdowały się w dzielnicy Piaski, przy ul. Kiryłowskiej 19), letnisko-sanatorium i przytułek w Łudze pod Petersburgiem (tzw. Władysławówka) oraz filia zakładu pod Pskowem (tzw. Stanisławówka). W zakładach rzemieślniczych na Piaskach mieścił się nowocześnie wyposażony warsztat stolarski, introligatornia, warsztaty ślusarsko-mechaniczne, kuźnia i odlewnia. Po 1918 roku wszystkie wymienione wyżej instytucje uległy nacjonalizacji oraz likwidacji. W 1921 r. ks. Malecki został mianowany przez arcybiskupa Cieplaka rektorem tajnego seminarium w Piotrogrodzie, jednak aresztowanie i wytoczony proces moskiewski uniemożliwiły prowadzenie zajęć i doprowadziły do likwidacji seminarium. Po odbyciu wyroku w więzieniu w Sokolnikach, Malecki wrócił do Leningradu w styczniu 1925 r., gdzie objął stanowisko proboszcza parafii św. Katarzyny. Do 1926 r. pełnił także obowiązki administratora archidiecezji. 13 sierpnia 1926 r. został potajemnie konsekrowany na biskupa. W 1930 r. Malecki został aresztowany przez OGPU. Na podstawie istniejących dokumentów, m.in. aktu oskarżenia39, którego fragmenty przytaczane są niżej, można prześledzić przebieg śledztwa. [...] Maleckiemu została wytyczona sprawa z wniesieniem oskarżenia z artykułu 58 p. 3 i 58 p. 10 Kodeksu Karnego [...]. W tej samej sprawie zostali pociągnięci organizatorzy szowinistyczno-religijnego polskiego koła podziemnego – Mierzycki Józef, Szykkier Kajetan, Bujnowski Leon i Laus Iwan. [...] W mieszkaniu Lausa odbywały się spotkania katolików z parafii biskupa Maleckiego, podczas których parafianie pili herbatę, urządzali przedstawienia teatralne w duchu szowinistyczno-religijnym, tańczyli itp. [...] Śledztwo ustaliło co następuje: 1. Katolicki biskup Malecki, jak wskazują jego zeznania miał kontakt z pracownikiem polskiej delegacji w Leningradzie Lisowskim i pracownikami konsulatu polskiego – Pogorzelską i konsulem Sztarkiem. W 1926 r. Malecki otrzymał od d’Herbigny ponad 1000 dolarów dla będących w potrzebie księży, na urządzenie seminarium podziemnego i in. niejednokrotnie otrzymywał duże sumy pieniędzy (po 1000 rubli) od obywatela obcego państwa [...] Potajemnie z zagranicy w 1925 r. przysłano Maleckiemu komplet szat biskupich. Malecki otrzymywał drogą nielegalną poprzez jednego ze swoich znajomych książkę z życiorysem papieża Piusa XI [...]. Malecki zeznaje, że brał udział w 1926 roku w organizowaniu nielegalnego seminarium duchownego, którego część uczestników została wysłana do łagrów koncentracyjnych a część wyjechała za granicę. [...] Dalej w swoich zeznaniach Malecki nie neguje tego, że w czasie kazań zajmował się agitacją antysowiecką, podkreślając w swoich kazaniach trudne warunki, w jakich znajdują

Por. kopia wniosku oskarżenia w sprawie dotyczącej śledztwa ks. Maleckiego w: „Nasz Kraj” 2000, nr 2, s. 18. 39

PW_49.indb 87

2014-11-21 12:25:13

BARTŁOMIEJ GARCZYK

się księża i wierni w państwie sowieckim, rozniecając w ten sposób wśród religijno-fanatycznych mas nienawiść do panującego ustroju [...]. W ten sposób przeprowadzone śledztwo i materiały agenturalne pozwalają mi zauważać za całkowicie udowodnione to, że biskup mohylewski diecezji rzymskokatolickiej Malecki Antoni Josifowicz w przeciągu szeregu lat był przez polskie przedstawicielstwo dyplomatyczne i poszczególne osoby (Amoudru, d’ Herbigny) związany z szeregiem przedstawicieli kościoła katolickiego za granicą. Otrzymywał od tych osób pieniądze z zagranicy i literaturę kontrrewolucyjną przeznaczoną dla podziemnych organizacji politycznych w ZSRR. Sam Malecki również bezpośrednio prowadził działalność kontrrewolucyjną wśród fanatycznych mas, szczególnie wśród młodzieży [...]. Siłą tego co zostało przedstawione wyżej, oskarżeni są: 1. Malecki [...] o to, że w czasie gdy był biskupem [...] w ciągu szeregu lat był związany w celach kontrrewolucyjnych w sposób nielegalny, poprzez przedstawicielstwa zagraniczne z wyższymi dostojnikami duchownymi mieszkającymi za granicą i działał zgodnie z ich dyrektywami, skierowanymi przeciwko rządowi robotniczo-chłopskiemu. W celu prowadzenia swej działalności przestępczej otrzymywał od przedstawicielstw zagranicznych [...] środki materialne i literaturę. Był organizatorem podziemnego seminarium duchownego w 1926 r. Systematycznie zajmował się agitacją antysowiecką w czasie swoich kazań, wzbudzając nienawiść fanatycznych mas do istniejącego ustroju. Prowadził pracę nad organizacją kółek antysowieckich. [...]40.

Warto przytoczyć w tym miejscu również fragment z protokołu przesłuchania ks. Maleckiego, w którym odniósł się bezpośrednio do zarzucanych mu czynów: [...] Polityką nigdy się nie zajmowałem [...]. Zajmuję się tylko religią i w każdym przypadku troszczę się o to by naród był religijny. Przeczytane mi fragmenty z kazań wygłoszonych przeze mnie są niezupełnie dokładne. W swoich kazaniach nie ukrywałem przed narodem, że w obecnych czasach trudno jest być biskupem, ponieważ nad kościołem i duchowieństwem zawisły straszne klęski, dzięki czemu trzeba nieść ciężki krzyż. Chciałem przez to powiedzieć, że jest mało księży i bardzo trudne warunki pracy [...]. Związku z zagranicą nie miałem i nie mam. [...] Spotykałem się z Lisowskim, zdaje się pracownikiem konsulatu polskiego [...]. Znałem pracownika konsulatu polskiego panią Pogorzelską, spotykałem się z nią kilka razy bardzo dawno temu, ale zdaje się, że widziałem ją również w kościele, gdy byłem już biskupem. Oprócz wymienionych osób znam też konsula Sztarka, który przyjechał przedstawić się osobiście do zakrystii kościoła św. Katarzyny. To był jedyny raz gdy go widziałem. [...] Pieniędzy zarówno z zagranicy jak i od pracowników przedstawicielstw zagranicznych nigdy nie otrzymywałem [...]41.

Ibidem, s. 18–20. Kopia protokołu przesłuchania bpa Maleckiego z dnia 13 października 1930 r., w: „Nasz Kraj” 2000, nr 2, s. 21. 40 41

PW_49.indb 88

2014-11-21 12:25:13

POLACY W PIOTROGRODZIE-LENINGRADZIE 1917–1941

Biskup Malecki został zesłany do wsi Dubinino koło Bracka w Buriacji, miał wówczas 70 lat. W wyniku starań polskiej hierarchii kościelnej, władz polskich oraz polskiego ambasadora w Moskwie, został uwolniony. Znaleziony w bardzo złym stanie fizycznym i psychicznym na dworcu kolejowym w Irkucku przez pracownika polskiego konsulatu, został następnie przewieziony do Leningradu. Dzięki zastosowanemu przez pracowników konsulatu fortelowi, Malecki zgodził się na opuszczenie Leningradu. Po przybyciu do Warszawy 28 kwietnia 1934 r., ciężko chory Malecki trafił do szpitala Sióstr Elżbietanek, w którym zmarł 17 stycznia 1935 roku42. W wyniku brutalnej polityki Stalina polska diaspora w Leningradzie została poddana ciężkiej próbie. W latach 1917–1941 zniszczeniu uległ całokształt życia kulturalno-oświatowego i religijnego leningradzkich Polaków. Z obawy przed prześladowaniami ludzie zaprzestali mówić po polsku nawet w domach. Wielu ocalało, jednak lata represji stalinowskich odcisnęły w ich psychice trwały ślad. Proces odrodzenia polskich tradycji narodowych, rozpoczął się na nowo wraz z pierestrojką. Dzięki zapoczątkowanej przez Michaiła Gorbaczowa liberalizacji, stopniowo następował renesans polonijnych instytucji oświatowych, kulturalnych i społecznych, który trwa z dużą dynamiką aż do dnia dzisiejszego.

PRZEGLĄD WSCHODNI

Biskup Malecki został pochowany na Powązkach. W 1997 r. na wniosek Prokuratury w Petersburgu został zrehabilitowany. Obecnie rozpoczął się proces beatyfikacyjny biskupa. 42

PW_49.indb 89

2014-11-21 12:25:14

Esencja Wschodu Pismo Spraw Wschodnich

Pokojowe relacje między narodami buduje się najskuteczniej na poziomie obywateli Jan Nowak-Jeziorański

www.new.org.pl

PW_49.indb 90

2014-11-21 12:25:15

Przegląd Wschodni, t. XIII, z. 1 (49), s. 91–109, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

Michał Piekarski Warszawa

MUZYKOLOGIA NA UNIWERSYTECIE LWOWSKIM I JEJ TWÓRCA ADOLF CHYBIŃSKI*

DZIEJACH NAUKI POLSKIEJ muzykologia posiada już ponad 100-letnią tradycję. Do jej twórców należeli Adolf Chybiński, w 1912 r. wprowadzający tę dyscyplinę na Uniwersytecie Lwowskim oraz Zdzisław Jachimecki, czyniący to rok wcześniej na Uniwersytecie Jagiellońskim. Adolf Chybiński stał się założycielem polskiej muzykologii zarówno w sensie naukowym, jak i dydaktycznym. Stworzona przez niego we Lwowie szkoła muzykologiczna odegrała kluczową rolę w rozwoju tej nauki w Polsce zarówno w okresie międzywojennym, jak i po II wojnie światowej. Muzykologia, czyli „dziedzina wiedzy mająca za swój przedmiot badanie sztuki muzycznej jako zjawisko fizyczne, psychologiczne, estetyczne i kulturowe”1, jako nauka uniwersytecka („Musikwissenschaft”)2 zapoczątkowana została w drugiej połowie XIX w. na uczelniach niemieckojęzycznych. Główne ośrodki stworzyli wówczas Hugo Riemann (1849–1919) w Lipsku i Guido Adler (1855–1941) w Wiedniu. Guido Adler w swoich

* Projekt został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2012/05/N/HS3/01636. 1 W ten sposób w 1955 r. muzykologia zdefiniowana została przez American Musicological Society. V. D u c k l e s, J. P a s l e r, Musicology. I Musicology, 1. Definitions, [w:] the New Grove Dictionary of Music and Musicians, red. S. Sadie, t. 17, London 2001, s. 488. 2 Słowo „Wissenschaft” zastosowano jako odpowiednik łacińskiego terminu „scientia”. Użył go w 1827 r. Johann Bernhard Logier, następnie przejęty został jako tytuł pierwszego muzykologicznego czasopisma (“Vierteljahrsschrift für Musikwissenschaft”), od 1885 r. wydawanego w Lipsku. V. D u c k l e s, J. P a s l e r, Musicology. I Musicology, 2. Origin: musicology as science, [w:] The New Grove Dictionary of Music and Musicians, red. S. Sadie, t. 17, London 2001, s. 489.

PW_49.indb 91

2014-11-21 12:25:15

MICHAŁ PIEKARSKI

pracach3 dokonał podziału dyscypliny na muzykologię historyczną 4 i systematyczną5. Model ten, poddawany różnym modyfikacjom, obowiązuje do dziś6. Adolf Chybiński przed okresem lwowskim Adolf Eustachy Chybiński najdłuższy i najaktywniejszy okres pracy naukowej i dydaktycznej spędził we Lwowie. Jednak przez pierwsze 32 lata życia związany był z Krakowem i Monachium. Urodził się w Krakowie, w kamienicy przy ul. Floriańskiej, w dniu 29 marca 1880 r. (jako miesiąc urodzenia podawany bywa także kwiecień)7. Jego dzieciństwo, młodość oraz początki pracy zawodowej przypadły na czasy zaboru austriackiego. W Krakowie Adolf Chybiński pobierał naukę na poziomie podstawowym oraz gimnazjalnym, uczęszczając równocześnie na lekcje gry na fortepianie pod kierunkiem Jana Drozdowskiego, profesora klasy fortepianu w Konserwatorium Towarzystwa Muzycznego. Dzięki niemu poznawał praktycznie utwory różnych epok – od Johanna Sebastiana Bacha po Piotra Czajkowskiego i Edvarda Griega8. Poza zdobywaniem umiejętności pianistycznych, nauczyciel dostarczał także G. A d l e r, Umfang, Methode und Ziel der Musikwissenschaft, “Vierteljahrsschrift für Musikwissenschaft” 1885, z. I; Idem, Methode der Musikgeschichte, Leipzig 1919. 4 Muzykologia historyczna obejmuje historię muzyki, dzieląc się na: 1) paleografię muzyczną, 2) badanie muzyki pod kątem konkretnych kategorii (np. historię form muzycznych), 3) badanie procesów zachodzących w historii muzyki (poprzez kompozycje muzyczne, myśl teoretyczną i jej wpływ na twórczość), 4) badanie instrumentów muzycznych. 5 Muzykologia systematyczna obejmuje: 1) badanie harmonii, tonalności, rytmiki, melodyki, 2) estetykę i psychologię muzyki, 3) edukację muzyczną (w aspekcie teoretycznym), 4) studia porównawcze nad etnografią i folklorem muzycznym. 6 Do najważniejszych zmian po 1945 r. należało wydzielenie z muzykologii systematycznej etnomuzykologii, traktowanej odtąd jako odrębna dyscyplina W chwili obecnej muzykologia obejmuje 3 zasadnicze działy: muzykologię historyczną , muzykologię systematyczną i etnomuzykologię R. C a d e n b a c h, A. J a s h i n s k i, H. von L o e s c h, Musikwissenschaft, [w:] Die Musik in Geschichte und Gegenwart, red. L. Finscher, t. 6, Kassel 2003, szp. 1790. 7 W metryce chrztu jako data urodzenia (figurująca oddzielnie od daty chrztu) widnieje: 29 kwietnia 1880 r. Zob. Testimonium ortus et baptismi, [Odpis], Kraków, 23.05.1912, Державний архів Львівської області (ДАЛО), ф. 26, оп. 5, сп. 2015, арк. 1. Data ta pojawia się też we wszystkich pracach biograficznych na temat Chybińskiego (zob. np. Z. S z w e y k o w s k i, Chybiński Adolf, [w:] Encyklopedia muzyczna PWM, red. E. Dziębowska, t. 2, Kraków 1984, s. 197). Jednak we wszystkich dokumentach sam Chybiński jako datę urodzenia podawał 29 marca. Zob. [Adolf Chybiński] Do Świetnego Wydziału Filozoficznego c.k. Uniwersytetu we Lwowie, [podanie], Lwów 1912 [?], ДАЛО, ф. 26, оп. 5, сп. 2014, арк. 68; [Kwestionariusz], Lwów 1912 [?], ДАЛО, ф. 26, оп. 5, сп. 2014, арк. 7; [Adolf Chybiński] Karta indywidualna, Lwów, 4.01.1923, ДАЛО, ф. 26, оп. 5, сп. 2014, арк. 216. 8 A. C h y b i ń s k i, W czasach Straussa i Tetmajera. Wspomnienia, oprac. A. i Z. Szweykowscy, Kraków 1959, s. 20. Zob. H. P i a n o w s k a, Drozdowski Jan, [w:] Encyklopedia Muzyczna PWM, red. E. Dziębowska, t. 2, Kraków 1984, s. 449. 3

PW_49.indb 92

2014-11-21 12:25:16

MUZYKOLOGIA NA UNIWERSYTECIE LWOWSKIM

swojemu uczniowi literaturę z zakresu historii muzyki, w tym autorstwa Hugo Riemanna. Adolf Chybiński stwierdził po latach: „On sprawił, że moje naukowe zainteresowania już wcześnie koncentrowały się na polu muzykologii”9. W latach 1898–1903 Chybiński był słuchaczem prawa, filologii klasycznej i germanistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego. Ostatecznie jednak zdecydował się studiować muzykologię i w tym celu wyjechał do Monachium, gdzie w latach 1904–1908 na uniwersytecie (Ludwig-Maximilians-Universität München) odbył studia z zakresu muzykologii pod kierunkiem profesora Adolfa Sandbergera (1864–1943) i docenta Theodora Kroyera (1873–1945). W Monachium pobierał także prywatne lekcje kompozycji u Ludwiga Thuillego10. Adolf Chybiński wybrał studia zagraniczne w Monachium mimo, że starszy i posiadający większą renomę ośrodek muzykologiczny znajdował się w Austrii (której był obywatelem) – na Uniwersytecie Wiedeńskim. W 1898 r. z inicjatywy Guido Adlera powstał tam pierwszy Instytut Historii Muzyki (Musikwissenschaftliches Institut)11. Adolf Chybiński znał już jednak Monachium z wcześniejszych wspólnych pobytów z narzeczoną (Marią z Gawełkiewiczów, późniejszą małżonką), a ponadto, jak wspominał: „atmosfera artystyczna Monachium była jednak sympatyczniejsza”, zaś „nauczyć się można czegoś wszędzie, jeśli się ma do tego ochotę”12. W Monachium Adolf Chybiński miał także okazję zawrzeć lub zacieśnić znajomość z bywającymi tam polskimi kompozytorami, których twórczość wysoko cenił: Mieczysławem Karłowiczem, Grzegorzem Fitelbergiem, Ludomirem Różyckim, Apolinarym Szelutą oraz Karolem Szymanowskim. Z wieloma z nich łączyły później Chybińskiego bliskie relacje towarzyskie13. W grudniu 1908 r. Adolf Chybiński uzyskał na Uniwersytecie w Monachium tytuł doktora filozofii w zakresie muzykologii na podstawie pracy zatytułowanej: „Beiträge zur Geschichte des Taktschlagens”14. Już rok wcześniej, pod koniec 1907 r. otrzymał ze Lwowa oficjalny list podpisany przez profesora Wilhelma Bruchnalskiego, dziekana wydziału Filozoficznego Uniwersytetu Lwowskiego z propozycją uzyskania habilitacji i rozpoczęcia we Lwowie działalności naukowej15. Początkowo jednak Chybiński nie był zdecydowany. Niewiele go łączyło

A. C h y b i ń s k i, W czasach Straussa..., s. 21. Z.M. S z w e y k o w s k i, op. cit., s. 197. 11 E. D z i ę b o w s k a, Adler Guido, [w:] Encyklopedia Muzyczna PWM, red. E. Dziębowska, t. 1, Kraków 1979, s. 11. 12 A. C h y b i ń s k i, W czasach Straussa..., s. 66. 13 Księga Pamiątkowa ku czci Prof. Adolfa Chybińskiego w 70-lecie urodzin, Kraków 1950, s. 12. 14 Z.M. S z w e y k o w s k i, op. cit., s. 197. 15 Księga Pamiątkowa..., s. 13, A. C h y b i ń s k i, W czasach Straussa..., s. 145. 9

PW_49.indb 93

2014-11-21 12:25:16

MICHAŁ PIEKARSKI

ze Lwowem, gdzie pojawiał się jedynie sporadycznie, począwszy od 1903 r.16 Przywiązany był do rodzinnego Krakowa, w którym z wielkim zainteresowaniem badał archiwa w poszukiwaniu kolejnych utworów z dawnych epok17. Powracając ostatecznie z Monachium do Krakowa w 1911 r. planował rozwinąć badania nad dziejami muzycznymi miasta: przywiązanie do mego miasta rodzinnego nakazało mi zająć się badaniem jego dziejów muzycznych, albowiem dzieje muzyki polskiej dawniejszej to bez mała w połowie dzieje muzyki w Krakowie18.

W tym czasie w Krakowie od dwóch lat mieszkał i działał inny polski muzykolog – Zdzisław Jachimecki (* 1882, Lwów † 1953, Kraków), absolwent muzykologii na Uniwersytecie w Wiedniu. W 1911 r. po habilitacji na Uniwersytecie Jagiellońskim i otrzymaniu docentury Zdzisław Jachimecki stworzył na tamtejszej uczelni Seminarium Teorii i Historii Muzyki, co dało początek późniejszej Katedrze Historii i Teorii Muzyki UJ19. Mimo, że Zdzisława Jachimeckiego łączyły z Adolfem Chybińskim bliskie związki koleżeńskie (trwające już od 1905 r.), fakt ten zaciążył na dalszej ich znajomości, co miało także swoje konsekwencje w dziejach muzykologii na ziemiach polskich 20. Adolf Chybiński, nie mogąc znaleźć odpowiedniego zatrudnienia na UJ, ostatecznie w 1912 r. zdecydował przenieść się do Lwowa, gdzie miał zapewnione dogodne możliwości pracy naukowej. Początki muzykologii na Uniwersytecie Lwowskim (1912–1918) Lwów, jako największe polskie miasto w monarchii Austro-Węgierskiej na początku XX w., posiadał największy polskojęzyczny uniwersytet21. Choć uczelnia akademicka ufundowana została w tym mieście już w 1661 r. przez Jana Kazimierza Wazę, w czasach zaborów, od roku 1817 r. funkcjonowała jako c.k. A. Chybiński przyjechał do Lwowa po raz pierwszy w 1903 r., wygłaszając odczyt poprzedzający koncert kompozytorski Richarda Straussa. A. C h y b i ń s k i, W czasach Straussa..., s. 43. 17 Ibidem, s. 147. 18 A. C h y b i ń s k i, W czasach Straussa..., s. 147. 19 E. D z i ę b o w s k a, Jachimecki Zdzisław, [w:] Encyklopedia Muzyczna PWM, red. E. Dziębowska, t. 4, Kraków 1993, s. 384. 20 Troski i spory muzykologii polskiej 1905–1926. Korespondencja między Chybińskim i Jachimeckim, [oprac.] K. Winowicz, Kraków 1983. W prywatnej korespondencji od zwrotów „Kochany Adolfie/Zdzisiu” obydwaj przeszli ostatecznie do „Szanowny Panie Profesorze”; op. cit., s. 205–206, 286. 21 W 1906 r. 185 wykładów prowadzono w języku polskim, 19 w języku ukraińskim, 14 po łacinie i 5 w języku niemieckim. Historia nauki polskiej, red. B. Suchodolski, t. IV, cz. I i II, Wrocław– Warszawa–Kraków 1987, s. 249. 16

PW_49.indb 94

2014-11-21 12:25:16

MUZYKOLOGIA NA UNIWERSYTECIE LWOWSKIM

Uniwersytet im. Cesarza Franciszka I z niemieckim językiem wykładowym22 . Władze austriackie zezwoliły na powszechne wprowadzenie języka polskiego jako wykładowego dopiero w 1871 r.23 Do I wojny światowej Uniwersytet we Lwowie wraz z Uniwersytetem Jagiellońskim w Krakowie były jedynymi uniwersytetami, gdzie wykładano w języku polskim. Począwszy od roku 1894 c.k. Uniwersytet im. Cesarza Franciszka we Lwowie podzielony był na IV wydziały: Filozoficzny, Lekarski, Prawa i Teologiczny. W okresie tym uczelnia się rozwijała, rosła liczba studentów oraz wykładowców24 . Na przełomie XIX/XX w. Wydział Filozoficzny Uniwersytetu Lwowskiego charakteryzował się największym na całej uczelni przyrostem różnego rodzaju nowych katedr. Specyfika tego wydziału, na którym lokowano coraz to nowe dyscypliny, spowodowała, że kadra naukowa była tam wyjątkowo prężna, promieniując jednocześnie swoją działalnością daleko poza mury uczelni25. Począwszy od 1898 r. Katedrą (później Instytutem) Historii Sztuki Nowożytnej kierował prof. Jan Bołoz-Antoniewicz, znany badacz renesansu. To on jako pierwszy poddał myśl stworzenia katedry muzykologii we Lwowie i w listach – kierowanych do Adolfa Chybińskiego – nalegał na jego jak najszybszy przyjazd26. Również prof. Wilhelm Bruchnalski, kierownik II Katedry Historii Literatury Polskiej, już w 1907 r. (po ogłoszeniu głośnej pracy Chybińskiego o Bogurodzicy27) zaproponował Chybińskiemu objęcie docentury na lwowskiej uczelni. Także Jan Kasprowicz, profesor literatury porównawczej Uniwersytetu Lwowskiego jako znany meloman bardzo chętnie ustosunkował się do powołania we Lwowie muzykologii28. Adolf Chybiński miał zatem otwartą drogę do stworzenia we Lwowie polskiej placówki muzykologicznej. W 1912 r. Chybiński zamieszkał we Lwowie. Habilitację na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu im. Cesarza Franciszka I uzyskał 18 czerwca 1912 r. na podstawie pracy: „Teoria menzuralna w polskiej literaturze muzycznej pierwszej F.K. J a w o r s k i, Uniwersytet Lwowski, Lwów 1912, s. 68–70. A. R e d z i k, Kilka uwag na temat języka wykładowego w Uniwersytecie Lwowskim w XIX i początkach XX wieku, [w:] Rocznik Lwowski 2007, red. J. Wasylkowski, Warszawa 2007, s. 69. Na Uniwersytecie Jagiellońskim władze austriackie przywróciły język polski jako wykładowy już w roku 1861. We Lwowie sytuacja była trudniejsza m.in. ze względu na stołeczny charakter miasta. 24 W 1913 r. na Uniwersytecie Lwowskim kształciło się 4980 studentów, co sytuowało go na drugim miejscu w Austrii po Uniwersytecie Wiedeńskim. Historia nauki..., s. 150–192, 246. 25 Ibidem, s. 250–251. 26 У. Г р а б, Львівська муикологічна школа Адольфа Хибінського як ціліцний науководослідний напрям у польському та українському музикознастві, [w:] Musica Galiciana, red. M. Wierzbieniec, t. 10, Rzeszów 2007, s. 30. 27 A. C h y b i ń s k i, Bogurodzica pod względem historyczno-muzycznym, „Przegląd Powszechny” 1907, t. 94–95. 28 A. C h y b i ń s k i, W czasach Straussa..., s. 168. 22 23

PW_49.indb 95

2014-11-21 12:25:16

MICHAŁ PIEKARSKI

połowy XVI wieku”29. Dziekanem Wydziału Filozoficznego był wówczas prof. Mścisław Wartenberg. Podczas obrony habilitacyjnej, z braku profesora muzykologii na Uniwersytecie Lwowskim, naukową dyskusję z Chybińskim prowadził Guido Adler z Uniwersytetu w Wiedniu, a zatem jeden z najwybitniejszych na świecie przedstawicieli tej dyscypliny. W kolokwium uczestniczył także Jan Kasprowicz30. Dnia 30 października 1912 r. Ministerstwo Wyznań i Oświaty w Wiedniu zatwierdziło kandydaturę Adolfa Chybińskiego na wykładowcę historii i teorii muzyki. Od listopada 1912 r. podjąć mógł prowadzenie zajęć jako docent prywatny31. Wykład inauguracyjny Chybińskiego nosił tytuł „Uniwersytet a muzyka”32. W ten sposób zapoczątkowana została działalność późniejszego Zakładu Muzykologii, istniejącego na lwowskiej uczelni do końca 1939 r.33 Było to 14 lat po utworzeniu przez Guidona Adlera Instytutu na Uniwersytecie w Wiedniu, a w niecały rok po tym, jak Zdzisław Jachimecki powołał w 1911 r. Seminarium Historii i Teorii Muzyki UJ. Lwów był trzecim, obok Wiednia i Pragi, ośrodkiem w Austrii, gdzie działał zakład muzykologii (w czasach istnienia Austro-Węgier Krakowa zazwyczaj nie wymieniano, ze względu na brak zorganizowanego zakładu)34. Warto zauważyć jak przecięły się w tym wypadku losy dwóch wybitnych polskich muzykologów – urodzony i wychowany we Lwowie Zdzisław Jachimecki stał się założycielem muzykologii krakowskiej, zaś pochodzący z Krakowa Adolf Chybiński powołał Zakład Muzykologii na Uniwersytecie Lwowskim. Początkowo w roku 1912 Adolf Chybiński prowadził zajęcia w głównym gmachu uniwersyteckim (po I wojnie tzw. budynek Starego Uniwersytetu) przy ul. Św. Mikołaja 4, następnie w sali wykładowej Zakładu Fizyki przy pobliskiej Z. S z w e y k o w s k i, op. cit., s. 197. Pracę wydano rok wcześniej w Krakowie. Zob. A. C h y b i ń s k i, Teorya mensuralna w polskiej literaturze muzycznej pierwszej połowy XVI-go wieku, „Rozprawy Wydziału Filologicznego A.U.” 1911, t. 48, nr 4. 30 „Protokół spisany na XIII posiedzeniu Kolegium profesorów Wydziału filozoficznego c.k. Uniwersytetu lwowskiego, Lwów, 18 czerwca 1912” [maszynopis], ДАЛО, ф. 26, оп. 5, сп. 2014, арк. 72. Zob. E. O c h w a t, Zakład Muzykologii na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie w latach 1912–1939, [dysertacja doktorska napisana pod kierunkiem prof. J. Mandziuka], Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa 2007, s. 86; A. C h y b i ń s k i, W czasach Straussa..., s. 168. 31 Ministerium für Kultus und Unterricht an das Dekanat der philosophien Fakultät der k.k. Universität in Lemberg, Wiedeń, 30.10.1912 [maszynopis], ДАЛО, ф. 26, оп. 5, сп. 2014, арк. 65. 32 E. O c h w a t, op. cit., s. 87. Zob. A. C h y b i ń s k i, Uniwersytet a muzyka, „Przegląd Muzyczny” 1913, nr 2. 33 S. Ł o b a c z e w s k a, Muzykologja polska, [w:] Muzyka polska, red. M. Gliński, Warszawa 1927, s. 148. Zob. Л. М а з е п а, Т. М а з е п а, Шлях до музичної академії у Львові, t. 1, Львів 2003, s. 258. 34 Kronika, „Przegląd Muzyczny” 1914, nr 5 z 1 III, s. 12. 29

PW_49.indb 96

2014-11-21 12:25:17

MUZYKOLOGIA NA UNIWERSYTECIE LWOWSKIM

ul. Długosza 835. Niedługo później, latem 1913 r. urządzono już Zakład Muzykologii wchodzący w skład Wydziału Filozoficznego. Mieścił się przy ul. Długosza 27 (obecnie ul. Kyryla i Metodija 27), w kamienicy na parterze, zajmując 2 niewielkie pokoje i kuchnię – „pracownię dla palących”. W takich warunkach na zajęcia uczęszczało już kilkanaście osób36. Od samego zatem początku Adolf Chybiński miał zapewnione pomieszczenia, niezbędne dla prowadzenia pracy dydaktycznej, co umożliwiło w szybkim czasie na zaistnienie we Lwowie Zakładu Muzykologii. Zakład Muzykologii od roku akademickiego 1913/1914 stał się zatem autonomiczną instytucją naukowo-pedagogiczną, działającą na wzór niemieckich jednoosobowych katedr muzykologii (w związku z tym pojawiają się nieraz nieścisłości w terminologii, określające zakład „instytutem”)37. Był to jednocześnie ostatni kierunek z zakresu nauk humanistycznych uruchomiony na Wydziale Filozoficznym c.k. Uniwersytetu Lwowskiego im. Cesarza Franciszka I38. W roku akademickim 1912/1913 Adolf Chybiński otrzymał tzw. Lehrauftrag – wykład i ćwiczenia w liczbie czterech godzin za jednorazowe honorarium 1000 koron39. Ćwiczenia obejmowały: paleografię muzyczną, kontrapunkt ścisły oraz analizę sonat Ludwiga van Beethovena, zaś wykład – „Historię muzyki wielogłosowej XV i XVI w.” W roku akademickim 1913/1914 w semestrze zimowym przedmiotem podejmowanych zagadnień były w dalszym ciągu ćwiczenia – „Analiza sonat od Beethovena do Regera”, jak również „Historia muzyki instrumentalnej przed czasami J.S. Bacha” oraz „Muzyka polska w XVI w.”, a także wykład „J.S. Bach jako kompozytor muzyki instrumentalnej”40. Po latach Adolf Chybiński w związku z tematyką swoich zajęć stwierdził: „była to próba wytrzymałości mych studentów. Okazało się, że wytrzymalsze były... studentki”41. Poruszane zagadnienia, związane z muzyką dawną, należały bowiem wówczas do tematyki niecieszącej się jeszcze w szerszych kręgach zainteresowaniem, dlatego E. O c h w a t, op. cit., s. 87. A. C h y b i ń s k i, W czasach Straussa..., s. 159. 37 Na problem ten zwróciła uwagę także Elżbieta Ochwat stwierdzając, że różnice terminologiczne wynikać mogą z faktu, iż muzykologia jako jednostka naukowo-pedagogiczna tworzona była na wzór jednoosobowych niemieckich katedr muzykologii. Dlatego używanie określeń „zakład” i „katedra” jako synonimów było zgodne z europejską terminologią z dziedziny oświaty. E. O c h w a t, op. cit., s. 80, 88. 38 Historia nauki..., s. 263. 39 Ministerium für Kultus und Unterricht an das Dekanat der philosophien Fakultät der k.k. Universität in Lemberg, Wiedeń, 30.10.1912 [maszynopis], ДАЛО, ф. 26, оп. 5, сп. 2014, арк. 65; A. C h y b i ń s k i, W czasach Straussa..., s. 157. Przykładowo dobry fortepian kosztował wówczas 1800 koron, policjant mundurowy zarabiał miesięcznie ok. 55 koron, zaś dobra para butów kosztowała 10 koron; http://genealog.mrog.org/wartosc_pieniadza.html [10.06.2014]. 40 Л. М а з е п а, Т. М а з е п а, op. cit., s. 260. 41 A. C h y b i ń s k i, W czasach Straussa..., s. 158. 35

PW_49.indb 97

2014-11-21 12:25:17

MICHAŁ PIEKARSKI

tym bardziej na uwagę zasługuje podejście wykładowcy do doboru zajęć, mimo że starsi koledzy radzili mu w dydaktyce skoncentrować się na muzyce nowszej42. Już zatem od pierwszych wykładów na Uniwersytecie Lwowskim zauważalna była wielka indywidualność Adolfa Chybińskiego, uwidaczniająca się w konkretnych zainteresowaniach i mająca swoje odzwierciedlenie w procesie dydaktycznym. Adolf Chybiński, chcąc zapewnić zajęciom odpowiedni poziom, z własnego budżetu dołożył się do kupna fortepianu wiedeńskiej firmy Schweighofer (uniwersytet przekazał w tym celu kwotę niewystarczającą), który został początkowo wstawiony do Zakładu Fizyki, później zaś przeniesiony do nowoutworzonego Zakładu Muzykologii43. Instrument był niezbędny do zajęć z kontrapunktu i analizy. Przykładowo w semestrze zimowym 1915/1916 wśród zajęć znalazł się m.in. kurs polifonii, któremu towarzyszyła adnotacja: Uwaga, wszystkie wykłady i ćwiczenia będą ilustrowane przykładami muzycznymi, dlatego skierowana jest prośba do studentek i studentów, którzy grają na fortepianie, skrzypcach, itp. o zgłoszenie się do wykładowcy44.

Także wykłady ilustrowano przykładami muzycznymi, wykonywanymi na fortepianie przez studentki muzykologii (m.in. przez Stefanię Łobaczewską), samego Adolfa Chybińskiego lub w przypadku innych instrumentów, specjalnie zaangażowanego profesora konserwatorium (m.in. sonaty fletowe J.S. Bacha wykonywał prof. Spatt)45. Równocześnie ze stworzeniem Zakładu Adolf Chybiński założył bibliotekę, której sam dał początek, ofiarując w tym celu cały własny, znaczny już księgozbiór46. Już w przededniu I wojny światowej muzykologia we Lwowie po zaledwie 2 latach istnienia miała zatem zapewnione odpowiednie warunki, umożliwiające prowadzenie działalności dydaktycznej oraz naukowej. Było to przede wszystkim zasługą samego Adolfa Chybińskiego, który nie szczędził nieraz własnych środków na odpowiednie wyposażenie Zakładu. Mimo, że działalność muzykologii we Lwowie rozpoczęła się rok później od Krakowa, to bardzo szybko dystans ten został nadrobiony i jeszcze nawet przed wybuchem I wojny światowej ośrodek lwowski stał się ośrodkiem wiodącym47. Ibidem. Ibidem, s. 159. 44 Л. М а з е п а, Т. М а з е п а, op. cit., s. 260. 45 A. C h y b i ń s k i, W czasach Straussa..., s. 160. 46 Księga Pamiątkowa..., s. 14; E. O c h w a t, op. cit., s. 89. 47 W Krakowie do wybuchu I wojny nie udało się zorganizować zakładu muzykologii ze względu na brak odpowiedniego lokalu. Z. J a c h i m e c k i, Muzykologia i piśmiennictwo muzyczne w Polsce, Kraków 1948, s. 36. 42 43

PW_49.indb 98

2014-11-21 12:25:18

MUZYKOLOGIA NA UNIWERSYTECIE LWOWSKIM

Wybuch I wojny światowej na pewien czas wstrzymał podjęte prace. We wrześniu 1914 r. Lwów został zajęty przez armię rosyjską, co spowodowało, że na cały rok uniwersytet zawiesił działalność, a kadra profesorska uległa jednocześnie rozproszeniu. Jednak już w czerwcu 1915 r., wraz z odzyskaniem miasta przez Austrię, powoli życie akademickie wracało do normy48. Początek wojny zastał Adolfa Chybińskiego podczas urlopu w Zakopanem, skąd do Lwowa powrócił na jesieni 1915 r.49 W roku akademickim 1916/1917 liczba wykładów Chybińskiego została zwiększona do 5 godzin tygodniowo50. Ważne wydarzenie przyniósł rok 1917, gdy Adolf Chybiński otrzymał tytuł profesora nadzwyczajnego51. Odtąd katedra mogła już oficjalnie zaistnieć w świetle prawa austriackiego, bowiem kierownikiem takiej placówki mógł być tylko profesor. Obok kierownika Zakładu zaistniała potrzeba powołania stanowiska asystenta. Jednak w roku 1917 początkowo nie było jeszcze żadnych absolwentów muzykologii lwowskiej, poza tym na stanowisko takie profesor nie otrzymał żadnej dotacji. Wobec tego najpierw obsadzone zostało jedynie stanowisko bibliotekarza w formie wolontariatu. Jak wspominał Adolf Chybiński, otrzymała je najlepsza z jego ówczesnych studentek – Bronisława Wójcikówna (* 1890, Lwów – † 1938, Warszawa), późniejsza Bronisława Wójcik-Keuprulian)52. Była ona pierwszą absolwentką lwowskiej muzykologii i jednocześnie pierwszą osobą wykształconą w tym kierunku na polskiej uczelni. Bronisława Wójcikówna w 1917 r. obroniła dysertację doktorską pt. „Johann Fischer von Augsburg als Suitenkomponist”53. W ten sposób we Lwowie obroniony został pierwszy doktorat z muzykologii na ziemiach polskich. Była to jednocześnie pierwsza i ostatnia praca obroniona w Zakładzie Muzykologii c.k. Uniwersytetu im. Cesarza Franciszka I. Muzykologia na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie (1919–1939) Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości nastąpił ożywiony rozwój lwowskiej placówki muzykologicznej. Po nadaniu uniwersytetowi we Lwowie imienia jego pierwotnego założyciela (rok akademicki 1919/1920 uczelnia zainaugurowała Historia nauki..., s. 250. A. C h y b i ń s k i, W czasach Straussa..., s. 180, 194. Adolf Chybiński regularnie, niemal każdy urlop spędzał w Zakopanem, co łączyło się z jego niegasnącymi zainteresowaniami badawczymi nad folklorem góralskim. 50 E. O c h w a t, op. cit., s. 90. 51 Ministerium für Kultus und Unterricht an das Dekanat der philosophien Fakultät der k.k. Universität in Lemberg, Wiedeń, 1.01.1917 [maszynopis], ДАЛО, ф. 26, оп. 5, сп. 2014, арк. 135. 52 A. C h y b i ń s k i, W czasach Straussa..., s. 159; P. D a h l i g, Wójcik-Keuprulian Bronisława, [w:] Encyklopedia Muzyczna PWM, red. E. Dziębowska, t. 12, Kraków 2012, s. 268. Pierwsze kobiety na Uniwersytecie Lwowskim zaczęły pojawiać się już w roku 1897. 53 P. D a h l i g, op. cit., s. 268; E. O c h w a t, op. cit., s. 91. 48 49

PW_49.indb 99

2014-11-21 12:25:18

100

MICHAŁ PIEKARSKI

już jako Uniwersytet Jana Kazimierza – UJK)54, zdołano uporać się także z trudnościami lokalowymi uczelni, której przekazano w tym celu reprezentacyjny gmach dawnego Sejmu Krajowego Galicji55. Od roku akademickiego 1924/1925 na Uniwersytecie Jana Kazimierza przeprowadzono też reformę, na mocy której dokonano podziału na 5 wydziałów: Teologiczny, Prawa, Humanistyczny, Matematyczno-Przyrodniczy oraz Lekarski56. Po reformie Zakład Muzykologii wchodził w skład nowoutworzonego Wydziału Humanistycznego. Otrzymał także nowe, obszerniejsze pomieszczenia, należące do dawnych zabudowań Sejmu Krajowego Galicji. Mieścił się odtąd przy ul. Mickiewicza 5 (obecnie ul. Lystopadowoho Czynu 5) na parterze, w bocznym skrzydle wielkiego reprezentacyjnego gmachu. Tam Zakład znajdował się do końca 1939 r. (kiedy to zakończyła się jego formalna działalność)57. W międzywojennej Polsce była to zdecydowanie najprężniej rozwijająca się placówka muzykologiczna obok istniejących dwóch pozostałych – w Krakowie i Poznaniu (utworzonej w 1922 r.). W 1921 r. Adolf Chybiński otrzymał tytuł profesora zwyczajnego, a w 1929 r. został powołany na członka-korespondenta Polskiej Akademii Umiejętności58. W latach 1928/1929 sprawował także godność dziekana Wydziału Humanistycznego UJK59. Nowy etap w działalności lwowskiej muzykologii odznaczał się także stopniową organizacją przebiegu studiów. Pełen kurs dydaktyczny obejmował 4 lata i podzielony był na semestry lub trymestry. W 1924 r. wprowadzono w Polsce stopień magistra poprzedzający stopień doktora, co dotyczyło także studentów muzykologii kształcących się począwszy od roku akademickiego 1924/192560. Przyjęcie kandydata na muzykologię odbywało się po złożeniu wymagającego egzaminu wstępnego, obejmującego znajomość języka łacińskiego, dwóch języków nowożytnych, propedeutyki teorii muzyki oraz nauki harmonii61. Obowiązywało również – konieczne dla muzykologa – praktyczne przygotowanie J. D r a u s, Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie. Portret kresowej uczelni, Kraków 2006, s. 14, 80. 55 Decyzję tę zgłoszono w polskim sejmie już w lutym 1921 r. Historia nauki..., s. 109–110. 56 W roku akademickim 1938/1939 lwowska uczelnia liczyła 104 katedry, gdzie pracowało łącznie 196 wykładowców, z czego 64 profesorów zwyczajnych, 22 profesorów nadzwyczajnych i 110 docentów. Godność rektora Uniwersytetu Jana Kazimierza pełnili m.in. prof. Jan Kasprowicz, prof. Juliusz Makarewicz, prof. Jan Czekanowski, prof. Longchamps de Bérier (w 1939 r.). Por. J. D r a u s, op. cit., s. 21–25. 57 Księga Pamiątkowa..., s. 15. 58 Z.M. S z w e y k o w s k i, op. cit., s. 197. 59 J. D r a u s, op. cit., s. 228. 60 Pierwsze prace magisterskie z muzykologii pochodzą z roku 1931. Zob. E. O c h w a t, op. cit., s. 92. 61 Księga Pamiątkowa..., s. 15. 54

PW_49.indb 100

2014-11-21 12:25:18

MUZYKOLOGIA NA UNIWERSYTECIE LWOWSKIM

101

muzyczne – równoznaczne z ukończonym konserwatorium62. Adolfowi Chybińskiemu chodziło bowiem już od samego początku nie o dużą liczbę studentów, lecz o przygotowanie jak najlepiej wykształconych muzykologów, mających do tego zawodu odpowiednie predyspozycje. Co roku zgłaszało się zwykle 25–30 osób, jednak na studia przyjmowano zazwyczaj najwyżej 1063. Mimo niewielkiej liczby osób przyjmowanych co roku, także podczas toku samych studiów liczba ta ulegała zmniejszeniu. Zofia Lissa (1908–1980), studiująca muzykologię w latach 1924–1929, wspominała że z 7 osób wraz z nią przyjętych pozostała do końca tylko ona jedna64. Podobnie było w kolejnej dekadzie. W latach 1932–1939 muzykologię studiowało 50 osób, z których 9 uzyskało magisterium65. Przy tak kameralnej atmosferze panowały bardzo bliskie relacje zarówno pomiędzy studentami, jak i studentami i wykładowcami, co w pełni odzwierciedlało relacje mistrz–uczeń. Fakt ten podkreśla Anna Czekanowska, która choć studiowała pod kierunkiem Adolfa Chybińskiego już po II wojnie światowej (na Uniwersytecie w Poznaniu), to zaznacza, że pod wieloma aspektami proces dydaktyczny był podobny do ugruntowanego we Lwowie66. Zajęcia były prowadzone w formie wykładów, seminariów tematycznych oraz ćwiczeń analitycznych67. W programie zajęć można wyszczególnić 4 dziedziny: historię muzyki, teorię muzyki, analizę muzyczną oraz paleografię muzyczną. Szczególny nacisk położony był na naukę historii i teorii muzyki dawnych epok. Dominantę programu nauczania stanowiły wykłady monograficzne, zorientowane przede wszystkim na historię muzyki. Profesor Chybiński miał bowiem świadomość, jak wiele nieodkrytych materiałów spoczywa w archiwach całej Polski, poza tym zgodnie z jego przekonaniami, uważał, że tak długo nie można będzie dokonać syntezy dziejów muzyki polskiej, jak długo nie posiadamy przed sobą możliwie pełnego całokształtu zabytków historycznych w tym zakresie68. Dlatego wyraźnie sobie uświadamiał, iż podstawę studiów stanowić muszą właśnie solidne zweryfikowane podstawy źródłowe69. Z. L i s s a, Organizacja twórczości muzykologicznej, „Kwartalnik Muzyczny” 1949, nr 25, s. 216. E. O c h w a t, op. cit., s. 90. 64 Z. L i s s a, op. cit., s. 216. 65 У. Г р а б, Музикологія як університетська дисципліна. Львівська музикологічна школа Адольфа Хибінського (1912–1941), Львів 2009, c. 69. 66 A. C z e k a n o w s k a, Ze wspomnień o profesorze Adolfie Chybińskim, „Saeculum Christianum” 2002, t. 2, s. 169. 67 Szczegółowe zestawienie przedmiotów prowadzonych w Zakładzie Muzykologii zamieścił Leszek Mazepa. Л. М а з е п а, Т. М а з е п а, op. cit., t. 1, s. 260–265. 68 J. C h o m i ń s k i, Adolf Chybiński, „Muzyka” 1953, nr 3–4, s. 15. 69 A. C z e k a n o w s k a, Adolf Chybiński jako pedagog i historyk, [w:] Musica Humana, red. Ю. Ясіновський, t. 1, Львів 2003, s. 49.

PW_49.indb 101

2014-11-21 12:25:19

102

MICHAŁ PIEKARSKI

Zajęcia odbywały się w ustalonych godzinach przedpołudniowych, przeznaczonych głównie dla asystenta oraz popołudniowych i wieczornych zarezerwowanych dla profesora. Zaczynały się od proseminariów i seminariów przystosowanych do poziomu studentów (niższe, wyższe i dla magistrantów), na końcu następował zaś wykład, którego pora zakończenia dostosowana była do godzin odbywających się w mieście koncertów70 . Zdecydowaną większość zajęć prowadził Adolf Chybiński, co wydatnie pokazuje jak wszechstronnym musiał być muzykologiem, było to zresztą zgodne z ówczesnymi standardami jednoosobowych katedr. Tak funkcjonujący system „wolnego uniwersytetu” i Zakładu, podporządkowanego jednemu autorytetowi wybitnego profesora, zapewniał otrzymanie przez studenta bardzo gruntownej wiedzy71. W ten sposób, poprzez działalność dydaktyczną profesora Chybińskiego, na Uniwersytecie Jana Kazimierza powstała w okresie międzywojennym tzw. „lwowska szkoła muzykologiczna”, będąca pierwszą w Polsce tak szeroko rozbudowaną placówką z zakresu tej dyscypliny. Przyświecająca profesorowi Chybińskiemu idea dydaktyczna była wypełniana, bowiem w latach 1917–1939 z wszystkich 24 powstałych w Zakładzie prac (doktorskich i magisterskich) aż 6 poświęconych zostało stricte historii muzyki polskiej XV–XVIII w., zaś łącznie z nimi 13 muzyce dawnej (XIII–XVIII w.). Choć wybór tematów prac magisterskich i doktorskich, uwzględniał przede wszystkim potrzeby dawnej muzyki polskiej, jednak zainteresowania indywidualne studenta zawsze znajdowały czynne poparcie profesora. Potwierdzeniem tego jest fakt, że w Zakładzie powstało aż 8 (1/3) prac poświęconych muzyce XIX w., w tym aż 4 prace dotyczące twórczości Eduarda Griega (co wiązało się zapewne z zajęciami poświęconymi twórczości tego kompozytora prowadzonymi w latach 1933/1934 i 1935/1936). Było to możliwe, ponieważ mimo preferencji naukowych Adolfa Chybińskiego, każdy – od studenta do asystenta i samego profesora – pracował nad swoim konkretnym materiałem, wypełniając później ogólny zakres prac wybrany przez profesora72 . W latach trzydziestych powstały także 3 prace z zagadnienia etnomuzykologii73 . Studenci muzykologii mieli możliwość otrzymania także bardzo gruntownego wykształcenia humanistycznego, bowiem oprócz przedmiotów muzykologicznych obowiązkowo uczestniczyli w zajęciach z innych dyscyplin, m.in. z zakresu filologii, filozofii, historii, historii sztuki74 . Wykłady (koncentrujące się wokół A. C z e k a n o w s k a, Ze wspomnień o profesorze..., s. 167. Warto dodać, że pokonanie odległości pomiędzy Zakładem a filharmonią lub operą nie zajmowało więcej niż 10 minut. 71 A. C z e k a n o w s k a, Ze wspomnień o profesorze..., s. 162–163. 72 E. O c h w a t, op. cit., s. 127–128. 73 Л. М а з е п а, Т. М а з е п а, op. cit., s. 269. 74 У. Г р а б, Музикологія як університетська дисципліна..., s. 118–119. 70

PW_49.indb 102

2014-11-21 12:25:19

MUZYKOLOGIA NA UNIWERSYTECIE LWOWSKIM

103

fenomenologii dzieła sztuki) wygłaszane w latach trzydziestych na UJK przez prof. Romana Ingardena wywarły wpływ m.in. na dwie uczennice Chybińskiego – Stefanię Łobaczewską i Zofię Lissę, które w swoich pracach zwróciły uwagę na problem estetyki muzycznej, w szczególności teorii stylu, muzycznej recepcji, muzyczno-historycznego procesu75 . Poza obowiązkami ściśle dydaktycznymi Profesor Chybiński otaczał swoją kuratelą także Koło Naukowe Muzykologiczne Studentów UJK oraz Chór Akademicki UJK76 . Działalność lwowskiej szkoły muzykologicznej Adolf Chybiński lwowską szkołę muzykologiczną tworzył wraz ze swoimi wychowankami. Charakterystyczną cechą lwowskiej szkoły był położony szczególny nacisk na muzykologię historyczną, zwłaszcza dotyczącą badań nad polską muzyką dawną (do końca XVIII w.). W szkole Chybińskiego stosowano szczegółową metodę analityczną, w której utwór muzyczny rozpatrywano jako dzieło sztuki posiadające własną strukturę. Właściwa dla tej szkoły była niechęć do uogólnień i szerokich syntez, a także mniejsze zainteresowanie muzyką XIX wieku, co odróżniało ją od muzykologii krakowskiej. W tym duchu kształceni byli kolejni absolwenci lwowskiej muzykologii. Do asystentów lwowskiego Zakładu Muzykologii należeli: Bronisława Wójcik-Keuprulian, ks. Hieronim Feicht, Maria Szczepańska i Jana Dunicz. Bronisława Wójcik-Keuprulian była pierwszym wykształconym muzykologiem w lwowskim Zakładzie, gdzie też w latach 1919–1924 pełniła oficjalnie obowiązki demonstratora, a następnie asystenta. W 1934 r. jako pierwsza kobieta w historii nauki polskiej habilitowała się z muzykologii przedstawiając na Uniwersytecie Jagiellońskim pracę „Stanowisko muzykologii w systemie nauk”77. Warto zauważyć, że nie był to temat historyczny, zatem nie musiał wzbudzać zainteresowania Adolfa Chybińskiego, dlatego w wypadku habilitacji lepszym miejscem okazał się Kraków78. Następnie obowiązki asystenta pełnił (w roku akademickim 1925/1926) ks. Hieronim Feicht (1894–1967), który w 1925 r. przedstawił pracę doktorską „Kompozycje religijne B. Pękiela” (Bartłomieja Pękiela, polskiego kompozytora z XVII w.). Do jej napisania zbierał materiały wspólnie z Adolfem Do dziś na studiach muzykologicznych do kanonu lektur z zakresu estetyki muzycznej należy praca Utwór muzyczny i sprawa jego tożsamości Romana Ingardena. Zob. R. I n g a r d e n, Zagadnienie tożsamości dzieła muzycznego, „Przegląd Filozoficzny” 1933, z. 4; Idem, Utwór muzyczny i sprawa jego tożsamości, [w:] Idem, Studia z estetyki, t. 2, Warszawa 1958; Idem, Utwór muzyczny i sprawa jego tożsamości, Kraków 1973. 76 J. D r a u s, op. cit., s. 58. 77 P. D a h l i g, op. cit., s. 268; J. P r o s n a k, op. cit., s. 294. 78 A. C z e k a n o w s k a, Adolf Chybiński jako pedagog..., s. 52. 75

PW_49.indb 103

2014-11-21 12:25:19

104

MICHAŁ PIEKARSKI

Chybińskim podczas wakacji w Archiwum Kapituły Krakowskiej na Wawelu79. Fakt ten unaocznia jak wyglądały relacje mistrz–uczeń na gruncie muzykologii lwowskiej. Znajomość trwająca do końca życia profesora, zaowocowała wieloma wspólnymi pracami nad historią dawnej muzyki polskiej. Wieloletnią asystentką profesora Chybińskiego (1926–1939) była Maria Szczepańska (1902–1962). Począwszy od pierwszego roku studiów (1922) razem z Adolfem Chybińskim porządkowała i katalogowała zbiory muzyczne Wawelu. Już od tego czasu datuje się zainteresowanie Marii Szczepańskiej dawną muzyką polską (XV–XVI w.), której badaniu poświęciła się do końca życia80. Do młodszych absolwentów ściśle związanych z Zakładem należał Jan Józef Dunicz (1910–1945). Jeszcze podczas studiów, na początku lat 30., podjął pracę bibliotekarza i asystenta-wolontariusza w Zakładzie Muzykologii. W latach 1934–1939 pełnił tamże funkcje starszego asystenta81. Obroniona w 1937 r. praca doktorska Jana Józefa Dunicza „A. Jarzębski i jego «Canzoni e Concerti»” (1627) została w rok później opublikowana, stanowiąc po dziś dzień cenne źródło informacji na temat Adama Jarzębskiego. Profesor Chybiński uważał ją za „jedną z najlepszych prac dotyczących dawnej muzyki polskiej”82. Adolf Chybiński pełnił funkcję redaktora lub bliskiego współpracownika redakcji wielu czasopism publikujących teksty muzykologiczne, jak wydawane w Warszawie – „Kwartalnik Muzyczny” i „Polski Rocznik Muzykologiczny” oraz o mniej muzykologicznym charakterze – kwartalnik „Muzyka Polska” i ukazujące się we Lwowie „Lwowskie Wiadomości Muzyczne i Literackie”. W czasopismach tych publikowano wiele artykułów Adolfa Chybińskiego, jak i jego wychowanków – m.in. Bronisławy Wójcik, Stefanii Łobaczewskiej, ks. Hieronima Feichta, Marii Szczepańskiej, Zofii Lissy, Józefa Chomińskiego i Jana Józefa Dunicza. Zakład Muzykologii UJK dorobił się także w końcu własnego czasopisma naukowego o nazwie „Lwowskie Rozprawy Muzykologiczne” pod redakcją Adolfa Chybińskiego. Było to czasopismo ściśle muzykologiczne, o bardzo wysokim poziomie naukowym i edytorskim. W przedmowie zaznaczono, że kierownictwo Zakładu Muzykologii UJK posiadając wreszcie odpowiednie środki materialne przystąpiło odtąd do wydawania prac naukowych wykonanych w tymże Zakładzie83. Było to także pierwsze lwowskie oraz jedne z pierwszych polskich w pełni naukowych H. F e i c h t, Wspomnienia, opr. ks. W. Kałamarz, Kraków 2008, s. 17–18. K. M o r a w s k a, Szczepańska Maria, [w:] Encyklopedia Muzyczna PWM, red. E. Dziębowska, t. 10, Kraków 2007, s. 234; У. Г р а б, Музиколог Мар’я Щепанська, [w:] Musica Humana, red. Ю. Ясіновський, t. 1, Львів 2003, s. 272. 81 A. C h o d k o w s k i, Dunicz Jan Józef, [w:] Encyklopedia Muzyczna PWM, red. E. Dziębowska, t. 2, Kraków 1984, s. 478–479. 82 A. C h y b i ń s k i, Jan Józef Dunicz (1910–1945), „Ruch Muzyczny” 1948, nr 8, s. 10. 83 „Lwowskie Rozprawy Muzykologiczne” 1938, nr 1. 79

PW_49.indb 104

2014-11-21 12:25:19

MUZYKOLOGIA NA UNIWERSYTECIE LWOWSKIM

105

czasopism z tego zakresu. Niestety, do wybuchu wojny zdążył ukazać się tylko jeden numer z 1938 r., w którym opublikowano wspomnianą pracę doktorską Jana Józefa Dunicza. Zadaniami realizowanymi przez lwowską szkołę muzykologiczną były także: praca edytorska, inwentaryzacja zabytków muzycznych i organizacja ich systematycznych badań. Głównym zadaniem Adolfa Chybińskiego było, co już wspomniano, stworzenie podstaw dla historii muzyki. Dlatego poświęcił niemal całe życie badaniu i analizowaniu źródeł84. W efekcie swoich dokonań w roku 1928 zainicjował (istniejącą do dziś) serię „Wydawnictwo Dawnej Muzyki Polskiej”, właśnie w celu stworzenia bazy źródłowej dla historii muzyki polskiej, której wiedza była podówczas niewielka85. Z inicjatywy Adolfa Chybińskiego sporządzano zbiory fotokopii cennych rękopisów muzycznych XV–XVIII w., co często działo się na koszt własny profesora, wobec braku sfinansowania przedsięwzięcia z Warszawy. Była to dla niego sprawa najwyższej wagi, bowiem profesor słusznie obawiał się, że wobec niezabezpieczenia materiałów istnieje ryzyko pozbawienia polskiej kultury źródeł dawnej muzyki, której jedynie znikomą cześć zdołano dotąd wydać. W ten sposób znaczna liczba cennych rękopisów została opisana i zabezpieczona, dzięki czemu utwory te zachowały się mimo zniszczeń wojennych i spalenia przez Niemców w 1944 r. wielu rękopisów przechowywanych warszawskich bibliotekach86. Po II wojnie światowej pracami Wydawnictwa Dawnej Muzyki Polskiej kierowali wychowankowie prof. Chybińskiego – ks. Hieronim Feicht i Zygmunt Szweykowski. Zainteresowania naukowe Adolfa Chybińskiego, obejmujące przede wszystkim muzykologię historyczną, dotyczyły także etnomuzykologii, wiążąc się z prowadzonymi przez niego wieloletnimi badaniami nad muzyką górali podhalańskich87. W latach 20. wraz z muzykologią poznańską, organizował także zakrojone na szereg lat zbiorowe prace nad pieśniami należącymi do polskiego folkloru88 . Nie zapominał też o towarzyszącym mu od lat studenckich zainteresowaniu twórczością kompozytorów młodopolskich (a więc należących do jego pokolenia) – przede wszystkim Mieczysława Karłowicza i Karola Szymanowskiego, którym poświęcił szereg prac89.

J. C h o m i ń s k i, op. cit., s. 15. A. C z e k a n o w s k a, O profesorze Adolfie Chybińskim..., s. 199. 86 Księga Pamiątkowa..., s. 18. 87 Zob. m.in. A. C h y b i ń s k i, O muzyce górali podhalańskich, Zakopane 1927. 88 S. Ł o b a c z e w s k a, op. cit., s. 150. 89 Zob. m.in. A. C h y b i ń s k i, Do genezy „Harnasiów” K. Szymanowskiego, „Muzyka Polska” 1936, nr 3; Idem, Mieczysław Karłowicz (1876–1909), Warszawa 1939; Idem, Mieczysław Karłowicz. Kronika życia artysty i taternika, Kraków 1949. 84 85

PW_49.indb 105

2014-11-21 12:25:20

106

MICHAŁ PIEKARSKI

W latach 1928–1929 Adolf Chybiński był przewodniczącym Komisji Opiniodawczej Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, pracującej nad projektem organizacji szkolnictwa muzycznego w Polsce90 . W skład Posiedzenia Komisji Ekspertów we Lwowie wchodzili także inni lwowscy muzykolodzy, w tym Adam Sołtys, dyrektor Konserwatorium Polskiego Towarzystwa Muzycznego we Lwowie, z którym Adolf Chybiński już od lat utrzymywał bliskie kontakty91. Profesor Adolf Chybiński w ciągu swojego życia opublikował ponad 650 prac (niemal wyłącznie artykułów) z zakresu historii muzyki polskiej, muzyki epoki Młodej Polski (w tym monografia poświęcona Karłowiczowi) i etnomuzykologii (zwłaszcza dotyczących muzyki Podhala)92. W wyniku ponad 40-letnich badań nad muzyką staropolską powstał także pierwszy w Polsce słownik muzyków, zawierający aż 2400 haseł, prezentujący dużą liczbę postaci dotychczas zupełnie nieznanych93. Adolf Chybiński za działalność na polu naukowym i pedagogicznym został odznaczony w 1929 r. Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta. Stał się pierwszym polskim muzykologiem, który otrzymał tak wysokie odznaczenie państwowe94 . Lwowskie tradycje w Poznaniu Wszystkie szeroko zakrojone prace Zakładu Muzykologii UJK przerwała II wojna światowa. We wrześniu 1939 r. rozpoczęła się okupacja Lwowa zagarniętego przez ZSRR, wkrótce Uniwersytet Jana Kazimierza przekształcono na Lwowski Państwowy Uniwersytet im. Iwana Franki, który do dziś istnieje pod tą nazwą. Zakład Muzykologii UJK istniał do 31 grudnia 1939 r., kiedy ostatecznie został formalnie zlikwidowany. Na początku stycznia 1940 r. wykładowców, studentów oraz jego wyposażenie przeniesiono do nowopowstałego Lwowskiego Państwowego Konserwatorium, które powołane zostało przez władze sowieckie w wyniku połączenia trzech zlikwidowanych przedwojennych konserwatoriów E. O c h w a t, op. cit., s. 138. Adam Sołtys (1890 Lwów – 1968 Lwów) – kompozytor, dyrygent, dyrektor Konserwatorium Polskiego Towarzystwa Muzycznego we Lwowie (1929–1939), absolwent studiów muzykologicznych w Berlinie. M.E. S o ł t y s, Tylko we Lwowie. Dzieje życia i działalności Mieczysława i Adama Sołtysów, Wrocław 2008, s. 128. 92 Do cennych prac Chybińskiego należą m.in.: Bogurodzica, Kraków 1907, O metodach zbierania i porządkowania melodii ludowych, „Lud” 1907, Materyały do dziejów królewskiej kapeli rorantystów na Wawelu, Kraków 1910, O muzyce Górali Podhalańskich, Zakopane 1927, Mieczysław Karłowicz (1876–1909), Warszawa 1939. 93 A. C h y b i ń s k i, Słownik muzyków dawnej Polski do roku 1800, Kraków 1949. 94 Księga Pamiątkowa..., s. 18. 90 91

PW_49.indb 106

2014-11-21 12:25:20

MUZYKOLOGIA NA UNIWERSYTECIE LWOWSKIM

107

muzycznych z Zakładem Muzykologii95 . Lwowskie Państwowe Konserwatorium składało się z pięciu wydziałów: Fortepianu, Instrumentalnego, Wokalnego, Kompozycji, Teorii Muzyki96 . Dziekanem ostatniego wydziału została Zofia Lissa, zaś Adolf Chybiński kierował jedynie wchodzącą w jego skład Katedrą Historii Muzyki97. Sytuacja taka istniała do lata 1941 r., kiedy po wejściu władz niemieckich ostatecznie zlikwidowano wszystkie uczelnie wyższe i artystyczne działające we Lwowie, pozwalając jedynie na powstanie szkoły muzycznej, w której mogli wykładać wyłącznie Ukraińcy98 . Po zamknięciu uniwersytetu studia z zakresu muzykologii, choć w ograniczonym zakresie odbywały się dalej w ramach tajnego Uniwersytetu Jana Kazimierza. Adolf Chybiński prowadził wówczas zajęcia w gmachu Ossolineum, gdzie znalazł oficjalne zatrudnienie99. W marcu 1944 r., przed ponownym wkroczeniem władzy sowieckiej, Adolf Chybiński ostatecznie – i jak się okazało na zawsze – opuścił Lwów. Po rocznym pobycie w Zakopanem, w lutym 1945 r. przeniósł się do Krakowa, gdzie nadeszło do niego z Poznania zaproszenie do objęcia Katedry Muzykologii na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza. Od października 1945 r. rozpoczął pracę w Poznaniu, organizując na nowo Zakład Muzykologii. Poświęcił się temu zadaniu przez 7 lat, niemal do samej śmierci, 31 października 1952 r.100 Pamięć o Lwowie towarzyszyła jednak Adolfowi Chybińskiemu do końca życia. Nic w tym dziwnego, skoro właśnie w tym mieście przypadł okres największej aktywności zawodowej profesora. Po opuszczeniu Lwowa pisał: Czuję bowiem, że we Lwowie pozostało ze mnie więcej, niżbym mógł sądzić opuszczając Lwów. [...] I jeśli w pracy naukowej i pedagogicznej dokonałem czegoś wartościowego, to stało się to we Lwowie101.

W Zakładzie Muzykologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu wraz z profesorem miejsce zatrudnienia znalazła również Maria Szczepańska. Zdobyło tam wykształcenie ostatnie pokolenie muzykologów – wychowanków szkoły Adolfa Chybińskiego, wśród nich: Anna Czekanowska, Zygmunt Szweykowski, Mirosław Perz. Wielu absolwentów lwowskiej muzykologii aktywnie działało na rzecz rozwoju tej dyscypliny w Polsce – przede wszystkim w Poznaniu, Wrocławiu i Warszawie, co widząc profesor Chybiński stwierdził w 1949 r.: Konserwatorium Polskiego Towarzystwa Muzycznego, Wyższy Instytut Muzyczny im. Mykoły Łysenki („ukraińskie konserwatorium”) i Konserwatorium im. Karola Szymanowskiego. 96 Л. М а з е п а, Т. М а з е п а, op. cit., t. 2, s. 41. 97 Ibidem. 98 Ibidem, s. 45. 99 J. D r a u s, op. cit., s. 151. 100 Księga Pamiątkowa..., s. 22. 101 U. H r a b, Ukraińscy uczniowie..., s. 139. 95

PW_49.indb 107

2014-11-21 12:25:20

108

MICHAŁ PIEKARSKI

Praca moja we Lwowie nie poszła na marne. „Lwów” obsadza muzykologię na naszych uniwersytetach102.

*** Profesor Adolf Chybiński, będąc założycielem muzykologii na ziemiach polskich, stworzył jednocześnie własną szkołę muzykologiczną. Największy okres jego aktywności zawodowej, zajmujący blisko połowę jego całego życia, przypadał na okres lwowski, liczący 32 lata (1912–1944), gdzie przez 5 lat (z przerwą na rok 1914/1915) kierował muzykologią w ramach c.k. Uniwersytetu Cesarza Franciszka I (1912–1918), zaś przez kolejne 20 lat w ramach Uniwersytetu Jana Kazimierza (1919–1939). Wyprowadzenie się z rodzinnego Krakowa do Lwowa umożliwiło Chybińskiemu o wiele lepiej rozwinąć działalność naukową i dydaktyczną, gdyż Lwów stanowił dużo większy i bardziej prężny ośrodek miejski i akademicki. Dzięki zatem sprzyjającym warunkom, a także wytężonej pracy, Adolf Chybiński stworzył we Lwowie największy w Polsce międzywojennej Zakład Muzykologii. Wśród studentów profesora Adolfa Chybińskiego było wielu późniejszych wybitnych naukowców, którzy stanowili pierwsze pokolenie muzykologów wykształconych na ziemiach polskich. Wielokrotnie prowadzili oni także pionierskie badania. „Szkoła” ta nie stanowiła jednak wyłączności w środowisku lwowskich muzykologów. Nie wszyscy bowiem wychowankowie Adolfa Chybińskiego stali się jej kontynuatorami. Część z nich, jak np. Bronisława Wójcik-Keuprulian, po ukończonych studiach obrało własną drogę naukowego rozwoju. Dwoje asystentów (ks. Hieronim Feicht i Maria Szczepańska) oraz najwybitniejsi absolwenci zdobyli po II wojnie światowej wysokie stopnie naukowe, obejmując nieraz katedry uniwersyteckie i kontynuując prace i idee naukowe profesora. Jednak wojna oraz jej konsekwencje uniemożliwiły scalenie tych kompetencji i wysyłku w jednym ośrodku uniwersyteckim. Rozsiani zostali po kilku uczelniach polskich, działając w: Poznaniu, Wrocławiu, Warszawie, Krakowie i Lublinie. Mimo rozproszenia, szerokie prace badawcze zainicjowane przez lwowską szkołę muzykologiczną były jednak wciąż kontynuowane. We Wrocławiu w tworzeniu Katedry Muzykologii aktywny udział brał ks. Hieronim Feicht (Katedra działała w latach 1946–1952, reaktywowana w 2003 r.), przeniesiony następnie na Uniwersytet Warszawski. W Warszawie w 1948 r. powstał Zakład Muzykologii (od 1958 – Instytut) powołany przez prof. Zofię Lissę, kierowany Ю. Я с і н о в с ь к и й, Листи Адольфа Хибінського до Мирослава Антоновича, [w:] Musica Humana, red. Ю. Ясіновський, Львів 2003, s. 78. Wśród powojennych kontynuatorów Adolfa Chybińskiego w dziedzinie historii muzyki polskiej Anna Czekanowska wymienia ks. Hieronima Feichta (UW), Zygmunta Szweykowskiego (UJ), Jerzego Morawskiego (UJ i UW) oraz Mirosława Perza (UW). A. C z e k a n o w s k a, Ze wspomnień o profesorze, s. 165. 102

PW_49.indb 108

2014-11-21 12:25:20

MUZYKOLOGIA NA UNIWERSYTECIE LWOWSKIM

109

przez nią w latach 1948–1975, zaś później przez prof. Annę Czekanowską. Wieloletnim pracownikiem tego Instytutu był także kolejny absolwent lwowskiej szkoły muzykologicznej – prof. Józef Chomiński103. W 1956 r. ks. Feicht założył także Katedrę Muzykologii Kościelnej na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. W Krakowie zaś po opuszczeniu Lwowa znalazła się Stefania Łobaczewska, po wojnie współorganizując tam Państwową Wyższą Szkołę Muzyczną, będąc w latach 1952–1955 rektorem tej uczelni, działając jednocześnie w Katedrze Historii i Teorii Muzyki UJ, którą po śmierci prof. Jachimeckiego kierowała w latach 1954–1963. W tej samej Katedrze pracował także prof. Zygmunt Szweykowski. W ten sposób na Uniwersytecie Jagiellońskim doszło do połączenia tradycji szkoły krakowskiej ze szkołą lwowską. Dziś, także badacze ukraińscy chętnie widzą sukcesję po szkole Adolfa Chybińskiego w Katedrze Historii Muzyki Akademii Muzycznej im. Mykoły Łysenki we Lwowie. Wśród studentów i absolwentów lwowskiej szkoły muzykologicznej znajdowało się bowiem także kilku muzykologów ukraińskich (m.in. Jakiw Kozaruk, Borys Kudryk)104 . Należy jednak pamiętać, że Polacy stanowili większość studentów profesora Chybińskiego, zaś po 1945 r. najwięcej wybitnych absolwentów działało przede wszystkim w zmienionych granicach w Polsce, odgrywając kluczową rolę w rozwoju polskiej muzykologii. Dzięki temu mogła dalej się rozwijać ta dyscyplina naukowa, mimo formalnej likwidacji Zakładu Muzykologii UJK w 1940 r. Dlatego za głównych sukcesorów lwowskiej szkoły muzykologicznej należy przede wszystkim uznać ośrodek warszawski i poznański, nie zapominając także o wpływie na muzykologię krakowską, gdzie jednak znacznie silniej zaznaczyła się działalność Zdzisława Jachimeckiego. Profesor Adolf Chybiński wpisał się trwale do grona wybitnych polskich naukowców pierwszej połowy XX w., tworząc na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie podstawy badań i metodologii w zakresie swojej dyscypliny, podobnie jak czynili to wówczas na tej samej uczelni Stefan Banach, Roman Ingarden, Rudolf Weigl i in. Dzięki temu dokonania lwowskiej Almae Matris znane były szeroko poza Lwowem, wnosząc wkład nie tylko do nauki polskiej, ale także na skalę europejską. PRZEGLĄD WSCHODNI

J. Chomiński był polskim muzykologiem ukraińskiego pochodzenia, do 1939 r. działającym w obydwu środowiskach. Zob. М. П є к а р с к і, Діяльність Осипа Хомінського у музикознавчих польсько-українських контактах (до 1939 р.), «Українська музика» 2014, z. 1, s. 100–109. 104 У. Г р а б, Львівська муикологічна школа...; U. H r a b, Ukraińscy uczniowie Adolfa Chybińskiego, [w:] Musica Galiciana, red. G. Oliwa, t. 12, Rzeszów 2010. Po II wojnie światowej w Konserwatorium we Lwowie pracowały także dwie Ukrainki – absolwentki lwowskiej szkoły muzykologicznej – Maria Biłyńska i Jarosława Kołodij. 103

PW_49.indb 109

2014-11-21 12:25:21

W�roku�akademickim 2014/2015 Studium�Europy�Wschodniej�będzie�prowadzić nabory na�następujące�stypendia:

PW_49.indb 110

2014-11-21 12:25:37

Przegląd Wschodni, t. XIII, z. 1 (49), s. 111–133, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

Henryka Ilgiewicz Wilno

TOWARZYSTWO PRAWNICZE IM. IGNACEGO DANIŁOWICZA W WILNIE (1921–1939)

OWARZYSTWO PRAWNICZE imienia Ignacego Daniłowicza w Wilnie dotychczas nie doczekało się większej uwagi badaczy. Krótkie i nie zawsze ścisłe wzmianki o Towarzystwie można znaleźć jedynie w wydawnictwach informacyjnych1. Materiały archiwalne dotyczące założenia i działalności Towarzystwa znajdują się w Centralnym Litewskim Państwowym Archiwum w Wilnie, w zespole Starostwa Grodzkiego miasta Wilna2. Niestety, materiały są niekompletne. Brakuje statutu i listy członków, dokumentacji finansowej za poszczególne lata. Pomocne są poszczególne dokumenty przechowywane w tym samym archiwum w zespole Uniwersytetu Stefana Batorego, gdyż działalność Towarzystwa była ściśle związana z Wydziałem Prawa i Nauk Społecznych USB3. Najważniejszym źródłem wiadomości o Towarzystwie pozostają sprawozdania z działalności opublikowane w „Roczniku Prawniczym Wileńskim”, wydawanym w latach 1925–1938 przez Towarzystwo i Wydział Prawa i Nauk Społecznych Uniwersytetu Stefana Batorego oraz informacje o organizowanych przez Towarzystwo zebraniach dyskusyjnych i odczytach podawane w miesięczniku „Wileński Przegląd Prawniczy”4. B. K r a j e w s k a - T a r t a k o w s k a, Towarzystwo Prawnicze im. Ignacego Daniłowicza w Wilnie, [w:] Słownik polskich towarzystw naukowych, t. 2: Towarzystwa naukowe i upowszechniające naukę działające w przeszłości na ziemiach polskich, cz. 2, red. B. Sordylowa, Warszawa 1994, s. 133–134; Towarzystwo Prawnicze im. Ignacego Daniłowicza w Wilnie, „Nauka Polska” 1923, t. 4, s. 414 i 1927, t. 7, s. 341. 2 Lietuvos centrinis valstybės archyvas, fondas 53 (Starostwo Grodzkie miasta Wilna, Rzeczpospolita Polska), opis 23, teczka 1518 (Towarzystwo Prawnicze im. Ignacego Daniłowicza), s. 12 (dalej LCVA, f. 53, op. 23, t. 1518). 3 LCVA, f. 175, op. 2 (VIB), t. 7 (Akta personalne prof. Alfonsa Parczewskiego); t. 187 (Święta, uroczystości, pogrzeby. Wydział Prawa i Nauk Społecznych Uniwersytetu Stefana Batorego). 4 „Rocznik Prawniczy Wileński” (dalej: RPW) 1925–1938, t. 1–9; „Wileński Przegląd Prawniczy” (dalej: WPP) 1930–1939, t. 1–10. 1

PW_49.indb 111

2014-11-21 12:25:37

112

HENRYKA ILGIEWICZ

Założenie Wskrzeszenie po pierwszej wojnie światowej niepodległego państwa polskiego otworzyło przed wileńskimi prawnikami nowe możliwości działalności i jednocześnie postawiło trudne i odpowiedzialne zadanie przystosowania norm prawnych do nowych warunków. Uświadamiając sobie ogrom zadań i potrzebę konsolidacji wysiłku dla ich realizacji prawnicy wileńscy postanowili założyć własne towarzystwo. W tym celu na początku 1921 r. powołali grupę organizacyjną z Restytutem Sumorokiem na czele, która opracowała projekt statutu i podjęła starania o rejestrację Towarzystwa. Statut Towarzystwa został zatwierdzony w Departamencie Spraw Wewnętrznych Tymczasowej Komisji Rządzącej Litwy Środkowej i w dniu 25 lutego 1921 r. wniesiony do Rejestru I Stowarzyszeń pod nr. 10. Zebranie założycielskie odbyło się 16 marca 1921 r. w Auli Kolumnowej Uniwersytetu Stefana Batorego. Na zebraniu zostały wybrane Rada (Zarząd) i Komisja Rewizyjna. Do pierwszej Rady weszli: prezes Alfons Parczewski, wiceprezes Restytut Sumorok, skarbnik Marian Strumiłło, sekretarz Wacław Komarnicki, członkowie: Franciszek Bossowski, Aleksander Achmatowicz, Kazimierz Głębocki, Maksymilian Maliński, Adolf Zmaczyński. Członkami Komisji Rewizyjnej zostali: Jan Bujko, Mieczysław Engiel i Władysław Hołownia, ich zastępcami: Julian Bądzkiewicz i Władysław Dmochowski. W latach następnych skład Rady niejednokrotnie zmieniał się (Tabela 1). Siedziba Towarzystwa znajdowała się w gmachu Sądu Okręgowego przy ul. Mickiewicza w Wilnie. Zasięgiem swego działania obejmowało Wilno i Wileńszczyznę5. Nowo powstałe towarzystwo nosiło imię Ignacego Daniłowicza (1788–1843), prawnika, historyka, profesora Uniwersytetu Wileńskiego, Charkowskiego, Kijowskiego i Moskiewskiego, badacza prawodawstwa Wielkiego Księstwa Litewskiego6. Członkowie Pierwszymi członkami Towarzystwa Prawniczego im. Daniłowicza zostali prawnicy wileńscy (50 osób) zaproszeni przez grupę organizacyjną na zebranie założycielskie w dniu 16 marca 1921 r. Potem nowych członków przyjmowano na posiedzeniach Rady lub na zebraniach walnych Towarzystwa. W pierwszym roku do Towarzystwa należało 95 członków. W latach następnych ich liczba wahała się od 87 do 112. Członkami Towarzystwa zostawali profesorowie oraz inni pracownicy Wydziału Prawa i Nauk Społecznych Uniwersytetu Stefana Batorego, LCVA, f. 53, op. 23, t. 1518, s. 12; Działalność Towarzystwa Prawniczego im. Ignacego Daniłowicza w Wilnie (1921–1928), RPW 1930, t. 4, s. 429–432. 6 A. K i j a s, Polacy w Rosji od XVII do 1917 roku: Słownik biograficzny, Warszawa 2000, s. 64–65; Idem, Polacy na Uniwersytecie Charkowskim 1805–1917, Poznań 2005, s. 49–53.

PW_49.indb 112

2014-11-21 12:25:37

TOWARZYSTWO PRAWNICZE IM. DANIŁOWICZA W WILNIE

113

adwokaci, sędziowie, radcy prawni i inni przedstawiciele środowiska prawniczego. Były dwie kategorie członków – członkowie zwyczajni i członkowie honorowi. Miano członków honorowych nadawano na zebraniu walnym osobom szczególnie zasłużonym na niwie pracy społecznej, naukowej lub politycznej oraz współpracującym z Towarzystwem. Do członków honorowych Towarzystwa Prawniczego im. Ignacego Daniłowicza w Wilnie należeli: adwokat, pisarz i podróżnik – Stanisław Bełza, adwokat, publicysta, działacz polityczny i społeczny – Stanisław Bukowiecki, prawnik i polityk – Władysław Leopold Jaworski, adwokat, publicysta, poeta, działacz kulturalno-oświatowy – Aleksander Kraushar, adwokat, profesor Uniwersytetu Warszawskiego – Adolf Suligowski, wileński prawnik i działacz społeczny – Restytut Sumorok, historyk prawa, profesor Uniwersytetu Lwowskiego – Przemysław Dąbkowski, a także prawnicy rumuńscy: Anibal Teodorescu, Paweł Negulescu i Bolentini, którzy nawiązali i utrzymywali z Towarzystwem bliskie kontakty7. Członkowie Towarzystwa na zebraniu walnym zarówno wybierali, jak i mogli być wybrani do Rady, która zawiadywała sprawami Towarzystwa między walnymi zebraniami członków. Do Rady wyznaczano zwykle dziewięć osób, ale w niektórych latach ich liczbę zwiększano do dziesięciu. Według statutu każdego roku jedna trzecia członków Rady miała zostać wymieniona członkami nowo wybranymi, jednak często tej zasady nie przestrzegano i wybierano te same osoby na następną kadencję. Członkowie Rady wybierali spośród siebie prezesa, wiceprezesa, skarbnika i sekretarza, od roku 1931 także bibliotekarza. Prezesem w latach 1921–1933 był profesor Uniwersytetu Stefana Batorego Alfons Parczewski, w latach 1934–1939 – profesor Franciszek Bossowski. Wiceprezesami w poszczególnych latach byli: Restytut Sumorok, Aleksander Achmatowicz, Franciszek Bossowski, Kazimierz Petrusewicz oraz Juliusz Janicki. Obowiązki skarbnika pełnili: Marian Strumiłło, Wincenty Łuczyński, Juliusz Janicki, sekretarza – Wacław Komarnicki, Franciszek Bossowski i Leon Sumorok, bibliotekarza – Wincenty Giedrojć i Stanisław Bagiński. Członkami Rady oprócz osób wymienionych byli: Kazimierz Głębocki, Maksymilian Maliński, Adolf Zmaczyński, Stefan Ehrenkreutz, Jerzy Lande, Aleksander Proniewicz, Zygmunt Jundziłł, Eugeniusz Waśkowski, Józef Przyłuski, Władysław Hołownia, Julian Bądzkiewicz, Władysław Dmochowski (Tabela 1). Na zebraniu walnym wybierano również Komisję Rewizyjną, złożoną w latach 1921–1932 z trzech członków i dwóch ich zastępców, w latach 1933–1939 Działalność Towarzystwa..., s. 432; Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Prawniczego im. Ignacego Daniłowicza w Wilnie za rok 1929, RPW 1930, t. 4, s. 28; Ś. p. Władysław Leopold Jaworski (10.IV.1865–14.VII.1930), RPW 1930, t. 4, s. 427–428; Ś. p. Adolf Suligowski (9.III.1849–18.II.1932), RPW 1933, t. 6, s. 420–423; Ś. p. Aleksander Kraushar (1842–11.XII.1931), ibidem, s. 424–425; A. Parczewski, Ś. p. Restytut Sumorok (29.V.1854–11.V.1929), RPW 1929, t. 3, s. 933–936. 7

PW_49.indb 113

2014-11-21 12:25:37

114

HENRYKA ILGIEWICZ

już tylko z dwóch członków bez zastępców. Komisja Rewizyjna sprawdzała corocznie dokumentację finansową Towarzystwa, sporządzała akty i podawała je na zatwierdzenie zebrania walnego. Członkami Komisji Rewizyjnej w latach 1921–1930 byli: Jan Bujko, Mieczysław Engiel, Władysław Hołownia, w latach 1931–1939 – Jan Bujko i Mieczysław Engiel. Zastępcami członków Komisji Rewizyjnej w latach 1921–1930 byli: Julian Bądzkiewicz i Władysław Dmochowski, w latach 1931–1932 – Julian Bądzkiewicz i Stanisław Dębski. Od roku 1933 członkowie Komisji Rewizyjnej zastępców już nie posiadali (Tabela 1). Działalność Towarzystwo Prawnicze im. Ignacego Daniłowicza w Wilnie miało zadanie badania, rozwijania i popularyzowania nauki prawa poprzez organizowanie odczytów, posiedzeń dyskusyjnych, wydawanie prac z tego zakresu oraz gromadzenie literatury poświęconej tematyce prawniczej8. W celu realizacji tych zadań utworzono początkowo dwie sekcje: Sekcję Prawa Cywilnego i Sekcję Prawa Karnego. Przewodniczącym pierwszej był Maksymilian Maliński, jego zastępcą Franciszek Bossowski, a sekretarzem Jan Klott. Sekcji Prawa Karnego przewodniczył Aleksander Proniewicz, zastępcą był Władysław Hołownia, sekretarzem Aleksander Jodziewicz. Później założono Sekcję Prawno-Administracyjną z przewodniczącym radcą Władysławem Dworakowskim9. W 1934 r. sekcje połączono w jedną ogólną, do której weszli wszyscy członkowie Towarzystwa, tj. praktycznie je zlikwidowano10. Zakres działalności Towarzystwa ograniczały skromne środki finansowe, wynoszące około 500 złotych rocznie. Pieniądze pochodziły ze składek członkowskich (2 zł kwartalnie lub 8 zł rocznie), składek wpisowych dla nowo wstępujących członków (3 zł, w latach kryzysu gospodarczego 1 zł), dobrowolnych składek osób prywatnych i instytucji, sprzedaży wydawnictw. Przeznaczano je na opłatę wydatków kancelaryjnych i pocztowych, organizację różnych imprez, wydawnictwo. Na przykład, na dzień 1 kwietnia 1932 r. w kasie było 233 złotych 80 groszy, od 1 kwietnia do 1 sierpnia tegoż roku wpłynęło 332 złotych 15 groszy. Wydano w tym czasie 539 złotych 50 groszy i na dzień 1 sierpnia 1932 r. pozostało w kasie 192 złotych 5 groszy. Do końca roku suma ta nieco wzrosła i na dzień 1 stycznia 1933 r. wynosiła 399 złotych 40 groszy11. B. K r a j e w s k a - T a r t a k o w s k a, op. cit., s. 133–134. Działalność Towarzystwa..., s. 430. 10 Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Prawniczego im. Ignacego Daniłowicza w Wilnie za rok 1934, RPW 1935, t. 7, s. 432. 11 LCVA, f. 53, op. 23, t. 1518, s. 6; Sprawozdanie..., s. 432; Z Towarzystwa Prawniczego im. Ignacego Daniłowicza, WPP 1936, t. 7, nr 6, s. 232–234. 8 9

PW_49.indb 114

2014-11-21 12:25:38

PW_49.indb 115

Restytut Sumorok

Aleksander Achmatowicz

1922– Alfons 1923 Parczewski

1924– Alfons 1925 Parczewski

Wiceprezes

Restytut Sumorok

Prezes

Alfons Parczewski

1921

Rok

Marian Strumiłło

Skarbnik

Franciszek Bossowski

Wacław Komarnicki

Sekretarz

Skład Rady Bibliotekarz

Członkowie Rady Aleksander Achmatowicz, Franciszek Bossowski, Kazimierz Głębocki, Maksymilian Maliński, Adolf Zmaczyński Aleksander Achmatowicz, Stefan Ehrenkreutz, Zygmunt Jundziłł, Jerzy Lande, Maksymilian Maliński, Aleksander Proniewicz, Jerzy Lande, Wincenty Łuczyński, Kazimierz Petrusewicz, Restytut Sumorok Jan Bujko, Mieczysław Engiel, Władysław Hołownia

Jan Bujko, Mieczysław Engiel, Władysław Hołownia

Członkowie

Julian Bądzkiewicz, Władysław Dmochowski

Julian Bądzkiewicz Władysław Dmochowski

Zastępcy

Skład Komisji Rewizyjnej

Tabela 1. Skład osobowy Rady i Komisji Rewizyjnej Towarzystwa Prawniczego im. Ignacego Daniłowicza w Wilnie

TOWARZYSTWO PRAWNICZE IM. DANIŁOWICZA W WILNIE

115

2014-11-21 12:25:38

Kazimierz Petrusewicz

Kazimierz Petrusewicz, Franciszek Bossowski

Franciszek Bossowski, Kazimierz Petrusewicz

Juliusz Janicki, Kazimierz Petrusewicz

1926– Alfons 1930 Parczewski

1931– Alfons 1932 Parczewski

PW_49.indb 116

Alfons Parczewski (zm. 21 IV 1933), Vacat

1933

1934– Franciszek 1939 Bossowski

Wincenty Łuczyński

Juliusz Janicki

Wincenty Łuczyński

Leon Sumorok

Franciszek Bossowski

Stanisław Bagiński

Wincenty Giedrojć

Aleksander Achmatowicz, Stefan Ehrenkreutz, Jerzy Lande, Leon Sumorok, Eugeniusz Waśkowski Stanisław Bagiński, Stefan Ehrenkreutz, Władysław Hołownia, Józef Przyłuski, Eugeniusz Waśkowski Stanisław Bagiński, Stefan Ehrenkreutz, Władysław Hołownia, Eugeniusz Waśkowski Julian Bądzkiewicz, Władysław Dmochowski, Eugeniusz Waśkowski Jan Bujko, Mieczysław Engiel

Jan Bujko, Mieczysław Engiel

Jan Bujko, Mieczysław Engiel, Władysław Hołownia

Julian Bądzkiewicz, Stanisław Dębski

Julian Bądzkiewicz, Władysław Dmochowski

116 HENRYKA ILGIEWICZ

2014-11-21 12:25:38

TOWARZYSTWO PRAWNICZE IM. DANIŁOWICZA W WILNIE

117

Źródła: LCVA, f. 53, op. 23, teczka 1518 (Towarzystwo Prawnicze im. Ignacego Daniłowicza); Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Prawniczego im. Ignacego Daniłowicza w Wilnie od dnia 1 stycznia do 31 grudnia 1924 roku, RPW 1925, t. 1, s. 413–414; Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Prawniczego im. Ignacego Daniłowicza w Wilnie za czas od dnia 1 stycznia 1925 r. do 31 grudnia 1926 r., RPW 1928, t. 2, s. 596–597; Sprawozdanie zarządu Towarzystwa Prawniczego imienia Ignacego Daniłowicza w Wilnie za lata 1927–1928, RPW 1929, t. 3, s. 936–938; Działalność Towarzystwa Prawniczego im. Ignacego Daniłowicza w Wilnie (1921–1928), RPW 1930, t. 4, s. 529–432; Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Prawniczego im. Ignacego Daniłowicza w Wilnie za rok 1929, RPW 1930, t. 4, s. 432–434; Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Prawniczego im. Ignacego Daniłowicza w Wilnie za rok 1930, RPW 1931, t. 5, s. 641–642; Protokół walnego zgromadzenia Towarzystwa Prawniczego im. Ignacego Daniłowicza w Wilnie z dnia 20 maja 1931 r., ibidem, s. 642–644; Z Towarzystwa Prawniczego im. Daniłowicza, RPW 1933, t. 6, s. 426–427; Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Prawniczego imienia Ignacego Daniłowicza z okresu 1932 i 1933 lata, RPW 1935, t. 7, s. 431; Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Prawniczego im. Ignacego Daniłowicza w Wilnie za rok 1934, ibidem, s. 432–433; Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Prawniczego im. Ignacego Daniłowicza w Wilnie w roku 1935, RPW 1936, t. 8, s. 362–364; Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Prawniczego imienia Ignacego Daniłowicza za okres 1936/1937, RPW 1938, t. 9, s. 341–342; Towarzystwo Prawnicze imienia Ignacego Daniłowicza, WPP 1934, t. 5, s. 101–103; Z Towarzystwa Prawniczego im. Ignacego Daniłowicza, WPP 1936, t. 7, nr 6, s. 232–234.

Działalność odczytowa i opiniowanie projektów prawniczych W pierwszym dziesięcioleciu istnienia wiele uwagi Towarzystwo poświęcało działalności odczytowej. Odczyty z różnych dziedzin prawa wygłaszali najczęściej członkowie Towarzystwa: Alfons Parczewski, Franciszek Bossowski, Bronisław Wróblewski, Leon Sumorok, Maksymilian Maliński, Stefan Glaser, Aleksander Achmatowicz, Kazimierz Petrusewicz, Wincenty Łuczyński, Zygmunt Jundziłł, Andrzej Mycielski. Z odczytami do Wilna przyjeżdżali także znawcy prawa z innych miast, na przykład mecenas Aleksander Miedzianowski i Emil Stanisław Rappaport z Warszawy, profesorowie Kamil Stefko i Maurycy Allerhand ze Lwowa, Fryderyk Zoll (młodszy) z Krakowa, Paweł Negulescu i Bolentini z Rumunii (Tabela 2). Odczyty odbywały się zwykle w gmachu Sądu Okręgowego w Wilnie, a w poszczególnych wypadkach, kiedy chciano im nadać bardziej uroczysty charakter – w sali Śniadeckich lub sali Kolumnowej Uniwersytetu. W roli słuchaczy występowali członkowie Towarzystwa i zaproszeni goście. Po wygłoszeniu odczytów następowały zazwyczaj żywe dyskusje. Na podstawie przeczytanych i przedyskutowanych odczytów powstawały artykuły, publikowane na łamach „Rocznika Prawniczego Wileńskiego” lub „Wileńskiego Przeglądu Prawniczego”12. LCVA, f. 53, op. 23, t. 1518, s. 6; Adwokatura Wileńska a „Rocznik Prawniczy Wileński”, RPW 1931, t. 5, s. 645; Działalność Towarzystwa..., s. 430–432; Sprawozdanie Zarządu Towarzystwa Prawniczego imienia Ignacego Daniłowicza w Wilnie za lata 1927 i 1928, RPW 1929, t. 3, s. 937. 12

PW_49.indb 117

2014-11-21 12:25:38

118

HENRYKA ILGIEWICZ

Tabela 2. Odczyty organizowane przez Towarzystwo Prawnicze im. Ignacego Daniłowicza w Wilnie Lp. Autor Rok 1921 1 Alfons Parczewski 2 Maksymilian Maliński, Franciszek Bossowski 3 Aleksander Achmatowicz 4

Władysław Miedzianowski, mecenas z Warszawy Rok 1922 1 Alfons Parczewski Rok 1923 1 Władysław Studnicki 2 Alfons Parczewski 3 Alfons Parczewski 4 5

Alfons Parczewski Alfons Parczewski

Rok 1924 1 Aleksander Achmatowicz 2 Stefan Glaser Rok 1925 1 Kazimierz Petrusewicz 2 Alfons Parczewski 3 4

Aleksander Achmatowicz

Władysław Miedzianowski, mecenas z Warszawy Rok 1926 1 Kazimierz Petrusewicz 2 Wincenty Łuczyński, sędzia

PW_49.indb 118

Temat odczytu O kodeksie Napoleona O mocy obowiązującej prawodawstwa Litwy Środkowej O mocy obowiązującej dawnych ustaw rosyjskich na terenie Litwy Środkowej i Ziem Wschodnich O dekretach w sprawie ochrony lokatorów O głównych zasadach projektu procedury cywilnej w opracowaniu Komisji Kodyfikacyjnej O autonomii O pracach Komisji Kodyfikacyjnej O kompetencji Sądu Najwyższego w zakresie pytania: Kasacja czy rewizja O organizacji sądownictwa O projekcie Ustawy wekslowej opracowanej przez Komisję Kodyfikacyjną Niezależność sędziowska zagwarantowana Konstytucją a interpelacje sejmowe O celowości kary O ustawodawstwie cywilnym w Rosji Sowieckiej O sądzie przysięgłych wobec najbliższych zadań kodyfikacji w Polsce Czy przysługuje Ministerstwu Sprawiedliwości pozostawianie bez biegu decyzji Sądu przychylnie rozstrzygającej prośbę skazanego o ułaskawienie Zasady orzecznictwa postępowania sądowego w dobie obecnej O procedurze cywilnej berneńskiej O projekcie nowej ustawy konkursowej

2014-11-21 12:25:38

TOWARZYSTWO PRAWNICZE IM. DANIŁOWICZA W WILNIE

Rok 1927 1 Alfons Parczewski 2 Kamil Stefko, profesor UJK we Lwowie 3 Paweł Negulescu z Rumunii 4 Bolentini z Rumunii Rok 1928 1 Bronisław Wróblewski 2 3

Kamil Stefko i Maurycy Allerhand, prof. UJK we Lwowie Leon Sumorok

Franciszek Bossowski

Rok 1929 1 Alfons Parczewski 2

Alfons Parczewski

Rok 1930 1 Leon Sumorok

Zygmunt Jundziłł

Alfons Parczewski

Bronisław Wróblewski

Fryderyk Zoll (młodszy), prof. UJ w Krakowie Rok 1932 1 Janusz Jamontt

PW_49.indb 119

119

Projekt prawa egzekucyjnego Zasady projektu nowej procedury cywilnej O historii konstytucji rumuńskiej O konstytucji obecnie w Rumunii obowiązującej O projektach unifikacji prawa karnego w świetle wyników konferencji międzynarodowej delegatów Komisji Kodyfikacyjnej prawa karnego O pracach nad projektem prawa egzekucyjnego polskiego O nowym prawie hipotecznym i jego stosunku do t. X, cz. 1 Zwodu Praw O projekcie części ogólnej kodeksu cywilnego polskiego Czy należy wprowadzać Radę Stanu i jak ją należy zorganizować? Czy zaleca się specjalne postępowanie w ciałach prawodawczych przy uchwaleniu kodyfikacji prawa cywilnego i prawa karnego? W sprawie referatu sędziego Glassa o przyszłym ustroju notariatu w Polsce oraz referatu prof. Zolla o zasadach przyszłej polskiej ustawy, dotyczącej praw rzeczowych na nieruchomości, wygłoszonych na Zjeździe Prawników w Warszawie w 1929 r. W sprawie referatu profesora I. Łyskowskiego i koreferatu profesora Longchampsa o internacjonalizacji prawa o zobowiązaniach Projekt nowej ustawy adwokackiej (pierwszy odczyt, 1 maja) Projekt nowej ustawy adwokackiej (drugi odczyt, 15 maja) Projekt nowej ustawy adwokackiej (trzeci odczyt, 24 września) Projekt nowego kodeksu prawa karnego materialnego Ewolucja poglądów ustawodawczych, dotyczących prawa pracy Podstawowe zasady Polskiego Kodeksu Karnego

2014-11-21 12:25:39

120

HENRYKA ILGIEWICZ

Rok 1933 1 Roman Kuratowski Rok 1934 1 Grzegorz Wirszubski 2 Kazimierz Petrusewicz 3 Leon Sumorok Rok 1935 1 Andrzej Mycielski Rok 1936 1 Emil Stanisław Rappaport 2 3

Prof. Mazeaud z Francji Leon Sumorok

Rok 1937 1 Andrzej Mycielski

Sądownictwo polubowne według Kodeksu Postępowania Cywilnego Sterylizacja jako środek walki z przestępczością O formie zobowiązań według Kodeksu zobowiązań Wpływ teorii realistycznej francuskiej na Kodeks zobowiązań i inne ustawy polskie Kilka słów o nowej Konstytucji Kodeks karny a nowa Konstytucja polska (neo-unitaryzm jako wyraz współczesnej myśli prawniczej w Polsce) Nowe idee w polskim kodeksie zobowiązań Niebezpieczeństwo germanizacji prawniczej myśli polskiej Stanowisko prawne Fürera we współczesnym ustroju Niemiec

Źródła: Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Prawniczego im. Ignacego Daniłowicza w Wilnie od dnia 1 stycznia do 31 grudnia 1924 roku, RPW 1925, t. 1, s. 413–414; Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Prawniczego im. Ignacego Daniłowicza w Wilnie za czas od dnia 1 stycznia 1925 r. do 31 grudnia 1926 r., RPW 1928, t. 2, s. 596–597; Sprawozdanie zarządu Towarzystwa Prawniczego imienia Ignacego Daniłowicza w Wilnie za lata 1927–1928, RPW 1929, t. 3, s. 936–938; Działalność Towarzystwa Prawniczego im. Ignacego Daniłowicza w Wilnie (1921–1928), RPW 1930, t. 4, s. 529–432; Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Prawniczego im. Ignacego Daniłowicza w Wilnie za rok 1929, ibidem, s. 432–434; Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Prawniczego im. Ignacego Daniłowicza w Wilnie za rok 1930, RPW 1931, t. 5, s. 641–642; Protokół walnego zgromadzenia Towarzystwa Prawniczego im. Ignacego Daniłowicza w Wilnie z dnia 20 maja 1931 r., ibidem, s. 642–644; Z Towarzystwa Prawniczego im. Daniłowicza, RPW 1933, t. 6, s. 426–427; Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Prawniczego imienia Ignacego Daniłowicza z okresu 1932 i 1933 lata, RPW 1935, t. 7, s. 431; Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Prawniczego im. Ignacego Daniłowicza w Wilnie za rok 1934, RPW 1935, t. 7, s. 432–433; Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Prawniczego im. Ignacego Daniłowicza w Wilnie w roku 1935, RPW 1936, t. 8, s. 362–364; Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Prawniczego imienia Ignacego Daniłowicza za okres 1936/1937, RPW 1938, t. 9, s. 341–342; F.B. [Franciszek Bossowski], Z Towarzystwa Prawniczego im. I. Daniłowicza [o odczycie prof. Fryderyka Zolla z Krakowa], WPP 1930, t. 1, nr 5, s. 206–207; Z Towarzystwa Prawniczego im. Daniłowicza [o odczycie Janusza Jamontta], WPP 1932, t. 3, nr 5, s. 148–149; Z Towarzystwa Prawniczego im. Daniłowicza: Odczyt mec. Kuratowskiego, WPP 1933, t. 4, nr 2, s. 49–51; Z Towarzystwa Prawniczego [o odczycie Emila Stanisława Rappaporta], WPP 1936, t. 7, nr 2, s. 66; Z Towarzystwa Prawniczego [o odczycie prof. Mazeaud], WPP 1936, t. 7, nr 3, s. 114; Z Towarzystwa Prawniczego im. Ignacego Daniłowicza, WPP 1936, t. 7, nr 6, s. 232–234; Z Towarzystwa Prawniczego imienia Ignacego Daniłowicza [o odczycie dr Andrzeja Mycielskiego dn. 1 grudnia 1937 r.], WPP 1938, t. 9, nr 1, s. 16.

PW_49.indb 120

2014-11-21 12:25:39

TOWARZYSTWO PRAWNICZE IM. DANIŁOWICZA W WILNIE

121

Członkowie Towarzystwa brali czynny udział także w opiniowaniu różnych projektów ustaw prawnych. W 1924 r. wiele uwagi poświęcono udoskonaleniu wstępnej wersji ustaw samorządu miejskiego. W celu uzgodnienia opinii zwołano posiedzenie dyskusyjne, na którym członkowie Towarzystwa i zaproszeni w roli gości pracownicy samorządu miejskiego wysłuchali referatów Alfonsa Parczewskiego, Kazimierza Marii Krzyżanowskiego i Franciszka Bossowskiego, dotyczących projektu ustaw samorządu miejskiego. Po długiej i gorącej dyskusji powołano Komisję pod przewodnictwem Bossowskiego, złożoną z członków Towarzystwa i osób pracujących w samorządzie, ale do Towarzystwa nienależących. Komisja opracowała obszerny memoriał, zawierający szereg umotywowanych poprawek do projektu rządowego. Memoriał wysłano do właściwych ministerstw, komisji Sejmu i Senatu, Komitetu do Spraw Kresowych, Zarządu Miast oraz do ważniejszych organów prasowych. Komisja przy opracowaniu memoriału starała się dać wyraz postulatom, wynikającym z odrębnych właściwości wileńskiego kraju i zamieszkującej go ludności, w sposób naukowy, spokojnie i przedmiotowo opracować aktualne problemy polityczne, żeby tą drogą, w miarę sił swoich przyczynić się do podniesienia poziomu życia politycznego13. Następne posiedzenie dyskusyjne miało miejsce 14 czerwca 1925 r. Przybyli na nie z Warszawy sędziowie Sądu Najwyższego: Emil Stanisław Rappaport i Janusz Jamontt oraz mecenas Kazimierz Głębocki, którzy złożyli sprawozdanie z pracy Komisji Kodyfikacyjnej wywołujące duże zainteresowanie słuchaczy i żywą dyskusję. W tym samym roku odbyło się jeszcze kilka posiedzeń dyskusyjnych. W dniu 29 listopada 1925 r. profesorowie Parczewski i Petrusewicz referowali opinię o projekcie noweli prawa cywilnego zawartego w części I tomu X zwodu prawa. Projekt ten opracowała Komisja Wniosków Ustawodawczych dla Ziem Wschodnich, urzędująca przy Prezydium Rady Ministrów w Warszawie. Przedstawiony projekt wywołał żywe dyskusje i był omawiany na następnych posiedzeniach Towarzystwa. W wyniku dyskusji został opracowany memoriał w sprawie projektowanej noweli, wysłany następnie do biura Komisji w Warszawie. Wkrótce potem pracę nad projektowaną nowelą objęła powołana przez Ministerstwo Sprawiedliwości Rada Prawnicza, złożona przeważnie z prawników wileńskich14. W 1926 r. Komisja Wniosków Ustawodawczych dla Ziem Wschodnich przy Radzie Ministrów przysłała Towarzystwu Prawniczemu im. Ignacego Daniłowicza do zaopiniowania projekt ustawy o postępowaniu administracyjnym. Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Prawniczego im. Ignacego Daniłowicza w Wilnie od dnia 1 stycznia do 31 grudnia 1924 roku, RPW 1925, t. 1, s. 414. 14 Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Prawniczego im. Ignacego Daniłowicza w Wilnie za czas od dnia 1 stycznia 1925 r. do 31 grudnia 1926 r., RPW 1928, t. 2, s. 596. 13

PW_49.indb 121

2014-11-21 12:25:39

122

HENRYKA ILGIEWICZ

Zwołane w tym celu wspólne zebranie przedstawicieli wymienionego towarzystwa i Wileńskiego Urzędu Wojewódzkiego opracowało opinię, którą posłano dla Komisji w Warszawie15. W grudniu 1927 r. roku wileńscy prawnicy uroczyście przyjmowali w Wilnie delegację uczestników Międzynarodowej Konferencji Komisji Kodyfikacyjnych Prawa Karnego. Konferencja obradowała w Warszawie, ale jedno jej posiedzenie odbyło się w Wilnie. Uczyniono to w celu lepszego poznania wileńskiego środowiska prawniczego. W wyniku nawiązanej współpracy w marcu 1928 r. odbyło się w Wilnie posiedzenie Sekcji Prawa Egzekucyjnego Komisji Kodyfikacyjnej Rzeczypospolitej Polskiej, któremu przewodniczył prof. Parczewski. Na posiedzeniu przedyskutowano wiele aktualnych kwestii prawa egzekucyjnego16. Nastąpiła potem długa przerwa, kiedy nie zwoływano posiedzeń dyskusyjnych. Przyczyn takiego stanu rzeczy było kilka: pogłębiający się kryzys gospodarczy, który dotknął boleśnie również Wileńszczyznę, przewlekła choroba, a później śmierć prezesa Parczewskiego, odejście wielu członków do innych organizacji prawniczych. W ciężkich latach kryzysu znacznie zmalała także liczba odczytów, głównie z powodu małej frekwencji słuchaczy. Działalność Towarzystwa ożyła po kilku latach, gdy sytuacja w kraju nieco się polepszyła. W lutym 1934 r. zwołano zebranie walne Towarzystwa, na którym wybrano nową Radę. Prezesem został Franciszek Bossowski, profesor USB. W dniu 16 marca tegoż roku w lokalu Rady Adwokackiej w Wilnie odbyło się posiedzenie dyskusyjne. Kazimierz Wereszczako, sędzia Sądu Okręgowego w Wilnie zreferował treść artykułu 69-X-1 Kodeksu Postępowania Cywilnego, zawierającego przepisy o współuczestnictwie. Temat ten wywołał ożywioną dyskusję, podczas której wykrystalizował się pogląd, że w praktyce punkt ciężkości przeniesie się na określenie, czy w danym konkretnym wypadku mamy do czynienia ze współuczestnictwem jednolitym czy też nie17. Następne dwa posiedzenia dyskusyjne zwołano w 1934 r. w celu omówienia projektu majątkowego prawa małżeńskiego. Po zreferowaniu projektu prawa przez Leona Sumoroka, wywiązała się bardzo ożywiona dyskusja, którą przeniesiono na drugie posiedzenie. Po zakończeniu dyskusji wyłoniono komisję (Franciszek Bossowski, Maksymilian Maliński, Zygmunt Jundziłł, Eugeniusz Waśkowski oraz Leon Sumorok), która opracowała i wysłała do Komisji Kodyfikacyjnej memoriał, zawierający krytyczne uwagi o projekcie majątkowego prawa małżeńskiego18. Ibidem, s. 597. Sprawozdanie Zarządu..., RPW 1929, t. 3, s. 937. 17 Z Towarzystwa Prawniczego im. Ignacego Daniłowicza: Zebranie dyskusyjne, WPP 1934, t. 5, s. 137. 18 Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Prawniczego im. Ignacego Daniłowicza w Wilnie za rok 1934, RPW 1935, t. 7, s. 433. 15 16

PW_49.indb 122

2014-11-21 12:25:39

TOWARZYSTWO PRAWNICZE IM. DANIŁOWICZA W WILNIE

123

W 1934 r. znacznie ożywiła się także działalność odczytowa. Członek Towarzystwa Grzegorz Wirszubski wygłosił odczyt „Sterylizacja jako środek walki z przestępczością”, Kazimierz Petrusewicz „O formie zobowiązań według Kodeksu zobowiązań”, Leon Sumorok „Wpływ teorii realistycznej francuskiej na Kodeks zobowiązań i inne ustawy polskie”. W roku 1935 członkowie i goście mieli okazje wysłuchać jednego odczytu, w roku 1936 – trzech, w 1937 – jednego (Tabela 2). O odczytach i posiedzeniach dyskusyjnych organizowanych przez Towarzystwo w latach 1938–1939 w zachowanej dokumentacji nie ma danych. Uczestnictwo w zjazdach prawników polskich Ważnym wydarzeniem w życiu Towarzystwa stał się I Zjazd Prawników Polskich, który odbył się w Wilnie w dniach 8–10 czerwca 1924 r. Myśl urządzenia zjazdu w Wilnie powstała na VII Zjeździe Prawników i Ekonomistów Polskich w Poznaniu w 1922 r., na którym zdecydowano o urządzeniu na przyszłość osobnych zjazdów prawników i ekonomistów. Za Wilnem jako miejscem VIII Zjazdu Prawników Polskich (I zjazdu ściśle prawniczego) opowiedzieli się również zebrani w dniu 27 listopada 1923 r. członkowie Komisji II (organizacyjnej) Stałej Delegacji Zrzeszeń i Instytucji Prawniczych Polskich w Warszawie. Wybór Wilna został entuzjastycznie przyjęty przez całe wileńskie środowisko prawnicze. W marcu 1924 r. ukonstytuował się w Wilnie Komitet Organizacyjny Zjazdu w składzie: przewodniczący Alfons Parczewski, zastępcy przewodniczącego Kazimierz Petrusewicz i Antoni Szczepkowski, sekretarze Franciszek Bossowski, Stanisław Sadkowski i Wincenty Łuczyński, członkowie Józef Przyłuski, Władysław Zawadzki, Iwo Jaworski, Wacław Komarnicki, Aleksander Achmatowicz, Zygmunt Jundziłł, Marian Strumiłło, Mieczysław Engiel, Lucjan Świrtun, Bronisław Krzyżanowski. Następnie w skład Komitetu został zaproszony delegat Rządu Walery Roman. Równocześnie w Warszawie powołano spośród członków Stałej Delegacji Zrzeszeń i Instytucji Prawniczych Polskich specjalny Komitet Współpracy z Komitetem Organizacyjnym w Wilnie. Łącznikiem między Warszawą a Wilnem był mecenas Kazimierz Głębocki, sekretarz komitetu warszawskiego. Komitety, działając w ścisłej współpracy, rozesłały zaproszenia do urzędów państwowych z Ministerstwem Sprawiedliwości włącznie, rad adwokackich, władz samorządowych oraz wybitniejszych przedstawicieli świata prawniczego w Polsce i zagranicą. Ponadto, na wniosek komitetu warszawskiego Ministerstwo Kolei Żelaznych przyznało ulgi i poczyniło specjalne udogodnienia dla uczestników zjazdu. Na posiedzeniu w dniu 21 maja 1924 r. komitet wileński uchwalił projekt regulaminu obrad zjazdowych i ustalił ostateczny program.

PW_49.indb 123

2014-11-21 12:25:39

124

HENRYKA ILGIEWICZ

Przewidziano w nim obrady plenarne i sekcyjne, a także zebrania towarzyskie, zwiedzanie Wilna i wycieczki podmiejskie19. Na I Zjazd Prawników Polskich do Wilna przyjechało około 250 prawników z całej Polski, Francji i Rumunii. Obrady Zjazdu rozpoczęły się w dn. 8 czerwca 1924 r. uroczystym nabożeństwem w kościele św. Anny. Po nabożeństwie uczestnicy Zjazdu udali się do sali Śniadeckich Uniwersytetu Stefana Batorego na posiedzenie plenarne. Posiedzenie zagaił Prezes Komitetu Organizacyjnego prof. Parczewski, podkreślając że zjazd ma dwa główne zadania. Pierwszym jest zespolenie i unifikacja rozdzielonych dotąd dzielnic państwa pod względem obowiązującego prawodawstwa cywilnego i karnego. Drugim, nie mniej ważnym zadaniem, jest odparcie wszelkich niszczycielskich prądów idących ze Wschodu i grożących samemu istnieniu całego porządku prawnego20. Po przemówieniu Parczewskiego wybrano prezydium zjazdu z prezesem Władysławem Seydą na czele. Następnie głos zabierali: Seyda, przedstawiciele władz rządowych i miejskich, goście zagraniczni i przedstawiciele polskich zrzeszeń prawniczych. Po zakończeniu przemówień Emil Stanisław Rappaport odczytał listy i depesze gratulacyjne. Na zakończenie posiedzenia Tadeusz Wróblewski wygłosił inauguracyjny referat „Pozostałości dawnych praw Wielkiego Księstwa Litewskiego w prawie obowiązującym”21. W dniach 9 i 10 czerwca obradowano w sekcjach. W Sekcji Prawa Publicznego (przewodniczący prof. dr Bohdan Winiarski) referaty wygłosili: Stanisław Car „Istota i zakres władzy prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej”, Adolf Suligowski „Prawo wyboru do ciał prawodawczych i samorządowych”, Kazimierz M. Krzyżanowski „Trybunał Kompetencyjny według Konstytucji Polskiej”. W dyskusji zabierali głos: dr Mieczysław Szerer, dr Wacław Świnarski, prof. dr Wacław Komarnicki, adwokat Antoni Chmurski, Władysław Studnicki, Stefan Urbanowicz, prof. Iwo Jaworski, Adolf Suligowski, adwokat Aleksander Kroński i inni22. W Sekcji Prawa Karnego (przewodniczył Wacław Makowski) referaty mieli: Emil Stanisław Rappaport „Stan obecny ustawodawstwa karnego w Polsce”, Aleksander Mogilnicki „Czy należy w przyszłej ustawie postępowania karnego wprowadzić apelację od wyroków sądów kolegialnych (Sądy okręgowe, przyszłe sądy ziemskie), wyrokujących bez udziału przysięgłych”, Stefan Glaser „Ekstradycja przestępców politycznych”, Edward Neymark „Zamiana grzywny na wypadek niemożności jej ściągnięcia”. W dyskusji brali udział: adwokat Maurycy Pamiętnik I (VIII) Zjazdu Prawników Polskich w Wilnie 8–10 VI 1924, pod redakcją prezesa prof. Alfonsa Parczewskiego oraz sekretarza prof. dra Franciszka Bossowskiego, RPW 1928, t. 2, zeszyt dodatkowy 1, s. 1–8. 20 Ibidem, s. 9–12. 21 Ibidem, s. 13–31. 22 Ibidem, s. 32–63. 19

PW_49.indb 124

2014-11-21 12:25:39

TOWARZYSTWO PRAWNICZE IM. DANIŁOWICZA W WILNIE

125

Garson z Paryża, prof. Julian Teodorescu z Rumunii, doc. Henryk Koral, adwokaci Mieczysław Ettinger i Henryk Apolinary Karnecki z Warszawy23. W Sekcji Prawa Cywilnego (przewodniczący adwokat Henryk Konic), wysłuchano referatów: Kazimierza Głębockiego „Rozciągnięcie ustawodawstwa cywilnego obowiązującego w byłym Królestwie Kongresowym na inne ziemie byłego zaboru rosyjskiego”, Alfonsa Parczewskiego „Kasacja czy rewizja w postępowaniu cywilno-sądowym”, Franciszka Bossowskiego, „Sprawa majątków skonfiskowanych i sprzedanych za udział w powstaniu styczniowym”. Ponadto, w nieobecności referentów odczytano tezy referatów Stanisława Bzowskiego i Jakuba Litauera. W dyskusji uczestniczyli: mecenas Aleksander Lednicki, Alfons Parczewski, Kazimierz Pietrusewicz, adwokat Antoni Łapin, senator adwokat Bronisław Krzyżanowski i inni24. Na końcowym posiedzeniu plenarnym w dn. 10 czerwca wysłuchano referatu Stefana Ehrenkreutza „O stanie badań nad Statutem Litewskim” i sprawozdań przewodniczących sekcji zjazdu. Następnie słowa podziękowania wygłosili E.S. Rappaport, M. Garson, J. Teodorescu. Na końcu głos zabrali Parczewski i Seyda25. Organizatorzy, podsumowując wyniki zjazdu, zaznaczali że odbywał się on w warunkach zasadniczo odmiennych niż zjazdy poprzednie. Zjazdy w czasach zaborów miały na celu utrzymanie łączności intelektualnej i duchowej między prawnikami polskimi trzech dzielnic i przeciwdziałanie dążnościom państw zaborczych, zmierzających do ograniczenia tej łączności. Zjazd prawników i ekonomistów polskich w Poznaniu w roku 1922, już w Polsce niepodległej, zajmował się za to przeważnie likwidacją powojennych trudności. W czasie, kiedy odbył się zjazd w Wilnie, najważniejszym zadaniem w Państwie Polskim stała się budowa ustroju państwowego i unifikacja prawa sądowego. Uczestnicy I Zjazdu Prawników Polskich w Wilnie wnieśli znaczny wkład do naukowego wyjaśnienia aktualnych problemów26. Członkowie Towarzystwa brali również udział w pracy następnych zjazdów prawników polskich: w 1929 r. w Warszawie, w 1936 r. w Katowicach. Na zjeździe w Warszawie członek Towarzystwa, prof. Stefan Glaser wygłosił referat „Zagadnienie spędzenia płodu w ustawodawstwie nowoczesnym”, a na zjeździe w Katowicach – prof. Bronisław Wróblewski referat „Ustawowy a sędziowski wymiar kary”. Ponadto, w pracach organizacyjnych zjazdu dopomagał podkomitet wykonawczy w Wilnie pod przewodnictwem Leona Sumoroka27. Ibidem, s. 64–83. Ibidem, s. 84–132. Wystąpienie Henryka Konica „Stan obecny ustawodawstwa cywilnego w Polsce” nie odbyło się z powodu późnej pory. 25 Ibidem, s. 132–140. 26 Ibidem, s. 141–143. 27 II Zjazd Prawników Polskich w Warszawie, RPW 1929, t. 3, s. 936–941; III Zjazd Prawników Polskich w Katowicach, WPP 1936, t. 7, s. 189–190. 23

PW_49.indb 125

2014-11-21 12:25:40

126

HENRYKA ILGIEWICZ

Wydawnictwo Towarzystwo Prawnicze im. Ignacego Daniłowicza łącznie z Wydziałem Prawa i Nauk Społecznych wydawało czasopismo „Rocznik Prawniczy Wileński”. W latach 1925–1938 ukazało się dziewięć tomów czasopisma. Do Komitetu Redakcyjnego należeli: Wacław Komarnicki (redaktor naczelny), Franciszek Bossowski, Eugeniusz Waśkowski, Władysław Zawadzki. Obowiązki sekretarzy redakcji pełnili: Stanisław Swianiewicz (t. 2), Wiktor Sukiennicki (t. 3), Michał Król (t. 4–9). „Rocznik”, według zamierzeń wydawców, miał ukazywać myśli i dążenia prawników z ziem wschodnich RP, ułatwić im udział w ogólnopolskim ruchu naukowym, przyczynić się do rozwiązania problemów wszystkich dzielnic Polski, oświetlić specjalnie zagadnienia wiążące się z życiem wschodnich ziem Rzeczypospolitej28. Publikowano w nim rozprawy i artykuły ze wszystkich działów prawa, ekonomii politycznej i innych nauk społecznych, recenzje dotyczące literatury prawniczej, sprawozdania z działalności Towarzystwa, wspomnienia pośmiertne o wybitnych prawnikach, poruszano aktualne zagadnienia z dziedziny ustawodawstwa i orzecznictwa, informowano o zjazdach, konferencjach i innych imprezach prawników w Polsce i zagranicą. Na łamach „Rocznika” najwięcej rozpraw i artykułów naukowych opublikowali członkowie Towarzystwa: Franciszek Bossowski29, Stefan Glaser30, Wacław Komarnicki31, Michał Król32 , Euge Od Redakcji, RPW 1925, t. 1, s. I–II. F. B o s s o w s k i, O pochodnym nabyciu prawa patronatu nad wyzwoleńcem, RPW 1925, t. 1, s. 117–136; Idem, Ze studiów nad peculium castrense (Zarazem przyczynek do działalności komentatorów bizantyńskich przed Kodyfikacją justyniańską, RPW 1928, t. 2, s. 33–80; Idem, Ze studiów nad rei vindicatio (Sprawa legitymacji biernej), RPW 1929, t. 3, s. 1–47; Idem, Nowe idee w dziedzinie prawa prywatnego, RPW 1930, t. 4, s. 1–14; Idem, Wpływ sądownictwa polubownego biskupów na prawo rzymskie, RPW 1933, t. 6, s. 11–42; Idem, De actione, quae prohibitoria appalatur, et de operis novi nuntiatione, RPW 1936, t. 8, s. 41–83; Idem, Protest budowlany i powództwo zakazowe, ibidem, s. 84–92; Idem, Iuris (ususfructus, servitutis) vindicatio, hereditatis petitio, powództwo do ochrony wolności rzeczy, RPW 1938, t. 9, s. 1–14; Idem, De iuris vindicatione, hereditatis petitione, de rei libertate defendenda, ibidem, s. 15–143. 30 S. G l a s e r, Pojęcie sprawiedliwości w prawie karnym, RPW 1925, t. 1, s. 137–153; Idem, Kilka uwag o spędzeniu płodu ze stanowiska prawa karnego, RPW 1928, t. 2, s. 81–140; Idem, Przestępstwa na odległość miejsca i czasu, RPW 1929, t. 3, s. 62–83; Idem, Ignorantia iuris w prawie karnym, RPW 1930, t. 4, s. 209–249. 31 W. K o m a r n i c k i, Geneza terytorium państwowego Polski ze stanowiska prawa narodów, RPW 1925, t. 1, s. 252–264; Idem, Upadek i wskrzeszenie Państwa Polskiego w literaturze niemieckiej, RPW 1928, t. 2, s. 241–269; Idem, Odbudowa państwowości polskiej na ziemiach wschodnich, RPW 1929, t. 3, s. V–L; Idem, Uwagi prawnicze o projekcie nowej Konstytucji polskiej, RPW 1935, t. 7, s. 220–250; Idem, Nowy ustrój państwowy Związku Sowietów, RPW 1938, t. 9, s. 169–208. 32 M. K r ó l, Odpowiedzialność państw w prawie międzynarodowym, RPW 1929, t. 3, s. 177–416; Idem, Represalia i wyższa konieczność w prawie międzynarodowym, RPW 1930, t. 4, s. 15–100; 28 29

PW_49.indb 126

2014-11-21 12:25:40

TOWARZYSTWO PRAWNICZE IM. DANIŁOWICZA W WILNIE

127

niusz Waśkowski33, Bronisław Wróblewski34. Po dwa artykuły przysłali: Adam Chełmoński35, Iwo Jaworski36, Andrzej Mycielski37, Kazimierz Petrusewicz38, Stanisław Starzyński39, Stanisław Swianiewicz40, Bolesław Wilanowski41, po jednym – Edward Borowski42 , Stefan Ehrenkreutz43, Stanisław Kodź44, Ignacy Koschembahr-Łyskowski45, Roman Kuratowski46, Jan Karol Naber47, Alfons Parczewski48, Idem, Zmiany i przekształcenia zwyczajowe konstytucji, RPW 1931, t. 5, s. 1–106; Idem, Wykładnia traktatów międzynarodowych, RPW 1933, t. 6, s. 43–206; Idem, Próby kodyfikacji zasad międzynarodowej odpowiedzialności państw, RPW 1936, t. 8, s. 174–284. 33 E. W a ś k o w s k i, Przyznanie stron w procesie cywilnym (Z powodu projektu polskiej procedury cywilnej), RPW 1928, t. 2, s. 1–32; Idem, Zasady ustroju sądów (Z powodu wydania Prawa o Ustroju Sadów Powszechnych), RPW 1929, t. 3, s. 84–176; Idem, Zasady procesu cywilnego (Z powodu projektu polskiej procedury cywilnej), RPW 1930, t. 4, s. 265–381. 34 B. W r ó b l e w s k i, Ujednostajnienie prawa karnego, RPW 1929, t. 3, s. 417–476; Idem, Studia z dziedziny prawa i etyki, RPW 1935, t. 7, s. 93–124; Idem, Cześć, godność, honor, RPW 1936, t. 8, s. 93–143. 35 A. C h e ł m o ń s k i, Bilanse w złotych, RPW 1925, t. 1, s. 154–166; Idem, Rejestr handlowy na tle dekretu z dn. 7 lutego 1919 r., RPW 1929, t. 3, s. 681–898. 36 I. J a w o r s k i, Przywileje miejskie na prawo niemieckie w Wielkim Księstwie Litewskim, RPW 1929, t. 1, s. 48–61; Idem, Studia nad ustrojem miast na prawie niemieckim w Wielkim Księstwie Litewskim w dobie Jagiellońskiej, RPW 1931, t. 5, s. 297–352. 37 A. M y c i e l s k i, Problem klasyfikacji norm prawno-państwowych, RPW 1935, t. 7, s. 155–219; Idem, Szkice ideologicznej postawy faszyzmu, RPW 1936, t. 8, s. 285–309. 38 K. P e t r u s e w i c z, Zwrot ku pierwiastkowi publicznemu w procesie cywilnych, RPW 1928, t. 2, s. 159–176, Idem, Dziesięciolecie sądownictwa polskiego na Ziemiach Wschodnich, RPW 1929, t. 3, s. LI–LXXXII. 39 S. S t a r z y ń s k i, Luźne ref leksje na temat ustrojów państwowych, RPW 1933, t. 6, s. 1–10; Idem, Analiza Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 23 kwietnia 1935 r., RPW 1933, t. 6, s. 2–40. 40 S. S w i a n i e w i c z, Wpływ momentów irracjonalnych na kształtowanie się teorii wyzysku, RPW 1928, t. 2, s. 141–158; Idem, Szablonowy oraz zracjonalizowany typ gospodarzenia, RPW 1936, t. 8, s. 144–173. 41 B. W i l a n o w s k i, Ustępstwa ze strony Kościoła na rzecz państwa poczynione w konkordacie z 10 lutego 1925 r. w świetle konkordatów innych, RPW 1928, t. 2, s. 177–240; Idem, Proces kościelny w starożytności chrześcijańskiej, RPW 1929, t. 3, s. 477–591. 42 E. B o r o w s k i, Ewolucja stosunków polsko-gdańskich na tle orzecznictwa organów Ligi Narodów, RPW 1938, t. 9, s. 209–316. 43 S. E h r e n k r e u t z, Uwagi nad rozdziałem VII Statutu litewskiego trzeciego, RPW 1925, t. 1, s. 233–251. 44 S. K o d ź, Zasada narodowości w prawie międzynarodowym, RPW 1933, t. 6, s. 207–363. 45 I. K o s c h e m b a h r - Ł y s k o w s k i, Przepisy ustawy a prawo w prawie cywilnym – studium z dziedziny prawa porównawczego, RPW 1935, t. 7, s. 1–92. 46 R. K u r a t o w s k i, Sądownictwo polubowne, RPW 1931, t. 5, s. 353–594. 47 J.K. N a b e r, De rebus corporalibus, RPW 1938, t. 9, s. 145–168. 48 A. P a r c z e w s k i, Uwagi nad kodyfikacją prawa cywilnego w Polsce, RPW 1925, t. 1, s. 1–69.

PW_49.indb 127

2014-11-21 12:25:40

128

HENRYKA ILGIEWICZ

Giuseppe Mario Puglia49, Sergiusz Schilling-Siengalewicz50, Witold Staniewicz51, Wiktor Sukiennicki52 , Grzegorz Wirszubski53, Henryk Zahorski54, Władysław Zawadzki55, Fryderyk Zoll56, Bronisław Żongołłowicz57. Przeglądu polskiego ustawodawstwa cywilnego i handlowego dokonywał w „Roczniku Prawniczym Wileńskiem” Adam Chełmoński58, ustawodawstwa karnego – Stefan Glaser59, ustawodawstwa z dziedziny skarbowości i gospodarki państwowej oraz komunalnej – Mieczysław Gutkowski60, prawodawstwa

G.M. P u g l i a, Zasada równości wobec prawa karnego w nowych kodeksach włoskich, RPW 1933, t. 6, s. 364–370. 50 S. S c h i l l i n g - S i e n g a l e w i c z, Nowsze drogi i kierunki w medycynie sądowej, RPW 1930, t. 4, s. 101–106. 51 W. S t a n i e w i c z, Dziedziczenie własności ziemskiej w Szwajcarii w świetle nowego Kodeksu Cywilnego, RPW 1925, t. 1, s. 167–193. 52 W. S u k i e n n i c k i, Podstawa obowiązywania prawa narodów, RPW 1929, t. 3, s. 592–680. 53 G. W i r s z u b s k i, Ubezpłodnienie przymusowe, jako środek walki z przestępczością, RPW 1935, t. 7, s. 125–425. 54 H. Z a h o r s k i, Zasada badania konstytucyjności ustaw przez sądownictwo a konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 17 marca 1921 roku, RPW 1931, t. 5, s. 107–296. 55 W. Z a w a d z k i, O pojęciu wartości zamiennej, RPW 1925, t. 1, s. 70–88. 56 F. Z o l l, Prawo pracy w biegu wieków, RPW 1930, t. 4, s. 250–264. 57 B. Ż o n g o ł ł o w i c z, Ustrój Uniwersytetu Wileńskiego, RPW 1925, t. 1, s. 194–232. 58 A. C h e ł m o ń s k i, Przegląd ustawodawstwa cywilnego i handlowego, RPW 1925, t. 1, s. 266– 275; Idem, Przegląd ustawodawstwa w dziedzinie prawa cywilnego i handlowego za rok 1925 i 1926, RPW 1928, t. 2, s. 270–287; Idem, Przegląd ustawodawstwa w dziedzinie prawa cywilnego i handlowego za rok 1927 i 1928, RPW 1929, t. 3, s. 899–903; Idem, Przegląd ustawodawstwa w dziedzinie prawa cywilnego i handlowego za lata 1929 i 1930, RPW 1931, t. 5, s. 595–598; Idem, Przegląd ustawodawstwa cywilnego – rok 1931–I półrocze 1932, RPW 1933, t. 6, s. 371–374; Idem, Przegląd ustawodawstwa cywilnego – II półrocze 1932 roku, rok 1933 i 1934, RPW 1935, t. 7, s. 335–342. 59 S. G l a s e r, Przegląd ustawodawstwa karnego, materialnego i formalnego, RPW 1925, t. 1, s. 276–284, 1928, t. 2, s. 285–301; Idem, Przegląd ustawodawstwa karnego w latach 1927 i 1928, RPW 1929, t. 3, s. 904–910; Idem, Przegląd ustawodawstwa karnego w latach 1929 i 1930, RPW 1931, t. 5, s. 602–608; Idem, Przegląd ustawodawstwa karnego za czas od I 1931 do 15.VI.1932, RPW 1933, t. 6, s. 375–378; Idem, Przegląd ustawodawstwa karnego za czas od 15.VI.1932 do 31.XII.1934, RPW 1935, t. 7, s. 366–374. 60 M. G u t k o w s k i, Zarys prawodawstwa z dziedziny skarbowości i gospodarki państwowej w 1924 r., RPW 1925, t. 1, s. 285–394; Idem, Zarys ustawodawstwa z dziedziny skarbowości i gospodarki państwowej oraz komunalnej w 1925 roku na ogólnym tle sytuacji gospodarczo-skarbowej Polski, RPW 1928, t. 2, s. 368–531. 49

PW_49.indb 128

2014-11-21 12:25:40

TOWARZYSTWO PRAWNICZE IM. DANIŁOWICZA W WILNIE

129

skarbowego – Leon Kurowski61, ustawodawstwa administracyjnego – Kazimierz M. Krzyżanowski62 i Jerzy Panejko63. Dział „Z orzecznictwa sądowego” w 1925 r. prowadził Aleksander Achmatowicz, w latach następnych – Lidisja Bergman64. Recenzje z dziedziny prawa opublikowali w „Roczniku”: Stefan Glaser, Jerzy Lande, Michał Król, Wiktor Sukiennicki65. Ponadto, Towarzystwo Prawnicze im. Ignacego Daniłowicza brało czynny udział w wydawaniu miesięcznika „Wileński Przegląd Prawniczy”, który ukazywał się w latach 1930–1939 (t. 1–10)66. Pismo to miało być łącznikiem między teorią a praktyką prawa. Podawano w nim wiadomości o nowych prądach i ideach, nowych ustawach aktualnych dla prawników ziem wschodnich Polski. Szczególną uwagę udzielano orzecznictwu sądów, zwłaszcza Sądu Najwyższego, Najwyższego Trybunału Administracyjnego, Sądu Apelacyjnego Wileńskiego, na temat którego wyrażali swe opinie wileńscy prawnicy. Potrzebami środowiska prawników ziem wschodnich kierowano się także przy wyborze artykułów treści teoretycznej oraz przy układaniu przeglądu literatury67. Towarzystwo w miarę swych skromnych możliwości wspierało finansowo wydawnictwo miesięcznika (środki na wydawanie miesięcznika pochodziły głównie z zasiłku Rady Adwokackiej w Wilnie, dochodów z prenumeraty i ogłoszeń hipotecznych) 68 . Poszczególni członkowie Towarzystwa wchodzili do Komitetu Redakcyjnego i Komitetu Wydawniczego miesięcznika 69, zamieszczali w nim informacje o organizowanych przez Towarzystwo posiedzeniach i odczytach, publikowali artykuły. Najbliżej z miesięcznikiem współpracowali: Franciszek Bossowski, Leon Sumorok, Aleksander Jodzie L. K u r o w s k i, Przegląd prawa skarbowego za 1933 i 1934 rok, RPW 1935, t. 7, s. 342–365; Idem, Przegląd prawa skarbowego za 1935 rok, RPW 1936, t. 8, s. 310–336. 62 K.M. K r z y ż a n o w s k i, Przegląd ustawodawstwa administracyjnego za lata 1925 i 1926, RPW 1928, t. 2, s. 302–367. 63 J. P a n e j k o, Przegląd ustawodawstwa administracyjnego za lata 1929 i 1930, RPW 1931, t. 5, s. 602–608. 64 RPW 1925, t. 1, s. 395–401; 1928, t. 2, s. 532–570; 1929, t. 3, s. 911–927; 1930, t. 4, s. 382–402; 1931, t. 5, s. 609–630; 1933, t. 6, s. 379–411; 1935, t. 7, s. 375–416; 1936, t. 8, s. 337–357; 1938, t. 9, s. 317–340. 65 RPW 1925, t. 1, s. 403–409; 1928, t. 2, s. 571–581; 1930, t. 4, s. 403–405; 1931, t. 5, s. 631–634. 66 WPP 1930–1939, t. 1–10. 67 Od Redakcji, WPP 1930, t. 1, nr 1, s. 1–3. 68 Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Prawniczego imienia Ignacego Daniłowicza za okres 1936/1937, RPW 1938, t. 9, s. 342; Z Towarzystwa Prawniczego im. Ignacego Daniłowicza, WPP 1936, t. 7, nr 6, s. 232–234. 69 Od Redakcji, WPP 1930, t. 1, nr 1, s. 1–3; 1937, t. 8, nr 12, s. 382. 61

PW_49.indb 129

2014-11-21 12:25:40

130

HENRYKA ILGIEWICZ

wicz, Stanisław Bagiński (wchodząc do Komitetu Redakcyjnego). Z członków Towarzystwa najwięcej prac na łamach „Wileńskiego Przeglądu Prawniczego” opublikowali Leon Sumorok70 , Eugeniusz Waśkowski71, Aleksander Achmatowicz72 , Kazimierz Petrusewicz73. Czasopisma „Rocznik Prawniczy Wileński” i „Wileński Przegląd Prawniczy” rozchodziły się szeroko po całym kraju, trafiały do bibliotek prywatnych i naukowych. Upowszechniały w ten sposób wiedzę prawniczą, dawały możliwość prawnikom ziem wschodnich zapoznać się z głównymi nurtami w dziedzinie prawa i wypowiedzieć swoją opinię. Za swe wydawnictwa Towarzystwo otrzymywało w drodze wymiany literaturę prawniczą z innych ośrodków, a także od uczonych polskich i zagranicznych. Z czasem skompletowano podręczną biblioteczkę, z której mogli korzystać członkowie Towarzystwa oraz osoby przez nich polecone. Biblioteczką w latach 1931–1933 opiekował się Wincenty Giedrojć, w latach 1934–1939 – Stanisław Bagiński74. Uczczenie pamięci osób zasłużonych Członkowie Towarzystwa brali udział także w wieczorach, akademiach i uroczystych zebraniach, organizowanych ku uczczeniu pamięci działaczy zasłużonych dla społeczeństwa i Towarzystwa. W dniu 3 lipca 1926 r. przedstawiciele Towarzystwa uczestniczyli w uroczystej akademii, zorganizowanej przez Towarzystwo Pomocy Naukowej im. Wróblewskich w rocznicę śmierci Tadeu L. S u m o r o k, Kolizja ustaw dzielnicowych co do dziedziczenia, WPP 1930, t. 1, s. 91–122; Idem, Prawa rzeczowe w przyszłym Kodeksie Polskim, ibidem, s. 201, 217; Idem, Hipoteki powiatowe w województwach wschodnich. Instrukcja hipoteczna, WPP 1933, t. 4, s. 1–4; Idem, Przepisy KPC [Kodeksu Postepowania Cywilnego] a hipoteka, ibidem, s. 125, 157; Idem, Darowizna według cz. 1, t. X Zwodu Praw, ibidem, 181–204; Idem, O ubezpieczeniu adwokatury, ibidem, s. 302–319; Idem, Rzut oka na prawo o notariacie z 27 października 1933 r., WPP 1934, t. 5, s. 36–38; Idem, Wierzyciel w projekcie prawa małżeńskiego majątkowego, WPP 1938, t. 9, s. 94–99; Idem, WPP 1939, t. 10, s. 233–238. 71 E. W a ś k o w s k i, Źródło prawa rosyjskiego obowiązującego na Ziemiach Wschodnich, WPP 1930, t. 1, s. 10–13, 49–52, 115–117, 321; Idem, Ustalenie wysokości wynagrodzenia za wywłaszczenie, WPP 1935, t. 6, s. 357–363; Idem, Kodeks zobowiązań a 1 cz. X t. Zwodu Praw, WPP 1934, t. 5, s. 109, 145, 191, 213, 245; Idem, Dwie próby estetyzacji adwokatury, WPP 1936, t. 7, s. 313–316. 72 A. A c h m a t o w i c z, Prawo upadłościowe (tom XVI, cz. II Zw. Pr.) a hipoteka, WPP 1933, t. 4, s. 65–88; Idem, Termin wznowienia postępowania w sprawach cywilnych, ibidem, s. 122–124; idem, Kilka uwag o przedawnieniu, ibidem, s. 153–180. 73 K. P e t r u s e w i c z, Oskarżyciel posiłkowy, WPP 1930, t. 1, s. 53–55; Idem, Zmiany wprowadzone do rosyjskiej ustawy postępowania cywilnego przez polskie ustawodawstwo, ibidem, s. 84–88, 118–122. 74 Wydawnictwa nadesłane do Redakcji Rocznika, RPW 1929, t. 3, s. 928; 1930, t. 4, s. 406–408; 1931, t. 5, s. 636–640; 1933, t. 6, s. 412–419; 1935, t. 7, s. 420–428. 70

PW_49.indb 130

2014-11-21 12:25:41

TOWARZYSTWO PRAWNICZE IM. DANIŁOWICZA W WILNIE

131

sza Wróblewskiego (1858–1925), adwokata, działacza społecznego, fundatora Biblioteki im Wróblewskich, założyciela i członka Towarzystwa Prawniczego im. Daniłowicza oraz wielu innych towarzystw wileńskich75. Dnia 16 maja 1927 r. odbył się wieczór poświęcony uczczeniu pamięci Włodzimierza Spasowicza (1829–1906), adwokata, profesora Uniwersytetu Petersburskiego, publicysty i polskiego działacza społecznego w Rosji. Wieczór organizowano wspólnie ze Związkiem Literatów. Na wieczorze przemawiali prezes Alfons Parczewski, profesor Uniwersytetu Stefana Batorego Marian Zdziechowski, adwokat, działacz społeczny i polityczny z Warszawy Aleksander Lednicki76. W 1929 r. Towarzystwo pożegnało zmarłego 11 maja tego roku Restytuta Sumoroka (1854–1929), prawnika, prezesa Sądu Apelacyjnego, działacza społecznego, założyciela i wiceprezesa Towarzystwa Prawniczego im. Daniłowicza. Pogrzeb jego na Rossie stał się prawdziwą manifestacją hołdu oddanego przez całe społeczeństwo wileńskie. Przedstawiciele społecznych organizacji i instytucji państwowych, liczni wilnianie żegnali Zmarłego wyrazami czci i uznania dla jego wielkich zasług i niezwykle szlachetnej duchowej indywidualności77. W 1930 r. uroczyście obchodzono 60-lecie pracy naukowej i społecznej Alfonsa Parczewskiego (1849–1933), profesora i rektora Uniwersytetu Stefana Batorego, prezesa Towarzystwa Przyjaciół Nauk i Towarzystwa Prawniczego im. Ignacego Daniłowicza w Wilnie. Z tej okazji w dniu 1 czerwca w sali Towarzystwa Przyjaciół Nauk odbył się uroczysty wieczór poświęcony jubilatowi, na który przybyli liczni przedstawiciele wileńskich instytucji i społecznych organizacji naukowych, profesorowie Uniwersytetu Stefana Batorego. W czasie wieczoru przemawiali: wiceprezes Towarzystwa Przyjaciół Nauk Stanisław Kościałkowski, wojewoda wileński Władysław Raczkiewicz, arcybiskup metropolita wileński Romuald Jałbrzykowski, rektor Uniwersytetu Stefana Batorego ks. prof. Czesław Falkowski, kurator Wileńskiego Okręgu Szkolnego Stefan Pogorzelski, dziekan Wydziału Prawa i Nauk Społecznych prof. Stefan Ehrenkreutz i wielu innych. W imieniu Towarzystwa Prawniczego im. Ignacego Daniłowicza głos zabrał wiceprezes mecenas Kazimierz Petrusewicz78. Później Prezydent RP mianował Alfonsa

Lietuvių mokslų akademijos Vrublevskių biblioteka, Rankraščių skyrius, fondas 75–103, s. 1 (zaproszenie); Żałobna rocznica [śmierci Tadeusza Wróblewskiego], „Przegląd Wileński” 1926, nr 13, 18 lipca, s. 2. 76 Sprawozdanie Zarządu Towarzystwa Prawniczego imienia Ignacego Daniłowicza w Wilnie za lata 1927 i 1928, RPW 1929, t. 3, s. 936; A. K i j a s, Polacy w Rosji..., s. 328–330. 77 A. P a r c z e w s k i, Ś. p. Restytut Sumorok (29.V.1854–11.V. 1929), RPW 1929, t. 3, s. 933–936. 78 Rektor Alfons Parczewski – życie i dzieło, RPW 1930, t. 4, s. V–XXIII; Jubileusz Prezesa Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie Rektora Alfonsa Parczewskiego, „Ateneum Wileńskie” 1930, t. 7, s. I–XVI. 75

PW_49.indb 131

2014-11-21 12:25:41

132

HENRYKA ILGIEWICZ

Parczewskiego postanowieniem z dnia 21 lipca 1930 r. honorowym profesorem na Wydziale Prawa i Nauk Społecznych Uniwersytetu Stefana Batorego79. Alfons Parczewski zmarł 21 kwietnia 1933 r. w Wilnie. Ceremonie pogrzebowe odbyły się w Wilnie i Kaliszu, gdzie został pochowany. Brali w nich udział profesorowie i studenci Uniwersytetu Stefana Batorego, członkowie Towarzystwa Przyjaciół Nauk i Towarzystwa Prawniczego im. Daniłowicza w Wilnie80. Po roku obchodzono w Wilnie pierwszą rocznicę śmierci Parczewskiego. W dniu 7 maja 1934 r. w kościele św. Janów o godz. 9 rano odprawiono nabożeństwo żałobne, na którym byli obecni członkowie Senatu, profesorowie i inni pracownicy USB oraz członkowie towarzystw wileńskich. Po nabożeństwie wszyscy udali się do sali uniwersyteckiej, w której śp. Parczewski wykładał, na uroczyste odsłonięcie jego portretu. Wcześniej, w dniu 4 maja, Senat uchwalił nadanie jej nazwy imienia Rektora Alfonsa Parczewskiego. Po przemówieniu rektora Witolda Staniewicza odsłonięto zawieszony w sali portret prof. Parczewskiego. Następnie prof. Bolesław Wilanowski wygłosił referat o życiu i działalności Parczewskiego. Na końcu głos zebrał Janusz Dybowski, były student Wydziału Prawa i Nauk Społecznych USB. Wszyscy przemawiający podkreślali zasługi zmarłego w dziedzinach nauki, oświaty i pracy społecznej81. W 1935 r. członkowie Towarzystwa Prawniczego im. Ignacego Daniłowicza, podobnie jak całe społeczeństwo Ziemi Wileńskiej, złożyli hołd pamięci zmarłego 12 maja Józefa Piłsudskiego. W dniu 23 maja 1935 r. w sali Sądu Okręgowego w Wilnie odbyło się uroczyste posiedzenie Towarzystwa, na które stawili się licznie członkowie i inni przedstawiciele palestry wileńskiej. W głębi sali ustawiono popiersie Józefa Piłsudskiego, udekorowane sztandarami, krepą i kwiatami. Posiedzenie zagaił prezes Bossowski. W krótkich, ale pełnych wyrazu słowach złożył hołd pamięci Pierwszego Marszałka Polski, podkreślając ogrom jego zasług. Po minucie ciszy docent Uniwersytetu Stefana Batorego dr Andrzej Mycielski wygłosił odczyt o nowej Konstytucji RP, uchwalonej 23 kwietnia 1935 r.82 ***

LCVA, f. 175, op. 2 (VIB), t. 7 (Akta personalne prof. Alfonsa Parczewskiego. Wydział Prawa i Nauk Społecznych Uniwersytetu Stefana Batorego), s. 2. 80 W. K o m a r n i c k i, Pamięci zasłużonego Rektora ś. p. Alfonsa Parczewskiego, RPW 1935, t. 7, s. III–VIII; E. Andrysiak, Alfons Parczewski (1849–1933), Kalisz 2010, s. 62–63. 81 LCVA, f. 175, op. 2 (VIB), t. 7, s. 49. 82 Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Prawniczego im. Ignacego Daniłowicza w Wilnie w roku 1935, RPW 1936, t. 8, s. 362; Z Towarzystwa Prawniczego im. Ignacego Daniłowicza w Wilnie, WPP 1935, t. 6, nr 6, s. 193–195, nr 7, s. 225–233. 79

PW_49.indb 132

2014-11-21 12:25:41

TOWARZYSTWO PRAWNICZE IM. DANIŁOWICZA W WILNIE

133

Reasumując, należy zaznaczyć, że założone w 1921 r. Towarzystwo Prawnicze im. Ignacego Daniłowicza w Wilnie prężnie działało zwłaszcza w pierwszym dziesięcioleciu swego istnienia. Organizowało odczyty i posiedzenia dyskusyjne, na których omawiano ważniejsze projekty ustaw, przyjmowało czynny udział w organizacji i pracach zjazdów prawników polskich, (szczególnie I Zjazdu Prawników Polskich), wspólnie z Wydziałem Prawa i Nauk Społecznych USB wydawało „Wileński Rocznik Prawniczy”. Poszczególni członkowie Towarzystwa wchodzili do Komitetu Redakcyjnego i pisali artykuły do „Rocznika” oraz miesięcznika „Wileński Przegląd Prawniczy”. Działalność Towarzystwa znacznie osłabła w latach światowego kryzysu gospodarczego. W niemałym stopniu do ograniczenia działalności Towarzystwa przyczyniła się przewlekła choroba, a potem śmierć duszy Towarzystwa – prezesa Alfonsa Parczewskiego. W tym trudnym okresie znacznie zmalała liczba odczytów i frekwencja słuchaczy, nie odbywały się też zebrania dyskusyjne, a cała uwaga kierownictwa była skupiona na utrzymaniu czasopism. Dopiero w 1934 r., gdy sytuacja w kraju nieco się ustabilizowała, działalność Towarzystwa ponownie ożyła: w lutym tego roku wybrano nową Radę, wzrosła liczba odczytów i frekwencja słuchaczy. Niestety, po kilku latach działalność Towarzystwa ponownie osłabła. Złożyło się na to kilka przyczyn: brak żywszego zainteresowania ogółu członków życiem Towarzystwa z powodu zapracowania zawodowego, istnienie równolegle z Towarzystwem Prawniczym im. Daniłowicza innych instytucji o pokrewnym charakterze (Rada Adwokacka, Zrzeszenie Sędziów i Prokuratorów), do których odeszło część członków Towarzystwa. Mimo tych niesprzyjających okoliczności Towarzystwo przetrwało do drugiej wojny światowej, skupiając uwagę na wydawaniu „Rocznika Prawniczego Wileńskiego” oraz miesięcznika „Wileński Przegląd Prawniczy”. Odczytów, posiedzeń dyskusyjnych i uroczystych obchodów w ostatnich latach przedwojennych Towarzystwo nie organizowało, ale jego członkowie brali udział w tego rodzaju imprezach organizowanych przez Wydział Prawa i Nauk Społecznych Uniwersytetu Stefana Batorego. Ostateczny kres działalności Towarzystwa Prawniczego im. Ignacego Daniłowicza w Wilnie położył wybuch wojny. W stosunkowo niedługim okresie 18-letniej działalności Towarzystwo przyczyniło się znacznie do konsolidacji wileńskiego środowiska prawniczego, pogłębienia i rozpowszechnienia wiedzy z różnych dziedzin prawa, dając też wileńskim prawnikom możliwość udziału w rozwiązywaniu najważniejszych problemów związanych z ich dyscypliną.

PRZEGLĄD WSCHODNI

PW_49.indb 133

2014-11-21 12:25:41

PW_49.indb 134

2014-11-21 12:25:44

Przegląd Wschodni, t. XIII, z. 1 (49), s. 135–151, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

Michał Jarnecki Poznań/Kalisz

STRZAŁ W RUSOFILSTWO Przypadek Fedora Tacinca, czyli kartka ze sporu dwóch narodowych orientacji na Rusi Zakarpackiej

UŚ ZAKARPACKA1 na przełomie XIX i XX stulecia i jeszcze w pierwszej połowie XX w. należała, co zgodnie przyznają badacze, do najbardziej opóźnionych w rozwoju społecznym i cywilizacyjnym regionów Europy Środkowo-Wschodniej. Dotyczyło to również kwestii świadomości oraz identyfikacji etnicznej2. W okresie międzywojennym – kiedy przynależała do Czechosłowacji – procesy społeczne uległy przyspieszeniu i Ruś stała się areną ostrej rywalizacji orientacji rosyjskiej i ukraińskiej, a także dojrzewającej lokalnej – rusińskiej/rusnackiej. Nie bez znaczenia, ze względu na długą przynależność państwową do Węgier, pozostawała także i opcja węgierska, ugruntowana głównie w miejskich ośrodkach kraju, wśród – co zrozumiałe – licznej ciągle społeczności madziarskiej. Na początku XX w. wiele czynników wskazywało, iż kierunek rusofilski jest najsilniejszy. Wiązało się to zapewne z jednej strony z mocarstwową jeszcze u progu stulecia pozycją Rosji i siłą oddziaływania jej kultury, posiadającej swoje znaczące miejsce w światowym dziedzictwie, ale też i z lokalnymi – zakarpackimi kompleksami wypływającymi z poczucia własnej słabości. Miejscowym, nielicznym aktywistom, usiłującym wyrwać się spod wpływów dominującej węgierskiej kultury, Termin „Ruś Zakarpacka” i „Ruś Podkarpacka” odnosi się do obszaru obecnie należącego do Ukrainy. Terminy te są faktycznie synonimiczne, oznaczając ten sam region (kraj). Z punktu widzenia Czech obszar ten to „Podkarpacie”, zaś Ukrainy – „Zakarpacie”. 2 P.R. M a g o c s i, The shaping the national Identity in the SubcarathianRus, London 1978, s. 9–20; P. Š v o r c, Zaklatá zem. Podkarpatská Rus 1918–1946, Praha 2007, s. 11–22; M. J a r n e c k i, Droga do identyfikacji narodowej. Stosunki narowościowe na Rusi Zakarpackiej, „Sprawy Narodowościowe” 2005, z. 27, s. 101–103; I. C т p я п к o, Toвapиcтвo «Пpocвiтa» в гpoмaдcькo-пoлiтичнoмy тa кyльтypнoмy життi Зaкapnaття, Ужгород 2012, s. 53–56. 1

PW_49.indb 135

2014-11-21 12:25:45

136

MICHAŁ JARNECKI

oparcie na dorobku rosyjskiej cywilizacji dodawało pewności siebie. Państwo carów należało do grona globalnych potęg, niezależnie od jego zacofania czy kilku dotkliwych porażek (wojna krymska i konflikt z Japonią). Wpływ też mogła mieć dwukrotna, epizodyczna obecność wojsk rosyjskich w okresie Wiosny Ludów oraz I wojny światowej. Początkowo moskalofilstwo było dobrze postrzegane przez Wiedeń, ale koniunktura zaczęła ulegać zmianie po przekształceniu imperium Habsburgów w dualistyczną monarchię w latach 1866–1867. Władze węgierskie nie widziały już tak dobrze tego kulturowego zjawiska w drugiej połowie XIX w., jak czynili to Austriacy podczas rewolucji 1848–1849, co wynikało także z coraz bardziej napiętych i wręcz wrogich relacji naddunajskiej, cesarsko-królewskiej monarchii z imperium Romanowych. Opcja ta jednak istniała, niezależnie od postępujących szykan i podejrzeń o działalność szpiegowską, bądź quasi wywiadowczą. Jej atutem był też fakt, że pojawiła się jako pierwsza, usiłując zagospodarować wyjałowiony pod względem świadomości region. Swego rodzaju ikoną tej orientacji był ksiądz, poeta i pedagog z połowy XIX w., Aleksander Duchnowicz, m.in. autor wiersza, który z czasem zostanie uznany za nieformalny hymn Rusi pod znamiennym tytułem – „Rusini obudźcie się z głębokiego snu”. Moksalofilską orientację wykazywała w pierszej fazie swego istnienia pierwsza kulturalno-oświatowa organizacja społeczna powołana na Rusi – Oбщecтвo cвятoгo Bacилiя Beликoгo (Towarzystwo św. Bazylego Wielkiego) pod przywództwem formalnym Adolfa Dobrjańskiego oraz realnym Ioanna Rakowśkiego. Do jego spuścizny przyznawały się później podobne organizacje, zarówno ukrainfilskie, jak i moskalofilskie. Wychodziły również rosyjskojęzyczne periodyki. Z czasem Towarzystwo wskutek uporczywie propagowanego rusofilstwa i będąc pod wpływem Petersburga znalazło się w konflikcie nie tylko z administracją, ale z biskupem/eparchą mukaczewskim Stefanem/Istvanem Pankowiczem, który wypędził je z kościelnych budynków. Ujawnili się też w nim w drugiej połowie lat 70. XIX w. sympatycy ukraińskiej kultury, jak Ołeksander Nehrebecki i Jurij/ Hryhorij Markusz, a u schyłku stulecia zasili je członkostwem młody ks. Augustyn Wołoszyn oraz Iwan Jakowicz. Towarzystwo nie zdołało zapuścić głębszych korzeni, nie wyszło też poza wąskie elity, ale odegrało istotną rolę jako pierwsze tego typu stowarzyszenie na Rusi. W 1902 r. z inicjatywy Wołoszyna zostało rozwiązane, a na jego miejsce powołano akcyjne Towarzystwo „Unia”, do którego weszli niemal wszyscy członkowie poprzednika. „Unia” zajmowała się przede wszystkim działalnością wydawniczą i oświatową, wydawała m.in. moskalofilskie czasopismo «Наука» („Nauka”)3. Pod koniec stulecia ujawniły się także i nowe tendencje, sugerujące, iż język i kultura Karpatorusinów nie są prostym I. C т p я п к o, Toвapиcтвo «Пpocвiтa»..., s. 53–60.

PW_49.indb 136

2014-11-21 12:25:45

STRZAŁ W RUSOFILSTWO – PRZYPADEK FEDORA TACINCA

137

przedłużeniem rosyjskiego dziedzictwa kulturowego, ale własnym, odrębnym, słowiańskim, „niezależnym” tworem. Pogląd ten zdobył nawet zrozumienie w Budapeszcie, widzącym w nim przeciwwagę dla rusofilstwa. Można zaryzykować tezę, iż jego autor, Laszlo (wcześniej Wasylij) Chopei – twórca słownika rusko-węgierskiego – niezależnie od tego co sam sądził, może być uważany za ojca opcji rusińskiej – rusnackiej4. Z sąsiedniej Galicji, z drugiej strony Karpat, przenikały na obszar Rusi idee oraz – jak przed wiekami – ludzie, niosąc ze sobą ukraińską identyfikację etniczną. Opcja ta zdobywała zwolenników, zwłaszcza w górskich, bliższych Galicji rejonach, oddalonych od miejskich ośrodków doliny nadcisańskiej, częstokroć izolowanych z racji zacofania z powodu zwyczajnego niedostatku lub braku przejezdnych dróg. Niewątpliwy atut ukrainofilstwa stanowiła bliskość geograficzna i fizyczna, wcześniejsze migracje oraz podobieństwo lokalnych dialektów do podobnych z północnej części Karpat: Bieszczad, rejonów określanych jako Huculszczyzna. Węgrzy przejściowo również odnosili się do tej opcji z życzliwością, licząc na osłabienie rosyjskich wpływów, ale gdy z czasem zorientowali się w potencjalnym zagrożeniu, wykazywali większą wstrzemięźliwość5. Rusią po południowej stronie Karpat intersowało się też wielu ukraińskich działaczy, naukowców, pisarzy i etnografów, jak Mychajło Drahomanow, Iwan Franko czy Wołodymyr Hnatiuk, bądź Jurij Żatkowicz. Z inicjatywy jednego z nich, Iwana Franki doszło w 1896 r. do oświadczenia, będącego apelem przeciwko postępującej madziaryzacji na terenie Rusi, co zbiegało się z pompatycznie obchodzoną rocznicą 1000-lecia węgierskiej państwowości6. Tereny Rusi Zakarpackiej, wcześniejszego węgierskiego Kárpátalja, przypadły Czechosłowacji w raczej nieoczekiwany sposób, co jest sprawą znaną i nie wymagającą wyjaśnienia7. Czesi ten „dar losu” wykorzystali jako swoisty We wstępie do swojego słownika wydanego w Budpeszcie w 1881 r. Laszlo Chopei napisał: „ruski język [dla autora tych słów, tożsamy z karpatoruskim – M.J.], jest niezależnym i nie należy go uważać za lokalną formę – dialekt rosyjskiego narzecza”, [w:] Д. Д o p o ш e н к o, Угopcькa Укpaїнa, Użhorod 1992, s. 39. Wasylij Chopei zmienił, mieszkając w Budapeszcie imię, na bardziej madziarsko brzmiące Laszlo. 5 M. J a r n e c k i, Droga do identyfikacji narodowej..., s. 103–104. 6 I. C т p я п к o, Toвapиcтвo «Пpocвiтa»..., s. 61–65; «I ми в Эвpoпі: Пpoтecт гaлицьких pycинiв пpoти вмaдapcькoгo тиcячoлiття», w: Дo icтopiї нaцioнaльниx мeншин Aвcтpo-Угopщини, Ужгород 2001, s. 23. 7 K. L e w a n d o w s k i, Sprawa ukraińska w polityce zagranicznej Czechosłowacji 1918–1932, Wrocław 1974, s. 27–31; P.R. M a g o c s i, The shaping..., s. 76–101; W. B a l c e r a k, Powstanie państw narodowych w Europie Środkowo-Wschodniej, Warszawa 1974, s. 294–295; P. Š v o r c, Zakletázem..., s. 59–65; M. J a r n e c k i, Irredenta ukraińska w relacjach polsko-czechosłowackich w latach 1918–1939, Kalisz–Poznań 2009, s. 73–78; Зaкapnaття 1919–2009, red. C. Beгeшa, Ц. Фeдинець, Ужгород 2009, s. 35–54. 4

PW_49.indb 137

2014-11-21 12:25:45

138

MICHAŁ JARNECKI

korytarz prowadzący do sojuszniczej Rumunii i strategiczny atut w rozgrywce z rywalizującą Polską i wręcz wrogimi Węgrami. Praga, obejmując Ruś Zakarpacką w posiadanie, nie posiadała jasnego planu zarządzania prowincją. Czas pokazał, iż niezależnie od generowania wewnętrznych konfliktów, obróciło się to przeciwko nowym gospodarzom. Po pierwsze, odwlekała wprowadzenie autonomii kraju, obiecanej w umowach międzynarodowych (traktat z Trianon i bardziej ogólne ustalenia z emigracją zakarpacką w Scranton i Pittsburghu) oraz własnej konstytucji. Nie miała ku temu specjalnej chęci i motywacji. W wieloetnicznym państwie mogłoby to zachęcić innych do podobnych postulatów. Po wtóre, nie mogła zdecydować się, której z orientacji narodowych udzielić swego poparcia. Pewnikiem była tylko nieukrywana niechęć do węgierskiej mniejszości, podejrzewanej, nie bez podstaw, o irredentystyczne tendencje. Niezdecydowanie Pragi nałożyło się na rywalizację dwóch głównych słowiańskich orientacji. Trzecia, czysto lokalna – rusnacka/rusińska – pozostawała długo w cieniu rusofilstwa i zwolenników ukrainizacji. Pod rządami Pragi, nieufnej wobec czynnika węgierskiego, który został odsunięty od władzy, wszystkie uzyskały nieskrępowane możliwości rozwoju. Wreszcie nastały tu zdecydowanie bardziej demokratyczne porządki, co należy zaznaczyć, pomimo manipulacji ze strony władz, wykorzystujących często ciemnotę i nędzne warunki bytowania większości, wiejskiego w swej masie, zakarpackiego społeczeństwa. Początkowo sympatią Hradu cieszyła się opcja ukrainofilska, co stanowiło pochodną poglądów ekipy rządzącej oraz pierwszego gubernatora, wywodzącego się ze środowiska karpatoruskicj emigracji w USA, Jerzego (George’a) Żatkowicza, jak również rozgrywki ze skonfliktowaną Polską. Karta ukraińska w sporze z II RP odgrywała istotną rolę, zatruwając i tak niełatwe stosunki słowiańskich sąsiadów. Prawdopodobnie czescy przywódcy nie zdawali sobie też sprawy, iż może owa karta stać się bronią obosieczną. Wyraźnym dowodem na wsparcie czynnika ukraińskiego stały się nominacje w Wydziale Szkolnym Zarządu Cywilnego tej prowincji, np. inspektora szkolnego Iwana Pankewycza – lingwisty i autora podręczników. Oprócz niego pracę w szkolnictwie łącznie z inspektoratem znalazło jeszcze kilkudziesięciu innych emigrantów z Galicji i Naddnieprza. Nie brakowało ich też wśród przedstawicieli wolnych zawodów8. W specyficznych warunkach Rusi Zakarpackiej niemal wszystkie kwestie dotyczące oświaty nabierały charakteru politycznego, stając się elementem Archiwum Akt Nowych (AAN), zespół Poselstwo w Pradze, sygn. 456, t. 109, k. 171–172 i 180; Raport konsula RP Karola Ripy z Morawskiej Ostrawy do Poselstwa w Pradze z 6.06.1930 oraz 13.06.1930, w którym został zacytowany artykuł z dziennika czeskiego „Lidove noviny”, nr 291 z 11.06.1930. Na Rusi miało wówczas pracować 50 ukraińskich nauczycieli – emigrantów i 28 lekarzy. 8

PW_49.indb 138

2014-11-21 12:25:46

STRZAŁ W RUSOFILSTWO – PRZYPADEK FEDORA TACINCA

139

w grze o rząd dusz i o władzę, w przyszłych – obiecanych, choć odwlekanych autonomicznych realiach. Łatwiej dzięki temu zrozumieć ukryte dno i emocje towarzyszące pochodnemu sporowi o dobór podręczników do nauki „lokalnego” języka, szczególnie, gdy nie było jasne, jakim ma on być i czy bardziej jest dialektem rosyjskim czy ukraińskim. Autorytety nadwełtawskiej lingwistyki z profesorami Jiřím Polivką i Luborem Niderle, skłaniały się raczej ku drugiemu wariantowi. Oparciem strukturalnym dla orientacji ukraińskiej stało się powołanie, nie bez pewnych perturbacji i przeszkód stawianych przez kręgi rusofilskie, kulturalno-oświatowej organizacji «Toвapиcтвo Пpocвітa» („Towarzystwo Proswita”). Nieprzypadkowo używano nazwy galicyjskiego odpowiednika, istniejącego od 1868 r., próbującego tworzyć swoje filie po drugiej stronie Karpat (wieś Skotarskie) jeszcze w końcu XIX stulecia. Oficjalnie Towarzystwo powstało w maju 1920 r.; w miesiącu poprzednim pierwsze zebranie organizacyjne zostało zerwane przez zwolenników orientacji rosyjskiej. Poszczególne sekcje i wydziały powstawały do lutego 1921 r. Prezesem został do końca legalnej egzystencji „Proswity”, tj. do 1939 r., Julij Braszczajko, a jego zastępcą ks. Augustyn Wołoszyn. Wyrazem życzliwości czy wręcz początkowego wsparcia władz, stało się przyjęcie członkostwa przez wielu czeskich urzędników, np. wicegubernatora Petera Ehrenfelda i inspektora oświatowego Josefa Peška9. Choć cyframi da się manipulować, warto przyjrzeć się staystyce. Rusofilskie Towarzystwo Oświatowe im. A. Duchnowicza (Oбщecтвo им. A. Дyxнoвичa) – oficjalnie powołane do życia w marcu 1923 r., wyrosłe na tradycjach wcześniej funkcjonujących instytucji, jak np. Towarzystwa św. Bazylego, dysponowało większą liczbą bibliotek, czytelni i filii, w porówaniu z ukrainofilską „Proswitą”, przechodzącą mimo swego dynamizmu, trudne chwile w apogeum kryzysu gospodarczego. Liczba placówek ukraińskich wówczas spadła, ale po 1932 r. ponownie zaczęła rosnąć. Jednak statystycznie rzecz biorąc, Towarzystwo im. Duchnowicza dysponowało większymi aktywami10. Miało to też swoje Дepжaвний аpxiв Зaкapпaтcькoї облacті (dalej: ДAЗO), ф. 72, oп. 2, cпp. 5 (broszura M. Twordiła, Icтopiя ocla тoвapиcтвo «Пpocвiтa» Пiдкapпaтcькoї Pyci в Ужгopoдi), арк. 2–6; I. C т p я п к o, Toвapиcтвo «Пpocвiтa»..., s. 73–80; Гaлyзeвий Дepжaвный Apxiв Cлyжби Бeзпeки Укpaїни (d. ГДA CБУ), zeznania J. Braszczajki przed organmi Smiersz w 1945, ф. 6, cпp. 71684, фп, арк. 50–52; B. Ш a н д o p, Cпoмини, T. 1 Kapпaтcькa Укpaїнa 1938–1939, Ужгород 2000, s. 214, wspomina o założeniu czytelni Proswity galicyjskiej w 1897 r. w Skotarskim przez Omeljana Sztefana, ojca znanego działacza Augustyna Sztefana. 10 W roku 1929 „Proswita” posiadała 176 czytelni, 4 filie i ponad 11 100 członków. W roku następnym wskutek działań rusofilskiej konkurencji, problemów finansowych i trudności z zatwierdzeniem statutu bibliotek, ich liczba spadła do 109, a liczba członków do 7240, ale w 1934 r. posiadała już 219 czytelni, 8 filii i 16 200 członków. W 1937 r. aktywa przedstawiały się następująco: 18 612 członków, 14 filii (w tym jedna w Pradze i dwie na Słowacji), 225 czytelni, 152 kólka teatralne, 9

PW_49.indb 139

2014-11-21 12:25:46

140

MICHAŁ JARNECKI

przełożenie na szkolnym „podwórku”, gdzie w użyciu przeważały podręczniki opierające się na rosyjskim rdzeniu językowym. Sytuacja powoli zaczęła się zmieniać po wspomnianych nominacjach i licznych, profesjonalnie napisanych – co potwierdzają specjaliści – publikacjach Pankewycza, które trafiały również do szkół. Stał on na stanowisku związku dialektów zakarpackich z językiem ukraińskim i proponował dostosowaną do lokalnych warunków gramatykę i ortografię11. Spotkało się to z kontrakcją zakorzenionych rusofilów, słusznie postrzegających w aktywności kulutralno-oświatowej emigrantów dla siebie zagrożenie i realną konkurencję. Spór nabierał rumieńców, przenosząc się także na forum organizacji nauczycielskich, doprowadzając i tam do podziałów. Przyniosło to w efekcie funkcjonowanie od przełomu lat 1929–1930 dwóch stowarzyszeń nauczycieli: Pedagogicznego Towarzystwa Podkarpackiej Rusi o raczej rosyjskiej orientacji i silnie ukraińsko ukierunkowanego Narodowo-Naukowego Towarzystwa Nauczycielskiego (tzw. Nauczycielskiej Gromady)12. Administracja czeska na Rusi zaczęła się stosunkowo szybko orientować, iż Ukraińcy, wykorzystując swoją pozycję w Wydziale Szkolnym oraz na innych urzędniczych stanowiskach, zaczynają przejawiać nadmierną samodzielność, potencjalnie groźną dla samej Pragi. Niepokoiły próby stworzenia i umocnienia wśród lokalnej społeczności przekonania o łączności duchowej, terytorialnej z ukraińskim dziedzictwem, czemu miały służyć treści przekazywane w szkołach czy też mapy pokazujące Ruś jako część przyszłej wielkiej Ukrainy. Bardziej 88 chórów, 18 orkiestr i 45 organizacji sportowych. W przypadku Towarzystwa im. A. Duchnowicza, to dysponowało ono w 1932 r. 277 bibliotekami i 302 czytelniami, 167 kółkami teatralnymi, 52 chórami i 36 orkiestrami oraz miało ponad 17 tys. członków. Dane za: ДAЗO, ф. 28, oп. 28, cпp. 1016, арк. 23–100 oraz ДAЗO, ф.12, oп. 3, cпp. 970, арк. 2 oraz źródłami cytowanymi przez I. C т p я п к o, op. cit., s. 105–109, także Нapиcи icтopiї Зaкapпaття, T. 2 (1918–1945), red. I. Гpaнчaк, Ужгород 1995, s. 419 i 424. 11 Z jego licznego dorobku można przytoczyć: И. П a н ь к e в и ч, Гpaмaтiкa pycho йaзикa для мoльoдшиx клac шкoл cepeднix i гopoжaнcькиx, Praha-Bratislava 1922 i następne wydania w Pradze; idem, Пoкpaйни зaпиcи нa пiдкapпaтcькиx-yкpaїнcькиx цepкoвниx книгax. Нaykoвый збopник Toв. Пpocвiтa, Ужгород 1928–1929; Idem, C мopфoлoгiї гoвopy ceлa Зaвaдки нa пiвдeннoм Cпiши нa Словаччині. Дoпiтaння a пpo клaciфkкaцию пiвдeннo-кapпaтcькиx гoвopїв мeжy Лaтopицeю i Бopжaвoю, Užhorod 1935; Idem, Nástin dějin ukrajinských zakarpatských nářečí. Část první. Narys istoriji ukrajins’kych zakarpats’kych hovoriv. Fonetika, Praha 1958; M. M u š i n k a, Hlasy predkov: zvukové záznamy folklóru Zakarpatska z archívu Ivana Paňkevyča (1929, 1935), Prešov 2003. 12 И. Г y c н a й, Языкoвый вoпpoc въ Пoдкapпaтcкoй Pyси, Ужгород 1921; ciekawą literaturą jest anonimowa broszura wytykająca Pankiewiczowi błędy i manipulację Гpaмaтикa Пaнькeвичa. Paзбopъ eя нa ocнoвaнiи дaныxъ нayки o языкy, пo peцeнзии пpoфecopa Г. Гepoвcкoгo, Ужгород 1930; M. J a r n e c k i, Irredenta ukraińska..., s. 142–143 oraz Idem, Droga do identyfikacji narodowej..., s. 107–108; I. C т p я п к o, s. 188–189.

PW_49.indb 140

2014-11-21 12:25:46

STRZAŁ W RUSOFILSTWO – PRZYPADEK FEDORA TACINCA

141

trzeźwo myślący czescy urzędnicy jeszcze w pierwszej połowie lat 20. zaczęli ostrzegać praskie władze nieświadome zagrożenia ukraińską irredentą13. Jednak opinie te z trudem przebijały się do centrali, gdzie największy niepokój, co zrozumiałe, budziła mniejszość węgierska, a podejrzenia o irredentystyczne tendencje kierowane były wobec części środowisk rusofilskich, sponsorowanych przez Budapeszt, naciskająch na szybką implementację obiecywanej autonomii. Uzasadnione podejrzenia budził zwłaszcza Autonomnyj Zemedelskij Sojuz – AZS, w drugiej połowie lat 20. XX w., pod kierownictwem Iwana Kurtjaka. Ukraińcy budując swoje struktury i fundamenty na Rusi, działali wówczas ostrożniej, nie naciskając na ralizację odkładanej na czas nieokreślony autonomii. Władze czechosłowackie zaczęły przekonywać się, iż administrowanie niespodziewanym nabytkiem jest trudniejsze, niż by się początkowo zdawało. Niełatwo było poruszać się w tym zakarpackim piekle. Stanowiło ono istotny kontekst i tło tejże narracji, doprowadzając do tytułowgo incydentu i kolejnej próby sił obu orientacji. Czechosłowacja ze względu na swoje sąsiedztwo i to jeszcze na najbardziej interesującym – wschodniogalicyjskim odcinku, stanowiła pierwsze państwo, które musiało zainteresować nacjonalistyczne środowiska ukraińskie. Stała się w ten sposób naturalną bazą do dalszych działań na terenie Polski. Była też pierwszym „zagranicznym” państwem, w którym utworzone zostały struktury niedawno powstałego OUN14. Nie jest do końca jasne, kto zakładał pierwsze komórki OUN na terenie Rusi. Czy był to (w roli sekretarza), wymieniany przez Romana Wysockiego – Ostap Bujdynyk, czy może (jak sugerują Julian Chiminiec oraz rusnacko-czeski autor – Iwan Pop) była to Stefania Nowakiwśka, małżonka znanego użhorodzkiego adwokata, członka zarządu Banku Podkarpackiego? Małżonkowie nieprzypadkowo wywodzili się z bardziej uświadomionej narodowo Galicji. OUN i późniejsza komórka UWO dla Nowakiwśkiej miały być filialnymi oddziałami lwowskiej struktury. Bujdynyk miał już kierować lokalną samodzielną jednostką organiza Narodni Archiv Praha, zespół Presidium Ministerske Rady (dalej PMR), kr 80, anonimowy raport MŠANO, czyli czechosłowackiego ministerstwa oświaty, bez wyraźnej daty dziennej, ale z kontekstu wynika, że z przełomu lat 1922–1923; M. J a r n e c k i, Irredenta ukraińska..., s. 149–153. 14 Doszło wówczas do koordynacji działań oraz integracji ukraińskich środowisk nacjonalistycznych, gdy na zjeździe w Wiedniu pomiędzy 28 stycznia, a 3 lutego 1929 r., powstała organizacja Ukraińskich Nacjonalistów (OUN). W obradach uczestniczyło ok. 30 osób z Czechosłowacji, Francji, Niemiec, Gdańska, Belgii i Austrii oraz 5 z Galicji Wschodniej. R. W y s o c k i, Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów w Polsce w latach 1929–1939, Lublin 2003, s. 90–91; należy wymienić także prace ukraińskich specjalistów od tej tematyki, choć należy dodać, że ich autorzy w zagadnienie to zaangażowani byli emocjonalnie jako członkowie i sympatycy OUN: П. M i p ч y к, Нарис історії ОУН, t. 1, 1920–1939, Львів 1993 (reprint edycji München–New York–Toronto 1968) oraz B. M a p т и н e ц ь, Укpaїнcькe пiдпiлля. Biд УBO дo OУH, Winnipeg 1949. 13

PW_49.indb 141

2014-11-21 12:25:46

142

MICHAŁ JARNECKI

cyjną. Na początku lat 30. rola sekretarza przypadała Jarosławowi Herasymowyczowi, a następnie Mykole Nyckewyczowi. Na Zakarpaciu, według opinii lidera OUN Jewhena Konowalca, wyrażonej na tajnej konferencji w Pradze w 1932 r., prowadzona miała być „praca organiczna”: budowanie struktur i działania na rzecz edukacji kadr oraz wzrostu świadomości narodowej. Funkcjonujące podziemne komórki zasiliła głównie młodzież szkół średnich i wiejska. Prowindykiem krajowym OUN został na Zakarpciu Julian Chimieniec15. Niezależnie od założeń, we wczesnym etapie istnienia OUN w Czechosłowacji miał miejsce fakt, który niewiele łączyło z „pracą u podstaw”, dowodząc przejścia (choćby jednorazowo) do akcji bezpośredniej. Może na jego podstawie zrodziła się lub raczej utwierdziła dyrektywa Konowalca, nakazującego unikania działań terrorystyczno-dywersyjnych w nadwełtawskiej republice. Tym faktem była historia z czerwca 1930 r., w której jedną z głównych ról – myśliwego – zagrał Fedor Taciniec. Drugą, nie mniej ważną rolę – celu i ofiary – Jewgenij (Eugeniusz) Sabow, czołowa postać obozu rusofilskiego. Mimo traktowania przez OUN obszaru Czechosłowacji raczej marginalnie w pierwszym etapie działalności, powstała i tam – na Rusi Zakarpackiej, w seminarium nauczycielskim (na wzór galicyjski) – komórka bojowa Ukraińskiej Organizacji Wojskowej. Jej animatorką stała się najprawdopodobniej Stefania Nowakiwśka. Nie wymienia jej Wysocki w swych memuarach, zapewne dobrze zorientowany w sprawie Julian Chiminiec, a także Quasi-encykopedia OUN-UPA (Квазіенциклопедія ОУН-УПА) oraz emigracyjny badacz dziejów ukraińskiego nacjonalizmu – Petro Mirczuk, jak i wspomniany Iwan Pop16. Nowakiwśka, pracując jako nauczycielka muzyki i śpiewu w Nauczycielskim Seminarium w Użhorodzie, miała łatwy kontakt z młodzieżą. Szkoła stanowiła jeden z bastionów ukrainofilstwa na Rusi Zakarpackiej. Stefania Nowakiwśka posiadała wśród słuchaczy autorytet z racji służby w roli sanitariuszki w obrosłej legendą formacji Strzelców Siczowych. Tam zetknęła się z Fedorem Tacincem (ur. 1912), pochodzącym z chłopskiej rodziny z górskiej wsi Kelieczin, w obecnym R. W y s o c k i, Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów w Polsce w latach 1929–1939, Lublin 2003, s. 368 i 379–380; Ю. Х и м е н е ц ь, Закарпаття – земля української держави. Нотатки з iсторiї Закарпаття, Ужгород 1991, s. 53–54 oraz w jego innej publikacji: Ю. Х и м е н е ц ь, Пoдiї нa Зaкapпaттi дo вepecня 1938 poкy, [w:] Мої спостереження із Закарпаття, wersja internetowa, w: http://exlibris.org.ua/zakarpattia/r12.html – wejście z 4.04.2013; I. P o p, Dějiny Podkrapatské Rusi v datech, Praha 2005, s. 335. 16 M. В е г е ш, ОУН нa Зaкapпaттiї, w: «ОУН і УПА». Наукова конференція І. Франківськ 16–17.1.1993, Стрий 1993, s. 152; Квазіенциклопедія ОУН-УПА, w: http://www.oun-upa.org.ua/ encyclopaedia/n.html – wejście na stronę z 4.04.2013; Ю. Х и м е н е ц ь, Пoдiї нa Зaкapпaттi дo вepecня 1938 poкy, [w:] Мої спостереження із Закарпаття, wersja internetowa w: http://exlibris. org.ua/zakarpattia/r12.html [wejście z 4.04.2013]; I.P o p, Dějiny Podkrapatské Rusi v datech, Praha 2005, s. 335; П. М і р ч у к, Нарис історії ОУН..., t. 1, s. 544. 15

PW_49.indb 142

2014-11-21 12:25:47

STRZAŁ W RUSOFILSTWO – PRZYPADEK FEDORA TACINCA

143

rejonie (powiecie) miżgirijskim, który studiował w seminarium. Warto pamiętać, iż w przypadku Zakarpacia, obszary położone wyżej – w górskich dolinach, bliżej też Galicji, posiadały silniejszą ukraińską orientację. Wiązało się to z dawnymi migracjami i kontaktami górali z obu stron karpackiego grzbietu17. Chłopak przeszedł wstępną patriotyczną szkołę, nie licząc domu rodzinnego, w „Płaście” – ukraińskim odpowiedniku ruchu skautowego, a także w wiejskim kole organizacji „Proswita”. Mając 16–17 lat trafił do jednego z głównych ośrodków ukraińskiej orientacji – Seminarium Nauczycielskiego w Użhorodzie, którego dyrektorem był ks. Augustyn Wołoszyn, osobiście znający rodziców chłopca, co ponoć odegrało pewną rolę podczas egzaminów wstępnych. On także załatwił zwolnienie Fedora z opłat za internat, pozostawiając jedynie symboliczną opłatę za wyżywienie18. Z kolei Jewgenij Sabow reprezentował nie tylko inne, starsze pokolenie, ale i przeciwstawną opcję polityczną. Był swego rodzaju ikoną rusofilstwa. Urodził się w 1859 r. we wsi Werbjaż (niedaleko Wołowca). Jego ojcem chrzestnym był znaczący na Rusi historyk – Iwan Duliszkowicz. Wiedzę zdobywał w kilku gimnazjach: w Użhorodzie, Mukaczewie, Preszowie i Lewoczy, co wynikało z przenosin rodziców. Po ukończeniu seminarium greckokatolickiego w Użhorodzie, pracował jako wikary we wsi Ardanów, a następnie został wykładowcą języka rosyjskiego w użhorodzkim gimnazjum (1887–1899). W 1898 r. otrzymał nominację na proboszcza w Sewljuszu (obecny Winohradiw) i uzyskał godność archidiakona mukaczewsko-użhorodzkiej eparchii (diecezji). Sabow zasłynął jednak przede wszystkim jako literat i autor podręczników szkolnych. Wypracowywał wariant miejscowego języka literackiego, dostosowując lokalne dialekty i węgierskie zapożyczenia, których z założenia en bloc nie odrzucał, jeśli okazywały się użyteczne i powszechne. Dostosowywał w takiej sytuacji madziarskie słowa do rdzeni języka rosyjskiego oraz lokalnych dialektów. Podręczniki Sabowa z zaproponowaną przez niego gramatyką i nazewnictwem zostały za zgodą władz węgierskich wprowadzone do autochtonicznych – rusińskich szkół Praszewszczyzny, uważanej przez wielu Ukraińców za część własnego dziedzictwa kulturowego i terytorialnego. Już tytuły większości jego prac zdradzały orientację autora: Русская граматика и Читанка літературного язика Угро-Русских, modlitewnik dla dzieci pt. Ангел-Хранитель, Хрестоматия церковно-славянских иугрорусских литературных памятников, zaś w języku węgierskim Церковнословянская грамматика, a w okresie czechosłowackiej M. J a r n e c k i, Republika Huculska, „Przegląd Wschodni” 2012/2013, T. XII, z. 3 (47), Warszawa, s. 622 i 632. 18 M. M o г o p и т a, Пocтpiл в мocквoфiльcтвo, «Укpaїнcькe cлoвo» z 5.10.1995 r., [w:] Kapпaтcькa Ciч. Maтepiaли нayкoвo-пpaктичнoї кoнфepeнцiї пpиcвячeнoї 56-iй piчницi Kapпaтcькoї Ciчi. Ужгopoд 11–12 бepeзня 1995, red. B. Хyдaнич, Ужгород 1995, s. 202–203. 17

PW_49.indb 143

2014-11-21 12:25:47

144

MICHAŁ JARNECKI

administracji Грамматика русского языка oraz Очерки литературной деятельностии образования карпаторуссов. Na nim opierał się też tekst innego rusofila, Michaiła Wasilienkowa19. Sabow powadził szeroką działalność społeczno-kulturalną. Jego liczne artykuły, czy to o treści religijnej, czy językoznawczej ukazywały się w loklanej i nawet budapesztańskiej prasie. Działał w okresie węgierskich rządów w oświatowo-wydawniczym towarzystwie «Унія» („Unia”). Redagował i był współwłaścicielem pisma «Наука». W okresie rządów Pragi redagował stojący na niezłym poziomie periodyk «Карпатскій СвЂтъ» („Karpacki Świat”). W okresie międzywojennym Sabow był prawdopodobnie najbardziej znaną, szanowaną i wpływową osobą obozu rusufilskiego. W uznaniu zasług w krzewieniu kultury rosyjskiej został wybrany prezesem zawiąznego w 1923 r. wspomnianego już Towarzystwa Kulturalnego im. A. Duchnowicza – prężnej organizacji dysponującej niemałym majątkiem w postaci sieci bibliotek, czytelni, teatrów oraz wielu budynków. Funkcję tę pełnił do swojej śmierci w 1934 r.20 Koniec lat dwudziestych i rok 1930 charakteryzowały się rosnącym dystansem praskich władz wobec obozu ukraińskiego na Rusi. Złożyło się na to kilka czynników. Drugim gebernatorem kraju (funkcja raczej prestiżowa i symboliczna), był umiarkowany rusofil Anton Beskid. Co istotniejsze, odszedł wówczas ze stanowiska wicegubernatora, sprzyjający Ukraińcom, czeski biurokrata Peter Ehrenfeld, zastąpiony zdystansowanym Antoninem Rozsypalem. Nad Wełtawą coraz większy niepokój budziły coraz liczniejsze sygnały nielojalnej postawy ukraińskich działaczy. W drugiej połowie lat 20. do Pragi popłynął szereg raportów dowodzących potencjalnie groźnej postawy Ukrainców na Rusi. Wspomniany Rozsypal już nawet w październiku 1926 r. w piśmie do resortu oświaty (MŠANO), sugerował zmniejszenie subwencji dla „Proswity”, ze względu na wątpliwą lojalność jej aktywistów (są tylko usłużni, gdy otrzymają zapomogę)21. Czesi odebrali również jako demostrację siły i swego rodzaju prowokację ot Русская граматика и Читанка літературного язика Угро-Русских, Budapest 1890; АнгелХранитель, Ungvar 1891; Хрестоматия церковно-славянских и угрорусских литературных памятников, Ungvar 1893; Церковнословянская грамматика, Budapest 1894; Грамматика русского языка, Użhorod 1924; Очерки литературной деятельности и образования карпаторуссов, Użhorod 1925; P.R. M a g o c s i, The Shaping..., s. 59–65 i 138–141 i M. W a s l i e n k o w, Haшapeчъ: мeтoдичecкaя гpaмaтикa для pycкиx нapoдныx шкoл Пoдкapпaтcкoй Pycи, для II и III шкoльниx гoдoв, Mukacevo 1925; Енциклопедія українознавства, головний ред. В. Кубійович, t. 7, Paryż–NewYork, wyd. Молоде життя, 1973 i reedycja ukraińska, Lwów 1998, s. 2680. 20 Енциклопедія українознавства..., t. 7, s. 2680; Hayчный cбopник в пaмaть Євменія Сабова, Użhorod 1935; http://vynohradiv.info/publications/55-chyyim-dijachem-buv-evmenij-sabov – wejście 9.04.2013, krytyczny, napisany z ukraińskiego punktu widzenia, tekst autorstwa Dmytro Prigary. 21 ДAЗO, ф. 2/9c, oп. 1, cпp. 39, арк. 26–27, 37, 45–49, gdzie znajdują się raporty z 3.04. i 20.09.1929 r. oraz pismo Rozsypala do MŠANO z października 1926 r. 19

PW_49.indb 144

2014-11-21 12:25:47

STRZAŁ W RUSOFILSTWO – PRZYPADEK FEDORA TACINCA

145

warcie „Narodowego Domu Proswity” w październiku 1928 r., podczas którego podkreślano ukraiński charakter Rusi22. Irytację wzbudzały także pewne działania ukraińskiej emigracji, próbującej wykazywać większą niezależność od czeskich gospodarzy i nie da się ukryć – sponsorów. Konkretnie naraził się Hradowi lider eserowców Mikita Szapował, przewodniczący Ukraińskiego Komitetu Społecznego (Укpaїнcький Гpoмaдcкий Koмітeт), który oprócz kilku próśb skierowanych w stronę Zamku, przypomniał o niezrealizowanej autonomii Rusi i potrzebie jej wprowadzenia. Do furii mógł doprowadzić pogląd, iż to ziemia czysto ukraińska, co było dla Czechów nie do przyjęcia. Popadł w niełaskę i musiał z tego stanowiska odejść, zastąpiony bardziej uległymi Mykołą Gałaganem i Mykołą Hieorhijewem. Zaufanie do środowisk ukraińskich stało się jeszcze bardziej deficytowe23. Można też było mniemać, że w Pradze nie wzbudziły entuzjazmu postulaty wniesione w rezolucji Zjazdu Młodzieży Podkarpackiej Rusi w czerwcu 1929 r., z inicjatywy ukraińskich środowisk. Mimo deklarowanej a priori lojalności, żądania wycofania rosyjskich podręczników i w ogóle rosyjskiego języka, jako „obcego”, powołania ukraińskiego uniwersytetu, domagania się dymisji kierownictwa Wydziału Szkolnego Zarządu Cywilnego „Podkarpatske Ruse”, żądania usunięcia nauczycieli szerzących „czeski szowinizm” i zaprzestania utrakwizacji szkół, nie licząc innych pomniejszych oczekiwań, musiały niepokoić czechosłowacką administrację24. Niezależnie od tego, na Rusi rozpalał się antagonizm ukraińsko-rosyjski. Polityczne spory kryjące się za maską konf liktu językowego i szkolnego oraz rozpalone emocje wydać musiały dramatyczne owoce. Corocznie z inicjatywy Towarzystwa im. Duchnowicza był też ДAЗO, ф. 2/9c, oп. 1, cпp. 39, арк. 78–79 z policyjną notatką raczej tonującą obawy z 15.10.1928 oraz alarmistyczne w tonie „Podkarpatske Hlasy” z 7.10.1928 r. 23 Narodni Archiv Praha, PMR, kr. 156, sv. 315/4, Memorandum z 8.10.1928 r., komentowane przez urzędników Ministerstva Vnitra jako deklaracja irredenty; Centralne Archiwum Wojskowe (CAW), Oddział II SG, sygn. I.303.4-5624, k. 363–365, Meldunek z 2.03.1930 ze stwierdzeniem pogłębiającej się oziębłości pomiędzy M. Szapowałem a władzami czeskimi; AAN, MSW, sygn. 1055, Materiały o działalności Ukraińców w Czechosłowacji – analiza, 30.03.1931, k. 1; popularny, nieco uproszczony ukraiński punkt widzenia reprezentuje pogląd o wyraźnym, jakoby konsekwentnym – co prawdą nie jest, faworyzowaniu rusofilstwa przez Czechów – pełnych obaw, że uświadomieni Ukraińcy zechcą oderwać Ruś od Republiki, ale też i Węgrów, a nawet Polaków, znajduje się na stronie internetowej, gdzie autorzy szukają przesłanek i usprawiedliwienia dla czynu F. Tacińca w: http://kazez. net/book_44574_glava_276_Atentat_Fedora_Ta%D1%81in%D1%81ja.html–wejście 10.04.2013. 24 Центральний державний архів вищих органів влади та управління України (ЦДАВО України), ф. 4465, oп. 1, cпp. 242, арк. 3–4 (obustronne), z rezolucją Komitetu Zjazdu Młodzieży Podkarpackiej Rusi z 6.07.1929 r., z podpisami M. Rusynko, J. Sopko i W. Grendży-Dońskiego. Ten ostatni, uzdolniony poeta, stanie się znaczącą figurą w środowisku nacjonalistycznym w dobie autonomii na przełomie lat 1938–1939. 22

PW_49.indb 145

2014-11-21 12:25:47

146

MICHAŁ JARNECKI

organizowany w czerwcu Dzień Kultury Rosyjskiej. Ukraińscy nacjonaliści spod znaku OUN uznali to symboliczne wydarzenie, mające dowodzić „rosyjskości” Rusi Zakarpackiej, za najwłaściwszy moment do uderzenia w serce antagonistycznego obozu, wykazania swych racji oraz siły i skuteczności. * Właśnie dnia 1 czerwca 1930 roku, w czwartek, Fedor Taciniec – student III roku, oddał strzał do Jewgenija Sabowa, w chwili, gdy ten opuszczał mityng w miejscowym teatrze. Podobno jako cel w grę wchodził też zaproszony na imprezę jeden z liderów rusofilów z Galicji – Miron Baranowski, szef stowarzyszenia im. Kaczkowskiego, funkcjonującego w środowiskach wiejskich, ale zamachowiec nie mógł go rozpoznać. Taciniec wskutek panującego tłoku, nie zdołał trafić ofiary w głowę lub serce i chybił. Sabow nie został trafiony, nie wymagał hospitalizacji, a Tacinca natychmiast ujęto. Notatka policyjna wskazywała, że posłużył się rewolwerem marki Iver Johnson. Aresztowani zostali również za domniemany współudział jego koledzy: Mykoła Wajda i Wołodymyr Fedorczuk, jak również jako inspiratorka „antenatu” (jak nazywają zamach Czesi) – Stefania Nowakiwśka. Wzięła ona na siebie winę dostarczenia Fedorowi zakupionego nielegalnie 10 dni wcześniej rewolweru (pod mostem kolejowym w Użhorodzie). W pierwszym tygodniu listopada miejscowy sąd skazał Tacinca na rok, a uważaną za organizatorkę, Nowakiwśką na 5 lat więzienia. Dwaj pozostali aresztowani zostali uniewinnieni. Wskutek zaskarżenia orzeczenia przez prokuraturę, Sąd Najwyższy ČSR w marcu 1931 r. przychylił się do jej zastrzeżeń. Wykonawca, Taciniec otrzymał podwyższony wyrok, tym razem na 3 lata odosobnienia, a kara Nowakiwśkiej została utrzymana bez zmian25. Pomimo narastającego konfliktu językowo-szkolnego użycie broni, jako argumentu, wstrząsnęło Rusią Zakarpacką i wzburzyło też praskich komenta-

ДAЗO, ф. 2/9c, oп. 1, cпp. 100, арк. 103, Notatka policyjna z 3.06.1930 r., a także raport z tego samego dnia, skierowany do Zarządu Cywilnego Podkarpackiej Rusi – ark. 114–115, zaś tamże, ark. 111–113, Zeznanie świadka i uczestnika Kongresu, Stefana Fencika z 3.06.1930; ДAЗO, ф. 2/9c, oп. 1, cпp. 100, арк. 123–140, Raport analityczny z 4.06.1930 r., z pogłębionym tłem i detalami, osobami podejrzanymi oraz wymienionymi – przesłuchanymi świadkami w tej samej co wyżej sprawie; I. P o p, Dějiny Podkrapatské Rusi v datech, Praha 2005, s. 336–338; Ю. Хименець, Пoдiї нa Зaкapпaттi..., [w:] Мої спостереження із Закарпаття, wersja internetowa w: http:// exlibris.org.ua/zakarpattia/r12.html – wejście z 4.04.2013; П. М і р ч у к, Нарис історії ОУН..., s. 544–545 i ukraińska strona internetowa oparta na tezach zaczerpniętych głownie z pracy Mirczuka http://kazez.net/book_44574_glava_276_Atentat_Fedora_Ta%D1%81in%D1%81ja.html [wejście 10.04.2013]. 25

PW_49.indb 146

2014-11-21 12:25:47

STRZAŁ W RUSOFILSTWO – PRZYPADEK FEDORA TACINCA

147

torów26. Opiniotwórcze, bliskie grupie Hradu, „Lidové Noviny” po niespełna tygodniu zdobyły się na komentarz krytyczny zrówno dla ukrańskich aspiracji, jak i dotychczasowej praskiej polityki w tym regionie. Raport analityczny polskiej placówki z Morawskiej Ostrawy cytował z niemałą satysfakcją opinie znad Wełtawy. Choć niemała część Rusinów „po przewrocie” – jak często Czesi nazywali I wojnę światową – pogodziła się z nową rzeczywistością, to jednak innym marzyła się wielka, „soborna”, czyli zjednoczona Ukraina. Komentator posłużył się argumentami różnej jakości i skali. Zorganizowany przez sowieckie władze proces pokazowy w Charkowie, miał dowodzić istnienia silnego ukraińskiego ruchu nacjonalistycznego (kierownictwa rzekomej Organizacji Wyzwolenia Ukrainy – M.J.). Kolejnym potwierdzeniem jest zamach fanatycznego Ukraińca na rusofilskiego greckokatolickiego archidiakona. „To wszystko władze Republiki powinno zmusić, do reorientacji swej liberalnej, niezdecydowanej polityki”. Lokalna społeczność słowiańska, określana jest tam mianem „ludu rusińskiego”. Tenże lud „prędko nauczył się mówić po czesku, pomimo że Czesi bynajmniej nie mieli zamiarów czechizacji, opanowany został przez ludzi, którym w samej oddali nie uśmiecha się Praga, lecz może Biały Kijów”27. Gazetowy komentator jeszcze bardziej zaostrzyłby ton, gdyby znał szczegółowe opinie niektórych młodzieżowych sympatyków OUN, z Seminarium Nauczycielskiego w Użhorodzie, czy Szkoły Handlowej w Mukaczewie. Porównywano czyn Tacinca do sławnego zamachu Siczyńskiego na namiestnika galicyjskiego Andrzeja Potockiego, uważając że podobnie rozsławi on kwestię ukraińską. Wyrażali podczas przesłuchań żal, że Sabow nie został zabity, a jeden z nich miał nawet oświadczyć, że z większą jeszcze radością powitałby zastrzelenie szefa czeskiej administracji, Antonina Rozsypala. W ogóle, jeśli przyjrzeć się zeznaniom i śledztwu, użhorodzki wystrzał ujawnił też pokłady niechęci do czeskiej administracji, oskarżanej o sprzyjanie rusofilstwu i „kolonialną” politykę28. Październikowy numer miejscowego organu rządowego „Podkarpatske Hlasy”, zazwyczaj ważącego opinie w tym etnicznym tyglu, „Podkarpatske Hlasy”, 2.06.1930 i praskie „Lidové noviny”, 278, 3.06.1930 oraz nr 291 z 11.06.1930; «Pyccкaя зeмля» nr 17 z 2.06.1930 r., „Novoje Vremja”, nr 22 z 2.06.1930; ДAЗO, ф. 2/9c, oп. 1, cпp. 100, арк. 173–175 z wycinkami prasowymi o wyczynie „ukraińskiego fanatyka”. 27 AAN, Poselstwo w Pradze, sygn. 456, t.109, Raport z Morawskiej Ostrawy z 6.06.1930 r. i cytowana tam czeska prasa z rzeczonym atykułem określającym Ruś „małym Babilonem”. 28 ДAЗO, ф. 2/9c, oп. 1, cпp. 100, арк. 127–140, m.in. wypowiedź Michalicza, fragmenty powyższego rapotu z przypisu 24. Więcej detali, łącznie z kwestią kupna i sprzedaży rewolweru (Jewhen Buleca występował w roli sprzedawcy), ale też wylew pretensji młodzieży ukraińskiej pod czeskim adresem arkusze 142–169, z kolejną partią zeznań między 6 a 17.06.1930 r. Szczególnie pełne jadu są wypowiedzi W. Birczaka (ten oczekiwał z utęsknieniem likwidacji Rozsypala), Mikołaja Wajdy i szczególnie Iwana Nebeli (ark. 144, 163 i 166). 26

PW_49.indb 147

2014-11-21 12:25:48

148

MICHAŁ JARNECKI

zauważał pojawiający się na horyzoncie cień irredenty, głównie z racji aktywności „pewnych” ukraińskich emigrantów29. Kwestia musiała zainteresować polskich dyplomatów rezydujących w Czechosłowacji. Najbardziej pogłębioną analizę wydarzenia w tym czasie przedstawił użhorodzki konsul, Michał Świerzbiński. Zauważył, że sami Czesi „po czwartkowym wystrzale”, skonstatowali swój błąd w postaci faworyzowania Ukraińców, co uczyniło ich aroganckimi, jeśli nawet nie wręcz bezczelnymi30. Zamach podgrzał wcześniejsze emocje i uczynił jeszcze wyraźniejszymi linie podziału. Rozjuszeni incydentem rusofilowie domagali się nie tylko surowych kar dla sprawców, ale też dla bardzo szeroko rozumianych „inspiratorów”. Stefan Fencik, greckokatolicki ksiądz o niemałych politycznych ambicjach zauważonych i wykorzystanych potem przez polską dyplomację, znaczący członek antagonistycznego Towarzystwa im. Duchnowicza, bratanek sławnego kulturalnego animatora, domagał się represji wobec środowisk ukraińskich, łącznie z delegalizacją „Proswity”31. Jej kierownictwo odcięło się oficjalnie od czynu Tacinca za sprawą wypowiedzi ks. A. Wołoszyna oraz deklaracji prezesa Juliana Braszczajki32. Dodatkowo, jako duchowny, dyrektor szkoły, w której nabywał wiedzę osądzony i uwięziony, nie mógł pochwalać użycia broni i próby zabójstwa. Nie przeszkodziło to jednak liderowi ukraińskiej akcji politycznej i znanemu pedagogowi w odwiedzeniu zamachowcy. Rusofile, jak i zwolennicy orientacji ukraińskiej, okopywali się na swoich pozycjach. Polaryzację obserwowały z początkowym niedowierzaniem, a potem rosnącym niepokojem organy czechosłowackiej administracji, coraz bardziej odległej od wcześniejszej sympatii ku ukraińskim ambicjom i nadziejom. Urzędnicy znad Wełtawy i Łaby zorientowali się też, że wyrasta młode pokolenie, któremu działające legalnie struktury, jak np. partia ludowo-chrześcijańska – ugrupowanie ks. Wołoszyna, już nie wystarczają. Odnotowali – trudno dzisiaj jednoznacznie stwierdzić, na ile autentycznie – szczery szok w jej szeregach. Czesi oraz rusofile, a nawet ponoć i umiarkowani Ukraińcy, z coraz większą podejrzliwością AAN, MSZ, sygn. 5587-mkf B21 856, „Podkarpatske Hlasy”, nr 229 z 8.10.1930 r. Raport z Morawskiej Ostrawy z 12.06.1930 – głównie prasówka i garść własnych komentarzy, AAN, MSZ, sygn. 5586; Raport polityczny z 12.09.1931 r., k. 97–99 i 100–106, AAN, Konsulat Użhorod, sygn.460, t. 2. 31 AAN, Konsulat Użhorod, Raport z 27.09.1930, sprzeciw wobec ukrainizacji, s. 29–11; ДAЗO, ф. 2/9c, oп. 1, cпp. 59, арк. 13, Odpis listu Towarzystwa im. Duchnowicza do MŠANO z 21.06.1930 r., z podpisami S. Fencika i J. Kamińskiego; ДAЗO, ф. 2/9c, oп. 1, cпp. 100, арк. 172 z listem członków kierownictwa Towarzystwa im A. Duchnowicza – S. Fencika i J. Kamińskiego, postulującym surowe kroki przeciwko „szowinistom” ukraińskim i przyjrzenie się działalności „Proswity” z punktu widzenia lojalności wobec państwa z 2.06.1930 r. 32 ДAЗO, ф. 2/9c, oп. 1, cпp. 59, арк. 23–28, Raport policyjny z posiedzenia „Proswity” z dnia 30.06.1930 r. 29

PW_49.indb 148

2014-11-21 12:25:48

STRZAŁ W RUSOFILSTWO – PRZYPADEK FEDORA TACINCA

149

mieli obserwować aktywność „pseudoemigrantów” z Galicji, czy (rzadziej) znad Dniepru33. Należy podkreślić, iż kierownictwo OUN także wyciągnęło pewne wnioski, czego dowodziłyby zalecenia samego Konowalca, aby na terenie Czechosłowacji nie prowadzić poza pracą polityczną, akcji bezpośredniej, czyli terrorystycznej, podobnej jak w Polsce34. Zamach stał się, co zresztą artykułowali podczas procesu Taciniec i Nowakiwśka, pewnego rodzaju symbolem i znakiem dla współczesnych. Takim na kilka lat pozostał. Spór zaś toczył się dalej, ale już bez strzelania do siebie z rewolwerów. Strony prężyły muskuły, czego przykładem stał się choćby tzw. Ogólnonarodowy Kongres Karpatoruski, obradujący w bastionie moskalofilstwa – Mukaczewie, na którym przemawiała niedoszła ofiara zamachu, ks. E. Sabow. Podczas obrad, 10.10.1932 r. skandowane były hasła: „Niech żyje język rosyjski! Precz z Ukraińcami i ukrainizmem! Wypieraj, wszędzie skąd można Ukraińców!”35. Łatwiej też zrozumieć bojowe nastroje moskalofilów, ponieważ orientacja ukraińska zagnieździła się i zapuściła od 1926 r. korzenie w ich pozornej mukaczewskiej „twierdzy”. Została tam przeniesiona z Użhorodu de facto ukraińska Szkoła Handlowa, którą kierował niegdyś madziaron, Augustyn Sztefan. Wkrótce stała się ośrodkiem kultury spod znaku języka Tarasa Szewczenki, Iwana Franko i Łesi Ukrainki, co podkreślał jej absolwent – Julij/Julian Chimieniec36. Z kolei pokazem siły ukrainofilów stał się kolejny Zjazd Uczącej się Młodzieży Zakarpacia w lipcu 1934 r., przemieniając się w wielką narodową manifestacją, na której pomimo zakazu ministerstwa oświaty został rozwinięty błękitno-żółty sztandar. „Proswita” w tym czasie przezwyciężyła przejściowy kryzys i przeszła do ofensywy, powiększając struktury, zdobywając kolejne wsie i członków, doprowadzając do likwidacji funkcjonujące tam towarzystwo im. Michaiła Kaczkowskiego (na wzór podobnych z Galicji), pełniących tam rolę pomocniczą na najniższym szczeblu wobec Towarzystwa im. Duchnowicza. Wszystko to jednak mieściło się w ramach legalizmu37. W swoich analizach stosunków panujących na Rusi i sytuacji emigracji ukraińskiej w Czechosłowacji, polscy dyplomaci dostrzegli postępujący kryzys we wzajemnych relacjach. Zamach użhorodzki, wcześniejsze odsunięcie Mykyty Szapowała za zgłaszany postulat autonomii, a potem wydalenia niektórych Narodni Archiv Praha, PMR, hrabice (kanton) 156, sv. 314/1930, 14.08.1930, Politickepomery – sprawozdanie za II kwartał 1930 r. 34 R. W y s o c k i, Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów..., s. 380. 35 http://vynohradiv.info/publications/55-chyyim-dijachem-buv-evmenij-sabov – wejście 14.04.2013. 36 Ю. Х и м е н е ц ь, Пoдiї нa Зaкapпaттi..., [w:] Мої спостереження із Закарпаття, wersja internetowa w: http://exlibris.org.ua/zakarpattia/r12.html – wejście z 4.04.2013. 37 П. М і р ч у к, s. 544–545. 33

PW_49.indb 149

2014-11-21 12:25:48

150

MICHAŁ JARNECKI

nacjonalistyczych aktywistów (po zamachu na Pierackiego) i wreszcie sojusz z Sowietani, dokumentowały ten proces38. Rostrzygnięcie sporu, o ile w historii da się jednoznacznie takie momenty określić, nastąpiło w dobie autonomicznej, przynosząc sukces ukrainofilom, choć w międzyczasie (1937) i ich rywale odnotowywali drobne sukcesy w postaci plebiscytów szkolnych na rzecz wyboru podręczników. Rozporządzenia rządu Wołoszyna z listopada 1938 r., wprowadzające język ukraiński jako państwowy i obowiązkowy w administracji i szkolnictwie, spychające język czeski na drugą pozycję, były przypieczętowaniem zwycięstwa jego obozu. Koło historii zaczęło obracać się w innym kierunku, gdy tereny te znów zajęły Węgry, powtórnie przystępując do madziaryzacji, ale już w mniej brutalnej formie, poprzez faworyzowanie lokalnego kierunku rusnackiego. Działania te posiadały pewne szanse na sukces, gdyby rządy Budapesztu trwały dłużej. Sam główny „bohater” po wyjściu na wolność wyjechał w poszukiwaniu pracy do Austrii i Niemiec. Z więzienną przeszłością Taciniec nie miał szans na znalezienie godziwego zatrudnienia i ukończenia szkoły. Powrócił więc w zmienionej sytuacji politycznej, na początku roku 1938 i podjął wreszcie pracę nauczyciela. Podczas autonomicznego epizodu Rusi Zakarpackiej – Karpackiej Ukrainy, włączył się w krwioobieg życia politycznego. Był zarówno członkiem Karpackiej Siczy, jak i Ukraińskiego Zjednoczenia Narodowego, głównej, a potem i jedynej partii w tym kraju. Zginął rozstrzelany przez Węgrów, kilka dni po ich inwazji na Ruś w marcu 1939 r., wydany przez sympatyków Stefana Fencika, niegdyś współpracującego z Polską, a od wiosny i lata 1938 r. – z Węgrami39. Osoba Tacinca w zmitologizowanej wersji historii dołączyła do rzędu licznych bohaterów – męczenników ukraińskiej sprawy. Dziś w zachodniej, bardziej narodowo uświadomionej części kraju, częstym pozdrowieniem jest odzew na hasło: „Sława Ukraini” – „Herojam sława” (sława bohaterom). Dowodem stało się niedawne uczczenie jego pamięci przez partię „Swoboda”, nawiązujacej często do myśli i czynu OUN-UPA. We wsi, w której przyszedł na świat, została w 74. rocznicę

AAN, MSW, sygn. 1055. Materiały o działalności Ukraińców w Czechosłowacji – analiza, 30.03.1931, k. 1 oraz AAN, MSZ, sygn. 5296, Poselstwo w Pradze – kopia raportu z Użhorodu, 18.01.1936 Użhorod, k. 15–16. W tejże analizie znalazła się konstatacja, iż po fakcie wydaleń i wcześniejszej odstawce Szapowała oraz podpisaniu – wskutek sowietofilstwa sojuszu z Sowietami, Ukraińcy mogą szukać gdzie indziej oparcia i stworzyć na Zakarpaciu własny ruch polityczny. 18.01.1936 Użhorod, k. 15–16. 39 M. M o г o p и т a, Пocтpiл в мocквoфiльcтвo, «Укpaїнcькe cлoвo», 5.10.1995; О. П а г і р я, Карпатська Січ. Військове формування Карпатської України, Київ 2010, s. 45. 38

PW_49.indb 150

2014-11-21 12:25:48

STRZAŁ W RUSOFILSTWO – PRZYPADEK FEDORA TACINCA

151

jego śmierci z rąk Węgrów (20 marca 1939) odsłonięta tablica, przypominająca jego postać40. Z pozoru marginalny incydent z czerwca 1930 r. stanowi dobry przykład słabo u nas znanych konfliktów w zapomnianej i zacofanej Rusi w okresie międzywojennym. Zapowiadał jeszcze ostrzejszą konfrontację, która nastąpiła jesienią 1938 r., nie da się zaprzeczyć, nie bez udziału czynników zewnętrznych i dramatycznej sytuacji międzynarodowej, wymuszającej na Pradze ustępstwa na rzecz rozgorączkowanych, rozpolitykowanych zakarpackich elit, którym udało się pozyskać poparcie znacznej części lokalnej słowiańskiej społeczności. Ten swoisty „ukraiński festiwal” trwał tylko 5 miesięcy, ale pozostawił znaczące po sobie ślady w pamięci i micie, który ławo nie umiera.

PRZEGLĄD WSCHODNI

http://zakarpattya.net.ua/Partiji/108150-U-Kelechyni-Svoboda--vstanovyla-memorialnu-doshku-Fedorovi-Tatsyntsiu – wejście 11.04.2013. 40

PW_49.indb 151

2014-11-21 12:25:49

PW_49.indb 152

2014-11-21 12:25:50

Przegląd Wschodni, t. XIII, z. 1 (49), s. 153–180, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

Małgorzata Ruchniewicz Wrocław

PRZESIEDLENIA Z BIAŁORUSKIEJ SOCJALISTYCZNEJ REPUBLIKI RADZIECKIEJ DO POLSKI W LATACH 1944–1946 Wybór źródeł

ASOWE MIGRACJE, których scenerią w latach 40. XX w. stały się ziemie Polski (w granicach z 1939 oraz 1945 r.) należą do problemów stosunkowo intensywnie badanych przez historyków. Uwagę przyciągały i nadal przyciągają nie tylko losy ludności polskiej, ale także innych grup narodowych z tych obszarów: Niemców, Ukraińców, Białorusinów i Żydów. Częścią tego rozległego pola badawczego są przesiedlenia z ziem wschodnich II RP zaanektowanych przez Związek Radziecki, najpierw dzięki sojuszowi z III Rzeszą, a kilka lat później już za zgodą zachodnich partnerów w ramach decyzji tzw. Wielkiej Trójki. 9 i 11 września 1944 r., zanim jeszcze oficjalnie los Polski, jej legalnych władz i granic został rozstrzygnięty, PKWN z rządami republik radzieckich Białorusi, Ukrainy i Litwy podpisał umowy dotyczące przesiedlenia na zachód Polaków i Żydów (obywateli polskich do 1939 r.), a na wschód – Ukraińców, Białorusinów i Litwinów. Uruchomione w ten sposób zorganizowane ruchy migracyjne objęły po obu stronach granicy około dwa miliony ludzi. Nazywano je oficjalnie „ewakuacją” i „repatriacją”. Ten ostatni termin i pochodzący od niego „repatrianci” zakorzenił się bardzo mocno i na długo, zwłaszcza jako określenie Polaków z Kresów II RP. Czasem pojawia się także dziś, choć Krystyna Kersten już w latach 60. XX w. podawała szereg argumentów za jego odrzuceniem1. W czasach najnowszych pojawiły się K. K e r s t e n, Repatriacja ludności polskiej po II wojnie światowej (Studium historyczne), Wrocław–Warszawa 1974. W książce poświęconej powojennym przesiedleniom autorka pominęła problematykę losu Polaków na Kresach jako nie mieszczącą się w tym zagadnieniu. 1

PW_49.indb 153

2014-11-21 12:25:50

154

MAŁGORZATA RUCHNIEWICZ

natomiast takie określenia (o wiele częściej w publicystyce historycznej niż badaniach) jak: wysiedlenie, ekspatriacja, exodus, a nawet wypędzenie ze Wschodu. W historiografii utrwalił się natomiast inny termin: przesiedlenie, który – jak się wydaje – najwłaściwiej oddaje charakter przemieszczeń na zachód ludności polskiej z jej dotychczasowych siedzib. Trzeba wszakże pamiętać, że zagwarantowanej w umowach dobrowolności podejmowania decyzji przeczył nierzadko przymus sytuacyjny, ograniczający bardzo wyraźnie swobodne wyrażanie woli przez jednostkę. Położenie Polaków i środowisko w jakim egzystowali mogły siłą hamować ich dążenia do wyjazdu na zachód, lub przeciwnie – wręcz zmuszać do szybkiego podejmowania takich decyzji w obawie o życie i wolność. Przeważa jednak opinia, że losu Polaków nie można porównywać z sytuacją Niemców, jak i Ukraińców, którzy usuwani byli ze swych domostw siłą i na mocy odgórnych decyzji. Stan badań nad przesiedleniami zza nowej wschodniej granicy jest dość zróżnicowany. Pojawiła się pewna liczba publikacji, które mają charakter monografii lub edycji źródłowych. Na pierwszym miejscu wymienić trzeba książkę Jana Czerniakiewicza z 1987 r., choć krytykę wzbudził używany przez autora termin, jak i omówienie w jednej pracy ruchów migracyjnych o odmiennych charakterze (wyjazdy z Kresów Wschodnich i powroty zesłańców z głębi ZSRR)2. Czerniakiewicz podjął się jednak żmudnej analizy statystycznej materiałów Państwowego Urzędu Repatriacyjnego, szukając danych o podziale regionalnym, wiekowym, zawodowym, stanie posiadania przesiedleńców. Upadek komunizmu stworzył dla historyków nowe, o wiele korzystniejsze warunki pracy poprzez usunięcie barier politycznych i otwarcie dla badaczy szeregu archiwów. W interesującym nas aspekcie badań przyniosło to również wyraźny postęp. Kwestię przesiedleń ujęto w szerszym kontekście obserwacji procesów ludnościowych na byłych ziemiach wschodnich II RP w pierwszej połowie XX w.3 Znalazły one swe miejsce także w badaniach nad wybranymi terenami wschodnich województw. Uwzględniono je w gruntownej analizie przemian narodowościowych i ludnościowych na ziemiach dzisiejszej zachodniej Ukrainy w latach 30. i 40. XX w.4 Odrębną pracę poświęcono przesiedleniom do Polski z terenów dzisiejszej Litwy5. Wymienić należy również edycje źródłowe, J. C z e r n i a k i e w i c z, Repatriacja ludności polskiej z ZSRR 1944–1948, Warszawa 1987. Przemiany narodowościowe na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej 1931–1948, pod red. S. Ciesielskiego, Toruń 2003. 4 G. H r y c i u k, Przemiany narodowościowe i ludnościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1931–1948, Toruń 2005. 5 A. P a c z o s k a, Dzieci Jałty. Exodus ludności polskiej z Wileńszczyzny w latach 1944–1947, Toruń 2002. 2 3

PW_49.indb 154

2014-11-21 12:25:50

PRZESIEDLENIA Z BSRR DO POLSKI W LATACH 1944–1946

155

które zawierają wybrane dokumenty z archiwów polskich, a także ukraińskich6. Dotąd nie powstała jednak praca, która wykorzystałaby w pełni dorobek dotychczasowych badań i dostępne źródła, tworząc wielowątkową panoramę zarówno samych przesiedleń, jak i procesu osadniczego, którego aktywnymi uczestnikami stali się kresowiacy. Przesiedlanie ludności polskiej z Białorusi oraz białoruskiej z Polski nie doczekało się – jak dotąd – odrębnego i wyczerpującego opracowania w polskiej literaturze przedmiotu. Zagadnienie to poruszano jako jeden z problemów, składających się na szerszy temat badań. Już jeden z rozdziałów książki Czerniakiewicza poświęcony został ziemiom powojennej zachodniej Białorusi (s. 108–130). Zarys problemu znalazł się również w pracach o szerszej tematyce wydanych już w XXI w.7 Natomiast na Białorusi pojawiła się książka, która stanowi pierwsze w tamtejszej historiografii monograficzne ujęcie problemu polsko-białoruskich migracji8. W badaniach polskich prowadzonych do końca XX w. bardzo istotnym ograniczeniem był skąpy materiał archiwalny. W polskich archiwach przechowywano ledwie niewielką część materiałów pozostałych po działalności polskiego aparatu przesiedleńczego na Białorusi (głównie materiał statystyczny tworzony dla Państwowego Urzędu Repatriacyjnego). Wpłynęło to m. in. na dość skromną reprezentację źródeł dotyczących tego regionu w głównym wydawnictwie dokumentów z tej tematyki opublikowanym w 1999 r.9 Dopiero w czasie kwerendy poświęconej szeroko rozumianym przemianom na dawnych Kresach-Północno Wschodnich, którą autorka niniejszego artykułu prowadziła w Narodowym Archiwum Republiki Białoruś (NARB) od 2001 r., okazało się, że przechowywane są w nim nie tylko materiały wytworzone przez radziecką administrację – Radę Ministrów BSRR (RM BSRR – zespół 7) i aparat przesiedleńczy (Przedstawiciel RM BSRR ds. Ewakuacji – zespół 788), komitety partyjne (KC KP(b)B – zespół 4p), ale i zespół akt Głównego Pełnomocnika Rządu RP ds. Ewakuacji w BSRR Przesiedlenie ludności polskiej z Kresów Wschodnich do Polski 1944–1947, red. S. Ciesielski, Warszawa 1999; Polska i Ukraina w latach trzydziestych–czterdziestych XX wieku. Nieznane dokumenty z archiwów służb specjalnych, t. 2: Przesiedlenia Polaków i Ukraińców 1944–1946, red. Z. Gajowniczek, Warszawa–Kijów 2000. 7 M. R u c h n i e w i c z, Stosunki narodowościowe w latach 1939–1948 na obszarze tzw. zachodniej Białorusi, [w:] Przemiany narodowościowe na Kresach..., s. 294–315; Eadem, Wieś zachodniobiałoruska 1944–1953. Wybrane aspekty, Wrocław 2010, s. 165–192; E. M i r o n o w i c z, S. T o k ć, R. R a d z i k, Zmiana struktury narodowościowej na pograniczu polsko-białoruskim w XX wieku, Białystok 2005, s. 88–93. 8 A.F. W i a l i k i, Na razdarożży. Biełarusy i Paliaki u czas perasjalennja (1944–1946 gg.), Minsk 2005. Wstępny zarys tego problemu Wialiki opublikował także w Polsce: Idem, Periesielenije polskogo nasielenija z tieritorii BSRR w Polszu 1944–1947 gg., [w:] Studia z dziejów Europy Wschodniej, pod red. S. Ciesielskiego, t. 1, Wrocław 2002, s. 121–166. 9 Przesiedlenia ludności polskiej z Kresów... 6

PW_49.indb 155

2014-11-21 12:25:51

156

MAŁGORZATA RUCHNIEWICZ

(zespół 789). Nie jest jasne, w jaki sposób te ostatnie dokumenty, których odpowiedniki z terenu Ukrainy i Litwy przechowywane były od początku w Polsce (Archiwum Akt Nowych), trafiły w ręce władz radzieckich i zostały umieszczone w archiwum na Białorusi. Przez długie dziesięciolecia pozostawały praktycznie nieznane i niewykorzystane nie tylko przez badaczy polskich, ale i białoruskich. Materiały dotyczące przesiedleń znajdują się również w archiwach obwodowych, m.in. w Państwowym Archiwum Organizacji Społecznych Obwodu Grodzieńskiego (PAOSOG), skąd pochodzą dwa dokumenty prezentowane w tym wyborze (z zespołów nr 4 i nr 4832). Nie oznacza to, że wszystkie materiały archiwalne związane z przesiedleniami już znamy. Historycy nadal nie mogą korzystać z materiałów radzieckiego aparatu bezpieczeństwa na Białorusi. Jednak wraz z dostępną obecnie dokumentacją radziecką źródła wytworzone przez polskich pełnomocników mają pierwszorzędne znaczenie dla odtworzenia warunków, przebiegu i rozmiarów przesiedlenia z nowych ziem białoruskich do Polski. Chęć przeniesienia się do kraju w jego nowych granicach wyraziło poprzez akt rejestracji 535 tys. Polaków, najwięcej w obwodzie grodzieńskim. Biorąc po uwagę dane tuż sprzed wybuchu II wojny światowej, była to mniej więcej połowa polskiej populacji na tych terenach. Dotąd nie są nam znane szczegółowe dane jaką część polskiej społeczności, która przetrwała wojnę i terror dwóch okupacji, stanowiły wskazane osoby. Pełny bilans strat polskich na tych obszarach pozostaje wciąż postulatem badawczym, ale zważywszy na bazę źródłową, jest zadaniem co najmniej bardzo trudno wykonalnym. Z osób zarejestrowanych granice Białorusi opuściło ostatecznie jedynie około 231 tys. osób10. Dlaczego tylko tyle? Odpowiedź na to, jak i wiele innych pytań przynoszą obszerne materiały przechowywane w NARB. Niniejszy niewielki wybór z tych archiwaliów pokazuje ich różnorodność oraz dużą wartość informacyjną, które w pełni zostaną wykorzystane i zaprezentowane w planowanym studium historycznym. Prezentowane są tu dokumenty powstałe na wyższych szczeblach aparatu administracyjnego i partyjnego, jak i wytworzone przez urzędników zajmujących się akcją przesiedleńczą bezpośrednio w terenie. Odzwierciedlają one najczęstsze problemy, jakie powstawały w toku przesiedleń, oddają stanowisko władz radzieckich różnych szczebli, prezentują działania strony polskiej i relacje między aparatami urzędniczymi obu państw. Wszystkie dokumenty są w Polsce publikowane po raz pierwszy11. Podano je do druku z możliwie najmniejszymi ingerencjami w pisownię i ortografię. Zestawienie Głównego Przedstawiciela RM BSRR ds. Ewakuacji z 10 VII 1946 r. NARB, z. 788, inw. 1, t. 23, k. 27–28. 11 Część z nich weszła do wydawnictwa źródłowego: Umsiedlung der Polen aus den ehemaligen polnischen Ostgebieten nach Polen in den Jahren 1944–1947, hrsg. S. Ciesielski, Marburg–Wrocław 10

PW_49.indb 156

2014-11-21 12:25:51

PRZESIEDLENIA Z BSRR DO POLSKI W LATACH 1944–1946

157

Uwagi redakcyjne ujęto w kwadratowe nawiasy. Teksty skrócono o te części dokumentów, które nie odnoszą się do problematyki przesiedleń albo dotyczą zagadnień obszernie przedstawionych tu w innych prezentowanych dokumentach (lub związane są z kwestiami technicznymi). W dokumentach w języku polskim pozostawiono – jako elementy charakterystyczne dla tych tekstów – rusycyzmy i rosyjskie skróty instytucji (np. „rajispołkom” – rejonowy komitet wykonawczy, „s/s” – sielsowiet, rada wiejska). Wszystkie podkreślenia występują w oryginale dokumentów. W źródłach pozostawiono powszechnie zrozumiałe skróty bez rozwiązywania (np. c. – córka, s. – syn, zam. – zamieszkały, m. – miejscowość, tow. – towarzysz). Każdy dokument zaopatrzono w krótką informację o miejscu przechowywania, postaci i języku oryginału (jeśli jest inny niż polski). Tłumaczeń z języka rosyjskiego dokonała autorka niniejszego opracowania źródłowego.

PRZEGLĄD WSCHODNI

2006. Jest to uzupełniona z udziałem autorki niniejszego tekstu wersja niemieckojęzyczna cytowanego już tomu pt. Przesiedlenie ludności polskiej z Kresów Wschodnich... Spośród poniżej opublikowanych dokumentów znalazły się w niej źródła nr 9, 10, 12, 15, 23.

PW_49.indb 157

2014-11-21 12:25:52

158

PRZESIEDLENIA Z BSRR DO POLSKI W LATACH 1944–1946

ŹRÓDŁA Nr 1 1944 wrzesień 29, Brzostowica. – Specjalna informacja naczelnika Ludowego Komisariatu Bezpieczeństwa Państwowego (NKGB) w rejonie krynkowskim, Stiepowoja do sekretarza rejonowego komitetu KP(b)B w Krynkowie, Bielinowa o nastrojach politycznych polskiej ludności w związku z umową ewakuacyjną. Poufne W związku z porozumieniem radziecko-polskich rządów odnośnie przesiedleń polskich obywateli na terytorium Polski a Białorusinów na terytorium Białorusi. Nastroje polityczne Polaków zamieszkujących w rejonie krynkowskim charakteryzuje się w sposób następujący. Procentowo osiedleni tu Polacy stanowią 30–35%, przeważająca większość z nich jest urodzona w tutejszej okolicy i przeżyli tu dziesięciolecia osiadłym trybem życia, dlatego też ludność polskiej narodowości w większości nie pragnie rozstawać się ze swoimi gospodarstwami, reagują negatywnie na pytanie o ich przesiedlenie do Polski. I tak 20 września 1944 roku w rozmowie z mieszkańcem stacji Brzostowica, Zajkowskim na pytanie o przeprowadzkę do Polski, ten ostatni oświadczył: „Donikąd nie pojadę, żal mi majątku, który mam tu”. W rozmowie z mieszkanką Brzostowicy, Drabut Anną Kazimirowną na pytanie o przesiedlenie do Polski, taż oświadczyła: „Nie mam po co tam jechać, tu się urodziłam, dorastałam, i tu będę żyć. Tu mam swe gospodarstwo, a tam w Polsce nikt mi jeść nie da. Żyje mi się tu dobrze”. Mieszkańcy wsi Boryski w jodkowskim s/sowiecie1 według narodowości Polacy na odbywającym się zebraniu wsi oświadczyli:12 „Donikąd nie pojedziemy, gdyż tu się urodziliśmy, wychowaliśmy, mamy swe gospodarstwa i nie mamy co tam robić. A komu się nie podoba mieszkać na Białorusi, to niech jedzie do Polski”. W rozmowie z mieszkańcem wsi Staniewicze w jodkowskim s/sowiecie, Staniewskim Kazimierzem, tenże oświadczył: „Nie mamy żadnego interesu w przeprowadzce do Polski, nie żyje nam się tu źle. Mamy swą ziemię, bydło, budynki a dla chłopa więcej nie trzeba”. W rozmowie z żoną przewodniczącego wsi Ostankowszczyzna o przesiedleniu Polaków do Polski, ta ostatnia tow. Pieczko oświadczyła: „Nie zbieramy się jechać do Polski, boimy się przemieszczenia siłą, żal nam naszych gospodarstw, a i tu nie będzie gorzej. [...]” Obywatel Andrzejewski ze wsi Matewicze oświadczył: „Nie mamy co robić w Polsce, i tu żyjemy dobrze, jeśli znajdą się głupcy, to niech jadą”. Na wymienione wyżej nastroje Polaków w sprawie wyjazdu do Polski mają pewien wpływ elementy nastrojone antyradziecko, a mianowicie: 23 września mieszkaniec wsi Ignatowicze w makarowskim s/sowiecie, Polanowski w rozmowie na temat wyjazdu do Polski zgodnie z porozumieniem rządów, w obecności mieszkańców tej samej wsi Kojto S. N. i innych oświadczył: „A po co nam tam jechać, wszystko jedno i tak tam będą Sowiety, tylko tak mówią, że tam będzie Polska, a rządzić będzie radziecki rząd. I tu żyje nam się nieźle, gdzie by nie żyć, to wszystko jedno trzeba się podporządkować”.

Sielsowiet (ros.) – sielskij sowiet – wiejska rada delegatów.

PW_49.indb 158

2014-11-21 12:25:52

PRZESIEDLENIA Z BSRR DO POLSKI W LATACH 1944–1946

159

Mieszkańcy wsi Rusaki w rozmowach interesowali się: czy będzie niezależna Polska czy też będzie znajdować się pod kontrolą Związku Radzieckiego.

PAOSOG, zesp. 4, inw. 1, sygn. 6, k. 4–6, oryg., rkps, język rosyjski.

Nr 2 1945 styczeń 23, [b.m.]. – Odpis tłumaczenia pisma Głównego Pełnomocnika ds. Repatriacji Rządu Tymczasowego RP, Władysława Wolskiego do Głównego Pełnomocnika Rządu RP ds. Ewakuacji w BSRR, Zofii Wiśniewskiej o konieczności wstrzymania przesiedleń. [...] Nie mamy teraz możliwości przyjęcia od Was ludzi, a przysyłacie kolejne transporty bez mojej zgody. Spowoduje to bardzo nieprzyjemne skutki. Wyjechało około 11 tys. Białorusinów. Nie możemy przyjąć na ich miejsce takiej liczby, bo nie dysponujemy środkami transportu, by ich rozwieźć do oddalonych punktów. W dodatku zbiegło się to z ofensywą Armii Czerwonej i zajęcia nowych ziem. W związku z ofensywą transport kolejowy nie może rozwozić repatriantów i musimy wyładowywać ludzi na pierwszej stacji i siedzą oni na śniegu z dziećmi i chorymi. Jeśli na 20 I [19]45 r. wyjechały 7284 osoby, to jest to maksymalna liczba, jaką możemy przyjąć. A Wy przysyłacie następne. Dokąd ich kierujecie? Gdzie oni mają mieszkać? Obecnie wysyłać na zachód nie możemy. Za dwa–trzy tygodnie będzie całkiem inna sytuacja, będzie konieczność przysyłania większej liczby ludzi i wtedy nie będziecie hamowani. Ale teraz, dopóki kolej nie może ich przewozić, powinniście za wszelką cenę powstrzymywać ten napływ. Przysyłając ich teraz, posyłacie ich nie na życie, lecz na śmierć. Zrozumcie, że sytuacja jest bardzo poważna.

NARB, zesp. 7, inw. 3, sygn. 1916, k. 10, kopia, mps, język rosyjski.

Nr 3 1945 styczeń 31, Baranowicze. – Sprawozdanie inspektora A. Janczukowicza dla Głównego Pełnomocnika Rządu RP ds. Ewakuacji w BSRR, Zofii Wiśniewskiej z inspekcji w okręgu Słonim i Wołkowysk w dniach 23–30 stycznia 1945 roku. Po przybyciu do Słonima stwierdziłem, że w biurze Okręgowego Pełnomocnika pracuje sekretarz i dwóch pracowników. Dwóch pracowników znajduje się w rejonie Byteń, 2 wyjechało do Baranowicz po pieniądze i produkty, reszta razem z Pełnomocnikiem ob. Kuźmińską i przedstawicielem BSSR wyjechała do Zelwy i Mostów. W Słonimie zauważyłem wzmożony napływ ludności do rejestracji. Rejestrowano przy dwóch stołach. Praca w Okręgu była prowadzona tylko w 2 rejonach Słonimskim i Byteńskim. Rejon Zdzięcioł i Kozłowszczyzna nie mają pełnomocników, do Zelwy i Mostów wyjechało kilkanaście osób 22 i 23 stycznia w celu przygotowania transportów 30 stycznia w Mostach i, 3 lutego w Zelwie. Wyjechałem do Zelwy i tam zastałem zastępcę pełnomocnika ob. Frąckiewicza i 3ch pracowników. Ob. Frąckiewicz odbył w Zelwie konferencję z władzami i przeprowadził pogadankę z ludnością polską, gdyż rejestracja ludności natrafiła tam na trudności w związku z niewłaściwym podejściem do tej sprawy II-go sekretarza Partii, który według oświadczeń członków Komisji i ludności miał się wyrazić – „wyjeżdżają ze Związku Radzieckiego tylko jego wrogowie”. Po bytności ob. Frąckiewicza ludność przystąpiła do składania zgłoszeń. Komisja szacunkowa przystąpiła do wykonywania swych czynności.

PW_49.indb 159

2014-11-21 12:25:53

160

PRZESIEDLENIA Z BSRR DO POLSKI W LATACH 1944–1946

W Wołkowysku stwierdziłem, że pełnomocnicy rejonów Swisłocz, Porozów, Brzostowica nie znajdują się w rejonach, a w Okręgu. Wydałem zarządzenie niezwłocznego udania się do swoich rejonowych siedzib. Zauważyłem masowy napływ ludności życzącej ewakuować się. W Mostach zastałem ob. Kuźmińską z licznym personelem, który wyjeżdżał do okolicznych wsi i prowadził rejestrację i szacunek, przygotowując transport na 30 I. Dowiedziałem się, że do chwili przybycia ob. Kuźmińskiej w rejonie było zgłoszone tylko 30 rodzin, w dniu mojej inspekcji było zarejestrowanych 120 rodzin. Według otrzymanych informacji w Mostach po przybyciu ob. Kuźmińskiej z pracownikami nieznani sprawcy w nocy rozlepili na domach Polaków odręcznie napisane ulotki o następującej treści – „Rejestruje się na wyjazd tylko zdrajca narodu polskiego i świnia, która pilnuje tylko swego koryta”. Kilka tych ulotek zdjął osobiście ob. Malenkow – zastępca ob. Stepczenko i przekazał miejscowym władzom bezpieczeństwa. Powyższe wystąpienia miejscowych czynników reakcyjnych nie wpłynęło na tempo prac naszego Pełnomocnika. Po moim odjeździe zaszedł fakt zaginięcia okrągłej pieczęci polskiej, która według doniesienia Pełnomocnika została przez nieuwagę spalona razem z papierami w biurze w Mostach. Wracając z Mostów byłem w Wołkowysku, gdzie przy 20 kilku stopniach mrozu odbywał się ładunek transportu rolników z okolicznych wsi. Wagony były bez piecyków i ludzie musieli je zdobywać własnym przemysłem. 50 wagonów nienadających się do przewozu ludzi podanych na stacji Swisłocz nie przyjęto w dniu 28 stycznia i miały być podane po upływie kilku dni w lepszym stanie. Okręg Słonimski zorganizowany w pierwszych dniach grudnia ub. r. wskutek zcentralizowania pracy w Słonimiu nie mógł w swoim czasie ułatwić przesiedlenia ludności polskiej z całego terenu i do połowy stycznia prowadził pracę wyłącznie w okolicach miasta. To jest jednym z większych niedociągnięć organizacyjnych. Odszedł tylko jeden transport. Wydałem zarządzenia, które mają na celu decentralizację pracy i tym samym umożliwienie ludności polskiej łatwiejszego przesiedlania się.

NARB, zesp. 788, inw. 1, sygn. 5, k. 21–22, oryg., rkps.

Nr 4 1945 marzec 2, Miory. – List Rejonowego Pełnomocnika Rządu Tymczasowego RP ds. Ewakuacji w BSRR w Miorach J. Kozła do Okręgowego Pełnomocnika Rządu Tymczasowego RP ds. Ewakuacji w Głębokiem, A. Korolko o przebiegu ewakuacji na podległym mu terenie. Szanowny Panie Pełnomocniku!13 Wysłany do Mior rozkazem Sz. Pana przybyłem tu 23 II, znalazłem przy pomocy Rajispołkomu2 lokal i 24 II zacząłem rejestrację. Znalazłem dwóch współpracowników wśród miejscowej inteligencji w osobach: p. Władysława Januszkiewicza, człowieka z ukończonymi 2-ma kursami medycyny i p. Władysława Kleśty, nauczyciela, łodzianina, który zgodził się pracować honorowo do swego odjazdu (ma już dokumenty na wyjazd). Ponieważ wyjeżdżałem z poruczeniem wynalezienia pełnomocnika rejonowego na miejscu, uważam się za pełnomocnika tymczasowego. Nikt jednak z miejscowej inteligencji nie zgadza się pracować na stanowisku pełnomocnika rejonowego. Januszkiewicz, choć mógłby być pełnomocnikiem, zgodził się być tylko drugą siłą. Może znajdzie się kandydat na miejscu w Głębokiem, albo jeśli Szanowny Pan Pełnomocnik zdoła skłonić p. Januszkiewicza, to proszę przysłać mi szefa, a ja bym był drugą siłą. Pracy tu w Miorach jak widać z początków będzie bardzo dużo, gdyż ewakuować się chce prawie cały rejon i już rejestrują się całe wsie. Dziennie rejestrujemy ponad 70 gospodarstw i od 24 II do 1 III zarejestrowaliśmy 327 gospodarstw (1164 członków rodziny). Łącznie z zarejestrowanymi w Głębokiem liczba zarejestrowanych w miorskim rejonie wynosi 470 gospodarstw.

Rajispołkom (ros.) – rajonnyj ispołnitielnyj komitiet – rejonowy komitet wykonawczy.

PW_49.indb 160

2014-11-21 12:25:53

PRZESIEDLENIA Z BSRR DO POLSKI W LATACH 1944–1946

161

Władze robią znaczne trudności w wielu sprawach, a przede wszystkich z wydawaniem sprawek3 o narodowości. Od 27 II sprawki są prawie wcale niewydawane w całym rejonie. Domówiliśmy się na specjalnie zwołanym posiedzeniu z sekretarzami Rejonowego Komitetu Partii, z prezesem Rejonowego Wykonawczego Komitetu i Naczelnikiem NKWD, że będzie się wydawało sprawki po piśmiennym potwierdzeniu przez deputata4 wioski i świadków, że dany obywatel był i jest narodowości polskiej, a tymczasem bezpośrednio po tej konferencji Rajispołkom wydał sielsowietom dyrektywy inne, których wierną prawie dosłowną treść (czytałem przypadkowo te instrukcje) można poznać z załączonej sprawki z rezolucją Rajispołkomu. Uważając, że instrukcje Miorskiego Rajispołkomu dla sielsowietów są zbyt ostre, proszę interweniować w tej sprawie.14 W celu zahamowania masowej rejestracji na wyjazd stosuje się różne środki, jak zebrania agitacyjne, zastraszanie ludzi, wyznaczanie na roboty itd., a w jednym z sielsowietów, powialskim, 1 III każdego, kto się zgłosił po sprawkę aresztowano. Ciekawą propozycję zrobił też mi naczelnik NKWD, a mianowicie jako oficjalnemu przedstawicielowi obiecał dać zbrojną ochronę, która by czuwała nade mną w dzień przy biurze i w nocy. Proszę o radę jak mam się odnieść do tej propozycji. Sekretarze Rajispołkomu przychodzą do biura i w poczekalni dla ludności prowadzą agitacyjne zebrania z zastraszaniem ludności Uralem i Sybirem, mówią, że nie dopuszczą do wyjazdu 80% zarejestrowanych, będą obecni przy wydawaniu dokumentów, aby dyktować komisji, kto ma wyjeżdżać a kto zostawać itd. Zabronili, czy raczej usiłowali zabronić (no ich nie słucham) rejestrować po niemieckich dokumentach. W ogóle za tydzień pracy nagromadziło się tyle trudności do rozwiązania i tyle pytań, że trudno je wyliczyć piśmiennie i dopowie je p. Januszkiewicz. Na niektóre ważniejsze pytania prosiłbym też dać odpowiedź piśmiennie, abym się mógł nimi kierować. Proszę też koniecznie przysłać instrukcję, bo mi władze miejscowe chciały nawet zabronić pracować bez instrukcji. Czekam rozkazów, pomocy, informacji i pozostaję z poważaniem.

NARB, zesp. 788, inw. 1, sygn. 12, k. 102–103, oryg., rkps. Dopisek innym charakterem pisma: przetłumaczono na rosyjski 25 IV 45.

Nr 5 1945 marzec 13, Głębokie. – Pismo Okręgowego Pełnomocnika Rządu Tymczasowego RP ds. Ewakuacji w Głębokiem, A. Korolko do Głównego Pełnomocnika Rządu Tymczasowego RP ds. Ewakuacji, Z. Wiśniewskiej w sprawie utrudnień w pracy. Zgodnie tak jak żeśmy się umówili, przysyłam wszystko na piśmie potwierdzone dołączonymi dowodami, od pełnomocników rejonowych, a także skargi od petentów w różnorodnych sprawach, które to Pani załączam niektóre odpisy tylko, a to dlatego że oryginały pozostają u mnie ze względu na to że posłaliśmy do prokuratora. Cały ten załączony materiał prosiłbym bardzo dokładnie rozpatrzyć i poruszyć odpowiednie czynniki, bo stwarza sytuację niemożliwą i praca moja pozostaje wprost wyśmiana. Ludzie formalnie są wykolejeni z normalnego trybu życia, wystraszeni tak że nie łatwo jest wyciągnąć rzeczywistość od niego, a tym bardziej na piśmie. Z całego tylko można wywnioskować, że władze administracyjne, pomimo że wiedzą jak mają się ustosunkować, bo niejednokrotnie byli informowani o tym, wprost celowo utrudniają i dlatego powstają horrendalne skandale, z których wyjścia nie łatwo można i mnie znaleźć, a to dlatego że nie mam poparcia żadnego. Gdy chodzi o całokształt pracy biurowej był chaotyczny do mojego objęcia, załatwiało się wszystko od ręki bez pozostawianych dla siebie śladów, całą Komisją kierował przedstawiciel strony sowieckiej Druszkiewicz, który jak się zorientowałem nie bardzo obznajomiony z całokształtem pracy, dokumenty wszystkie nie były prowadzone, na

Sprawka (ros.) – zaświadczenie. Deputat (ros.) – delegat.

3 4

PW_49.indb 161

2014-11-21 12:25:53

162

PRZESIEDLENIA Z BSRR DO POLSKI W LATACH 1944–1946

przykład karty ubezpieczeniowe przy szacunkach i forma nr 10, o tych też dokumentach nikt tu nie wiedział. Niedokładności szacunkowe wyłażą dzisiaj na jaw, wysuwane przez władze administracyjne. Wydawano dokumenty nie stosując się do tego, kiedy będą transporty. Zasadnicze zło ostatniego. Przy wydawaniu dokumentów my nie mamy żadnej kontroli czy osobnik przy otrzymywaniu dokumentów na wyjazd zdał swoje personalne dowody wszystkie, na przykład polskie, rosyjskie, niemieckie, czy też zostawił obie rosyjskie a tylko niemieckie zdał. Mając dokumenty na wyjazd a także dużo czasu, może sprzedać czy też oddać osobie drugiej nie powołanej zupełnie, która skorzystać by mogła z wyjazdu, a ten pierwszy ma możność zarejestrować się w innym rejonie na podstawie pozostałych mu dokumentów (w lasach masa różnych elementów nie powołanych Niemcy, własowcy i inni). Intencje nasze właśnie przez ten system prowadzony pracy biorą w łeb, zaznaczam, że wydawanie dokumentów do czasu mego przyjazdu [dotyczyło] około 500 rodzin, z których żadna nie wyjechała i codziennie nachodzą mnie wprost nachalnie „dajcie transport”. Naszkicowałem z większa dla Szanownej Pani, bo gdybym chciał napisać dokładniej, jakie mam warunki pracy, to całe tomy i Pani nie miałaby nawet tyle czasu, aby przeczytać. Teraz jeszcze jedna rzecz zasadnicza, która mnie doprowadza do czarnej rozpaczy, to te 120 rodzin, które siedzą od 28 stycznia na rampie. Chyba nie potrzebuję Szanownej Pani opisywać tej Golgoty, wystarczy to jedno słowo „Golgota”. Pomijając prymitywne warunki higieniczne, jakimi człowiek musi posiadać, aby móc chodzić o własnych siłach i nie roznosić epidemii innym. Stan duchowy tych ludzi jest do niczego, myślą i mówią, że „Komisja polska przyjechała ich zniszczyć”. Nadali telegram do Marszałka Stalina, którego to cenzura nie puściła, do Związku Patriotów do Moskwy, do Kisielowa i inne. W każdym bądź razie na dzisiejszy dzień stan materialny tych ludzi jest nie do pozazdroszczenia, są już wypadku, że chodzą formalnie na żebry, inni wyzbywają się ostatnich rzeczy, które są dla nich niezbędne. Był przydział w lutym zapomóg od 1000–2000 [rubli], wypłaciłem to wszystko a nawet 250 więcej, nie wiem czy mnie buchalteria to uzna, ale zdecydowany jestem nawet dać ze swojej kieszeni. Posłałem telegram z prośbą o zezwolenie na dalsze zapomogi i prosiłem, odpowiedź której po dziś dzień nie otrzymałem. A nikt z Państwa nie chce wejść w moje położenie, jak ja tu mogę pracować, w takich warunkach, codziennie widząc łzy (to jeszcze dobrze), ale czasami z „lepszymi rzeczami przychodzą do mnie”. Pomijając różne sprawy stworzone przez administrację miejscową. Mam także różne krzyżyki z komisją sowiecką, ale to mniejsza, ostatnio zaczęło się naprawiać. Prosiłbym o niektóre wyjaśnienia na piśmie, czy jest naszym zadaniem, aby odsyłać mężczyzn w wieku służby wojskowej do wojenkomatów5, tych którzy do ostatniego dnia pracują i wojenkomat do wojska ich nie wzywał, zgłosili chęć wyjechać, strona sowiecka osób jak samotnych, tak i mało rodzinnych odsyła do wojska. Tak wyglądałoby to, że on w Polsce nie zostanie powołany, tylko koniecznie tu musi. Uważam to za absurd i proszę o odpowiedź. Załączony dokument z Wojska Polskiego, czy może służyć podstawą do zarejestrowania, skoro nie posiada innych dokumentów. Wszystkie załączniki, które tu załączam proszę jeszcze raz uważnie rozpatrzyć i nakierować niektóre do odpowiednich czynników, a także wszcząć odpowiednie kroki co do ogólnych spraw opisanych w sprawozdaniach moich, bo inaczej ja będę zmuszony podać się do dymisji.15 [...] P.S. Czekam na konkretną odpowiedź w sprawie oczekujących na ten transport 120 rodzin. Jeśli ten stan rzeczy ma trwać dłużej, to proszę o kredyt na zapomogi i to maksymalny.

NARB, zesp. 788, inw. 1, sygn. 5, k. 53–54, oryg., rkps.

Wojenkomat (ros.) – wojennyj komissariat – wojskowa komenda uzupełnień.

PW_49.indb 162

2014-11-21 12:25:53

PRZESIEDLENIA Z BSRR DO POLSKI W LATACH 1944–1946

163

Nr 6 1945 marzec 31, Mołodeczno. – Pismo Obwodowego Komitetu KP(b)B w Mołodecznie do sekretarza Rejonowego Komitetu KP(b)B w Oszmianie w sprawie masowej rejestracji na wyjazd do Polski. [...] Nikczemni wrogowie Związku Radzieckiego – polsko-niemieccy nacjonaliści, agenci londyńskiego reakcyjnego „rządu”, zaprzedając się ze swoim „rządem” niemiecko-faszystowskim ciemiężycielom kontynuują swą plugawą robotę. Na rozkaz swych panów – reakcyjnych polskich obszarników i kapitalistów – te kułacko-nacjonalistyczne elementy prowadzą walkę o oderwanie od Związku Radzieckiego zachodnich obwodów Białorusi. W tych celach prowadzą oni wśród ludności nacjonalistyczną, profaszystowską agitację, rozpuszczają wszelkie prowokacyjne pogłoski, w rodzaju: „Sowietów tu nie będzie, Anglia zmusi ich do odejścia stąd”, „Sowiety okupowały nas”, że „polska granica będzie na wschód od Radoszkowicz” itd. Polsko-niemieccy nacjonaliści udają „przyjaciół” polskiego narodu, usiłują umizgiwać się do Polaków, zamieszkujących na naszym terytorium. Stawiając cel oderwania od ZSRR rejonów zachodnich obwodów ZSRR polsko-niemieccy nacjonaliści fałszują historię narodów, zasiedlających zachodnią Białoruś, dążą do oszukania narodu wykazując, że dane terytorium jest polskim terytorium i że większość ludności stanowią to Polacy. W tym celu wmawiają Białorusinom, Rosjanom, a także obywatelom innych narodowości, sprawującym obrzędy kościoła katolickiego, że są oni Polakami. Początkowo, po porozumieniu naszego rządu z polskim rządem o przesiedleniu Polaków do Polski a Białorusinów na Białoruś, polsko-niemieccy nacjonaliści prowadzili agitację wśród ludności, by nikt do Polski nie jechał, niby że Polska tu będzie. Teraz widocznie przeorientowali się i wykonują inny manewr. Rozpoczęli wściekłą agitację za tym, by wszyscy zapisywali się na wyjazd do Polski. Masową zapiską do Polski kułacko-nacjonalistyczne elementy dążą do zademonstrowania, że tutaj jakoby ludność polska i że chce ona do Polski. Z drugiej strony, tym, swego rodzaju „plebiscytem” chcą wykazać przed światową wspólnotą, że Związek Radziecki nie oddaje Polsce także tych ziem, gdzie mieszka polska ludność. Dążąc do stworzenia tej antyradzieckiej demonstracji polsko-niemieccy nacjonaliści widocznie liczą i w tym wypadku, gdy wielu z zapisanych nie wyjedzie do Polski, by masowym zapisem spekulować w swej wrogiej agitacji, że tu mieszkają Polacy, że to polska ziemia, że Sowieci nie pozwalają Polakom żyć w Polsce itd., itp. Konieczne jest natychmiastowe ukierunkowanie na ten problem partyjnej organizacji i całego składu kierowniczego radzieckich, komsomolskich i innych organizacji, zorientować organy operacyjne i starać się ożywić ich pracę na linii walki z wrogimi elementami, prowadzącymi antyradziecką agitację w związku z problemem przesiedleń. Wszelkimi formami masowej politycznej roboty należy ujawniać działania wroga, demaskować prowokacyjne pogłoski, rozpowszechniane przez siły kułacko-nacjonalistyczne w rodzaju „kto teraz nie wyjedzie, tego Sowieci po zakończeniu przesiedlenia wyślą na Sybir”, uzyskać przerwanie zapisów na wyjazd do Polski, nie dopuszczać przypadków zapisywania się na wyjazd do Polski nie-Polaków (Białorusinów-katolików). W pracy agitacyjnej należy być ostrożnym, nie dopuszczać do namawiania Polaków, by nie jechali do Polski i nie dawać tym możności rozpuszczania przez wrogie elementy demagogii, że Sowieci naruszają porozumienie o przesiedleniu, przeszkadzając Polakom jechać do Polski. Konieczne jest przejrzenie i przepisanie ksiąg gospodarstw/gminnych, usunięcie pomyłek w zapisach, w których obywatele katolickiego wyznania nie-Polacy – zapisani są jako Polacy. Należy wprowadzić tryb wydawania sprawek w sprawie tego, czy ten lub inny obywatel jest Polakiem. [...]

PAOSOG, zesp. 4832, inw. 1, sygn. 5, k. 20, kopia, mps, język rosyjski.

PW_49.indb 163

2014-11-21 12:25:54

164

PRZESIEDLENIA Z BSRR DO POLSKI W LATACH 1944–1946

Nr 7 1945 kwiecień 9, Oszmiana. – Sprawozdanie Okręgowego Pełnomocnika Rządu Tymczasowego RP ds. Ewakuacji w Oszmianie, L. Żeligowskiego z rozmowy z zastępcą przewodniczącego Obwodowego Komitetu Wykonawczego w Mołodecznie, Markowem. Dnia 6 IV 1945 r. biuro nasze odwiedził zastępca predsiedatiela6 Mołodeczańskiego Obispołkoma7, Markow, zapraszając personel i prosząc jednocześnie o ściągnięcie zainteresowanej publiczności na zebranie poświęcone przyjaznym stosunkom polsko-sowieckim na dzień 7 IV r.b.16 Zadość czyniąc jego prośbie, ogłaszaliśmy ustnie i w formie ogłoszeń o mającym się odbyć zebraniu. Dnia 7 IV r.b. o godz. 19-ej przybyłem do lokalu kina wraz z personelem na zebranie, cieszące się olbrzymim udziałem publiczności. O treści mającego się odbyć zebrania nie byłem poinformowany i uważałem podany w ogłoszeniu cel za miarodajny. Zebranie rozpoczął pierwszy sekretarz partii Klimow, od bardzo ciężkich zarzutów w stosunku do naszych pracowników, zarzucając im: 1) celową agitację wśród ludności na rzecz wyjazdu do Polski, 2) iż członkowie personelu rekrutują się z b. obszarników i wrogo nastawionych „czynowników”, zebranych z różnych stron świata, 3) iż urzędnicy nasi mają rzekomo żądać 2000 rubli, tytułem kary za wykreślenie z list rejestracyjnych osób, chcących zrezygnować z wyjazdu i zapowiadając, iż w stosunku do naszych pracowników po „obecnym pouczeniu” będzie zastosowany „podwał8”. Zwracając się w kierunku grupy, w której między innymi i ja zajmowałem miejsce, wyraził się, iż odpowiedzialne stanowiska są obsadzone przez piłsudczyków i młokosów. Zapowiedział, iż wyjechać mogą jedynie b. obszarnicy i „czynowniki”9, natomiast miejscowa ludność jako rdzennie białoruska, a również rodziny aresztowanych w żadnym wypadku nie wyjadą. Na wszystkie zarzuty stawiane nam, a w szczególności co do p. 3 publiczność bardzo głośno reagowała, protestując i gremialnie opuszczając salę. Na zakończenie przemowy mówca posunął się jeszcze dalej, oświadczając, iż jechać mogą jedyni ci, którzy urodzili się w Polsce i chwilowo tu przebywali. Jako drugi z kolei wystąpił Markow, który po dłuższym historycznym przeglądzie dziejów Białorusi, zapowiedział (w przeciwstawieniu do poglądów, wyrażonych poprzednikiem), iż wyjadą jedynie ludzie pewni politycznie, zaś niepewni, jak też rodziny aresztowanych w żadnym wypadku nie wyjadą. Po głośnych i licznych protestach publiczności dodał, iż również rolnicy będą mogli wyjechać po dokonaniu wiosennych zasiewów. Zebranie zakończył Klimow, nawołując zebranych do zastanowienia się nad wyjazdem i ewentualnym wykreśleniem się z list ewakuacyjnych. Reasumując powyższe dane, chcę podkreślić brak warunków dla normalnej i owocnej pracy, prosząc jednocześnie o natychmiastową interwencję.

NARB, zesp. 788, inw. 1, sygn. 12, k. 143, oryg., mps.

Predsiedatiel ( ros.) – przewodniczący. Obispołkom (ros.) – obłastnyj ispołnitielnyj komitiet – obwodowy komitet wykonawczy rady delegatów. 8 Podwał (ros.) – piwnica. Autor wypowiedzi ma na myśli aresztowanie. 9 Czynownik (ros.) – urzędnik. 6 7

PW_49.indb 164

2014-11-21 12:25:54

PRZESIEDLENIA Z BSRR DO POLSKI W LATACH 1944–1946

165

Nr 8 1945 kwiecień 15, Baranowicze. – Sprawozdanie starszego inspektora Biura Głównego Pełnomocnika Rządu Tymczasowego RP ds. Ewakuacji w BSRR, Strapko z inspekcji w okręgu Pińsk. Podczas mojej inspekcji w okręgu pińskim stwierdziłem, że praca pełnomocnika napotyka wiele trudności, związanych z ewakuację obywateli narodowości polskiej. Aczkolwiek dnia 8 kwietnia odszedł kolejowy transport 28 wagonów, to jednak ludność w zdenerwowaniu żąda większego transportu celem szybszego wyjazdu do Polski. Rolnicy przystąpili do pracy na roli, ale mimo wszystko nie przestali interweniować o wagony. Członkowie komisji codziennie wysłuchują skargi, wynikające z tytułu zapisania się i niemożliwości wyjazdu. Pełnomocnik Okręgowy w Pińsku mało się udziela zasadniczej pracy – cały jej ciężar spoczywa na zastępcy ob. Niedźwiedzkim. Podział funkcji przeprowadzony prawidłowo – praca biurowa wykonuje się sumiennie. Rejestracja na wyjazd praktykowana jest na podstawie paszportów „ausweisów”10, wojskowych biletów i sprawek wydawanych przez władze administracyjne. W oszacowaniu nieruchomości biorą udział również przedstawiciele BSSR, posługując się normami stosownie do miejscowości (wsi i miast). Na podstawie przeprowadzonego aktu rewizji pracy szacunkowej stwierdziłem prawidłowe stosowanie norm i właściwe wykonanie matematycznych obliczeń wartości nieruchomości wyłączając niektóre niedociągnięcia w pierwszych szacunkach. Wszystkie zarządzenia podaje się do wiadomości pracowników we właściwym czasie. Współpraca strony polskiej ze stroną sowiecką jest niewłaściwa – istnieją tarcia. Jak widać z doniesienia Rejonowego Pełnomocnika leninskiego rejonu ob. Nieczyporowicza, odnoszenie się miejscowej władzy do spraw ewakuacji nieprzychylne. Nie lepiej ułożyły się stosunki współpracy w rejonie telechańskim. Pełnomocnik tamtejszy po otrzymaniu norm szacunkowych dla miast, pracowniczych i letniskowych osiedli i osiedli posiadających budynki miastowego typu nie może niniejszych stosować w praktyce z tego względu, że okólnik pisany jest w języku polskim i przez to nie jest uznawany za podstawę przez członków strony sowieckiej z rajispołkomu.17 W Berezie Kartuskiej Pełnomocnik Okręgowy obywatel Surwiłło pracę prowadzi sumiennie i prawidłowo pod każdym względem, jak również wszyscy współpracownicy, odnoszący się do swych obowiązków poważnie. Skonstatowałem, że dokumenty przygotowane na trzy (3) transporty na ogólną ilość 270 rodzin, z tego 122 rodz. z Berezy Kartus. i 148 rodzin z Kosowa, Iwacewicz. W Janowie Poleskim wydane dokumenty dla rodzin na konny transport, który odejdzie w najbliższych dniach. W Drohiczynie Poleskim będą wręczone na takiż transport dokumenty dla rodzin, dnia 17 IV 1945. Codziennie Pełnomocnictwo Okręgowe nawiedzają zapisani na wyjazd obywatele z płaczem i gorzkimi skargami narzekając na członków komisji, którzy jakoby doprowadzili Polaków do materialnej ruiny. Dużo jest zdecydowanych wszystko rzucić i iść do Polski na piechotę. Nadszedł czas siewu, ci, którzy otrzymali dokumenty w styczniu i lutym, obecnie nie mają czym zasiać ziemi. Zapasy, jakie pozostały na drogę przez dłuższe oczekiwanie, zostały zużyte. Sytuacja komisji ciężka, podczas gdy Pełnomocnictwo w tym wypadku jest bezsilne. Ludność tym gorzej się czuje, że władze administracyjne i wojskowe dają ku temu powód. Np. dnia 2 IV 1945 r. i 8 IV [19]45 po mszy w kościele Rajwojenkomat11 organizował obławę na mężczyzn w Berezie Kartuskiej niedaleko kościoła. Na interwencję Rajprzedstawicielstwa12 BSSR 10 mężczyzn zostało zwolnionych, a 6 (sześć) odesłano do punktu etapowego [w] Brześciu n/B celem skierowania ostatnich do Armii Czerwonej. Wobec takiego stanu rzeczy i w ogóle warunków istniejących w Okręgu powstały niezadowolenie tylko wśród zapisanej na wyjazd ludności, ale także wśród członków Komisji. Niektórzy wyrazili nawet życzenie wystąpienia z tej pracy dlatego, że nie daje ona moralnego zadowolenia.

NARB, zesp. 788, inw. 1, sygn. 5, k. 25, oryg., rkps.

Ausweis (niem.) – dokument tożsamości wydawany podczas okupacji niemieckiej. Rajwojenkomat (ros.) – rajonnyj wojennyj komisariat – rejonowy komisariat wojskowy, inaczej wojskowa komisja uzupełnień. 12 Przedstawicielstwo rejonowe, komórka zajmująca się ewakuacją do Polski. 10 11

PW_49.indb 165

2014-11-21 12:25:54

166

PRZESIEDLENIA Z BSRR DO POLSKI W LATACH 1944–1946

Nr 9 1945 maj 22, Mińsk. – Protokół nr 278 posiedzenia Biura KC KP(b) Białorusi dotyczący m.in. spraw ewakuacji. [...] 3. Wysłuchali: O niedostatkach w pracy organizacji partyjnych w zachodnich obwodach BSRR w temacie przesiedlenia obywateli narodowości polskiej z Białorusi do Polski. Postanowili: KC KP (b) Białorusi stwierdza, że obkomy13 i rajkomy14 KP (b) B, obispołkomy i rajispołkomy zachodnich obwodów Białorusi przy pracy nad przesiedleniem ludności polskiej z BSRR do Polski w wielu przypadkach same odsunęły się od tej pracy, nie ustanowiły potrzebnej kontroli, przekładając całą pracę dotyczącą ewakuacji na rejonowych przedstawicieli RKL15 BSRR, co doprowadziło do poważnych błędów i niedostatków w przeprowadzaniu tego ważnego politycznie przedsięwzięcia.18 Organy partyjne i rady, zwłaszcza obwodu połockiego i grodzieńskiego, nie bacząc na wielką ilość sygnałów o prowadzeniu przez polskich pełnomocników rejestracji na wyjazd do Polski Białorusinów-katolików pod pozorem Polaków, nie przydali tym faktom odpowiedniego politycznego znaczenia i nie podjęli środków koniecznych do ich usunięcia. Po wpływem antyradzieckiej agitacji polskich nacjonalistów, księży i kułaków, straszących ludność polską i białoruską kołchozami, zsyłką pozostałych Polaków i Białorusinów-katolików na Sybir i Ural, rozpowszechnianiem prowokacyjnych pogłosek, że prowadzona rejestracja na wyjazd jest swego rodzaju tajnym plebiscytem oraz że powiększenie liczebności polskiej ludności w tych rejonach zapewni ich przyłączenie po wojnie do Polski. Pewna część Białorusinów-katolików dostała się pod wpływ tej agitacji nacjonalistycznej i złożyła podania o chęci wyjazdu do Polski. Korzystając z braku kontroli ze strony przedstawicieli rejonowych i miejscowych organów partyjnych i radzieckich, pełnomocnicy polskiego rządu w czasie przeprowadzania rejestracji na wyjazd do Polski bezpodstawnie zaliczali Białorusinów-katolików do Polaków, na podstawie niemieckich dowodów, zaświadczeń wydanych przez księży i innych dokumentów niemających mocy prawnej, a w wielu przypadkach także na podstawie jawnie sfałszowanych poświadczeń. Miały miejsce fakty, że Białorusinów-katolików zapisywano na wyjazd bez ich wiedzy i zgody. Organy partyjne i radzieckie nie zwróciły uwagi, że wielu Polaków i Białorusinów-katolików zapisywało się na wyjazd do Polski tylko po to, by uzyskać ulgi, przysługujące przesiedleńcom (zwolnienie z mobilizacji do Armii Czerwonej, do pracy w przemyśle, zwolnienie z podatków i obowiązkowych dostaw państwu), chociaż w rzeczywistości oni nie zamierzali przesiedlać się do Polski. Obkomy i rajkomy KP (b) B zachodnich obwodów Białorusi niezadowalająco pracują nad zdemaskowaniem tej antyradzieckiej prowokacyjnej działalności polsko-niemieckich nacjonalistów, słabo jeszcze prowadzą masowo-polityczną robotę, szczególnie wśród ludności wiejskiej, znajdującej się przez długi czas pod wpływem polskiej ideologii nacjonalistycznej, pod wpływem kościoła katolickiego, dążących do sztucznej polonizacji ludności białoruskiej w rejonach Zachodniej Białorusi. W pracy politycznej wśród ludności organizacje partyjne niedostatecznie wykorzystują takie wzniosłe historyczne osiągnięcia jak zjednoczenie narodu Białoruskiego w jednym radzieckim Białoruskim Państwie, zwrócenie chłopom ziemi, odebranej im przez polskich obszarników i niemieckich najeźdźców, otwarcie na wsi białoruskich szkół i innych instytucji kulturalnych, ustanowienie radzieckiego ładu i prawa. CK KP (b) Białorusi postanawia: Zobowiązać sekretarzy obkomów i rajkomów KP (b) B zachodnich obwodów Białorusi do poprawienia wskazanych w tym postanowieniu poważnych niedostatków, do których doszło w pracy nad przesiedleniem obywateli polskiej narodowości.

Obkom (ros.) – obłastnyj komitet – komitet obwodowy. Rajkom (ros.) – rajonnyj komitet – komitet rejonowy. 15 RKL – Rada Komisarzy Ludowych. 13 14

PW_49.indb 166

2014-11-21 12:25:54

PRZESIEDLENIA Z BSRR DO POLSKI W LATACH 1944–1946

167

Przejrzeć spisy zarejestrowanych na wyjazd z Białorusi do Polski a osoby, umieszczone w wykazach nieprawidłowo na podstawie dowodów niemieckich i innych dokumentów, nie posiadających mocy prawnej, wykluczyć ze spisów rejestracyjnych. Zobowiązać obkomy i rajkomy KP (b) B do rozwinięcia głębokiej roboty politycznej wśród ludności, zapewniającej dalsze zespolenie ludności zachodnich obwodów wokół władzy radzieckiej i partii, zobowiązać do systematycznego objaśniania ludności znaczenia zarządzeń władzy radzieckiej przeprowadzanych w zachodnich obwodach, codziennie demaskować polsko-niemieckich i białorusko-niemieckich nacjonalistów jako najemników niemieckiego faszyzmu, bez przerwy prowadzić walkę z kułacko-nacjonalistycznymi oszczerstwami wobec radzieckiego ustroju, wyjaśniać ludności, że tylko Państwo Radzieckie zapewni pracującym z obwodów zachodnich Białorusi prawdziwą wolność, materialny dobrobyt i szybki postęp kulturalny. Zaznaczyć, że główny przedstawiciel RKL BSRR tow. Cariuk niedostatecznie kierował pracą rejonowych przedstawicieli do spraw ewakuacji obywateli narodowości polskiej, na czas nie ujawnił dużych braków w pracy komisji i nie powiadomił o nich KC KP (b) B. Rozesłać do obkomów KP (b) B zachodnich obwodów BSRR w celu przedyskutowania memoriał ludowego komisarza spraw wewnętrznych BSRR tow. Bielczenko S. S. „O trybie wypełniania porozumienia między Rządem Białoruskiej SRR i Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego z 9 września 1944 roku w sprawie ewakuacji”. Polecić sekretarzom obkomów zachodnich obwodów BSRR donieść do 1 czerwca 1945 roku o podjętych krokach w sprawie wypełnienia niniejszego postanowienia.

NARB, zesp. 4p, inw. 61, sygn. 157, k. 13–14, kopia, mps, język rosyjski.

Nr 10 1945 lipiec 12, Baranowicze. – Raport inspektor Biura Głównego Pełnomocnika Rządu RP ds. Ewakuacji w BSRR, D. Wojciechowiczowej z pobytu w Holszanach. W dniu 29 czerwca otrzymałam od inspektora Janczukowicza delegację do Holszan, w okręgu Oszmiana w celu wzięcia udziału w pracy komisji mieszanej. Stronę białoruską reprezentował zamiesciciel predsiedaciela16 Rajispołkomu w Oszmianie obyw. Łapoćko, od władz miejscowych był wydelegowany deputat s/s Jurewicz. Praca komisji mieszanej odbywała się w budynku szkoły powszechnej w Holszanach.19 Z instrukcji co do pracy komisji mieszanych, wydanej przez Głównego Pełnomocnika do spraw ewakuacji wynika, że kontroli komisji mieszanej nie podlegają następujące dokumenty: 1) dowody polskie w których tu uwidoczniona jest narodowość polska, 2) książeczki wojskowe polskie w których uwidoczniona jest narodowość polska, 3) wyciągi z ksiąg gminnych i inne oficjalne urzędowe dokumenty, w których uwidoczniona jest narodowość polska, 4) dowody osobiste i wojskowe książeczki radzieckie z lat 1939–1941, 5) sprawki s/s poświadczone przez Rajispołkomy. Wobec tego uważałam, że ludność polska posiadająca wyżej wskazane dokumenty nie będzie w ogóle przechodzić przez komisję mieszaną. Co do innych dokumentów to wynika z instrukcji, że podlegają sprawdzeniu o ile są zakwestionowane przez stronę białoruską. Przy pracy na wstępie reprezentant strony białoruskiej oświadczył mi, że będzie kontrolował wszystkie dokumenty i ma prawo odrzucić nawet osoby z dokumentami nie podlegającymi kontroli. Na mój protest i oburzenie nie zwrócił żadnej uwagi i poradził mnie nie mówić na ten temat. W dniu 29 czerwca przeszło przez komisję tylko 37 rodzin polskich, ponieważ zaczęliśmy pracować późno o godz. 7 wieczorem, od razu po przybyciu do Holszan. Z tych 37 rodzin, 15 rodzin czyli prawie 50% ob. Łopoćko nie uznał za Polaków, nie mając ku temu żadnych podstaw. Według jego zdania człowiek urodzony na tych terenach nie może być Polakiem, a jest Białorusinem. Więc jeżeli deputat s/s Jurewicz mówił „zdiesznij”17, to pomimo mego sprzeciwu

Zamiestitiel predsiedatiela (ros.) – zastępca przewodniczącego. Zdiesznij (ros.) – tutejszy, miejscowy.

16 17

PW_49.indb 167

2014-11-21 12:25:55

168

PRZESIEDLENIA Z BSRR DO POLSKI W LATACH 1944–1946

zapisywano Polaka jako Białorusina. Natomiast inny człowiek posiadający takież same dokumenty, a nawet według zdania strony białoruskiej jeszcze mniej wiarygodne, ale określony przez deputata jako „najeżdży”18, był uznawany za Polaka.20 Jak się przekonałam już w pierwszym dniu pracy mojej w Holszanach wszystkie dokumenty niemiecko-litewskie, niemiecko-polskie i niemiecko-białoruskie dla strony białoruskiej są nieważne, mało tego kwestionowano nawet dokumenty wydane przez władze sowieckie w 1944 i 1945 r., nie mówiąc już o dowodach polskich, gdzie napisano, że język ojczysty jest polski. W dniu 30 czerwca r. b. przez komisję przeszło 71 rodzin polskich, z nich nie uznano za Polaków 41 rodzin, czyli więcej niż 50%. W tym dniu gorliwość strony białoruskiej była tak wielka, że dochodziła do absurdu. Na przykład nie uznano za Polaków: 1) Janowicza Andrzeja, s. Bolesława, zam. w Kamionce, s/s Kamionka, który przedstawił polskie dokumenty służbowe urzędnika państwowego oraz sprawkę s/s, 2) Żyzniewską Helenę, c. Józefa, zam. w Plebańcach, s/s Holszany, której mąż jest w wojsku polskim (to że członek rodziny jest w polskim wojsku strona białoruska nie bierze pod uwagę) i której matka Kunigielowa Maria, c. Władysława i rodzona siostra Urbanowiczowa Janina, c. Józefa, zamieszkałe w Holszanach w dniu poprzednim zostały uznane za Polki (pokrewieństwo przez stronę białoruską także nie bierze się pod uwagę), 3) Szyszko Jana, s. Michała, zam. w Holszanach, który przedstawił paszport sowiecki z 1940 r., 4) Ludkowskiego Józefa, s. Antoniego, zam. w Holszanach, który przedstawił książeczkę wojskową sowiecką z 1940 r. oraz paszport niemiecko-litewski. W dniu 1 lipca przeszło przez komisję 45 rodzin polskich, z nich nie uznano za Polaków 14 rodzin, czyli 32%. W dniu 2 lipca przez komisję przeszło 38 rodzin polskich, z których nie uznano za Polaków 18 rodzin, czyli prawie 50%. Biorąc pod uwagę ten fakt, że strona białoruska kontrolowała wszystkie dokumenty, nawet te które nie podlegają kontroli, za Polaków uznane zostały tylko te rodziny, które w ogóle nie potrzebowały przechodzić przez komisję mieszaną. Z rodzin zaś posiadających dokumenty określone w instrukcji jako niepodlegające kontroli, mimo to że twierdzili, że byli, są i będą Polakami, nikt za Polaków uznanym nie został, gdyż jak wspomniałam wyżej, zostały odrzucone nawet te rodziny, które posiadały dokumenty nie podlegające kontroli. Stąd wniosek, że dokumenty podlegające sprawdzeniu odrzucono w 100% zupełnie bezpodstawnie. Przy takim traktowaniu sprawy przez stronę białoruską praca moja w komisji mieszanej była nie tylko bezowocna, ale zupełnie bezcelowa i niepotrzebna, gdyż mój głos był głosem wołającego na puszczy. Uważam, że nie możemy uzależniać losu rodzin polskich od zdania deputata s/s, człowieka o mniej niż przeciętnym poziomie intelektualnym. Nie można pracować, jeżeli strona białoruska pogwałca na każdym kroku instrukcję wydaną dla komisji przez Polskiego Pełnomocnika Głównego i wydaje orzeczenie nie oparte na żadnych podstawach, zależne jedynie od swego widzimisię. Podczas pobytu mego w Holszanach miałam wizytację zamiesciciela predsiedaciela Obispołkoma w Mołodecznie ob. Markowa, sekretarza Rajkoma partii w Oszmianie i przedstawiciela NKGB ob. Markow oświadczył mnie, że praca moja jemu się nie podoba, że mnie „ubieriot”19 i nie pozwoli buntować ludności miejscowej. Uważał, że nie mam prawa informować o tym, że w razie nie dojścia w komisji mieszanej do orzeczenia zgodnego co do narodowości petenta, ostatniemu przysługuje prawo odwołać się do Pełnomocnika Głównego i Pełnomocnik Główny orzeka w tej sprawie ostatecznie. Uważam, że system zastraszania przy robocie w komisji mieszanej ma dać skutki ujemne, gdyż denerwuje i pozbawia chęci do pracy. Reasumując wszystko stwierdzam, że podczas pracy mojej w Holszanach do komisji mieszanej stawały jedynie rodziny polskie, co widać z nazwisk petentów, ich zachowania się, mowy oraz przedstawionych dokumentów. Jak wynika z oświadczenia b. pełnomocnika rejonowego w Holszanach ob. Dziemaszkiewicza Zenona, 75% ludności polskiej w Holszanach zostało zarejestrowanych na podstawie dokumentów niemieckich, gdyż innych dokumentów nie posiadali, więc odrzucenie tych dokumentów uważam za niesłuszne i krzywdzące dla ludności polskiej. Składając raport do decyzji Głównego Pełnomocnika, załączam wykaz rodzin zakwestionowanych.

NARB, zesp. 788, inw. 1, sygn. 5, k. 91, oryg., mps. 18

Najezżyj (ros.) – przybyły, napływowy. Ubieriot (ros.) – sprzątnie, zabierze.

PW_49.indb 168

2014-11-21 12:25:55

PRZESIEDLENIA Z BSRR DO POLSKI W LATACH 1944–1946

169

Nr 11 1945 wrzesień 18, Grodno. – Sprawozdanie z pracy Rejonowego Przedstawiciela Rady Komisarzy Ludowych BSRR ds. Ewakuacji, Putiaty dla Zastępcy Przewodniczącego RKL, Kuźmy Kisieliewa za okres 17 grudnia 1944–1 września 1945 r. [...] Sytuacja polityczna We wszystkich rejonach, wchodzących do okręgu nr 2, znajduje się wiele grup Armii Krajowej, które swoją antyradziecką działalnością wywierają wpływ na większość polskiej ludności. Oficjalnie o początku ewakuacji powiadomiono 17 grudnia 1944 r. drogą rozwieszania ogłoszeń w języku polskim i białoruskim w miastach i osiedlach z przewagą ludności polskiej, a także członkowie polskiej komisji razem z miejscowymi organami władzy prowadzili akcję informacyjną i objaśniającą tryb i warunki ewakuacji. Ludność odnosiła się do tych posunięć początkowo z niedowierzaniem, że do Polski nie powiozą, a wszystkich zarejestrowanych wywiozą na Sybir. Przyczynili się do tego bardzo biało-bandyci. W m. Grodno wywieszano przez 7 dni pod rząd obwieszczenia i na drugi dzień nie było już ani jednego. Pojawiły się bezpośrednie groźby ze strony polskich bandytów, że kto się zarejestruje, zostanie wykończony. Po odprawieniu pierwszego transportu z m. Lida na st. Grodno ujawniono w transporcie wiele antyradzieckich ulotek a kiedy transport przybył na st. Białystok, nocą na wagonach pojawiły się następujące napisy: „Jadą zdrajcy ojczyzny”. W rejonach nikt się absolutnie nie rejestrował, mówiono im, że tu była i będzie Polska, granica będzie przechodzić po Dnieprze. Po uchwałach Konferencji Krymskiej, gdzie powiedziano że wschodnia granica Polski będzie przechodzić wzdłuż linii Curzona i że polski rząd będzie reorganizowany na bardziej demokratycznej bazie, polscy biało-bandyci zabrali się za nową agitację. Wśród polskiej ludności pod groźbą użycia broni wymuszali, by rejestrować się i wyjeżdżać do Polski jakimolwiek sposobem, zwłaszcza płeć męska, zbroić się i wstępować w szeregi Armii Krajowej. Takie fakty miały miejsce zwłaszcza w rejonie woronowskim, gdzie zarejestrowało się ponad 100% [sic!] ludności rejonu. W rejonach raduńskim, szczuczyńskim, lidzkim zdarzały się przypadki, że grupy biało-bandytów osobiście pojawiały się w domach polskich gospodarzy i żądały zaświadczenia ewakuacyjnego. U kogo takiego nie było, nakazywali nazajutrz się rejestrować. W Grodnie przy odprawianiu transportu przez most na rzece Niemen doszło do ostrzelania z transportu ochrony mostu. Po rewizji na KPP pogranicznicy znaleźli broń. Praca organizacyjna Wszystkie rejony rozdzielono między członków komisji [przedstawicielstwa rejonowego – HR]. [...] Teraz w każdym rejonie okręgu pracuje jeden przedstawiciel ze strony radzieckiej przy polskim pełnomocniku, czego nie było do 1 września 1945 r. i co w pewnym stopniu odbijało się na pracy – niedostateczna kontrola nad rejestracją i ewakuacją. Obecnie wg stanu na dzień 1 września 1945 r. etaty przedstawicielstwa rejonowego są w następujących rozmiarach: Przedstawiciel rejonowy – 1 Zast. przedstawiciela rejonowego – 1 Pomocnicy – 9 Sekretarz – 2 Radiooperatorka – 1 Kierowca – 1 Razem – 15 osób Informowano miejscowe organy władzy o wszelkiej działalności polskich biało-bandytów, w rezultacie miejscowe organy władzy i przedstawiciele polskiej komisji prowadzili z ludnością pracę wyjaśniającą na temat istoty ewakuacji. Dzięki temu cała ludność zrozumiała, że jest to działanie dobrowolne i życzący sobie tego mogą wyjechać do Polski. Początek i koniec rejestracji W okręgu rejestracja rozpoczęła się 17 września20 i trwała do 1 maja 1945 roku. Podczas rejestracji pragnących się ewakuować wykorzystywano następujące dokumenty:21 Rosyjski paszport

Jest to informacja nieprawdziwa. W tym czasie nie prowadzono jeszcze rejestracji na wyjazd do Polski. 20

PW_49.indb 169

2014-11-21 12:25:56

170

PRZESIEDLENIA Z BSRR DO POLSKI W LATACH 1944–1946

Niemiecki paszport Polski dowód osobisty Książeczkę wojskową Polską metrykę Polską książeczkę wojskową Zaświadczenie z sielsowietu z podaniem narodowości. [...] Po decyzjach Konferencji Krymskiej, kiedy wschodnia granica Polski została ostatecznie określona, rejestracja przyjęła masowy charakter. Od 15 kwietnia do 1 maja 1945 roku zarejestrowano w okręgu ponad 70% ogółu zarejestrowanych gospodarstw. Odmowę wyjazdu pod wpływem agitacji złożyła tylko nieznaczna ilość, co wyjaśnić należy tym, iż zarejestrowanych nie mobilizowano do armii, uwalniano od wszystkich podatków i płatności, nie mobilizowano do pracy, oraz wskutek oddziaływania elementów antyradzieckich, które głosiły, że kto nie wyjedzie, tego wywiozą na Sybir. Po 1 maja do 1 września 1945 roku rejestracja prowadzona była w wyjątkowych wypadkach: a) członkowie rodzin, którzy z powodów niezależnych od nich nie mogli się zarejestrować, b) osoby zwolnione spod śledztwa, c) członkowie rodzin przybyłych z Niemiec, d) członkowie rodzin polskich żołnierzy. [...] Organizacja i praca Komisji Mieszanych Na podstawie instrukcji Głównego Przedstawiciela RKL BSRR ds. Ewakuacji i decyzji KC KP(b)B i RKL BSRR z maja 1945 r. w każdym rejonie zostały zorganizowane i działały komisje mieszane, w skład których wchodzili: 1. Członek polskiej komisji, 2. Przedstawiciel miejscowych organów władzy, 3. Przedstawiciel RKL BSRR ds. ewakuacji. W czasie pracy komisji rozpatrzono podania, a także [wydano] potwierdzenia do rosyjskich [sic!] paszportów z lat 1944–[19]45 – 642. Zdecydowano o otrzymaniu dokumentów ewakuacyjnych – 637. Odmówiono – 5. Nie było podań od obywateli, nie posiadających dokumentów i od Białorusinów-katolików. Ustalając narodowość komisja wykorzystywała: 1. Osobistą rozmowę, 2. Przesłuchanie świadków, znających osobiście ojca i matkę, krewnych i jego od momentu urodzenia. Ze strony miejscowych władz do komisji nie kierowano wniosków o umieszczenie na listach wyjeżdżających Białorusinów-katolików. [...] Procent ewakuowanych oraz wykreślonych ze spisów i odmawiających wyjazdu wyniósł 48,8%. [...] Ewakuowani wyjeżdżają w dobrym nastroju i stosunku do władzy radzieckiej. Pewne niezadowolenie ewakuowanych wiąże się z niepodstawieniem na czas wagonów. W celu szybszej ewakuacji ludności zarejestrowanej należy podstawiać wagony koniecznie wg planu. W większości członkowie polskiej komisji mają kontakty z biało-bandytami i dopomagają w wyjeździe tychże do Polski. Przykład: w Lidzie pełnomocnik rejonowy Maszczyk widział się z biało-bandytami, 5 km za miastem spotkał się z naczelnikiem sztabu oddziału pod pseudonimem Mazepa, ten ostatni przychodził osobiście do komisji i odprowadzała Maszczyka do domu. Podobne spotkania i korespondencję prowadzi pełnomocnik rejonowy w Woronowie Pogorzelski i sekretarz Wysocki, w rejonie raduńskim pełnomocnik rejonowy Wasilewski i sekretarz Demski odprawili do Polski grupę biało-bandytów, a bojąc się konsekwencji otrzymali od Głównego Pełnomocnika Wiśniewskiej zgodę na wyjazd do Polski. Wielu pracowników polskich komisji, mających kontakty z biało-bandytami, samowolnie zbiegło do Polski: z Lidy – Dobrzyński, z Żołudka – Pozderski, z Porzecza – Lejkowski, z Gordna – zast. Pełnomocnika okręgowego – Chwiesko. Sekretarz polskiej komisji Sawiński został aresztowany przez NKWD jako członek i organizator Armii Krajowej. Ujawniono przypadki sfałszowania podpisu mojego i mojego zastępcy w Lidzie – Sieńki, polskich pełnomocników – Kirejczyka, Dobrzyńskiego, a także podrobienie pieczęci: dwóch radzieckich i polskiej. O powyższym poinformowano miejscowe organy władzy, organy NKWD, NKGB.

NARB, zesp. 7, inw. 3, sygn. 1918, k. 222–227, oryg., mps, język rosyjski.

PW_49.indb 170

2014-11-21 12:25:56

PRZESIEDLENIA Z BSRR DO POLSKI W LATACH 1944–1946

171

Nr 12 1945 wrzesień 18, Mińsk. – Sprawozdanie członka delegacji RKL BSRR, G. Weresowa z pobytu w Warszawie w celu podpisania uzupełniającego protokołu do białorusko-polskiego porozumienia o ewakuacji z 9 września 1944 r. W celu podpisania Protokołu Uzupełniającego do Białorusko-Polskiego Porozumienia z 9 września 1944 roku „O ewakuacji ludności białoruskiej z terytorium Polski i obywateli polskich z terytorium BSRR” do Warszawy wyjechała delegacja Białoruskiego Rządu w następującym składzie: Przewodniczący delegacji – zastępca przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych Białorusi tow. Szawrow A.S. Członkowie delegacji: Główny Przedstawiciel RKL BSRR ds. ewakuacji tow. Cariuk W.Z. i przedstawiciel NKID21 BSRR tow. Beresow G.N.22 Delegacja przybyła do Warszawy 23 listopada b.r. Na lotnisku witali delegację wiceminister ob. Wolski i rada Radzieckiego Poselstwa tow. Szlachenko. Wieczorem, 23 listopada przekazano ob. Wolskiemu do wiadomości projekt protokołu uzupełniającego [...]. 24 listopada w budynku Radzieckiego Poselstwa przeprowadzono rozmowy, w których udział brali z polskiej strony: wiceminister i Generalny Pełnomocnik Polskiego Rządu ds. Repatriacji ob. Wolski, Główny Pełnomocnik Polskiego Rządu ds. Ewakuacji Wiśniewska. Głównymi żądaniami, zgłoszonymi przez stronę polską były: Przedłużenie terminu rejestracji obywateli, pragnących ewakuować się do 31 stycznia 1946 r. Nie wstrzymywać wyjazdu ewakuujących się z powodu zaległości podatkowych. Zgodzić się na ewakuację do Polski Tatarów i Karaimów, będących wcześniej polskimi obywatelami. Nasze żądanie – zabezpieczenie ochrony aparatu pełnomocników i ewakuującej się ludności białoruskiej i wzajemnie rozciągnąć [ją] na aparat polskich pełnomocników i polską ludność. Ob. Wolski uparcie bronił swego żądania z punktu pierwszego, motywując je tym, że po pierwsze rejestrację Polaków na Białorusi przerwano 1 maja 1945 roku i po drugie tym, że w związku z późnym podpisaniem protokołu uzupełniającego nie będzie możliwe zabezpieczenie rejestracji wszystkich chcących się ewakuować. Delegacja białoruska uznała, że można przedłużyć termin rejestracji do 15 stycznia, ale zdecydowanie wyrażała sprzeciw wobec dalszego przedłużania terminów, gdyż utrudniałoby to równoczesne wywożenie ludności rolniczej, która powinna zdążyć odbyć podróż do początku wiosennego siewu. Także drugi punkt wzbudził poważne spory. Zgadzając się, że od osób, które zarejestrowały się na wyjazd, należy pobrać podatki, ob. Wolski sprzeciwił się zdarzającej się praktyce żądania od wyjeżdżających zaświadczeń o pełnym rozliczeniu zaległości podatkowych. Ob. Wolski przytoczył przypadek, kiedy ewakuowanych wyciągali z wagonów z powodu niezapłacenia zaległości. Żądał, by z chwilą wyjazdu ewakuujący się byli zwalniani z wpłacania zaległości. Tow. Szawrow obiecał poddać ten problem do rozstrzygnięcia Białoruskiemu Rządowi. Polskie żądania udzielenia zgody na wyjazd do Polski Tatarów i Karaimów, byłych obywateli polskich, białoruska delegacja odrzuciła jako nie mieszczące się w białorusko-polskim porozumieniu. Strona białoruska zgodziła się obciążyć równą odpowiedzialnością polską i białoruską stronę za ochronę aparatu pełnomocników i ewakuującej się ludności, uznając, że w przypadku jednostronnych zobowiązań powstałby niekorzystny dla polskiego rządu oddźwięk wewnątrz kraju. Ob. Wolski poruszył również problem nietykalności aparatu polskich pełnomocników ds. ewakuacji w związku z mającymi miejsce aresztowaniami polskich pełnomocników. Zażądał, by w razie wykroczeń i przestępstw polskich pełnomocników przekazywać ich polskim władzom. Białoruska delegacji obiecała w przyszłości uzgadniać ze stroną polską problem represji w stosunku do polskich pełnomocników, dokonujących przestępstw. [...]

NKID – Narodnyj Komissariat Inostrannych Dieł – Ministerstwo Spraw Zagranicznych.

PW_49.indb 171

2014-11-21 12:25:56

172

PRZESIEDLENIA Z BSRR DO POLSKI W LATACH 1944–1946

Z powodu braku maszyny do pisania z białoruskimi czcionkami niemożliwe było utrwalenie tekstu protokołu w języku białoruskim, osiągnięto porozumienie, by protokół dodatkowy spisać po polsku i rosyjsku, a rosyjski egzemplarz wedle możliwości szybko zamienić na białoruski. Protokół dodatkowy podpisano 25 listopada w siedzibie premiera Osóbki-Morawskiego. [...] W związku z pobytem w Warszawie białoruskiej delegacji 24 listopada Prezydent Rzeczpospolitej Polskiej wydał przyjęcie na cześć przewodniczącego delegacji tow. Szawrowa. Przyjęcie odbyło się w rezydencji prezydenta w Belwederze. [...] W celu wypełnienia uzupełniającego protokołu i rozwiązania wszystkich problemów, postawionych w czasie rozmów w Warszawie, konieczne jest co następuje: a) Zakończyć ewakuację w terminie przyjętym w protokole można jedynie w warunkach znacznego zwiększenia liczby wagonów. Biorąc pod uwagę, że z 395 tys. obywateli polskich zapisanych na wyjazd nie wywieziono jeszcze 270 tysięcy i że w związku ze wznowieniem rejestracji oczekuje się, że ta liczba wzrośnie o 50–70 tysięcy ludzi, średnio miesięcznie potrzeba ponad 2,5 tysiąca wagonów. [...] b) Zaplanować ewakuację w taki sposób, by w grudniu, styczniu i lutym wywieźć ludność wiejską, tak by zdążyła ona przybyć na miejsce do czasu wiosennych siewów. c) Zabezpieczyć naszymi przedstawicielami główne miejsca koncentracji ewakuujących się Polaków. Rozpatrzyć na posiedzeniu Rządu żądanie polskiej strony, by nie wstrzymywać wyjazdu ewakuowanych z powodu niezapłacenie przez nich zaległości należności w naturze, podatkach w gotówce i rat ubezpieczeń. Przerwać aresztowania pracowników aparatu polskich pełnomocników bez uprzedniego uzgodnienia z polską stroną. [...] Na przyszłość koniecznie trzeba spełnić następujące: Podczas podpisywania porozumień ważne jest, by wcześniej o naszym projekcie powiadomić Poselstwa Radzieckie w celu uzyskania wstępnej zgody. W czasie zagranicznych podróży w celu odbycia rozmów i podpisania porozumień koniecznie należy zabierać z sobą maszynistkę i maszynę do pisania z białoruskimi czcionkami.

NARB, zesp. 788, inw. 1, sygn. 10, k. 114–117, oryg., mps, język rosyjski.

Nr 13 Baranowicze, 1945 grudzień 14. – Sprawozdanie Głównego Przedstawiciela RKL BSRR ds. Ewakuacji W. Cariuka z przebiegu ewakuacji do 1 grudnia 1945 r. [...] Z liczby zarejestrowanych na wyjazd do Polski 494 929 osób, ewakuowano – 128 273, czyli 32,5%.23 Z przytoczonych liczb widać, że między rejestracją a ewakuacją jest wielka różnica. Wyjaśnić to można z jednej strony taką okolicznością, że – jak widać – część ludności, w swoim czasie rejestrująca się na ewakuację do Polski, nie ma zamiaru wyjeżdżać, były wypadki że transport skierowany do załadunku ludności ewakuowanej z powodu odmów wyjazdu niektórych gospodarstw, nie był załadowany w całości. Jednakże, główną przyczyną powolnej ewakuacji był i jest brak potrzebnej ilości wagonów. Nie bacząc na wielokrotne starania Rządu Białoruskiej SRR i nasze, NKPS22 ogranicza podstawianie wagonów. W ostatnich miesiącach na brzeskich liniach kolejowych NKPS planuje podstawiać 300 wagonów miesięcznie, na białostockich liniach od 800 do 1000 wagonów. Przyjmując średni załadunek do jednego wagonu 9–10 osób, możemy wywieźć nie więcej niż 13 tysięcy ludzi miesięcznie. Równocześnie trzeba zaznaczyć, że koleje zaplanowanych przez NKPS wagonów w całości nie otrzymują. Szczególnie ciężko pod względem transportu kolejowego jest obecnie. Nadeszły chłody, a kolej jak i wcześniej wagony podstawia nieplanowo i nie na czas, po drugie, wagony te nie są przygotowane do jazdy zimą. W efekcie ludność ewakuowana czeka na rampach kolejowych i jest ładowana do nieprzygotowanych wagonów. Na nasze żądania, by dostosować wagony do 22

NKPS (ros.) – Narodnyj Komissariat Putiej Soobszczenija – Ludowy Komisariat Komunikacji.

PW_49.indb 172

2014-11-21 12:25:57

PRZESIEDLENIA Z BSRR DO POLSKI W LATACH 1944–1946

173

chłodów, tzn. wstawić piecyki, zarząd kolei odmawia, tłumacząc brakiem piecyków. Do rozwiązania tego problemu konieczna jest interwencja Rządu. [...] Rejestracja prowadzona jest wspólnie przez pełnomocników polskich i naszych przedstawicieli na podstawie dokumentów, potwierdzających polską lub żydowską narodowość. W tej sprawie 10 grudnia zwołano naradę przedstawicieli RKL BSRR i pełnomocników Polski ds. ewakuacji. Na spotkaniu wysłuchano informacji o przebiegu rejestracji w pierwszej dekadzie grudnia zgodnie z Protokołem Uzupełniającym. Z wystąpień przedstawicieli rejonowych RKL wynika, że szczególnej aktywności w rejestracji do Polski nie ma, z wyjątkiem niektórych rejonów. W ciągu 10 dni grudnia zarejestrowano 480 a w nich 1252 osoby. Największą aktywność w rejestracji na wyjazd do Polski przejawia ludność rejonów nadgranicznych z Polską: woronowskiego, świsłockiego, grodzieńskiego i in. Rejonowi przedstawiciele w Wołkowysku i Grodnie tłumaczą to tym, że ludność tych rejonów do 1 maja 1945 r. nie zapisywała się do ewakuacji w nadziei, że ich miejscowości przy ustalaniu granicy przypadną Polsce. Trzeba zaznaczyć, że w wymienionych rejonach, a także w rejonie lidzkim obwodu grodzieńskiego widoczna jest aktywność członków Armii Krajowej. Odnotowano fakty, gdy w rejonie lidzkim akowcy zachodzili do komisji i żądali wydania dokumentów ewakuacyjnych. Są w tych rejonach przypadki masowego fałszowania pieczęci komisji ewakuacyjnej i miejscowych rad i wykonywania fałszywych dokumentów ewakuacyjnych. W toku swej pracy na polu rejestracji chcących się ewakuować do Polski, napotykamy trudności, gdyż obywatele przybywają do komisji z żądaniem rejestracji ich na ewakuację, ale ich prośby nie możemy spełnić, ponieważ nie mają żadnych dokumentów potwierdzających ich narodowość, a miejscowe rady odmawiają wydawania zaświadczeń o narodowości, zasłaniając się brakiem zarządzenia RKL BSRR. By móc normalnie pracować nad wypełnieniem porozumienia o ewakuacji, konieczne jest proszenie Was o: Wydanie miejscowym radom polecenia wydawania zaświadczeń obywatelom polskiej i żydowskiej narodowości dla przedstawienia ich w komisjach ewakuacyjnych celem rejestracji, ponieważ niemieckie paszporty, książeczki wojskowe i radzieckie paszporty, wydawane w latach 1944–1945, zgodnie z postanowieniem KC KP(b) B z 22 maja 1945 r., nie są przez nas brane pod uwagę jako dokumenty określające narodowość. Wywarcie nacisku na zarządy Brzeskiej i Białostockiej Linii Kolejowej, by planowo podstawiały wagony do przewozu ewakuowanych i wyposażyły je odpowiednio do zimy. W związku z trudnościami przewiezienia ewakuowanych na stacje załadunkowe, w wyniku czego dochodzi do przestojów wagonów, polecić miejscowym radom okazywanie pomocy w postaci transportu samochodowego, ponieważ takiej pomocy do tego czasu nie okazywano. Równocześnie wnioskuję o organizację kolumny samochodowej w składzie 5–8 samochodów dla tego celu. Ponieważ w szeregu rejonów odnotowano fakty fałszowania pieczęci rejonowych przedstawicieli RKL, uważam za konieczne przygotowanie nowych pieczęci, na których przemianowano by rejonowego przedstawiciela na Okręgowego Przedstawiciela RKL. W ciągu 1945 roku dla całego parku samochodowego, liczącego 14 wozów, wydzielano paliwa w wielkości 1–1,5 tony miesięcznie, co nie wystarcza na zaspokojenie minimalnych potrzeb. Wedle informacji Stałego Przedstawiciela RKL BSRR, tow. Posypkina na potrzeby ewakuacji Rząd ZSRR dodał 50 ton paliwa do ogólnej puli RKL BSRR, jednakże do tej pory nie zwiększono nam miesięcznego przydziału paliwa. Według norm technicznych na 14 samochodów potrzeba miesięcznie 4800 kg paliwa. Proszę wydać w tej sprawie rozporządzenie.

NARB, zesp. 788, inw. 1, sygn. 4, k. 58–64, oryg., mps, język rosyjski.

PW_49.indb 173

2014-11-21 12:25:57

174

PRZESIEDLENIA Z BSRR DO POLSKI W LATACH 1944–1946

1946 Nr 14 1946 styczeń 20, Grodno. – Sprawozdanie Okręgowego Pełnomocnika TRJN ds. Ewakuacji w Grodnie, Kirejczyka dla Głównego Pełnomocnika Rządu TRJN ds. Ewakuacji w BSRR z rejestracji na wyjazd do Polski na terenie okręgu Grodno w okresie 1 XII 1945–15 I 1946. W dniu 1 grudnia 1945 r. po otrzymaniu telegraficznego zarządzenia Głównego Pełnomocnika RRP do spraw ewakuacji w Baranowiczach – w Okręgu Grodno zarządziłem rejestrację na wyjazd do Polski osób narodowości polskiej i żydowskiej, posiadających obywatelstwo polskie do 17 IX 1939 r.24 W myśl otrzymanych poleceń na zebraniu instrukcyjnym Pełnomocników Okręgowych i Przedstawicieli Rejonowych SNK23 BSRR do spraw ewakuacji dnia 10 i 11 grudnia 1945 r. w Baranowiczach rejestracja winna była objąć wszystkich uprawnionych do rejestracji. Na zebraniu instrukcyjnym Pełnomocnicy okręgowi otrzymali zapewnienie Głównego Przedstawiciela SNK BSRR do spraw ewakuacji, że władze miejscowe otrzymają od władz naczelnych rozporządzenie o wydawaniu dokumentów stwierdzających narodowość dla osób uprawnionych do rejestracji, tak w miastach, jak i na wsi. Na zebraniu instrukcyjnym wyjaśniono nam również, że powodem nie wydania dokumentu stwierdzającego narodowość nie może być nie opłacenie podatku, nie wniesienie kontyngentu lub nie wypełnienie planu nakreślonego przez władze, takiego jak wywózka drzewa z lasu. Władze miejscowe miały okazać wszelką możliwą pomoc dla zarejestrowania uprawnionych na wyjazd do Polski. Niestety, wszelka pomoc władz miejscowych w tym kierunku okazała się tylko teoretyczna, praktyka wykazała wręcz co innego. Już w pierwszych dniach rejestracji ze wszystkich rejonów popłynęły meldunki telefoniczne i pisemne Pełnomocników rejonowych o tym, że Władze miejscowe w szczególności sielsowiety otrzymały zakaz wydawania dokumentów stwierdzających narodowość. Łącznie z Rejonowym Przedstawicielem SNK-BSRR ob. Puciato [Putiato] zwróciliśmy się z meldunkiem pisemnym do Przewodniczącego Grodzieńskiego Obispołkoma ob. Ratajko z prośbą o interwencję i pomoc. Do meldunku pisemnego załączyliśmy odpis tekstu Protokołu uzupełniającego do porozumienia pomiędzy Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego i Rządem Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej z dnia 9 IX [19]44 r. podpisanego w Warszawie w dniu 25 XI 1945 r. Przewodniczący Grodzieńskiego Obispołkomu ob. Ratajko przyrzekł wydać odpowiednie zarządzenie podległym Mu Przewodniczącym Rajispołkomom i Gorispołkomom24 zmierzające do usunięcia przeszkód związanych z wydawaniem zaświadczeń stwierdzających narodowość. Ob. Puciato w tejże samej sprawie zwrócił się z prośbą o pomoc do Sekretarza Grodzieńskiego Obkoma Partii ob. Kalinina. Interwencja ta częściowo tylko odniosła pożądany skutek. Niektóre Rajispołkomy faktycznie wydały zarządzenia podległym sielsowietom o wydawaniu zaświadczeń o narodowości. Na terenie rejonu Grodzieńskiego natomiast wszystkie sielsowiety zaświadczeń tych w dalszym ciągu nie wydawały. Z całego rejonu Grodzieńskiego popłynęły skargi ludności na Przewodniczących sielsowietów. Codziennie tłumy, składające się z kilkudziesięciu a niekiedy z kilkuset osób gromadziły się w sielsowietach z prośbą o zaświadczenie o narodowości, lecz Przewodniczący odprawiali ludność z niczym tłumacząc się brakiem zarządzenia od władz. W dniu 20 grudnia 1945 r. wystąpiliśmy z ob. Puciato do Przewodniczącego Grodzieńskiego Rajispołkomu ob. Woroncowa i Sekretarza Rajkoma Partii ob. Masanina z prośbą o pomoc. Przewodniczący Rajispołkomu ob. Woroncow

SNK (ros.) – Sowiet Narodnych Komissarow – Rada Komisarzy Ludowych (RKL). W 1946 r. rząd radziecki i rządy republikańskie przyjęły nazwę Rada Ministrów. 24 Gorispołkom (ros.) – gorodskoj ispołnitielnyj komitiet – miejski komitet wykonawczy rady delegatów. 23

PW_49.indb 174

2014-11-21 12:25:57

PRZESIEDLENIA Z BSRR DO POLSKI W LATACH 1944–1946

175

przyrzekł natychmiast wydać odpowiednie polecenia podległym sielsowietom. Interwencja nie odniosła żadnego skutku. Postanowiłem przy udziale Przedstawiciela SNK BSRR objechać wszystkie sielsowiety i sprawdzić na miejscu powodów utrudnienia. Byłem w następujących sielsowietach: w dniach 28 i 29 grudnia 1945 r. w Gibuliczach, Kopciówka, Indura, Staro-Dębowa, Podlipki, Odelsk i Boguszówka. W dniu 3 stycznia 1946 r. w sielsowietach: Grandzicze, Hoża, Plebaniszki. We wszystkich sielsowietach słyszałem taką odpowiedź Przewodniczących Sielsowietów: otrzymaliśmy rozporządzenie z Rajispołkomu, że zabroniono im wydawać sprawki o narodowości w wypadku jeżeli interesant nie posiada niezbitych polskich dowodów stwierdzających narodowość polską. Poza tym nie wolno wydawać sprawek, jeżeli interesant posiada jakąkolwiek zaległość podatkową lub nie wywiózł wyznaczonej normy drzewa z lasu lub nie wniósł całkowicie kontyngentu wyznaczonego. Stwierdziłem, że w okresie rejestracyjnym od 1-go grudnia 1945 r. do 15 stycznia 1946 r. Przewodniczący sielsowietów celowo nie przyjmowali interesantów ubiegających się o zaświadczenie. W dniu 3 stycznia 1946 r. w sielsowiecie Plebaniszki Przewodniczącego nie znaleźliśmy. Na zapytanie dokąd wyjechał Przewodniczący, sekretarka odpowiedziała, że od dłuższego czasu Przewodniczący wyjeżdża z samego rana w niewiadomym kierunku i wraca w nocy. Codziennie oczekuje kilkadziesiąt interesantów, lecz przewodniczący nie przyjmuje. Na zapytanie czy Przewodniczący wydaje sprawki o narodowości sekretarka odpowiedziała: W pierwszych dniach grudnia 1945 r. kilka sprawek wydali, lecz po tym przyjechał Prokurator i Sekretarz Partii Rajkoma z Grodna i od tej pory ani jednej sprawki nie wydajemy. Na zapytanie moje ile procentowo sielsowiet Plebaniszki posiada mieszkańców narodowości polskiej sekretarka odpowiedziała, że w sielsowiecie Plebaniszki zamieszkuje tylko cztery rodziny narodowości białoruskiej, pozostali są Polacy. Parę dni przed 15 stycznia 1946 r. tzn. przed terminem zakończenia rejestracji sielsowiety wydały trochę sprawek i dlatego w punktach rejestracyjnych w rejonach zaczęła się właściwa rejestracja uprawnionych. Niestety, było to już za późno, fizycznie niemożliwością było zarejestrowanie wszystkich życzących Polaków na wyjazd. Pełnomocnicy rejonowi ze swej strony dokładali wszelkich starań, ale spotkali się z nieprzychylnym ustosunkowaniem się tak Władz miejscowych jak i Przedstawicieli SNK-BSRR. W rejonie Lida są przypadki, kiedy przewodniczący Rajispołkomu w dniu 14 I 46 r. obywatelom narodowości polskiej zaświadczeń nie potwierdzał, natomiast w dniu 16 I [19]46 r. po zakończeniu rejestracji tymże samym obywatelom zaświadczenia o narodowości potwierdzał. W rejonie Skidel były wypadki, że przewodniczący sielsowietu synowi wydał zaświadczenie stwierdzające narodowość polską, ale ojciec takiego zaświadczenia nie otrzymał. Na podstawie meldunków Pełnomocników rejonowych stwierdziłem, że w rejonach: Grodno. Sopoćkinie, Raduń, Wasiliszki, Lida, Skidel około 40% uprawnionych na ewakuację – nie zostało zarejestrowanych dzięki nieprzychylnemu ustosunkowaniu się władz miejscowych do sprawy ewakuacji.

NARB, zesp. 788, inw. 1, sygn. 12, k. 1–4, oryg., rkps.

Nr 15 1946 styczeń [po 15], Baranowicze. – Sprawozdanie Zastępcy Głównego Przedstawiciela RKL BSRR, Aliszewa dla Przewodniczącego RKL, P.K. Ponomarienki i Sekretarza KC KP(b)B, K.W. Kisieliewa z przebiegu rejestracji i ewakuacji do Polski na przełomie roku 1945/1946. Zgodnie z Porozumieniem, zawartym między Rządem Białoruskiej SRR a Tymczasowym Rządem Polskim z 9 września 1944 roku o ewakuacji ludności według stanu na 1 grudnia 1945 r. we wszystkich rejonach zachodnich obwodów Białorusi zostało zarejestrowanych obywateli narodowości polskiej i żydowskiej, posiadających polskie obywatelstwo do 17 września 1939 r. i zgłaszających chęć ewakuacji do Polski – 117 766 gospodarstw, a w nich 394 959 osób, w tej liczbie polskich gospodarstw 115 660, członków rodzin 390 969, gospodarstw żydowskich 2106, w nich 3990 osób. [...]

PW_49.indb 175

2014-11-21 12:25:58

176

PRZESIEDLENIA Z BSRR DO POLSKI W LATACH 1944–1946

Po otrzymaniu protokołu dodatkowego do Porozumienia z 9 września 1944 r. i Waszych wytycznych wraz z Głównym Pełnomocnikiem Polski 1 grudnia podjęliśmy we wszystkich rejonach naszej działalności akcję rejestracji obywateli narodowości polskiej i żydowskiej, życzących sobie ewakuacji do Polski. 10 grudnia zostało zwołane zebranie pracowników do spraw ewakuacji, na którym przedstawicielom RKL, pracującym w komisjach do spraw ewakuacji, przekazano wytyczne dotyczące trybu rejestracji, polecono przeprowadzić rejestrację na podstawie dokumentów potwierdzających przynależność narodową, które wymieniono w postanowieniu KC KP (b) B z 22 V [19]45 r., a w celu poprawy kontroli nad pełnomocnikami Polski i nie dopuszczenia do jednostronnej rejestracji, wpisywać rejestrujących się na dwie listy, jeden egzemplarz po rosyjsku, drugi po polsku. Do wszystkich rejonów rozesłano pracowników RKL ZSRR i Pełnomocników Polski do spraw ewakuacji. W początkach rejestracji do 20 grudnia 1945 r. nie zaobserwowano aktywności ludności w sprawie rejestracji. Do komisji rejestrować się przychodziły pojedyncze osoby. W pierwszej połowie dodatkowego terminu rejestracji, tzn. w ciągu 20 dni grudnia, we wszystkich 84 rejonach, w których dokonywała się rejestracja, zarejestrowano 1364 gospodarstw, a w nich 4072 ludzi. Jednakże, od 20 grudnia 1945 r. aktywność ludności w rejestracji wzrosła [...]. [...] Największą aktywność w rejestracji do Polski obserwowano w rejonach woronowskim, wołkowyskim, świsłockim, sopoćkińskim, wasyliszkowskim w obwodzie grodzieńskim, rejonie kamienieckim obwodu brzeskiego, rejonach iwienieckim, nowomyskim, lachowickim obwodu baranowickiego i w szeregu rejonów w obwodzie mołodeczniańskim i połockim. Jak informują przedstawiciele rejonowi, mimo, że rejestracja pragnących wyjechać do Polski odbywała się po 5–7 godzin na dobę, w komisjach rejestracyjnych tworzyły się kolejki. W rejonie sopoćkińskim i mieście Grodno napływ ludności do rejestracji w miesiącu styczniu wzrósł tak bardzo, że w komisji zostały połamane drzwi, meble, okna. Dla zaprowadzenia porządku potrzebne było wezwanie oddziału milicji. Wedle posiadanych przez nas danych, masowa rejestracja ludności na ewakuację do Polski tłumaczyć można tym, że w rejonach, przylegających do granic Polski, do 1 maja 1945 r. ludność nie rejestrowała się w oczekiwaniu, że ich terytorium odejdzie do Polski. Teraz pod wpływem antyradzieckich elementów masowo stawiali się na rejestracji. W innych rejonach elementy antyradzieckie i „akowcy” rozwinęli wśród ludności agitację za pełną rejestracją na wyjazd do Polski. Rozpowszechniali prowokacyjne pogłoski, by nie tylko ludność polska, ale i białoruska, żyjąca w zachodnich obwodach ZSRR, rejestrowała się na ewakuację w celu uniknięcia głosowania do Rady Najwyższej ZSRR i danie polskiemu rządowi możliwość podniesienia problemu przywrócenia starej granicy. Odnotowano fakty, kiedy obywatele zjawiający się w komisjach do spraw ewakuacji, wyjawiali taką myśl. Obywatel m. Kobryń obwodu brzeskiego, Doszkiewicz, w komisji do spraw ewakuacji oznajmił: „Spotkał się ze mną pewien znajomy i poinformował, że powinno się rejestrować na wyjazd do Polski, ale wyjeżdżać nie trzeba, przecież Polska nie jest jeszcze utwierdzona w granicach. Polska będzie nie tylko w granicach z 1939 r. a jej granice będą wyznaczone do Smoleńska. Przejdzie rok, półtora, ale trzeba mieć na to nadzieję. Anglia nam w tym pomoże”. Obywatel m. Słonim Rudnik Jan w komisji oświadczył: „Jechać do Polski nie ma sensu, dlatego że w bliskiej przyszłości Polska zostanie odbudowana, granice Polski będą bardziej na wschód niż to było w 1939 r.” Obywatel Junikowicz Antoni ze wsi Miełowy w rejonie grodzieńskim mówił: „U nas we wsi chodzą słuchy, że kto nie zarejestruje się na wyjazd do Polski, ten obowiązany głosować, a głosujący nigdzie nie pojadą”. W wołkowyskiej komisji do spraw ewakuacji w miesiącu styczniu b. r. zjawił się obyw. Jurokowicz, który w rozmowie z pracownikami do spraw ewakuacji opowiadał: „Mówią u nas sąsiedzi, że jeśli nie zapiszemy się na wyjazd do Polski, to przyjdzie głosować w wyborach do Rady Najwyższej ZSRR, a po głosowaniu będziemy uznawani za kołchoźników. Ci którzy odżegnają się od kołchozów, zostaną wywiezieni na Sybir lub posadzeni do więzienia”. Zarejestrowano fakty, że nie tylko polscy obywatele, ale i Białorusini otwarcie okazują sprzeciw w uczestniczeniu w głosowaniu w wyborach do Rady Najwyższej ZSRR. W m. Głębokie w obwodzie połockim do komisji przyszedł

PW_49.indb 176

2014-11-21 12:25:58

PRZESIEDLENIA Z BSRR DO POLSKI W LATACH 1944–1946

177

obyw. Wasyluk według narodowości – Białorusin, z prośbą by zarejestrować go na wyjazd do Polski. Kiedy mu odmówiono, oświadczył: „W czasie wyborów do Rady Najwyższej ZSRR nie będziemy głosować i tak czy owak wszyscy wyjedziemy do Polski, gdzie będziemy wybierać rząd”. Robotnik krochmalni w rejonie Kozłowszczyzna, Jurgiel Antoni powiedział: „Jak mi płacą za robotę, tak i ja będę głosować”. W niektórych rejonach część ludności zarejestrowała się na ewakuację do Polski nie tyle pod wpływem antyradzieckiej agitacji, a pod groźbami jej. W wołkowyskiej komisji do spraw ewakuacji zjawili się dwaj deputowani miejscowej rady, według narodowości Polacy, w celu rejestracji na wyjazd do Polski. Na pytanie przedstawiciela SNK BSRR, tow. Doroszko, co ich zmusza zarejestrować się, oświadczyli: „Do Polski nigdy nie pojedziemy, żyje nam się i tu nieźle. Ale chcemy się zarejestrować, bo grożą nam porachowaniem się, jeśli będziemy głosować”. Wymienione i podobne im antyradzieckie przejawy widocznie mieli swe wpływy na rezultaty rejestracji. Należy także przy tym wskazać, że w toku rejestracji i ewakuacji polscy pełnomocnicy robili wszystko, by jak najwięcej zarejestrować na wyjazd do Polski. Szczególnie wzmogli swą aktywność w tym kierunku w grudniu–styczniu. Nie bacząc na nasze wytyczne i Instrukcję o trybie rejestracji według Protokołu Dodatkowego, że rejestracja powinna być przeprowadzana obowiązkowo w obecności Przedstawiciela RKL BSRR, spisy sporządzane w dwóch egzemplarzach – po polsku i rosyjsku, pojedynczy pełnomocnicy ignorowali to. Przedstawiciel rejonowy RKL BSRR w Berezie Kartuskiej, tow. Iwanow doniósł nam, że Okręgowy Pełnomocnik Polski Surwiłło starał się zarejestrować na wyjazd do Polski możliwie jak najwięcej nie tylko Polaków, ale i Białorusinów-katolików, nie zwracając uwagi na dokumenty, które potwierdzałyby narodową przynależność. Pełnomocnik Polski w rejonie ostrowickim Korolenko bez wiedzy przedstawiciela RKL zarejestrował 15 gospodarstw. Pełnomocnik w rejonie Krywicze, Pieskowski bez wiedzy naszego pracownika i komisji zapisał 15 gospodarstw. W rejonie sopoćkińskim pełnomocnik polski Jabłonowski w okresie masowego napływu pragnących rejestracji zignorował nasze wskazówki, posadził 8 ludzi, nie mających związków z komisją, i na pojedynczych kartkach papieru przeprowadzał rejestrację. Na żądanie przedstawiciela RKL Bezdrina, by zgodnie z instrukcją nie dopuszczać do rejestracji przez ludzi, nie należących do komisji, Jabłonowski oświadczył: „Nie podlegam wam, a wypełniam rozkazy otrzymane z Baranowicz”. Według doniesień przedstawiciela rejonowego RKL BSRR w Grodnie, tow. Putiato w rejonach wasyliszkowskim i sopoćkińskim pełnomocnicy polscy po nocach organizowali spotkania z ludnością, wzywając ludność do rejestrowania się na wyjazd do Polski. W rejonie lachowickim pełnomocnik polski Greczucha zebrał 150 osób, nieposiadających dokumentów o polskiej narodowości i przyprowadził ich do rady rejonowej z żądaniem wydania im sprawek. Zadziwiająco zachowuje się w sprawie rejestracji na ewakuację do Polski p.o. Głównego Pełnomocnika Polski – Wiśniewska, która bez naszej zgody, nie patrząc na nasze sprzeciwy i zakazy zastępcy Przedstawiciela RKL BSRR, tow. Iliuszyna, wydała polecenie wszystkim pełnomocnikom Polski, pracującym przy ewakuacji zbierać i przyjmować podania od wszystkich chcących ewakuować się do Polski, bez zwracania uwagi na dokumenty o ich narodowej przynależności. Na nasze kategoryczne żądanie, by zmienić te bezprawne polecenia, Wiśniewska oświadczyła: „Wydałam takie polecenie i niech pełnomocnicy je wypełniają. Nie zamierzam go zmieniać”. W rezultacie tego polecenia Wiśniewskiej, polscy pełnomocnicy we wszystkich rejonach zebrali wielką liczbę podań i domagają się, by je uznać i włączyć je w liczbę zarejestrowanych do 15 stycznia 1946 roku. Wiadomo, że polscy pełnomocnicy prowadzą wśród ludności robotę, żeby zaopatrywała się w dokumenty o narodowej przynależności na wypadek przedłużenia terminu rejestracji. Pełnomocnik rejonowy w Lidzie, Polak Maszyk, ma kontakty z bandą „AK”. Wedle wiadomości od naszego przedstawiciela, Maszyk niejednokrotnie spotykał się z „akowcami” w lesie i w m. Lida. Dla lepszego kontaktu z bandytami, Maszyk przyjął do siebie do pracy Chwojnicką, którego ojca jako aktywnego „akowca” represjonował NKWD/NKGB25. Chwojnicka często jeździ po rejonach bez jakichkolwiek przyczyn, jest podejrzana, że przekazała „akowcom” wzory pieczęci i podpisów pracowników ewakuacyjnych oraz blankiety.25

NKWD (ros.) – Narodnyj Komissariat Wnutriennich Dieł – Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych; NKGB (ros.) – Narodnyj Komissariat Gosudarstwiennoj Biezopastnosti – Ludowy Komisariat Bezpieczeństwa Państwowego. 25

PW_49.indb 177

2014-11-21 12:25:59

178

PRZESIEDLENIA Z BSRR DO POLSKI W LATACH 1944–1946

U niektórych pracowników polskich komisji w ostatnim czasie ujawniono nastroje antyradzieckie. Zastępca Okręgowego Pełnomocnika w Oszmianach, Domaszkiewicz, mówił wśród swoich pracowników i w obecności naszego pracownika: „W 1939 r., kiedy Niemcy napadli z zachodu na Polskę, to polska armia broniła swej zachodniej granicy przeciwko Niemcom. I w tym samym czasie Armia Czerwona napadła na Polskę ze wschodu i przeszkodziła nam w utrzymaniu granicy zachodniej”. Pełnomocnik rejonowy w Radoszkowiczach, Nurczyński, w rozmowie z naszymi pracownikami oświadczył: „To terytorium zdobyli Polacy i granica była w pobliżu Smoleńska, dlatego Zachodnia Białoruś należy do polskiego terytorium”. Pełnomocnik Okręgowy w Berezie Kartuskiej Surwiłło w obecności naszego pracownika Demczenki i innych otwarcie powiedział: „Znam Rosję z lat 1918–1919, byłem wtedy w Rostowie, w tym czasie w Rosji rzeczywiście była demokracja, a teraz w Związku Radzieckim – demokracja to naród głodny, zimno mu i prosi o kawałek chleba”. Pracownica Głównego Pełnomocnika Polski, Wojciechowicz, będąc w delegacji w Mołodecznie rozpowszechniała pogłoski, żeby rejestrowali się wszyscy Polacy, mówiła: „Musimy ujawnić Polaków, a granica Polski będzie pod Mińskiem i terytorium, gdzie rejestrujemy będzie polskie”. Wymienione wytyczne i wpływ w tym kierunku polscy pełnomocnicy otrzymują widocznie z Polski. Bardzo często pracownicy ewakuacyjni na zaświadczeniach bez delegacji wyjeżdżają do Polski, skąd przywożą polską literaturę. Na przykład, widocznie na polecenie Wiśniewskiej, w grudniu 1945 r. Wojciechowicz i Janczukowicz, polscy pracownicy ewakuacyjni, przywieźli z Polski wielką ilość prasy (czasopisma i gazety) wszystkich polskich organów. Literaturę tę rozdawano po okręgach. Pozostałą literaturę skonfiskowaliśmy. Wojska pograniczne, nie patrząc na nasze prośby do PW NKWD o zakazanie przejazdów Polaków, pracujących w komisjach do spraw ewakuacji, za granicę, tak do Polski, jak i z powrotem bez zaświadczeń delegacyjnych, zezwalają im na przejazd po przedłożeniu tylko zaświadczeń, że są pracownikami komisji ewakuacyjnych. Dlatego też do Polski jeździ każdy, komu się zachce. W procesie ewakuacji, a także w czasie rejestracji na mocy Protokołu Dodatkowego, poszczególne organy radziecko-partyjne nie zwróciły należnej uwagi przy wydawaniu sprawek, potwierdzających przynależność narodową obywatele, którzy chcieli zarejestrować się na wyjazd do Polski. Kierownicy wołkowyskiego i świsłockiego rajispołkomów powierzyli wydawanie sprawek radom wiejskim i odmówiły ich poświadczania. Na prośby naszych pracowników o poświadczanie tych sprawek, oświadczyli, że całkowicie powierzyli określanie narodowej przynależności obywateli przewodniczącym rad wiejskich. W rezultacie w niektórych sielsowietach do wydawania sprawek podchodzili nie uwzględniając narodowej przynależności, lecz wyznanie. W rejonie słonimskim Białorusinowi Dajko Michałowi Iliczowi w s/sowiecie pietraliczewskim wydali sprawkę z wykazaniem polskiej narodowości, a rajispołkom zatwierdził ją. W tymże rejonie Białorusini przybyli z Polski w trybie ewakuacji Białorusinów, Malpino Stanisławie Władysławownie, Dmuchawskiej A.A. i in. wydali w wydziałach milicji paszporty z zaznaczeniem polskiej narodowości. Ci, mając w rękach radzieckie paszporty, zamierzali zarejestrować się na wyjazd do Polski. Dobryjan Leon, mieszkaniec s/sowieta oziernickiego, w rejonie słonimskim, przedłożył w komisji paszport, gdzie podana była polska narodowość i prosił by go zarejestrować. Przy sprawdzaniu okazało się, że Dobryjan jest Białorusinem. Podobne fakty miały miejsce i w innych rejonach. Jak już Was wcześniej informowaliśmy, organy milicji przy wydawaniu paszportów nie zwracają uwagi na przynależność narodową, wydają paszporty na podstawie sprawki na formularzu nr 1, który wypełniają samodzielnie otrzymujący paszport, wykorzystali to Białorusini pragnący wyjechać do Polski. Z drugiej strony zarejestrowano fakty, gdy miejscowe rady bez podstaw odmawiały wydania sprawek obywatelom polskiej narodowości, tłumacząc to tym, że ci nie wypełnili planu zwózki drzewa lub nie zapłacili obowiązkowych lub dobrowolnych płatności. Na przykład: Mostowski rajispołkom polecił przewodniczącemu rogozińskiego s/sowieta wydać sprawkę o przynależności narodowej Polce, Gruszczyk A.K., jednakże przewodniczący s/sowieta odmówił jej i napisał notatkę do przewodniczącego rajispołkomu następującej treści: „Gruszczyk A.K. wtedy wydam sprawkę do Polski, kiedy całkowicie rozliczy Czwartą Pożyczkę Wojenną 7000 rub., dlatego że ją podpisała, ponadto nie wypełniono 19 kg tytoniu i 40 kubików drzewa...”.

PW_49.indb 178

2014-11-21 12:25:59

PRZESIEDLENIA Z BSRR DO POLSKI W LATACH 1944–1946

179

W odpowiedzi na tą notatkę sekretarz rajispołkoma napisał: „Tow. Mahomet [sic!], po wpłacie 3000 rub. wydać sprawkę na wyjazd do Polski”. Cała ta korespondencja była przekazywano przez obyw. Gruszczyk i dostała się do pełnomocnika Polski, a obywatelka sprawki nie otrzymała. [...] Z przedstawionych cyfr widać, że między rejestracją a ewakuacją istnieje wielka różnica. Ewakuowano [brak podanej liczby] % z liczby zarejestrowanych. Tłumaczy się to tym, że według naszych danych znacząca część ludności, która zarejestrowała się na ewakuację pod wpływem antyradzieckich elementów nie ma zamiaru wyjeżdżać do Polski. Miały miejsce także fakty, kiedy, nie bacząc na wielokrotne ogłoszenia komisji ewakuacyjnych o otrzymywaniu dokumentów ewakuacyjnych i przygotowaniach do wyjazdu w miastach Grodno, Brześć, Baranowicze, Kobryń, Bereza Kartuska ludzie nie zjawiali się w komisjach. Część ludności odmawiała wyjazdu do wiosny 1946 r., tłumacząc to tym, że zimową porą w Polsce nie mają możliwości zapewnić sobie produktów żywnościowych i paszy dla bydła. Jednakże zasadniczą przyczyną opieszałej ewakuacji okazuje się być brak potrzebnej nam liczby wagonów dla przewozu ewakuowanej ludności.

NARB, zesp. 788, inw. 1, sygn. 4, k. 76–86, kopia, mps, język rosyjski.

Nr 16 1946 kwiecień [po 1], Bereza Kartuska. – Sprawozdanie Rejonowego Przedstawiciela RM BSRR ds. Ewakuacji w Berezie Kartuskiej, Iwanowa, dla Głównego Przedstawiciela RM BSRR ds. Ewakuacji, W. Cariuka o nastrojach politycznych ewakuującej się ludności polskiej. Odnośnie nastrojów politycznych polskiej ludności, zarejestrowanej na wyjazd do Polski w okręgu Bereza Kartuska za okres luty–marzec 1946 r. należy wymienić charakterystyczne fakty: Mimo stałych wysiłków komisji w kierunku ewakuacji Polaków w miesiącu lutym, wszyscy jej podlegający nie przyjeżdżali na załadunek, choć dokumenty wyjazdowe otrzymali z dużym wyprzedzeniem. Po wezwaniu do komisji swój brak wyjazdu tłumaczyli chorobą w rodzinie, przy czym niektórzy z nich przedstawiali oficjalne wypisy ze szpitali. Inna grupa Polaków swój brak wyjazdu wyjaśniała warunkami zimowymi, trudnościami w utrzymaniu bydła do wiosny. W lutym komisja odprawiła tylko jeden transport złożony z 25 wagonów. W końcu lutego napływ ludności w celu otrzymania dokumentów zwiększył się, przy otrzymywaniu dokumentów obywatele prosili, by nie wysyłać ich w marcu. Mimo to z gospodarstw wyznaczonych w rejonie berezowskim na pierwszy transport w marcu na stacji załadunkowej zjawiło się 60 rodzin, na drugi marcowy transport na 100 rodzin zjawiło się 55. Na trzeci transport zgłosiło się 13 rodzin. Po zbadaniu przyczyn niedotarcia Polaków na stacje załadunkowe ustaliłem co następuje: Niektórzy przedstawiciele sielsowietów w ogóle nie zapewniali Polakom konnego transportu, by podwieźć ich na stacje załadunkowe, choć za każdym razem przed organizacją transportu osobiście pisemnie informowałem o tym przewodniczącego Berezowskiego rajispołkomu. Przewodniczący segniewiczowskiego s/sow., tow. Biriukow oznajmił Polakom, zwracającym się do niego o transport: „Ty Polak – jedź sobie tak”. Niektórzy Polacy, zwłaszcza ci, którzy nie wyjechali drugim transportem, tłumaczyli się złą pogodą (śnieg, deszcz, błoto), z powodu której zdecydowali z dziećmi nie wyjeżdżać.26 Za główną przyczynę niedojechania na stacje załadunkowe, szczególnie na trzeci transport, uznać trzeba agitację, rozprzestrzeniającą się wśród Polaków w związku z mową Churchilla26. Według posiadanych informacji Polacy myślą, że wojna Anglii z Związkiem Radzieckim jest nieunikniona i dlatego terytoria zachodniej Białorusi będą znów należeć do Polski a wyjeżdżać nie należy. Polak, który wyjechał wcześniej do Polski, w liście przysłanym do Berezy do

Autor ma zapewne na myśli słynne wystąpienie Winstona Churchilla w Fulton 5 marca 1946 r., w którym padły słowa o „żelaznej kurtynie” przecinającej Europę. 26

PW_49.indb 179

2014-11-21 12:26:00

180

PRZESIEDLENIA Z BSRR DO POLSKI W LATACH 1944–1946

swego byłego sąsiada pisze, że jechać do Polski teraz nie należy, prosi, by [sąsiad] doglądał jego domu, gdyż on szybko przyjedzie do Berezy. Oto i główne przyczyny, które utrudniają ewakuację Polaków. Ludność, która nie przyjechała na załadunek, została przez nas uprzedzona, że straciła prawo do wyjazdu i na kolejne transporty w kwietniu nie wydajemy dokumentów. Odnośnie antyradzieckich nastrojów ewakuujących się a także polskiej komisji należy wymienić następujące: 16 marca w czasie załadunku polskich obywateli na stacji Bereza nie załadowała się część rodzin, które nie zdążyły na załadunek, choć były o nim uprzedzone. Gdy zwróciły się one do polskiego pełnomocnika Surwiłły, ten oświadczył przedstawicielowi rejonowemu: „Władza radziecka oszukuje, wszędzie złodziejstwo i porządku nie ma żadnego”. Kiedy tenże transport czekał na przeładunek na stacji Brześć zbłąkana kula zabiła Polaka, jadącego tym transportem, Kuźmicza. Po pogrzebie Kuźmicza w transporcie urządzano wspominki, które stały się okazją do różnych antyradzieckich wypowiedzi. W rejonie drohiczyńskim w marcu w ogóle nie ewakuowano Polaków, gdyż miejscowe władze radzieckie przedstawiły komisji pretensje, że prawie cała zarejestrowana na wyjazd ludność jest białoruska, chociaż wszyscy ci Polacy mieli dokumenty a również zaświadczenia sielsowietów o ich polskiej narodowości. Przewodniczący rajispołkoma, tow. Podkarytow, bez wiedzy pracowników komisji wzywał wszystkich tych obywateli i odbierając im dokumenty o narodowości, obwieszczał „Jesteście Białorusinami, dlatego do Polski nie pojedziecie”. W związku z tym Polak Jurko, któremu również odebrano dokumenty, powiedział „Nie głosowałem na władzę radziecką, nie byłem ruskim i nie będę, żyć tu i tak nie będę, ale wyjadę do Polski, bo jestem Polakiem”. Położenie w rejonie drohiczyńskim wyjaśniamy. W celu zakończenia ewakuacji w okręgu Bereza Kartuska potrzebna jest pomoc instytucji radzieckich i s/sowietów, by zapewnić Polakom transport ich mienia na stacje załadunkowe.

NARB, zesp. 788, inw. 1, sygn. 11, k. 268–269, mps, kopia, język rosyjski.

PRZEGLĄD WSCHODNI

PW_49.indb 180

2014-11-21 12:26:00

RECENZJE

PW_49.indb 181

2014-11-21 12:26:01

PW_49.indb 182

2014-11-21 12:26:01

Tomasz Zarycki Warszawa

KRĘTE ŚCIEŻKI ROZWOJU ALTERNATYWNEJ NARRACJI HISTORYCZNEJ W ROSJI: Debata wokół książki „Historia Rosji XX wiek” pod redakcją Andrieja Zubowa*

NINIEJSZYM ARTYKULE przedstawiona zostanie analiza publicznej debaty roztaczającej się nad interpretacją historii Rosji w XX wieku, która toczyła się w ostatnich latach głównie w Rosji, ale także poza jej granicami. Dotyczyła ona wydanej w 2009 r. w Moskwie dwutomowej Historii Rosji XX wiek – książki mającej być początkowo podręcznikiem akademickim z zakresu historii współczesnej. Choć nie uzyskała ona ostatecznie statusu podręcznika, odbiła się dość głośnym, jak na publikację tego typu, echem i do dziś pozostaje ważnym punktem odniesienia dla rosyjskich debat historycznych. Analiza debaty wokół pracy pod redakcją Andrieja Zubowa, a także przyjrzenie się okolicznościom powstania książki, wydaje się dawać dość dobry wgląd zarówno w problematykę współczesnej rosyjskiej polityki historycznej, jak i w dylematy rosyjskiej historiografii. Omawiana książka jest najbardziej radykalną, jak do tej pory, próbą odrzucenia radzieckiej narracji historycznej i z tego przede wszystkim powodu spotkała się z emocjonalną reakcją znacznej części rosyjskich komentatorów. Przebieg i szerszy kontekst debaty wokół książki wydają się także pokazywać dobrze naturę współczesnego rosyjskiego pola debaty intelektualnej. Książka pt. Historia Rosji XX wiek w dwu tomach ukazała się w Moskwie nakładem popularnego wydawnictwa AST-Astrel w pierwszej * Artykuł powstał w ramach projektu finansowanego przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego nr N N116 697840 pt. „Wartościowanie w debatach naukowych. Analiza sporów historycznych w Polsce, Niemczech i Rosji” (2011–2013).

PW_49.indb 183

2014-11-21 12:26:01

184

TOMASZ ZARYCKI

połowie 2009 r.1 Tom pierwszy (zawierający ponad 1000 stron) poświęcony jest okresowi od 1894 r., czyli od wstąpienia na tron Mikołaja II, do roku 1939, czyli wybuchu II wojny światowej. Drugi tom (liczący ponad 900 stron) obejmuje lata 1939–2007. Nad książką pracowało ponad 40 autorów, w większości pochodzących z Rosji, ale dołączyło do nich także kilku naukowców zagranicznych, np. Vittorio Strada z Uniwersytetu w Wenecji czy też Władisław Zubok z Temple University (obecnie w London School of Economics) 2. Autorstwo poszczególnych fragmentów nie zostało jednak w książce przypisane konkretnym osobom. Praca ma charakter zbiorowy, a redaktorem całości książki jest Andriej Borysowicz Zubow, profesor Moskiewskiego Państwowego Instytutu Spraw Międzynarodowych (MGIMO), uczelni afiliowanej przy Ministerstwie Spraw Zagranicznych Federacji Rosyjskiej, choć niebędącej częścią resortu (w przeciwieństwie do Akademii Dyplomatycznej MSZ RF). Zubow, co warto zaznaczyć, choć jest absolwentem MGIMO, przez większość swojej kariery zawodowej nie był z nią związany. Zaproszono go do MGIMO stosunkowo niedawno, bo dopiero w 2001 r., by objął kierownictwo centrum badawczego „Cerkiew i stosunki międzynarodowe”. Większość swojej kariery naukowej Zubow spędził w Instytucie Orientalistyki Rosyjskiej (wcześniej Radzieckiej) Akademii Nauk, gdzie zajmował się przede wszystkim Azją Dalekowschodnią. Nie miał on też nigdy żadnego związku z radzieckimi czy rosyjskimi służbami dyplomatycznymi. W latach 1988–1994 był docentem moskiewskiej Akademii Duchownej, a także kierownikiem Katedry Historii Religii moskiewskiego История России XX век, Т. I: 1894–1939, red. А. Зубов, Москва 2009; История России XX век, Т. II: 1939–2007, red. А. Зубов, Москва 2009. 2 Zespół autorski książki Istoria Rossiji XX wiek: K. Aleksandrow (Uniwersytet Petersburski), N. Artiomow (Monachium), S. Bałmasow (historyk), N. Bobrinskij (Centrum Ochrony Lasu), N. Bobrinskij (student MGIMO), S. Wołkow (Rosyjska Biblioteka Państwowa), I. Woronow (Uniwersytet Chakaski w Abakanie), N. Żukowskaja (Instytut Etnologii i Antropologii RAN), A. Żurawskij, I. Zubowa (doktorantka MGIMO), A. Zubow (MGIMO), W. Zubok (Temple University, USA), B. Ilizarow (Archiwum Narodowe, Moskwa), D. Kalichman (Państwowa Politechnika w Saratowie), A. Kara-Murza (Instytut Filozofii RAN), A. Kelin (Rada Republiki Czuwaszja ds. Mniejszości Narodowych), W. Kołosow (Instytut Geografii RAN), M. Krasnow (Wyższa Szkoła Ekonomii, Moskwa), W. Ławrow (Instytut Historii Rosji RAN), W. Łobanow (Instytut Historii Rosji RAN), I. Łobanowa (Instytut Historii Rosji RAN), B. Liubimow (Wyższa Szkoła Teatralna im. Szczepkina), B. Marachonow (Uniwersytet Petersburski), G. Mitrofanow (Petersburska Akademia Duchowna), T. Nefiedowa (Instytut Geografii RAN), A. Pacanow (Capital University, Columbus, Ohio, USA), J. Piwowarow (INION RAN), G. Popow (Muzeum Rublowa), B. Puszkariow (Stowarzyszenie „Posiew” Moskwa), M. Sławinskij (Frankfurt/M), W. Sogrin (MGIMO), V. Strada (Uniwersytet Wenecji), N. Struwe (Uniwersytet Paryski), L. Taivans (Uniwersytet Ryski), N. Tołostoj-Milosławskij (Londyn), T. Trojanow (Genewa), S. Firsow (Uniwersytet Petersburski), W. Cwietkow (Moskwa), J. Cyganow (Moskwa), W. Szestakow (Instytut Historii Rosji RAN), S. Szeszunowa (Międzynarodowy Uniwersytet Przyrodniczy, Dubna), R. Szukurow (Uniwersytet Moskiewski), Sz. Szukurow (Instytut Orientalistyki RAN). 1

PW_49.indb 184

2014-11-21 12:26:02

DEBATA WOKÓŁ KSIĄŻKI ANDRIEJA ZUBOWA

185

Rosyjskiego Uniwersytetu Prawosławnego im. Apostoła Jana. Jako intelektualista zaangażowany w życie Rosyjskiej Cerkwii Prawosławnej brał udział w pracach nad jej doktryną społeczną. W ostatnich latach stał też na czele społecznego komitetu „Ciągłość i odrodzenie Rosji”. Kluczowym hasłem tego komitetu było nawiązanie ciągłości prawnej Federacji Rosyjskiej z Imperium Rosyjskim, wiążące się z delegitymizacją ZSRR i przeprowadzeniem reprywatyzacji. Jako redaktor Historii Rosji XX wiek Andriej Zubow dokonał opracowania jej ostatecznego tekstu, przyjmując też na siebie pełną odpowiedzialność za całokształt pracy. Jednocześnie jednak wplótł w zasadniczy tekst książki swoje autorskie, wyraźnie wyróżnione komentarze. Pojawiły się one w szczególności w miejscach, w których jego opinia o konkretnych wydarzeniach wyraźnie odbiegała od tekstu przygotowanego przez innego autora lub tam, gdzie tekst pozostawał w przekonaniu Zubowa zbyt suchym opisem faktów domagającym się nadania mu wyraźnej moralnej oceny. Dobitność ocen moralnych stała się w efekcie jednym z kluczowych wyróżników omawianego dzieła. Książka jest bowiem otwarcie, a nawet radykalnie antykomunistyczna, jej redaktor deklaruje znaczenie przyjmowanych przez niego chrześcijańskich odniesień moralnych i odrzuca znaczną część interpretacji historycznych, wypracowanych w okresie komunistycznym i przejętych następnie w dużym stopniu przez późniejszą rosyjską historiografię, w szczególności przez wydawane w kolejnych latach w Rosji podręczniki szkolne i akademickie. We wstępie Zubow określił zadanie książki jako „opowiedzenie prawdy o życiu i drogach narodów Rosji w XX w.” oraz „nadanie moralnego znaczenia faktom historycznym”. Jednym z deklarowanych przez redaktora pracy pryncypiów przyjętych w jej opracowaniu, było podejście do historii przez pryzmat losów „zwykłego człowieka”. Ów „zwykły człowiek” okazuje się na kartach książki w pierwszej kolejności prześladowanym przez bezduszne siły historii antykomunistą. Zubow podkreśla w tym kontekście kluczową dla niego zasadę – „nie człowiek dla państwa, ale państwo dla człowieka” i sugeruje, iż dotychczasowe prace o historii Rosji pisane były głównie z punktu widzenia wielkiej polityki i abstrakcyjnych interesów państwowych. Książka pod jego redakcją ma zaś w ujęciu po raz pierwszy za podstawową wartość uznawać dobrobyt i szczęście zwykłego człowieka. Symbolem tego podejścia jest konstrukcja okładki obu tomów. Zestawiona została z wielu zdjęć przypadkowo wybranych mieszkańców Rosji. Nie są to, jak zwykle bywa w podobnych opracowaniach, osoby znane, ale przeciętni, anonimowi obywatele Rosji w jej różnych wcieleniach3. Co ważne, w ujęciu zespołu Zubowa, za obywateli tych uważani są wszyscy mieszkańcy kraju, a więc również przedstawiciele wszystkich mniejszości narodowych. Biorąc W praktyce, w dużym stopniu na okładce znalazły się zdjęcia przodków i krewnych współautorów tomu. 3

PW_49.indb 185

2014-11-21 12:26:02

186

TOMASZ ZARYCKI

pod uwagę już tylko zarysowane tu pokrótce założenia, nie było zaskoczeniem, że pojawienie się pracy w księgarniach wkrótce wywołało relatywnie znaczącą jak na Rosję dyskusję. Kontekst Przed omówieniem debaty na temat prezentowanej książki Historia Rosji XX wiek, pokrótce zarysowany zostanie kontekst polityczno-społeczny jej przebiegu, w szczególności cechy przestrzeni dyskusji publicznej współczesnej Rosji. Jej liczne słabości powodują, że debaty intelektualno-polityczne nie przybierają dziś w Rosji skali podobnej do tych, jaka charakteryzuje podobne dyskusje w wielu krajach europejskich, zwłaszcza w Polsce czy też w Niemczech po publikacji przełomowych prac historycznych. Należy bowiem być świadomym, iż całe pole kulturowe w Rosji, a subpole inteligenckie w szczególności, jest niezwykle silnie sfragmentaryzowane. Można oczywiście mówić o niej także w kategoriach złożoności, jednak bardziej adekwatne wydaje się tu, biorąc pod uwagę wysoki stopień fragmentaryzacji, pojęcie chaosu. W inteligenckim polu w Rosji brak jest bowiem wyraźnych osi podziału i wyraźnie dominujących ośrodków, które koordynowałyby stosunki między poszczególnymi środowiskami. Brak struktury i punktów odniesienia, dobrze rozpoznawalnych dla wszystkich aktorów przestrzeni publicznej debaty, wspólnych autorytetów (w szczególności po śmierci Andrieja Sacharowa, a następnie Aleksandra Sołżenicyna), bądź choćby powszechnie rozpoznawanych osobowości o wysokim statusie w polu kulturowo-intelektualnym, jest niezwykle rzucającą się różnicą pomiędzy polskim a rosyjskim polem inteligenckim. Siergiej Uszakin4 pisze wręcz o niewykształceniu się w postkomunistycznej Rosji pola produkcji kulturowej w jego sensie zdefiniowanym przez Pierre’a Bourdieu5. Brak takiego ogólnokrajowego pola kulturowego, o istnieniu którego bez wątpienia można mówić w Polsce, spowodował, że Rosjanie nie posiadają dziś metajęzyka, za pomocą którego mogliby opisywać swoje doświadczenia społeczno-polityczno-kulturowe w sposób powszechnie zrozumiały, spójnie łączący się ze wspólną dla wszystkich wizją świata społecznego. Tak więc, jak sugeruje dalej Uszakin, poza bezpośrednim doświadczeniem rodzinnym, elementy biografii współczesnych Rosjan nie mają szerszego kontekstu („metanarracji”) i w efekcie nie są oni w stanie opisywać swych doświadczeń jako wydarzeń powiązanych, wpisujących się w szerszy system odniesień. Prowadzi to w skrajnych przypadkach do niemożności nadawania określonym wydarzeniom sensu społecznego, czego dowodem są liczne próby rekonstrukcji najnowszej historii S. O u s h a k i n e, In the state of post-Soviet aphasia: Symbolic development in contemporary Russia, „Europe-Asia Studies” 2000, nr 52 (6), s. 991–1016. 5 P. B o u r d i e u, The field of cultural production. Essays on art and literature, New York 1993. 4

PW_49.indb 186

2014-11-21 12:26:02

DEBATA WOKÓŁ KSIĄŻKI ANDRIEJA ZUBOWA

187

Rosji, a dobrym tego ich przykładem jest popularny program telewizyjny „Namiedni – Nasza Era”, znanego dziennikarza stacji NTV – Leonida Parfionowa. Według Uszakina, poświęcone poszczególnym okresom od 1961 do 1991 r. odcinki produkowanego do 1997 r. serialu Parfionowa, wydane następnie w formie książkowej6, były zbiorami niepowiązanych w żaden sposób relacji o wyrwanych z kontekstu wydarzeniach. W szczególności sam upadek Związku Sowieckiego okazuje się do dziś dla wielu Rosjan wydarzeniem nieoczekiwanym i niewytłumaczalnym. Za próby zaradzenia nieobecności wspólnej interpretacji świata społecznego, uznać można liczne debaty na temat poszukiwania nowej „idei rosyjskiej” (swego czasu prezydent Jelcyn powołał zespół mający za zadanie jej opracowanie). Jak pokazują jednak liczne wyniki badań, trudno mówić o jakiejkolwiek spójności poglądów młodych Rosjan na współczesną historię kraju. Brak wspólnej wizji przeszłości historycznej, która stanowiłaby punkt odniesienia dla debat elit kulturowych na temat tożsamości jest ważnym aspektem wspomnianej niespójności pola kulturowego w Rosji. W Polsce oczywiście trudno jest mówić o jednorodności obrazu historii, która jest polem istotnych walk symbolicznych, głównie w wymiarze politycznym. Polskie spory o interpretację historii są jednak, podobnie jak i inne debaty w polu kulturowym, znacznie bardziej wyraźnie ustrukturyzowane i toczą się wokół dość dobrze zdefiniowanych kwestii. Różnice interpretacyjne są związane ze strukturą podziałów politycznych i jednocześnie nie dotyczą zagadnień tak fundamentalnych jak w Rosji. Dzięki temu wszyscy polscy intelektualiści, niezależnie od dzielących ich różnic, odwoływać się mogą do łączących ich wartości kulturowych i wspólnych interpretacji historii kraju, lub choćby znanych wszystkim debat, które nawet jeśli dzielą społeczeństwo czy też elity w sposób głęboki, mają jasną i zrozumiałą dla wszystkich logikę oraz kontekst. Ułatwia to jednocześnie polskiej inteligencji pełnienie roli strażników narodowej tożsamości, która wydaje się w Polsce o wiele bardziej stabilna i niezależna od wpływów pola politycznego, mających miejsce w Rosji. Pole to w Rosji ma o wiele silniejszy, dominujący wręcz status7. W takim kontekście głównym wspólnym punktem odniesienia dla większości debat publicznych w Rosji okazuje się stosunek do Kremla i jego aktualnej polityki. Kreml też w dużym stopniu jest w stanie bezpośrednio i pośrednio wpływać na same debaty, co wydają się także potwierdzać dyskusje wokół omawianej książki. Л. П а р ф е н о в, Намедни. Наша эра. 1961–1970, Москва 2008; Л. П а р ф е н о в, Намедни. Наша эра. 1971–1980, Москва 2009; Л. П а р ф е н о в, Намедни. Наша эра. 1981–1990, Москва 2010. 7 T. Z a r y c k i, Kapitał kulturowy. Inteligencja w Polsce i Rosji, Warszawa 2008. 6

PW_49.indb 187

2014-11-21 12:26:02

188

TOMASZ ZARYCKI

Na wyższym poziomie uogólnienia znaleźć można jednak pewną wspólną cechę polskiej i rosyjskiej przestrzeni debaty publicznej. Jest nią kluczowy podział, przebiegający przez scenę polityczną, a przede wszystkim przez nadrzędne pole społeczne w każdym społeczeństwie, które Pierre Bourdieu określa mianem „pola władzy”8. Podział ten wydaje się być charakterystycznym dla wszystkich krajów peryferyjnych, za które w relacji do rdzenia systemu światowego można uważać obecnie zarówno Polskę, jak i Rosję9. W związku ze wspomnianą peryferyjnością, ma on w tych krajach charakter sporu o stosunek do zewnętrznej dominacji, w szczególności dominacji kulturowej szeroko rozumianego Zachodu. Podział ten w Rosji wykształcił się wyraźnie już w XIX wieku i tradycyjnie określany jest mianem konfliktu „zapadników” ze „słowianofilami”10. Choć w zupełnie innych realiach politycznych, spór ten wyraźnie w dalszym ciągu dzieli współczesne pole władzy w Rosji. Można pokazać, że w szczególności po 2005 r. stał się również centralną osią podziału pola władzy oraz sceny politycznej w Polsce11. Po jednej jego stronie mamy liberalnych entuzjastów integracji z rdzeniem systemu światowego, przyjmowaniem wartości, instytucji i kultury najbardziej rozwiniętych krajów Zachodu, po drugiej stronie grupują się siły i środowiska stawiające mniejszy lub większy opór tym procesom i kontestujące w różnych wymiarach zachodnią dominację, odwołując się przy tym do różnie definiowanych tradycji i tożsamości rodzimych. W interesujący sposób kontekst współczesnych sporów o historię w Rosji rysuje znany historyk rosyjski Aleksiej Miller12. Zwraca on uwagę, że momentem „wielkiego powrotu historii” do rosyjskiej przestrzeni debaty publicznej był okres tzw. pieriestrojki. Pieriestrojka była zresztą unikalnym okresem wielkiego triumfu rosyjskiej inteligencji i narzucenia przez nią na kilka lat głównych kierunków rosyjskiego dyskursu publicznego. Ogólnokrajowe media zawładnięte zostały przez intelektualistów dyskutujących o przeszłości, kulturze, wartościach i moralnych dylematach. Doszło wówczas do wielkiej fali odkłamywania propagandowej historii radzieckiej i drugiego po Chruszczowowskiej odwilży potępienia stalinizmu, a także szerzej leninizmu i komunizmu jako takiego. W kilka lat po upadku ZSRR, w drugiej połowie lat 90. zaczęło się jednak stopniowe wygaszanie znaczenia pola intelektualnego w sferze publicznej. W efekcie zmarginalizowana P. B o u r d i e u, J.D. W a c q u a n t, From Ruling Class to Field of Power: An Interview with Pierre Bourdieu on La Noblesse d’État’, „Theory, Culture & Society” 1993, nr 10 (3), s. 19–44. 9 B. K a g a r l i c k i, Imperium peryferii: Rosja i system światowy, Warszawa 2012. 10 A. W a l i c k i, W kręgu konserwatywnej utopii. Struktura i przemiany rosyjskiego słowianofilstwa, Warszawa 1964. 11 T. Z a r y c k i, From Soviet to a Western-dominated political scene: the geopolitical context of politics in Poland, [w:] red. B. Törnquist-Plewa and K. Stala, Cultural Transformations after Communism: Central and Eastern Europe in Focus, Lund 2011, s. 82–108. 12 A. M i l l e r, The Labyrinths of Historical Policy, „Russia in Global Affairs”, 22 June 2011. 8

PW_49.indb 188

2014-11-21 12:26:03

DEBATA WOKÓŁ KSIĄŻKI ANDRIEJA ZUBOWA

189

została retoryka historyczna w dyskursie politycznym. W szczególności wątki historyczne zniknęły z retoryki prezydenta Jelcyna. Choć pozostawał on do końca życia na pozycjach antykomunistycznych, przyjętych w apogeum pieriestrojki, w czasie swojej drugiej kadencji Jelcyn nie akcentował już poglądów historycznych, które obejmowały m.in. przekonanie o konieczności zamknięcia mauzoleum Lenina i pochowania zwłok wodza rewolucji na cmentarzu. Odwrotowi od antykomunistycznej retoryki, a szerzej marginalizacji wątków historycznych w debacie publicznej, towarzyszył jednocześnie powrót w rosyjskiej kulturze popularnej odwołań do komunistycznej przeszłości13. W procesie tym ujawniła się znacząca symboliczna siła radzieckiej przeszłości, mającej zarówno potencjał nostalgicznego poruszania emocji kulturowych jak i politycznych. Dowartościowanie przeszłości radzieckiej mogło być m.in. efektem wyczerpania się retoryki antykomunistycznej epoki wczesnego Jelcyna, połączone z kryzysem ekonomicznym drugiej połowy lat 90. i rozczarowaniem liberalnymi reformami oraz fascynacją kapitalizmem i Zachodem, a w szczególności Stanami Zjednoczonymi, jakie opanowały Rosję na przełomie lat 80. i 90. XX wieku. W atmosferę tę wpisał się umiejętnie i sam zaczął ją pobudzać kolejny prezydent – Władimir Putin. Wspierał aktywnie rozwój koncepcji nowej rosyjskiej tożsamości jako syntezy elementów historii i symboli Rosji przedrewolucyjnej oraz Związku Sowieckiego. Jej ważnym symbolem było przywrócenie melodii radzieckiego hymnu z nowymi słowami. Elementem tego programu stała się polityka historyczna wypracowywana przez ekipę Putina w latach 2003–2006. Według Aleksieja Millera, impetu pracom nad jej koncepcją nadała tzw. Pomarańczowa Rewolucja 2004 r. na Ukrainie14. Jednocześnie ważnym impulsem dla aktywizacji prac w tym zakresie były napięcia pomiędzy Rosją a Polską po wyborze Lecha Kaczyńskiego na prezydenta RP. Co jednak ciekawe, pomimo pewnych wahań, na Kremlu, jak sugeruje Miller, nie zdecydowano się na rozwiązanie typu polskiego, znane także w innych krajach Europy Środkowej, w tym na Ukrainie, to znaczy nie powołano rosyjskiego odpowiednika Instytutu Pamięci Narodowej (IPN). Zamiast niego stworzono kilka pozornie niezależnych organizacji o charakterze instytucji pozarządowych. Władze arbitralnie przyznają im dostęp do wybranych archiwaliów, finansują wydawane przez nie prace i konferencje i w ten sposób starają się wpływać na debaty historyczne. Jak sugeruje Miller, strategia ta pozwala na ograniczenie jurysdykcji samych akademickich historyków nad debatą historyczną, gdyż ujawnienia dokumentów praktykowane przez władze rosyjskie mają charakter podobny do przecieków medialnych, T. Z a r y c k i, Przeszłość komunistyczna w rosyjskiej kulturze popularnej, „Kultura Popularna” 2008, nr 3 (21), s. 147–158. 14 A. Miller, op. cit., s. 22. 13

PW_49.indb 189

2014-11-21 12:26:03

190

TOMASZ ZARYCKI

a decyzje o finansowaniu wspomnianych instytucji pozostają głównie w rękach urzędników i polityków. Co jednak najważniejsze, mają one zwykle charakter arbitralny i niejawny. Jedynym innowacyjnym rządowym ciałem działającym w omawianym polu była powołana w maju 2009 r. przez prezydenta Dmitrija Miedwiediewa komisja do walki z „falsyfikacjami historii”. Jej powstanie wzbudziło niepokój wielu historyków, tym bardziej, że zasiadali w niej przede wszystkim naukowcy dyspozycyjni wobec Kremla, a także politycy oraz osoby w żaden sposób nie związane z nauką. Komisja nie podjęła jednak praktycznie działalności i po około 3 latach od swego powołania została bez rozgłosu rozwiązana. Środowiska o orientacji prokremlowskiej, a także komunistyczne usiłowały się jednak do niej odwoływać. Doszło do kilku związanych z nią sporów, w tym na wydziale historii Uniwersytetu Moskiewskiego (MGU), jednak nie odegrała ona większej roli w szerszych debatach intelektualnych. Miller podkreśla jednak, że we współczesnej Rosji nie ma obecnie forum do poważniejszych dyskusji nad przeszłością kraju. W szczególności uważa, że długo jeszcze niemożliwe będą w Rosji debaty na temat przeszłości komunistycznej, podobne do tych jakie miały miejsce w Niemczech, w efekcie nie dałoby się dziś napisać w Rosji książki w rodzaju pracy Davida Arta na temat austriackich i niemieckich zmagań z totalitarną przeszłością15. Szczególną cechą rosyjskich debat publicznych, jak wspomniano, jest ich silna zależność od Kremla, zarówno jako głównego punktu odniesienia większości sporów, jak i bezpośredniej zależności od jego władzy. Wpływ ten jest szczególnie wyraźny w sferze programowania podręczników szkolnych. W ramach wspomnianej nowej polityki historycznej Kremla zadanie napisania nowych podręczników historii Rosji otrzymali Aleksander Filippow i Aleksander Daniłow16. Jako reprezentanci frakcji prokremlowskich neostalinistów przygotowali podręcznik silnie neokomunistyczny. Rozgrzeszał on częściowo Stalina z Wielkiego Terroru, kwestionował planowy charakter Wielkiego Głodu na Ukrainie. Wojna polsko-bolszewicka 1920 roku przedstawiona została jako prawomocna akcja odebrania przez komunistyczną Rosję jej „własnych terytoriów”. Zbrodnia Katyńska, zgodnie ze znanym schematem, pokazana została jako adekwatna odpowiedź na zagłodzenie w Polsce więźniów sowieckich w czasie wojny polsko-bolszewickiej. Jednocześnie autorzy odrzucili pojęcie totalitaryzmu jako terminu „nienaukowego” z czasów zimnej wojny, reprodukując zasadniczo główne schematy historiografii radzieckiej w formie pozbawionej otwartej komunistycznej retoryki. Zbrodnie komunistyczne, w szczególności stalinowskie, zostały wspomniane, D. A r t, The politics of the Nazi past in Germany and Austria, Cambridge 2006. A.A. Д а н и л о в, A.B. Ф и л и п п о в, История России. 1900–1945 гг. 11 класс. Книга для учителя, Москва 2008. 15 16

PW_49.indb 190

2014-11-21 12:26:03

DEBATA WOKÓŁ KSIĄŻKI ANDRIEJA ZUBOWA

191

jednak liczbę ich ofiar wielokrotnie zaniżono, a przede wszystkim przedstawiono je jako nieuchronną, konieczną cenę sowieckiej modernizacji. Jak zwracano uwagę, podręcznik wpisuje się doskonale w linię polityki historycznej Kremla zorientowanej na syntezę historii rosyjskiej i radzieckiej i swoiste „pogodzenie” antagonistów, w szczególności obu stron wojny domowej i rewolucji. Filippow i Daniłow zarówno bohaterów rosyjskich jak i radzieckich, w tym poległych we wzajemnych walkach, przestawiają jako „naszych”. Ich książka uzyskała status podręcznika obowiązkowego, ale jak się okazało, inicjatywa stworzenia całkowicie przeciwstawnej ideologicznie książki pod redakcją Andrieja Zubowa wyszła również z Kremla. Pierwszy ujawnił to współautor książki prof. Siergiej Wołkow17. Według jego relacji, książka została zamówiona jako konkurencyjny akademicki podręcznik historii przez ówczesnego szefa administracji prezydenckiej Władysława Surkowa, powszechnie uważanego wówczas za kremlowską szarą eminencję i głównego ideologia ekipy Putina18. Pomysł Surkowa polegał na tym, by stworzyć książkę dowodzącą światu, iż w Rosji przynajmniej formalnie istnieje alternatywa dla stalinowskiego podręcznika Filippowa i Daniłowa. Alternatywny podręcznik miał co prawda wyjść w stosunkowo niewielkim nakładzie, ale jego głównym atutem miało być zyskanie dlań patronatu Aleksandra Sołżenicyna. Sołżenicyn w ostatnich latach życia zaczął okazywać wyraźną sympatię dla prezydenta Putina i gotów był firmować swym nazwiskiem podręcznik, który przedstawiałby też rządy aktualnego prezydenta Rosji w jednoznacznie pozytywnym świetle. Sołżenicyn nie miał już jednak wystarczających sił, by nad książką pracować samodzielnie. Rekomendował więc (według Wołkowa) właśnie profesora Andrieja Zubowa jako osobę bliską sobie ideowo. Sam podjął się roli konsultanta książki. Zubow, zaproszony przez Surkowa na Kreml, otrzymał zielone światło do pracy nad książką i sowitą zaliczkę dla jej autorów. Jak twierdził Wołkow, za stronę maszynopisu płacono po 100 euro w gotówce. Na napisanie książki, która miała funkcjonować jako „podręcznik Sołżenicynowski” zespół Zubowa otrzymał niewiele czasu, gdyż chciano ją szybko wprowadzić do nauczania. Zubow powołał liczny zespół autorski. Owoce jego pracy systematycznie przesyłał Sołżenicynowi, ten zaś opatrywał je szczegółowymi uwagami, które Zubow w większości wykorzystał. Ich współpraca po ponad roku uległa jednak przerwaniu. Problemem stała się po pierwsze wielkość książki, która szybko zaczęła przekraczać objętość możliwego do wprowadzenia do szkół podręcznika. W oficjalnym liście, w którym Sołżenicyn wycofuje się ze współpracy z Zubowem

C.B. В о л к о в, Не очень своевременная книга, 2009 (http://salery.livejournal.com/36957.html). Surkow pamiętany jest w szczególności jako autor słynnego pojęcia „suwerennej demokracji”.

PW_49.indb 191

2014-11-21 12:26:03

192

TOMASZ ZARYCKI

i prosi, aby nie łączyć jego nazwiska z książką19, głównym argumentem jest właśnie narastająca wielkość tekstu, który utracił tym samym szanse na stanie się podręcznikiem. Sołżenicyn wspomina też o bliżej nieokreślonych różnicach poglądów z Zubowem. W relacji Wołkowa różnice te dotyczyły niezgody Sołżenicyna na zbyt radykalną krytykę Związku Sowieckiego, wyraźnie przebijającą w całej pracy. W tym kontekście Wołkow (za Zubowem) przytacza domysł, że kluczową osobą w tym konflikcie była żona pisarza – Natalia. Wraz z pogarszającym się zdrowiem męża przejmowała redagowanie nadsyłanych przez Zubowa fragmentów książki, a także, jak twierdził Zubow, żądała zmiękczania radykalizmu retoryki antykomunistycznej i antysowieckiej. Przypomnieć tu można jednocześnie, że Natalia Sołżenicyna po śmierci męża zaczęła jeszcze bardziej ostentacyjnie od niego współpracować z prezydentem Putinem, nie szczędząc mu pochwał i zapewnień o poparciu dlań jej nieżyjącego męża. Tak czy inaczej, po wycofaniu się Sołżenicyna z projektu, Surkow a tym samym Kreml, utracił jakiekolwiek zainteresowanie projektem książki. W tej sytuacji Zubow już całkiem samodzielnie, kosztem prywatnych sponsorów, doprowadził jednak do wydania książki, której objętość została powiększona znacząco w stosunku do początkowych planów. Zubow unikał nagłaśniania kremlowskiej genezy książki, jednak na oficjalnej stronie internetowej książki przedstawione przez Siergieja Wołkowa i powyżej streszczone okoliczności narodzin jej idei zostały niejako oficjalnie potwierdzone. Co bardzo znaczące, w ostatnich akapitach książki autorzy przedstawiają rzeczywiście dość pochlebną ocenę rządów Władimira Putina jako prezydenta, ocalającego chylący się ku upadkowi kraj. Wielu krytyków książki odczytywało ten passus jako element kontraktu politycznego, zawartego przez autorów z Kremlem. Mimo zerwania praktycznej współpracy z Surkowem i utratą wcześniejszego statusu książki-podręcznika, akt swoistego trybutu wobec władz, na który liczyły one zapewne w sytuacji, gdy książkę firmował Aleksander Sołżenicyn, został jednak zachowany. W kontekście wspomnianego powyżej politycznego zamówienia na książkę pod redakcją Zubowa, Irina Karacuba20 przywołuje anegdotę z czasów radzieckich. Brzmi ona następująco: „Na zachodzie działa system wielopartyjny, zaś w ZSRR wielowejściowy/klatkowy” (система многоподъездная). Słowo „podjezd” oznacza wejście do budynku, oddzielnego podwórka czy też klatki schodowej oznaczonej zwykle numerem. W tym wypadku chodzi o oddzielne wejścia do budynków rządowych, które odpowiadać mają konkurującym ze sobą Jego skan został opublikowany w internecie na stronie prowadzonej przez autorów książki, http:// russia-xx.livejournal.com/6074.html 20 И. К а р а ц у б а, «Учебник Филиппова»: продолжение последовало, Проект «Уроки истории», http://urokiistorii.ru/current/view/2009/10/uchebnik-filippova (28.10.2009). 19

PW_49.indb 192

2014-11-21 12:26:04

DEBATA WOKÓŁ KSIĄŻKI ANDRIEJA ZUBOWA

193

poszczególnym urzędom, departamentom czy też działającym w nich frakcjom urzędniczym. Innymi słowy chodzi o to, że kluczowa dynamika życia politycznego, w efekcie również intelektualnego, jest w Rosji, tak jak wcześniej w ZSRR, napędzana przez walki frakcyjne w aparacie władzy. Karacuba przytacza również inną formę wspomnianego żartu, mówiącą o rosyjskiej polityce jako o „walkach poszczególnych wież Kremla pomiędzy sobą”. Tak więc liczni komentatorzy pracy Zubowa, podobnie jak i innych intelektualnych wydarzeń w Rosji, mają wyraźną tendencję, aby lokować ją w kontekście wąskiego pola władzy zdefiniowanego jako pole walk grup związanych z Kremlem. Aleksiej Miller uważa, że główną osią jest tu opozycja pomiędzy neostalinistami i kremlowskimi słowianofilami a prozachodnimi liberałami. Zauważa jednak, że Zubow na tej linii lokuje się gdzieś pomiędzy jego dwoma głównymi obozami, a z liberałami łączy go niechęć do komunizmu. Jak się wydaje jest Zubow przede wszystkim konserwatywnym, ale zdeklarowanym zapadnikiem. Podobną próbę usytuowania Zubowa na linii głównych konfliktów w polu władzy podejmuje Konstantin Arszin. Diagnozuje on opozycję pomiędzy podręcznikiem Filippowa i Daniłowa, a książkę pod redakcją Zubowa jako opozycję „państwowcy vs. liberałowie” i konkluduje kluczową rolę stosunku do Stalina, który dla Filippowa jawi się jako „efektywny menedżer”, a dla Zubowa jest oczywiście ucieleśnieniem najgorszego zła komunizmu i tragedii Rosji21. Reakcje pozytywne Omówienie sporów wokół książki rozpoczniemy od przestawienia głosów, które uznać można za oceniające jej wydanie jako wydarzenie pozytywne. Co ciekawe, życzliwe reakcje na pojawienie się książki obejmowały przedstawicieli szerokiego spektrum środowisk współczesnej Rosji. W pierwszej kolejności byli to autorzy bliscy ideowo samemu Zubowowi, w szczególności związani z Cerkwią prawosławną. I tak na przykład Jurij Epanczin22 za największą wartość książki uważa główne jej ideowe hasła akcentowane przez samego Zubowa. Epanczin chwali więc autorów, że przyjęli orientację „nie na cyfry, ale zwykłych ludzi”. Cieszy się, że nie bali się „w obecnych pragmatycznych czasach” przyjąć za metodologiczną podstawę swego dzieła ewangelicznych zasad, w szczególności pokazując, że historia jest areną walki dobra ze złem. W przeciwieństwie do podejść, które Epanczin nazywa marksistowskimi, autorzy unikają według niego ekonomicznego determinizmu i traktują naród jako podmiot posiadający wolną wolę, co nazywa on „personalistycznym podejściem do procesu historycznego”. K. А р ш и н, Слон российской идентичности, «Русский Журнал» 2010, nr 5. Ю. Е п а н ч и н, Учебник нравственной арифметики, «Богатей-онлайн» 2011, nr 2 (560).

PW_49.indb 193

2014-11-21 12:26:04

194

TOMASZ ZARYCKI

Unikają też, jak uważa recenzent, zbyt silnej apologii Rosji carskiej. Przedstawiają słuszną krytykę Mikołaja II, ale zbyt mało piszą o źródłach ruchów rewolucyjnych i ich ideologicznych początkach oraz kierunkach. Epanczin, chwaląc więc dzieło za rozkład interpretacji, uważa że nie daje ono satysfakcjonującej odpowiedzi na kluczowe pytanie, a mianowicie nie tłumaczy w pełni źródeł katastrofy, jaką była rewolucja rosyjska. W tym kontekście posuwa się nawet do zasugerowania, iż autorzy mogliby skorzystać z osiągnięć zasadniczo fałszywej sowieckiej historiografii. Epanczin sugeruje, że pozytywnym jej elementem, który uzupełnić mógłby recenzowane studium była analiza stosunków ekonomicznych, w szczególności nierówności społecznych. Ona właśnie pomogłaby lepiej zrozumieć źródła rewolucji. Epanczin sugeruje też, że autorzy nieproporcjonalnie mało uwagi poświęcili partiom masowym, w szczególności ruchom ludowym. Można w tym argumencie znaleźć pośrednie oskarżenie o elitarność podejścia książki. Epanczin uznaje co prawda tezę Zubowa, iż przygotował on książkę napisaną z pozycji „zwykłego człowieka”, ale konstrukcja owego „zwykłego człowieka” okazuje się w wymiarze praktycznym sporna. Ciekawe są jednocześnie uwagi Epanczina dotyczące rozdziału poświęconego I wojnie światowej. Uważa on, że autorzy błędnie postrzegają I wojnę światową jako klasyczną wojnę między państwami narodowymi, nie doceniając jej tragicznego charakteru i głębokiej niemoralności, w szczególności ze strony elit prowadzących ją imperiów. Jak uważa Epanczin, wojna ta w znacznym stopniu zdegradowała Europę cywilizacyjnie, a wśród jej efektów były m.in. komunizm oraz nazizm. W takim kontekście komunizm rozpatrywany może być według Epanczina jako „absurdalna odpowiedź na absurd militaryzmu pierwszej wojny światowej”. Zwraca on uwagę, że bohaterstwo walczących w Wielkiej Wojnie okazało się pozbawione sensu i znaczenia i także dlatego wkrótce de facto zostało zapomniane. To według niego niedoceniane przez Zubowa kluczowe aspekty źródeł rewolucji. Z kolei Andriej Desnickij23 przyznaje, że książka pisana jest z pozycji niezwykle zaangażowanych, że rekonstruując przeszłość otwarcie buduje jej wartościujące interpretacje i moralne oceny. Jednocześnie podkreśla, że nie jest to praca propagandowa, jako że w rozumieniu recenzenta propaganda oparta jest zawsze na stronniczym wyborze faktów, podczas gdy w książce pod redakcją Zubowa przytaczane są także fakty niewygodne z punktu widzenia wartości i interpretacji autorów. Desnickij podkreśla, że jest to historia antybolszewicka (антибольшевицкая), zwracając uwagę nawet na szczególną ortografię tego słowa, pisanego w książce przez „c” («ц»), co formalnie jest błędem ortograficznym, ale podkreśla negatywny stosunek do bolszewizmu. Desnickij pisze, że autorzy obu tomów nierzadko wpadają w patos, w pewnych miejscach nie tyle А. Д е с н и ц к и й, История России: новый взгляд, сайт храма Рождества Иоанна Предтечи на Пресне, 2009, http://www.ioannp.ru/publications/462587. 23

PW_49.indb 194

2014-11-21 12:26:04

DEBATA WOKÓŁ KSIĄŻKI ANDRIEJA ZUBOWA

195

opowiadając historię, co głosząc kazanie na jej temat. Jest jednak wyrozumiały: jeśli komuś nie odpowiadają te fragmenty książki, można je po prostu opuścić. Wybacza też autorom dużą liczbę usterek wszelkiego rodzaju, co pokazuje w jak wielkim pośpiechu przygotowywano książkę. Zauważa, że poszczególne rozdziały często nie łączą się ze sobą w sposób spójny, brak jest też w pracy odniesień do wielu kluczowych pozycji literatury. Ale poważne zastrzeżenia Desnickij zgłasza tylko w stosunku do wstępu i zakończenia. Wstęp autorstwa samego Zubowa, w którym na 40 stronach przedstawia swoją wizję historii Rosji do objęcia tronu przez Mikołaja II, jest zdaniem Desnickiego zbyt ideologiczny i schematyczny. Zakończenie nie jest zaś w ogóle w przekonaniu recenzenta potrzebne. Napisane zostało zbyt wcześnie, bowiem odnosi się do wydarzeń sprzed kilku lat od opublikowania książki. Będzie więc odczytywane jako ukłon w stronę obecnych władz, tym bardziej, że zawiera wobec nich zbyt wiele pochwał. Ostatecznie ocenia, że pojawienie się książki jest niezwykle pozytywnym i optymistycznym wydarzeniem i wyraża nadzieję, że w ślad za nią powstaną kolejne podobne syntezy, które wejdą w polemiki prowadzone przez historyków a nie ideologów, jak ma to głównie dziś miejsce. Podobne oceny wyrażał także profesor Instytutu Europy Rosyjskiej Akademii Nauk Anatolij Krasikow24, jak również cytowana wcześniej Irina Karacuba25, która choć krytykowała Zubowa za „niewiarygodną idealizację przedrewolucyjnej Rosji i Białych” uznała jednak, że z moralnego punktu widzenia podejście jego jest nienaganne, a główną zasługą jest nazwanie po imieniu dobra i zła w historii Rosji. Podobnie entuzjastyczną recenzję opublikował w znanym czasopiśmie emigracyjnym „Kontynent” Jewgienij Jermolin 26. Historia pod redakcją Zubowa jest w przekonaniu Jermolina pierwszą szczegółową dokumentacją „katastrofy” Rosji w XX wieku i cieszy go fakt, że takie właśnie pojęcie pojawia się często na stronach obu tomów dla określenia kolejnych przełomów w historii kraju. Jermolin z uznaniem przyjmuje podstawy normatywne pracy, w szczególności jako kluczowe widzi moralne założenie o przymierzu narodu z Bogiem (na wzór biblijny) oraz przymierzu pomiędzy jego częściami składowymi (a więc solidaryzm, który przez Jermolina jest prezentowany jako ideologia zachodnia). Oba przymierza w interpretacji Zubowa były utrzymane do 1917 roku, kiedy to Rosja swą misję służby Bogu zmieniła na służbę diabłu. Podobnie jak Desnickij, Jermolin docenia, iż dla autorów książki historia rozumiana jest jako przestrzeń wolności i wyboru, że odrzucając determinizm nie uznają praw А.А. К р а с и к о в, История без лакированных мифов, «Современная Европа» 2010, nr 1, s. 152–157. 25 И. К а р а ц у б а, op. cit. 26 Е. Е р м о л и н, Жить бедой, «Континент» 2010, nr 146. 24

PW_49.indb 195

2014-11-21 12:26:04

196

TOMASZ ZARYCKI

historycznych rozumianych w ich marksistowskiej nieuniknioności. Dzięki takiej perspektywie moralnej zarówno ludzie jak i narody są rozpatrywani jako podmioty odpowiedzialne za swoje wybory. Rewolucja rosyjska staje się karą za grzechy wcześniejsze, w szczególności znacznie bardziej brutalną niż na zachodzie pańszczyznę, w szerszym ujęciu za niedostatki solidaryzmu w przedrewolucyjnej Rosji. Jermolin zbliża się też w ocenie do Desnickiego, gdy zwraca uwagę, że chłopstwo okazuje się de facto w książce bardziej winne rosyjskim katastrofom, niż inne klasy społeczne. To jego egoizm w ujęciu Zubowa doprowadza do zwycięstwa bolszewików. Tak silne obciążenie mas chłopskich winą za rosyjskie katastrofy budzi pewne wątpliwości Jermolina, który zastanawia się, czy za „wychowanie” chłopstwa, a raczej jego brak, nie są jednak odpowiedzialne klasy wyższe. Pewną wątpliwość Jermolina budzi też fundamentalny podział moralny przedstawiany przez Zubowa, według którego pomimo wszystkich swoich błędów to Biali walczyli o Rosję, a więc reprezentowali siły dobra, zaś Czerwoni byli zdrajcami, walczącymi po stronie zła. Jermolin delikatnie sugeruje, że wśród Czerwonych znaleźć można było wielu idealistów (być może naiwnych), zaś Biali, co Zubow pokazuje zbyt słabo, nie mieli zdolności stworzenia nowoczesnego narodu rosyjskiego. Jermolin, jak większość zwolenników książki, docenia ją za obszerny opis historii rosyjskiej emigracji i wydaje się podzielać tezę Zubowa, że właśnie w jej środowiskach przetrwała „prawdziwa Rosja”. Teza ta łączy się z bardziej zasadniczym założeniem analizy Zubowa, o którym pisze Jermolin, a mianowicie rozdzielności składowych „sowieckiej” i „rosyjskiej” w społeczeństwie rosyjskim epoki ZSRR. Według Zubowa po II wojnie światowej pojawia się zsowietyzowane społeczeństwo rosyjskie, ale nie staje się ono społeczeństwem radzieckim, jak chciałaby tego ówczesna propaganda. Radzieckie jest państwo, w którym żyją Rosjanie, ale ich kultura jest ciągle rosyjska. Rosyjska pozostaje też (a właściwie jest przede wszystkim) dusza narodu. Radzieckość jest więc złem, w którym pogrążyli się Rosjanie, ale z którego mogą się oczyścić, w czym pomagać ma im również praca Zubowa. Co jednak ciekawe, w ujęciu Zubowa komunizm i ZSRR nie są jedynymi przejawami zła, które pojawia się w Rosji. Rewolucja bolszewicka 1917 r. ma też bowiem aspekty nowych form zła obecnego wcześniej w historycznej Rosji. Innymi słowy, jak odczytuje to Jermolin, Zubow zdaje się mówić, iż Rosja sowiecka przywróciła wszystko co najgorsze z Rosji carskiej, w szczególności absolutyzm, pańszczyznę i prymitywne formy wiary religijnej, podporządkowanej państwu religii, które przyjmują oczywiście formę komunistyczną, a więc para-religijną. Można więc zauważyć, że interpretacja Zubowa zawiera pewne elementy wizji ciągłości rosyjskiego i sowieckiego totalitaryzmu.

PW_49.indb 196

2014-11-21 12:26:04

DEBATA WOKÓŁ KSIĄŻKI ANDRIEJA ZUBOWA

197

Tę perspektywę w Polsce wprowadził Jan Kucharzewski 27, piszący o „białym i czerwonym caracie”. Jednocześnie Jermolin uważa, że w zakończeniu, w którym autorzy wyrażają się pochlebnie o polityce Władimira Putina jako prezydenta ratującego Rosję przed upadkiem, starają się bardziej przypisać mu swoje własne poglądy, niż opisać rzeczywistość. W szczególności bez przekonującego uzasadnienia sugerują, że Putin doszedł do wniosku, iż ocalenie Rosji przed kolejną katastrofą jest możliwe tylko poprzez powrót do niekomunistycznych tradycji przedrewolucyjnych. Co jednocześnie ciekawe, Jermolin, choć świadom odcięcia się od książki Sołżenicyna, deklaruje, iż wyraźnie czuje w niej jego autorski i duchowy wpływ. Aleksandr Samowarow28 to kolejny recenzent książki, który jednoznacznie podziela jej główne założenia ideowe. Wita ją entuzjastycznie jako akt wprowadzenia do rosyjskiej debaty publicznej podejścia moralnego. Dotychczasowe reformy kraju od momentu upadku ZSRR ocenia jako działania pozbawione wyraźnej platformy moralnej, prowadzone głównie przez rosyjskich liberałów zabiegi ideologiczne planowane w ich własnym interesie. Ale wstępne rozważania Zubowa na temat historii Rosji od jej zarania do końca XIX wieku, Samowarow, podobnie jak Desnickij, uważa za niefortunne. To, co szczególnie drażni go w makro-interpretacjach Zubowa można by nazwać orientalizmem, wynikającym z pryncypialnie prozachodnich pozycji redaktora książki. Wedle Samowarowa, Zubow mimochodem rysuje obraz Słowian jako immanentnie niższych cywilizacyjnie od bardzo szeroko rozumianego Zachodu. Takie założenie przejawia się w kontrowersyjnym zdaniu z części wstępnej mówiącym o „tamie samowolnej autokefalii, która zablokowała rzekę oświecenia płynącą do Moskwy z Biznacjum”. Jak sugeruje Samowarow, autorzy mają obsesję widzenia wszelkiej integracji Rosji ze światem zewnętrznym jako bezwzględnie pozytywnej, niezależnie nawet od tego, czy będzie to integracja z Bizancjum czy też z katolickim Zachodem. Co więcej, Samowarow uważa, że Zubow niesprawiedliwie demonizuje Księstwo Moskiewskie i Iwana Grożnego jako władcę budującego despotię, nieznaną jakoby w Księstwie Kijowskim i na Litwie. Nie dostrzega on jednocześnie takich pozytywnych cech Księstwa Moskiewskiego jak brak pańszczyzny, czy przytaczany przez samych autorów fakt wprowadzenia przez Iwana Groźnego pewnych form samorządu. Dla Samowarowa najważniejsze jest jednak główne przesłanie książki, z którym zgadza się jednoznacznie. Docenia nie tylko jasny moralny osąd przyznający Białym rolę sług dobra, zaś Czerwonym sług zła, ale i zaproponowane przez Zubowa odniesienie tego konfliktu do J. K u c h a r z e w s k i, Od białego caratu do czerwonego, Warszawa 1923. А. С а м о в а р о в, О нравственности русского национализма, «Агентство Политических Новостей», 2.06.2010 (http://www.apn.ru/publications/article22364.htm). 27

PW_49.indb 197

2014-11-21 12:26:05

198

TOMASZ ZARYCKI

dominującej nawet w Rosji interpretacji Wielkiej Smuty. Przypomnijmy, że mówi ona o złych, egoistycznych bojarach i samozwańczym carze, niszczącym państwo oraz o dobrych obywatelach – kupcu Mininie i kniaziu Pożarskim, stających na czele spontanicznego ruchu ratowania ojczyzny przed polskimi interwentami. W ujęciu Zubowa Biali to spadkobiercy obywatelskiego zrywu Minina i Pożarskiego, wyraziciele zdrowych sił narodu próbującego ratować zmierzający ku katastrofie kraj. Czerwoni to spadkobiercy złego cara samozwańca i dbających wyłącznie o własne interesy bojarów. W podsumowaniu swojej recenzji Samowarow deklaruje się wyraźnie jako zwolennik budowy nowoczesnego rosyjskiego państwa narodowego i stwierdza, iż dzieło pod redakcją Zubowa jest ważnym krokiem w tym kierunku. Z zadowoleniem dostrzega w fakcie jego ukazania się odejście od paradygmatu „rusofobicznego liberalizmu lat 90.” Książka Zubowa mieści się według Samowarowa w paradygmacie „liberalnego nacjonalizmu rosyjskiego w stylu Struwego”. Jest ona wprawdzie spóźniona o 20 lat, ale samo jej pojawienie się nie jest przypadkowe i może być odczytywane jako przejaw szerszej tendencji, procesu, który zmierzać będzie w kierunku umacniania się rosyjskiej tożsamości narodowej. Samowarow uważa, że teraz proces ten uruchamiają „biali liberałowie”, gdyż „rosyjskim nacjonalistom” robić by tego nie pozwolono. Najważniejsze jednak dla Samowarowa jest to, aby ruszył on z miejsca, gdyż z czasem logika budowy nowego rosyjskiego solidarnego państwa nieuchronnie wypchnie na arenę polityczną nowe siły narodowe i zmusi również Putina i Miedwiediewa do poddania się ich narastającej presji. Co ciekawe, książka pod redakcją Zubowa znalazła również entuzjastów po stronie liberalnej. Ich przykładem jest Władimir Ryżkow29, znany polityk liberalny zasiadający wcześniej kilka lat w Dumie, dziś komentator antykremlowskich mediów. Ryżkow odczytuje książkę jako wydarzenie przełomowe, które burzy dotychczasowy stan debaty historycznej w Rosji. W szczególności ma być ona pierwszą pracą, która uderza wreszcie silnie w komunistyczny, według Ryżkowa wciąż dominujący, paradygmat ujmowania historii Rosji. Jego symbolem jest słynny Krótki kurs historii WKPb, legendarna synteza dziejów historii Rosji, formalnie autorstwa Stalina, której kluczowym elementem była teza o historycznej nieuchronności komunizmu. Ryżkow pisze, że Rosja cierpiała do tej pory na ostry deficyt nowych syntez historycznych. Dotychczasowe podręczniki były w większości eklektycznymi zlepkami różnego rodzaju ujęć, w dużym stopniu powtarzającymi stalinowskie schematy uzupełnione zdawkowymi wzmiankami na temat zbrodni tego okresu. Ten typ opracowań Ryżkow nazywa „kaszą”, a w książce pod redakcją Zubowa dostrzega pierwszą udaną próbę całościowego zerwania z tradycją Krótkiego 29

В. Р ы ж к о в, История общества, «Общая тетрадь» 2010, nr 2 (52), s. 113–117.

PW_49.indb 198

2014-11-21 12:26:05

DEBATA WOKÓŁ KSIĄŻKI ANDRIEJA ZUBOWA

199

kursu. Szczególnie ceni deklarację Zubowa uznania za najwyższe wartości nie ziemi i państwa, ale człowieka. Niezwykle chwali też wprowadzenie dwóch wcześniej nieobecnych wątków w historii Rosji: historii rosyjskiej emigracji i historii ruchu antykomunistycznego. Zauważa, że wzmianki o tym ostatnim pojawiały się w Krótkim kursie Stalina, ale zawsze z użyciem określeń takich jak „białobandyci”, „kontrrewolucjoniści”, „kułacy” czy też „szpiedzy i dywersanci”. Równie ważne jest dokładne omówienie historii Cerkwi prawosławnej i innych wyznań w ZSRR oraz tragicznego losu kozaków. W podsumowaniu Ryżkow określa książkę jako nowatorską i głęboką oraz wyraża przekonanie, że przesadne krytykowanie jej za drobne pomyłki jest wyrazem złej woli. Rozumie jednak, że musiała zostać odrzucona zarówno przez stalinistów za potępienie reżimu komunistycznego, ale także przez najbardziej radykalnych liberałów za otwartą religijność podejścia autorów, które jawić się będzie jako przejaw „klerykalizacji historii”. Dla Ryżkowa książka godna jest jednak najwyższego uznania i powinny iść za nią warianty podręcznikowe. Najbardziej znaczący w sensie politycznym głos pochwały wobec książki przyszedł ze strony bliskiego Kremlowi Sergieja Karaganowa. Na łamach rządowego dziennika – „Rossijskiej Gaziety” – ten znany doradca Jelcyna i Putina w sprawach polityki zagranicznej opublikował krótką, ale niezwykle emocjonalną i entuzjastyczną recenzję pracy30. Jak ujął to Karaganow, dotychczasowe książki poświęcone historii Rosji pisane były z pozycji mniej lub bardziej bliskich tym, którzy wygrali razem z bolszewikami. Książka Zubowa jako pierwsza napisana została z pozycji Białych, z pozycji przegranych, a nie wygranych w rewolucji październikowej. Recenzja deklarująca, że wizja Zubowa jest niezbędna dla odrodzenia się nowej silnej Rosji kończy się słowami: „Każdy kto chce być świadomym Rosjaninem i postawić tamę rosyjskiej katastrofie XX wieku powinien przeczytać te dwa tomy”. Jak się wydaje, ta krótka ale dobitna opinia o książce była wyrazem istnienia w kręgach bliskich Kremlowi frakcji osób wpływowych i bądź to podzielających mniej lub bardziej tezy Zubowa, bądź też uważających jego pracę za użyteczną z takich czy innych względów. Nie można wykluczyć, że dzięki temu właśnie tekstowi, kręgi te wyraźnie zainspirowały szereg zaproszeń dla samego Zubowa do wystąpień na forach publicznych kontrolowanych przez Kreml. Najbardziej spektakularnym z nich był udział Zubowa w sesjach tzw. międzynarodowego klubu dyskusyjnego „Waładaj” w 2010 r. oraz w latach następnych. Na obrady klubu „Waładaj” dorocznie zapraszani są wpływowi intelektualiści i politycy z całego świata, a jego goście zagraniczni spotykają się zawsze z prezydentem, a często także premierem Rosji. W 2010 r. w spotkaniach z szefami państwa odbywających się w ramach klubu Zubow nie uczestniczył, ale brał udział С. К а р а г а н о в, Другая наша история, «Российская газета», 2010, nr 5136 (57) z 19.03.2010.

PW_49.indb 199

2014-11-21 12:26:05

200

TOMASZ ZARYCKI

w szeregu sesji forum. W czasie jednej z nich odbyła się prezentacja jego książki, a także burzliwa nad nią dyskusja, o której będzie tu jeszcze mowa. Zubow po publikacji książki zaczął być także zapraszany do programów publicystycznych w rosyjskich kanałach telewizji publicznej, choć nie w kanale pierwszym, najbardziej kluczowym z punktu widzenia kontroli rosyjskiej opinii publicznej. Szczególnie często zapraszano go do audycji intelektualnych prowadzonych przez Aleksandra Archangielskiego na kanale Kultura. Komentarze Zubowa pojawiać zaczęły się także w gazetach codziennych, w tym rządowej „Rosyjskiej Gazecie”, a także biznesowych „Wiedomostiach”, nie wspominając o periodykach krytycznych wobec władz jak „Nowaja Gazieta”. Warto jednocześnie zaznaczyć, że wielu recenzentów książki chwaliło przyjęty w niej sposób ujęcia kwestii narodowych. I tak na przykład Arkadij Krasilszczikow31 z wielkim uznaniem odniósł się do sposobu potraktowania w pracy problematyki żydowskiej. Recenzent, sam podkreślając swoją żydowską tożsamość, zaznaczył, że w zespole autorskim nie znalazł nazwisk żydowskich, co dodatkowo wzbudziło jego szacunek. Jak podkreślił, autorzy nie dzielą winy za sowieckie przestępstwa pomiędzy narodowościami, Rosjanami, Żydami, Gruzinami i innymi nacjami. Podejście to z wielką radością uznał za dowód na istnienie „sumienia Rosji”. Z uznaniem odnotował też, że w pracy po imieniu nazwana została antysemicka czystka związana ze „sprawą lekarzy” w końcowym okresie rządów Stalina. Także cytowany wcześniej Aleksandr Samowarow, pisząc z pozycji bardziej narodowo-konserwatywnych, chwalił autorów, za to, że nie unikali tematów trudnych i nie znalazł u nich potępianej przez niego „rusofobii”. Nie znaczy to oczywiście, że nie pojawiały się okazjonalnie wśród recenzentów próby oskarżenia o wspomnianą rusofobię czy też z drugiej strony o antysemityzm. W szczególności próbowano oskarżenia o relatywizację zbrodni hitlerowskich względem sowieckich łączyć z implikowaną przez nie jakoby deprecjację znaczenia Holocaustu. Takie oskarżenie pojawiło się na kongresie Żydów niemieckich w Berlinie, jak się jednak wydaje było wydarzeniem incydentalnym. Reakcje pozytywne na książkę pod redakcją Andrieja Zubowa nadeszły także z zagranicy. Jedną z pierwszych z nich był entuzjastyczny komentarz znanego historyka amerykańskiego Richarda Pipesa, udzielony Radiu Wolna Europa32. Pipes nazwał książkę sensacyjną z trzech powodów. Po pierwsze – pozbawiona jest według niego nacjonalizmu i uznaje odpowiedzialność Rosji za takie zbrodnie А. К р а с и л ь щ и к о в, Снова о покаянии, «Еврейское слово» 2010, nr 1(466) (http://www.eslovo.ru/466/12pol1.htm). 32 R. P i p e s, A New Russian History That’s Sensational For The Right Reasons, „Radio Free Europe/Radio Liberty (RFE/RL)”, December 5, 2009 (http://www.rferl.org/content/A_New_ Russian_History_Thats_Sensational_For_The_Right_Reasons/1895990.html). 31

PW_49.indb 200

2014-11-21 12:26:05

DEBATA WOKÓŁ KSIĄŻKI ANDRIEJA ZUBOWA

201

jak Pakt Ribbentrop-Mołotow, czy Katyń. Po drugie – otwarcie powołuje się na źródła zachodnie, co wcześniej stanowiło tabu w podręcznikach rosyjskich. Po trzecie – zajmuje się ona bardziej społeczeństwem Rosji, a mniej jej władzami. Artykuł o książce ukazał się też m.in. w „New York Timesie”33. Jego autorka Sophia Kishkovsky podkreśla na wstępie, że choć książka napisana jest z perspektywy otwarcie chrześcijańskiej, a jeden z autorów jest nawet księdzem prawosławnym, pozbawiona jest całkiem nacjonalizmu oraz antysemityzmu. Kishkovsky przytacza w swoim artykule entuzjastyczne słowa Pipesa, który zadeklarował, że rozpoczął zbiórkę funduszy na angielskojęzyczne wydanie książki i uznał, iż jest to pierwsza nienacjonalistyczna historia, w której Rosjanie nie są li tylko ofiarami, a także pierwsza praca korzystająca z wielu źródeł zachodnich. W tym samym artykule autorka cytuje opinię Andrzeja Nowaka, polskiego historyka z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Nowak w mailu przesłanym Kishkovsky miał napisać, że książka „we wzorcowy sposób” traktuje delikatne momenty jak Pakt Ribbentrop–Mołotow, czy Katyń. Kishkovsky odnotowuje jednocześnie, że sam Zubow deklaruje, iż książka została sfinansowana przez „osoby, które nie chciałyby ujawniać swej tożsamości”, napominając jednocześnie, że z pomysłem książki zwróciło się do niego jakoby dwu producentów telewizyjnych z rekomendacji Aleksandra Sołżenicyna. Artykuł kończy się wzmianką o pojawieniu się Zubowa w rosyjskiej telewizji, w szczególności w programach Aleksandara Archangielskiego. W kilku innych periodykach zachodnich ukazały się bardzo życzliwe omówienia książki Zubowa. Geoffrey Owen w piśmie „Standpoint”34 wyraża radość z publikacji książki i cieszy się, że na spotkaniach z jej redaktorem licznie stawiają się ludzie młodzi, którzy wydają się bardziej nawet podzielać jego tezy niż osoby starsze, nie chcące na przykład rozstać się z pojęciem „Wojny Ojczyźnianej”, którego usunięcie, jak tłumaczy to Zubow, nie jest atakiem na Rosję, jak się mu to suponuje, a koniecznym elementem walki ze spuścizną ZSRR. Walter Laqueur35 w swojej recenzji porównuje Historię Rosji XX wiek z wydanym w tym samym czasie brytyjskim kompendium The Cambridge History of the Cold War i stwierdza niesymetryczności w obu pracach. Laqueur chwali tom Zubowa m.in. za wspomnienie kwestii finansowania przez KGB „ruchów pokojowych” na Zachodzie i udziału służb bułgarskich w zamachu na Jana Pawła II, które przemilcza zachodni tom. Jak zauważa angielski recenzent, praca pod redakcją Zubowa nie poświęca natomiast zbyt wiele uwagi upadkowi Związku Sowieckiego. Jak S. K i s h k o v s k y, A History of 20th-Century Russia, Warts and All, „New York Times”, November 24, 2009. 34 G. O w e n, Communist Hangover, ”Standpoint”, September, 2011. 35 W. L a q u e u r, West Meets East: Two New Versions of the Cold War, „World Affairs”, November/ December, 2010. 33

PW_49.indb 201

2014-11-21 12:26:05

202

TOMASZ ZARYCKI

wnioskuje Laqueur, Zubow kwestię mechanizmów rozpadu Imperium Sowieckiego, tak pasjonującą dla zachodnich badaczy, marginalizuje, bo zakłada wcześniej, iż ZSRR jako kraj oparty na kłamstwie i fundamentach społecznych sprzecznych z podstawowymi zasadami cywilizacji zachodniej, był de facto zbudowanym przez Stalina „domkiem z kart”, którego upadek stanowił tylko kwestię czasu. W Polsce książka pod redakcją Zubowa połączyła w pozytywnych reakcjach przedstawicieli przeciwnych obozów politycznych. Jak już wspomniano, wypowiadał się o niej entuzjastycznie m.in. historyk Andrzej Nowak. Na łamach pisma „Nowa Europa Wschodnia” Nowak wyraził się m.in. w następujący sposób: W tej książce nie ma popisów nowoczesnej metodologii i na pewno nie z każdym elementem zawartej w niej interpretacji można się zgodzić. Jednak w żadnym z dotychczasowych poważnych opracowań dziejów Rosji okres sowiecki nie został przedstawiony tak jednoznacznie jako brzemię – brzemię nie tylko tragedii, jaką przeżyli sami Rosjanie, ale także odpowiedzialności za winy popełnione wobec innych narodów imperium. W książce, która ukazała się pod światłą redakcją profesora MGIMO (sic!) Andrieja Zubowa, nie ma żadnej próby usprawiedliwiania, wybielania stalinowskich czy leninowskich zbrodni. Ci, którzy w Polsce próbują relatywizować znaczenie paktu Ribbentrop–Mołotow, zbrodni katyńskiej czy 17 września, powinni do niej zajrzeć i zawstydzić się. Jest to rzetelna próba zmierzenia się ze strasznym dziedzictwem sowieckim w rosyjskiej historii – i jego przezwyciężenia. To w chrześcijańskim duchu pokuty i nadziei spisana „szczera opowieść pielgrzyma”36.

Nowak zaprosił jednocześnie Zubowa do wypowiedzi na łamach redagowanego przez siebie pisma „Arcana”37. Z drugiej strony ze znacznym uznaniem o Historii Rosji pod redakcją Zubowa wypowiadał się m.in. Adam Michnik, a w „Gazecie Wyborczej” ukazała się polska wersja referatu Andrieja Zubowa wygłoszonego na forum „Waładaj” w 2010 r.38, w którym uczestniczył także sam Michnik. W artykule podsumowującym swoje wrażenia z obrad forum, Michnik wymienił nazwisko Zubowa wśród kilku innych rosyjskich uczestników spotkania, których nazwał „fantastycznymi ludźmi”39. Być może również dzięki tym pochlebnym opiniom polskie Narodowe Centrum Kultury (NCK) podjęło decyzję o przetłumaczeniu na język polski i wydaniu Historii Rosji XX wiek. Pierwszy tom 3-tomowej wersji polskiej ma się ukazać w roku 201540. A. N o w a k, Cudowna podróż do Rosji, „Nowa Europa Wschodnia” 2009, nr 6, listopad–grudzień 2009, s. 131–132. 37 A. Z u b o w, Polska – przynęta, na którą połakomił się, został złowiony, wyciągnięty na brzeg i zdechł Lewiatan komunizmu, „Arcana” 2011, nr 100. 38 A. Z u b o w, Chory naród, lodowata mgła, „Gazeta Wyborcza” z 17.01.2011. 39 A. M i c h n i k, Wyznania antysowieckiego rusofila, „Gazeta Wyborcza” z 5.10.2010. 40 Sprawozdanie Merytoryczne z Działalności NCK (http://www.nck.pl/files/2013-04-02/ sprawozdanie_merytoryczne_z_dziaalnoci_nck_w_2012_roku.pdf). 36

PW_49.indb 202

2014-11-21 12:26:06

DEBATA WOKÓŁ KSIĄŻKI ANDRIEJA ZUBOWA

203

Reakcje krytyczne Książka wzbudziła również bardzo dużo głosów krytycznych, ale ich różnorodność była, podobnie jak w przypadku reakcji pozytywnych, znaczna. Jak wspomniano, wśród krytyków pracy byli nawet jej niektórzy współautorzy, którzy uznali, że linia książki nadana przez Zubowa jest sprzeczna z ich poglądami. Wspomniany Siergiej Wołkow określił książkę mianem „mieszanki słowianofilskich bredni, liberalno-demokratycznego ‘progresizmu’, niezdarnego monarchizmu i ‘chrześcijańskiego spojrzenia’ w duchu ojca Jakuba Krotowa”, która wydała mu się „głęboko niesympatyczna”41. Przyznał jednocześnie, iż stanowi ona pierwszą kompletną historię Rosji w XX wieku napisaną i wydaną nie na emigracji, ale w kraju i przez autorów w większości mieszkających w Rosji. Zwracał też uwagę na słowa Zubowa, iż jej pierwsze szkice powstały na postawie materiału Narodowego Związku Pracujących (NTS), czyli emigracyjnego ugrupowania politycznego o charakterze solidarystycznym, którego przewodniczącym był krótki czas sam Zubow, stąd książka jest wykładnią ideologii solidaryzmu NTS, opartej na solidarności między klasami społecznymi. Jedną z najbardziej znaczących polemik z książką Zubowa rozpoczął krótki artykuł na łamach popularnego prokremlowskiego tygodnika „Ekspert”. Artykuł Semiona Doronina42 opatrzony był na wstępie serią rzekomych cytatów z książki, po pierwsze sugerujących, iż autorzy relatywizują zbrodnie hitlerowskie, sugerując że winy systemu sowieckiego przewyższają zło systemu nazistowskiego. Większa część pozostałej części artykułu poświęcona jest przedstawieniu demonicznej wizji NTS jako organizacji kolaborującej z hitlerowcami, w szczególności związanej z własowcami. Zubow przedstawiony więc zostaje jako eksponent interesów NTS, a ta jako wroga Rosji organizacja kolaborantów z nazistami. Doronin szczególnie silnie atakuje Zubowa za dylemat wyboru pomiędzy uznaniem ciągłości współczesnej Rosji z ZSRR oraz przyjęciem drogi większości krajów Europy Środkowej, a więc nawiązania ciągłości prawnej z przedkomunistycznymi wcieleniami poszczególnych państw. Wybór tego drugiego wariantu Doronin określa jako „wykreślenie 70 lat historii kraju, czasu kiedy Rosja z zacofanej peryferyjnej monarchii przeobraziła się w wielkie mocarstwo”43. Jak ustalono niedługo po publikacji wspomnianego artykułu, cytaty zawarte w tekście Doronina nie były zaczerpnięte z książki, jak twierdził autor. Po jakimś czasie okazało się, że pochodzą one z artykułu niezwiązanego z grupą twórców Historii Rosji publicysty, który ukazał się w roku 2000 na łamach pisma „Posiew”, będącego oficjalnym organem NTS. Po tych ustaleniach Zubow zwrócił się do С.В. В о л к о в, op. cit. С. Д о р о н и н, История фальсификатора, «Эксперт» 2010, nr 16–17 (702) z 26.04.2010. 43 С. Д о р о н и н, op. cit. 41

PW_49.indb 203

2014-11-21 12:26:06

204

TOMASZ ZARYCKI

redakcji tygodnika „Ekspert” z żądaniem sprostowania, jednak odmówiono jego publikacji. Wytoczył więc „Ekspertowi” proces, który wygrał w dwu instancjach. Tygodnik opublikował z dużym opóźnieniem krótkie, wyznaczone przez sąd sprostowanie, w którym wzmiankowano, iż przypisanie Zubowowi wspomnianych cytatów nadwyrężyło jego reputację zawodową. Sprostowanie poprzedzone zostało jednak wielokrotnie obszerniejszym od niego artykułem podpisanym przez Maksima Rubczenkę44. Rubczenko przyznawał w szczególności, że pomylone zostały w tekście Doronina cytaty z tekstów z NTSowskiego pisma „Posiew” z cytatami z książki pod redakcją Zubowa, ale nie widzi on w tym większego problemu, ponieważ uważa, że ich przesłanie jest praktycznie identyczne, a zarówno pismo, jak i książkę firmuje ta sama współpracująca z hitlerowcami NTS. Jednocześnie Rubczenko zakwestionował tezę Zubowa z pozwu i wniosku o sprostowanie, a konkretnie przypisanie artykułu z „Posiewu” do gatunku publicystyki, podważając status Historii Rosji jako pracy naukowej. Rubczenko nie przyjął do wiadomości tezy o „naukowym” charakterze książki pod redakcją Zubowa, odwołując się zarówno do jej stylu i treści, błędów ortograficznych (w tym wspomnianej już kwestii pisowni słowa „bolszewicki” w języku rosyjskim). Twierdził też m.in., że przyjęte przez Zubowa pojęcie „wojny radziecko-nazistowskiej” jako zastępujące termin „Wielkiej Wojny Ojczyźnianej” ma charakter publicystyczny. Co ciekawe, Rubczenko polemizował także z tezą Zubowa, który jak wspomniano w pozwie sądowym, twierdził, iż artykuł Doronina naruszył jego reputację zawodową. Dowodem na tę tezę, przedstawionym przez Zubowa w pozwie, były według Rubczenki dwa komentarze ze strony internetowej pisma, które jak twierdził Rubczenko, bez uwierzytelnienia nie powinny mieć w ogóle statusu dowodu procesowego. Co więcej, Rubczenko powoływał się na wspominany tu fakt zaproszenia Zubowa na obrady elitarnego Klubu Waładajskiego, cytując je jako dowód na to, że de facto reputacja Zubowa po publikacji w tygodniku nie została wcale nadwerężona. Kluczowe w artykule Rubczenki poprzedzającym sprostowanie wydają się jednak jeszcze wyraźniej niż u Doronina sformułowane oskarżenia. Co bardzo znamienne, nie stanowią one zasadniczo zarzutów pod adresem samego redaktora książki czy jej autorów, są raczej pogróżkami w stosunku do bliżej nieokreślonych promotorów Zubowa, ulokowanych – jak można domniemywać z kontekstu – w kręgach bliskich Kremlowi. Rubczenko w szczególności zasugerował, że owi domniemani poplecznicy Zubowa „zapewniający mu zaproszenie na prestiżowe spotkania, publikacje i wystąpienia w mediach wysokiego nakładu oraz М. Р у б ч е н к о, История с юриспруденцией, «Эксперт» 2011, nr 36 (769) (wersja on-line: http://expert.ru/expert/2011/36/storiya-s-yurisprudentsiej/). 44

PW_49.indb 204

2014-11-21 12:26:06

DEBATA WOKÓŁ KSIĄŻKI ANDRIEJA ZUBOWA

205

życzliwość rosyjskich sądów (nawet wbrew wymogom obowiązującego ustawodawstwa), prawdopodobnie nie zdają sobie sprawy z niebezpieczeństwa swoich gier”45. Jak dowodził autor artykułu w „Ekspercie”, Zubow próbuje wprowadzić do powszechnego obiegu w Rosji ideologię starej antykomunistycznej emigracji, co spowoduje, że Rosja zrezygnować będzie musiała ze swoich interesów narodowych na rzecz wirtualnego „stowarzyszenia” Rosjan mieszkających w kraju i na emigracji. Przy czym interesy tych dwu grup nie będą miały równego statusu, bo to środowiska emigracyjne, które Zubow określa mianem „soli ziemi rosyjskiej”, mają być po wygranej obozu jego zwolenników wyraźnie uprzywilejowane. Rubczenko uważa więc, że Zubow stawia interesy rosyjskiej emigracji wyżej od interesów społeczeństwa rosyjskiego. Podsumowuje zaś swoje rozważania tezą, iż celem Zubowa jest po prostu likwidacja państwa rosyjskiego. Odwołując się do polemiki między prof. Hélène Carrère d’Encausse, historykiem z Akademii Francuskiej a Zubowem46 na Forum Waładajskim, a także do oskarżeń wykładu Zubowa tamże o ahistoryczność przedstawionych przez Anatola Lievena, Rubczenko sugeruje, iż zamiary Zubowa przejrzeli już nawet liczni życzliwi Rosji intelektualiści zachodni, ale nie zrozumiała ich jeszcze rosyjska elita liberalna. Apelując do niej, Rubczenko posługuje się pojęciem „zubowowców”, sugerując że za redaktorem Historii Rosji stoi szersze środowisko polityczne. W przekonaniu Rubczenki, „zubowowcy” są więc reprezentantami tej części „rosyjskiej elity”, której aktywa dawno wywieziono już za granicę. Rosja to dla nich od dawna tylko pozostałe na terytorium kraju zasoby naturalne, które chcieliby jak najszybciej spieniężyć. W realizacji tego zamiaru przeszkadza im jeszcze jedynie współczesne państwo rosyjskie, stąd więc determinacja „zubowowców”, by je zlikwidować. Można zauważyć, że Rubczenko choć silnie demonizuje Zubowa, przypisując jego zwolennikom znaczną siłę sprawczą, z drugiej strony uważa, że większość prób zmiany świadomości historycznej podejmowanych przez autora tomu skazana jest na porażkę. W szczególności Rubczenko wspomina, że w gazecie „Wiedomosti” Zubow postulował, by zlikwidować święto narodowe przypadające w Rosji na 9 maja jako „Dzień Zwycięstwa”. Zubow uznaje je za rocznicę dzielącą społeczeństwo M. Р у б ч е н к о, op. cit. Hélène Carrère d’Encausse po wykładzie Zubowa na forum „Waładaj” zaatakowała go za niesprawiedliwą, w jej przekonaniu, krytykę władców Rosji przy zastosowaniu współczesnych norm moralnych i społecznych. W szczególności argumentowała, że w XVIII wieku słowo „absolutyzm” miało taki status jak dziś „demokracja”. Zubow replikował, iż w Rosji absolutyzm był wówczas znacznie gorszy, bo nosił charakter kolonialny wobec ludności własnego kraju, podczas gdy w krajach zachodnich, w jego przekonaniu, monarchowie, choć również absolutnie, w większym stopniu kierowali się poczuciem odpowiedzialności za dobrobyt rządzonych przez siebie społeczeństw (http://russia-xx.livejournal.com/128205.html). 45

PW_49.indb 205

2014-11-21 12:26:06

206

TOMASZ ZARYCKI

rosyjskie, w szczególności ze względu na fakt walki wielu Rosjan, jako członków ROA, po stronie hitlerowskiej, co czyni zeń święto o charakterze ambiwalentnym. Rubczenko uznaje te tezy Zubowa za prowokację, ale stwierdza, że obecny konsensus w zakresie interpretacji „Wojny Ojczyźnianej” jest tak silnie ugruntowany, że „zubowowcy” nie mają szansy na jego zmianę. W podobnym do Rubczenki tonie wypowiedział się o książce Maksym Chrustalew47. Tytuł jego artykułu Jak ‘nasi’ historycy w kłamstwie prześcignęli nawet Riezuna sugeruje, jakoby zespół autorski zebrany przez Zubowa nie był do końca „nasz”, czyli rosyjski. Domyślać się więc można, że Chrustalew, podobnie jak Rubczenko, postrzega Zubowa jako eksponenta wrogich Rosji kręgów zagranicznych. Z drugiej strony, recenzent światom jest okoliczności powstania książki i de facto wytyka Zubowowi, że powstała na zamówienie władz. Uważa jednak, że Zubow w wypełnianiu go okazał się zbyt nadgorliwy (перестарался), gdyż zamówiono u niego książkę antykomunistyczną, a przygotował on pracę powielającą wszystkie rusofobiczne mity. Nie przypadkiem więc według Chrustalewa jednym z pierwszych autorów pozytywnej recenzji był „znany ze swojej rusofobii” Richard Pipes. Kolejnej pochwały dla Zubowa oczekiwać można od równie wrogiego Rosji Zbigniewa Brzezińskiego. Wśród szczególnych „kłamstw” pracy Chrustialew na pierwszym miejscu wymienia tezę o szykowaniu przez Stalina ataku na Niemcy, który Hitler wyprzedził napaścią na ZSRR w 1941 r. Teza ta, jak wiadomo spopularyzowana została przez Wiktora Suworowa, do którego recenzent odwołuje się, używając jego pierwotnego nazwiska Riezun. Tu znów jednak, podobnie do Rubczenki, Chrustalew sugeruje, że próby zmiany świadomości społecznej przez Zubowa są skazane na niepowodzenie, gdyż badania opinii publicznej wskazują, że czasy komunistyczne oceniane są przez Rosjan przeciętnie lepiej niż współczesne, a kult Stalina jest na szczęście dla obu cytowanych recenzentów relatywnie silny. Wśród innych potępieniach przez Chrustalewa prób rewizji dominujących interpretacji historycznych znajduje się kwestia głodu w pierwszych latach władzy radzieckiej, który nie mógł być według autora recenzji zaplanowany przez bolszewików. Kontestuje on też liczby ofiar głodu na Ukrainie oraz Wielkiego Terroru, jako znacząco zawyżone przez Zubowa. Chrustialew doszukuje się także domniemanych sprzeczności w pracy. I tak na przykład uważa, że z jednej strony pokój brzeski jest krytykowany przez autorów książki jako zdradziecki sojusz z Niemcami i Austro-Węgrami, z drugiej zaś jego zerwanie przez bolszewików również jawi im się posunięciem zdradzieckim. Ze szczególną krytyką spotyka się fraza z książki Zubowa doszukująca się przyczyn porażki Białych w pasywności ludności chłopskiej. Chodzi М. Х р у с т а л е в, Как «наши» историки во вранье превзошли даже Резуна, Заветы Бжезинского в исполнении, „KM.RU”, 14.01.2010. 47

PW_49.indb 206

2014-11-21 12:26:07

DEBATA WOKÓŁ KSIĄŻKI ANDRIEJA ZUBOWA

207

zwłaszcza o fragment mówiący, iż „pokorna i pasywna większość, zastraszona i ceniąca tylko swoje życie, swój własny kawałek ziemi, a kiedy trzeba idąca do walki pod przymusem [...] wybrała nie Rosję, ale opowiedziała się przeciw niej”. Z drugiej strony Chrustalew wyśmiewa tezy Zubowa sugerujące podmiotowość antykomunistycznie zorientowanych grup w społeczeństwie rosyjskim. Śmieszna wydaje mu się referowana w książce historia przygotowań do antykomunistycznego powstania w 1930 r., co wydaje się Chrustalewowi powielaniem mitów z dokumentów OGPU. Jako skandaliczne jawi się recenzentowi nazwanie przez Zubowa „Wojny Ojczyźnianej” wojną „bolszewicko-nazistowską”. Niesłuszna jest dla niego krytyka paktu Ribbentrop–Mołotow, w którym pokrzywdzone zostały w ujęciu Zubowa narody krajów bałtyckich oraz Polacy. Jednocześnie zgodnie z uznawaną przez Chrustalewa postkomunistyczną interpretacją, Związek Radziecki wkraczając na ich terytoria jedynie „odbierał swoje ziemie”. Za równie skandaliczne Chrustalew uznaje zdanie Zubowa mówiące, iż „cierpienia narodów Rosji pod władzą bolszewików były tak bardzo trudne do zniesienia, że nie mamy dziś prawa osądzać nikogo a widzieć musimy moralne skazy w każdym z moralnych wyborów owych latach”. Jest to dla Chrustalewa próba rehabilitacji kolaborantów z hitlerowcami, co prowadzi go do konkluzji podobnej do wniosków Rubczenki, a więc stwierdzenia, że Zubow służy bezpośrednio wrogom Rosji i po zatwierdzeniu pracy jako podręcznika trudno byłoby oczekiwać, że Federacja Rosyjska byłaby w stanie efektywnie protestować przeciw niezwykle szkodliwym dla niej próbom zrównania stalinizmu i komunizmu z nazizmem. Z podobnych pozycji książkę zaatakował szef fundacji „Pamięć Historyczna”48 Aleksandr Diukow49. Warto zaznaczyć, że fundacja ta jest jedną z kluczowych wspomnianych wcześniej instytucji o charakterze pozornie pozarządowym, będąc de facto ważnym narzędziem prowadzenia polityki historycznej przez Kreml. Jej głównym obszarem zainteresowania są Ukraina, Białoruś i kraje bałtyckie, w odniesieniu do których fundacja ujawnia dokumenty z zamkniętych do tej pory archiwów rosyjskich, dotyczące głównie współpracy z Niemcami działających na tych terenach grup bojowych. W efekcie tych działań Aleksandr Diukow został m.in. ogłoszony persona non grata na Łotwie. Jeśli chodzi o Historię Rosji XX wiek, to Diukow w krótkiej notce w swoim blogu określił ją jako „własowski dwóch-tomnik”. Oburzył się zwłaszcza na zawyżoną jakoby liczbę 700 tysięcy represjonowanych przez władze sowieckie w krajach bałtyckich w latach 1940–1941. W konkluzji stwierdził jednak, że nie będzie wdawał się w szczegółową krytykę pracy, bo przygotowywany jest http://www.historyfoundation.ru. А. Д ю к о в, «История России ХХ век»: сон разума, http://a-dyukov.livejournal.com/626258. html, 13.12.2009. 48 49

PW_49.indb 207

2014-11-21 12:26:07

208

TOMASZ ZARYCKI

właśnie formalny wniosek w jej sprawie do komisji przeciw falsyfikacji historii przy prezydencie RF. Jak wiemy już dziś, wniosek taki nie ujrzał nigdy światła dziennego, a sama komisja została z czasem rozwiązana. Notatka zamieszczona przez Diukowa świadczy jednak, że w konserwatywnych (postkomunistyczno-państwowych) środowiskach bliskich Kremlowi nie tylko silne było oburzenie na publikację książki, ale także wyraźna presja na jakąś formę ukarania jej autorów. Głos w sprawie książki zabrał także zbliżony do podobnych środowisk przedstawiciel uczelni Zubowa, MGIMO – Alieksiej Podbierozkin50 – jej prorektor do spraw naukowych. Na stronie głównej uczelni ogłosił, że książka nie jest w żaden sposób związana z MGIMO, w szczególności „nie była recenzowana przez specjalistów z naszego uniwersytetu”. Podbierozkin poddał jednocześnie w wątpliwość hasło przewodnie Zubowa, dotyczące „konieczności moralnej oceny faktów historycznych”. Jest ono według Podbierozkina przejawem hipokryzji Zubowa, która najwyraźniej ujawnia się w kontekście sposobu omawiania Układu Monachijskiego z 1938 r. Książka zupełnie go marginalizuje, a miał on być wielką zdradą Europy Wschodniej przez Zachód, naruszeniem podstawowych zasad moralnych. Układ pokazywał jednocześnie według Podbierozkina jak bardzo Zachód zawsze ignorował interesy zarówno Rosji jak i Polski, a następnie zapewne cieszył się z ataku na Polskę, który wydawał się kanalizować hitlerowską agresję. Podbierozkin sugeruje, że książka „przez specjalistów przyjmowana jest niejednoznacznie” i na pewno nie należy jej rekomendować studentom. Jednoznacznie też napisał o zawartych w niej rzekomych falsyfikacjach historii służących wrogom Rosji, choć poza wspomnieniem o tezie o przygotowaniach Stalina do napaści na Niemcy w 1941 r., nie przedstawił on ich szczegółowej listy sugerując, że znajdą je bez trudu sami czytelnicy. Z kręgów konserwatywno-prawosławnych pojawiły się oskarżenia w sprawie wcześniej wspomnianego sformułowania Zubowa zamieszczonego we wstępie do pracy, gdzie pisał on o „samowolnej autokefalii”, która postawić miała „tamę rzece oświecenia” płynącej ze znacznie bardziej cywilizowanego Konstantynopola. Jegor Chołmogorow oskarżył w tym kontekście Zubowa o kwestionowanie prawa do autokefalii Rosyjskiej Cerkwii Prawosławnej, dodatkowo wspominając o stojącym jakoby za książką „lobby własowskim” i sugerując, że rozgrzeszanie Własowa zagraża bezpieczeństwu Rosji, bo uświęca zdradę w czasie wojny51. Można też wspomnieć, że już wcześniej we wspominanym tygodniku „Ekspert” ukazała się nieco mniej napastliwa recenzja Historii Rosji autorstwa Borysa А. П о д б е р е з к и н, А. С е р е г и н, Я бы не рекомендовал эту книгу студентам, «Портал МГИМО», 15.12.2009 (http://www.mgimo.ru/news/experts/document130102.phtml). 51 Е. Х о л м о г о р о в, «Богословие» сержанта Глухова и угроза свободе Церкви, 2010, http:// holmogor.livejournal.com/3339370.html, 8.02.2010. 50

PW_49.indb 208

2014-11-21 12:26:07

DEBATA WOKÓŁ KSIĄŻKI ANDRIEJA ZUBOWA

209

Filippowa52, którego nie należy mylić ze wspominanym już autorem neostalinowskiego podręcznika – Aleksandrem Filippowem. Według Borysa Filippowa, w książce łatwo jest odróżnić części napisane przez zawodowych historyków od tych autorstwa publicystów. Filippow, jak wielu innych recenzentów krytykuje Zubowa za słynną „tezę Suworowa” o planowanej przez ZSRR wojnie prewencyjnej w latach 1940–1941. Chwali natomiast za podjęcie problemu własowców, ROA i innych kolaborantów, stwierdzając że do dziś nie jest rozstrzygnięta kwestia kryteriów jakie odróżniać miałyby kolaboranta z Niemcami od działacza czy bojownika antykomunistycznego. Filippowowi nie podoba się interpretacja przegranej Białych w wojnie domowej oparta na wizji narodu rosyjskiego jako pasywnego, zastraszonego i skoncentrowanego na swoim tylko osobistym losie, co doprowadziło go do „opowiedzenia się ‘przeciw Rosji’” w chwili próby. Zdaniem Filippowa interpretacje przedstawione przez Zubowa i dyskusja wokół nich przypominają mu poziom debat z początku lat 90., które ocenia jako naiwne. Z drugiej strony, w przeciwieństwie do wspominanych kolegów z łamów „Eksperta”, cieszy się z przyjętej przez Zubowa linii prowadzącej do odejścia od sowieckich paradygmatów interpretacyjnych. Krytycznie o książce wypowiedział się także Aleksandr Sziszkow53 z Uniwersytetu Połockiego na Białorusi. Jak ujął to Sziszkow, Zubow napisał książkę z perspektywy „niedorżniętego przez bolszewików posiadacza ziemskiego”. Trudno oczekiwać od „takiego nieszczęśnika” dokładności, więc dziwić nie powinno, że wizja przedstawiona przez taką ofiarę losu jest niechlujna i zawiera ogromną ilość błędów. Jednocześnie w książce Sziszkow widzi pierwszą antykomunistyczną syntezę historii Rosji, książkę, której właściwie można by oczekiwać na początku lat 90. Sziszkow nazywa ją „antyhistorią KPZR”, nawiązując do obowiązkowego podręcznika historii partii komunistycznej, wykładanej na wszystkich uczelniach sowieckich, i nazywanego „szarą cegłą”. Sziszkowa drażni w książce Zubowa patetyczna według niego kurtuazja przejawiana przez autorów wobec mniejszości narodowych i krajów sąsiadujących z Rosją. Uważa np. za irytujące sugestie Zubowa, że planów rewolucyjnych Lenina nie udało się zrealizować w Polsce jako kraju „bardziej kulturalnym”. Sziszkow konstatuje jednak, że sympatia autorów dla mniejszości narodowych kończy się na Białorusinach, co wywodzi z krytyki przez Zubowa planów Stalina odłączenia od Polski międzywojennej jej wschodnich województw. Sziszkow generalnie oskarża autorów o idealizację obrazu krajów Europy Środkowej w okresie międzywojennym, w szczególności krajów bałtyckich oraz Б. Ф и л и п п о в, Неудавшаяся ревизия, «Эксперт» 2009, nr 42 (679). А. Ш и ш к о в, Головокружение без успехов. История России нетрадиционной ориентации от профессора Зубова, «Родина» 2010, nr 6–7. 52 53

PW_49.indb 209

2014-11-21 12:26:07

210

TOMASZ ZARYCKI

Polski. Konstatuje, że w książce brak krytycznych wzmianek o polskiej polityce narodowej na Kresach, zaś obraz września 1939 r. jest jednostronny, bo kładzie nacisk na krytykę polityki Stalina przy jednoczesnym zaniechaniu przedstawienia szerszego obrazu niemieckich bestialstw popełnianych w Polsce. Uogólniając, Sziszkow traktuje wizję przedstawioną przez Zubowa jako „egzotyczną” i słowem tym posługuje się w podwójny, ironiczny sposób. Nawiązuje bowiem do faktu, że większość swojej kariery naukowej Zubow odbył jako pracownik Instytutu Orientalistyki Akademii Nauk, gdzie specjalizował się w kulturze politycznej krajów Dalekiego Wschodu (głównie Tajlandii). Sziszkow kilkakrotnie więc ironicznie wspomina, że braki wynikają zapewne z nieobecności odpowiednich danych w książkach poświęconych Tajlandii, z których – w domyśle – redaktor dzieła czerpał większość swej wiedzy o świecie. Z innej zupełnie, bo czysto komunistycznej strony, książkę Zubowa zaatakował Jurij Woronin54, były zastępca przewodniczącego Rady Najwyższej rozpędzonej w 1993 r. podczas próby tzw. „drugiego puczu sierpniowego” przez oddziały wojskowe popierające prezydenta Jelcyna oraz jego liberalnych stronników. Woronin oburzony był jednostronnym przedstawieniem na kartach książki jelcynowskiej wersji dramatycznych wydarzeń sierpnia 1993 r. W szczególności twierdził, że wbrew temu, co napisano w książce, z tzw. Białego Domu, a więc ówczesnej siedziby parlamentu ostrzeliwanej przez wierne Jelcynowi czołgi, nie strzelał nikt z jego obrońców, a więc oblężenia parlamentu, jego zdaniem prawomocnego, nie można przedstawiać jako symetrycznej walki dwu posługujących się przemocą stron. Na tle omawianych powyżej recenzji krytycznych, które dość wyraźnie wpisują się w schematy podziałów na rosyjskiej scenie politycznej, dość nietypowa była bardzo obszerna recenzja Historii Rosji XX wiek autorstwa profesora Wyższej Szkoły Ekonomiki w Moskwie Andrieja Mieduszewskiego55. Referował on z wyraźnym dystansem religijne założenia przyjęte przez autorów książki. Przypominał, że wyliczają oni liczne katastrofy Rosji i znajdują ich jedną główną przyczynę: odejście od podstaw narodowej kultury religijnej związane z realizacją komunistycznej utopii, która musiała zakończyć się katastrofą. W tym ujęciu dla Mieduszewskiego nie jest jasne kogo zespół autorski Zubowa ma na myśli używając słowa „my”, zwłaszcza gdy pisze o tych, którzy uwierzyli w komunizm, a następnie gorzko tego pożałowali. Jak przypomina Mieduszewski, podstawą ideologiczną książki jest idea solidaryzmu. Ma ona dla niego kontrowersyjny Ю.М. В о р о н и н, Черный посев. Реплика о лукавстве «свидетелей», «Советская Россия» 2011, (27.01.2011) http://www.sovross.ru/modules.php?name=News&file=article&sid=587382. 55 А.Н. М е д у ш е в с к и й, Рец. на кн.: История России. ХХ век: в 2-х т., под ред. А.Б. Зубова, М.: Астрель, 2009, «Российская история» 2011, nr 2, s. 194–199. 54

PW_49.indb 210

2014-11-21 12:26:07

DEBATA WOKÓŁ KSIĄŻKI ANDRIEJA ZUBOWA

211

charakter tym bardziej, że rozumienie solidaryzmu zaczerpnięto w pracy od myślicieli rosyjskiej emigracji i ma ono charakter silnie konserwatywno-religijny. Jak zauważa Mieduszewski, solidaryzm był m.in ideologiczną podstawą reżimów Mussoliniego, Salazara i Franco, co pokazuje według niego jak ambiwalentną jest on ideologią. Książka pod redakcją Zubowa – pisze Mieduszewski – buduje „biblijne spojrzenie na historię”, która jawi się w perspektywie eschatologicznej jako proces celowy, tłumaczący bieg dziejów Rosji ciągiem katastrof. Ujęcie to bliskie jest światopoglądom Josepha de Maistre’a i Aleksandra Sołżenicyna, a autorzy książki na podobieństwo wspomnianych klasyków nie szczędzą emocjonalnych ocen, moralnych diagnoz a nawet proroctw. Mitowi komunistycznemu przeciwstawiają swój religijny mit o zbawieniu: początkowa harmonia oparta na solidarności została zakłócona przez ideologiczny upadek moralny i utratę tradycyjnych wartości. „Naród-dziecko” wprowadzony został w błąd przez demagogów obiecujących raj na ziemi, którzy pozbawili ludzi wiary i godności doprowadzając do „bezwzględnego zła”. Naród skruszył jednak w końcu kajdany tyranii, obalając komunizm. Mieduszewski znajduje jednak i nieco pochlebnych słów dla autorów. Chwali ich więc za zarysowany przez nich szeroki kontekst analizowanych wydarzeń i przyjęcie długiej perspektywy czasowej, a także za podkreślenie znaczenia dynamicznego rozwoju gospodarczego Rosji na przełomie wieków XIX i XX. Mieduszewski zgadza się też ze zdaniem autorów, że rewolucja w Rosji nie była nieunikniona, jak twierdziła zawsze historiografia sowiecka. W sposób bardziej zdystansowany Mieduszewski referuje już jednak wizję Rosji Zubowa jako kraju nienadążającego z wdrażaniem procesu modernizacji politycznej i społecznej, kraju, gdzie budowanie silnej państwowości wyprzedzało powstawanie społeczeństwa obywatelskiego. Wśród przyczyn tych „opóźnień” autorzy wymieniają m.in. niewolę tatarsko-mongolską i wielkość kraju. Mieduszewski z pewnym zakłopotaniem referuje tezy Zubowa, dla którego rewolucja rosyjska jest ucieleśnieniem wszelkiego zła, a źródła jej wywodzą się z nihilizmu rosyjskiej inteligencji, co sugerowali zresztą już przed jej wybuchem rosyjscy konserwatyści. W ujęciu tym rewolucjoniści przywłaszczyli sobie prawo mówienia w imieniu niepiśmiennego narodu, a sama rewolucja rozpatrywana jest jako „krok w tył” hamujący modernizację. Mieduszewski uważa w tym kontekście, że książka nie wnosi niczego nowego do wyjaśnienia przyczyn rewolucji, w szczególności w jej świetle pozostaje do końca niejasnym czy rewolucja spowodowana była przez „opóźnienia w modernizacji”, czy też raczej należy ją rozpatrywać jako efekt zbyt szybkiej modernizacji. W opinii recenzenta autorzy przeceniają rolę takich czynników prowadzących do rewolucji jak radykalizm inteligencji i osobowość cara. Mieduszewski podważa też użyteczność paradygmatu solidarystycznego jako teorii wyjaśniania przyczyn

PW_49.indb 211

2014-11-21 12:26:07

212

TOMASZ ZARYCKI

rewolucji. Pyta o wyjaśnienie słabości Cerkwi prawosławnej, kryzysowi której wraz ze spadającą na przełomie wieków religijnością wśród inteligencji Zubow przypisuje tak kluczowe znacznie. W oglądzie Mieduszewskiego, w ujęciu problemu rewolucji przez Zubowa wyraźny jest deficyt trzeźwej analizy, dominują zaś powtarzane bezrefleksyjnie wybrane schematyczne interpretacje wypracowane w przeszłości w środowisku rosyjskiej emigracji. W szczególności chodzi tu o tezę, iż upadek samodzierżawia spowodowany był działalnością liberałów, nie zaś zahamowaniem przez władze koniecznych reform. Niektóre fragmenty książki mogą – pisze Mieduszewski – sugerować, że rewolucję w Rosji zorganizowali głównie inteligenci i masoni przy wsparciu niemieckich pieniędzy. Mieduszewski uważa jednocześnie, że czynniki przedstawiane jako przyczyny upadku Imperium są raczej jego przejawami. Można nimi w ostateczności wyjaśnić przyczyny powodzenia przewrotu bolszewickiego, ale już nie utrzymania się przez bolszewików przy władzy. Jak zauważa Mieduszewski, autorzy przypisują dużą część winy za zwycięstwo bolszewików Rządowi Tymczasowemu. Z drugiej strony sami autorzy przyznają, że Rząd Tymczasowy był zbyt słaby, by wprowadzać liberalne reformy, jednocześnie zbyt silną mieli w nim pozycję socjaliści na czele z Kiereńskim. Autorzy proponują pogląd stwierdzający, że mechanizm dojścia do władzy bolszewików opiera się na sporze Kiereńskiego i Korniłowa, zaś recenzent sugeruje, iż ówczesna sytuacja polityczna w Rosji nie była tak unikalna i tak silnie spersonalizowana. Podobne rewolucyjne momenty w wielu krajach zachodnich udawało się wygasić ustanowieniem władzy dyktatorskiej, której to opcji Zubow nie rozpatruje jako możliwego wariantu ratowania kraju. W przekonaniu Mieduszewskiego autorzy nie wyjaśniają na kartach książki w sposób przekonujący przyczyn sukcesu bolszewików, przede wszystkim zaś nie są w stanie wyjaśnić źródeł zdolności utrzymania przez nich władzy na przestrzeni dziesięcioleci oraz zapobieżenia przez nich kontrrewolucji. Kluczowym czynnikiem była zapewne stosowana przez nich bezprecedensowa przemoc, której liczne przykłady, jak odnotowuje to z uznaniem Mieduszewski, autorzy dokumentują szczegółowo i przekonująco. To jednak według niego wyjaśnienie zbyt słabe, bo sami autorzy konstatują znaczącą pasywność ludności w stosunku do władzy bolszewickiej. Kluczowe pytania, na które nie ma odpowiedzi w książce to po pierwsze pytanie o to, dlaczego Biali przegrali wojnę domową, następnie, jak bolszewikom udało się w warunkach chaosu skutecznie przejąć władzę, w jaki sposób organy władzy radzieckiej, rady, komitety itp. zostały tak skutecznie ustanowione i wypełniały swoją rolę legitymizacji władzy bolszewików? Mieduszewski uważa, że autorzy nie rozstrzygają czy bolszewicy byli tylko zdolnymi taktykami i manipulatorami, czy może ich reformy w znacznym zakresie odpowiadały jednak wyraźnym potrzebom społecznym, stanowiąc formę modernizacji. Cały okres istnienia ZSRR w książce przedstawiony jest jako czas

PW_49.indb 212

2014-11-21 12:26:08

DEBATA WOKÓŁ KSIĄŻKI ANDRIEJA ZUBOWA

213

permanentnej wojny władzy ze społeczeństwem. W myśl tej wizji komuniści wypełniają diabelski plan, którego istotą jest utrzymanie ich dyktatorskiej władzy. Mieduszewski uważa, że mamy w tym podejściu niebezpieczeństwo „historycznej aberracji” ujęcia przyczyn procesów z puntu widzenia ich rezultatów. Wątpliwości recenzenta budzi też kwestia alternatywnych scenariuszy rozwoju historii. Co prawda zgadza się z autorami, że być może bez rewolucji i stalinizmu nie doszłoby do II wojny światowej, ale krytykuje ich za to, iż nie wzięli pod uwagę możliwych alternatywnych efektów Paktu Ribbentrop-Mołotow, który przez Zubowa potępiany jest jako bezwzględne zło. Mieduszewski uważa jednak, że hipotetycznie mógł on mieć pozytywny efekt w postaci skierowania agresji Hitlera na zachód, na co miał liczyć sam Stalin. Przy takim rozwoju wydarzeń nie należy według recenzenta wykluczać, że w przypadku dłuższej konfrontacji Niemiec z Francją, ZSRR mógłby całkowicie uniknąć wojny z Niemcami, bądź znacząco opóźniłby się jej początek. Hipotetycznie więc, jak sugeruje Mieduszewski, mogłoby to doprowadzić z czasem do deideologizacji i liberalizacji ZSRR i uniknięcia procesu konwulsyjnego rozpadu końca lat 80. W książce nie postawiono „sakramentalnego pytania” o to, jaka właściwie część społeczeństwa popierała reżim bolszewicki. Autorzy sugerują, że większości społeczeństwa reżim był obcy, ale oczywistym jest dla Mieduszewskiego, że nie mógł on funkcjonować tak długo bez znaczącego społecznego poparcia, że niemożliwe byłoby utrzymanie aparatu represji bez pasywnej zgody znaczącej części społeczeństwa. Jest w tym kontekście rozczarowany, że autorzy, w przeciwieństwie do historyków niemieckich, nie odważyli się postawić pytania o odpowiedzialność narodu rosyjskiego za komunizm. Co więcej, w przekonaniu Mieduszewskiego, autorzy nie zdołali uporać się z problemem relacji pomiędzy tożsamością rosyjską a radziecką. Z jednej strony pryncypialnie odcinają się od „propagandy sowieckiej” i nie przyjmują do wiadomości ogłaszanej przez nią przemiany społeczeństwa rosyjskiego w sowieckie w kolejnych dekadach istnienia ZSRR. Z drugiej strony, jak zauważa recenzent, autorzy uznają niezwykle głęboką jego przemianę, która uczyniła je społeczeństwem sowieckim, odmiennym całkiem od społeczeństwa przedrewolucyjnego i emigracji rosyjskiej. Autorzy decydują się jednak na określanie go mianem „społeczeństwa rosyjskiego” przyjmując wspomniany już podział na „powierzchowną” i „głęboką” tożsamość i tezę o podświadomym poczuciu rosyjskości „w głębi duszy” rosyjskich obywateli ZSRR. Zauważalny powrót rosyjskości do sfery widocznej to moment ostatecznego zrzucenia swej sowieckości w 1993 r. Tymczasem w przekonaniu Mieduszewskiego kluczowym dla pełnej ambiwalencji relacji pomiędzy omawianymi tu dwoma tożsamościami, był moment II wojny światowej, gdy rosyjskość niezwykle silnie splotła się z radzieckością. W tym właśnie kontekście Mieduszewski uważa, że zastąpienie przez autorów pojęcia „Wielkiej Wojny Ojczyźnianej” pojęciem

PW_49.indb 213

2014-11-21 12:26:08

214

TOMASZ ZARYCKI

„wojny sowiecko-nazistowskiej” jest niewłaściwe, bo wbrew sowieckiej propagandzie, „wojna ojczyźniana” bardzo silnie wzmocniła właśnie tożsamość rosyjską. Jednocześnie recenzent uznaje, że próba przedstawiania Własowa i ROA jako wyrazu buntu „rosyjskiego patriotyzmu” przeciw ustrojowi sowieckiemu jest skrajnie kontrowersyjna, tym bardziej, że współpraca z wrogiem w czasie wojny odpowiada temu co robił Lenin w okresie pierwszej wojny, a autorzy wcześniej nazwali to zdradą, zasługującą na karę śmierci. Jak zauważa Mieduszewski, autorzy przedstawiają ZSRR jako państwo całkowicie sztuczne, zbudowane na nienaturalnej podstawie, w szczególności na strukturze republik narodowych wyznaczonych w sposób arbitralny, taki aby pozwolić na kontrolowanie narodów i ich sowietyzację. Jednak, co recenzent uważa za nielogiczne, w książce nie poświęcono zbyt wiele miejsca analizie procesów narodowych, w szczególności nie analizowano dynamiki rosyjskości jako głównego czynnika konfrontacji z sowieckością. Nie jest przede wszystkim dla niego jasne czemu tak sztuczne jakoby państwo upadło dopiero na początku lat 90. Autorzy nie akcentują też ekonomicznych aspektów upadku imperium, skupiając się raczej na napięciach politycznych i niezdolności państwa radzieckiego do modernizacji, nie są jednak w stanie w przekonujący sposób wyjaśnić przyczyn jego upadku. Zwraca też uwagę na końcową pochwałę dla Putina i zadaje przy tej okazji pytanie o to, czy upadek ZSRR był do uniknięcia i czy negatywne procesy, które do niego doprowadziły, nie zagrażają również współczesnej Rosji. W podsumowaniu Mieduszewski pozytywnie ocenia krytykę Związku Sowieckiego w książce i zgadza się z autorami, że dla odrodzenia Rosji konieczne jest jednoznaczne potępienie komunizmu i nawiązanie wyraźnej ciągłości pomiędzy Rosją współczesną a Rosją przedrewolucyjną. Uważa jednak, że autorzy stojąc na pozycjach „moralnego absolutyzmu” uniemożliwiają konieczną dla takiego procesu dyskusję. Ważniejsze są dla nich argumenty moralne i teologiczne niż historiograficzne, co wpisuję książkę w nurt „konserwatywnej romantyki politycznej”, który nie jest dla Mieduszewskiego drogą wyprowadzenia rosyjskiej historiografii z „postsowieckiego labiryntu”. Najbardziej obszerna krytyczna recenzja Historii Rosji XX wiek za granicą ukazała się na łamach angielskojęzycznego periodyku „Baltic Words” wydawanego w Szwecji. Jej autorem był Lennnart Samuelson, profesor Stockholm Higher School of Economics56. Większość zarzutów przytaczanych przez Samuelsona pojawiała się również w referowanych tu już wcześniej recenzjach rosyjskich, na przykład wyraźne różnice między rozdziałami książki napisanymi przez fachowców oraz przez amatorów. Książkę ocenia negatywnie przede wszystkim L. S a m u e l s o n, Reflections on the historiography of revolutionary era, „Baltic Worlds”, July, 2010, s. 52–60. 56

PW_49.indb 214

2014-11-21 12:26:08

DEBATA WOKÓŁ KSIĄŻKI ANDRIEJA ZUBOWA

215

ze względu na brak zachowania podstawowych standardów profesjonalnych, zwłaszcza odwołań do aktualnych publikacji historiograficznych i sporów w środowiskach historyków. Samuelson uważa też, że pomimo swoich haseł „pisania historii z puntu widzenia przeciętnego człowieka”, Zubow tak naprawdę ignoruje antropologiczne badania historii, w szczególności szkołę „historii codzienności”, rozwiniętą po 1992 r. przez Centrum im. Andrieja Sokołowa Instytutu Historii Rosji. Najpoważniejsze zastrzeżenia budzą jednak u szwedzkiego recenzenta przyjęte w Historii Rosji interpretacje kluczowych wydarzeń. Według niego Zubow demonizuje bolszewików, przedstawia ich władzę jako pozbawioną wszelkiej prawnej legitymizacji, a zwłaszcza ze względu na poparcie dla nich płynące z Niemiec i Austrii, w szczególności finansowanie Lenina przez władze berlińskie. Dla Samuelsona taka wizja bolszewików i wszystkich kolejnych przywódców sowieckich jako zdrajców Rosji, pochłoniętych realizacją szalonej idei podporządkowania sobie wszystkich narodów świata i globalnym eksportem rewolucji jest nie do przyjęcia. Bulwersuje go też odwołanie do Objawień Fatimskich – przepowiedni o nawróceniu się Rosji, będącej według Samuelsona legendą nie mającą żadnego znaczenia dla zrozumienia historii Rosji. Do teorii spiskowej należeć ma jednocześnie według szwedzkiego recenzenta przedstawiany przez Zubowa „mit”, mówiący, że cesarz Wilhelm poparł Lenina w sprawie egzekucji Romanowów, gdyż jakoby nie chcieli oni zgodzić się na pokój brzeski. Zubow w przekonaniu Samuelsona odnawia zapomniane wizje historii Rosji białych generałów propagujące bezkrytyczny obraz Białych jako bardziej szlachetnej i patriotycznej części społeczeństwa rosyjskiego. Takie podejście jest ideologiczne i pozbawione krytycyzmu wobec źródeł. Wśród „falsyfikacji” i „mitów” zidentyfikowanych u Zubowa Samuelson wymienia m.in. kontrowersyjną interpretację Wielkiego Głodu na Ukrainie, przedstawiającą go jako sprowokowanego. Jest to według recenzenta stronnicza wersja propagowana przez ukraińskich historyków w Kanadzie. Zubow ma mijać się z prawdą także w kwestii rzekomego zabijania „bezprizornych”, których według Samuelsona władze radzieckie tak naprawdę ratowały. W efekcie zmniejszenie się ich liczby było nie tyle efektem eksterminacji, ale powrotu owych bezdomnych dzieci do względnej normalności. Samuelson potępia też Zubowa za powielanie hipotezy Wiktora Suworowa o przygotowaniach Stalina do wojny z Niemcami w 1941 r. Na bardziej ogólnym poziomie zarzuca Zubowowi brak analizy polityki zagranicznej ZSRR w kategoriach realpolitik, co pokazuje jak kluczowym w ocenie pracy jest kwestia granicy pomiędzy uprawnionymi ocenami moralnymi a traktowaniem aktorów historycznych jako podmiotów, których działania analizować

PW_49.indb 215

2014-11-21 12:26:08

216

TOMASZ ZARYCKI

powinno się w ramach beznamiętnej i stroniącej od ocen moralnych logiki odtwarzania ich specyficznej przestrzeni wyborów. Z punktu widzenia Zubowa, który obszernie polemizował z Samuelsonem na łamach „Baltic Words”57 – „realpolityczne” podejście szwedzkiego uczonego sprowadza się do rozgrzeszenia demonicznej władzy bolszewików, jest też aktem odebrania prawa Rosjanom do wyznaczania moralnych standardów funkcjonowania ich narodowej wspólnoty. Za jeden z nielicznych pozytywnych aspektów książki Samuelson uważa uwzględnienie w niej historii diaspory rosyjskiej, nie tylko tej przebywającej w Europie Zachodniej, ale też w takich krajach jak Serbia czy Chiny. Podsumowanie Omówione recenzje i reakcje na książkę Historia Rosji XX wiek wskazują na kilka charakterystycznych cech współczesnej rosyjskiej debaty publicznej. Pierwszą z nich jest jej silne uzależnienie od pola władzy kontrolowanego w dużym stopniu przez instytucje państwowe na czele z administracją prezydencką. Ta centralność Kremla jako kluczowego punktu odniesienia dla rosyjskich debat intelektualnych powoduje, że często odczytywane są one jako – w mniejszym lub większym stopniu – odbicia domniemanych, bo zwykle niejawnych, sporów w establishmencie politycznym. Z drugiej strony ich przebieg, a nawet sam fakt podjęcia, może być w sposób zauważalny kształtowany przez decyzje podejmowane przez członków władz państwowych, czego kształt dyskusji nad omawianą książką był dobrym przykładem. Ważną cechą rosyjskiego pola intelektualnego, która znalazła odbicie w omawianych sporach, była także kluczowa linia podziału na prozachodnich liberałów, krytycznych wobec silnej władzy centralnej (tzw. zapadników) oraz konserwatywny obóz zwolenników mniej lub bardziej autokratycznej władzy centralnej, widzący w Zachodzie swojego głównego przeciwnika (tzw. słowianofile). Jednocześnie nie można jeszcze raz nie podkreślić, że ideowa koncepcja książki pod redakcją Zubowa w znacznym stopniu przecinała wspomniany tu kluczowy podział. Współczesny obóz słowianofilski zbudowany jest przede wszystkim wokół elit politycznych Kremla i zasadza się na zgodzie co do konieczności poparcia przywództwa Władymira Putina jako jedynego gwaranta ochrony interesów Rosji przez Zachodem i jego liberalnymi sojusznikami w Rosji. Obóz ten w sensie kadrowym i instytucjonalnym wywodzi się w dużym stopniu z dawnych elit komunistycznych. Najwyraźniejszą ciągłość z elitami dawnego ZSRR zachował on Odpowiedź Zubowa na recenzję Samuelsona zamieszczono na stronie pisma pod artykułem recenzyjnym (http://balticworlds.com/reflections-on-the-historiography-of-a-reactionary-era/). 57

PW_49.indb 216

2014-11-21 12:26:08

DEBATA WOKÓŁ KSIĄŻKI ANDRIEJA ZUBOWA

217

w tzw. „sektorze siłowym”, a więc w środowisku armii i służb specjalnych, które po dziś dzień formalnie legitymizują się poprzez ciągłość tradycji z instytucjami bolszewickimi. Powoduje to, że najbardziej naturalną doktryną obozu władzy jest pozbawiona patosu ideologicznego tradycja radziecka, w której kluczową rolę odgrywa kult tzw. Wielkiej Wojny Ojczyźnianej. Wraz z upadkiem ZSRR i bankructwem ideologii komunistycznej obóz ten otworzył się jednak na cześć przedrewolucyjnych tradycji rosyjskich oraz religijnych, co wiązało się też z rehabilitacją Cerkwi prawosławnej, jako ważnego sojusznika władzy państwowej, a prawosławia jako istotnego składnika rosyjskiej tożsamości narodowej. Po drugiej stronie prozachodni liberałowie stanęli na pozycjach antykomunistycznych oraz modernizacyjnych, zarówno w wymiarze technokratycznym jak i społeczno-kulturowym. Zubow ze swoją bezwarunkowo prozachodnią wizją rozwoju Rosji oraz radykalnym antykomunizmem jest więc naturalnym sojusznikiem zapadników. Z drugiej strony jego kulturowy konserwatyzm potencjalnie czyni go bliższym obozowi słowianofilskiemu, którego znacząca część znajduje się w szeroko rozumianej orbicie Kremla. Ta nieprzystawalność wizji proponowanych przez redaktora Historii Rosji XX wiek do dominujących podziałów rosyjskiego pola władzy może być rozpatrywana jako główna przyczyna dość zróżnicowanych reakcji na książkę po obu stronach rosyjskiej sceny politycznej. W tym kontekście kluczową stawką omawianej debaty wydaje się być gra o zdefiniowanie miejsca spuścizny komunistycznej we współczesnej Rosji. Książka Zubowa, nawet jeśli nie będzie miała w tym sporze decydującego znaczenia, była istotnym wydarzeniem przesuwającym środek ciężkości pola sporu historycznego nieco bliżej obozu potępiającego przeszłość sowiecką. Jej ewidentnym efektem stało się włączenie radykalnie antykomunistycznej interpretacji przeszłości Rosji do spektrum publiczne rozważanych wizji historii. Dobrze ilustruje to tekst Aleksandra Kazakowa omawiający na użytek studentów możliwe do przyjęcia ujęcia historii kraju w popularnym piśmie „Młoda Gwardia”58. Interpretacja przedstawiona w Historii Rosji XX wiek jest tam uwzględniona jako jedno z kilku proponowanych do rozpatrzenia spojrzeń na przeszłość kraju. Debata nad książką pod redakcją Zubowa pokazała też, że spór co do sposobów i zakresu integracji historii przedrewolucyjnej z komunistyczną toczy się w samym sercu wokół kremlowskiego establishmentu i jest on daleki od rozstrzygnięcia. Co ciekawe, sam Zubow wydaje się nie być w stanie zaproponować jednoznacznej linii oddzielającej pozytywną przeszłość rosyjską od negatywnej dla niego radzieckiej. Linia dzieląca rosyjskość od radzieckości, jak wspominano wcześniej, А. К а з а к о в, «Россия у нас одна?». Поиск единства в понимании истории, «Официальный сайт ВОО „Молодая Гвардия Единой России”» z 16.02.2010 (http://www.molgvardia.ru/ mg/2010/02/16/14167). 58

PW_49.indb 217

2014-11-21 12:26:08

218

TOMASZ ZARYCKI

w dużym stopniu przebiega w jego ujęciu poprzez dusze czy też tożsamości poszczególnych osób i środowisk. Stąd też zapewne w debacie tej nie były aż tak ważne kwestie proporcji liczebności obozów „dobra” i „zła”, których ustalanie jest tak kluczowym elementem polskich czy niemieckich sporów historycznych (np. kwestia liczebności grupy Polaków aktywnie pomagającym Żydom czy też liczby Niemców wspierających ruch antyfaszystowski). Spory o liczby i proporcje, jeśli już pojawiały się w debacie rosyjskiej, to raczej w odniesieniu do oceny liczby ofiar rządów komunistycznych. Wielkość obozów „dobra” i „zła” jest więc trudna do oceny dla głównych aktorów rosyjskiej debaty, ale wiedzą oni oczywiście, kto stanowi dla ich środowisk najbardziej godne szacunku wzory moralne. Podczas gdy dla prokremlowskich krytyków Zubowa są to patriotyczni obrońcy ojczyzny, rozumianej jako amalgamat Rosji i ZSRR z czasów „Wielkiej Wojny Ojczyźnianej”, dla Zubowa są nimi bohaterowie wojny domowej – biali generałowie i żołnierze oraz ochotnicy, wierni starej, to znaczy „prawdziwej” Rosji, a także religijnym wartościom. Zubow w swojej perspektywie wydaje się wykluczać z rosyjskiej wspólnoty narodowej przywódców bolszewickich, którzy jawią mu się jako zdrajcy i słudzy zła. Jego oponenci wykluczają z niej zaś częściowo rozgrzeszanych przez Zubowa Rosjan walczących w II wojnie światowej po stronie niemieckiej oraz częściowo samego Zubowa, przedstawianego jako agenta obcych interesów. Jak można było zauważyć, obie strony odwoływały się jednocześnie do autorytetu naukowców pochodzących z Zachodu, choć oczywiście z odmiennych kręgów. Obie zarzucały sobie niemoralność, ideologiczność oraz podważały też naukowy charakter swych tez. Dla obu jednak nadrzędną wartością jaka legitymizowała ich wersję historii Rosji było to, że służyć one miały jak najlepiej interesom kraju i spełniać jednocześnie ideał zgodności z prawdą. Dynamika debaty nie była zbyt wyraźna. Poza takimi momentami jak artykuł Karaganowa, zaproszenie Zubowa na dyskusję klubu „Waładaj” oraz wygranie przez niego procesu z redakcją tygodnika „Ekspert”, trudno było w niej znaleźć wyraźne punkty zwrotne. Debata powoli wygasła w efekcie naturalnego wyczerpania, choć nie można wykluczyć, że poruszane w niej wątki i sprawa samej książki nie będą jeszcze wielokrotnie wracać do centrum sporów publicznych.

PRZEGLĄD WSCHODNI

PW_49.indb 218

2014-11-21 12:26:09

Culture et identité en Europe centrale. Canons littéraires et visions de l’histoire, red. Michel Maslowski, Masarykova univerzita, Institut d’études slaves Paris, Paris–Brno 2011, ss. 660.

TOŻSAMOŚCI EUROPY ŚRODKOWEJ I JEJ KANONICZNE LEKTURY

BSZERNY TOM „Kultura i tożsamość w Europie Środkowej. Kanon literacki i wizja historii” proponuje bogaty materiał erudycyjny dotyczący regionu, a zarazem nowatorskie metody badawcze. Autorzy wyszli z założenia, że formowanie się kanonu literackiego oraz wizji własnej przeszłości są niezbędnymi czynniki procesu narodotwórczego. Jak wiadomo przebiega on w Europie Środkowej w odmiennych okolicznościach niż we francuskim, angielskim czy hiszpańskim przypadku. Tam nowoczesną tożsamość narodową kształtuje państwo. W Europie Środkowej kształtujące się nowoczesne narody zdominowane były przez imperia – carską Rosję, cesarstwo Habsburgów, bedące w ekspansji Prusy, i od południa przez imperium osmańskie. Proces narodotwórczy nie kształtowało więc państwo, a często skierowany był on przeciw państwu, głównym motorem był natomiast „oddolny” ruch narodotwórczy. To schematyczne rozróżnienie sposobu kształtowania się nowoczesnych narodów na Zachód oraz Środek i Wschód kontynentu nie może zacierać wielkiego zróżnicowania tych procesów tam, gdzie ma się do czynienia jedynie z owymi ruchami narodowymi. Szczególny jest oczywiście przypadek węgierski i polski, na co od dawna zwraca uwagę czeski badacz Miroslaw Hroch. Są to dwa narody, które często nazywa się „historycznymi”, bowiem ich pretensje do posiadania własnego państwa związane były z ciągłością wcześniejszej państwowości. Narody takie jak słowacki czy estoński takiej przeszłości nie posiadają, tym niemniej każdy przypadek wymaga osobnej analizy, jeśli dany proces narodotwórczy ma być głębiej rozumiany. Studium Masłowskiego, Francoforta i Gradvohla dostarcza narzędzi do takich rozróżnień. Autorzy analizują w pierwszym rzędzie jak kształtowała się wizja przeszłości. Jak wiadomo w XIX wieku dążeniem było ustalenie genezy własnego narodu w możliwie dalekiej przeszłości (primordializm). Na przykład w przypadku słowackim było to poszukiwanie genezy w państwie wielkomorawskim. Dziś w wielu przypadkach traktuje się takie wyobrażenia bardziej jako kulturowe mity niż ustalenia wskazujące na rzeczywiste początki. Z pewnością jednak owe wyobrażenia, niezależnie od tego jak dalece mityczne, były istotnym czynnikiem procesu narodotwórczego, w kontekście zaś wyobrażeń historycznych XIX wieku stanowiły legitymizację dążeń do uzyskania własnego państwa a także stawały się ostatecznie, niezależnie od ich „prawdziwości”, częścią dziedzictwa kulturowego danej społeczności narodowej. Piast i Rzepicha nie musieli wcale istnieć, są

PW_49.indb 219

2014-11-21 12:26:09

220

RECENZJE

natomiast częścią polskiego mitu, podobnie jak słowackiego Swiatopełka nie musimy brać za pierwszego Słowaka, zarazem został on niewątpliwie włączony do słowackiej kultury. Odtwarzanie owych narodowych wyobrażeń o przeszłości jest dziś istotnym zajęciem historyków, socjologów i politologów. W tym względzie tom „Kultura i tożsamość w Europie Środkowej” można postawić obok imponującej pracy Bohdana Cywińskiego Szańce kultury. Różnica jest w tym, że Cywiński opisuje owe primordialne historie wedle dzisiejszego stanu historiografii, gdy tymczasem autorzy francuskiego tomu starają się odtworzyć jak były one konstruowane w wieku XIX i jaką przeżywały ewolucję. Obie książki w tym względzie pozostają w głównym nurcie europejskich poszukiwań takiej historii, która służyłaby europejskiej integracji i przezwyciężała konflikty tradycyjnych narodowych narratywów (wystarczy wspomnieć o dawniejszych polsko-niemieckich sporach o Kopernika czy o Biskupin, polskie wyobrażanie o tysiącletniej wrogości polsko-niemieckiej i niemieckie o misji cywilizacyjnej na Wschodzie, spory niemiecko-francuskie o Karola Wielkiego, czy rosyjsko-ukraińskie o Ruś Kijowską itd.). Tom Culture et identité en Europe centrale jest istotnym wkładem w te europejskie debaty. Mniej natomiast dyskutowany jest inny wątek tomu dotyczący kanonów literatury. Z pozoru kwestia wydaje się dość banalna. Chodzi o zestawienie listy najistotniejszych dla danej kultury narodowej dzieł literackich, a także prac historycznych. Mógłby ktoś powiedzieć, że chodzi niemal o listę lektur szkolnych. Przy bliższym przyjrzeniu się sprawa wcale nie jest prosta i otwiera spore możliwości badawcze. Każdy dobrze wykształcony uczestnik danej kultury zdolny jest do ustalenia, co winno być w przybliżeniu takim kanonem. W poszczególnych środowiskach wskazania mogą się nieco różnić, lecz istnieć będzie wspólna podstawa. W polskim przypadku w oczywisty sposób należeć będą do owego kanonu najistotniejsze utwory na przykład polskich romantyków. Sprawa jednak komplikuje się dalej. Znacznie trudniej rozpoznać jest kanon innej kultury. Odpowiednio wysoka kompetencja kulturowa związana jest zwykle ze znajomością pewnej liczby utworów największych kultur czy też kultury sąsiadów. Nie łączy się to jednak na ogół z wiedzą o całości kanonu ani tym bardziej z wiedzą, jaką pozycję ma znane mi dzieło w całości owej obcej literatury. Trzeba też zauważyć, że ów kanon jest pewnego rodzaju kodem umożliwiającym poznanie innej kultury. Bez rozpoznania całości kanonu (co nie oznacza szczegółowej znajomości poszczególnych pozycji) trudno o znajomość tego kodu. Istotna jest też wiedza, jak ów kanon powstał i skąd się wziął, a także jakiej ulega ewolucji. Dopiero wtedy można w poważniejszy sposób zbliżyć się i „rozszyfrować” w jakimś stopniu tę inną, obcą mi kulturę. Nie sam więc spis „obowiązkowych” lektur jest najważniejszy, ale wiedza jak powstał i jakie w nim miejsce mają poszczególne pozycje. Są też dalsze podobne pytania: Co należy do kanonu danej kultury spośród lektur dzieł autorów innych niż rodzimych? Nie jest on przecież taki sam dla wszystkich kultur, nie ma bowiem jednego europejskiego kanonu. Francuzi czytają co innego z literatury niemieckiej niż Anglicy lub Polacy. Ustalenie owej list obcy lektur, owego egzokanonu może też wiele powiedzieć o danej kulturze jak i wzajemnych kontaktach między kulturami (kulturami

PW_49.indb 220

2014-11-21 12:26:09

RECENZJE

221

narodowymi). A jaki jest ogólniejszy kanon lektur poświęconych sąsiadom – niemiecki kanon książek o Polsce, polski kanon książek o Ukrainie itd.? Rozpoznawanie takiego kanonu może stać się ustalaniem dróg, poprzez które komunikują się ze sobą poszczególne kultury narodowe. Dla przykładu Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego Adama Mickiewicza były w XIX wieku we Francji lekturą znacznie bardziej znaną niż Dziady czy Pan Tadeusz. Tymczasem recepcja Mickiewicza na Białorusi związana jest właśnie z I częścią Dziadów (chodzi wszak o chłopski a więc i białoruski obyczaj) i Panem Tadeuszem, o którym współczesny białoruski krytyk pisze, że to „Białoruś przetłumaczona na polski”. Można by pewnie powiedzieć „zdradźcie co czytacie z naszej literatury i co czytacie o nas, a powiem Wam jak nas widzicie”. Ważne jest też to, co nowego wchodzi do takiego kanonu, a co z niego wypada. Pod koniec XIX w. do niemieckiego kanonu z pewnością należała lektura Gustawa Freytag Haben und sein, książki niewątpliwie polakożerczej1. Mówi to wiele o stosunkach polsko-niemieckich w tamtej epoce. Dziś Freytag z całą pewnością do kanonu nie należy, wypadł z niego i to jest również znaczące. Owe więc listy lektur w różnych zestawieniach zdolne są powiedzieć więcej niżby się mogło zdawać. Nie można ich traktować jako nudnego zadania, jakim jest np. dla polskiego studenta filologii germańskiej zaliczanie kolejnych pozycji z mechanicznie zestawionej listy, gdzie po Kleiście czytać trzeba Hördelina. Równie interesujące, jako ustalenie kanonu tożsamościowego jest ustalenie kanonicznego, gdy chodzi o zbiorowe lektury dla danej społeczności narodowej, odniesienia do idei europejskiej. Autorzy tomu zdają się być doskonale świadomi, że kontekstem ich rozważań jest Unia Europejska i szeroko pojęta europejska integracja. Narodowość i państwo narodowe traktują jako niezbędny składnik nowoczesnej europejskości. Odniesienie jednak do tej europejskości nie jest u wszystkich jednakie. Rozumienie europejskości jest zróżnicowane i warto te różnice badać. Należy jak się wydaje odróżnić dwa poziomy problemu: wewnętrzne odniesienia danej kultury i jej własną definicję europejskości oraz odniesienie związane z recepcją zewnętrznych prądów. Z tego punktu widzenia odpowiedź na pytanie, w jaki sposób również poszczególne kultury narodowe Europy Środkowej dzielą przekonanie, że europejskość zaczyna się od starożytnej Grecji z Sofoklesem, Eurypidesem, Platonem i Arystotelesem, zdaje się z jednej strony niemal banalne, z drugiej jednak szalenie istotne. Tom Culture et identité... wskazuje na nowatorski pod wieloma względami sposób badania danej kultury poprzez ustalania zmieniających się w czasie kanonów literackich i ogólnie kanonu lektur. Nie jest to jedyna wartość książki. Pobudza ona do dyskusji również na innych polach. Nie od rzeczy jest w tym miejscu zaznaczyć sprawę z pozoru oczywistą, że książka powstała w środowisku francuskim i uniwersytetu Sorbony. Praca ta wyznacza i to bardzo świadomie odniesienie Zachód-Wschód. Wstęp Michała Masłowskiego jest prowokacyjnie zatytułowany „odkrywanie/wynajdywanie Europy Środkowej” (l’invention de l’Europe Centrale). Owo „wynajdywanie” rozumieć można zarówno jako proces tworzenia się Zob. I. S u r y n t, Das „ferne”, „unheimliche” Land, Dresden 2004.

PW_49.indb 221

2014-11-21 12:26:10

222

RECENZJE

szczególnej tożsamości tego europejskiego makroregionu, jak i odniesienie do współczesnej sytuacji, w której potrzebą integracji europejskiej staje się odkrycie Europy Środkowej przez zachodnią (do której należy w szczególny sposób Francja) część kontynentu. Aż prosi się w tym miejscu o przypomnienie, że wyobrażenie Europy Wschodniej było, jak wskazał na to Larry Wolff, produktem kultury XVIII wieku. Warto więc w ramach integracji europejskiej „wyprodukować” pojęcie Europy Środkowej o podobnie silnej konotacji znaczeniowej jak Europa Wschodnia, używane w rozszerzający i jakże często deprecjonujący sposób. Studium Culture et identité... jest cenną nowością na francuskim rynku intelektualnym, ponieważ kultura Europy Środkowej, prócz wyrywkowej znajomości (np. Gombrowicza czy Kundery) jest we Francji głębiej nieznana i często zaszeregowywana właśnie do Europy Wschodniej.2 Ilustruje to dobrze francuska recenzja książki, która zarzuca jej koncentrację na niebezpiecznych dyskursach tożsamościowych, a całą Europę, która miałaby być zaliczona do Europy Środkowej, nazywa Europą Wschodnią3. To ostatnie nie jest czymś wyjątkowym. Popularna i mająca wiele wydań (ostatnie z 2008 roku) książka Histoire des pays de l’Est Henry’ego Bogdana zalicza do Europy Wschodniej wszystkie kraje byłego bloku sowieckiego, niezależnie od tego, że autor zajmuje się historią tego regionu od średniowiecza4. Autor pełen życzliwości wobec opisywanych krajów, niewątpliwie „odkrywa” je, ponieważ blok wschodni zdołał je „ukryć” przed francuską opinią publiczną. W świetle tego tytuł wstępu Michała Masłowskiego „wynajdywanie Europy Środkowej” nabiera dodatkowego znaczenia. Masłowski bardzo świadomie mówi o centrum (czyli Zachodzie) i peryferium jakie stanowi wobec tego centrum Europa Środkowa. Tyle że pojęcie peryferium nie jest dla niego pojęciem degradującym. Czyni on istotne spostrzeżenie, że każda kultura zawiera wątki uniwersalne i ten zrodzony w niej uniwersalizm trzeba interpretować i widzieć właśnie w konkretnym kulturowym kontekście a nie odczytywać z pozycji centrum. Książka ujawnia wielowarstwowy problem wzajemnych odniesień poszczególnych kultur narodowych w Europie. Na to, że „peryferia” mogą więcej powiedzieć o całości kontynentu niż opowiadanie o jego centrum zwracano już uwagę wielokrotnie (m.in. Dan Diner, Mark Mazur). Zresztą te peryferia wcale nie są jednolite, ani to też „peryferium”, którym jest Europa Środkowa. Właśnie owo badanie kanonów literackich i sposobów ich kształtowania się ujawnia ogromne wewnętrzne zróżnicowanie. Dzieląc książkę na rozdziały poświęcone poszczególnym narodom autorzy bynajmniej nie traktują poszczególnych przypadków w oderwaniu. Książka umożliwia ich porównywanie. Przy jej lekturze W dobrze znanej i wielkiej księgarni FNAC w Paryżu książki Gombrowicza i Kundery stoją w dziale Europa Wschodnia obok książek Dostojewskiego i Tołstoja. 3 Dobry przykład awersji, jaką budzić może praca Masłowskiego i jego zespołu daje jedna z recenzji; dla jej autora Europa Środkowa to zwyczajnie fragment dawnej Europy Wschodniej. Ustalanie kanonu jest tego krytyka dokonań Masłowskiego/Francoforta/Gradwohla, a oddzielenie poszczególnych dyskursów narodowych związane jest z niebezpieczeństwem dyskursów tożsamościowych. Kanon narodowy decydujący o partykularnej tożsamości narodowej, ale każdy dla siebie ma też własny kanon tego, co uważa za europejskie, http://www.joel-jegouzo.com/article-culture-et-indentite-en-europe-centrale-85984550.html [dostęp 02.12.2012]. 4 H. B o g d a n, l’Est (pierwsze wydanie 1991, ostatnie 2008). 2

PW_49.indb 222

2014-11-21 12:26:10

RECENZJE

223

wciąż przypomina się koncepcja Klausa Zernacka „historiografii odniesień”, mówiąca o współzależności poszczególnych narracji narodowych i konieczności ich porównywania, jeśli mamy je głębiej rozumieć. Porównawcze badanie narodowych kanonów literackich ujawnia między innymi, różne znaczenia romantyzmu. Tu uwidacznia się wyraziście różnica między Zachodem Europy a Europą Środkową. Wydaje się, że to podejście jest szczególną zasługą Michała Masłowskiego, który jest wybitnym znawcą romantyzmu. Masłowski odnotowuje skomplikowaną relację między romantyzmem a oświeceniem obecną w całej kulturze europejskiej, przybierającą jednak zupełnie odmienny kształt w Europie Środkowej. Romantyzm na Zachodzie kojarzony jest z postawą irracjonalną, zapatrzeniem w przeszłość, także skłonnością do skrajnego indywidualizmu, gdy tymczasem oświecenie zapowiadało nowoczesność, w stosunku do którego romantyzm wydaje się jakby krokiem wstecz. Romantyzm Europy Środkowej ma natomiast zupełnie inny charakter. Masłowski uważa, że między romantyzmem a tradycją oświeceniową nie ma, gdy chodzi o Europę Środkową takiego napięcia i sprzeczności. Romantyzm silnie zabarwia ruchy narodotwórcze i już w tym sensie staje się w tym regionie Europy również istotnym narzędziem modernizacji. Nie jest to też zamknięta w czasie epoka literacka. Wiadomo, że niektórzy badacze, tacy jak Maria Janion uważają, że romantyzm trwa w Polsce aż do roku 1989. Masłowski natomiast wskazuje jak dalece polski romantyzm związany był z polskim republikanizmem i jak dalece był wezwaniem do odpowiedzialności za życie zbiorowe i apelem do udziału w życiu politycznym5. W przypadku np. Słowaków romantyzm przychodzi dwa pokolenia później niż ma to miejsce w Polsce, co każe z kolei mówić o nierównoległości tego zjawiska w poszczególnych kulturach narodowych. Studium Michała Masłowskiego, Didiera Francoforta i Paula Gradvohla zawiera w tytule termin „Europa Środkowa” (Europe Centrale). Autorzy nie do końca definiują ten termin. Mapa na okładce książki mogłaby sugerować inną, nieco dłuższą listę krajów przypisanych Europie Środkowej niż omówienia w książce. Poszczególne rozdziały dotyczą Polski, Czech, Słowacji, Węgier, kultury żydowskiej i... Ukrainy. Nie jest to z pewnością wyczerpująca lista jakkolwiek zdefiniowanej Europy Środkowej. Skoro miałaby do niej należeć Ukraina to winna też należeć Białoruś, a pewnie i Litwa (choć ta ostatnia mogłaby być zaliczona do Europy Północnej). Nie wszystkie jednak definicje włączają Ukrainę do Europy Środkowej, przynależeć ma natomiast często do niej Rumunia. Inni chcą by geopolitycznym terminem Europa Środkowa objąć wszystkie państwa od Estonii po Albanię, a więc cały pas krajów, które łączy zarówno dziewiętnastowieczna podległość europejskim imperiom jak i „przygoda z komunizmem”. We francuskiej politologii, nadmieńmy, obecne są dwie definicje „Europe centrale” i nowsza „Europe mediane”. Oczywiście wszelkiego tego typu definicje są umowne i podyktowane różnymi kryteriami. Kryterium, jakie zdają się przyjmować autorzy ma charakter kulturowo-historyczny bardziej niż aktualizująco polityczny, mimo że autorzy nie tkwią bynajmniej w okowach przesadzonego historyzmu. Niewątpliwie też zakres projektu i jego wyników prezentowanych w książce nie pozwalałaby na podobne omówienie wszystkich „potencjalnie” Por. M. M a s ł o w s k i, Problemy tożsamości, Warszawa 2006.

PW_49.indb 223

2014-11-21 12:26:10

224

RECENZJE

środkowoeuropejskich krajów równie obszernie jak uczyniono to wobec Polski czy Ukrainy. Tym niemniej odczuwam jako pewien brak tej świetnej pracy, że kwestia definicji Europy Środkowej nie została przedyskutowana i nie zostało wyraźnie powiedziane, że chodzi o istotne przykłady a nie wyczerpujące opracowanie wszystkich przypadków. Nie umniejsza to jednak w żaden sposób wartości pracy, prowokuje jedynie do dyskusji o „geografii symbolicznej”, szczególnie ważnej, gdy Zachód kontynentu, „odkrywać” ma jego część środkową. Książkę uważam za fascynującą i niezbędną moim zdaniem dla wszystkich, którzy dzisiaj chcą zajmować się nie tylko Europą Środkową, ale także kulturowymi aspektami integracji europejskiej. Dostarcza ona też metod, które mogą okazać się użyteczne w badaniu wzajemnych stosunków i dialogu poszczególnych narodowych kultur europejskich. Kazimierz Wóycicki (Warszawa)

Wasilij Antonowicz C h a n i e w i c z, Poliaki w Tomskie (XIX–XX ww.). Biografii, TGPU, Tomsk 2012, ss. 685.

ITERATURA dotycząca związków polsko-syberyjskich jest obfita i każdy kogo interesuje ta problematyka, czerpie z niej wiele, wybierając wątki łączące się z własnymi zainteresowaniami. Najczęściej słowem kluczem związanym z Syberią są zesłania. Zjawisko to dotyczy różnych poziomów historycznych doświadczeń wypełniających nasze dzieje. Ostatnio natomiast widać wyraźnie kierunek badawczy dostrzegający w związkach polsko-syberyjskich element naszego dziedzictwa gospodarczego i naukowego za Uralem. Przyznać należy, że podejmowane jest ono także przez historyków rosyjskich, posiadających nierzadko świadomość swoich odległych polskich korzeni. Rozprawy, szkice i przyczynki poświęcone tej tematyce otwierają wielopasmowy trakt dotyczący wkładu Polaków w poznanie kultury autochtonicznych etnosów Syberii, badań o charakterze przyrodniczym, działalności inżynierskiej, medycznej, gospodarczej i administracyjnej. Jest to temat nadzwyczaj szeroki, a droga do pełnego rozpoznanie i opisu tych problemów wiedzie przez szeroką współpracę badaczy polskich i rosyjskich, wolnych od indoktrynalnych uprzedzeń i politycznych zawiłości, jakie ciążyły na tej problematyce w latach minionych – zarówno w Polsce, jak i ZSRR. Pożytecznym novum w tym zakresie są organizowane obecnie na Syberii konferencje naukowe, podczas których podejmowane są również tematy polskiego dziedzictwa za Uralem znajdujące potem pełniejsze odbicie w wielotematycznych tomach studiów. Piszę o tym z satysfakcją jako uczestnik niektórych z takich konferencji (Jakuck, Petropawłowsk-Kamczacki, Jużno-Sachalińsk, Irkuck czy Tomsk) gromadzących grono badaczy, star-

PW_49.indb 224

2014-11-21 12:26:10

RECENZJE

225

szych, zasłużonych oraz młodszych – rodzimych i zagranicznych, reprezentujących różne dziedziny wiedzy – etnologię, historię literatury, nauki przyrodnicze, medycynę i inne. Spotkania te, to cenne przedsięwzięcia poznawcze, owoc regionalnych ambicji, dzięki którym poznajemy barwne nierzadko losy polskich zesłańców, którzy dali syberyjskiej ziemi swój trud, wiedzę i umiejętności. Znane mi są też pozanaukowe pochodne tych spotkań, mające charakter trwałych znaków pamięci, np. pomnik Bronisława Piłsudskiego w Jużno-Sachalińsku, pomnik czczący pamięć wybitnych badaczy Ziemi Jakuckiej – Jana Czerskiego, Aleksandra Czekanowskiego, Wacława Sieroszewskiego i Edwarda Piekarskego wzniesiony w Jakucku staraniem Akademii Nauk Sacha (Jakucji), czy memorialna tablica w centrum Tomska poświęcona „Pamięci Polaków ofiar stalinowskich represji na Ziemi Tomskiej w latach 1930–1956”. Dziś już nie sposób mówić o dziejach Polaków na Syberii w XIX i XX wieku bez współpracy z historykami rosyjskimi. Badacze ci wyrośli po okresie przełomu postradzieckiego charakterystycznego dla poszerzania wiedzy o tzw. „polskiej Syberii”, problemu inspirowanego np. przez uczonych w Jakucku, Jużno-Sachalińsku, Irkucku czy Tomsku. Jest to jeden z najbardziej ważkich i ciekawych trendów ostatnich kilku lat inspirujących pełniejsze nowatorstwo faktograficzne dotyczące związków polsko-syberyjskich pozwalających pełniej opisać polską obecność w zauralskiej części Rosji. Pokłosiem tego trendu jest między innymi monumentalny słownik biograficzny autorstwa Wasylego Chaniewicza, Sybiraka świadomego swoich polskich korzeni, lidera polskiej mniejszości narodowej w Tomsku. Dzieło to zawiera 545 biogramów Polaków oraz osób polskiego pochodzenia mieszkających w Tomsku w XIX i XX wieku, stanowiących ważną część mieszkańców tego czterechsetletniego miasta Zachodniej Syberii. W czasach Związku Radzieckiego starano się skrzętnie pomijać ten problem, czego skutkiem było zubożenie owej pamięci. Częstokroć wiązało się to z represjami okresu stalinowskiego, które dotknęły także osoby wymienione w tym monumentalnym dziele Wasilija Chaniewicza. Wiele z nich w znacznym stopniu przyczyniło się do rozwoju gospodarki, nauki, kultury, administracji, szkolnictwa wyższego i średniego w Tomsku oraz guberni tomskiej, a pośrednio zauralskiej Rosji. Tak istotny problem jakim było współżycie dwóch różnych nacji na tym samym terenie – Polaków i Rosjan zasługuje niewątpliwie na oddzielne, pozbawione dawnych „radzieckich” uprzedzeń opracowanie. Co ciekawe wiele wątków z tej dziedziny zawierają niektóre biogramy, bez wątpienia zaliczam je do najbardziej interesujących. Słownik zawiera życiorysy przedstawiające sobą niejednorodny charakter. To zrozumiałe, bo prezentowane osoby w różny sposób zapisały się w życiu tego miasta. Ważne jednak jest to, że autor konsekwentnie trzyma się źródeł, co nadaje biogramom spójny i wyrazisty charakter. Jest dokładny w żmudnym kreśleniu biograficznej faktografii, rzetelny, a jeśli już komentuje jakieś jej fragmenty ułożone ze źródłowych kamyczków, to czyni to bez emocji i wieloznaczności. Jest więc dużą zasługą Chaniewicza, że w gąszczu danych faktograficznych związanych z biografią wielu postaci, udało mu się zachować indywidualny rys narracji oraz stosunek do poznanych, nieraz jakże tragicznych faktów! Autorowi udało się zgromadzić liczny zbiór postaci związanych z tym miastem, nieraz wielce zasłużonych i reprezentujących różne specjalności, przez co dzieło odznacza się sporą rozmaitością tematyczną, różną w stopniu oryginalności ujęć oraz wątków biogra-

PW_49.indb 225

2014-11-21 12:26:10

226

RECENZJE

ficznych, częstokroć ocierających się o zesłania z okresu XIX stulecia oraz o tragiczne doświadczenia mające charakter represji w latach trzydziestych XX wieku. Księga to wielka oraz interesująca i z całą pewnością posłuży z pożytkiem w badaniach nad dziejami Polaków w Tomsku, a także na terenie Syberii Zachodniej, tym bardziej, że korzystaniu z niej sprzyja staranna obudowa bibliograficzna towarzysząca sporej części biogramów. Ustalenia autora pozwalają pełniej poznać życie polskiej diaspory w Tomsku, uzmysławiając przy tym fakt naszej historiograficznej niewiedzy związanej z rolą Polaków w nauce, kulturze, religii, gospodarce i administracji w życiu tego syberyjskiego miasta. Z licznych biogramów można wyłuskać wieloproblemowe wątki, pozwalające sprawiedliwie ocenić znaczenie tego słownika dla wiedzy o różnorodnym charakterze polskiego dziedzictwa w tej części Syberii. Poszczególne biogramy różnią się pod względem ujęć mających nieraz charakter opracowań syntetycznych, innym znowu razem wiodą do ujęć mikrograficznych referujących najważniejsze wiadomości z życia danej postaci. Te różnice w zakresie i sposobach prezentacji biogramów są więc wynikiem zupełnie zrozumiałych losowych okoliczności określonych osób znaczonych częstokroć ich osiągnięciami, które w sposób trwały weszły do zasobu osiągnięć naukowych, społecznych, kulturalnych czy gospodarczych danej postaci wpisujących się także w dzieje Tomska. Innym znowu razem biogramy te są znacznie krótsze i ukazują osoby pełniące podrzędniejsze role w tym mieście. Skrupulatny ogląd słownika napawa przekonaniem, że jego autor zrealizował podjęte zadanie w sposób godny uznania, bowiem udało się mu przekazać ogromny zasób wiedzy dla badaczy interesujących się dziejami polskiej diaspory w Tomsku. Oczekiwać, więc należy, że w dalszej kolejności doczekamy się słownika o Polakach, wpisanych w dzieje Irkucka czy Władywostoku. Pierwszy krok został zrobiony, i to przez jednego autora, któremu należy się podziękowanie i uznanie za dzieło, które stworzył! W realizacji tego przedsięwzięcia autorskiego ujawnia się pracochłonny obowiązek wyłuskiwania z różnych źródeł archiwalnych i zbiorów studiów informacji dotyczących biografii określonych postaci oraz umiejętnego komponowania tych wiadomości w zwarty chronologicznie opis ich życia i działalności. Tym żmudnym zabiegom towarzyszyły kwerendy prasowe, poszukiwania w Archiwum Głównym Obwodu Tomskiego, Archiwum Muzeum Krajoznawczego w Tomsku, Bibliotece Naukowej Politechniki Tomskiej, Muzeum Historii Uniwersytetu Tomskiego, publikacje w języku rosyjskim i polskim, np.: W. Śliwowska, Zesłańcy polscy w Imperium Rosyjskim w pierwszej połowie XIX wieku. Słownik biograficzny, Warszawa 1998 oraz artykuły, wspomnienia rodzinne itp. Dopiero taki eksploatacyjny trud pozwolił Chaniewiczowi na przedstawienie wiedzy o przedstawicielach polskiej diaspory w Tomsku, często ujętej w konwencji „człowiek i dzieło”! Różna jest objętość poszczególnych życiorysów, uwarunkowana zakresem działalności określonej postaci oraz możliwością pozyskania materiałów źródłowych. Można powiedzieć, że poszukiwania te dają się także odczytać jako odsłanianie historycznych świadectw tamtych czasów. Niech ta uwaga dotycząca autorskiego trudu będzie też odebrana jako wydarzenie o historycznym wymiarze znaczeń dla dopełnienia polskich losów za Uralem. Prezentowane dzieło zawiera jedyny jak do tej pory zestaw informacji biograficznych dotyczących sporej liczby Polaków mieszkających w Tomsku w XIX i XX wieku. Jest to więc publikacja potrzebna i pożyteczna. Należałoby więc rozważyć kwestię edycji tego

PW_49.indb 226

2014-11-21 12:26:11

RECENZJE

227

słownika w języku polskim. Postulat ten kieruję pod adresem Uniwersytetu Wrocławskiego, który od ponad 10 lat posiada umowę o współpracy z Państwowym Uniwersytetem Pedagogicznym w Tomsku, wydawca tego dzieła. Dodam mimochodem, że ojcem chrzestnym tej współpracy jest ze strony tomskiej także Wasyli Chaniewicz, autor recenzowanego dzieła, znany mi z wcześniejszych naukowych kontaktów, gościł bowiem na konferencjach organizowanych przez Ośrodek Badań Wschodnich Uniwersytetu Wrocławskiego. W ramach tej umowy pracownicy naukowi oraz studenci udawali się na pobyty stażowe do Tomska, tomczanie natomiast gościli we Wrocławiu. Znaczącym zwieńczeniem tej współpracy była konferencja poświęcona związkom polsko-tomskim (czerwiec 2007), której pokłosie stanowi tom pt. Polacy w nauce i kulturze Tomska oraz Syberii Zachodniej (Wrocław 2008), wypełniający istniejącą lukę w zakresie tej problematyki. Znakomicie wiedzę tę dopełnia wspomniane studium biograficzne Chaniewicza, które jest dziełem unikatowym w zakresie publikacji rosyjskich dotyczących dziejów Polaków na Syberii. Możnaby jeszcze kolejną pozytywną ocenę tego dzieła przytoczyć, podkreślając iż w kręgu zainteresowań autora znalazł się niezmiernie ważny fragment polskiego bytowania w tym syberyjskim mieście. Dotychczas najczęściej w literaturze zajmującej się dziejami Polaków za Uralem najpełniej prezentował się obraz polskiej obecności w Irkucku. Tymczasem z biogramów opracowanych przez autora dowiadujemy się, że do grona profesorów Cesarskiego Uniwersytetu Syberyjskiego, utworzonego na podstawie dekretu rządowego z 18 maja 1878 roku, który w rok później 3 sierpnia 1888 roku rozpoczął działalność, należeli Polacy wykształceni na rosyjskich uczelniach, podobnie było na Politechnice Tomskiej. Były to związki zarówno w sensie pracy zawodowej, jak i związki ze społecznością studencką z polskim rodowodem! Byli też Polacy związani z tomskimi szkołami średnimi, z urzędami, ze służbą zdrowia, inwestycjami przemysłowymi, rozbudową miasta i projektowania jego układu przestrzennego. Te wszystkie wątki autor słownika wykorzystał wszechstronnie, zarówno w zakresie istniejącej już literatury, jak też dotarł do wielu archiwalnych źródeł. Wszystko to sprawiło, że mimo stosunkowo krótkiego czasu od ukazania się dzieła, zapewniło ono już sobie trwałe miejsce w dziejach piśmiennictwa dotyczącego dziejów Polaków na Syberii. W zakresie tematyki zawartej w biografiach omawiana publikacja stanowi wartościową pomoc dla historyków zajmujących się dziejami Polaków na Syberii. Z tym większym więc przekonaniem proponuję Uniwersytetowi Wrocławskiemu możliwie rychłe urealnienie polskiej edycji tej pracy, zanim doczekamy się rodzimego zarysu dziejów związków polsko-tomskich. Trzeba podkreślić, że jak dotychczas mamy do czynienia z jedynym słownikiem tego rodzaju. Jednym z aspektów, który należało poddać pełniejszemu rozwinięciu niektórych biogramów jest dokumentacja źródłowa dotycząca polskiego rodowodu prezentowanych postaci. Chętnie widziałbym w nim pełniejsze informacje z tego zakresu. Nie zawsze bowiem dowiadujemy się czy określone osoby znalazły się w Tomsku jako zesłańcy, czy są potomkami zesłańców, czy przybyły do tego miasta jako specjalna kategoria różnego szczebla urzędników skierowanych na Syberię z Królestwa Polskiego lub z tzw. ziem zabranych, czy też są potomkami rodzin, które przybyły za Ural w ramach dobrowolnej emigracji w ramach tzw. reformy stołypinowskiej? Wątpliwości co do braku pełnowymiarowej formy biogramów dotyczących polskich korzeni postaci prezentowanych w słowni-

PW_49.indb 227

2014-11-21 12:26:11

228

RECENZJE

ku, nie umniejszają jego znaczenia dla badań nad dziejami polskiej diaspory na Syberii. A jeśli w przyszłości pojawi się okoliczność by pozycję tę wznowić lub opublikować w tłumaczeniu na język polski, uwzględnienie wspomnianych powyżej uwag byłoby ze wszech miar pożyteczne. Prezentowany słownik należy odnotować jako cenne przedsięwzięcie wydawnicze oraz owoc chwalebnych ambicji tomskiego autora z polskim rodowodem, ale zapewne też trudów pracochłonnych oraz zabiegów uciążliwych. Lektura biogramów upoważnia do stwierdzenia, że autorowi udało się zaprezentować liczny poczet postaci związanych z Tomskiem reprezentujących różne specjalności zawodowe, postaci różnej rangi i zasług. Podkreślić tu także trzeba, że zawartość tej publikacji nie skupia się tylko na problemach lokalnych, rzec można tomskich, częstokroć bowiem losy prezentowanych postaci związane są także z innymi rejonami Syberii czy Kazachstanu. Dzieło Wasilija Chaniewicza jest swoistym zwornikiem mogącym służyć przyszłym badaczom dla opisu oraz wielokształtnej analizy dotyczącej wkładu Polaków w naukę, kulturę, administrację oraz w inne wielorakie formy ich działalności zawodowej na Syberii w wieku XIX i XX. Ich upublicznienie pozwala na podtrzymanie pamięci o jednostkowych losach naszych rodaków, którzy w różnych okolicznościach dali Tomskowi oraz Syberii Zachodniej swój trud, wiedzę i umiejętności. Słownik utrwala pamięć o ludziach, którzy na przestrzeniu XIX i XX wieku wpisali się w dzieje tego syberyjskiego miasta. Tak postrzegam też znaczenie tego dzieła, operującego szerokim kontekstem faktograficznym i problemowym, których wspólnym fundamentem jest bogata baza źródłowa. Słowem, tego typu opracowania stają się ważnym narzędziem wzajemnego poznania współżyjących ze sobą narodów, co jest współcześnie jakże ważne, w okresie obserwowanego obecnie odradzania się kultury i świadomości etnicznej Polaków za Uralem oraz dialogu polsko-rosyjskiego nie skażonego indoktrynacją i cenzorskimi zapisami. Słownik niedługo gościł na półkach księgarskich, co rychlej więc należy dokonać jego dodruku! Co więcej, opiniowane studium biograficzne prowokuje do refleksji nad istotą podobnych dziejów Polaków w takich miastach Syberii jak Irkuck czy dalekowschodni Władywostok oraz rodzi potrzebę opracowania podobnych słowników z tego zakresu. Jest to jedyna jak do tej pory inicjatywa w skali ogólnosyberyjskiej, podjęta przez jedną osobę i szczęśliwie urealniona od pomysłu do efektu. Antoni Kuczyński (Wrocław)

PW_49.indb 228

2014-11-21 12:26:11

RECENZJE

229

Arkadiusz C z w o ł e k, Opozycja polityczna na Białorusi (1989–2010), Studio VP, Gdańsk 2013, ss. 896.

OLITOLOGICZNE BADANIA nad współczesną Białorusią nie są w Polsce prowadzone często, wyraźnie ustępując popularnością problematyce ukraińskiej, czy rosyjskiej. W związku z tym godny odnotowania jest fakt wydania monografii Arkadiusza Czwołka Opozycja polityczna na Białorusi (1989–2010). Paradoksalnie, tak istotny dla zrozumienia procesu ewolucji systemu politycznego Białorusi temat, jak funkcjonowanie opozycji politycznej, nie został do tej pory w polskiej literaturze przedmiotu omówiony w sposób chociażby zadowalający. Badacze koncentrują się głównie na wybranych elementach funkcjonowania systemu politycznego Białorusi, udziału tego państwa w stosunkach międzynarodowych albo kwestiach społeczno-politycznych. Podobny stan ma miejsce w literaturze obcojęzycznej, gdzie problematyka bieżącej polityki postrzegana jest najczęściej poprzez pryzmat osobliwości dziejów politycznych ziem białoruskich. Z tego powodu praca Arkadiusza Czwołka jest pierwszą tak obszerną analizą przedmiotowego zagadnienia. Osoby zainteresowane problematyką polityczną wschodniego sąsiada Polski mogą sięgnąć po recenzowaną publikację z kilku powodów. Po pierwsze, porusza ona ważne zagadnienie, które do tej pory nie było przedmiotem poszerzonych badań. Poza pojedynczymi artykułami dotyczącymi kształtowania się systemu partyjnego Białorusi, problem formowania się opozycji politycznej i jej ewolucji na tle zmian w systemie politycznym tego państwa nie doczekał się zwartego opracowania. Po drugie, ta pionierska w istocie monografia imponuje rozległością przedmiotu badania i przyjętych ram czasowych. Autor omawia bowiem nie tylko proces tworzenia się i działalności partii politycznych, ale również organizacji pozarządowych i związków zawodowych. Szeroko zarysowane zostały ramy czasowe badania: od roku 1989 do 2010, choć Czwołek porusza również wątek działalności dysydenckiej w Białoruskiej SRR. Po trzecie, autor wykorzystał w pracy bardzo szeroką bazę źródłową. Dowodzi to nie tylko żmudnej pracy, jaką musiał on wykonać przygotowując pracę, ale i znawstwa tematyki. Umieszczona w pracy bibliografia może być cennym przewodnikiem dla innych badaczy, pragnących zgłębić problematykę współczesnej Białorusi. Chronologiczna struktura pracy jest klarowna i wynika z wybranego przez autora podejścia do tytułowego problemu. Na monografię składa się wstęp, 7 obszernych rozdziałów oraz zakończenie i bibliografia. Każdy rozdział zawiera wyodrębnione najważniejsze wnioski, co znacznie ułatwia lekturę. W rozważaniach wstępnych autor porusza zagadnienie funkcjonowania opozycji w świetle ujęć teoretycznych. Koncentruje się on na istniejących klasyfikacjach, jednakże nie formułując określonych hipotez względem analizowanej problematyki. Czytelnik nie uzyskuje również informacji dotyczącej wyznaczenia początkowej cezury badania – dlaczego przypada ona na rok 1989, a nie np. 1991, gdy oficjalnie przestał istnieć ZSRR?

PW_49.indb 229

2014-11-21 12:26:11

230

RECENZJE

W pierwszym rozdziale omówiono proces kształtowania się opozycji politycznej na Białorusi w okresie istnienia ZSRR. Badacz podkreślił, że w Białoruskiej SRR nie wykształcił się na szerszą skalę ruch dysydencki, a hasła odrodzenia narodowego, podnoszone przez część świadomych i wykształconych obywateli, pozostawały bez większego społecznego odzewu. Słusznie zauważa on, że wzrost w okresie późnej pierestrojki popularności Białoruskiego Frontu Narodowego, największej siły opozycyjnej w historii najnowszej Białorusi, był spowodowany konsekwencjami awarii czarnobylskiej oraz odnalezieniem miejsc masowych egzekucji czasów stalinowskich na podmińskich Kuropatach. Rozdział drugi dotyczy kształtowania się relacji pomiędzy głównymi aktorami białoruskiej sceny politycznej w pierwszym okresie transformacji lat 1990–1994. Badacz najwięcej uwagi poświęcił Białoruskiemu Frontowi Narodowemu, co uzasadnia obecność przedstawicieli tego ruchu w parlamencie od 1990 roku, wskazując, iż radykalna retoryka działaczy stała się główną przyczyną spadku ich popularności w kolejnych latach. Autor podkreśla, że inne nurty polityczne pozostawały na marginesie ówczesnego życia politycznego, głownie z powodu zdominowania dyskursu politycznego przez dawną nomenklaturę i siły narodowe. Następny rozdział przynosi szczegółowe omówienie ewolucji opozycji po wprowadzeniu nowej konstytucji i zwycięstwie w wyborach prezydenckich Aleksandra Łukaszenki. Zasadniczo autor przyczyn słabości opozycji upatruje w działaniach obozu Łukaszenki, w którym znalazło się liczne grono polityków związanych z dawną nomenklaturą. Badacz wskazuje, że nieomal wszystkie partie, targane wewnętrznymi sprzecznościami, uległy rozpadowi. Słusznie zaznacza on, że na słabość opozycji wpłynęła zła kondycja społeczeństwa obywatelskiego, sprawiająca, iż jej działalność nie spotykała się ze społecznym odzewem. Kolejne dwa rozdziały poświęcone zostały metodom ograniczania działalności opozycji przez władze oraz stosunkom pomiędzy opozycją a obozem władzy w latach 1994–2010. Z jednej strony autor prezentuje działania władz zmierzające do wyeliminowania z życia publicznego niepoddających się kontroli partii i organizacji społecznych, z drugiej zaś analizuje aktywność sił opozycyjnych i podejmowane przez nie próby zmiany systemu politycznego. Szukając przyczyn niepowodzenia działań opozycji, A. Czwołek zaznacza, że znaczny wpływ na to miało jej rozdrobnienie, ambicje poszczególnych osób oraz brak strategii działania. Z tego też powodu autor nie w partiach politycznych, lecz w sektorze obywatelskim i młodzieżowym upatruje ewentualnych inicjatorów mobilizacji społecznej. W rozdziale szóstym badacz skupił się na kolejnych wyborach prezydenckich, parlamentarnych i samorządowych, charakteryzując udział w nich sił opozycyjnych. Zadaje on również istotne pytanie, czy w ogóle w obecnych warunkach politycznych udział opozycji w wyborach ma sens. Racjonalnie podkreśla on, że opozycja „marnowała czas przygotowując się do wyborów”, których i tak nie mogła wygrać (s. 693). Tym samym podnosi on fundamentalną kwestię organizacji działalności opozycji w państwie niedemokratycznym. Problem ten dotyczy nie tylko Białorusi i żaden z innych przykładów Europy Wschodniej czy Azji Środkowej nie dostarcza miarodajnych wniosków. Ostatni rozdział książki poświęcony jest formom międzynarodowego zaangażowania na rzecz demokratyzacji Białorusi. Autor omawia rolę UE, OBWE, Rady Europy, Polski

PW_49.indb 230

2014-11-21 12:26:11

RECENZJE

231

oraz USA. Doceniając znaczenie międzynarodowego wsparcia, zaznacza on, że działania społeczności międzynarodowej ograniczały się raczej do gestów niż konkretnych przedsięwzięć. W połączeniu z wewnętrzną słabością białoruskiej opozycji inicjatywy te nie mogły zakończyć się sukcesem w postaci liberalizacji obecnego systemu politycznego. Z lektury dzieła Arkadiusza Czwołka wyłania się obraz słabej, nie tylko z powodu celowych działań reżimu ale i wewnętrznej niespójności, białoruskiej opozycji, która w ciągu minionych 20 lat nie zdołała osiągnąć zaawansowanego stopnia petryfikacji. Autor słusznie stwierdza, że poziom efektywności działań opozycji jest niski, a jej liderzy pozostają między sobą skłóceni. Toruński badacz ma również rację, konkludując, że działalność opozycji w dotychczasowej formule wyczerpała się przy jednoczesnym narastaniu społecznego zapotrzebowania na zmiany. Oznacza to, że w warunkach oczekiwanej demokratyzacji Białorusi proces kształtowania się partii politycznych i opozycji będzie postępować od nowa. Arkadiusz Czwołek podjął się niezwykle ambitnego zadania, jakim jest kompleksowe omówienie problematyki funkcjonowania opozycji politycznej, choć nie uniknął kilku niedociągnięć. W swoim dziele autor skupia się na aspekcie instytucjonalnym opozycji politycznej, pomijając kwestie społeczne, a to ma niebagatelne znaczenie dla charakteru systemu politycznego. Z pomyłek o charakterze merytorycznym należy wskazać na jeden dość irytujący i regularnie powtarzający się błąd – ZSRR w ostatniej fazie istnienia (1990–1991) autor nazywa „federacją rosyjską”. Podobnie o republikach związkowych ZSRR w 1990 roku pisze jako o „byłych republikach radzieckich”, mimo że formalnie Związek Radziecki istniał do końca 1991 roku. Całość recenzowanej pracy należy ocenić wysoko: przede wszystkim za żmudną pracę, którą wykonał autor, ważkość podjętego przez niego tematu oraz pionierski charakter badań. Niewątpliwie książka ta stanowi kamień milowy w badaniach nad współczesną Białorusią i będzie wielokrotnie wykorzystywana przez innych specjalistów z tej dziedziny w kolejnych pracach. Rafał Czachor (Wrocław)

Zbig: The Strategy and Statecraft of Zbigniew Brzezinski, red. Charles Gati, MD, Johns Hopkins University Press, Baltimore 2013, ss. 280.

STNIEJE NIEMAL REGUŁA, że każdej książce autorstwa Zbigniewa Brzezińskiego analizującej współczesne stosunki międzynarodowe odpowiada książka autorstwa Henryka Kissingera, kontrowersyjnego doradcy prezydenta Richarda Nixona i byłego profesora na Uniwersytecie Harvard. Od debiutu w 1956 r., jako współautor z Carlem

PW_49.indb 231

2014-11-21 12:26:11

232

RECENZJE

Friedrichem książki pt. Totalitarian Dictatorship and Autocracy, Brzeziński opublikował około 18 książek. Licząc autobiografie, istnieje co najmniej tyle książek Kissingera. Dyskusja na temat porównania dorobku Brzezińskiego z osiągnięciami Kissingera jest od wielu lat kusząca i właśnie pierwszy rozdział recenzowanej tu pracy pod redakcją Charlesa Gatiego, napisany przez francuskiego eksperta od stosunków międzynarodowych Justin Vaisse, poświęcony jest temu zagadnieniu. Do rzadkości należą opublikowane w Stanach Zjednoczonych biografie o samym Brzezińskim. W Polsce wydano w ostatnich latach dwie duże biografie – Patricka Vaughna Zbigniew Brzeziński (2010) oraz Andrzeja Lubowskiego Zbig: Człowiek który podminował Kreml (2011). Dodać do tego można też zbiór esejów Zbig: The Strategy and Statecraft of Zbigniew Brzezinski redagowany przez Charlesa Gatiego, długoletniego eksperta od spraw wschodnioeuropejskich. Gati słusznie określa tę książkę jako pierwszą wyczerpującą analizę uzupełniających się ról Zbigniewa Brzezińskiego – autora, uczonego, polityka oraz krytyka. Praca jest zorganizowana w sposób prosty i efektywny. Pierwsza część nosi tytuł „From the Ivy League”, przedstawiając wcześniejszą naukową karierę Brzezińskiego, począwszy od lat spędzonych na Harvardzie, gdzie obronił pracę doktorską w 1953 r. Tematem jej było funkcjonowanie czystki politycznej w systemie totalitarnym jako niezbędnego czynnika w utrzymywaniu dyktatury jak również metody przeciwdziałania wobec stagnacji ideologicznej. W 1960 r. przeniósł się na uniwersytet Columbia w Nowym Jorku, gdzie dwa lata później został mianowany profesorem. Obie te uczelnie należą do tzw. „Ivy League”. W pierwszej części recenzowanej pracy mieszczą się trzy rozdziały na temat drogi Brzezińskiego od zajmowania się politologią do podjęcia pracy politycznej w administracji prezydenta Jimmyego Cartera. Czytelnik dowiaduje się, że jeszcze w 1950 r. jako student na uniwersytecie McGill w Montrealu podjął on w swojej pracy magisterskiej analizę nacjonalizmu rosyjsko-radzieckiego. Starał się uniknąć tendencyjnego podejścia, które ironicznie nazwał „paint job” (czyli praca farbowania). Uważał, że wszystko co zostało napisane o Związku Radzieckim można podzielić na dwie barwy: „bardzo czerwone” (sympatyzujące z tym państwem) bądź „śnieżnobiałe” (niezmiernie krytyczne). Według młodego Brzezińskiego rozwój i ekspansja nacjonalizmu rosyjsko-radzieckiego mogły spowodować wybuch antypatii innych narodów do Rosji, w ten sposób osłabiając międzynarodowy ruch komunistyczny. Z biegiem lat okazało się to trafną konceptualizacją procesu rozpadu bloku radzieckiego. Z drugiej strony pojawia się pewna mniej znana powściągliwość Brzezińskiego widoczna w artykule napisanym w 1988 r.: Naszym strategicznym i historycznych celem nie powinna być absorpcja tego, co kiedyś nazywano Wschodnią Europą i włożenie jej w to, co dziś nazywamy Europą Zachodnią. Celem raczej powinno być „stopniowe powstanie prawdziwej, niezależnej, kulturowo autentycznej i być może de facto neutralnej Europy Środkowej” (str. 55).

Sedno w tym, iż taki ogólny sentyment panował na początku obrad Okrągłego Stołu, który odbył się zaledwie rok po ukazaniu się tego artykułu.

PW_49.indb 232

2014-11-21 12:26:12

RECENZJE

233

Inne rozdziały tej części książki wskazują na często niedostrzegany zmiękczający się ton wypowiedzi Brzezińskiego o tym, co stanowi państwo totalitarne, jak też jego niedoceniony pragmatyzm w postulowaniu należytych stosunków Zachodu z państwami członkowskimi bloku sowieckiego. Takie ostrożne podejście dotyczące przyszłości tego bloku zostało wyprzedzone przez tempo i wielość historycznych wydarzeń, które wstrząsnęły państwami Układu Warszawskiego w 1989 r. W październiku tego samego roku Brzeziński dochodził do już bardziej trzeźwej oceny przyszłości Europy Wschodniej. Przemawiając na konferencji w Ministerstwie Spraw Zagranicznych Związku Radzieckiego postawił retoryczne pytanie: „Czy ZSRR zachowa swoją pozycję w Europie?” (str. 153). Zaledwie dwa lata później ZSRR już nie istniało... Druga część książki zatytułowana „W Radzie Bezpieczeństwa” składa się z wykładów analityków politycznych oraz wyższych waszyngtońskich urzędników i współpracowników Brzezińskiego. Krótkie rozdziały dają czytelnikowi unikalny wewnętrzny obraz procesu planowania polityki bezpieczeństwa, w którym Brzeziński uczestniczył i nawet dyrygował. Wśród rozmaitych anegdot można wyróżnić jedną, która odnosi się do jego rzekomo „żywiołowej rusofobii”. Na Wielkim Murze Chińskim podczas wizyty oficjalnej w 1978 r. Brzeziński dał się wciągnąć w antysowieckie incydenty z liderami Chin. Z tego powodu chińscy przywódcy nadali mu przezwisko „Poskramiacz niedźwiedzi polarnych” (str. 93). Koledzy Brzezińskiego zajmujący się sowietologią oceniają jego ogólne osiągnięcia naukowe następująco: był on równocześnie „genialny i chaotyczny – zawsze genialny, a mający rację w połowie wypadków” (str. 96). Trzecia część nosząca tytuł „Zwolennik polityki” („The policy advocate”) zaczyna się rozdziałem Vaughna, autora polskiej biografii Brzezińskiego. Wspomina domniemany raport KGB wskazując, że przez swoje znajomości w polskich kręgach kościelnych w Stanach Zjednoczonych, a zwłaszcza Johna Krola z Filadelfii, pośrednio wywarł on wpływ na konklawe kardynałów, na którym wybrano Karola Wojtyłę na papieża w 1978 r. Według tajnego raportu radzieckiego wywiadu takie osobiste działanie Brzezińskiego poprzez tylne drzwi („backdoor”) Watykanu miało za cel destabilizację sojuszników ZSRR (str. 127). Czy KGB rzeczywiście podpisywał się pod tą teorią spisku wydaje się wątpliwe, a nawet może stanowić pseudologia fantastica. Istotne jest to, że podobne powszechne mity o ogromnym wpływie Brzezińskiego świadczą o jego rosnącej roli w nadchodzących wielkich zmianach, które można w Polsce było dostrzec już w sierpniu 1980 r. W trzeciej części książki znajdujemy także rozważanie o innych rolach i pozycjach zajmowanych przez Brzezińskiego. W ten sposób po poglądach poznajemy jego krytyczną, chociaż jeszcze dość umiarkowaną, reakcję na decyzję amerykańskiego prezydenta George H.W. Busha na wojskową interwencję w Iraku w 1991 r. Kiedy bowiem prezydent George W. Bush postanowił obalić reżim Saddama Husseina w 2003 r. i następnie okupować Irak, Brzeziński jednoznacznie potępił amerykańską administrację. W swojej „wielkiej strategii” (grand strategy) opracowanej po zakończeniu zimnej wojny Brzeziński przekształcił się w „politycznego gołębia”, i to na dłuższą metę. Dziś możemy zaobserwować jego roztropność, co do właściwej roli Stanów Zjednoczonych, jaką mogą odegrać w konflikcie w Syrii.

PW_49.indb 233

2014-11-21 12:26:12

234

RECENZJE

Przyczynek Brzezińskiego do sukcesu negocjacji między Izraelem a Egiptem w 1978 r. oceniany jest przez znanego dziennikarza i pisarza Davida Ignatiusa. Cytuje on pamiętnik Brzezińskiego Power and Principle: Memoirs of the National Security Adviser 1977–1981, gdzie pisze, iż „Izrael nigdy nie mógłby zagarnąć wystarczająco dużo terenów, aby skompensować wrogość arabską” (str. 180). Wnikliwe i równocześnie obrazoburcze rozumienie źródła i sposobu rozwiązania tego konfliktu są charakterystycznymi atutami tego polityka. Część IV recenzowanej pracy nosi tytuł „Portrety” i zawiera dwie krótkie winietki jak również „samoocenę” Brzezińskiego wypowiedzianą w czasie dwóch wywiadów przeprowadzonych przez profesora Gatiego w 2012 r. Wspomina między innymi pierwsze spotkanie z Michaiłem Gorbaczowem po jego dymisji z funkcji przywódcy Związku Radzieckiego. Na konferencji Gorbaczow wygłosił przemówienie, w którym zwracając się nagle do Brzezińskiego dodał, że ten amerykański polityk wciąż tęskni za dobrymi starymi czasami zimnej wojny, która sprawiła mu tyle przyjemności. Po konferencji „Zbig” odniósł się do słów byłego sekretarza generalnego KPZR i domagał się odpowiedzi na pytanie, dlaczego Gorbaczow chciał go obrazić. Ostatni radziecki lider odrzekł: „Dali nam honorarium dokładnie po to, żebyśmy się kłócili” (str. 223). Polska tożsamość Brzezińskiego jest znana niemal wszystkim, natomiast mało kto wie, że młode lata (1938–1950) spędził on w Kanadzie. Po wojnie w Montrealu moi rodzice zaprzyjaźnili się z Tadeuszem Brzezińskim, ojcem Zbigniewa, wybitnym polskim dyplomatą, który w 1936 r. był w polskiej dyplomacji w Związku Radzieckim, a w 1938 r. został mianowany polskim konsulem generalnym w Montrealu. Rodzice zapisali mnie do tej samej jezuickiej szkoły średniej, gdzie uczył się Zbig. Na studiach w Montrealu czytałem podręcznik Brzezińskiego pod tytułem The Soviet Bloc: Unity and Confict opublikowany w 1960 r. Pojawia się więc pytanie, do jakiego stopnia tożsamość i wartości Brzezińskiego były kształtowane w wyniku jego socjalizacji nie tylko w Polsce, lecz również w Kanadzie. W nowej biografii „Zbig” wspomina jak w swoich pierwszych latach w Stanach Zjednoczonych (w 1950 r. rozpoczął studia doktoranckie) zadał sobie pytanie, czy powinien zmienić nazwisko. Doszedł do wniosku, że „Ameryka jest jedynym krajem, w którym osoba z nazwiskiem Zbigniew Brzeziński może zdobyć renomę nie zmieniając swojego nazwiska” (str. 234). Jako Kanadyjczyk nie mogę się zgodzić z tym, że wyłącznie w Stanach Zjednoczonych nie jest konieczna zmiana nazwiska, aby zrobić wielką karierę. Natomiast całkowicie popieram sugestię Brzezińskiego, że wielką renomę w dziedzinie polityki rzeczywiście się osiąga przede wszystkim w Stanach. Z tej zbiorowo napisanej biografii wybitnego myśliciela i stratega dowiadujemy się wiele o „Zbigniewie” jak również o jego czasach. Zatem jego historia jest w istocie specyficzną historią amerykańską zmodyfikowaną przez elementy polskie oraz kanadyjskie. Raymond Taras (New Orlean)

PW_49.indb 234

2014-11-21 12:26:12

KSIĄŻKI NADESŁANE

PW_49.indb 235

2014-11-21 12:26:12

PW_49.indb 236

2014-11-21 12:26:12

W dziale „Noty i Książki nadesłane” postanowiliśmy umieszczać krótkie opisy książek nadesłanych do Redakcji i Redaktora „Przeglądu”, dotyczących szeroko pojętej tematyki wschodniej. Z tej przyczyny wykaz ten jest oczywiście i niejednoznaczny, i niekompletny. Drukując ten materiał pragnę osobiście podziękować tym wszystkim Autorom, Korespondentom i Wydawcom, którzy zechcieli byli nadesłać lub przekazać na moje ręce wydane przez Nich pozycje. Oferujemy ten dział jako stałe miejsce informowania czytelników, zainteresowanych sprawami wschodnimi o najnowszych wydawnictwach. Jan Malicki

ELENA JANCZAK, Język poet ycki Mariny Cwietajewej. Gra słów i sensów, Wydawnictwa UW, Warszawa 2012, ss. 310. Książka skierowana jest przede wszystkim do językoznawców. Autorka rozpatruje szczegółowo zagadnienia językowe poetyckiej koncepcji Mariny Cwietajewej – m.in. składnię, strukturę słowa, „muzykę” w jej poezji, powtórzenia. Do szczegółowych zagadnień należą także rozdziały poświęcone innowacyjno-syntaktycznym środkom wyodrębnienia słowa.

BOHDAN HUD, Ukraińcy i Polacy na Naddniestrzu, Wołyniu i w Galicji Wschodniej w XIX i pierwszej połowie XX wieku, z j. ukraińskiego przełożyli Anna Korzeniowska-Bihun i Mariya Hud, Pracownia Wydawnicza, Zalesie Górne 2013, ss. 346. W książce przedstawione zostały ekonomiczne, religijne i narodowe aspekty trwającego w XIX i XX wieku antagonizmu pomiędzy Ukraińcami i Polakami na terenach będących wówczas pod panowaniem imperium rosyjskiego i cesarstwa austriackiego, a następnie II Rzeczypospolitej. Książka zdaniem prof. Andrzeja Leona Sowy dla polskiego czytelnika może się okazać zaskakująca poprzez ukazanie problemu z perspektywy ukraińskiej. Wymowne są już nazwy niektórych rozdziałów jak np. „Ogniem i... siekierą”.

PW_49.indb 237

RENATA KRÓL-MAZUR, Działalność polityczna abp. Józefa Teodorowicza w latach 1888–1923, Ormiańskie Towarzystwo Kulturalne, Kraków 2013, ss. 238. Część I omawia abp. Józefa Teodorowicza jako postać o różnorodnej działalności, który będąc duszpasterzem ormiańskokatolickim dał przykład patriotycznej polskiej postawy, zajmując zarówno stanowisko wobec sytuacji w innych zaborach, jak i „kwestii socjalnej”. W części II przedstawiono okoliczności powstania wspomnień abp. Teodorowicza oraz opublikowano wywiad z arcybiskupem przeprowadzony w 1927 r.

AGNIESZKA LEGUCKA, Geopolityczne uwarunkowania i konsekwencje konfliktów zbrojnych na obszarze poradzieckim, Difin, Warszawa 2013, ss. 406. Autorka, rozpoczynając od zdefiniowania pojęcia geopolityki, porusza m.in. zagadnienie rosyjskiego postrzegania przestrzeni, nacjonalizmu i polityki etniczności, czynnika religijnego, infrastruktury wojskowej. Osobne podrozdziały poświęcone zostały m.in. Naddniestrzu, Kaukazowi, Czeczenii i Tadżykistanowi. Kolejne rozdziały opisują udział państw zewnętrznych w regulowaniu poradzieckich konfliktów zbrojnych oraz ich globalnym konsekwencjom. Na koniec uwaga została zwrócona na konsekwencje regionalne i lokalne.

2014-11-21 12:26:13

238

KSIĄŻKI NADESŁANE

ALEKSANDER PUMPIAŃSKI, SIERGIEJ KOWALIOW, MICHAŁ CHODOR KOWSK I, ADAM MICHNIK, Sprawa Chodorkowskiego, Kolegium Europy Wschodniej, Warszawa 2013, ss. 222. Książka w formie zbioru esejów opowiada o sprawie Michaiła Chodorkowskiego, który za sprzeciw wobec Kremla został skazany na ciężkie więzienie. W tym kontekście opisana jest problematyka polityczna i prawna współczesnej Rosji. Uzupełnienie stanowi korespondencja między więźniem Michaiłem Chodorkowskim a Adamem Michnikiem.

BARBARA STĘPNIEWSKA-HOLZER, Żydzi na Białorusi. Studium z dziejów strefy osiedlenia w pierwszej połowie XIX w., Wydawnictwa UW, Warszawa 2013, ss. 232. Książka omawia zagadnienia dotyczące ludności żydowskiej pod względem politycznym, gospodarczym i kulturowym. Poruszone zostały m.in. kwestie struktury społecznej Kahału, zagadnienie początku i rozwoju chasydyzmu na ziemiach zachodnich cesarstwa rosyjskiego (obecnej Białorusi), świeckiej inteligencji żydowskiej. Osobne rozdziały omawiają politykę państwa rosyjskiego wobec Żydów i politykę instytucji żydowskich wobec Rosji.

WOŁODYMYR WIATROWYCZ, Druga wojna polsko-ukraińska 1942–1947, z j. ukraińskiego przełożył Mirosław Iwanek, Archiwum Ukraińskie, Warszawa 2013, ss. 366. W części I książki przedstawione zostały dostępne dokumenty na temat poruszonego zagadnienia. W części II autor opisuje dzieje ukraińskiego ruchu zbrojnego od I wojny światowej po II wojnę – od Ukraińskiej Halickiej Armii do UPA. W części III przedstawiona została geneza konfliktu, po czym opisano jego przebieg poprzez poszczególne lata. Podrozdziały wyróżniono zgodnie z podziałem geograficznym (Chełmszczyzna,

PW_49.indb 238

Wołyń, Galicja). Postawione zostało także pytanie czy podczas okupacji niemieckiej w środowisku ukraińskim istniał plan „ostatecznego rozwiązania” kwestii polskiej? W części IV ujęto zagadnienie „wojny po wojnie” – opisując lata 1945–1947.

ZDZISŁAW JULIA N WINNICK I, Ideologia państwowa Republiki Białoruś – teoria i praktyka projektu. Analiza patologiczna, Oficyna Wydawnicza Arboretum, Wrocław 2013, ss. 504. W książce rozpatrzone zostały różne aspekty sytuacji politycznej Republiki Białoruś. Po rozdziale wstępnym, zaznajamiającym czytelnika z metodologią pracy, omówiono panujące na Białorusi uwarunkowania cywilizacyjno-ustrojowe – z poruszeniem m.in. zagadnienia specyfiki historyczno-kulturowej tych ziem, analizy treści Konstytucji Republiki Białoruś, działalności samorządów terytorialnych. W kolejnym rozdziale poruszono problem genezy i teorii „ideologii państwowej” Białorusi, zwracając m.in. uwagę na element identyfikacji kulturowej. Rozdział ostatni ukazuje praktykę funkcjonowania projektu „ideologii państwowej” Białorusi, omawiając m.in. kwestię jego obecności w szkolnictwie, przemyśle i funkcjonowaniu organizacji społecznych.

Wprowadzenie do studiów wschodnioeuropejskich, t. 1, Bałkany: Przeszłość – teraźniejszość – przyszłość, red. Małgorzata Podolak, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2013, ss. 502. Tom pierwszy czterotomowego opracowania przygotowanego pod opieką naukową Antoniego Mironowicza i Waldemara Parucha. Powstało ono w celach dydaktycznych, z myślą o Studiach wschodnioeuropejskich na UMCS. W każdym z tomów przyjęty został identyczny układ tematyczny obejmujący 10 zagadnień: 1) uwarunkowania historyczne i dzieje nowożytne regionu; 2) tradycja pań-

2014-11-21 12:26:13

KSIĄŻKI NADESŁANE

stwowa a budowa (odbudowa) suwerennych państw w regionie; 3) od przekształceń komunistycznych w regionie do uczestnictwa we współpracy europejskiej; 4) położenie geopolityczne i znaczenie regionu w stosunkach międzynarodowych; 5) procesy narodowotwórcze, narody i problemy narodowościowe w regionie; 6) systemy polityczne w regionie – między autorytaryzmem a demokracją; 7) geografia historyczna, polityczna i ekonomiczna regionu; 8) religie, kościoły i spory religijno-wyznaniowe w regionie; 9) architektura, sztuka i turystyka w regionie; 10) bezpieczeństwo regionalne, konflikty i współpraca międzynarodowa w regionie. W tomie pierwszym wśród autów figurują: Małgorzata Julia Willaume (Bałkany w XIX stuleciu), Magdalena Lesińska-Staszczuk (Przyczyny rozpadu federacyjnej socjalistycznej Republiki Jugosławii), Waldemar Paruch (Polityka zdeterminowana przez historię w regionie bałkańskim: anarchia i koncentracja, kontynuacja i destabilizacja; Status geopolityczny, tożsamość historyczna i procesy narodotwórcze), Maria Marczewska-Rytko, Andrzej Wawryniuk (Religie na Bałkanach), Małgorzata Podolak (Systemy polityczne w regionie), Zdravko Stamatoski (Bizantyjsko-rzymskie dziedzictwo w bałkańskiej architekturze i sztuce), Konrad Sebastian Morawski (Procesy narodotwórcze, narody i problemy narodowościowe; Geografia historyczna, polityczna i ekonomiczna regionu), Mirosław Dymarski („Miękkie podbrzusze Europy” – Bałkany w nowoczesnych stosunkach międzynarodowych), Tomasz Bichta, Marcin Wiochmanowski (Od przekształceń komunistycznych w regionie do uczestnictwa we współpracy europejskiej).

Wprowadzenie do studiów wschodnioeuropejskich, t. 2, Ukraina i Białoruś: przeszłość i współczesność ziem między Rzeczpospolitą a Rosją, red. Waldemar Paruch, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2013, ss. 440.

PW_49.indb 239

239

W tomie drugim swoje prace zamieścili: Waldemar Paruch (Ziemie między Rzeczpospolitą a Rosją: uwarunkowania historyczne przekształceń politycznych na Ukrainie i Białorusi), Andrzej Gil (Białoruś i Ukraina wobec Europy), Walenty Baluk (System polityczny niepodległej Ukrainy i Białorusi), Iwan Monolatij, Marta Walak (Ukraińska i białoruska idea państwowa – próby urzeczywistnienia), Łukasz Lewkowicz (Geografia historyczna, polityczna i ekonomiczna), Wojciech Kosiedowski (Gospodarka Białorusi w trakcie przemian: spojrzenie z Polski), Eleonora Kirwiel (Procesy narodotwórcze), Eleonora Kirwiel, Olga Krokowska (Religie, kościoły i spory religijne), Nadia Gergało, Paweł Frankowski (Położenie geopolityczne i znaczenie regionu; Bezpieczeństwo regionalne, konflikty i współpraca), Paweł Sygnowski (Zabytki architektury).

Wprowadzenie do studiów wschodnioeuropejskich, t. 3, Rosja, red. Antoni Mironowicz, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2013, ss. 314. W tomie trzecim tomie znajdują się następujący autorzy: Krzysztof Pietkiewicz (Historia państwa rosyjskiego), Piotr Eberhardt (Sytuacja demograficzna Federacji Rosyjskiej na przełomie XX i XXI wieku), Antoni Mironowicz (Cerkiew prawosławna w dziejach Rosji), Joanna Tarkowska (Rosyjska literatura nowożytna), Zoja Kucy (Zarys literatury emigracyjnej: od Bunina do Sołżenicyna), Andrzej de Lazari (Rosyjskie postrzeganie świata), Hubert Łaszkiewicz (Edukacja w Rosji od początków do XXI wieku), Aleksandra Sulikowska (Dialogi z tradycją: dzieje sztuki na Rusi i w Rosji), Wojciech Kosiedowski (Gospodarka Rosji).

2014-11-21 12:26:13

240

KSIĄŻKI NADESŁANE

Wprowadzenie do studiów wschodnioeuropejskich, t. 4, Armenia, Azerbejdżan, Gruzja – przeszłość i teraźniejszość, red. Mariusz Korzeniowski, Dariusz Tarasiuk, Krzysztof Latawiec, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2013, ss. 364. W tomie czwartym widnieją następujący autorzy: Paweł Olszewski (Uwarunkowania historyczne i dzieje nowożytne regionu na tle europejskim), Wojciech Materski (XX wiek – niepodległość i sowietyzacja: tradycja państwowa a budowa suwerennych państw w regionie), Agnieszka Legucka (Od przekształceń komunistycznych w regionie do uczestnictwa we współpracy europejskiej), Tomasz Pasierbiak (Systemy polityczne państw Kaukazu Południowego), Dariusz Tarasiuk (Procesy narodowotwórcze, narody i problemy narodowościowe), Alicja Curanović (Religie, kościoły i konflikty międzywyznaniowe), Paweł Frankowski (Bezpieczeństwo regionalne, konflikty i współpraca międzynarodowa), Marcin Kaczmarski (Kaukaz Południowy), Joanna Sanecka-Tyczyńska (Geografia historyczna, polityczna i ekono-

miczna), Krzysztof Latawiec (Architektura, sztuka i turystyka).

„Polska Polityka Wschodnia”, rocznik Zakładu Polityki Zagranicznej RP i Instytutu Studiów Międzynarodowych UWr, nr 1 (1), 2013, ss. 170. Nowe czasopismo ukazujące się pod redakcją Macieja Mroza omawia zagadnienia historyczne i polityczne Europy Wschodniej. Artykuł wprowadzający (Między Polską piastowską a jagiellońską. Kontrowersje wokół kierunków realizacji polskiej polityki zagranicznej po akcesji do Unii Europejskiej) zwraca uwagę na różne rodzaje polskiej polityki wschodniej, postrzegane z perspektywy historycznej. Pozostałe artykuły poruszają zagadnienia m.in. polskiej polityki wschodniej wobec Rosji i Niemiec (Robert Foks), roli instytutów polskich jako instrumentu dyplomacji publicznej (Anna Woroniecka).

Oprac. Michał Piekarski

PRZEGLĄD WSCHODNI

PW_49.indb 240

2014-11-21 12:26:14