Przegląd Wschodni 50 by sew_uw

PRZEGLĄD WSCHODN I

Zeszyt 2 (50) Tom XIII K wartalnik RADA „PRZEGLĄDU WSCHODNIEGO”: Andrzej Ajnenkiel, Warszawa Stanisław Alexandrowicz, Toruń Daniel Beauvois, Paryż Alfredas Bumblauskas, Wilno Andrzej Ciechanowiecki, Londyn Norman Davies, Oksford Roman Dzwonkowski SAC, Lublin Piotr Eberhardt, Warszawa Mieczysław Jackiewicz, Olsztyn Natalia Jakowenko, Kijów Zbigniew Jasiewicz, Poznań Adolf Juzwenko, Wrocław Algis Kalėda, Wilno Andrzej Kamiński, Waszyngton Jerzy Kłoczowski, Lublin Stefan Kozak, Warszawa Antoni Kuczyński, Wrocław Natalia Lebiediewa, Moskwa Piotr Łossowski, Warszawa Adam Maldzis, Mińsk Stanisław Mossakowski, Warszawa Stanisław Nicieja, Opole † Bohdan Osadczuk, Berlin Jan Ostrowski, Kraków Jarosław Pelenski, Filadelfia Richard Pipes, Cambridge, Mass. Wojciech Roszkowski, Warszawa Elżbieta Smułkowa, Warszawa Bolesław Szostakowicz, Irkuck Roman Szporluk, Cambridge, Mass. Wiktoria Śliwowska, Warszawa Piotr Wandycz, New Haven Henryk Wisner, Warszawa †Zbigniew Wójcik, Warszawa † Janusz Zawodny, Brush Prairie

REDAKCJA: Jan Malicki (redaktor) Jolanta Sikorska-Kulesza (sekretarz)

Przegląd Wschodni № 50 Adiustacja, korekty: Zespół Okładka, opracowanie edytorskie i graficzne: J.M. Tłumaczenia – Studium: Turinys, Santrauka (Vidmantas Vyšniauskas); Зьмест, Рэзюмэ (Mirosław Jankowiak); Зміст, Резюме (Aleksander Skydan); Содержание, Резюме (Aleksander Skydan); Contents, Summary (Bolesław Jaworski)

Sekretariat Redakcji: Michał Piekarski Abonament i sprzedaż: wydawnictwa.studium@uw.edu.pl Wersja drukowana „Przeglądu Wschodniego” jest jego wersją pierwotną Zeszyt zamknięto x/2014, wydano drukiem xii/2014, ISSN 0867-5929 Skład – „Tyrsa” Druk – „Duo-Studio” 50

SPIS RZECZY A R T Y K U Ł Y

Ryszard RADZIK (Lublin) Trójjedyny naród ruski czy odrębne wspólnoty narodowe? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253 * Wojciech TYGIELSKI (Warszawa) Dyplomacja – propaganda – pamięć historyczna . . . 303 Аляксандар СМАЛЯНЧУК (Гродна/Варшава) Род Скірмунтаў у XVI–XX стагоддзі . . . . . . . . . . . 329 [Ród Skirmuntów w XVI–XX w. – w j. białor., streszcz. pol.]

Andreas KAPPELER (Vienna) Women Historians in the Russian Empire . . . . . . . . . . 359 [Kobiety-historycy w imperium rosyjskim – w j. ang., streszcz. pol.]

Алексей МИЛЛЕР (Санкт-Петербург/Будапешт) Понятие «нация» в постсевастопольской России 381 [Pojęcie „nacji” w Rosji posewastopolskiej – w j. ros., streszcz. pol.]

Wiktoria ŚLIWOWSKA (Warszawa) Zagadki syberyjskie. Odnaleziony oryginał sztambucha Cypriana Dunin-Wąsowicza z lat 1850–1857 . . . . . . . 405 Леонід ЗАШКІЛЬНЯК (Львів) «Віднайдення України»: думки української інтелектуальної еліти XIX–початку XX століття щодо місця і ролі України в Європі . . . . . . . . . . . . . 421 [„Odnalezienie Ukrainy”: Wyobrażenia ukraińskich elit intelektualnych w XIX i na początku XX wieku na temat miejsca i roli Ukrainy w Europie – w j. ukr., streszcz. pol.]

243

Miroslav HROCH (Prague) Nation Formation of Small Nations: the example of Lithuania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449 [Formowanie narodu w Europie w warunkach małego narodu: na przykładzie Litwinów – w j. ang., streszcz. pol.]

Ēriks JĒKABSONS (Ryga) Konflikt łotewsko-polski w kwestii szkół polskich w powiecie Daugavpils (dyneburskim) w 1921 roku. Przebieg i skutki międzynarodowe . . . . . . . . . . . . . . . 463 Antoni MIRONOWICZ (Białystok) Problem narodowościowy w Cerkwi prawosławnej II Rzeczypospolitej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 489 Piotr WANDYCZ (Yale/New Haven) Skrzyński i Zaleski. Dwaj ministrowie II Rzeczypospolitej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 517 Hiroaki KUROMIYA (Bloomington) Ataman Semenov’s Secret Life . . . . . . . . . . . . . . . . . . 535 [Sekretne życie atamana Siemionowa – w j. ang., streszcz. pol.]

Egidijus ALEKSANDRAVIČIUS (Kowno) Nieudana ucieczka czy uśmiech losu? . . . . . . . . . . . . 557 * Наталья ЛЕБЕДЕВА (Москва) Катынский вопрос на Нюрнбергском процессе . . . 565 [Sprawa katyńska na procesie norymberskim – w j. ros., streszcz. pol.]

PRZEGLĄD WSCHODNI

244

TURINYS STR AIPSNIAI Ryszard RADZIK, Trijų šakų rusų tauta ar skirtingos tautos? . . . . . . 253 * Wojciech TYGIELSKI, Diplomatija-propaganda-istorinė atmintis . . 303 Aleksander SMALIANCZUK, Skirmuntų giminė XVI–XX amžiais . . 329 Andreas KAPPELER, Moterys istorikės Rusijos imperijoje . . . . . . . . 359 Aleksei MILLER, „Tautos” supratimas Posevastopolinėje Rusijoje . . 381 Wiktoria ŚLIWOWSKA, Sibiro myslės Surastas 1850–1857 m. Cyprian Dunin-Wąsowicz albumo originalas . . . . . . . . . . . . . . . . . 405 Leonid ZASZKILNIAK, „Ukrainos suradimas”: ukrainiečių intelektualinio elito įsivaizdavimai XIX a. pr. XX a. apie Ukrainos vietą ir vaidmenį Europoje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421 Miroslav HROCH, Mažų tautų, formavimąsis Europoje, lietuvių atvejis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449 Ēriks JĒKABSONS, Lenkų-latvių konfliktas dėl lenkiškų mokyklų Daugpilio (Dyneburg) paviete 1921 metais: eiga ir tarptautinės pasekmės . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 463 Antoni MIRONOWICZ, Tautinės problemos Stačiatikių cerkvėje Tarpukario Lenkijoje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 489 Piotr WANDYCZ, Skrzyński i Zaleski. Du Tarpukario Lenkijos ministrai . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 517 Hiroaki KUROMIYA, Ataman Semenov slaptas gyvenimas . . . . . . . . 535 Egidijus ALEKSANDRAVIČIUS, Nepavykęs pabėgimas ar likimo ironija? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 557 * Natalia LEBEDEVA, Katynės klausimas Niurbergo procese . . . . . . . 565

245

ЗЬМЕСТ А Р Т Ы К УЛ Ы Рышард РАДЗІК, Трыадзіны рускі народ альбо асобныя нацыянальныя супольнасьці? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253 * Войцех ТЫГЕЛЬСКІ, Дыпляматыя – прапаганда – гістарычная памяць . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303 Аляксандар СМАЛЯНЧУК, Род Скірмунтаў у XVI–XX стагоддзі 329 Андрэас КАППЭЛЕР, Жанчыны-гісторыкі ў Расейскай імпэрыі . 359 Аляксей МІЛЕР, Панятак «нацыя» ў постсевастопальскай Расеі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381 Вікторыя СЬЛІВОЎСКА, Сыбірскія загадкі. Знойдзены арыгінал альбома з эскізамі Цыпрыяна Дунін-Вансовіча 1850–1857 гг. . . 405 Леанід ЗАШКІЛЬНЯК, «Знаходжаньне Ўкраіны»: Уяўленьні ўкраінскіх інтэлектуальных элітаў ХІХ–пачатку ХХ стагоддзя аб месцы і ролі Ўкраіны ў Эўропе . . . . . . . . . . . . 421 Міраслаў ГРОХ, Нацыянальнае фармаваньне ў Эўропе ва ўмовах малых народаў, на прыкладзе літоўцаў . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449 Эрыкс ЕКАБСОНС, Латвійска-польскі канфлікт у пытаньні польскіх школаў у Даўгаўпілскім (Дынабурскім) павеце ў 1921 годзе: працяканьне і міжнародныя вынікі . . . . . . . . . . . . 463 Антон МІРАНОВІЧ, Нацыянальная праблема ў праваслаўнай царкве ІІ Рэчы Паспалітай . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 489 Пётр ВАНДЫЧ, Скжыньскі і Залескі. Два міністры Другой Рэчы Паспалітай . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 517 Хіроакі КУРОМІЯ, Сакрэтнае жыцьцё атамана Сямёнава . . . . 535 Эгідыюс АЛЕКСАНДРАВІЧУС, Няўдалыя ўцёкі альбо ўсьмешка лёсу? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 557 * Натальля ЛЕБЕДЗЕВА, Катынскае пытаньне на Нюрнбэрскім працэсе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 565 246

ЗМІСТ С Т АТ Т І Ришард РАДЗІК, Триєдиний російський народ чи окремі національні громади? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253 * Войцех ТИГЄЛЬСКI, Дипломатія – пропаганда – історична пам’ять . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303 Аляксандр СМАЛЯНЧУК, Рід Скірмунтів у XVI–XX століттях 329 Андреас КАППЕЛЕР, Жінки-історики в Російській імперії . . . . 359 Олексій МІЛЛЕР, Поняття «нації» в постсевастопольскій Росії 381 Вікторія СЛІВОВСЬКА, Сибірські загадки. Знайдено оригінальний альбом Ципріана Дунін-Вонсовіча з 1850–1857 років . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405 Леонід ЗАШКІЛЬНЯК, «Віднайдення України»: Уявлення українських інтелектуальних еліт ХІХ–початку ХХ століття про місце і роль України в Європі . . . . . . . . . . . 421 Мірослав ХРОХ, Формування нації в Європі в умовах малих народів, таких як литовці . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449 Ерікс ЄКАБСОНС, Латвійсько-польський конфлікт щодо польських шкіл в районі Даугавпілса (динебурзьке) в 1921 році: перебіг і міжнародні наслідки . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 463 Антоні МІРОНОВІЧ, Національне питання в Православній Церкві Другої Речі Посполитої . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 489 Пьотр ВАНДИЧ, Скшиньскі і Залеські. Два міністри Другої Речі Посполитої . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 517 Хіроакі КУРОМІЯ, Таємне життя отамана Семенова . . . . . . . 535 Егідіюс АЛЕКСАНДРАВІЧЮС, Невдала втеча чи усмішка долі? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 557 * Наталія ЛЕБЕДЄВА, Катинське питання на Нюрнберзькому процесі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 565 247

СОДЕРЖАНИЕ С Т АТ Ь И Ришард РАДЗИК, Триединый русский народ или отдельные национальные общины? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253 * Войцех ТЫГЕЛЬСКИЙ, Дипломатия – пропаганда – историческая память . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303 Аляксандр СМАЛЯНЧУК, Род Скирмунтов в XVI–XX веке . . . 329 Андреас КАППЕЛЕР, Женщины-историки в Российской Империи . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359 Алексей МИЛЛЕР, Понятие «нация» в постсевастопольской России . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381 Виктория СЛИВОВСКА, Сибирские загадки. Найдено оригинал альбом Циприана Дунин-Вонсовича 1850–1857 гг. . . . . . . . . . . 405 Леонид ЗАШКИЛЬНЯК, «Отыскание Украины»: Видение украинскими интеллектуальными элитами XIX–начала XX века места и роли Украины в Европе . . . . . . . . . . . . . . . . . 421 Мирослав ГРОХ, Формирование нации в Европе в условиях малых народов, например литовцев . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449 Эрикс ЕКАБСОНС, Латвийско-польский конфликт в отношении польских школ в районе Даугавпилса (динебурское) в 1921 году: ход и международные последствия . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 463 Антони МИРОНОВИЧ, Этническая проблема в Православной Церкви Второй Речи Посполитой . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 489 Петр ВАНДЫЧ, Скшински и Залески. Два министра Второй Речи Посполитой . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 517 Хироаки КУРОМИЯ, Тайная жизнь атамана Семенова . . . . . . 535 Эгидиюс АЛЕКСАНДРАВИЧЮС, Неудачная утечка или улыбка судьбы? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 557 * Наталья ЛЕБЕДЕВА, Катынский вопрос на Нюрнбергском процессе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 565 248

CONTENTS ARTICLES Ryszard RADZIK, Tri-party Russian Nation or Separate National Communities? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253 * Wojciech TYGIELSKI, Diplomacy – Propaganda – Historical Memory . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303 Aleksander SMALIANCZUK, The History of the House of Skirmunt (1400–1900) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329 Andreas KAPPELER, Women Historians in the Russian Empire . . . 359 Alexey MILLER, The Term “Nation” in Russia after the postSevastopol Thaw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381 Wiktoria ŚLIWOWSKA, Syberian Mystery: The Original Recovered Album of Cyprian Dunin-Wąsowicz (1850–1857) . . . . . . . . . . . . . 405 Leonid ZASHKILNYAK, The Ukrainian Intellectual Elite and the Development of a Unique Ukrainian Identity . . . . . . . . . . . . . . . . 421 Miroslav HROCH, Nation Formation of Small Nations: the Example of Lithuania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449 Ēriks JĒKABSONS, The Polish-Latvian Conf lict Regarding Polish Schools in Daugavpils in 1921: Its course of events and international ramifications . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 463 Antoni MIRONOWICZ, The Problem of Nationality in the Orthodox Church during the Second Polish Republic . . . . . . . . . . . . . . . . . . 489 Piotr WANDYCZ, Skrzyński and Zaleski: Ministers in Interwar Poland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 517 Hiroaki KUROMIYA, Ataman Semenov’s Secret Life . . . . . . . . . . . . 535 Egidijus ALEKSANDRAVIČIUS, Aborted or Lucky Escape? . . . . . 557 * Natalia LEBEDEVA, Katyń and the Nuremburg Trials . . . . . . . . . . . 565 249

W�roku�akademickim 2014/2015 Studium�Europy�Wschodniej�będzie�prowadzić nabory na�następujące�stypendia:

PRZEGLĄD WSCHODNI № 50

Przegląd Wschodni, t. XIII, z. 2 (50), s. 253–301, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

Ryszard Radzik Lublin

TRÓJJEDYNY NARÓD RUSKI CZY ODRĘBNE WSPÓLNOTY NARODOWE?

ŁOWIANIE WSCHODNI wykształcili w ciągu ostatnich wieków poczucie przynależenia do łączącej ich trójjedynej, ogólnoruskiej wspólnoty – zwanej często narodową. Jednocześnie nie tylko Rosjanie, ale już w XIX w. Ukraińcy, a następnie na samym początku XX stulecia Białorusini powołali własne nowoczesne ruchy narodowe. Artykuł poświęcony jest wyjaśnieniu tego, jaki charakter (jakie treści) mają zaistniałe wspólnoty oraz w jakim stopniu ich członkowie utożsamiają się z nimi (zarówno z ogólnoruską, jak i narodową). Oparty jest przede wszystkim na badaniach czołowych instytucji socjologicznych Rosji, Ukrainy i Białorusi1. Sam termin триединый русский народ jest bardzo rzadko używany; niekiedy przez ludzi nauki, częściej przez publicystów i ideologów. Znacznie bliższe są natomiast trzem omawianym społeczeństwom treści, jakie ten termin zawiera. Mitem założycielskim ogólnoruskiej wspólnotowości jest idea wywodzenia się Rosjan (Wielkorusów), Ukraińców (Małorusów) i Białorusinów z domniemanej wspólnoty etnicznej i zarazem politycznej dawnej Rusi (sprzed najazdu Tatarów w XIII w.) – zwanej z czasem Kijowską. Zdaniem Henryka Paszkiewicza, wybitnego znawcy źródeł do historii dawnej Rusi,

teza o istnieniu „staroruskiego, czyli wschodniosłowiańskiego narodu”, z którego wywodzić się mają dzisiejsi Rosjanie, Ukraińcy i Białorusini, nie wytrzymuje najelementarniejszych wymagań krytyki naukowej2. Należy jednak podchodzić do nich z większym dystansem niż do dokonywanych w Polsce lub innych krajach Europy Zachodniej i USA, ze względu na mniejszą otwartość przedstawicieli tamtejszych społeczeństw (niekiedy też i mniejsze rygory metodologiczne), zatem większe możliwości zafałszowań. Konsekwencją tego są niekiedy znaczne wahania w odpowiedziach na te same pytania w okresach różniących się jedynie o kilka miesięcy. Należy zwracać zatem uwagę głównie na badania powtarzalne, w długich okresach czasu, widoczne w nich trendy. 2 H. P a s z k i e w i c z, Powstanie narodu ruskiego, z rękopisu przygotowała L. Korczak, Kraków 1998 (wyd. angielskojęzyczne: Londyn 1963), s. 338. 1

254

RYSZARD RADZIK

Ludy Rusi, rozrastającej się w pierwszych wiekach swojego zaistnienia na – przede wszystkim – obszary ugrofińskie, traktowane były po przyjęciu prawosławia i slawizacji Normanów3 jako jedność religijna, zatem samo pojęcie Rusi (pochodzenia normańskiego i pierwotnie oznaczające „Normanów i ich kraj”4) nie miało dzisiejszego wymiaru etniczno-narodowego, lecz z czasem kościelny (cerkiewny). Jeśli związki Moskwy z Kijowem – według pisarzy z XV i XVI w. – opierały się na starych tradycjach państwowych i kościelnych, to od drugiej połowy XVII w. pojawia się nowy element – wspólne pochodzenie ludności obu krajów. Od tego czasu można mówić o początkach tworzenia się koncepcji, która w późniejszych stuleciach przybrała formy trzech narodów ruskich. Ułatwił powstanie tej tezy fakt, że ludność Moskwy wskutek działalności kleru i administracji książęcej nabrała z biegiem czasu pewnego zewnętrznego zabarwienia słowiańskiego, a zwłaszcza że przyjęła – podobnie jak inne schrystianizowane ludy – język słowiański (język liturgiczny Kościoła)5.

Ideę etnicznej (narodowej) wspólnoty Rosjan i Ukraińców przypisuje się najczęściej przodkom tych ostatnich. W 1674 r. Innocenty Gizel (pochodzenia niemieckiego, przed przyjęciem prawosławia luteranin), archimandryta Ławry Łeczerskiej w Kijowie, w przypisywanym mu niekiedy lub inspirowanym przez niego dziele o charakterze zarysu historycznego (łączącego kilka kronik i latopisów) zwanym skrótowo Synopsis, głosił pogląd o potrzebie należenia całej Ukrainy do państwa carów, wprowadzając przy tym już w tytule książki pojęcie (termin) „słowiańsko-rosyjskiego narodu” łączącego Ukraińców z mieszkańcami Carstwa Rosyjskiego. Władza carów moskiewskich wywodzi się – zdaniem autora dzieła – od władzy dawnych książąt kijowskich, zatem Ukraina słusznie wraca pod panowanie prawosławnych władców Moskwy. Książka miała do końca XVIII w. ponad dwadzieścia wydań6.

Slawizację Normanów prawdopodobnie znacznie przyspieszyło przyjęcie prawosławia i głagolicy wraz z językiem starmacedońskim (pisma staro-cerkiewno-słowiańskiego). Natomiast ludy ugrofińskie stanowiące na obszarze państwa Rurykowiczów (Księstwa Moskiewskiego i Carstwa Rosyjskiego), jak można przypuszczać większość mieszkańców kraju, slawizowały się przez setki lat i proces ten nie został do dzisiaj zakończony. 4 R. P i p e s, Rosja carów, przekład W. Jeżewski, Warszawa 2006, s. 34. 5 H. P a s z k i e w i c z, op. cit., s. 333. 6 N. J a k o w e n k o, Historia Ukrainy od czasów najdawniejszych do końca XVIII wieku, przełożyły: O. Hnatiuk i K. Kotyńska, Lublin 2000, s. 286–287. 3

TRÓJJEDYNY NARÓD RUSKI CZY ODRĘBNE WSPÓLNOTY NARODOWE? 255

Rosjanie Idea „trzeciego Rzymu”, powstała po upadku Konstantynopola, nadała rosyjskiemu prawosławiu, a w konsekwencji i państwu charakter mesjanistyczno-misjonistyczny. Państwo miało mieć wówczas charakter nie tylko ponadetniczny ale i ponadnarodowy. Pojęcie Ruś na długie wieki zyskało jednoznaczne zabarwienie religijne (prawosławne), a bycie Ruskim (Rosjaninem – w polskiej terminologii) znaczyło bycie wyznawcą prawosławia7. Łaciński Zachód stał się silnym, negatywnym i względnie trwałym odniesieniem dla tak rozumianej ruskości (polskiej rosyjskości). W epoce oświecenia, elity rosyjskie (chłopstwo bowiem do czasów najnowszych nie posiadało świadomości narodowej) łączyły ideę narodu z państwem, co było w tych czasach powszechne również w Europie Środkowej i Zachodniej. Idea więzi z Ukraińcami i Białorusinami pojawiała się okresowo (na przykład w czasach Katarzyny II), zawierała głównie odniesienia do religii, w mniejszym stopniu do etniczności, choć odwoływano się również do wspólnej historii. Do czasów wojny z Napoleonem, a zwłaszcza do powstania listopadowego eksponowanie łączności narodowej z dwoma przyszłymi członami „trójjedynego narodu” nie było ani stałym, ani mocnym elementem rosyjskiej polityki, a kiedy się pojawiało, to przyczyny tego były na ogół polityczne. Mimo znaczących różnic w rozumieniu państwa, społeczeństwa i narodu między Europą łacińską a Imperium Rosyjskim, można w uproszczeniu powiedzieć, że również i na wschodzie kontynentu występowało polityczno-państwowe pojmowanie wspólnoty narodowej, choć brak było jej obywatelskiego wymiaru, natomiast wyraźnie zaistniało nasycenie religią (prawosławiem) zarówno idei państwa, jak i narodu. O ile średniowieczna Respublica Christiana uległa w następnej epoce sekularyzacji i poczęły wyłaniać się z niej w pełni samodzielne narody-państwa, to na wschodzie kontynentu proces przejścia od Carstwa Moskiewskiego do Imperium Rosyjskiego miał zasadniczo inny charakter. Tutaj – zwraca uwagę na ważne elementy tego procesu Mykoła Riabczuk – przednowoczesna Slavia Orthodoxa została w całości włączona w narrację imperialną, a nowo powstałe imperium – synkterycznie utożsamione z mityczną „Rusią”, która oznaczała od tej pory nie tylko wspólnotę religijną, ale także etniczną, terytorialną i polityczną. We współczesnych realiach rosyjskich występuje pogląd – zwłaszcza na poziomie elit politycznych kraju – że termin Rosjanin (россиянин) oznacza obywatela Rosji zatem także Jakuta, Kałmuka i Czeczena. Termin Ruski (русский) ma na ogół wymiar etniczno-kulturowy lub rzadziej (ostatnio) kulturowy i może być odniesiony do etnicznego (kulturowego) Rosjanina (я – русский), bądź też obejmować wszystkie człony „trójjedynego narodu”: Rosjan, Ukraińców i Białorusinów (w carskiej Rosji terminy русский i российский były często stosowane zamiennie). Język polski takiego rozróżnienia nie posiada. 7

256

RYSZARD RADZIK

Imperium zyskało tym sposobem wymiar sakralny, a Slavia Orthodoxa została upaństwowiona. Dla imperium oznaczało to zakonserwowanie przednowoczesnych struktur myślenia i rządzenia; dla prawosławia – fatalną stagnację w archaicznych formach cezaropapizmu, która po dziś dzień przedziwnie łączy inspirowaną przez świat polityki megalomanię z agresywnym mesjanizmem w szatach konstruktu o nazwie „russkij mir”. Zastąpienie wyznaniowo-cywilizacyjnej „ruskości” etnopolityczną „rosyjskością” i fatalne nieporozumienia, które z tego wynikają, w znaczący sposób utrudniły kształtowanie się nowoczesnych tożsamości narodowych – nie tylko ukraińskiej i białoruskiej, ale także rosyjskiej8.

W Imperium Rosyjskim – a tym bardziej w poprzednich epokach – dość długo celem polityki Petersburga (Moskwy) nie była asymilacja (kulturowa, językowa) różnych ludów do rosyjskości (ruskości), lecz podporządkowanie ich celom politycznym państwa. Na ogół nie tyle było ważne dla władców stolicy Imperium to, w jakim języku mówią jego poddani, ile to, czy są lojalnymi poddanymi, wypełniającymi polecenia cara i jego administracji. Konflikty, które zewnętrznie odbierane były jako kulturowe (o podłożu etnicznym lub narodowym) często za przyczynę miały niepodporządkowanie się interesom państwa rosyjskiego. Represje (często okrutne) w despotycznym państwie carów na ogół dość długo dotyczyły nie tyle nieasymilujących się do rosyjskości narodów, ale podporządkowujących się władzy Petersburga (przykładem narody bałtyckie, Finowie), ile wszczynających insurekcje Polaków, ludów Przedkaukazia. Mówiąc krótko, Rosjanie narzucali podbitym ludom swój porządek państwowy, porządek bezwzględnej władzy, ale władze te myślały na ogół o państwie w kategoriach ponadetnicznych (co nie znaczy, by często nie byli w niej preferowani swoi – prawosławni русские). Na wschodzie mieli poczucie misji cywilizacyjnej. Polityka w kategoriach państwa uniwersalnego dominowała jeszcze bardzo wyraźnie w trzech pierwszych dziesięcioleciach XIX w. Ważnym faktem w procesie ewolucji pojęcia narodu w społeczeństwie rosyjskim było sformułowane w roku 1832 przez wiceministra (a rok później ministra) oświaty Siergieja Uwarowa trójjedynej formuły „prawosławie, samowładztwo, narodowość”9 – doktryny tzw. „oficjalnej narodowości” (официальной народности) obowiązującej od panowania Mikołaja I aż do końca państwa carów. Pod wpływem narastających w państwie konfliktów narodowych Rosjanie upowszechnili pojęcie inorodcy (инородцы) tłumaczone najczęściej jako obcoplemieńcy (rzadziej jako inoziemcy). Poję8 M. R i a b c z u k, Wschodniosłowiańska „umma” a problem emancypacji: o słabej tożsamości Ukraińców i Białorusinów, [w:] Tożsamości zbiorowe Białorusinów, red. R. Radzik, Lublin 2012, s. 363–364. 9 Православие, Самодержавие, Народность – ten ostatni termin można tłumaczyć także jako ludowość.

TRÓJJEDYNY NARÓD RUSKI CZY ODRĘBNE WSPÓLNOTY NARODOWE? 257

cie to oddzielało od Słowian Wschodnich – Rosjan, Małorosjan (Ukraińców) i Białorusinów – inne grupy etniczne i narody Imperium (na przykład Polaków, Niemców, Litwinów). Pod koniec XIX wieku – stwierdza Wojciech Zajączkowski – uniwersalizm monarchii rosyjskiej należał do przeszłości, Rosja stała się monarchią narodową, dążącą do wewnętrznego ujednolicenia swej ludności pod każdym względem [...]10.

Upowszechniając ideę oficjalnej narodowości, a wraz z nią i pojęcia inorodców Rosjanie (русские), z jednej strony, chcąc wzmocnić się liczbowo, za русских uznali wszystkich Słowian Wschodnich budując w ten sposób z czasem ideę „trójjedynego rosyjskiego (ruskiego) narodu” (триединого русского народа)11, z drugiej natomiast ich długofalowym celem była – niestosowana w zasadzie do początku XIX w. polityka narodowej (kulturowej, w tym językowej, niekiedy religijnej) asymilacji inorodców do rosyjskości12. Nacjonalizm rosyjski, mówiąc ściślej – etnonacjonalizm połączony z mentalnością imperialną, przybrał w ostatnich dziesięcioleciach istnienia państwa formy wyjątkowo nietolerancyjne, agresywne, można rzec nieestetyczne i niechrześcijańskie, choć upowszechniali go często duchowni prawosławni. Nie objął on jednak większości społeczeństwa rosyjskiego (w tym także jego elit). W Rosji na ziemiach białorusko-ukraińskich po likwidacji unii w 1839 r. nastąpił podział na prawosławnych (stanowiących zdecydowaną większość) – uważających się za „Ruskich”, „ruskiej wiary”, i katolików – określających się jako „Polacy” lub „polskiej wiary”. Prawosławni chłopi obu społeczności (chłopi stanowili w obu przypadkach ponad 90% ich członków), dla których najważniejsze były podziały klasowe, a w wymiarze kulturowym – religijne, nie odczuwali najmniejszej potrzeby dystansowania się od prawosławnych władz, które sprzyjały im w konfliktach z polskimi (katolickimi) ziemianami, od ich W. Z a j ą c z k o w s k i, Rosja i narody. Ósmy kontynent. Szkic do dziejów Eurazji, Warszawa 2009, s. 136. 11 W użyciu są obecnie także inne określenia, m.in. триединый славянский православный народ, триединый восточнославянский православный народ, триединый славянский православный великий народ. 12 A. W i e r z b i c k i, Wschodniosłowiański naród cywilizacyjny w koncepcji Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej, „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej” 2013, z. 2, s. 33–34, pisze: „W XIX wieku, gdy zastanawiano się nad tym, kim są Rosjanie, najwięcej zwolenników zyskała koncepcja narodu ogólnorosyjskiego (общерусской нации), obejmującego Rosjan (Wielkorusów), Białorusinów i Ukraińców (Małorosjan), uznająca obszar ich zasiedlenia za «rdzennie rosyjski». Imperialne władze Rosji wychodziły z założenia, że jest to „odwieczna ziemia rosyjska” («исконно русская земля»), nie dlatego, że była zamieszkana przez ludność uważaną za odgałęzienia narodu rosyjskiego, ale ze względu na to, że były to ziemie dawniej znajdujące się we władaniu Rurykowiczów, za spadkobierców których uważali się Romanowowie”. 10

258

RYSZARD RADZIK

kultury, a tym bardziej Cerkwi, z którą się utożsamiali. Rosyjskiej idei narodu ogólnorosyjskiego (общерусской нации, общерусского народа)13 – jako w większości niepiśmienni – nie znali, aczkolwiek mieścili się w jej ramach. Ukraińcy byli w o tyle innej – w porównaniu z Białorusinami – sytuacji, że tradycja Kozaczyzny, Rusi Kijowskiej, hajdamaczyzny, jak i poczucie wielkości etosu ukraińskiego (zarówno w sensie terytorialnym jak i liczbowym) trwały wśród elit Ukrainy mimo ich rusyfikacji, stwarzając szansę na wyraźniejsze zaistnienie ukraińskiego procesu narodotwórczego. Po klęsce prowadzonej w latach 20. XX w. polityki korenizacji (w tym ukrainizacji i białorusizacji), Stalin już w latach 30. podjął decyzje zmierzające do wzmocnienia znaczenia języka rosyjskiego w państwie i większego oparcia się w sprawowaniu dyktatorskiej władzy na Rosjanach14. Te zjawiska uległy wzmocnieniu po II wojnie światowej. Upowszechniana była idea głosząca, iż Rosjanie dysponujący od wieków własnym państwem, elitami i kulturą wyższą byli „starszymi braćmi” innych narodów, w tym Ukraińców i Białorusinów. Nowym elementem polityki narodowościowej – zauważa Marek Waldenberg, mając na myśli ZSRS tuż po II wojnie światowej – choć zarysował się on już w połowie lat trzydziestych, stała się ostentacyjna rehabilitacja imperialnej przeszłości Rosji, przejawiająca się m.in. w gloryfikowaniu takich dowódców wojskowych, jak Michaił Kutuzow i Aleksander Suworow15.

O ile w latach 20. „odrodzenia narodowe” Białorusinów i Ukraińców nie sprzyjały zbyt mocnemu eksponowaniu ich narodowej jedności z Rosjanami, to po drugiej wojnie światowej sytuacja uległa pod tym względem zmianie. Głoszono hasła budowy „narodu sowieckiego” (советской наций) – „narodu” – co oczywiste – rosyjskojęzycznego. Mimo Chruszczowowskich procesów decentralizacyjnych, ludność nierosyjska kraju poddana została wzmożonym procesom rusyfikacyjnym. Eksponowano historyczno-kulturowo-językowe związki Ukraińców i Białorusinów z Rosjanami. Naród sowiecki miał uniformizować społeczeństwo całego państwa w różnych Termin народ (w znacznie mniejszym stopniu – нация) nie ma w języku rosyjskim ściśle określonego zakresu treściowego. Jest on stosowany do wielu wspólnot mieszczących się mniej więcej między ludem a narodem (ma często wymiar etniczno-kulturowy) w różnych epokach historycznych, włącznie ze starożytnością; нация bardziej przypomina polski naród, ma na ogół wymiar etniczny, ale bywa że i polityczny, chociażby российская нация, co prawda spotkać można też określenie российский народ (zob. В. Т и ш к о в, Российский народ и национальная идентичность, «Известия» z 19 VI 2017, http://izvestia.ru/news/325722 (zapis 4.08.2014). 14 Zob. M. W a l d e n b e r g, Narody zależne i mniejszości narodowe w Europie Środkowo-Wschodniej, Warszawa 2000, s. 365–369. 15 Ibidem, s. 407. 13

TRÓJJEDYNY NARÓD RUSKI CZY ODRĘBNE WSPÓLNOTY NARODOWE? 259

jego wymiarach, w konsekwencji tego likwidować (osłabiać) podziały i konflikty między różnymi jego grupami etnicznymi i narodami, oraz ujednolicać je w ramach wspólnego, sowieckiego systemu wartości. Język rosyjski do pewnego stopnia stawał się językiem wynaradawiania, ale nie był na ogół językiem narodowej rusyfikacji, był natomiast językiem – niekiedy brutalnej – sowietyzacji. Wykorzeniał społeczności z ich lokalnych kultur, uprzedmiatawiał je, budował świat złożony z ludzi, których określamy homo sovieticus. Celem tych działań było zbudowanie społeczeństwa do pewnego stopnia analogicznego do zaistniałych na zachodzie Europy narodów politycznych, a więc wspólnoty skupiającej się wokół państwa, tyle tylko, że typu sowieckiego, a więc zasadniczo odległej od narodu. Największe sukcesy w tej dziedzinie odniosła Moskwa na Białorusi oraz wschodniej i południowej części Ukrainy, także na szybko industrializujących się i urbanizujących obszarach Syberii. Towarzyszył temu wzrost liczby „małżeństw zawieranych między przedstawicielami różnych narodowości (w 1970 r. – co dziesiąte, a w 1979 – co siódme)”16. Rodziny powstałe w wyniku małżeństw mieszanych często posługiwały się rosyjskim jako językiem komunikacji między narodami (языком межнационального общения) – językiem miast na całej Białorusi i zdecydowanej większości Ukrainy. Podczas wizyty Chruszczowa w Mińsku w styczniu 1959 r., z okazji czterdziestolecia istnienia BSRR, pierwszy sekretarz KPZR kilkakrotnie powtórzył publicznie: „Im szybciej będziemy mówić po rosyjsku, tym szybciej zbudujemy komunizm”. W obecności członków KC KPB zganił Kiryła Mazurawa za to, że podczas uroczystej konferencji wygłosił referat wprowadzający w języku białoruskim17.

Rusyfikacja w społeczeństwie białoruskim i – w mniejszym stopniu – ukraińskim przebiegała na ogół łatwiej niż w innych społecznościach ZSRS, ze względu na bliskość kulturową i językową do ruszczyzny. Główny ideolog KPZR, Michaił Susłow, narzekał, że na Ukrainie jest mnóstwo nacjonalistów, którzy rozmawiają po ukraińsku. „A jak mają mówić – po turecku?” – replikował Petro Szełest, I sekretarz Komunistycznej Partii Ukrainy18.

Mimo upowszechniania języka rosyjskiego, Rosjanie nie zyskiwali na tym jako wykrystalizowany naród o wyraźnie określonych granicach. „Naród sowiecki” z założenia nie miał się pokrywać z narodową rosyjskością, miał być sowiecko-rosyjskim miszmaszem: rosyjskojęzyczną wspólnotą powstałą ze zlania się M. G o l i ń s k a , Naród radziecki w etnopolityce ZSRR, [w:] Tożsamości narodowe na obszarze postradzieckim. Między dziedzictwem a tradycją wynalezioną, Warszawa 2012, s. 38. 17 E. M i r o n o w i c z, Białoruś, Warszawa 2007, s. 273. 18 W. Z a j ą c z k o w s k i, op. cit., s. 221. 16

260

RYSZARD RADZIK

wszystkich ludów i narodów państwa, połączonych sowieckim (klasowym, internacjonalistycznym) systemem wartości19. Świadomość Rosjan jako utożsamiających się z całym imperium była tożsamością rozmytą w wielu jej wymiarach20. Pojęcie ruskości stawało się mniej jednoznaczne. Z jednej strony wciąż oznaczało tradycyjnie rozumianą ruskość, z drugiej wykraczało poza pochodzenie wraz z upowszechnianiem się języka rosyjskiego i przyjmowaniem rosyjskiej kultury, np. przez skośnookie ludy Syberii. Było (i jest) wieloznaczne kulturowo, ale tym bardziej niejednoznaczne, im silniejszemu upowszechnieniu przez polityczne elity dzisiejszej Rosji ulega wizja rosyjskiej wspólnoty politycznej – politycznego narodu rosyjskiego. Rosjanie byli w innej sytuacji narodowej przez siedem dziesięcioleci budowania ZSRS, a w innej znajdują się od 23 lat zaistnienia Federacji Rosyjskiej. Skończyły się czasy budowania „narodu sowieckiego”, ale w dalszym ciągu nie do końca wiadomo kim są dzisiejsi Rosjanie. Rzecz idzie nie tylko o to, że sami Rosjanie mówiąc o sobie niekiedy nie wiedzą, czy mają na myśli wspólnotę polityczną (ponadetniczną) – preferowaną przez elity polityczne kraju – czy też wielkoruską, a może ogólnoruską, ale też o to, że same specyficzne cechy społeczeństwa i jego mechanizm zaistnienia wpływają na formowanie się narodowej odmienności Rosjan. Podkreśla się zwłaszcza konsekwencje społeczne zaistnienia na gruncie rosyjskim prawosławia, które różni się od katolicyzmu i protestantyzmu wieloma swoimi cechami wykraczającymi poza sacrum, a w każdym razie niosącymi doniosłe konsekwencje dla funkcjonowania społeczeństwa świeckiego21. O ile katolicyzm i protestantyzm ukierunkowały aktywność wierzących jednostek na przekształcanie świata społecznego, to prawosławie sakralizowało go, zostawiając pole dla społecznych działań władzom (a nie ludowi), carom – pomazańcom Bożym, namiestnikom Najwyższego na ziemi. Wolność miała charakter wewnętrzny, należała do sfery ducha, a nie oznaczała swobody działań społecznych. Odmienności – odróżniające Rosję od Zachodu – można wyliczać: osobisty styl rządów, czemu towarzyszy atrapizacja instytucji przenoszonych z Europy do Rosji (mimo, że prezydentem był Miedwiediew, to realną władzę sprawował Putin; Zob. M. G o l i ń s k a, op. cit. (zwłaszcza s. 27–30). Jurij Afanasjew stwierdza, że „w granicach samego ZSRR Rosja się rozpłynęła, przy czym jakby w dwójnasób. Najwyższa władza należała nie do niej, tylko do organów związkowych, a na jej terytorium powstało kilka tworów narodowo-państwowych, mających w Związku taki sam status jak Rosja. Rosjanie jako obywatele znajdowali się wszędzie, natomiast jako wspólnota narodowa – nigdzie. Nie mieli ani własnego określonego terytorium, ani pełnowartościowej państwowości, ani narodowej autonomii kulturalnej”: J. A f a n a s j e w, Groźna Rosja, przełożyła M. Kotowska, Warszawa 2005, s. 31. 21 Literatura przedmiotu jest tu ogromna; zob. wydaną ostatnio pracę A. B e s a n ç o n, Święta Ruś, Warszawa 2012. 19

TRÓJJEDYNY NARÓD RUSKI CZY ODRĘBNE WSPÓLNOTY NARODOWE? 261

także pełne podporządkowanie parlamentu władzy wykonawczej); instrumentalne traktowanie interesu narodowego; traktowanie państwa przez rządzących – wzorem tatarskich elit z XIII–XV w. i feudalnych monarchii patrymonialnych – w kategorii zdobyczy, posiadanej władzy i materialnych zysków; rozziew między władzą a „ludnością” traktowaną w dawnej Rosji jako półniewolnicy (a nawet jak niewolnicy), a obecnie na pewno nie jak obywatele w nowoczesnych demokracjach 22. Inne, w tym mniejsze znaczenie moralności w jej świeckim wydaniu (co było i jest wynikiem słabej pod tym względem aktywności Cerkwi) niż w społeczeństwach okcydentalnych (nie tylko na poziomie elit politycznych, choć tam jest to najbardziej wyraźne), powoduje, przy słabości indywidualizmu, że wspólnota narodowa ma słaby wymiar powinnościowy i „uruchamiana” jest z zasady odgórnie. Silna tradycja bezwzględnego, absolutystycznego, a nawet totalitarnego władania łączy się z większym niż w Europie dystansem między elitami (nie tylko władzy) a ludem (i większym znaczeniem elit), brakiem tradycji honoru średniowiecznego rycerstwa i mieszczańskich nawyków, co skutkuje słabością etosu służby i interesu narodowego wykraczającego poza interes polityczny elit. Brak tradycji obywatelskich pociąga za sobą słabą aktywnością społeczną. W konsekwencji tego przeciętni Rosjanie zamykają się nie tylko na co dzień w grupach pierwotnych, rodzinie i wąskim kręgu przyjaciół, świat oficjalny traktując jako obcy, niekiedy niebezpieczny. Prymat interesu władcy nad interesem wspólnoty widać zarówno w przypadku Putina, jak i Łukaszenki i Janukowicza, co umożliwia słabość społeczeństwa i istniejących instytucji. To ma oczywiście swoje konsekwencje narodowe. Naród rosyjski jest w większym stopniu niż na Zachodzie wspólnotą – na poziomie składających się na nią jednostek i grup – zewnątrzsterowną niż inicjującą swoje działania w wyniku aktywności samoistnej. W przeciwieństwie do narodów europejskich, o silnie rozwiniętych więziach poziomych, u Rosjan bardzo wyraźnie dominują więzi pionowe, a poziome są ledwie zaznaczone. Wspólnotę narodową – zwłaszcza jeśli rosyjskość rozumiemy w jej ogólnoruskim znaczeniu – przypomina bardziej ze względu na wyrazistość granic oddzielających ją od świata zewnętrznego (aczkolwiek nie jest to cecha charakteryzująca tylko narody) niż charakter więzi łączących jej członków23. „Z ogromną ostrożnością należy zatem – słusznie zauważa Roman Bäcker – w stosunku do Rosji używać takich pojęć jak społeczeństwo obywatelskie, państwo prawa, klasy społeczne, podmiotowość polityczna, partie polityczne czy parlament – w sensie nadawanym tym pojęciom na Zachodzie. Zrozumieć Rosji nie sposób, jeśli przykłada się do niej siatkę kategorii stosowanych dla analizowania społeczeństw Zachodniej Europy czy Północnej Ameryki. Rosję można pojąć rozumem, ale musi to być namysł wykraczający poza intelektualne granice kultury zachodniej”: R. B ä c k e r, Rosyjskie myślenie polityczne za czasów prezydenta Putina, Toruń 2007, s. 298. 23 „Niektórzy spośród tych – pisze Roman Szporluk – którzy odrzucają wszelkie polityczne czy prawne definicje narodu rosyjskiego twierdzą, że zachodnie idee i instytucje z zasady nie dadzą się 22

262

RYSZARD RADZIK

Można by rzec, że w swych fragmentach bliższa jest niekiedy bardziej temu, co Koneczny bądź Huntington uważa za cywilizację niż „klasyczny” naród24. Nie będzie wielkim ryzykiem stwierdzenie, że rosyjski typ władzy blokuje formowanie się narodu typu okcydentalnego. Poczucie nierozerwalności rosyjskości i prawosławia jest – zdaniem Alaina Besançona – wciąż żywe i głoszone bardziej intensywnie niż kiedykolwiek po siedemdziesięciu latach komunizmu. Sołżenicyn nie dopuszcza możliwości, aby Rosjanin porzucił prawosławie na rzecz innej religii bez jednoczesnego wyrzeczenia się rosyjskości. Taka jest również dzisiaj pozycja patriarchy Cyryla, mocno popieranego przez Putina i państwo rosyjskie. Ten, kto wstępuje do innego Kościoła, jest heretykiem, heretycy zaś nie byli tolerowani w cesarstwie wschodnim. Jest równocześnie zdrajcą swojej ojczyzny25.

Prawosławie jest świadomie lub podświadomie traktowane jako bariera chroniąca wspólnotę ruską przed obcością, światem zewnętrznym, często – tak to jest widziane – wrogim. Silnie zakorzeniona w kulturze rosyjskiej tradycja każe myśleć: jeśli jestem prawosławny, to jestem Rosjaninem. Patriarchat Moskiewski dba o to, by Cerkiew na Białorusi nie uzyskała autokefalii, a na Ukrainie o to, by dominująca Cerkiew Patriarchatu Moskiewskiego nie traciła na znaczeniu. W obu przypadkach Cerkiew Patriarchatu Moskiewskiego pełni funkcje jednoznacznie rusyfikacyjne, w świątyniach jej duchowni posługują się wyłącznie językiem rosyjskim, podobnie jak było to w okresie carskim. Te religijno-historyczno-państwowe uwarunkowania pozwalają nam zrozumieć to, jakim szokiem dla Rosjan może być (jest) oddzielanie się dwóch pozostałych członów ogólnoruskiej wspólnoty. Po pierwsze, jest to traktowane jako zdrada; po drugie, jako osłabienie Rosji (rosyjskości, ruskości) w różnych jej wymiarach; po trzecie, jako amputacja tradycyjnie rozumianej rosyjskości (ruskości) pojmowanej religijnie (duchowo), kulturowo (językowo), historycznie. zastosować do Rosji. Jeden z takich autorów, Władimir Machnacz, oświadcza: «Naród jako suma obywateli państwa jest koncepcją, która istnieje wyłącznie na Zachodzie. W Rosji, w całej Azji, w Afryce narody to etnosy i tylko etnosy. [...] Nie będzie nigdy narodu „indyjskiego” i nie będzie nigdy narodu „rosyjskiego” (rossijskoj – w odróżnieniu od russkoj – nacji)» Dla Machnacza (i dla wielu innych), Ukraina i Białoruś są częściami Rosji, a Ukraińcy i Białorusini są Rosjanami tak samo jak «Wielkorusowie» (wielikorossy)”: R. S z p o r l u k, Imperium, komunizm i narody. Wybór esejów, wstęp i redakcja Andrzej Nowak, tłumaczenie Szymon Czarnik, Andrzej Nowak, s. 322 (Szporluk powołuje się na tekst: W. M a c h n a c z, Wstrietimsia czieriez 500 liet, „Rodina” 1997, nr 2, s. 12–13). 24 Rosjanie sami siebie traktują często jako „rosyjską cywilizację”. Wśród wielu książek o takim tytule, a nawet podręczników, można wymienić: В.В. В и к т о р о в, Российская цивилизация: тенденции развития от истоков к современности. Учебное пособие, Москва 2009; В.В. И л ь и н, А.С. А х и е з е р, Российская цивилизация: содержание, границы, возможности, Москва 2000. 25 A. B e s a n ç o n, Święta Ruś..., s. 27.

TRÓJJEDYNY NARÓD RUSKI CZY ODRĘBNE WSPÓLNOTY NARODOWE? 263

Po rozpadzie ZSRR – stwierdza Andrzej Wierzbicki – i powstaniu niepodległej Białorusi i Ukrainy przekonanie o jedności Słowian Wschodnich uległo zachwianiu26.

Niemniej jednak, powstanie dwóch wschodniosłowiańskich państw postrzegano często jako przyznanie wcześniejszym sowieckim republikom daleko większej autonomii, samodzielności, co nie musiało się wiązać i nie wiązało z istotnym wymiarem kulturowej, w tym mentalnej, ale także polityczno-militarnej separacji od rosyjskości. Pewnym wyjątkiem były perturbacje związane z pozbawieniem języka rosyjskiego jego oficjalnego statusu na Ukrainie, ale mimo to w obu republikach język rosyjski powiększał swój zasięg, co dotyczyło zwłaszcza kultury masowej i uznawania języka rosyjskiego jako ojczystego. Prawdziwy problem – w odczuciu Rosjan – powstał dopiero w wyniku zaistnienia Majdanu 2014 r. Ukraińcy nie tylko wyeksponowali swoją samodzielność, ale – zdaniem Moskwy – przeszli na stronę wroga, stając się zdrajcami ruskości, świata słowiańsko-prawosławnego, „Świętej Rusi” (o „Rusi Kijowskiej” mówi się znacznie mniej chętnie), po prostu – faszystami. Przeszli/przechodzą bowiem – tak to jest widziane – na stronę, która od wieków była stałym, silnym, często negatywnym punktem odniesienia dla Rosjan: łacińskiego Zachodu, a przede wszystkim wrogiego od dziesięcioleci NATO i USA. Rosjanie nie tylko czują się jak w trakcie procesu amputacji, ale i uważają, że tracą siedzibę z której ruskość (a więc i oni) się wyłoniła, tracą swój imperialny honor (niezależnie od tego jak honor jest na gruncie rosyjskim rozumiany). Przeciętny Rosjanin dotychczas uważał, że Białorusini i Ukraińcy są członkami wspólnego narodu. Masowe poparcie Rosjan dla interwencji na Ukrainie w 2014 r. nie jest przejawem ich zerwania z ideą ogólnoruskiej wspólnoty narodowej, lecz przekonaniem, że zerwania tego dokonała część Ukraińców przechodząc na stronę wrogiego Zachodu, negując w ten sposób prymat roli Rosjan w trójjedynym narodzie (w tym języka rosyjskiego, Cerkwi Patriarchatu Moskiewskiego). Kim są Rosjanie po rozpadzie ZSRS, w sytuacji częściowego załamania się ich dotychczasowej tożsamości? Witold Rodkiewicz odnosząc się do dyskusji toczonej przez rosyjskie elity polityczne na temat przyszłości zachodniej części krajów WNP, wymienia za Verą Tolz pięć możliwych modeli rosyjskiej tożsamości narodowej. Pierwszy – narodu obywatelskiego (politycznego, ponadetnicznego); drugi – imperialnego (obejmującego obszar postsowiecki i nawiązującego do narodu sowieckiego oraz koncepcji euroazjatyckich); trzeci – narodu wschodniosłowiańskiego, który za Aleksym Millerem można nazwać „dużą rosyjską nacją”, obejmującego etnicznych Rosjan (Wielkorusów), Ukraińców (poza, A. W i e r z b i c k i, Wschodniosłowiański..., s. 34.

264

RYSZARD RADZIK

być może, unickimi Ukraińcami z Galicji) i Białorusinów (w tym kierunku szły np. propozycje Aleksandra Sołżenicyna);

czwarty – „narodu rosyjskiego jako wspólnoty wszystkich rosyjskojęzycznych” (na obszarze dawnego ZSRS); piąty – „narodu rosyjskiego opartego o więzy krwi, propagowanego przez marginalne grupy radykalnych nacjonalistów”27. Problemem Rosjan jest niemożność pogodzenia modelu pierwszego z trzecim (co jednak Rosjanie próbują czynić). Budowanie narodu politycznego (ponadetnicznego) w ramach FR, zakłada w zasadzie odcięcie się od Ukraińców i Białorusinów, natomiast skupienie się na trójjedynym narodzie, a więc na elementach kulturowo-religijnych (w tym – zdaniem Rosjan – także etnicznych, wspólnych „trzem gałęziom” wspólnoty), skutkuje wykroczeniem takiej wspólnotowości poza obszar obecnego państwa, radykalnie ogranicza możliwość formowania narodu politycznego (ponadetnicznego). Rosyjskie elity polityczne chciałyby budować wspólnotę łączącą silnie mieszkańców państwa (to zrozumiałe), ale jednocześnie Rosjanie nie mogą się wyzbyć tradycji myślenia w kategorii ogólnoruskiej wspólnoty, czego wyrazem jest konflikt z Ukrainą w 2014 r. Interesujące badania przeprowadził w marcu 1991 r., a więc tuż przed rozpadem ZSRS, jeszcze sowiecki WCIOM (Всесоюзный центр изучения общественного мнения). W badaniach tych 63% Rosjan w Rosji (w pozostałych republikach sowieckich – 66%) uznało się za obywateli ZSRS, a 25% za obywateli swojej republiki (w republikach sowieckich – 22%). Zatem – co łatwo można było przewidzieć – Rosjanie bardziej utożsamiali się z państwem, za twórcę którego się uważali, niż z republiką zawężającą ich mentalność imperialną. Co ciekawe jednak, rekord pod tym względem ustanowili Białorusini, którzy aż w 69% utożsamiali się z ZSRS, a tylko w 24% z własną republiką. Sądzę, iż stopień utożsamiania się z całym państwem można do pewnego stopnia uznać wówczas za wskaźnik sowietyzacji wśród Białorusinów bądź mentalności imperialnej (i sowietyzacji) w przypadku Rosjan. Odnośnie Ukraińców relacje między obiema wielkościami były odwrotne: 42% za ZSRS, a 46% za własną republiką (pomijam braki odpowiedzi). Na końcu tabeli uplasowali się Estończycy: 3% za Związkiem Sowieckim i 97% za Estonią28. Przypuszczać można, że różnice między Białorusinami, Ukraińcami i Estończykami świadczą też w znacznej mierze o stopniu wykształcenia tożsamości narodowej wśród narodów tytularnych: najmniejszym W. R o d k i e w i c z, Zachodnie kresy imperium w koncepcjach polityki zagranicznej Rosji w latach 1991–2004; neoimperializm czy postimperializm?, [w:] Rosja i Europa Wschodnia: „imperiologia” stosowana / Russia and Eastern Europe: applied „imperiology”, red. Andrzej Nowak, Warszawa 2006, s. 89. 28 Л.Г. Т и т а р е н к о, Национальная идентичность и социокультурные ценности населения в современном белорусском обществе, Минск 2006, s. 76 (tabela 3.3). 27

TRÓJJEDYNY NARÓD RUSKI CZY ODRĘBNE WSPÓLNOTY NARODOWE? 265

wśród Białorusinów a największym w społeczeństwach republik nadbałtyckich. Zapewne też o dystansie do państwa jako organizmu zbudowanego przez Rosjan, których kultura i język były znacznie mniej bliższe Estończykom niż członom ogólnoruskiej wspólnoty. „O ile do rewolucji obowiązywał w Rosji – zauważa A. Wierzbicki – kurs na asymilację w russkost’, o tyle w ZSRR – na asymilację russkosti w sowieckość”29. Zjawiskiem jakie wystąpiło po powstaniu Federacji Rosyjskiej jest dystansowanie się samych Rosjan od koncepcji rossijskogo naroda, postrzegających ją jako substytut narodu radzieckiego, który miał być budowany poprzez tłumienie russkosti30.

Zatem z jednej strony mamy do czynienia z upowszechnianiem przez rosyjskie elity władzy politycznego (państwowego) typu narodu (bowiem jest to w interesie Rosji), natomiast z drugiej z wzmacnianiem ruskości (русскости), rozumianej etnicznie bądź głównie kulturowo31, przez różne środowiska intelektualistów, działaczy społecznych, partyjnych, część polityków, rosyjskich nacjonalistów – i głoszeniem hasła „Rosja dla Rosjan” (Россия – для русских). Na regularnie zadawane od wielu lat przez Centrum Lewady pytanie „Jaki jest Pana/Pani stosunek do idei «Rosja – dla Rosjan»?” odpowiedzi wahały się od 43% aprobaty w grudniu 1998 r. do 66% w październiku 2013. Przeciwników takiego poglądu było w 1998 r. 30%, a w 2013 – 19% (pozostałych to nie interesowało lub nie odpowiedzieli na pytanie)32. Jeżeli weźmiemy pod uwagę to, iż zgodnie z wynikami innych badań Rosjanie w coraz większym stopniu akceptują rozpad ZSRS, to wzrost poparcia dla hasła „Rosja – dla Rosjan” uznać można za przej A. W i e r z b i c k i, Rosja. Etniczność i polityka, Warszawa 2011, s. 253. Ibidem, s. 267. 31 „Tożsamość narodowa współczesnych Rosjan jest definiowana za pomocą kategorii russkost’, rozumianej jako poczucie przynależności do narodu i cywilizacji rosyjskiej, przywiązanie do określonych standardów kulturowych i identyfikacji jednostek jako Russkih. Innymi słowy russkost’ to wyznawanie prawosławia, pamięć o wielkości Rosji, języku i kultura rosyjska, miłość do Ojczyzny, więź Rosjan w przestrzeni «świata rosyjskiego», obejmująca nie tylko obywateli Federacji Rosyjskiej, ale także Rosjan za granicą. Na początku XXI wieku nastąpiła etnizacja russkosti, żywiołowy proces rozpoczęty w połowie lat dziewięćdziesiątych XX wieku, który zbiegł się w czasie z prezydenturą Władimira Putina. Rezultatem tych procesów i wydarzeń była mobilizacja etniczna Rosjan. Etnizacja tożsamości rosyjskiej jako reakcja na obniżenie «siły witalnej» miała kompensować słabość państwa”: ibidem, s. 282. 32 Общественное мнение – 2013. Ежегодник (Аналитический Центр Юрия Левады), Москва 2013, s. 197 (tabela 17.16). Na 43% aprobaty w grudniu 1998 składały się dane cząstkowe: 13% – „Popieram, najwyższy czas, aby to zrealizować” + 30% – „Byłoby dobrze to zrealizować, ale w granicach rozsądku”. Natomiast na 66% w październiku 2013 odpowiednio: 23% plus 43%. Skokowe wzrosty aprobaty nastąpiły w latach: 2001 i 2013. 29

266

RYSZARD RADZIK

ście od ZSRS jako państwa narodu sowieckiego do FR jako własnego państwa narodowego, w dalszym ciągu pojmowanej jednak tradycyjnie, tzn. imperialnie. Hasło to uzasadniane jest m.in. tym, iż 4/5 Rosjan to русские, a towarzyszy mu podkreślanie przez русских swej słowiańskości, prawosławia i wspólnoty z Białorusinami i Ukraińcami. Sądzić można, iż części słowiańskich Rosjan bliska jest idea narodu etniczno-kulturowego (zbliżająca ich – przy wielu fundamentalnych różnicach – do wspólnot europejskich). Ważne w tym przypadku jest jednak to, że tak rozumiany naród rosyjski zarazem charakteryzuje się przekraczaniem granic państwa na skutek jednoczesnego uwewnętrznienia idei ogólnoruskiej wspólnotowości. Asymilacji do ruskości językowej i kulturowej sprzyja idea „rosyjskiego świata” (русского мира) obejmująca nie tylko w Rosji, ale i poza jej granicami ludzi rosyjskiego języka i kultury, po części i prawosławia. Dotyczy to także wykraczającego poza tradycyjną etniczność i poszerzanego o treści kulturowe pojęcia русскости. Mimo znacznych pozostałości po antyreligijnej sowieckości, prawie 70% Rosjan w mniejszym lub większym stopniu odczuwało jedność z osobami tej samej wiary33. Samookreślenie się Łukaszenki (wychowanego w kulturze sowieckiej ruskości i regionalnie pojmowanej białoruskości) jako „prawosławnego ateisty” świadczy o cywilizacyjnym rozumieniu (funkcjach) prawosławia, które swym systemem zlaicyzowanych wartości buduje świat świecki jako całościowy system cywilizacyjny, oddzielny od zachodniego. Ukraina i Białoruś – pisze Olga Nadskakuła – uważana jest za część Rosji zarówno z perspektywy językowej, etnokulturowej i historycznej. Z tego też względu jakakolwiek niepodległość i niezależność tych obszarów od Rosji, odbierana jest jako czasowy, aczkolwiek niebezpieczny fenomen. Zdaniem S. Karaganowa stosunki Rosji z tymi państwami stanowią kluczowy element zrozumienia rosyjskiej mocarstwowości34.

Słowa te potwierdzają wydarzenia na Ukrainie w 2014 r. Wypowiedzi Rosjan na temat narodowej wspólnoty trzech społeczeństw znaleźć można wiele, w tym również stwierdzeń samego prezydenta Putina. Zapytany publicznie przez młodą Białorusinkę w lipcu 2005 r. o możliwość połączenia się Białorusi z Rosją, odpowiedział: „Myślę, że to zależy przede wszystkim od Białorusi. Mówię do pani jako obywatelki Białorusi. Uważam, że w zasadzie, uogólniając, jesteśmy jednym

33 Л. Д р о б и и ж е в а, Е. Щ е г о л ь к о в а, Изменения в массовом сознании, [w:] Национально-гражданские идентичности и толерантность: опыт России и Украины в период трансформации, ред. Л. Дробижева, Е. Головаха, Киев 2007, s. 32. 34 O. N a d s k a k u ł a, „Obcy wśród swoich”. Antyrosyjskość na Ukrainie i Białorusi z perspektywy Kremla, „Spojrzenie na Wschód. Kwartalnik Wschodnioznawczy” 2010, nr 1, s. 28–29.

TRÓJJEDYNY NARÓD RUSKI CZY ODRĘBNE WSPÓLNOTY NARODOWE? 267

narodem (одна нация), jednym wielkim narodem (одна нация)”35. W przemówieniu wygłoszonym 18 marca 2014 r. z okazji włączenia Krymu i Sewastopola w skład Rosji, prezydent Putin stwierdził: Powiem wprost, boli nas serce w związku z tym wszystkim, co dzieje się obecnie na Ukrainie, że ludzie cierpią, bo nie wiedzą, jak żyć dzisiaj i co się stanie jutro. I nasz niepokój jest zrozumiały, przecież nie jesteśmy tylko bliskimi sąsiadami, lecz faktycznie, jak już wiele razy mówiłem, jednym narodem (один народ). Kijów – to matka miast ruskich. Starożytna Ruś – to nasze wspólne źródło, mimo wszystko, nie możemy żyć bez siebie36.

Konsekwencje takiego oglądu przez Rosjan swoich dwóch słowiańskich sąsiadów są widoczne w treściach ich świadomości. W badaniach nad stosunkiem Rosjan do innych narodów z reguły najlepiej wypadają Białorusini i Ukraińcy, przykładem odpowiedź na pytanie o możliwość ograniczenia przebywania w Rosji imigrantów różnych narodowości. Ukraińcy otrzymali w październiku 2013 r. najmniej wskazań – 5% (najwięcej wychodźcy z Kaukazu – 54%, Chińczycy i imigranci z byłych republik środkowoazjatyckich ZSRS – po 45 %)37. Badania nad stosunkami Rosjan do Białorusinów i Ukraińców prowadzi od lat Centrum Lewady. Na pytanie: „Czy uważa Pan/Pani Białoruś (Ukrainę) za zagranicę?” odpowiadano w 2013 r. – Białoruś: tak – 34%, nie – 63%; Ukrainę: tak – 37%, nie – 61%38. Wyniki innych, interesujących badań zawarte są w tabeli nr 1:

В. П у т и н, Союз с Беларусью зависит прежде всего от Беларуси, Новости. TUT.BY, 27 июля 2005, http://news.tut.by/politics/55951.html (zapis 9.08.2014). 36 Обращение Президента Российской Федерации, 18 marca 2014, http://kremlin.ru/news/20603 (zapis 12.08.2014). 1 sierpnia 2011 r. Putin odpowiadając podczas spotkania z młodzieżą na międzynarodowym obozie edukacyjnym „Selinger – 2011” na pytanie o to, czy Białoruś i Rosja mogą stać się jednością tak, jak to było w ZSRS, powiedział: „To jest możliwe, bardzo pożądane i w pełni zależy – na 100% zależy – od wyrażenia woli narodu białoruskiego”. Na stwierdzenie młodego Białorusina, że naród tego pragnie, padła odpowiedź: „Zatem walczcie o to”: «Народная Воля», 2 sierpnia 2011, Путин: Воссоединение России и Беларуси полностью зависит от воли белорусского народа, http://nv-online.info/by/197/politics/34993/ (zapis 17.08.2014). 37 Общественное мнение – 2013..., s. 197 (tabela 17.15). 38 Ibidem, s. 206–207 (tabele: 20.2 i 20.4). 35

268

RYSZARD RADZIK

Tabela nr 139. „Jak Pan/Pani uważa, Rosjanie (русские) i Ukraińcy – to jeden naród (народ) czy dwa różne narody (народа)?” % 2002 Jeden naród Dwa różne narody Trudno powiedzieć

76 19 5

2004 2005 listopad listopad 79 18 3

81 17 2

2006 grudzień 53 41 6

2007* styczeń 76 21 3

2007 listopad 49 46 5

2013 grudzień 43 50 7

2014 marzec 56 38 6

* Od roku 2002 do 2005 oraz w styczniu 2007 pytanie zadawano w następującym brzmieniu: „Rosjanie, Ukraińcy i Białorusini – to różne narody (народы) czy trzy odgałęzienia jednego narodu (народа)?”

Świadczą one o tym, że w zależności od tego, jak zostanie zbudowane pytanie dotyczące wspólnoty ogólnoruskiej – różne będą odpowiedzi. Gdy pytano o wybór między trzema różnymi narodami a trzema odgałęzieniami jednego narodu, zdecydowana większość respondentów opowiadała się za „trzema odgałęzieniami”40, ponieważ takie sformułowania lepiej oddają kategorie myślenia Rosjan o trójjedynym narodzie, są zarazem używanie w Rosji, a także na Białorusi (w badaniach socjologicznych). Być może, gdyby pytano o trzy różne narody (народы) vs. trzy odgałęzienia jednego narodu jako наций, a więc użyto terminu nacja (tak jak to było w wypowiedzi Putina, przypis 37) to jeszcze większa część respondentów byłaby zwolennikiem jednej nacji. Oczywiście, możliwa jest i inna interpretacja tych badań, wskazująca na to, że Ukraińcy znacznie mniej chętnie zaliczani są do trójjedynej wspólnoty w porównaniu z Białorusinami. Takie twierdzenie nie wydaje mi się jednak uprawnione, a zwłaszcza nie tłumaczące tak dużych różnic w badaniach z np. stycznia i grudnia 2007 r. Co ciekawe, w marcu 2014 r., a więc wówczas kiedy wydarzenia na Majdanie wywoływały już ostre rosyjskie protesty, wzrósł procent Rosjan optujących za Левада-Центр. Пресс-выпуски, 14.03.2014: http://www.levada.ru/14-03-2014/rossiyane-ob-otnosheniyakh-s-ukrainoi (zapis 12.08.2014). Dane za 2002 r.: Общественное мнение – 2013..., s. 207 (tabela 20.3). Tak samo jak w latach 2013–2014 pytanie było sformułowane w październiku 1997 r., kiedy za jednym narodem było 56% odpowiadających, a za dwoma – 37%: Общественное мнение – 2007..., s. 215. 40 Koncepcję trzech odgałęzień (gałęzi) jednego narodu prezentował jeszcze w czasach carskich rosyjski historyk Wasilij Kluczewski, zob. Н.Н. Ю с о в а, Идейная и терминологическая генеалогия понятия «древнерусская народность», „Rossica Antiqua” 2010, nr 2, s. 13 (autorka powołuje się na: В.О. К л ю ч е в с к и й, Сочинения: в 9 т. Т. І. Курс русской истории, Москва 1987, № І, s. 298. 39

TRÓJJEDYNY NARÓD RUSKI CZY ODRĘBNE WSPÓLNOTY NARODOWE? 269

jednym narodem, najwyraźniej w proteście przeciwko – jak twierdzono – „faszystowskim banderowcom z zachodu Ukrainy” i popierającym ich Zachodem, zwłaszcza USA. Zapewne Rosjanie myśleli, że w ten sposób utożsamiają się z większością Ukraińców gnębionych przez „faszystów i nacjonalistów”. Zarazem w marcu, a zwłaszcza w maju i w czerwcu wyraźnie wzrósł negatywny stosunek do Ukrainy, co znaczy, że Rosjanie wykazują skłonności do odróżniania przeciętnych Ukraińców (ukraińskiego „odgałęzienia jednego narodu”) od państwa z rzekomo narzuconymi przez Zachód i nacjonalistów władzami41. Odnosząc się do powyższych badań można zatem stwierdzić, że zdecydowana większość Rosjan, mimo polityczno-gospodarczych zawirowań na linii Moskwa–Kijów–Mińsk, wciąż jest zwolennikami wschodniosłowiańskiej trójjedynej prawosławnej wspólnoty, silnie zakorzenionej w ich tradycji historyczno-kulturowej, co nie znaczy, że rozumienie tej wspólnotowości nie ulega stopniowej zmianie a także zawężeniu jej społecznego zasięgu. Prawie 1/5 badanych (przy pytaniu w wersji z trzema gałęziami jednego narodu) nie uznawała ogólnoruskiej wspólnoty, aczkolwiek jeśli badania były prowadzone wśród Rosjan bez wydzielenia ich części ruskiej (i tak by wynikało z danych Centrum Lewady)42 , to znaczną część zwolenników separatystycznej od Ukraińców i Białorusinów wizji ruskości byłaby zapewne – to zrozumiale – wśród nieruskich Rosjan (takie twierdzenie ma jednak charakter wyłącznie hipotetyczny). Interesująco przedstawiają się badania, obejmujące lata 2008–2013, dotyczące rosyjskich wizji relacji państwowych z Ukrainą. Wynika z nich, że Rosjanie najchętniej by widzieli Ukrainę jako niepodległe, ale zaprzyjaźnione państwo z otwartymi granicami, bez wiz i ceł (w poszczególnych latach: od 51% do 64%). Zatem przypominające USRS, która formalnie też była państwem, tyle że w ramach ZSRS. Na drugim miejscu z poparciem od 13 do 29% opowiedziano się za w pełni niepodległą Ukrainą z zamkniętymi granicami, wizami i cłami (na co przypuszczalnie miały wpływ istniejące napięcia, np. dotyczące przesyłu i rozliczeń gazowych). Za połączenie się w jedno państwo optowało od 12 do 19% Rosjan43. Być może i w tym przypadku nieco inaczej widzieli rosyjsko-ukraińskie relacje słowiańscy Rosjanie a inaczej pozostali (czego w badaniach nie uwzględniono). Z pewnością na odpowiedzi wpłynęła świadomość realiów ZSRS, kiedy to mimo istniejących oddzielnych republik słowiańskich (z rządami, parlamentami, granicami, oddzielnymi budżetami), nie widziano żadnych barier Левада-Центр. Пресс-выпуски, 06.08.2014: http://www.levada.ru/06-08-2014/otnoshenie-rossiyan-k-drugim-stranam (zapis 12.08.2014). 42 Tabela jest jedynie oparzona informacją, że próba wyniosła 1600 osób – standardowo, tak jak w innych badaniach. 43 Общественное мнение – 2013..., s. 209 (tabele: 20.7 i 20.8). 41

270

RYSZARD RADZIK

we wzajemnym komunikowaniu się i trwaniu wschodniosłowiańskiej wspólnoty. Jest wysoce prawdopodobne, że siła wspólnotowości rosyjsko-ukraińskiej będzie słabła wraz z przedłużaniem się (narastaniem) konfliktu na Ukrainie wschodniej – przynajmniej w części społeczeństwa ukraińskiego. Rosja była niegdyś głównym sprawcą upowszechniania koncepcji ogólnoruskiego narodu, jego beneficjentem i najważniejszym podmiotem. Nie jest zatem zainteresowana upadkiem takiego typu wzajemnych relacji, zarówno ze względów geopolitycznych (imperialnych), jak i kulturowych (narodowych). Pozostałe dwa człony tego związku pełniły/pełnią w nim role bardziej przedmiotowe niż podmiotowe; taka koncepcja szerokiego narodu na czele z Rosjanami ogranicza możliwość budowania przez Ukraińców i Białorusinów własnych narodów jako wspólnot w pełni niezależnych typu zbliżonego do narodów europejskich, zatem i w konsekwencji tego – niezależnych państw. Białorusini Usytuowanie Białorusinów na mapie naszej części kontynentu pod względem siły zaistnienia ich wspólnotowości, w tym podmiotowości, jest zasadniczo inne nie tylko w porównaniu z Rosjanami i Polakami, ale też Litwinami. Białorusini są klasycznym przykładem zderzenia kręgów kulturowych (rosyjskiego, czyli prawosławnego, z łacińskim) i – mówiąc językiem prawniczych analogii – po części dobrowolnego „ubezwłasnowolnienia” narodowego (kulturowego itd.). Podporządkowana Rosji Białoruś jest nieporównywalnie mniej samodzielna niż trzykrotnie mniej liczna od niej ludnościowo Litwa. Przyczyn tej sytuacji należy szukać odwołując się do przeszłości. Skutkiem polityki rosyjskiej prowadzonej podczas zaborów była kulturowa reorientacja Białorusi, przejście społeczeństwa, przynajmniej jego zdecydowanej większości, z europejskiego (łacińskiego) kręgu kulturowego do rosyjskiego zwanego przez Rosjan „cywilizacją rosyjską”. Mówiąc w ogromnym skrócie, przyczyną tego było po pierwsze – narzucenie większości ludności Białorusi prawosławia a w konsekwencji tego jej rusyfikacja i niesienie przez prawosławie wizji „jednego narodu ruskiego”. Po drugie – likwidacja dotychczasowych elit, posiadających wielopokoleniową ciągłość trwania i w ich miejsce sformowanie w BSRS z wychodźców z białoruskich wiosek warstwy urzędniczo-umysłowej, skrajnie konformistycznej, nieideowej, spolegliwej wobec moskiewskich (mińskich) władz, pozbawionej jakichkolwiek ideałów poza chęcią sukcesu osobistego, w tym dorobienia się. Co więcej, znaczenie elit we wschodniosłowiańskich społeczeństwach prawosławnych zawsze było zdecydowanie bardziej doniosłe niż w łacińskiej Europie. Ich zniszczenie po rewolucji bolszewickiej (i wymarciu pokolenia wychowanego w kontakcie lub kulturze dawnych warstw wyższych)

TRÓJJEDYNY NARÓD RUSKI CZY ODRĘBNE WSPÓLNOTY NARODOWE? 271

oraz plebeizacja nowych wywołało zdecydowanie negatywny wpływ na rozwój tych społeczeństw, ich ewentualne procesy modernizacyjne, co widoczne jest do dzisiaj44. Po trzecie – masowa sowietyzacja upowszechniająca język rosyjski i myślenie w kategoriach narodu sowieckiego wraz z częścią rosyjskiego systemu wartości (rosyjskość reprezentowała kulturę wyższą „wielkiego narodu” – atrakcyjną dla wychodźców ze wsi, dla których białoruskość kojarzyła się z chłopskością i lokalnością). Dokonywało się to pod wpływem lektur szkolnych, mass mediów, powieści i książek naukowych, agitacji politycznej, w ramach systemu nauczania na wszystkich jego poziomach. Rezultatem tego było powstanie społeczeństwa nie tylko aideowego, ale i aideologicznego45, odrzucającego również w miastach większość tego co wykraczało poza chłopską pracowitość, indywidualny sukces, rodzinę i chęć przystosowania się do warunków, które sprzyjają gromadzeniu dóbr doczesnych. Białorusini w przytłaczającej większości nie byli zainteresowani ani sferą wolności, ani hasłami narodowymi. Z czasem akceptowali ustrój jak rzadko kto w ZSRS. Niewątpliwie szybki rozwój BSRS ostatnich dziesięcioleci ZSRS wpływał na przyspieszenie tych procesów. Masowe przenoszenie się z biednych wiosek do miast, zwłaszcza w ostatnich czterech dziesięcioleciach istnienia ZSRS – co odbierano jako znaczący awans społeczny – w połączeniu ze świadomością stania się częścią składową wielkiego imperium w pełni Białorusinów zadowalało. Nie przetrwał (w pełni nigdy nie zaistniał) w ich tradycji etos narodowy, wartości konstytuujące kulturę wyższą, ponieważ dawne elity zostały odrzucone jako nie swoje (inicjatorami tego procesu byli Rosjanie, dla których kultura tych elit była konkurencją: zarówno narodową jak i klasową). Zatem zdecydowana większość społeczeństwa białoruskiego nie zetknęła się nigdy z narodową – separatystyczną względem rosyjskości – białoruskością. Białorusini byli pod tym względem w zupełnie innej sytuacji niż Polacy, Czesi a nawet Litwini czy Estończycy. Zgodnie z pozanarodową tradycją chłopską, świat władzy – niegdyś pański, rosyjski, niemiecki bądź polski – i związanych z nią instytucji, był dla przecięt44 Społeczeństwa tego kręgu kulturowego nie wypracowały mechanizmu oddolnego inicjowania procesów modernizacyjnych (widocznego w społeczeństwach zachodnich), a odgórny – choć niegdyś pojawiający się (w ZSRS związany głównie ze sferą militarną), był dość słaby – został zniszczony wraz z zanikiem mechanizmu powielania sposobów rozwoju (uprzemysławiania) nabytego po rewolucji bolszewickiej w drodze kopiowania wzorów zachodnich. Nowe elity sowieckie, a następnie rosyjskie (także ukraińskie i – w mniejszym stopniu – białoruskie), awansując społecznie w coraz większym stopniu preferowały/preferują mieć ponad być. Jest to zjawisko obejmujące nie tylko omawiany obszar kulturowy, ale na tym obszarze widoczne ze szczególnym nasileniem ze względu na likwidację znacznej części społecznych hamulców ograniczających jego zaistnienie. 45 Oficjalna ideologia komunistyczna stała się z czasem narzędziem sprawowania władzy przez polityczne elity kraju, a nie systemem wartości głęboko uwewnętrznionych i powszechnie przeżywanych w społeczeństwie.

272

RYSZARD RADZIK

nego Białorusina światem obcym, „zimnym”, nie swoim, któremu nie można ufać, ale w którym czasami trzeba zaistnieć. Wystąpiło zjawisko, które można by nazwać mianem teatralizacji sfery życia publicznego. Inaczej zachowywano się, mówiono, a nawet myślano przebywając w obszarze instytucji publicznych, a inaczej w życiu prywatnym. Świat własny obejmował rodzinę i wąski krąg przyjaciół. Osłabiało to aktywność społeczną i ukierunkowywało ją na realizację interesów jednostkowych. Otaczająca jednostkę rzeczywistość była na ogół światem rosyjskojęzycznym (w miastach prawie wyłącznie). Wraz z językiem przyjmowano także rosyjsko-sowieckie kategorie myślenia, w tym ogólnoruskiej wspólnoty (niekoniecznie w sensie powszechnej werbalizacji związanych z tym terminów), choć pojmowano je płyciej niż było to w kulturze myślących mniej lub bardziej narodowo – a zawsze propaństwowo i proimperialnie – Rosjan. W świat „wschodniosłowiańskiego narodu ruskiego” wchodzono najczęściej bezrefleksyjnie, ponieważ rzadko stykano się z innymi opcjami. Po II wojnie światowej znalazły się poza tymi kategoriami myślenia bardzo wąskie środowiska białoruskich intelektualistów, zauważalne społecznie właściwie dopiero od końca lat 80. XX w. Co ciekawe – ale oczywiste wobec zaistniałych procesów – opcję prozachodnią reprezentowała narodowa idea białoruska, tworzona przez katolików nie tylko w okresie naszaniwskim, ale i później, choć stopniowo w białoruskim ruchu narodowym było coraz więcej Białorusinów prawosławnych. Ta proeuropejska orientacja wynikała z treści ideologii narodowej i mechanizmów jej zaistnienia – wzorowanych najczęściej na innych narodach słowiańskich Europy Środkowej i Środkowo-Wschodniej – zatem jej kulturowych afiliacji46. Z jednej strony zaistniała bardzo wyraźnie idea ogólnoruskiej wspólnoty, z całym jej bagażem historyczno-kulturowym, włączająca Białorusinów do szeroko pojmowanej ruskości (ale na ogół bez przejmowania rosyjskiego nacjonalizmu) – przyjmowana na ogół biernie i odtwórczo – brakiem wyraźnych granic oddzielających obie wspólnoty, czy też dokładniej mówiąc nadającym tym granicom charakter regionalno-etnograficzny. Z drugiej natomiast, trwała, mając oparcie w wąskich środowiskach intelektualno-inteligenckich, odżywająca okresowo białoruska idea narodowa (okres naszaniwski, lata 20 w BSRS – co prawda uległa po części realiom sowieckim, II wojna światowa, po 1991 r.), analogiczna do innych: słowackiej, litewskiej, czeskiej, w mniejszym stopniu polskiej. Zawierała treści separujące Białorusinów od Rosjan i była powieleniem wzorów europejskich (łacińskich) – nie tylko narodu, ale sfery umieszczającej go w szerokim kontekście społeczno-kulturowym charakterystycznym dla Europy. Była także zorientowana Nie znaczy to oczywiście, że ruchy narodowe w społeczeństwach Białorusi i Ukrainy muszą być zawsze proeuropejskie w sensie politycznym; mogą mieć chociażby skłonności izolacjonistyczne.

TRÓJJEDYNY NARÓD RUSKI CZY ODRĘBNE WSPÓLNOTY NARODOWE? 273

na Europę politycznie, czego Rosjanie nigdy nie mogli i w dalszym ciągu nie mogą zaakceptować. Mamy zatem w przypadku Białorusi od dawna, ale – pomijając okres zaborów – tak widoczne dopiero od uzyskania niepodległości, typowe zderzenie kultur, mniejszościowej – zachodniej, i większościowej – prawosławnej. Według badań niezależnego białoruskiego ośrodka socjologicznego NISEPI, katolików było w 2009 r. na Białorusi 13,1%, (w 2013 – 14,7%), prawosławnych w 2009 – 78,5%, cztery lata później – 74,2% (nie zaliczyło siebie do żadnej religii w 2013 r. 7,5%)47. Kiedy po uzyskaniu niepodległości przez Białoruś władzę przejęli ludzie wywodzący się ze środowiska katolickiego (podejrzewani niejednokrotnie o polskość) i prowadzili politykę częściowego dystansowania się od Rosji i zbliżenia z Europą, reakcją społeczeństwa było głosowanie w wolnych wyborach 1994 r. na Aleksandra Łukaszenkę, „prawosławnego ateistę”, „człowieka sowieckiego” który obiecał w 1994 r. wyborcom, że pójdzie na kolanach do Moskwy prosić o ponowne zjednoczenie z Rosją 48. Większość Białorusinów akceptuje go do dzisiaj i według badań NISEPI w każdych wyborach osiągał ponad 50% głosów. Wielokrotnie w różnych wersjach przytaczane było i wciąż bywa stwierdzenie prezydenta Białorusi z pierwszej połowy ubiegłego dziesięciolecia, że „Białorusini – to tacy sami Rosjanie (русские), tyle że ze znakiem jakości”49. Na ten temat wypowiedział się także Łukaszenko w 2011 r. w wywiadzie udzielonym Grigoremu Ioffe (USA). Na pytanie, czy Białorusini i Rosjanie (русские) to jeden naród, odpowiedział: Tak, rzeczywiście, mieszkaliśmy w jednym państwie. Ukrainiec jeszcze jakoś bardziej odróżnia się od Rosjanina (россиянина), a Białorusina i Rosjanina (русского) no spróbuj rozdzielić! Nie rozdzielisz! My tak samo mówimy, tak samo myślimy. Ogólnie rzecz biorąc, jesteśmy całkowicie do siebie podobni. Jest w nas wiele wymieszanej krwi i tam i tu. Jesteśmy sobie bardzo bliscy. Lecz mimo wszystko, Białorusin – to, czy Pan mnie rozumie, jest jak Rosjanin (русский), tyle że ze znakiem jakości. [...] To znaczy, że prezentuje jakościowo wyższy poziom, jest bardziej wyedukowany50.

Konsekwencją wielopokoleniowych związków z Rosjanami i ich kulturą są wyniki badań, dotyczące bycia oddzielnym narodem, czy też jednym z od47 «Новости НИСЭПИ», выпуск 4, XII 2009, s. 15 (tabela 24); выпуск 2, II 2013, s. 50 (Свободная трибуна: Религия). We wrześniu 2010 r. za katolików uznało się 11,1% (prawosławnych – 78,8%): выпуск 3, IX 2010, s. 27 (tabela 48). 48 Co prawda głównym (bezpośrednim) motywem głosowania wówczas na Łukaszenkę wydawała się być jego antykorupcyjna retoryka przedwyborcza. 49 Cyt za: А. Ф е д у т а, Лукашенко. Политическа биография, Москва 2005, s. 604. 50 Г. И о ф ф е, В тупике этнического национализма, [w:] Будущее Беларуси. Взгляд независимых экспертов, под редакцией профессора Олега Манаева, Санкт-Петербург 2012, s. 164.

274

RYSZARD RADZIK

gałęzień wspólnego z Rosjanami i Ukraińcami narodu, zawarte w tabeli nr 2. Białorusini odpowiadali podobnie jak Rosjanie, aczkolwiek zwolenników bycia jednym z odgałęzień wspólnego narodu było co najmniej 10% mniej (zob. tabela nr 1), czemu nie należy się dziwić, biorąc pod uwagę stopniowe przywykanie do bycia w oddzielnym państwie, co ma swoje konsekwencje w bardzo powolnej emancypacji, upodmiotawianiu się. Co więcej, raczej należy być zaskoczonym słabością i powolnością tego procesu. Tabela nr 251. „Białorusini, Rosjanie (русские) i Ukraińcy – to różne narody (народы) czy trzy odgałęzienia jednego narodu (народа)?” %

Trzy odgałęzienia jednego narodu Różne narody Brak odpowiedzi/Nie wiem

2006 sierpień 65,7 28,3 6,0

2009 grudzień 66,5 30,6 2,9

Głębsza analiza danych z 2009 r., prezentowanych przez NISEPI, pokazuje, że za „trzema odgałęzieniami” są – przy uwzględnieniu „falowania” wykresu – częściej ludzie starsi niż młodsi, niewykształceni w porównaniu z lepiej wykształconymi, emeryci, mieszkańcy dużych miast oraz obwody: homelski (79,9%) i miasto Mińsk (75,1%) w porównaniu z będącymi na końcu tabeli – grodzieńskim (58,6%) i brzeskim (55,8%)52. Dane z kategorii wieku i wykształcenia mogą sugerować, że z czasem poczucie należenia do ogólnoruskiego narodu powinno słabnąć, aczkolwiek jest to tylko hipoteza, a do tego typu ekstrapolacji w przypadku społeczeństwa białoruskiego należy podchodzić ostrożnie (zwłaszcza przechodzenie do następnych kategorii wiekowych łączy się niejednokrotnie ze zmianami poglądów)53. Zgodnie z przewidywaniami, poczucie bycia odrębnym narodem jest większe na zachodzie kraju. Mińsk jest miastem specyficznym kulturowo, z nadreprezentacją Rosjan, urzędników, ludzi władzy i interesów z Rosją, ale też „liberałów” we wschodnim rozumieniu tego pojęcia, także środowisk opozycyjnych, o ludności masowo oglądającej rosyjską telewizję i otwartej na wschód kulturowo i zachód swymi nadziejami ekonomicznymi, bardziej proryn «Новости НИСЭПИ», выпуск 3, IX 2006, s. 58 (tabela 25); выпуск 4, XII 2009, s. 32 (tabela 53). «Новости НИСЭПИ», выпуск 4, XII 2009, s. 54–55 (tabele 18.1–18.5). 53 Tym bardziej, że w takich samych badaniach z 2006 r. nie było prezentowanej powyżej zależności w kategorii – wykształcenie a na czele tabeli pod względem akceptacji „trzech gałęzi: był obwód mohylewski (87,3%) i miński bez miasta Mińsk (74,8%): ibidem, выпуск 3, IX 2006, s. 71–72. 51

TRÓJJEDYNY NARÓD RUSKI CZY ODRĘBNE WSPÓLNOTY NARODOWE? 275

kowym systemem wartości. Z danymi zawartymi w tabeli nr 2 łączy się ściśle pytanie zadane Białorusinom w marcu 2005 r.: Prezydent Rosji Władimir Putin oświadczył mniej więcej w ten sposób „My i Białorusini, mówiąc na serio, tworzymy jeden naród”. Jak Pan/Pani ocenia tę wypowiedź?

56,8% pytanych zgodziło się ze stwierdzeniem Putina, 31,7% nie zgodziło się, ale odniosło się do wypowiedzi prezydenta Rosji ze spokojem, tylko 4,3% było oburzonych (obrażonych) tą wypowiedzią54. Większość odpowiadających potwierdziła fakt należenia do wspólnego narodu z Rosjanami, niemniej jednak – co zrozumiałe – mniej niż było to w przypadku zwolenników „trzech odgałęzień”. Odpowiedzi na oba pytania wskazują na wciąż silne poczucie związku Białorusinów z „ogólnoruskim narodem”. Podobnie jak jest to w przypadku Rosjan, również Białorusini w większości nie uważają Rosji za zagranicę: w czerwcu 2010 r. stwierdziło tak 79,4%, a za zagranicę uważa wschodniego sąsiada jedynie 17,4% Białorusinów55. Przedstawię badania najnowsze z lat 2013–2014, pokazujące na różnych płaszczyznach charakter związków białorusko-rosyjskich, także siłę wspólnotowości Białorusinów i ich dystanse do Rosji i Zachodu. Niewątpliwie orientacja Białorusinów na Wschód jest silniejsza niż na Zachód, aczkolwiek mimo wszystko mamy do czynienia z umacnianiem się białoruskiej odrębności. Białorusinów charakteryzuje jednak przede wszystkim labilność postaw, bierność. Wynika ona z wciąż niskiego stopnia ich unarodowienia a wysokiego sowietyzacji, braku tradycji insurekcyjnej i elitarystycznej. Można zaryzykować tezę, iż Białorusini wciąż nie przekroczyli bariery, powyżej której wspólnota (i jej pochodna – państwo) jest na tyle silna (samodzielna i odrębna od innych) i odbierana przez jej członków emocjonalnie (także etosowo), że może sprostać zewnętrznym pozamilitarnym wyzwaniom, decydować świadomie sama o sobie, wypracowując pojęcie interesu narodowego – i zbudować w tym celu realizujące ten interes instytucje. Białorusini nie osiągnęli fazy „C” wyróżnianej przez Miroslava Hrocha, oznaczającej zaistnienie masowego ruchu narodowego, bowiem białoruski ruch narodowy nigdy nie uzyskał poparcia większości społeczeństwa i tak jest А. С о с н о в, Российско-белорусские отношения в зеркале общественного мнения, «Новости НИСЭПИ», выпуск 2, VI 2006, s. 114 (tabela 1) – wersja elektroniczna; zob. też bardziej szczegółowe dane z tych badań w: «Новости НИСЭПИ», выпуск 3, IX 2006, s. 34–35. 55 «Новости НИСЭПИ», выпуск 2, VI 2010, s. 48 (tabela 15). Badania sprzed kilku lat dotyczące podobnej problematyki prezentowałem w: R. R a d z i k, Kulturowo-cywilizacyjna tożsamość społeczeństwa Białorusi, [w:] Białoruś w stosunkach międzynarodowych, red. I. Topolski, Lublin 2009, s. 39–75; Idem, What future for Belarus? An analysis of identity issues, „Sprawy Narodowościowe. Seria Nowa” 2013, z. 42, s. 7–35; Idem, Multiple Identities of Belarusians [w:] Sociology from Lublin, ed. R. Radzik, B. Szajkowski, A. Wysocki, Wyd. UMCS, Lublin 2014, p. 73–108. 54

276

RYSZARD RADZIK

również obecnie56. Siła tej wspólnotowości była zresztą badana, co prawda, na poziomie subiektywnych odczuć jej członków. Na pytanie „Jak Pan/Pani sądzi, w jakim stopniu wykształcona jest świadomość narodowa Białorusinów?” odpowiadano w czerwcu 1993 i 2013 r.: „Bardzo silnie wykształcona” – 0,7% i 2,9%; „Silnie” – 4,5% i 18,3%; „Średnio” – 48,0% i 37,5%; „Słabo” – 31,6% i 26,2%; „Bardzo słabo” – 10,0% i 11,7%. Zatem odnotowano jej wzrost, ale – co ciekawe – zaufanie do prezydenta było czynnikiem wyraźnie przyczyniającym się do wzrostu poczucia świadomości narodowej, także sprzyjał temu wiek powyżej 60 lat w porównaniu z kategorią wiekową 18–30 lat57. Z tymi badaniami koresponduje pytanie „Czy uważa się Pan/Pani za patriotę Białorusi?”. „Oczywiście, tak” odpowiedziało 26,4% respondentów; „Raczej tak” – 45,2%; „Raczej nie” – 20,9%; „Oczywiście, że nie” – 4,3%. Największymi patriotami były osoby powyżej 60 roku życia, z wykształceniem podstawowym, emeryci, mieszkańcy Mińska i obwodu mińskiego (ostatni był obwód brzeski)58. Przypuszczać można, że zarówno świadomość narodowa, jak i patriotyzm pojmowane są przez część respondentów na sposób sowiecki jako wszelka odrębność (niekoniecznie narodowa), zwłaszcza od Zachodu, także regionalnie pojmowana białoruskość, duma typu „wygraliśmy w II wojnie światowej”. Te postawy występują częściej na wschodzie Białorusi niż na zachodzie i zwłaszcza w starszym pokoleniu. Nie tyle dzielą, co łączą z Rosjanami i rosyjskością. Ten sposób myślenia łączy się wyraźnie z polityką prezydenta Białorusi i jego praktykami ideowo-ideologicznymi. Zdaniem Mykoły Riabczuka, „egalitarny nacjonalizm Łukaszenki nie tylko w żadnym stopniu nie jest sprzeczny z tradycyjną panruską (i pansowiecką) autoidentyfikacją Białorusinów, ale wręcz zupełnie naturalnie z niej wynika i żywi się nią. Pod względem podstawowych wyznawanych wartości ta tożsamość spójnie podtrzymuje na Białorusi tendencje antyzachodnie, antynowoczesne i w istocie antymodernizacyjne – podobnie zresztą, jak ma to miejsce w Rosji i na Ukrainie, gdzie podobna tożsamość i jej ideologiczne wcielenie mają taki sam reakcyjny wpływ na społeczeństwa narodowe. We wszystkich trzech krajach podkreślaniu fundamentalnej „inności”, wbudowanej w cywilizację eurazjatycko-wschodniosłowiańsko-prawosławną towarzyszy odrzucanie wartości i instytucji zachodnich, włącznie z pojęciem praw człowieka, obywatelskiej tożsamości narodowej oraz liberalno-demokratycznego państwa-narodu jako jedynej nowoczesnej alternatywy dla przednowoczesnego imperium patrymonialnego. Prawosławno-wschodniosłowiańska „umma” – „russkij mir” – dostarcza we wszystkich trzech krajach obsługi ideologicznej dla M. H r o c h, Social Preconditions of National Revival in Europe, Cambridge 1985, s. 23. «Новости НИСЭПИ», выпуск 2, VI 2013, s. 15 (tabela 24). 58 Ibidem, выпуск 4, XII 2013, s. 27 (tabele 7.1–7.5). 56 57

TRÓJJEDYNY NARÓD RUSKI CZY ODRĘBNE WSPÓLNOTY NARODOWE? 277

autodestrukcyjnej wojny z Zachodem i pozbawionego perspektyw zachowania w nich przednowoczesnych norm, zwyczajów, praktyk i instytucji”59. W konsekwencji tego Białorusini wciąż w znacznej części żyją w świecie symboli i postaci sowiecko-białoruskich i sowiecko-rosyjskich. W dalszym ciągu wolą postsowiecką symbolikę państwową niż tę z pierwszych lat niepodległości (do 1995 r.)60. Wśród najbardziej sympatycznych działaczy w największym stopniu ideałowi polityka odpowiadają im w kolejności: A. Łukaszenko (20,9%), P. Maszerow (19,8%), W. Putin (19,8%) i Piotr I (12,1%), co jednoznacznie afiliuje białoruskie preferencje kulturowo i politycznie po stronie Rosji i sowieckości61. Pytani o to, do jakiego narodu najbliżej im pod względem charakteru narodowego, kultury, tradycji, wymieniali w czerwcu roku 1993 i 2013 kolejno: Rosjan (русских) – 50,8% i 46,9%; Polaków – 14,4% i 10,3%; Ukraińców – 8,9% i 5,3%; Zachodnich Europejczyków – 1,1% i 3,4%; Litwinów – 0,9% i 1,5%; „Białorusini niepodobni do nikogo” – 14,6% i 28,6%62. Zarówno w tych, jak i w wielu innych badaniach daje się zaobserwować tendencja kroczenia w większym stopniu niż niegdyś po drodze samodzielnych rozstrzygnięć, do pewnego stopnia oddzielania się od Rosji i Zachodu, wybierania na poziomie świadomości społeczeństwa – ale z pewnością pod wpływem retoryki prezydenta Łukaszenki – własnych dróg rozwoju. Zarazem elektorat Łukaszenki pytany o to, czy jest zwolennikiem łączenia się z Rosją czy z Unią Europejską, wybierał jednoznacznie Rosję (w 2013 r. 54,9%; UE – 20,4%)63. Wyraźny spadek odnotowano między rokiem 2003 a 2013 w poglądzie, że Białoruś w ciągu najbliższych 10 lat wejdzie w skład Rosji – z 33,4% do 18,0%, choć zarazem wzrósł sąd, że Białoruś choć zostanie niepodległym państwem, to jej zależność od Rosji w tym czasie zwiększy się – z 34,9% do 37,9%64. W innym badaniu Białorusini twierdzili, że za 10 lat będzie im bliżej do Rosji – 63,8% niż do UE – 19,2%65. Od wielu lat prowadzone są badania na temat ewentualnego łączenia się z Rosją lub UE. W różnych latach Białorusini opowiadali się przemiennie za jedną bądź drugą stroną, w zależności od sytuacji politycznej lub gospodarczej w kraju i jego otoczeniu. W badaniach z marca i czerwca 2014 r. mając do wyboru Rosję bądź UE opowiadali się częściej za swym wschodnim sąsiadem (w marcu: 51,5%; M. R i a b c z u k, op. cit., s. 369. «Новости НИСЭПИ», выпуск 2, VI 2014, s. 13 (tabela 21). 61 Ibidem, выпуск 1, III 2013, s. 24 (tabela 46) – na następnych miejscach są M. Thatcher, K. Kalinowski i Katarzyna II. 62 Ibidem, выпуск 2, VI 2013, s. 16 (tabela 25). 63 Ibidem, выпуск 1, III 2013, s. 23 (tabela 43). W całym społeczeństwie białoruskim za Rosją optowało wówczas 37,2% respondentów, za UE – 42,1%: ibidem, s. 22 (tabela 41). 64 Ibidem, выпуск 3, IX 2013, s. 16 (tabela 31). 65 Ibidem, выпуск 1, III 2014, s. 39 (tabela 14.1). 59

278

RYSZARD RADZIK

za UE – 32,9% oraz w czerwcu: 46,9%; za UE – 33,1%), aczkolwiek w 2013 r. preferencje ich były odmienne. Zostały one zmienione zapewne pod wpływem konfliktu na Ukrainie i świadomości, że opowiedzenie się po stronie Unii Europejskiej może pociągnąć za sobą tak fatalne następstwa, jak stało się to w przypadku Ukrainy. Mając do wyboru zjednoczenie z Rosją lub nie (co ważne – opcja bez UE), wyrażali swój wyraźny sprzeciw wobec możliwości łączenia się (przeciw – 47,7%; za – 29,3% oraz w czerwcu analogicznie: 54,8% do 24,8%) – co można interpretować jako częściowe potwierdzenie tezy o wybieraniu własnej drogi rozwoju i nasilaniu się dystansowania do Rosji. Podobnie Białorusini wypowiadają się już od wielu lat. Również byli przeciwko wstępowania do UE (44,3%; za – 30,2% oraz w czerwcu analogicznie: 50,8% do 27,4%) – w tym wypadku ich wybory charakteryzowały się w ostatnich latach zmiennością postaw66. Białorusini dość jednoznacznie gotowi przez wiele lat do łączenia się z Rosją, odeszli od tak jednoznacznie wyrażanego poglądu zimą 2006/2007 r. Rozstrzygające były powtarzające się spory gospodarcze z Moskwą, zwłaszcza o ceny gazu. Pod koniec kwietnia 2014 r. Białoruska Pracownia Analityczna (funkcjonująca w Warszawie) przeprowadziła badania na Białorusi, zgodnie z którymi ponad 60% społeczeństwa opowiedziało się za związkiem z Rosją a tylko 18% za wejściem w skład UE (rozziew miedzy obiema opcjami był znacznie większy niż w badaniach NISEPI). Zatem i w tych badaniach Białorusini stojący przed wyborem unikali opcji prounijnej na rzecz bardziej obecnie bezpiecznego integrowania się z Rosją67. Kierujący pracownią Andrej Wardamacki stwierdził: „Po pierwsze, okazało się, że wpływ wydarzeń na Ukrainie na życie Białorusinów jest na tyle duży, że kształtuje ich poglądy na znacznie szerszy krąg zagadnień niż tylko kwestia ukraińska, wliczając w to określanie zarówno ich geopolitycznych orientacji, jak i poziomu ekonomicznego samozadowolenia. Po drugie, w opiniach społeczeństwa białoruskiego jednoznacznie przeważa rosyjska koncepcja”68. Ale zarazem Białorusini pytani w badaniach BISS o to, czy gotowi byliby ponieść negatywne następstwa reform w imię „silnej, samodzielnej, niepodległej Białorusi”, akceptowali taki wybór w 48,1%, co świadczy o wciąż silnej skłonności do wyboru własnej drogi rozwoju a opcja rosyjska – choć kulturowo bardzo bliska – jest wybierana jako polityczna z obawy przed negatywną reakcją Rosji

Ibidem, выпуск 2, VI 2014, s. 14 (tabele 24, 25 i 26). Jak wynika z innych badań, łączenie się (związek) z Rosją większość badanych rozumie nie jako pełne wchłonięcie państwa białoruskiego przez Rosję, ale jako możliwość różnych stopni integrowania się z nią. 68 А. В а р д о м а ц к и й, Белорусы «развернулись» от Европы к России, «Белорусский партизан»? 11 июнь 2014 (zapis 11.06.2014); http://www.belaruspartisan.org/politic/269604/. 66 67

TRÓJJEDYNY NARÓD RUSKI CZY ODRĘBNE WSPÓLNOTY NARODOWE? 279

na skutek ewentualnego zbliżenia Białorusi do Zachodu69. Zdaniem Walerego Karbalewicza, ukraiński kryzys pogłębił rozłam istniejący w społeczeństwie białoruskim, „wydobył na powierzchnię głębokie mentalne archetypiczne wartości białoruskiego socjum”70. Z badań NISEPI wynika, że Białorusini przestali opowiadać się w trzydziestu kilku procentach – jak było to jeszcze w drugiej połowie lat 90. – za utratą niepodległości na rzecz Rosji. Jak widać z tabeli 3, w ciągu ostatnich jedenastu lat znacząco wzrósł procent Białorusinów opowiadających się za stosunkami z Rosją na takiej zasadzie, jak z innymi członkami WNP. Można zaryzykować twierdzenie, że gwałtowny wzrost tej opcji w czerwcu 2014 r. nastąpił pod wpływem konfliktu rosyjsko-ukraińskiego, zwłaszcza na wschodniej Ukrainie i obawy części społeczeństwa białoruskiego, że taki scenariusz może powtórzyć się w ich kraju. W dalszym ciągu jednak preferowany jest ścisły związek obu państw wykraczający poza relacje charakteryzujące kraje WNP (poparcie dla Euroazjatyckiej Unii Gospodarczej wynosi na Białorusi: za – 49,8%, przeciw – 29,6%)71. Spadło bardzo wyraźnie poparcie Białorusinów dla ścisłego połączenia obu państw, praktycznie włączenia Białorusi w skład Rosji. Od uzyskania niepodległości minęły już 23 lata, wyrosło nowe pokolenie niepamiętające lub ledwo pamiętające czasy ZSRS. Innych realiów nie zna, zatem własne państwo uważa za normę. Tym bardziej, że Białoruś jest na tle Ukrainy przykładem gospodarczego sukcesu, o znacznie mniejszym rozwarstwieniu społecznym niż jest to w Rosji, co dla społeczeństwa o silnych tradycjach chłopskich ma duże znaczenie. Na tle Białorusi w Rosji jedynie Moskwa i Petersburg wydają się oazami dobrobytu (średni dochód per capita jest w Rosji jedynie o 13% wyższy niż na Białorusi, na Ukrainie jest dwukrotnie niższy).

69 Готовы терпеть от реформ ради будущего?, «Свободные новости. Снплюс» 1 июля 2014 г., s. 1. W tych samych badaniach za europejską drogą rozwoju i integracją z UE opowiedziało się tylko 10,5% Białorusinów). 70 В. К а р б а л е в и ч, Вырваться из колеи, «Свободные новости. Снплюс» 1 июля 2014 г., s. 2. 71 «Новости НИСЭПИ», выпуск 2, VI 2014, s. 15 (tabela 28).

280

RYSZARD RADZIK

Tabela nr 372 Dynamika odpowiedzi na pytanie: „Który wariant integracji Białorusi i Rosji osobiście by Pan/Pani preferował?” (%) Wariant odpowiedzi 03’03 06’04 12’05 08’06 12’07 12’08 03’09 06’12 06’14 Białoruś i Rosja powinny utworzyć związek niepodległ ych państw 48,0 49,7 52,3 52,2 43,8 43,9 44,0 53,7 43,5 połączonych ściśle politycznie i ekonomicznie Stosunki Białorusi i Rosji powinny być takie, jakie 19,3 25,5 20,7 29,1 36,3 31,0 35,8 28,5 42,5 są z innymi krajami WNP Białoruś i Rosja powinny być jednym państwem, z wspólnym prezydentem, 25,6 15,5 12,0 14,4 13,1 12,1 10,9 13,0 9,8 rządem, armią, flagą, walutą itp.

Analiza zarówno przedstawionych tu badań, jak i wielu innych prowadzonych w społeczeństwie białoruskim od lat, także codzienne postawy Białorusinów świadczą o tym, że zdecydowana większość z nich – na czele z władzami kraju – w pełni akceptuje zawieranie się w rosyjskim kręgu kulturowym, posługiwanie się na co dzień językiem rosyjskim; zarazem Białorusini są zwolennikami politycznej odrębności Białorusi, aczkolwiek, jak wynika z badań, stosunkowo niewielka część społeczeństwa zgłasza gotowość walki o jego przetrwanie w razie zagrożenia jego niezależnego bytu73. Większość Białorusinów na wydarzenia dziejące się na świecie, w tym też tym najbliższym, patrzy przez pryzmat rosyjskich mediów. Z badań dwukrotnie prowadzonych na Białorusi w 2014 r. wynika, że wydarzenia na Majdanie i późniejszy konflikt rosyjsko-ukraiński na Krymie i wschodzie Ukrainy widziane są przez Białorusinów podobnie (choć nie identycznie) jak przez Rosjan, a zasadniczo odmiennie niż chociażby przez Polaków. W czerwcu 2014 r. 62,2% białoruskich respondentów zgodziło się z poglądem, że przyłączenie Krymu do Rosji „To zwrot Rosji ziem rosyjskich (русских), przywrócenie historycznej sprawiedliwości”; natomiast zdanie „To Ibidem, s. 15 (tabela 27). Pytanie zadane w czerwcu 2014 r. brzmiało: „Jeśli by Rosja jednak przyłączyła do siebie całą Białoruś lub jej część, jak by się Pan/Pani zachował?”. Odpowiadano: „Sprzeciwiłbym się z bronią w ręku” – 14,2%; „Starałbym się przystosować się do nowej sytuacji” – 47,7%; „Witałbym z zadowoleniem te zmiany” – 16,5%; „Brak odpowiedzi/Nie wiem” – 21,6%: «Новости НИСЭПИ», выпуск 2, VI 2014, s. 23 (tabela 49). 72 73

TRÓJJEDYNY NARÓD RUSKI CZY ODRĘBNE WSPÓLNOTY NARODOWE? 281

imperialistyczny zabór, okupacja” zaakceptowało tylko 26,9% Białorusinów74. Jednocześnie w tych samych badaniach tylko 18,1% pytanych uznało, że Białoruś powinna dążyć do wstąpienia do NATO a przeciwnego zdania było 61,8%75. Niezależnie od tego, jak sami Białorusini sytuują siebie na mapie cywilizacyjno-kulturowych podziałów kontynentu, ich system wartości i oglądu społecznego świata umieszcza ich w rosyjskim kręgu kulturowym, choć nie są Rosjanami, za takich się nie uważają i dostrzec można różnice między oboma społeczeństwami. Co więcej, stereotypy odróżniające Białorusinów od Rosjan, eksponujące zwłaszcza własne cechy pozytywne i na ogół negatywne Rosjan, zostały w okresie niepodległości wzmocnione76. Zarazem na pytanie o to, w jakim stopniu pasuje Białorusinom zachodni (zachodnioeuropejski i amerykański) wzór ustroju społecznego, jedynie 10,3% z nich stwierdziło, że odpowiada on im w pełni, 38,3% odpowiedziało, że należałoby go przystosować do warunków białoruskich, a 37,5% w różnym stopniu odrzucało go77. Należy zdawać sobie sprawę z tego, że Białorusini (podobnie jak Rosjanie) z zainteresowaniem i wyraźną dozą aprobaty spoglądają na Europę głównie (a zdecydowana większość Rosjan jedynie) ze względu na jej materialny dobrobyt, stąd też zapewnie stosunkowo wysokie poparcie dla odpowiedzi wskazujących na możliwość przystosowania zachodniego wzoru ustroju społecznego do warunków białoruskich. Zróżnicowanie poglądów Białorusinów ma nieco inny kontekst niż chociażby Polaków. Dotyczy niejednokrotnie zasadniczych kwestii ich cywilizacyjnej orientacji na linii Wschód – Zachód, co w Polsce raczej nie ma miejsca. W całym społeczeństwie wciąż bardzo wyraźne są, podobnie jak w Rosji, pozostałości amoralnego człowieka, zwanego homo sovieticus, ponieważ realia białoruskie – instytucjonalne, ustrojowe, w mniejszym stopniu ideologiczne, choć „ideologia państwa białoruskiego” narzucana jest i nauczana masowo nie tylko w szkołach i uniwersytetach – wciąż bliższe są sowieckim niż narodowym bądź liberalnym typu zachodniego. Obok postaw przywykłości do białoruskiej państwowości kształtują się – i jest to niepokojące z punktu widzenia białoruskiej podmiotowości – postawy narodowego (etnicznego) indyferentyzmu. Według badań Narodowej Akademii Nauk Białorusi z 2008 r., 25,7% Białorusinów określało siebie (w stopniu od minimalnego do maksymalnego) jako ci, którym trudno określić swoją narodowość (w 2002 – 15,1%; 2004 – 21,1% – co świadczy «Новости НИСЭПИ», выпуск 2, VI 2014, s. 16 (tabela 31): „Brak odpowiedzi/Nie wiem” – 10,9%. Ibidem, s. 24 (tabela 53): „Brak odpowiedzi/Nie wiem” – 20,1%. 76 Zob. R. R a d z i k, Białorusini: między narodową odrębnością a ruską wspólnotowością, „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej” 2013, z. 2, s. 22–23; także: Беларусь и мир: геополитический выбор и безопасность сквозь призму экономики и культуры, BISS, SA#01/2010RU, 1 июня 2010, s. 4–5. 77 Ibidem, выпуск 3, IX 2013, s. 10 (tabela 16): „Brak odpowiedzi/Nie wiem” – 13,9%. 74

282

RYSZARD RADZIK

o nasilaniu się tego zjawiska). Natomiast „Ja – russkij” (również w stopniu od minimalnego do maksymalnego) określiło siebie w 2002 r. – 29,9% respondentów, w 2004 r. – 40,8% a w 2008 – 46,6%, co wskazuje na nasilającą się – przynajmniej okresowo – tendencję78. „Ja – russkij” nie wykluczało jednoczesnego bycia Białorusinem. Można stwierdzić, że białoruskość kulturowa wciąż jest słabym spoiwem wspólnotowym (szczególnie w konfrontacji z dobrze znaną i cenioną kulturą rosyjską), zwłaszcza na poziomie młodego pokolenia konfrontującego się z atrakcjami tego świata nieporównanie łatwiej niż niegdyś. Nie najlepiej to rokuje na przyszłość, zwłaszcza że państwowość białoruska nie ma zbyt silnych podstaw ekonomicznych i – mówiąc oględnie – raczej nie wyposaża swych obywateli w szeroki zakres wolności. Przywykłość do życia w RB gwarantującej stabilność na poziomie minimum egzystencji, w tym zabezpieczeń socjalnych – nie obudowana silnymi emocjami jakie wyzwala tradycja historyczna, posiadane wolności, idea łączącego jednostki we wspólnotę narodu – może okazać się w czasach trudnych (biorąc pod uwagę ewentualny kryzys gospodarczy i sąsiedztwo z Rosją) wartością niewystarczającą do przetrwania. Należy przy tym zwrócić uwagę na to, że prezydent Bialorusi głosi ideę separatyzmu państwowo-politycznego od Rosjan, a nie kulturowego i narodowego. Co więcej, podejmuje próbę emancypacji białoruskości, ale przez jej wywyższenie w ramach ogólnoruskiego narodu stwierdzeniem, że Białorusini są Rosjanami (русские) ze znakiem jakości, zatem że są od Rosjan w swej ruskości lepsi – ale nie inni. Ta sytuacja wykracza poza europejskie kategorie myślenia o narodzie. Stwarza problemy interpretacyjne, z którymi wielu badaczy ma kłopoty. Ukraińcy W chwili powstania niepodległej Ukrainy w 1991 r. jej sytuacja narodowa była wyraźnie zróżnicowana. W pełni unarodowiona była społeczność ziem należących w okresie międzywojennym do II RP, powielająca niegdyś – zwłaszcza w Galicji – wzory formowania się narodów w Europie łacińskiej, co prawda budując też nacjonalizmy w ich skrajnej formie, co pokazała II wojna światowa. Ludność ukraińska Galicji nigdy w swej większości nie utożsamiała się z rosyjską koncepcją trójjedynego narodu ruskiego, mimo istniejących w tej społeczności w pewnych okresach nurtów „moskalofilskich”. Ukraińcy Wołynia w zasadzie odeszli od tej koncepcji wraz z unarodowieniem, aczkolwiek prawosławie – co zrozumiałe – łączy ich w pewnych fragmentach swej kultury z szeroko pojętą ruskością (niekoniecznie dokładnie typu moskiewskiego). Istniejące na tym Л.И. Н а у м е н к о, Белорусская идентичность. Содержание. Динамика. Социально-демографическая и региональная специфика, Минск 2012, s. 134 (tabela 4.11), 136 i 200 (tabela П.2).

TRÓJJEDYNY NARÓD RUSKI CZY ODRĘBNE WSPÓLNOTY NARODOWE? 283

obszarze nacjonalizmy zostały w ZSRS zamrożone, ale – podobnie jak w Jugosławii – nie zlikwidowane; odżyły po 1991 r. Natomiast Ukraina Naddnieprzańska (obszaru I RP) nigdy nie została w pełni unarodowiona, aczkolwiek na jej obszarze, zwłaszcza w Kijowie, zaistniały środowiska narodowe, a na poziomie całej społeczności tych ziem przetrwały pewne wartości typu zachodniego, czy też, mówiąc ściślej, gotowość do ich restytucji, w tym powielenia procesów narodotwórczych typu zachodniego. Inaczej ukraińskość pojmowana jest na obszarze byłej tzw. Noworosji, czy mówiąc inaczej – na terenach, które nigdy nie należały do Rzeczypospolitej, lecz do Rosji bądź wcześniej do Chanatu Krymskiego. Pomijając zróżnicowanie tego obszaru, znaczna część zamieszkującej go ludności jest wyłącznie rosyjskojęzyczna (zwłaszcza w miastach), uważa siebie – na ogół w większości (pomijając Krym79) – za Ukraińców i zarazem Ruskich, jest silnie związana z kulturą rosyjską, w tym – w mniejszym lub większym stopniu – z myśleniem w kategorii ogólnoruskiej wspólnoty80. Sądzę, że można zaryzykować stwierdzenie, iż pod pewnymi względami (określającymi zwłaszcza przynależność cywilizacyjną) mieszkańcy dawnej Galicji są bardziej podobni swym systemem wartości i postawami do Polaków81 niż do ludności obwodów donieckiego i ługańskiego (mimo że jedni i drudzy W 2008 r. Centrum Razumkowa przeprowadziło badania na Krymie zadając pytanie: „Z jaką tradycją kulturową Pan/Pani się identyfikuje?”, otrzymując odpowiedzi: z rosyjską – 55,5%; sowiecką – 14,6%; ukraińską – 8,6%; krymsko-tatarską – 8,3%; ogólnoeuropejską – 7,4%: Џентр Разумкова, 18 X–9 XI 2008 (wszystkie badania przeprowadzone przez tę instytucję i powoływane w tym tekście były robione na próbie reprezentatywnej), http://www.razumkov.org.ua/ukr/poll.php?poll_id=394 (zapis 18.08.2014). Rok później zapytano mieszkańców Krymu: „Rosjanie i Ukraińcy – to jeden naród (wspólnota społeczno-kulturowa), czy dwa narody?”, otrzymując odpowiedzi: jeden naród – 55,8%; dwa narody – 34,7%; trudno powiedzieć – 9,5%: ibidem, 7–20 maja, http://www.razumkov. org.ua/ukr/poll.php?poll_id=471 (zapis 18.08.2014). 80 Z badań przeprowadzonych przez Centrum Razumkowa w 2005 r. na całej Ukrainie (pytanie: „Na ile są bliskie lub odmienne kultury, tradycje i poglądy następujących grup?”) wynika, że Ukraińcy widzą ogromne podobieństwo (bliskość) dwóch kultur: ukraińskiej i rosyjskiej, wyjąwszy do pewnego stopnia zachodnią część kraju (bliskość szczególnie mocno eksponowana była na południu kraju, a następnie na wschodzie). Podobieństwo do społeczeństw Unii Europejskiej postrzegane było jako bardzo słabe we wszystkich regionach kraju, zwłaszcza na południu. Różnice między Galicją a Donbasem odbierane były we wszystkich regionach Ukrainy jako większe niż podobieństwa. Co więcej, poczucie bliskości z kulturą rosyjską oceniano jako większe niż istniejące między Galicją a Donbasem (i centrum kraju): Џентр Разумкова, 20 XII–27 XII 2005, http://www.razumkov.org. ua/ukr/poll.php?poll_id=745 (zapis 18.08.2014). 81 Aczkolwiek mieszkańcy zachodu Ukrainy (a więc nie tylko Galicji, ale i Wołynia), pytani w 2005 r. do jakiego narodu są najbardziej podobni, odpowiedzieli: do Rosjan – 23,8%, do Polaków – 11,4% ( Polacy byli we wszystkich regionach umieszczani na drugim miejscu po Rosjanach (średnio dla całej Ukrainy: Rosjanie – 54,2%; Polacy – 7,0%): Џентр Разумкова, 20 XII–27 XII 2005, http:// www.razumkov.org.ua/ukr/poll.php?poll_id=773 (zapis 18.08.2014). 79

284

RYSZARD RADZIK

w większości uważają się za Ukraińców)82. Natomiast ci ostatni są bliżsi Rosjanom niż mieszkańcom Lwowa. W 1994 r. przeprowadzono w Doniecku i we Lwowie badania opinii publicznej (metodą ankietową). Badania te wykazały bardo duże różnice preferencji społeczno-politycznych między społecznościami obu miast. Zwolennikami proklamacji niepodległości Ukrainy w 1991 r. było 90,4% mieszkańców Lwowa i tylko 28,0% mieszkańców Doniecka83. W przeciwieństwie do lwowiaków, większość (57%) respondentów w Doniecku była zwolennikami „nowego zjednoczenia” z Rosją. „Na skali siedmiopunktowej, gdzie pozycja 1 oznaczała «Ukraina i Rosja powinny być całkowicie odrębnymi państwami», a pozycja 7 – «Ukraina i Rosja powinny stanowić jedno państwo», ludność Lwowa osiągnęła wynik 2,20, ludność Doniecka zaś – 5,74”84. Różnice w tak ważnej kwestii, jak odrębne lub wspólne państwo z Rosją były zatem duże. O ile 74,4% mieszkańców Lwowa odniosło się pozytywnie lub bardzo pozytywnie do zmian politycznych po 1991 r., to w Doniecku 88,2% odpowiadających odniosło się do nich negatywnie lub bardzo negatywnie. Mieszkańcom Doniecka najwyraźniej nie podobało się oddzielenie Ukrainy od Rosji oraz zmiany polityczne zaistniałe po upadku ZSRS. Odnośnie innej kwestii: we Lwowie najbardziej byli nielubiani komuniści, w Doniecku nacjonaliści85. Należałoby tu dodać, że wschód Ukrainy jest pod pewnymi względami podobny tożsamościowo do Białorusi (ma jednak większy procent ludności rosyjskiej), jest jednak bardziej zsowietyzowany i zrusyfikowany (podobieństwa można się doszukiwać także – może nawet zwłaszcza – między Białorusią, szczególnie zachodnią, a centrum Ukrainy, ale na pewno nie jej zachodem). Analogie te są jednak dość ryzykowne. Na obu obszarach (poza zachodem Ukrainy i częściowo centrum) postawy narodowe są/były bardzo często utożsamiane z nacjonalizmem jako czymś niezwykle negatywnym (Majdan i jego następstwa tę sytuację zmieniają, zwłaszcza w centrum kraju). Wynika to nie tylko z pozostałości praktyk sowieckich, ale i kulturowych uwarunkowań preferowania innego typu „narodu” w ramach rosyjskiego, prawosławnego kręgu kulturowego. Trójjedyny naród Nacjonalizm Ukraińców galicyjskich – niezależnie od jego wymiaru negatywnego, tradycji ludobójczych (dotyczą one bardziej mieszkańców Wołynia) oraz w swych fragmentach filiacji nazistowskich z okresu II wojny światowej – ma korzenie europejskie (podobnie jak wiele innych nacjonalizmów w Europie), w przeciwieństwie do sowieckości – sformowanej w Moskwie i posiadającej – wbrew temu co twierdził Sołżenicyn – wyraźnie rosyjskie korzenie kulturowe (choć nie tylko takie). 83 J. H r y c a k, Po obu stronach Zbrucza? Regionalizm i tożsamość narodowa na Ukrainie po upadku Związku Sowieckiego, [w:] Tematy polsko-ukraińskie. Historia. Literatura. Edukacja, pod red. R. Traby, Olsztyn 2001, s. 135. 84 Ibidem, s. 136. 85 Ibidem. 82

TRÓJJEDYNY NARÓD RUSKI CZY ODRĘBNE WSPÓLNOTY NARODOWE? 285

ruski różni się od narodu polskiego czy czeskiego nie tylko swym złożonym zasięgiem społecznym, ale i innymi treściami „bazy społecznej” charakteryzującymi wschodniosłowiańskie zbiorowości prawosławne: słabością postaw personalistycznych, kolektywizmem, słabo wykształconymi – jak już wcześniej wspominano – więziami poziomymi, natomiast silnymi pionowymi, mniejszą aktywnością (inicjatywą) społeczną, a jeśli zaistniałą to uruchamianą odgórnie, po części sakralnym charakterem wspólnotowości (ruskiej), codzienną labilnością postaw i ich słabym wymiarem powinnościowym w obszarze narodowym, słabiej odczuwaną etnicznością, inaczej traktowaną moralnością, instytucjami nastawionymi nie na upodmiotawianie jednostek, grup i całego społeczeństwa a na przekazywanie poleceń z góry w dół, zatem reprezentowanie interesów władzy a nie rozwiązywanie problemów ważnych dla społeczeństwa, także znacznie silniej niż w Europie odczuwaniem kategorii „swój” – „obcy”. W innych badaniach, prowadzonych w 1996 r. we Lwowie i Doniecku w ramach grup fokusowych (robotników w średnim wieku), okazało się, że grupy donieckie byłyby w znacznym stopniu gotowe zaakceptować niezależność Ukrainy pod warunkiem, że byłoby to państwo sprawnie funkcjonujące, stabilne, co świadczy o tym, że niepodległość kraju nie była dla nich wartością autoteliczną, lecz traktowali ją instrumentalnie. Widziano też Ukrainę zdecydowanie bliżej Rosji niż Europy. Zarazem, co interesujące, większość uczestników badania w Doniecku opowiedziała się przeciwko podziałowi Ukrainy na odrębne państwa, zatem za tym, by ich region pozostawał w składzie Ukrainy. Mieszkańcy Lwowa pytani o terytorium, z którym się utożsamiają, mówili, że ich ojczyzną jest Ukraina. W Doniecku nie było to tak oczywiste. Wskazywano zarówno na Rosję, jak i Ukrainę i dopiero dodatkowe pytania uświadamiały badanym, że pytanie dotyczy Ukrainy86. Pytano też o inne kwestie. „Mieszkańcy Lwowa skłaniali się ku twierdzeniu, że każdy powinien sam dbać o siebie, w Doniecku ludność wolała natomiast postrzegać rząd jako gwaranta pracy i wysokiego standardu życia społeczeństwa”87. Badania te dość dobrze charakteryzowały sytuację istniejącą na Ukrainie, także w okresie późniejszym. Sprowadzanie różnic pomiędzy wschodem a zachodem głównie do stopnia unarodowienia (także języka) obu regionalnych społeczności byłoby dużym uproszczeniem. Czynnikiem pierwotnym, bazowym, różnicującym odpowiedzi był stopień sowietyzacji, co z kolei – możemy zaryzykować taką tezę – było pozytywnie skorelowane ze stopniem uwewnętrznienia rosyjskości jako niegdysiejszego nośnika sowieckości, a negatywnie ze stopniem unarodowienia, jako że ideologia narodowa zawierała elementy sprzeczne z klasową, sowiecką. Uzy J. H r y c a k, op. cit., s. 136–137. Ibidem, s. 138.

86 87

286

RYSZARD RADZIK

skiwane odpowiedzi były najsilniej skorelowane z przynależnością regionalną, zatem rosyjskojęzyczny Ukrainiec był we Lwowie socjalizowany w środowisku większościowym, wyznającym w znacznym stopniu inne wartości i preferującym odmienne postawy od tych jakie dominowały w Doniecku, niezależnie od pochodzenia etnicznego (narodowego) jego mieszkańców. Zatem Donieck (jest on symbolem sowieckich regionów wschodu) socjalizował prosowiecko, a Lwów paronarodowo, za czym krył się cały zestaw wartości związanych z Zachodem. Ukraina różni się pod tym względem od Białorusi, na której nie ma żadnego znaczącego swą wielkością, w pełni unarodowionego obszaru. Interesujące badania nad łączeniem się Ukrainy z Rosją/Unią Celną bądź z Unią Europejską prowadzone są od lat przez różne ośrodki socjologiczna na Ukrainie, podobnie jak to ma miejsce na Białorusi. Najnowsze (z dostępnych) zostały wykonane w maju 2014 r. i zawiera je tabela nr 4. Tabela nr 488. „Gdyby w najbliższą niedzielę odbywało się referendum dotyczące tego, gdzie ma wstępować Ukraina – do Unii Europejskiej czy do Unii Celnej z Rosją, Białorusią i Kazachstanem, jaką decyzję by Pan/Pani podjął? % ...głosowałby Pan/Pani za wstąpieniem do Unii Europejskiej ...głosowałby Pan/Pani za wstąpieniem do Unii Celnej z Rosją, Białorusią i Kazachstanem ...lub nie wziął udziału w takim referendum? Trudno powiedzieć/Nie wiem Suma

Ukraina

Zachodnia

Centralna

Południowa

Wschodnia

46,8

82,3

57,9

28,3

11,7

27,1

4,6

11,8

36,7

63,3

12,2

5,5

11,5

18,3

14,2

14,0 100,0

7,7 100,0

18,8 100,0

16,8 100,0

10,8 100,0

Różnica między dwiema podstawowymi opcjami wynosiła – uwzględniając dokonane przez respondentów wybory – prawie 20% (46,8% – UE i 27,15 – UC), choć jeszcze w lutym 2014 r. było to tylko 5,3%89. Natomiast fundamentalnie różniły się swymi opcjami: zachód i wschód. Wstąpienie do UE wybierane jest 88 Киевский международный институт социологии, 22 IV–14 maja 2014, tablica nr 2, badania nie objęły Krymu (wszystkie badania przeprowadzone przez ten instytut i powoływane w tym tekście były robione na próbie reprezentatywnej), http://www.kiis.com.ua/?lang=rus&cat=reports &id=336&t=3&page=1 (zapis 27.08.2014). 89 Świadczy to o innym typie reakcji na agresję Rosjan na Ukrainie w porównaniu z Białorusią. O ile Białorusini bronią się przed ewentualnym konfliktem podporządkowując się Rosji, to Ukraińcy

TRÓJJEDYNY NARÓD RUSKI CZY ODRĘBNE WSPÓLNOTY NARODOWE? 287

częściej od bycia członkiem Unii Celnej z dwóch względów. Po pierwsze, UE kojarzy się z zamożnością Zachodu, a UC raczej nie, po drugie, ważne jest dla zachodu kraju i częściowo centrum ze względów na ich kulturowo-polityczną proeuropejską orientację, zmęczenie korupcją i brak wyraźnej modernizacji kraju. Na Ukrainie wschodniej i południowej przeważa opcja na rzecz UC, ale też więcej osób głosuje tam za UE niż na zachodniej za UC, więcej jest też osób głoszących, że powstrzymają się od głosowania – między innymi ze względu na to, że na rzecz UC przemawia tu tylko jeden argument (z dwóch poprzednio wymienionych): bliskość cywilizacyjna tej organizacji, a nie zamożność krajów, jakie reprezentują. Wyniki innych badań z lutego 2014 r. zawiera tabela nr 5. Niestety, analogiczna tabela dotycząca Białorusi (nr 3) zawiera nieco inne pytania (brak opcji z zamkniętymi granicami... – co jest znaczące i sugeruje, że badacze uważają, iż zwolenników takiego rozwiązania byłoby na Białorusi bardzo mało). Tabela nr 590. Jakie chciałby Pan/Pani, by były relacje między Ukrainą a Rosją? % Zachód Centrum Południe Wschód Ukraina Mają być takie, jak z innymi państwami – 24,0 20,9 10,5 2,0 14,7 z zamkniętymi granicami, wizami, cłami Ukraina i Rosja mają być państwami niepodległymi, ale przyjaznymi – z otwartymi 66,7 69,7 63,8 72,2 68,0 granicami, bez wiz i ceł Ukraina i Rosja mają połączyć się w jedno 0,7 5,4 19,4 25,8 12,5 państwo Trudno powiedzieć/Brak odpowiedzi 8,6 3,9 6,3 0,0 4,7

Z danych zawartych w tabeli nr 5 wynika, że na Ukrainie – podobnie jak na Białorusi, choć dane są tylko częściowo porównywalne – przeważa opcja niepodległościowa (z otwartymi granicami, bez wiz i ceł), z przyjacielskimi stosunkami z Rosją, co więcej, jej zwolennicy stanowią bezwzględną większość we wszystkich regionach kraju. Wynika to zapewne z pozostałości praktyk okresu ZSRS, związków kulturowo-gospodarczych, jak i względów pragmatycznych. Opcja z zamkniętymi granicami jest wyraźnie zaznaczona na zachodzie i w centrum (1/4 i 1/5 odpowiedzi), a chęć połączenia się z Rosją w jedno państwo wybrało więcej respondentów na Ukrainie (12,5%) niż na Białorusi (9,8%) w tym samym w sytuacji istniejącego już konfliktu (zatem obie sytuacje nie są w pełni porównywalne), dystansują się od swojego wschodniego sąsiada. 90 Киевский международный институт социологии, 8–18 luty 2014, http://www.kiis.com.ua/? lang=ukr&cat=reports&id=236&page=4&t=3 (zapis 27.08.2014).

288

RYSZARD RADZIK

2014 r. Co więcej, na Ukrainie wybrało połączenie z Rosją około ¼ mieszkańców wschodu i 1/5 południa, w przeciwieństwie do prawie braku zwolenników takiego wyboru na zachodzie kraju (0,7%) i paroprocentowej wielkości w centrum (5,4%). W badaniach tych nie pojawia się „opcja konformistyczna” oznaczająca wybór takiej orientacji, która zapewnia spokój i brak działań wojennych. Postawy takie występują lub mogą występować w niektórych rejonach kraju jako opowiadanie się po stronie ukraińskiej (jej armii) bądź rosyjskiej (rosyjsko-donbaskich sił zbrojnych), w zależności od tego, kto będzie miał szansę na zapewnienie szybszego i trwalszego – w oczach mieszkańców – spokoju i pokoju. Dotyczy to obszarów sowiecko-ruskich, a nie unarodowionego zachodu kraju. W tych samych badaniach z lutego 2014 r. za połączeniem w jedno państwo z Rosjanami opowiedziało się 31,8% ukraińskich Rosjan i 8,7% Ukraińców – i są to wyniki znaczące, zwłaszcza że można przypuszczać, że nie wszyscy Rosjanie ujawniali tego typu poglądy. Opowiadanie się za zjednoczeniem wzrastało wraz z wiekiem, a opcja z zamkniętymi granicami była tym rzadziej wybierana im starszy wiek respondentów, co dobrze rokowało umocnieniu się ukraińskiej niepodległości w dłuższej perspektywie czasowej. Ogromne różnice widoczne były między regionami i między 2013 r. a lutym 2014; co ciekawe, zwolenników łączenia się na ogół przybywało nie tylko w niektórych obwodach wschodu kraju (w donieckim i charkowskim) i na południu (w odeskim, zaporożskim, dniepropietrowskim, na Krymie), ale nawet w centrum (w połtawskim, kijowskim, w Kijowie) w przeciwieństwie do zachodu (spadki w lwowskim z 0,3% do 0,0%, w centrum w winnickim, na wschodzie – o dziwo – w ługańskim). W ciągu niecałego ostatniego roku możemy mówić o polaryzacji nie tylko na poziomie całego kraju, ale prawdopodobnie w niektórych przypadkach i w ramach miejscowych społeczności. Jeśli chodzi o ewolucję omawianych w tabeli nr 5 opcji między rokiem 2008 a 2012, to interesujące różnice wystąpiły głównie na poziomie odpowiedzi na pytanie o łączenie się w jedno państwo. W latach 2008–2010 odpowiedzi wahały się między 16 a 23 %, po czym spadły do 14–16%, w 2013 wyniosły tylko 9%, a w 2014 – 12% (w zaokrągleniach). Być może rządy prezydenta Juszczenki orientowały społeczność postsowiecko-ruską bardziej na Moskwę (z obawy przed tendencjami okcydentalizacyjnymi), a Janukowycza stabilizowały jej poczucie związku z Kijowem (potwierdzały możliwość kontynuacji jej opcji wschodniej w ramach Ukrainy). Analogiczne badania rosyjskie nie odnotowały w tym okresie takich zmian91. Według badań Grupy Socjologicznej „Rejtynh” z sierpnia 2013 r., Ukraińcy pytani o to, czy dzisiaj poparliby niegdysiejszą decyzję o ogłoszeniu niepodległości przez Ukrainę, odpowiedzieli: tak – 61%, nie – 28%, przy czym na zachodzie Ibidem.

TRÓJJEDYNY NARÓD RUSKI CZY ODRĘBNE WSPÓLNOTY NARODOWE? 289

kraju tak odpowiedziało 89% pytanych, na północy – 73%, na wschodzie – 44%, na południu – 48%, a w Donbasie – 32%. Zarazem w latach 2010–2013 odnotowano – w oparciu o samooceny pytanych – wzrost postaw propatriotycznych o 4%. W tych samych badaniach Ukraińców gotowych walczyć z bronią w ręku o terytorialną niepodzielność państwa było więcej niż – jak wynikało to z wcześniej przytoczonych danych – Białorusinów: tak odpowiedziało 46%, nie – 44%, przy czym na zachodzie kraju tak odpowiedziało 53% pytanych, na północy 59%, na wschodzie – 36%, na południu 26%, a w Donbasie 46%. W tych badaniach największymi przeciwnikami walki z bronią w ręku byli mieszkańcy południa kraju – „nie” odpowiedziało tam aż 63%, następnie – wschodu kraju i dopiero na trzecim miejscu – oddzielnie wyróżnionego Donbasu. Natomiast północ kraju (Kijów, obwody: kijowski, żytomierski, sumski i czernihowski) wyraziło większą wolę walki niż zachód92. Oczywiście, czym innym jest głoszenie chęci walki w czasach pokoju a czym innym podjęcie jej podczas wojny (co zresztą okazało się rok po badaniach), ale uzyskane odpowiedzi wyraźnie różnicują kraj na poziomie świadomości i postaw respondentów. Przytłaczająca większość badań pokazuje pęknięcie społeczeństwa ukraińskiego według zarysowanych tu granic. Interesujące jest to, że w przypadku Donbasu większy procent odpowiadających jest gotowych walczyć z bronią w ręku o niepodzielność terytorialną państwa (46%) niż było zwolennikami niepodległości (32%). Odwrotnie jest w przypadku zachodu kraju, gdzie walczyć jest gotowych 53%, a zwolennikami niepodległości jest 89%. Być może Donbas był wówczas gotów walczyć dlatego, że była to Ukraina Janukowicza a ta Poroszenki jest mu obca – i teraz realizuje opcję projanukowiczowską (w jej ekstremalnym prorosyjskim wymiarze) z bronią w ręku. To oczywiście świadczy o braku jednolitej świadomości narodowej na poziomie całego społeczeństwa. Ważniejsze są opcje regionalno-kulturowe, orientacje polityczne niż stojący ponad nimi interes narodowy. Naród nie wydaje się być dla części społeczeństwa wartością autoteliczną, której podporządkowują się inne. Niewątpliwie, sowieckość objęła niegdyś swoimi wpływami całą Ukrainę, podobnie jak Białoruś i Rosję. Różnica polega jednak na tym, że na wschodzie Ukrainy konstytuowała ona tamtejszą społeczność w jej zasadniczych mechanizmach zaistnienia, co w dawnej Galicji raczej nie miało miejsca. Silna tożsamość narodowa broniła przed sowietyzacją (ograniczała ją) nie tylko mieszkańców Galicji, ale także republik nadbałtyckich. Natomiast budowanie społeczności sowieckiej na wschodzie Ukrainy było o tyle łatwiejsze w porównaniu z niektórymi Соціологічна група «Рейтинг», 9–18 sierpnia 2013, (badania reprezentatywne), http://ratinggroup.com.ua/upload/files/RG_Patriotyzm_082013.2.pdf (zapis 28.08.2014). Prezentowane dane procentowe są sumowaniem odpowiedzi: „Zdecydowanie tak” + „Raczej tak” lub „Zdecydowanie nie” + „Raczej nie”.

290

RYSZARD RADZIK

innymi regionami ZSRS, chociażby z Czeczenią lub Dagestanem, że obszar ten pozbawiony był konfliktów narodowych, zamieszkiwała go praktycznie wyłącznie ludność słowiańska, niewiele różniąca się od siebie, o braku wyraźnych tradycji narodowych (bliska kulturowo do Rosjan jako głównych nośników sowieckości), w sytuacji słabości podziałów etnicznych, istnienia wielu mieszanych małżeństw. Ludność ta, podobnie jak było to na Białorusi, przeszła od świadomości etnicznej, a więc przednarodowej okresu carskiego (sytuacji powszechnego analfabetyzmu chłopów i robotników) do świadomości typu sowieckiego, a więc o podłożu klasowym, co nie było trudne do przyjęcia w tym środowisku. Narodowość była dla nich często rubryką w dowodzie osobistym, tzw. narodowością paszportową. W Doniecku było się Ukraińcem, bo Donieck był w USRS i tak kiedyś zapisano w dowodzie bądź dziadek lub „ojciec kiedyś mówił, że jesteśmy Ukraińcami i naszywki na koszuli mamy ukraińskie”93. Najczęściej nie stała za tym żadna wyraźnie zarysowana i emocjonalnie pojmowana ideologia. Inni uważali się za Rosjan, bo z Rosji przyjechali ich przodkowie (lub oni sami), bądź też pochodzili z małżeństw mieszanych lub ulegli z jakichś względów silnej rusyfikacji. Na co dzień było się Ruskim, zanurzonym w sowiecko-rosyjskim świecie, niegdyś członkiem wspólnoty postprawosławnej, obecnie znów prawosławnej łączącej Rosjan, Ukraińców i Białorusinów, różniących się według nich regionalnie, mało zauważalnie. Był/jest to świat obecnie w zasadzie niepodatny na powielanie procesów narodotwórczych typu zachodniego. Można by powiedzieć, że jest to świat nowoczesnej, zsowietyzowanej tutejszości, tak bardzo widocznej niegdyś w swej formie przedindustrialnej szczególnie na Białorusi, a dzisiaj charakteryzujący zwłaszcza orientację prołukaszenkowską, obecny także w wielu rejonach Ukrainy, zwłaszcza wschodu i południa kraju. Ukraińskość pojmowana była na tych obszarach USRS głównie republikańsko (tzn. jako zawieranie się w granicach republiki), obecnie państwowo, zatem jeśli mówiono o narodzie ukraińskim to – pomijając naukowe uprawnienie tego – na wschodzie miano na myśli zbiorowość polityczno-państwową, na zachodzie naród rozumiany był inaczej, przede wszystkim etnicznie. Oczywiście, istniały jednostki i grupy ludzi myślących inaczej, ale to nie oni stanowili większość. Świat podziałów w Europie był światem innym, ale i w Rosji było wiele podziałów, chociażby na Przedkaukaziu. W 2012 r. Centrum Razumkowa zadało Ukraińcom pytanie „Czy Ukraina jest państwem europejskim?”. Odpowiedzi zawiera tabela nr 6. Wynika z nich, że Ukraińcy uważają, że ich państwo jest europejskie przede wszystkim w sensie geograficznym, także – choć już w mniejszym stopniu – w historycznym, natomiast raczej nie w kulturowym i na pewno nie w sensie politycznym i spo93

Według relacji z przeprowadzonej niegdyś rozmowy.

TRÓJJEDYNY NARÓD RUSKI CZY ODRĘBNE WSPÓLNOTY NARODOWE? 291

łecznym (socjalnym). Zapewne wschód i południe prezentują takie poglądy, gdyż jest im bliższa Rosja (i ich aspiracje europejskie są słabe), natomiast zachód ma świadomość zapóźnień – zwłaszcza gospodarczych, socjalnych i politycznych – w stosunku do krajów położonych na zachód od Ukrainy. Tabela nr 694. „Czy Ukraina jest państwem europejskim?” % W sensie... Ekonomicznym Społecznym Politycznym Kulturowym Historycznym Geograficznym

Tak 12,7 17,1 23,6 41,9 58,3 76,6

Nie 77,6 72,7 65,5 48,3 29,6 15,8

Trudno powiedzieć 9,7 10,2 10,9 9,8 12,1 7,6

O społeczeństwie Donbasu wypowiedział się w połowie maja 2014 r. w tonie zdecydowanym Jurij Łucenko – szef MSW w rządzie Julii Tymoszenko, jeden z liderów rewolucji na Majdanie – w udzielonym „Rzeczpospolitej” wywiadzie: Najtrudniejsza sytuacja jest w Donbasie. To specyficzny przypadek. Tam nie żyje ani ukraiński, ani rosyjski naród, tylko naród sowiecki. To region przemysłowy, który powstał z myślą o zaspokajaniu potrzeb całego ZSRR i już z taką mentalnością pozostał. Nigdzie na obszarze postsowieckim w jednym miejscu nie żyje tak ogromny fabryczny proletariat. Niestety, w czasie 23 lat niepodległości żaden ukraiński rząd na poważnie nie próbował tej sytuacji zmienić95.

Źródła obecnego konfliktu tkwią między innymi w tożsamościowej specyfice mieszkańców Donbasu, której nadano wyraźny wymiar polityczny. Pod koniec II wojny światowej i w ciągu paru lat po niej na zachodniej Ukrainie starli się ze sobą nacjonaliści UPA (i stojące za nimi społeczeństwo) i przysłani ze wschodu Ukrainy żołnierze Armii Czerwonej, aparat partyjny, urzędnicy a nawet pracownicy oświaty – niosący tej części kraju sowieckość. Obie strony zapamiętały konsekwencje tych walk. Kraj podzielił się na „wschodniaków” i „zachodniaków”. Konflikt tlił się dziesięciolecia, także po 1991 r., wrócił podczas Majdanu 2004, który znów bardzo wyraźnie podzielił Ukrainę na dwie części, potem w wyborach Центр Разумкова, 30 III–4 IV 2012, http://www.razumkov.org.ua/ukr/poll.php?poll_id=673 (zapis 28.08.2014). 95 Putin Polsce tego nie daruje. [Z Jurijem Łucenko rozmawiał Jędrzej Bielecki], „Rzeczpospolita”, 16 maja 2014, s. A10. 94

292

RYSZARD RADZIK

prezydenckich 2010 i ich następstwach96. Skutki tego przejawiały się w zbliżaniu się mieszkańców regionu do Rosji i rosyjskości. Doniecka tożsamość regionalna kształtowała się – pisze lwowski historyk Wasyl Rasewycz – poprzez konfrontację i uwypuklenie różnic z innymi regionami, przez co nabrała cech antyukraińskich97.

Jest oczywiste, że walki z przysyłanymi przez Rosjan oddziałami (a także donbaskimi ochotnikami) pociągające za sobą śmierć tysięcy Ukraińców, zasadniczo wzmocnią orientację narodową na Ukrainie, choć rozstrzygnięcia wojskowe w chwili pisania tego tekstu jeszcze nie nastąpiły i ostateczne losy państwa ukraińskiego jeszcze nie są znane. Można jednak zaryzykować tezę, iż procesy narodowych podziałów w ruskim trójjedynym świecie są w znacznym stopniu skutkiem zderzenia wyraźnie różniących się systemów wartości i postaw – co prawda niekiedy nakładających się na siebie wielowarstwowo terytorialnie, czasowo, na poziomie grup i jednostek – zakorzenionych głęboko w historii, choć modyfikowanych współcześnie: zachodniego z (post)sowiecko-prawosławno-wschodniosłowiańskim. To widać daleko bardziej na Ukrainie niż na Białorusi. Upraszczając typologicznie rzeczywistość możemy mówić o dwóch kręgach kulturowych, bądź też o zderzeniach dwóch cywilizacji: rosyjskiej z zachodnią. Przejmowanie wzorów i wartości z Zachodu (z zewnątrz lub bezpośrednio od własnych środowisk zakorzenionych na tym obszarze, przykładem Ukraińcy galicyjscy i okcydentalna orientacja narodowa na Białorusi), w sytuacji rozluźnienia kontroli nad tymi społeczeństwami przez Rosję, rozbija ruską wspólnotowość. Rodzi to ogromne napięcia wewnątrz tych społeczeństw, a przede wszystkim zagraża ruskiej wspólnotowości, której Rosjanie nadali niegdyś wyraźny wymiar polityczno-imperialny. Jest zagrożeniem jednego z fundamentów imperialno-kulturowej rosyjskości. Rosjanie mają z tym ogromny problem. Jest to problem ich samych, ich kolonialnej historii, rozpadu świata, który stworzyli i w czasach pokojowych nie mogą go kontrolować, są już niekiedy za mało atrakcyjni kulturowo, a przede wszystkim zbyt słabi gospodarczo. Ze słabości wynikają ich frustracje i agresje. Donbas odnajdujący się od pokoleń w anarodowym świecie sowiecko-ruskim znalazł się po wygranej Majdanu i chęci przyłączenia się Kijowa do Europy w sytuacji jednoznacznego zderzenia kultur. Konflikt wywołany został strachem jego mieszkańców – podatnych na rosyjskie manipulacje propagandowe – przed załamaniem się ostatecznym starego świata i zwycięstwem obcości.

W. R a s e w y c z, Kiełbasa to kiełbasa, „Nowa Europa Wschodnia” 2014, nr 4, s. 28–31. Ibidem, s. 30.

TRÓJJEDYNY NARÓD RUSKI CZY ODRĘBNE WSPÓLNOTY NARODOWE? 293

Ukraińcy przez dwadzieścia trzy lata niepodległości nie potrafili przezwyciężyć podziału na dwie orientacje: etnonarodową i sowiecko-ruską98, które co prawda nie były ostro rozgraniczone terytorialnie (a niekiedy nawet na poziomie jednostek), ale skupiały się ze szczególnym nasileniem na odrębnych obszarach i w oddzielnych społecznościach. O ile sytuacja na zachodzie kraju jest i zapewne będzie pod tym względem stabilna to wschód i południe Ukrainy są społecznie bardziej labilne, podatne na naciski zewnętrzne, zwłaszcza uwarunkowane militarnie. Orientacja sowiecko-ruska ma charakter regionalno-peryferyjny zarówno w ramach politycznie pojmowanej ukraińskości, jak i szeroko pojętej ruskości (a nawet do pewnego stopnia potencjalnej rosyjskości). Na Ukrainie wystąpiło zjawisko pogłębiania się polaryzacji postaw społecznych, nie w aspekcie klasowym, jak to często bywa w gospodarkach wolnorynkowych, ale kulturowo-terytorialnym, co biorąc pod uwagę sąsiedztwo z tradycyjnie agresywną Rosją, jest niezwykle groźne dla jej stabilności i terytorialnej jedności. Skutki tego widoczne są już w Donbasie, aczkolwiek z badań wynikało, że jeszcze przed kilku laty orientacje kulturowe nie przekładały się tak wyraźnie na opcje polityczno-militarne. Kolejny Majdan, a w konsekwencji tego zwrot w kierunku Zachodu został wywołany gwałtowną zmianą polityki Janukowycza a następnie zbrojną interwencją Rosjan. Wschód akceptujący przez ponad 20 lat realia przypominające mu zubożały ZSRS zaprotestował w obawie przed rewolucją kulturową odrywającą go – w mniemaniu znacznej części mieszkańców Donbasu – od ruskości, swojskości. Odebrał to – pod wpływem rosyjskiej propagandy – jako przewrót cywilizacyjny, zderzenie się z obcą mu ideą narodową ukraińskiej separacji od Rosji na rzecz okcydentalnego Zachodu. Przegrał jego lider na rzecz nowego – w co uwierzono – wschodowi obcego, co gwałtownie wyostrzyło istniejące podziały. Jak wynika z badań, nowe władze w opinii społecznej nie zostały uznane na wschodzie za legalne w obwodzie donieckim i ługańskim, a częściowo także w charkowskim99. Wiele wskazuje na to, że wspólnota ogólnoruska załamuje się/słabnie przynajmniej w części Ukrainy, ale upłynęło jeszcze zbyt mało czasu, by procesowi temu nadać jednoznaczny i ostateczny wymiar. Analizowanie badań socjologicznych na Ukrainie, skupiając się – wzorem Białorusi – na uzyskanych średnich, ma niewielki sens, jako że zróżnicowanie regionalne u naszego południowo-wschodniego sąsiada jest zbyt duże, by średnie te mogły mieć wysoką wartość

Jak się okazało, nie zaakceptowali też w pełni propagowanej przez państwo idei narodu politycznego. 99 Киевский международный институт социологии, 8–16 kwietnia 2014, http://www.kiis.com. ua/?lang=ukr&cat=reports&id=302&page=4&t=3 (zapis 29.08.2014). 98

294

RYSZARD RADZIK

eksplansacyjną. Stąd też skupianie się w rozważaniach dotyczących Ukrainy na danych dotyczących poszczególnych regionów kraju. *** Sumując powyższe rozważania, można stwierdzić, iż w opinii większości Rosjan, ale także Białorusinów i znacznej części Ukraińców istnienie trójjedynego narodu ruskiego – powtórzmy: podtrzymywanego na poziomie faktycznie istniejących związków, a nie werbalizowanej terminologii – nie zakłada zawierania się tej wspólnoty w jednym państwie; dzisiejsze państwowości: ukraińska i białoruska traktowane są przez Rosjan do pewnego stopnia jako przedłużenie republik radzieckich (z umownymi granicami, łatwo przekraczalnymi, brakiem ceł) – powiązanymi ściśle ze sobą politycznie (militarnie), gospodarczo i kulturowo. Dopiero naruszenie tej zasady – a tak Rosjanie odczytali następstwa Majdanu – wywołuje ostrą agresję Rosjan nie będących w stanie zaakceptować rozpadu budowanej przez nich przez wieki wspólnotowości jako istotnego składnika rosyjskości i Rosji – w ich imperialnych wymiarach100. Niewątpliwie, nie bez znaczenia dla omawianych tu procesów będzie miało zjawisko etnicyzacji rosyjskiego nacjonalizmu, obserwowane po rozpadzie ZSRS. To rodzi i będzie rodziło nowe napięcia. Procesy zachodzące w Europie Środkowo-Wschodniej po rozpadzie komunizmu, w tym ZSRS, nadały koncepcji Huntingtona wymiar empiryczny. Udane reformy gospodarcze i polityczne dokonały wyłącznie kraje łacińskie (na obszarze postsowieckim: Estończycy, Łotysze i Litwini), w przeciwieństwie do prawosławnych Rosjan, Ukraińców (odrębnego potraktowania wymagałaby tu Galicja) i Białorusinów. Okazało się, że Rosjanie stworzyli wokół sfery sacrum sieć świeckich wartości i instytucji dysfunkcjonalnych wobec wymogów współczesności. Według badań Gallupa z grudnia 2013 r. obywatele wszystkich trzech państw słowiańsko-prawosławnych uznali, że straty z rozpadu ZSRS przewyższają korzyści, w przeciwieństwie np. do mieszkańców Turkmenistanu, Kazachstanu, Azerbejdżanu i Gruzji101. Rosjanie zbudowali cywilizację niesprawną gospodarczo i ustrojowo (zakresem wolności). Wytworzyli elity państwowe, które w pewnych sytuacjach są w stanie szybko i skutecznie reagować na pojawiające się wyzwania polityczne, ale nie gospodarcze. Związane z nimi dwa „współnarody” nie posiadają tych atutów (co jest skutkiem ich długotrwałego podporządkowania Rosji) i źle radzą sobie z uzyskaną niepodległością. Gorzej Ukraińcy, którzy Oczywiście, również Rosja – podobnie jak Polska – traktuje Ukrainę jako bufor odgradzający ją od potencjalnego militarnego przeciwnika. 101 «Новости НИСЭПИ», выпуск 4, XII 2013, s. 40 (tabela 1, artykuł w ramach „Wolnej trybuny”): Białoruś: korzyści – 26%; szkody – 38%; Ukraina: odpowiednio – 23% do 56%; Rosja – 19% do 55%. 100

TRÓJJEDYNY NARÓD RUSKI CZY ODRĘBNE WSPÓLNOTY NARODOWE? 295

próbowali przeprowadzić ograniczone reformy i powoli przystosowywać się do realiów europejskich, lepiej Białorusini, którzy z tego raczej zrezygnowali, zmodyfikowali jedynie dawny ustrój sowiecki i podporządkowali się Rosji licząc na jej pomoc gospodarczą (jest to również skutek świadomych działań Rosjan blokujących procesy modernizacji tych krajów, co mogłoby z czasem spowodować ich polityczną i gospodarczą emancypację)102. Dość ograniczone próby powielania wzorów zachodnich raczej wywołują nowe problemy niż je rozwiązują, co świadczy o tym, że źródła tego leżą w wykształconym przez Rosjan typie kultury. Jest to, jak sądzę, kwestia zaistniałego mechanizmu, a nie – jak niekiedy się przypuszcza – okresowej nieudolności elit. Mechanizm ten, powstały na gruncie rosyjskiego prawosławia, na skrzyżowaniu różnych kultur, okazał się – do czasu – sprawny militarnie, w pewnych obszarach również w wytworach kultury wyższej (np. literatury), ale całkowicie niezdolny do gospodarczych wyzwań modernizacyjnych103. Był/jest systemem ściśle scentralizowanym, wyjaławiającym „okrainy”, czego dotkliwe skutki widoczne są na Ukrainie i Białorusi. Dyskusja nad możliwością europeizacji obu społeczeństw: ukraińskiego i białoruskiego, musi być dyskusją sięgającą do źródeł tego głęboko zakorzenionego w miejscowych kulturach mechanizmu i realnych możliwości jego przeformułowania. Jeśli zmiany mają być rzeczywiste, musi im towarzyszyć myślenie całościowe, uciekające od schematów poprawności politycznej. Pierwszy Konflikt na wschodzie Ukrainy nie jest tutaj – jako sam w sobie – przedmiotem oddzielnych rozważań, niemniej jednak unaocznia to, iż Ukraina jako kraj mieszczący się w kręgu kulturowo-cywilizacyjnej ruskości, zsowietyzowany, zarazem pozbawiony tradycji własnej państwowości w rozumieniu ciągłości instytucjonalno-organizacyjnej, unarodowiony w pełni jedynie na zachodzie kraju (zatem głównie tam prezentujący względem państwa postawy powinnościowe), w sytuacjach zaistnienia procesów demokratyzacyjnych (liberalizacyjnych) społeczeństwa, nie jest w stanie sprostać poważnym wewnętrznym i zewnętrznym wyzwaniom, nie stanowi zatem w miarę sprawnej całości typu zachodniego. Źle to rokuje również Białorusi (jak pokazał okres rządów prezydenta Jelcyna, także Rosji, mimo silnej tradycji państwowej). Wszystkie trzy kraje lepiej funkcjonują w systemach co najmniej autorytarnych, nie stworzyły kapitału społecznego, który pozwoliłyby im sprawnie funkcjonować w – zupełnie im jak na razie obcych – realiach zachodnich. Pozbawione są, z jednej strony – obecnej w Chinach konfucjańskiej etyki społecznej i etosu pracy, z drugiej – całego zespołu cech charakteryzujących cywilizację zachodnią (wyjąwszy Galicję). Wszelkim sporom źle rokuje również znaczny stopień – w porównaniu z Zachodem – obojętności wobec życia ludzkiego jako wartości autotelicznej – zwłaszcza w Rosji, szczególnie na poziomie rosyjskich elit politycznych (przykładem niegdyś II wojna światowa, obecnie Czeczenia, ale w mniejszym stopniu również Donbas). 103 Związek Sowiecki osiągnąwszy polityczno-gospodarczą stabilizację, przystąpił do powielania zachodniego typu rozwoju gospodarczego opartego na rozbudowie przemysłu ciężkiego i nie wyzwolił się z tego właściwie do końca swego istnienia, mimo że kraje zachodnie dawno od tego odeszły na rzecz gospodarki innowacyjnej opartej nie na wysiłku kolektywnym, tylko aktywności jednostek o cechach określonych przez Alexa Inkelesa jako syndrom osobowości nowoczesnej. 102

296

RYSZARD RADZIK

Majdan okazał się z czasem całkowitym fiaskiem, drugi obnaża niesprawność struktur państwowych, zwłaszcza armii. Na obu nieproporcjonalnie ważną rolę odegrała zachodnia Ukraina (zwłaszcza Galicja), dawniejsi wychodźcy z tego obszaru i środowiska zaistniałe pod jej wpływem104. Natomiast sytuacja istniejąca na Białorusi wskazuje na całkowitą dominację mechanizmu stworzonego w Moskwie. Konsekwencją zaistnienia tam ewentualnego miejscowego „Majdanu”, jeśli nie będzie za nim stała zdecydowana większość ludności (co na razie jest nierealne), może być wywołany przez Rosję kryzys gospodarczy i interwencja Moskwy (z przyłączeniem Białorusi do Rosji włącznie). Niewątpliwie, walki rosyjsko-ukraińskie (oraz oderwanie od Ukrainy Krymu), jakie nastąpiły jako konsekwencja Majdanu 2014 osłabiają na Białorusi nastroje emancypacji względem Moskwy, zatem należy się spodziewać trwania na jej obszarze myślenia w kategorii kulturowo – a nie politycznie – rozumianego trójjedynego narodu ruskiego. Zmienić to może ewolucja układu sił w tej części Europy, tąpnięcie w Rosji. W kwietniu i maju 2014 r. czołowe ośrodki socjologiczne w Rosji, na Ukrainie i Białorusi przebadały – mówiąc skrótowo – siłę związków rosyjsko-ukraińsko-białoruskich. Okazało się, że dominują obustronne pozytywne nastawienia między „poszczególnymi krajami”, z wyjątkiem stosunku Rosjan do Ukrainy. Zarazem zdecydowanie przeważają pozytywne wzajemne nastawienia między ludnością poszczególnych krajów, również między Rosjanami i Ukraińcami, w przeciwieństwie do ich kierownictw – ocenianych w przypadku obu krajów jednoznacznie negatywnie105. Za konflikt obarczane są odpowiedzialnością przede wszystkim kierownictwa państw, z natury rzeczy przemijające, w tym, Interesujące badania przeprowadziła w kwietniu 2014 r. Grupa Socjologicznea „Rejtynh”. Zgodnie z wynikami badań, w ciągu ostatnich dwóch lat procent respondentów pozytywnie odnoszących się do postaci Stefana Bandery wzrósł z 22 do 31 (negatywnie 48%). Na zachodzie kraju dominują wyraźnie postawy pozytywne – 76%, dwa razy gorsze w centrum i na północy; czym młodsi są respondenci i czym wyższy ich poziom wykształcenia, tym większy stopień aprobaty dla Bandery. Większy procent ocen pozytywnych występuje wśród etnicznych Ukraińców. Badania te pokazują, że nie jest prawdą to, iż postawy mogące posiadać kontekst nacjonalistyczny, charakterystyczne dla przynajmniej części mieszkańców zachodu kraju, nie upowszechniają się poza tym regionem. Co więcej, kategorie wieku i wykształcenia sugerują, że postawy te mogą się w dalszym ciągu upowszechniać. W tych samych badaniach okazało się, że żałuje rozpadu ZSRS około 1/3 mieszkańców centrum kraju, połowa na wschodzie i południu i ponad 60% w Donbasie. W przeciwieństwie do centrum, wschodu i południa, gdzie procent żałujących spadał w ciągu ostatniego roku, w Donbasie wzrósł. Wśród etnicznych Ukraińców procent żałujących spadł z 38 do 29, a – to ważne – wśród Rosjan wzrósł z 55 do 60. Zatem różnica między Ukraińcami a mieszającymi na Ukrainie Rosjanami jest pod tym względem dwukrotna: Соціологічна група «Рейтинг», 15–25 kwietnia 2014, (badania reprezentatywne), http://ratinggroup.com.ua/products/politic/data/entry/14092/ (zapis 30.08.2014). 105 Киевский международный институт социологии, 22 kwietnia–14 maja 2014, http://www. kiis.com.ua/?lang=rus&cat=reports&id=345&t=3&page=1 (zapis 30.08.2014). Po stronie rosyjskiej 104

TRÓJJEDYNY NARÓD RUSKI CZY ODRĘBNE WSPÓLNOTY NARODOWE? 297

tak przypuszczalnie myślą Rosjanie, „faszystowska” – bo ten termin odświeża niezwykle emocjonujące podziały na „my” i „oni” z lat minionych zwycięstw Związku Sowieckiego – ekipa na Ukrainie. Okazuje się wobec tego, że siła związków łączących trzy wschodniosłowiańskie wspólnoty jest tak duża, trwająca od pokoleń – spajana ciągle ekscytującą pamięcią o wspólnym zwycięstwie w Wojnie Ojczyźnianej – a nawet od setek lat, że trudno ją rozerwać w ciągu krótkiego czasu, nawet wypełnionego walkami zbrojnymi. Sugeruje to możliwość niespodziewanych zawirowań w trakcie napięć społecznych, rewolucji, wojen. Nie znaczy to oczywiście, że relacje te nie będą się zmieniały w dłuższym czasie, a nawet w średniej perspektywie czasowej. Trwanie Ukraińców i Białorusinów w co prawda na ogół ograniczonych formach trójjedynego narodu ruskiego, w półsakralnym typie myślenia wspólnotowego, utrwala negatywne wartości i postawy dysfunkcjonalne względem wymogów nowoczesności, hamuje formowanie się ich silnych tożsamości, zatem możliwości ich narodowych i promodernizacyjnych emancypacji. W ciągu ostatnich stu pięćdziesięciu lat nastąpiła ewolucja od narodu rosyjskiego (ruskiego), składającego się w ostatnich dziesięcioleciach carskiej Rosji – przynajmniej na poziomie oficjalnej ideologii – z Wielkorusów, Małorusów i Białorusów, do pewnego rodzaju separatyzmu narodowego Ukraińców i Białorusinów w okresie korenizacji (ukrainizacji i białorusinizacji) lat 20., następnie budowy wspólnego „narodu sowieckiego” w znacznej części drugiej połowy XX w. i zarazem „braterskich stosunków” między Rosjanami, Ukraińcami i Białorusinami (z wiodącą rolą „starszego brata”), i w końcu – do formalnie niepodległych państw, zarazem społeczeństw, w których tym razem już w pełni ujawniły się już wcześniej istniejące napięcia kulturowe, w tym także związane z różnym rozumieniem swych odrębności. Brak stabilności podstawowych struktur, w tym więzi społecznych, przerywanie tradycji, totalitarne eksperymenty na wielomilionowych zbiorowościach ludzi przyniosły w konsekwencji zaistnienie milionów homosovieticusów – zniszczenie mechanizmów rozwoju społecznego zdolnych sprostać wyzwaniom współczesności.

PRZEGLĄD WSCHODNI

badania zostały wykonane przez Centrum Lewady w daniach 23–26 maja 2014, natomiast na Białorusi przez Laboratorium Novak w dniach 26 kwietnia–18 maja 2014.

298

RYSZARD RADZIK

SANTRAUKA Ryszard RADZIK, Trijų šakų rusų tauta ar skirtingos tautos? Rytų slavai, susiformavę kelių pastarųjų šimtmečių tėkmėje jaučia tarpusavio bendrumą, bendrarusiškai tapatybei, kuri kartais vadinama tautine. Ne tik rusai, bet ir ukrainiečiai XIX a., o baltarusiai XX a. prad. sukūrė modernius tautinius judėjimus. Straipsnyje analizuojama kokią tapatybę turėjo buvusios bendruomenės ir kiek jų nariai tapatinosi su tomis tapatybėmis (su bendrarusiška ir atskiros tautos tapatybe). Duomenys rinkti iš svarbiausių sociologinių institucijų Rusijoje, Ukrainoje ir Baltarusijoje. Bendrarusiška tapatybė grindžiama mitu, jog rusai (didžiarusiai), ukrainiečiai (mažieji rusai) ir baltarusiai kilo iš spėjamai bendros etninės ir kartu politinės grupės-senosios Rusios (prieš totorių antpuolius XIII a.) – kartais vadinamos Kijevo Rusia. Eiliniai rusai pirmaisiais savo formavimosi metais, kuomet buvo priimamas slavų tikėjimas ir asimiliuojami normanai ugrofinų gyvenamose teritorijose, save suprato kaip pravoslavus. Tuo tarpu pats žodis Rusia (normandų kilmės ir reiškė „normandus ir jų kraštą”) neturėjo dabartinės tautinės reikšmės, bet nurodė tam tikro tikėjimo žmones. Nuo XVII a. galima kalbėti apie koncepcijos, kuri vėliau buvo įvardijama kaip „bendrarusiška” gimimą. Šios koncepcijos gimimą palengvino tai, kad Maskvos gyventojai dėl valdininkų ir administracijos veiklos bėgant laikui perėmė tam tikrus išorinius slavų bruožus, visų svarbiausia, kaip ir visi apkrikštyti žmonės priėmė slavų kalbą (liturginę Bažnyčios kalbą). Etninės (tautinės) rusų ir ukrainiečių bendruomenės idėja galimai iškėlė ukrainiečiai. 1674 m. Inocentas Gizel (vokiečių kilmės liuteronas, vėliau perėmęs stačiatikybę) Kijevo Lavry Leczerski archimandritas. Jam priskiriami, arba jo paskatinti parašyti istoriniai darbai (kelios kronikos ir metraščiai) kurie sutrumpintai vadinami Synopsis. Juose išsakoma mintis, jog visa Ukraina turi būti valdoma carų. Knygos pavadinime atsiranda terminas „slavų-rusų tauta” apimanti ukrainiečius ir Carinės Rusijos tautas. Knygos autoriaus duomenimis Maskvos carų valdžia kilo iš Kijevo kunigaikščių, todėl Ukraina turi grįžti į Maskvos carų valdžią. Iki XVIII a. pab. knyga buvo išleista daugiau nei dvidešimt kartų.

РЭЗЮМЭ Рышард РАДЗІК, Трыадзіны рускі народ альбо асобныя нацыянальныя супольнасьці? Усходнія славяне напрацягу апошніх стагоддзяў выпрацавалі пачуцьцё прыналежнасьці да трыадзінай, агульнарускай супольнасьці, якая іх аб’ядноўвае і часта называецца нацыянальнай. Пры гэтым ня толькі расейцы, але ўжо ў ХІХ стагоддзі ўкраінцы, а далей на самым пачатку ХХ стагоддзя беларусы – стварылі ўласныя сучасныя нацыянальныя рухі. Дадзены артыкул прысьвечаны высьвятленьню таго, які характар (які зьмест) маюць гэтыя супольнасьці, а таксама ў якой ступені іх удзельнікі атаесамляюць сябе зь імі (як з агульнарускай, гэтак і нацыянальнай). І заснаваны найперш на дасьледаваньнях вядучых сацыялягічных інстытутаў Расеі, Украіны і Беларусі. Краевугольным мітам агульнарускай супольнасьці зьяўляецца ідэя паходжаньня расейцаў (вялікарусаў), украінцаў (маларусаў) і беларусаў зь меркаванай этнічнай і палітычнай супольнасьці былой Русі (перад набегамі татараў у ХІІІ стагоддзі) – пазьней названай Кіеўскай. Народы Русі, якая пашыралася ў першых стагоддзях свайго існаваньня збольшага на вуграфінскія абшары, пасьля прыняцьця праваслаўя і славянізацыі нарманаў, разглядаліся рэлігійна адзінымі, таму само паняцьце Русі (якое мела нармандзкае паходжаньне і першапачаткова азначала «нарманаў і іх краіну») ня мела сёньняшняга этнічна-нацыянальнага вымярэньня, але з часам набыло царкоўнае. З XVII стагоддзя можна казаць, што пачалася паяўляцца канцэпцыя, якая ў наступных стагоддзях набрада форму трох рускіх народаў. Палегчыў зьяўленьне гэтай тэзы той факт, што насельніцтва Масквы, у выніку дзейнасьці духавенства і княскай адміністрацыі, набыло зь цягам часу пэўную зьнешнюю славянскую афарбоўку, а асабліва тое, што яно прыняло, падобна іншым хрысьціянізаваным народам, славянскую мову (літургічную мову царквы). Ідэі этнічнага (нацыянальнага) адзінства расейцаў і ўкраінцаў часта прыпісваюцца продкам апошніх. У 1674 годзе Інакенці Гізэль (немец

TRÓJJEDYNY NARÓD RUSKI CZY ODRĘBNE WSPÓLNOTY NARODOWE? 299 з паходжаньня, перад прыняцьцем праваслаўя лютэранін), архімандрыт Кіева-Пячэрскай лаўры, у творы падобным да гістарычнага нарысу (аб’ядноўвае некалькі кронік і летапісаў), які некалі яму прыпісвалі альбо да якога ён меў дачыненьне, што скарочана называецца «Сынопсіс», выказваў погляд аб неабходнасьці прыналежнасьці усёй Украіны да дзяржавы цароў, уводзячы пры гэтым ужо ў назьве кнігі паняцьце (тэрмін) «славяна-расейскага народу», які аб’ядноўвае ўкраінцаў з жыхарамі Расейскага царства. Улада маскоўскіх цароў паходзіць, на думку аўтара твору, ад улады былых кіеўскіх князёў і такім чынам Украіна слушна вяртаецца пад панаваньне праваслаўных валадароў Масквы. Да канца XVIII стагоддзя гэтая кніга перавыдавалася больш за дваццаць разоў.

РЕЗЮМЕ Ришард РАДЗІК, Триєдиний російський народ чи окремі національні громади? Східні слов’яни сформували в минулих століттях почуття приналежності до триєдиного об’єднання, загальноруської спільноти – котру часто називають національною. У той же час, не тільки росіяни, але українці в дев’ятнадцятому столітті, а потім на початку ХХ століття білоруси були мали власні національні рухи. Стаття присвячена з’ясуванню характеру (зміст) котрий мають ці спільноти і якою мірою їх члени ідентифікують себе з ними (як загальноруською, так і національною). Дослідження ґрунтується головним чином на дослідженнях провідних соціологічних інститутів Росії, України та Білорусі. Міфом заснування загальноруської ідеї громади є ідея походження росіян (Великоросів), українців (малоросів) і білорусів від певної етнічної спільноти, в той же час й політичної, Давньої Русі (до татарської навали в ХIII столітті) – відомий як Київські часи. Народи Росії, котрі розширювались в перші століття свого існування на – найчастіше угорсько-фінські території – трактувались після прийняття православ’я і славізації норманів як релігійна єдність, так що саме поняття Русі (Норманського походження і спочатку означає «нормани і їхня країна») не мало сьогоднішнього етнічно-національного характеру, але з часом церковний (православний). З сімнадцятого століття можна говорити про початок формування концепції, яка в наступні століття прийняла форму трьох руських народів. Сприяв створенню цієї тези той факт, що населення Москви в результаті діяльності духовенства та графської адміністрації з плином часу набрало рис зовнішньо слов’янських, і, зокрема, прийняло – як і інші християнські народи – слов’янську мову (мови літургії церкви). Ідея етнічної (національної) спільноти росіян і українців приписується предкам останніх. У 1674 році Інокентій Гізель (німецького походження, до прийняття православ’я лютеранин), архімандрит Печерської Лаври в Києві, в приписуваних йому роботах типу історичного нарису (об’єднання декількох літописів і хронік) коротко названих Зведення, проповідував погляд про потребу належати всій Україні до держави царів, пропонуючи у назві книги (термін) «слов’яно-руської нації», котрий об’єднує українців з мешканцями Російської царату. Владам Московських царів походить – на думку автора роботи – від влади стародавніх київських князів, отже, України, справедливо підпадає під владу православних правителів Москви. Книга до кінця вісімнадцятого століття, мала більше двадцяти видань.

РЕЗЮМЕ Ришард РАДЗИК, Триединый русский народ или отдельные национальные общины? Восточные славяне на протяжении последних веков сформировали чувство принадлежности к объединяющей их, триединой, общерусской общине – часто называемой национальной. В то же время не только россияне, но уже в XIX веке и украинцы, а позже в самом начале XX века белорусы инициировали собственные современные национальные движения. Статья посвящена выяснению характера (содержания) существующих общин и тому, в какой мере их члены идентифицируются с ними (как с общерусской, так и с нацио

300

RYSZARD RADZIK

нальной). Основывается главным образом на исследованиях ведущих социологических институтов России, Украины и Беларуси. Общерусская общность основывается на мифической идеи о происхождении россиян (великорусов), украинцев (малорусов) и белорусов от мнимой этнической и в то же время политической общины давней Руси (до татарского нашествия в XIII веке) – со временем называемой Киевской. Народы Руси, разрастающейся в первые века своего существования на – прежде всего – финно-угорские территории воспринимались после принятия православья и славизации норманнов как религиозное единство, а само понятие Руси (норманнского происхождения и изначально обозначающее «Норманнов и их страну») не имело современного этнического и национального измерения, со временем только костельное (церковное). С XVII в. можно говорить о начале создания концепции, которая в следующих веках превратилась в три русских народа. Способствовал возникновению этого тезиса факт, что население Москвы в результате деятельности духовенства и княжьей администрации приобрело со временем определенную внешнюю славянскую окраску, в частности приняло – так же, как и другие народы, принявшие христианство, – славянский язык (литургический язык Костела). Идея этнической (национальной) общности россиян и украинцев приписывается чаще всего предкам последних. В 1674 году Иннокентий Гизель (немецкого происхождения, до принятия православия лютеранин), архимандрит Киево-Печерской Лавры, в приписываемой иногда ему или во вдохновленной им работе о характере исторического очерка (объединяет несколько хроник и летописей), кратко называемого Синопсис, выразил взгляд о том, что вся Украина должна принадлежать государству царей, приводя при этом уже в названии книги понятие (термин) «словяно-российского народа», объединяющего украинцев с жителями Российской Империи. Власть московских царей происходит – по мнению автора работы – от власти древних киевских князей, следовательно, Украина справедливо возвращается под владычество православных правителей Москвы. Книга до конца XVIII века имела свыше двадцати изданий.

SUMMARY Ryszard RADZIK, Tri-party Russian Nation or Separate National Communities? During the last few centuries, the Eastern Slavs developed a feeling of belonging to a common tri-party, all-Russia community – often referred to as “nation”. Simultaneously not only the Russians, but already in the 19th century the Ukrainians, and later at the very start of the 20th century, the Belarusians, created their own modern national movements. The article is dedicated to explaining what type of character (the jist) the existing communities possess and to what degree their members identify with them (both all-Russia and national). It is mainly based on research by the top sociological institutions in Russia, Ukraine and Belarus. The myth of the genesis of an all-Russia community is based on the idea that Russians, Ukrainians and Belarusians come from a presumed ethnic and political community of Old Rus’ (before the 13th century Tatar invasion), sometimes called Kievan Rus’. The peoples of Rus’ – expanding into Ugro-Finnish territory in the first age of their existence – after adopting Orthodoxy and converting the Normans into Slavs (“slavization”), were treated as a united religious entity. Thus, just the term “Rus’ ” (from Norman, originally meaning “Normans and their lands”) did not possess ethnic-national dimensions, but, in time, rather connotations of the (Orthodox) Church. The creation of the concept, which in the 18th century would form a three-in-one Rus’ nation, began one hundred years earlier. The creation of this thesis was made easier by the fact that the residents of Moscow, resulting from the activities of the clergy and royal administration, came to take on certain Slavic traits, especially having accepted – similarly to other Christianized peoples – the Slavic language (the liturgical language of the church). The idea of an ethnic (national) community of Russians and Ukrainians is often accredited to the ancestors of the latter. In 1674, Innocent Gizel (of German origin, before he became an Orthodox Lutheran), Archimandrite of the Kiev Pechersk Lavra, is often attributed with the creation – or at least the inspiration – of a work of history (combining a few chronicles and annals), called Synopsis for short, which called for all

TRÓJJEDYNY NARÓD RUSKI CZY ODRĘBNE WSPÓLNOTY NARODOWE? 301 of Ukraine to belong to the nation of the Tsar, simultaneously introducing in the title of the book the term “Slavic Russia Nation”, thereby uniting Ukrainians with the inhabitants of the Russian Tsardom. The authority of the Muscovite Tsars, according to the author of Synopsis, originates from the Kievan princes and thus Ukraine should rightfully return under the reign of the Muscovite authorities. Until the 18th century, the book had over 20 editions.

Przegląd Wschodni, t. XIII, z. 2 (50), s. 303–327, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

Wojciech Tygielski Warszawa

DYPLOMACJA – PROPAGANDA – PAMIĘĆ HISTORYCZNA O realnych i o symbolicznych losach kilku warszawskich „miejsc pamięci” w czasach nowożytnych*1

OZWAŻANIA NA TEMAT PRZESZŁOŚCI oraz społecznych funkcji historii już jakiś czas temu weszły w nową fazę. W ostatnich dekadach ubiegłego wieku zaczęto coraz częściej zwracać uwagę na znaczenie samej narracji o przeszłości, której struktura okazywała się ciekawsza do interpretacji, a być może nawet ważniejsza niż odtwarzanie „rzeczywistego” przebiegu dziejów; tym bardziej, że działo się to – i dzieje nadal – w kontekście trwale istniejących ograniczeń poznawczych, wynikających z dostępności źródeł, których z zasady nam nie przybywa. W tym samym mniej więcej czasie, a ostatecznie niemal dokładnie na przełomie tysiącleci, francuski badacz Pierre Norà wprowadził do obiegu naukowego pojęcie „miejsc pamięci” [lieux de mémoire] – inspirując liczne studia, które skoncentrowane były właśnie na określonych miejscach oraz wywoływanych przez nie historycznych skojarzeniach, jako ważnym elemencie społecznej tożsamości. Ponieważ zaś owych miejsc nie należy rozumieć jedynie geograficznie, w języku polskim pojawiły się także alternatywne propozycje terminologiczne, takie jak „węzły”, czy też „zworniki” pamięci. Niezależnie jednak od tego, jakie określenie uznamy za najbardziej adekwatne, chodzi o skupienie narracji wokół jednego punktu lub pojęcia i o śledzenie jego historycznych kontekstów oraz – w miarę możliwości – porządkowanie zestawu skojarzeń, jakie wywołuje. Przykłady, którymi się posłużymy w tych rozważaniach dotyczą w zasadniczej części stosunków polsko-rosyjskich, poczynając od * Tekst jest rozszerzonym zapisem wykładu inauguracyjnego, wygłoszonego we Wrocławiu podczas spotkań Wschodniej Szkoły Zimowej, zorganizowanej przez tamtejsze Kolegium Europy Wschodniej oraz Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego.

304

WOJCIECH TYGIELSKI

przełomu XVI w., aż po czasy niedawne. Wybrane epizody, a także konkretne budynki oraz towarzysząca im symbolika dotyczyć zatem będą relacji trudnych i z natury konfliktowych, ale też takich, w których interesująca nas tu „polityka pamięci”, a nawet – jak chcą niektórzy – „walka o pamięć” przejawia się w sposób najbardziej wyrazisty.

Il . 1. Tomasz Makowski, Prezentacja cara Wasyla Szujskiego i jego braci, Dymitra i Iwana, królowi i stanom Rzeczypospolitej, w Sali Senatorskiej Zamku Królewskiego w Warszawie (miedzioryt, po 1611)

W pierwszym rzędzie przypomnimy losy tzw. Kaplicy Moskiewskiej – tajemniczej budowli, znajdującej się niegdyś mniej więcej w miejscu dzisiejszego Pałacu Staszica w Warszawie; budowli, po której nie ma dzisiaj śladu w miejskiej przestrzeni, ale która – pomimo wielu przeciwności i długotrwałych nacisków ze strony rosyjskiej – nigdy nie została całkowicie wymazana z narodowej pamięci. To będzie najważniejsza część rozważań. Wspomnimy także Łazienki – wspaniałe warszawskie założenie parkowe, ozdobione Pałacem na Wodzie i innymi eleganckimi budowlami, w którego dziejach okres rosyjskiego władania w czasach Romanowów, ale też rosyjskich inwestycji, zajmuje z kolei nieproporcjonalnie mało miejsca w naszej społecznej świadomości. Przypomnimy następnie – już pokrótce – historyczne dylematy oraz zasadnicze decyzje, jakie podejmować musieli ludzie

DYPLOMACJA – PROPAGANDA – PAMIĘĆ HISTORYCZNA

305

odpowiedzialni za miejską przestrzeń publiczną w najbardziej newralgicznych miejscach i w stosunku do bardzo eksponowanych budowli. Trzy z nich pojawią się w tym kontekście: a) Biblioteka Uniwersytecka, którą zbudowano pod koniec XIX w., w czasach zaborów, dla cesarskiego, czyli rosyjskiego uniwersytetu, i której sylwetka przesłoniła widok z Krakowskiego Przedmieścia na Pałac Kazimierzowski – niszcząc perspektywę i piękne, XVII-wieczne założenie pałacowe; b) cerkiew św. Aleksandra Newskiego, wzniesiona w tym samym mniej więcej czasie na Placu Saskim, która to świątynia została zburzona w latach dwudziestych ubiegłego wieku, wkrótce po odzyskaniu przez Polskę niepodległości; wreszcie, c) Pałac Kultury i Nauki – socrealistyczną, monumentalną budowlę, która – jako „dar narodu radzieckiego dla narodu polskiego” – wyznaczać miała nowe centrum miasta i stanowić przez lata bardzo wyrazisty symbol obcej dominacji. Z tego właśnie powodu, po odzyskaniu pełnej suwerenności w 1989 r., jej dalsze istnienie stało się przedmiotem emocjonalnych polemik i sporów – rozstrzygniętych ostatecznie na korzyść socjalistycznej budowli. 1) Kaplica Moskiewska Zacznijmy od lektury fragmentów trzech ważnych, siedemnastowiecznych tekstów źródłowych. Źródło pierwsze – Szymon Starowolski. W odróżnieniu od dzieła jego wielkiego poprzednika, Marcina Kromera, którego Polonia, pisana z górą pół wieku wcześniej, była przede wszystkim opisowo-informacyjnym kompendium, Polonia Szymona Starowolskiego miała także ambicje polemiczne. Opisując Rzeczpospolitą pod koniec panowania Zygmunta III autor ten odpierał bowiem jakieś – bliżej nie określone – niekorzystne na jej temat opinie, które krążyły jakoby

Il . 2. Kaplica Moskiewska – rekonstrukcja, według Zygmunt Librowicz, Car’ w plenu, Petersburg 1904, s. 101 [polski przekład: Car w polskiej niewoli, Warszawa 1994]

306

WOJCIECH TYGIELSKI

na Zachodzie i z którymi Starowolski miał się zetknąć podczas swoich podróży po Europie – jako student, a potem jako guwerner magnackiej młodzieży. Opis Rzeczypospolitej nie jest przesadnie panegiryczny, ale autor świadomie selekcjonuje wątki, starając się podkreślić zasobność opisywanego kraju oraz wysoką kulturę jego mieszkańców, którzy chętnie czerpią z Zachodu cywilizacyjne inspiracje. Gdy dochodzi do opisu Warszawy, to – poza usytuowaniem miasta na mapie geograficznej i politycznej, wymienia tylko sześć obiektów, które uznaje za najbardziej reprezentacyjne. Są to przede wszystkim dwa zamki – Królewski („pałac obszerny, kwadratowy, świeżo przez Miłościwego Króla Zygmunta III wielkim kosztem zbudowany”) i Ujazdowski („z widokiem na Wisłę, między przepięknymi ogrodami położony”); mowa jest też o „kościołach wspaniałych” i „licznych pałacach magnatów”, spośród których konkretnie wymieniono jednak tylko kolegiatę św. Jana Chrzciciela oraz Villa Regia („którą Władysław IV świeżo zbudował”), a następnie o kolumnie Zygmunta, no i właśnie o interesującej nas tu kaplicy. Jej opis jest przy tym zdecydowanie najobszerniejszy: Na przedmieściu zwanym Krakowskim, w stronę Ujazdowa, jest pomnik zwycięstwa nad Moskwą, oczywiście kaplica, pięknie z woli króla zbudowana, gdzie złożony wraz z dwoma braćmi spoczywa Wasyl Dymitr Szujski, Wielki Książę Moskiewski i wszystkich ludów azjatyckich imperator, który jako jeniec w więzieniu gostynińskim żywota dokonał2.

Il . 3. Panorama lewobrzeżnej Warszawy – zamieszczona w dziele Samuela von Pufendorfa, De rebus a Carolo Gustavo Sveciae rege Gestis Commentariorum Libri septem, 1697, zawierającym ryciny wykonane na podstawie rysunków szkicowanych z natury przez Eryka Dahlberga 2 S. S t a r o w o l s k i, Polska albo opisanie położenia Królestwa Polskiego, tłum. i oprac. Antoni Piskadło, Kraków 1976, s. 114–115. Pierwodruk Polonii ukazał się w Kolonii, w 1632 r., a drugie wydanie w Gdańsku, w 1652 r. Przekładu dokonano w oparciu o oba te wydania – stąd niejednoznaczność chronologiczna cytowanego tekstu. Szczątki Szujskiego spoczywały bowiem w Kaplicy do roku 1635, zaś kolumnę Zygmunta wzniesiono w 1644 r.

DYPLOMACJA – PROPAGANDA – PAMIĘĆ HISTORYCZNA

307

Źródło drugie – Adam Jarzębski. Gościniec albo Krótkie opisanie Warszawy Adama Jarzębskiego, wydany w 1643 r., uznaje się za pierwszy przewodnik, którego autor, muzyk i architekt królewski, systematycznie zestawił najważniejsze miejsca i budowle nowej stolicy. W kontekście zabudowy ciągnącej się – od północy na południe – wzdłuż Krakowskiego Przedmieścia czytamy: Niedaleko tuż Kaplica/ Moskiewska, na niej tablica/ Marmurowa z Literami/ Złotymi Charakterami./ Tam znajdziesz wielkie Zwycięstwo/ Królewskie odważne Męstwo./ W ten czas Cara Moskiewskiego / Pojmał, z bracią Szujskiego,/ Których na Sejm do Warszawy/ Stawiono Więźniów, ich sprawy/ Do Gostynina posłano/ Do więzienia odesłano./ Struli się sami, udają/ Dla wstydu, tak powiadają. / Potem ich tu pochowano/ W tej Kaplicy, w grób schowano3.

W lakonicznej ale sugestywnej formie opowiedziano tu zatem całą dramatyczną historię ostatniego roku życia cara Szujskiego i jego braci, do której przyjdzie jeszcze powrócić.

Il . 4. Kaplica Moskiewska (Sacellum Moscovitarum) – wyraźnie widoczna na fragmencie panoramy Pufendorfa/Dahlberga, po prawej stronie Pałacu Kazimierzowskiego (Villa Regia)

A. J a r z ę b s k i, Gościniec albo Krótkie opisanie Warszawy, oprac. W. Tomkiewicz, Warszawa 1974, s. 142.

308

WOJCIECH TYGIELSKI

Źródło trzecie – Kobierzycki. Swoją Historię Władysława królewicza polskiego i szwedzkiego Stanisław Kobierzycki (ok. 1600–1664/5) doprowadził tylko, zgodnie z tytułem, do końca panowania Zygmunta III, ale wydał dopiero w 1655 r. (w Gdańsku, u Georga Förstera). Do interesującego nas wątku Kaplicy autor nawiązuje, retrospektywnie, w kontekście wydarzeń roku 1618, ale – redagując swoje dzieło około połowy XVII w. – czyni to ze świadomością wydarzeń późniejszych. Wspomina zatem o „dawnym kniaziu” Wasylu Szujskim, który już wtedy nie żył, a „niegdyś szedł w orszaku triumfalnym Żółkiewskiego i był ozdobą jego triumfu”. Po tym, jak „pokazano go na sejmie”, został odesłany wraz z bratem do twierdzy gostyńskiej, gdzie trzymano go pod strażą... nie uwłaczając w niczym jego godności. Tam w ciągu roku tak zmarniał w smutku, że umarł. Podobną śmiercią zmarł jego brat... Król rozkazał, by ich ciała zostały przetransportowane do Warszawy, gdzie pochowano ich w imponującym grobowcu. Na wieczną pamiątkę umieszczono na nim marmurową tablicę z napisem opiewającym zwycięstwo, jakie dzięki przychylności Jezusa Chrystusa odniosło polskie wojsko.

Kobierzycki – jako jedyny – podaje też obszerną treść owej tablicy, na której pomieszczono całą powyższą faktografię, ze szczególnym podkreśleniem znaczenia sukcesów króla Zygmunta III, który „rozniósł wojsko moskiewskie pod Kłuszynem [sic], przyjął kapitulację stolicy Moskwy i przywrócił Polsce Smoleńsk”, a także zadbał o godny pochówek dostojnych jeńców – „aby za jego panowania nawet wrogowie, którzy bezprawnie dzierżyli berło, nie byli pozbawieni zgodnego z prawem pogrzebu”4. Mamy tu zatem do czynienia nie tylko z najbardziej w stosunku do poprzednich szczegółową opowieścią na temat pojmania cara Wasyla Szujskiego i jego dalszych losów, lecz także z wyraźnie skonstruowaną narracją na temat sukcesów panującej dynastii. Te trzy teksty źródłowe, różne co do charakteru i stopnia szczegółowości, a daleko nie wyczerpujące listy dostępnych świadectw, dokumentują istnienie w stołecznym krajobrazie ważnej budowli o charakterze sepulkralnym, mającej wyjątkowo prestiżową wymowę, bo dokumentującą tryumf polityczny i militarny państwa polsko-litewskiego nad jego potężnym, wschodnim sąsiadem. Przyjrzyjmy się zatem kontekstowi owych wydarzeń. *** Nie miejsce tu, by omawiać stosunki polsko-rosyjskie w całym ich historycznym skomplikowaniu. Powiedzmy jedynie, że Wielkie Księstwo Moskiewskie S. K o b i e r z y c k i, Historia Władysława, królewicza polskiego i szwedzkiego, wyd. J. Byliński i W. Kaczorowski, tłum. M. Krajewski, Wrocław 2005, s. 269–270.

DYPLOMACJA – PROPAGANDA – PAMIĘĆ HISTORYCZNA

309

od momentu swego powstania, wyswobodzenia się spod dominacji mongolskiej oraz opanowania tendencji odśrodkowych, konsekwentnie przejawiało zainteresowanie zachodnim kierunkiem ekspansji, przy czym nie bez znaczenia była chęć uzyskania dostępu do Morza Bałtyckiego. Na drodze tej ekspansji znajdowała się Litwa, a odkąd ta połączyła się unią – najpierw personalną, a potem realną – z Polską, przeszkodą dla owej ekspansji stało się państwo polsko-litewskie, czyli Rzeczpospolita. Można przyjąć, że w XVI w. siły potencjalnych antagonistów były mniej więcej wyrównane. Presja moskiewska, z jaką mieliśmy do czynienia na początku tego stulecia (wojny z Litwą 1507–1508 i 1512–1522), doprowadziła co prawda do utraty Smoleńska w 1514 r. (której to twierdzy – dodajmy – Rzeczypospolitej nie udało się odzyskać pomimo zwycięskiej bitwy pod Orszą), ale poważniejszych strat terytorialnych udało się uniknąć. Co prawda wschodnia granica Litwy w kolejnych dziesięcioleciach nadal nie należała do spokojnych, ale – pomimo ciągłej rosyjskiej presji – można było mówić o względnym status quo, którego w gruncie rzeczy nie naruszyła nawet wojna z lat 1579–1581, kiedy to Stefan Batory skutecznie powstrzymał próbę zajęcia Inflant, podjętą przez cara Iwana IV, zwanego Groźnym. Dopiero śmierć tego ostatniego oraz brak jednoznacznie aprobowanego sukcesora na carskim tronie odsłoniły narastającą słabość państwa moskiewskiego, które wkroczyło w okres tzw. Wielkiej Smuty [Smutnoje Wriemia], czyli dramatycznych konfliktów wewnętrznych, zagrażających nawet państwowej integralności. Osłabienie wschodniego sąsiada skłoniło stronę polską do podjęcia ekspansywnych działań, zarówno dyplomatycznych, jak też realnych. Pojawiły się też nowe pomysły unii personalnej, w których stroną inicjującą była Rzeczpospolita; można przyjąć, że takie propozycje w interesującym nas okresie sformułowano po raz pierwszy w 1600 r., podczas wizyty w Moskwie poselstwa kanclerza litewskiego, Lwa Sapiehy, zaś idea ta stała się bliska realizacji w dziesięć lat później, podczas negocjacji o wyniesienie na tron carski królewicza Władysława – prowadzonych po zwycięstwie pod Kłuszynem (4 VII 1610) przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego i ostatecznie, jak wiadomo, zakończonych niepowodzeniem. Śmiałym pomysłom dyplomatycznym towarzyszyły działania zaczepnomilitarne, podejmowane przez stronę polską. Dymitr I Samozwaniec, jakoby cudownie odnaleziony syn cara Iwana IV, dzięki polsko-litewskiej pomocy na blisko rok (1605–1606) opanował tron moskiewski. Po zgładzeniu Dymitra I – podczas buntu poddanych, którym przewodził Wasyl Szujski, przyszły car – na scenie pojawił się kolejny Samozwaniec, Dymitr II, podający się za poprzedniego i przez kilka lat będący poważnym pretendentem do carskiego tronu. Kolejne wydarzenia – wspomniane zwycięstwo w bitwie pod Kłuszynem oraz osadzenie polskiego garnizonu na Kremlu, a także odzyskanie Smoleńska

310

WOJCIECH TYGIELSKI

latem 1611 r. – symbolicznie wyznaczały ciąg polsko-litewskich sukcesów. Zaliczyć do nich trzeba także wzięcie do niewoli przez hetmana Żółkiewskiego byłego już cara Wasyla IV Szujskiego i członków jego rodziny – braci Dymitra, wraz z żoną Jekatieriną, oraz Iwana. Dostojni jeńcy zostali doprowadzeni do Warszawy, gdzie podczas ceremonii zorganizowanej na Zamku Królewskim, w okresie obrad sejmu, zostali uroczyście przekazani królowi Zygmuntowi III. Następnie, jako więźniów – zgodnie z decyzją polskiego władcy – umieszczono ich w zamku gostynińskim, niedaleko Warszawy, gdzie zmarli już w pierwszym roku pobytu5. Naturalnego w takiej sytuacji podejrzenia, że zostali otruci, nie sposób ani udowodnić, ani też całkowicie wykluczyć. Nie wydaje się jednak, by mogło to być inspirowane przez polski dwór. W każdym razie – zapewne już wtedy uwzględniając potencjalny efekt propagandowy – podjęto decyzję o zapewnieniu Szujskim godnego miejsca wiecznego spoczynku poprzez wzniesienie w dobrej lokalizacji specjalnej kaplicy grobowej. Wedle tablicy, która miała zostać tam umieszczona, a której treść znamy dzięki relacji Kobierzyckiego, „dokonano tego w roku 1620”. Realizacja zamierzenia trwała więc dobrych kilka lat. Cóż wiemy o wyglądzie tej intrygującej budowli? Była to una fabrica tonda in forma di Chiesa [budowla okrągła, przypominająca kościół], jak określił ją nuncjusz Mario Filonardi w 1636 r.6 „Była murowana, centralna, ośmiokątna, nakryta kopułą lub pseudokopułą, z marmurową kamieniarką i rozbudowaną tablicą inskrypcyjną; wewnątrz – obraz z przedstawieniem Matki Boskiej Zwycięskiej” – pisał niedawno Piotr Jacek Jamski w interesującym eseju, z którego tu obficie korzystamy, podkreślając zarazem, że był to bodaj jedyny w Rzeczypospolitej przykład tego rodzaju wolnostojącej budowli, nawiązującej do starorzymskich mauzoleów7. Co ważniejsze, choć pierwotnie zlokalizowana na terenie słabo jeszcze zurbanizowanych przedmieść Starej Warszawy, znajdowała się Kaplica w miejscu bardzo wyeksponowanym – na trasie głównego, najintensywniej już wtedy uczęszczanego i najbardziej reprezentacyjnego wjazdu do miasta8.

Wasyl Szujski – 12 IX 1612 r. Acta Nuntiaturae Polonae, t. XXV/1: Marius Filonardi (1635–1643), edidit T. Chynczewska-Hennel, Cracoviae 2003, s. 195. 7 P.J. J a m s k i, Legenda Kaplicy Carów Moskiewskich w Warszawie (1620–1914), [w:] Hołd carów Szujskich, red. J. Chrościcki i M. Nagielski, Warszawa 2012, s. 143–160. 8 „Po 1620 r. [nastąpił] zdecydowany wzrost znaczenia via regia od strony południa... kosztem innych tras od wschodu, północy czy zachodu” – czytamy w eseju Juliusza A. C h r o ś c i c k i e g o, Mauzoleum Carów Szujskich (Kaplica Moskiewska) w przestrzeni ceremonialnej Warszawy, [w:] Hołd carów Szujskich, red. J. Chrościcki i M. Nagielski, Warszawa 2012, s. 137. 5 6

DYPLOMACJA – PROPAGANDA – PAMIĘĆ HISTORYCZNA

311

Kiedy w Warszawie wnidziesz od Krakowa/ i pański miniesz pałac Ujazdowa/ naprzód z zwyciężną potkasz się kaplicą/ i carów jętych pamiętną tablicą – pisał Jan Andrzej Morsztyn9.

Zresztą zabudowa południowych krańców Warszawy – dodajmy – na początku XVII w. dość szybko postępowała, czemu towarzyszyło budowanie nowych obwarowań miejskich, które za Zygmunta III zlokalizowano na wysokości dzisiejszej ulicy Karowej, a za Władysława IV jeszcze przesunięto na południe na tyle, że Pałac Kazimierzowski i Kaplica weszły w ich obręb. Tak, czy inaczej, była to pierwsza budowla, którą widzieli wszyscy wjeżdżający do miasta od strony Czerska. Budowla o symbolicznej wymowie, w czytelny sposób nawiązująca do jakiegoś wielkiego, choć niekoniecznie precyzyjnie określonego sukcesu Rzeczypospolitej. Notabene, w Warszawie najwyraźniej dbano o to, by treść owego przekazu pozostawała łatwo dostępna. Może o tym świadczyć cytowana już depesza nuncjusza Mario Filonardiego z 5 lipca 1636 r., w której papieski dyplomata – sygnalizując swoje ówczesne starania o wykorzystanie Kaplicy jako miejsca kultu – szczegółowo opisywał genezę budowli i historyczny kontekst, w jakim została wzniesiona („na pamiątkę wielkiego zwycięstwa”), a nawet załączył tekst pamiątkowej tablicy, umieszczonej nad wejściem10. Pamięć o tych wydarzeniach zaczęła jednak uwierać stronę moskiewską. Wraz ze zmianą koniunktury politycznej i stopniowym wzmacnianiem się państwa rosyjskiego pod berłem Romanowów, a słabnięciem Rzeczypospolitej, prowadzącej wojny z sąsiadami oraz nękanej coraz ostrzejszymi konfliktami wewnętrznymi, dyplomacja rosyjska podjęła działania mające na celu usunięcie z przestrzeni publicznej wszelkich świadectw tryumfów Rzeczypospolitej z lat 1610–1611. Można przy tym stwierdzić, że były to działania imponujące, jeśli idzie o determinację i konsekwencję, oraz bardzo pouczające, ze względu na wyjątkowe znaczenie, jakie przy tej okazji nadano odnośnym „miejscom pamięci”. Po pierwsze zatem zażądano i uzyskano zwrot trumien ze szczątkami Szujskich, a wkrótce potem także srebrnych tablic nagrobnych. Pierwsze nastąpiło w 1635 r., podczas rokowań pokojowych. Był to zatem oczywisty efekt negocjacji o charakterze politycznym, choć nie brakowało też opinii, że presji dyplomatycznej towarzyszyły argumenty finansowe, którymi rosyjscy dyplomaci skutecznie wpływali na otoczenie króla. Trumny przewieziono wtedy do Moskwy i umieszczono w najbardziej prestiżowym Soborze Archangielskim, natomiast zwrot tablic J.A. M o r s z t y n, Lutnia, Kraków 2002, s. 75, cyt. za: P. J a m s k i, op. cit., s. 147. „per memoria d’una gran’vittoria, che hebbe da Moscoviti e per sepoltura del Gran Duca di Moscovia e del fratello, che presi nella battaglia morirno dopo in un castello ov’erano custoditi, come nell’inclusa copia d’inscrittione, ch’è in lettere d’oro alla porta di quella fabrica” – ANP, t. XXV/1, s. 195. 9

312

WOJCIECH TYGIELSKI

przyrzeczono podczas moskiewskich rokowań prowadzonych w 1647 r. przez Adama Kisiela, kasztelana kijowskiego, a odesłano je rok później. Tę kwestię podjęli zresztą obaj cytowani tu już autorzy – i Jarzębski, i Kobierzycki. Jarzębski lakonicznie – zgodnie z formułą przewodnika po mieście („Przyjechał Poseł Moskiewski/ Prosił, Majestat Królewski/ Darował mu w podarunku/ Ciała, w wielkim obwarunku, /Które z Ceremoniami/ Zawieziono z tryumfami/ Do Stolice; wieczna sława/ Za Czwartego Władysława”), natomiast Kobierzycki – z detalami. Dowiadujemy się mianowicie, że król Władysław nie tylko „zgodził się na to, aby ciała zostały przewiezione do Moskwy”, lecz również przez swego komisarza Adama Kisiela kasztelana kijowskiego przekazał rosyjskim partnerom „ową marmurową tablicę z inskrypcją”. Kobierzycki expressis verbis wyjaśnia przy tym ich motywy: „Moskwianie bardzo prosili o obie te rzeczy, jakby chcieli poprzez usunięcie wszystkich dowodów niesławy swoich przodków zmyć hańbę swojego narodu”. Co prawda inne źródła mówią, że dużych rozmiarów marmurową tablicę znad wejścia do Kaplicy przekazano dopiero w roku 1650, podczas wizyty w Warszawie poselstwa Jurija i Stiepana Puszkinów, zaś zniszczono ją ponoć w Moskwie za czasów Katarzyny II11, ale nie ma to dla nas większego znaczenia. Ważna bowiem jest ciągła presja strony rosyjskiej i domaganie się – skuteczne – zwrotu kolejnych świadectw „niesławy swoich przodków”. Presja ta wykraczała poza samą Kaplicę i jej wystój. Dla strony rosyjskiej dotkliwa okazała się także świadomość, że w reprezentacyjnych pomieszczeniach Zamku Królewskiego, bo w dwóch kolejnych antykamerach, przez które przechodzili najważniejsi goście, znajdują się obrazy Tomasza Dolebelli przedstawiające Zdobycie Smoleńska oraz Prezentację carów Szujskich przed Zygmuntem III. Wiadomo, że ich usunięcia strona rosyjska domagała się w roku 1678, a sukces osiągnęła mniej więcej trzydzieści lat później, już za panowania – odpowiednio – Piotra Wielkiego oraz Augusta II Sasa. Zwalczano także świadectwa o charakterze narracyjnym. W czasie wizyty poselstwa Puszkinów (1650) zażądano – pod groźbą zerwania pokoju – spalenia ksiąg opisujących interesujące nas tu zwycięstwa Rzeczypospolitej. „Moskwa zeszli się z nami i jawnie domagali się, abyśmy zamków na wojnie zdobytych, jak Smoleńsk i inne, ustąpili im, by wynagrodzić ujmę czci księcia w wydanych spod prasy książkach, ci zaś, którzy w pismach do księcia pominęli tytuły, aby dali głowy” – zanotował w pamiętniku Albrycht Stanisław Radziwiłł, pod datą 23 marca 1650 r., co trafnie zdaje się ilustrować temperaturę toczonych negocjacji12. Co ciekawe, do takiego spalenia, choć rzecz P.J. J a m s k i, op. cit., s. 153. A.S. R a d z i w i ł ł, Pamiętnik o dziejach w Polsce, wyd. A. Przyboś i R Żelewski, t. III, Warszawa 1980, s. 250. 11

DYPLOMACJA – PROPAGANDA – PAMIĘĆ HISTORYCZNA

313

jasna mającego głównie symboliczne znaczenie, rzeczywiście doszło; wedle jednej wersji odbyło się to na rynku warszawskim, wedle innej – w obrębie zabudowań marszałka Jerzego Sebastiana Lubomirskiego13. Jeśli popatrzymy na te wydarzenia z dzisiejszej perspektywy, musi zastanawiać w sumie bardzo ugodowa i pasywna postawa strony polskiej, tym bardziej, że uleganie kolejnym rosyjskim żądaniom spotykało się z krytycznymi reakcjami opinii publicznej. „To też przy tym W. X. M. odnajmuję, że Król J.M. ad instanciam [na prośbę] posłów Moskiewskich [...] wydał wszystkie ciała Szujskich, które oni z wielkiemi ceremoniami z kaplicy wynieśli” – pisał Janusz Radziwiłł, podkomorzy Wielkiego Księstwa Litewskiego, do swego ojca, Krzysztofa, wojewody wileńskiego i hetmana litewskiego, z Warszawy, 9 maja 1635 r. „Ale zaś – kontynuował – siła się naszych tym skandalizuje, że król J.M. tak sławnej ojca swego pamiątki naród nasz pozbawił; radzi by widzę nazad mieli, ale już trudno”. O ile zwrócenie carskich szczątków w 1635 r. budziło poważne wątpliwości, o tyle publiczne palenie ksiąg spotkać się miało z jeszcze bardziej uszczypliwymi komentarzami14. Być może jednak tak silna, że aż trudna do wyobrażenia z dzisiejszej perspektywy, była rosyjska presja. Streszczona tu pokrótce walka o pamięć w oczywisty sposób wpłynęła na losy Kaplicy, która już w 1635 r., a więc po piętnastu latach przestała pełnić swoją funkcję (około połowy XVII w. strona rosyjska ponoć miała nawet sformułować prośbę o jej rozebranie). Przekazano ją najpierw w zarząd metropolitom unickim, a następnie zakonowi dominikanów obserwantów, co wywołało spory, a nawet procesy sądowe. Sam budynek w ciągu XVII w. popadł w ruinę, do czego walnie przyczyniła się szwedzka okupacja miasta w czasach „potopu”. Na tym miejscu, ale nie wiadomo, czy z wykorzystaniem starych murów, pod koniec stulecia powstał nowy, niewielki kościół na planie prostokąta, w XVIII w. rozbudowany. W czasach Królestwa Polskiego planowano wzniesienie w tym miejscu cerkwi prawosławnej, ale ostatecznie – po całkowitym rozebraniu kościoła i towarzyszących mu zabudowań – wzniesiono (według projektu samego Antonia Corazziego) klasycystyczny gmach na potrzeby Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, czyli dzisiejszy Pałac Staszica. Dalsze losy tego budynku, choć bynajmniej nie 13 „Prywatnie, w zabudowaniach marszałka spalono kilka drukowanych kart, które godziły w cześć wielkiego księcia” – zanotował w sierpniu 1650 r. Albrycht Stanisław Radziwiłł (op. cit., s. 266); zob. J.A. C h r o ś c i c k i, „Crimen laesae maiestatis”, [w:] Podług nieba i zwyczaju polskiego. Studia z historii architektury, sztuki i kultury ofiarowane Adamowi Miłobędzkiemu, Warszawa 1988, s. 609–611. 14 „Jednak nie wszystkim podobał się sposób pertraktowania i wskazywali na ujmę godności Rzeczypospolitej” – to dalszy ciąg cytowanego wcześniej komentarza Albrychta Stanisława Radziwiłła; zob. L. K u b a l a, Poselstwo Puszkina w Polsce w roku 1650, [w:] Szkice historyczne, wyd. V, Warszawa 1923, s. 136–148.

314

WOJCIECH TYGIELSKI

proste (po powstaniu listopadowym umieszczono tam Dyrekcję Loterii, a następnie rosyjskie gimnazjum męskie), mogą nas już tu nie interesować, gdyż po kolejnych perturbacjach (w drugiej połowie XIX w. nadano mu bizantyńsko-cerkiewną formę, usuniętą następnie w czasach II Rzeczypospolitej) został on odbudowany i istnieje dziś w swojej klasycystycznej formie. U Kobierzyckiego znajdujemy nawet bardzo charakterystyczne stwierdzenie, – jakby antycypujące zniszczenie samego obiektu – że „o wydarzeniach tych świadczy nazwa «Kaplica Szujskiego», która jest w Warszawie na Krakowskim Przedmieściu”. Do tego śladu w toponomastyce, który wkrótce rzeczywiście

Il . 5. Pałac Staszica w II poł. XIX w. – w czasach, gdy mieściło się tam rosyjskie gimnazjum (widokówka z epoki)

miał stać się jedyną realną po Kaplicy pozostałością, nie ograniczyło się jednak historyczne przesłanie, gdyż „pamięć o tych wydarzeniach jest wciąż żywa, ponieważ w mowie i w piśmie dotarła do potomności”. Warto podkreślić, że do końca XVIII w., niezależnie od stanu fizycznego oraz własnościowego, istniejącą w tym miejscu budowlę nadal, także w aktach urzędowych, nazywano „Kaplicą Moskiewską”. W XIX w. władze carskie nadal zacierały jej ślady materialne, a tematowi temu oraz wątkom w naturalny sposób z nim się kojarzącym daleko było do

DYPLOMACJA – PROPAGANDA – PAMIĘĆ HISTORYCZNA

315

politycznej poprawności w okresie Polski Ludowej. Mimo to, a może właśnie na przekór piętrzącym się trudnościom, pamięć o Kaplicy przetrwała do naszych czasów, a jej wizerunek – w społecznej świadomości – ponownie znalazł swoje miejsce w historycznej przestrzeni miasta15. 2) Łazienki – królewskie czy Romanowów? Interesującym przykładem są również warszawskie Łazienki – ważne nie tylko dla mieszkańców Warszawy; mają one swoje miejsce zarówno w tradycji i w narodowej pamięci, jak też we współczesności, w tym we współczesnej edukacji. Ich historia zaczęła się nieco później niż historia omawianej Kaplicy, ale jej finał uznać trzeba za bez porównania bardziej pomyślny. Najpierw znajdował się tu pawilon kąpielowy marszałka wielkiego koronnego Stanisława Lubomirskiego, który wszedł w posiadanie Ujazdowa pod koniec XVII w. i traktował to miejsce przede wszystkim rekreacyjnie. W początkach swego panowania Ujazdów nabył Stanisław August Poniatowski, ale nowy władca i właściciel planował początkowo umieszczenie swej podmiejskiej rezydencji

Il . 6. Nowa Pomarańczarnia w warszawskich Łazienkach – jedna z wielu budowli wzniesionych w parku w czasach Romanowów (zdjęcie współczesne)

J.A. C h r o ś c i c k i, op. cit., s. 141.

316

WOJCIECH TYGIELSKI

w zamku Ujazdowskim. Dopiero po pewnym czasie tych planów zaniechano – decydując się na przebudowę „Łazienki” na letnią siedzibę władcy. Od tej pory, aż po dzień dzisiejszy, osoba ostatniego polskiego króla jednoznacznie kojarzy się z tym miejscem – przede wszystkim z Pałacem na Wodzie, jako arcydziełem oświeceniowej architektury, choć prace budowlane ostatecznie zakończono dopiero po abdykacji króla i jego wyjeździe do Grodna, a następnie do Petersburga16. Na charakter Łazienek – pisze Maria Poprzęcka – złożyło się i marzenie o miłym schronieniu od trudów rządzenia i czerpana z Anglii moda na ogrody krajobrazowe z porozrzucanymi wśród zieleni malowniczymi pawilonami. Nawiązywano do rozlicznych antycznych tradycji, ale i do idei wolnomularskich. Królewskie zamiłowanie do spektakli zaowocowało powstaniem aż dwóch niezwykłych teatrów: zamkniętego w Pomarańczarni i plenerowego amfiteatru ze sceną na wyspie. Kształt zaś wszystkiemu nadała duża ekipa artystów o formacji włosko-francuskiej, pracująca przy twórczym i czujnym królewskim nadzorze. Była to zarazem rezydencja władcy o programie politycznym przemyślanym przez króla – filozofa w koronie... Dawnej kąpielowej „grocie” nadano formę świątynnej Rotundy, niczym Panteon mieszczącej posągi wielkich poprzedników Stanisława Augusta na polskim tronie. Wykładnią cnót monarszych miała być dekoracja reprezentacyjnej Sali Salomona. Z jej wielkich okien, poprzez staw północny, otwierał się widok na jeszcze jeden wzorzec władcy: wystawiony przez króla pomnik króla Jana III Sobieskiego... Pałac na Wyspie stał się rodzajem willi-muzeum, podobnej do powstających wówczas w Europie.

Po trzecim rozbiorze ani królowi ani jego spadkobiercom nie udało się Łazienek sprzedać. Pod rządami pruskimi w pałacu nikt nie rezydował, ale ponoć już wtedy wydawano tam wytworne przyjęcia. Wkrótce po Kongresie Wiedeńskim i powołaniu do życia Królestwa Kongresowego, pod berłem Romanowów, w roku 1817 Łazienki – od Teresy Tyszkiewiczowej – kupił car Aleksander I. Przez następnych bez mała sto lat stały się one oficjalną rezydencją rodziny carskiej, podczas gdy Zamek Królewski pełnił tylko funkcje siedziby namiestnika. Nowi właściciele tę rezydencję lubili, często odwiedzali i chętnie w nią inwestowali. Przede wszystkim car Mikołaj I ufundował pałacową cerkiew św. Aleksandra Newskiego, poświęconą w 1846 r. Była to – dobudowana do zachodniego pawilonu pałacu – niewielka klasycystyczna budowla ze spłaszczoną kopułą, zwieńczoną prawosławnym krzyżem, subtelnie zharmonizowana z pałacem. 16 Korzystam tu z referatu prof. M. P o p r z ę c k i e j, Warszawskie Łazienki – pamięć i niepamięć, wygłoszonego w 2012 r. na konferencji w Carskim Siole. W części faktograficznej autorka – której serdecznie dziękuję za udostępnienie tekstu przed publikacją – odwołuje się do opracowania W. T a t a r k i e w i c z a, Pięć studiów o Łazienkach (ostatnie wydanie Łazienki warszawskie, Warszawa 1968).

DYPLOMACJA – PROPAGANDA – PAMIĘĆ HISTORYCZNA

317

Odtąd Łazienki – nie tylko sama cerkiew, także otoczenie pałacu – stały się miejscem okazałych nabożeństw prawosławnych17. Za panowania Mikołaja I projektowano zbudowanie nowego – odpowiednio obszerniejszego – zespołu pałacowego w pobliżu Pałacu na Wyspie oraz cerkwi, ale projekt ten nie został zrealizowany. W czasach Romanowów powstało jednak w Łazienkach wiele nowych budowli parkowych: świątynia egipska, świątynia Sybilli, Nowa Kordegarda, Nowa Pomarańczarnia. Kwitło tu życie towarzyskie; urządzano fety, bale, spektakle i iluminacje; park – jak park miejski – był otwarty dla publiczności. I przyciągał tłumy spacerowiczów. A jednak ten cały okres został z polskiej pamięci skutecznie wymazany. Z XIX-wiecznych dziejów Łazienek pozostał jedynie powstańczy epizod – bunt podchorążych w listopadzie 1830 r. Tam bowiem, obok Pałacu na Wyspie, mieściła się Szkoła Podchorążych, gdzie zawiązano sprzysiężenie, które doprowadziło do wybuchu powstania przeciw rosyjskiemu zaborcy. Jako pierwsze posunięcie zaplanowano zamach (nieskuteczny, jak się miało okazać) na wielkiego księcia Konstantego – rezydującego w Belwederze, a więc na terenie w istocie należącym do Łazienek, a jedynie z niego wydzielonym. Kolejne inscenizacje, a także ekranizacja Nocy listopadowej Stanisława Wyspiańskiego skutecznie utrwaliły ten epizod w zbiorowej wyobraźni. Łazienki jako miejsce magiczne na mapie Warszawy pojawiają się rzecz jasna w literaturze (Prus, Żeromski). W parkowej scenerii dochodzi na przykład do ważnych spotkań bohaterów Lalki Bolesława Prusa, ale fakt, że była to aktualna rezydencja rosyjskiego cara w ogóle na kartach tej sztandarowej powieści polskiego pozytywizmu nie został odnotowany. W okresie II Rzeczypospolitej w łazienkowskich rezydencjach przeprowadzono prace remontowe i konserwatorskie – przywracając im funkcje reprezentacyjne, natomiast park pozostał publiczny i bardzo popularny (cerkiew zamieniono na kaplicę katolicką). W czasie drugiej wojny pałac został całkowicie zrujnowany (choć nie wysadzony w powietrze), ale ocalały inne tamtejsze budowle, takie jak pałac Myśliwski, Stara Pomarańczarnia z XVIII-wiecznym drewnianym teatrem, czy też tzw. Biały Domek. Celem powojennej odbudowy (ukończonej w 1965 r.) było – rzecz jasna – przywrócenie stanu z czasów króla Stanisława Augusta. Ze współczesnej zbiorowej pamięci Łazienki Romanowów zostały – jak na razie – skutecznie usunięte18. Zob. P. P a s z k i e w i c z, Pod berłem Romanowów. Sztuka rosyjska w Warszawie 1815–1915, Warszawa 1991, s. 73–76. 18 Rozdział Łazienki po Stanisławie Auguście zajmuje tylko 5% objętości popularnego opracowania Marka Kwiatkowskiego, Łazienki, Warszawa 1972, wydanego w serii „Zabytki Warszawy”. We wspomnianym już, podstawowym opracowaniu Władysława Tatarkiewicza, Łazienki warszawskie, Warszawa 1968, odnotować można zbliżone dysproporcje. 17

318

WOJCIECH TYGIELSKI

3) Historyczne dylematy i decyzje a) Biblioteka czy Pałac Kazimierzowski, czyli co powinniśmy zobaczyć patrząc przez uniwersytecką bramę? Funkcje biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego od zarania jego dziejów pełniło pierwsze piętro Pałacu Kazimierzowskiego. Tak było przed i po powstaniu listopadowym, w czasach Szkoły Głównej i pierwszych latach Uniwersytetu Cesarskiego, utworzonego w 1869 r. Dopiero prawie 20 lat później postanowiono rozwiązać nabrzmiały od dawna problem miejsca przechowywania i udostępniania rosnącego księgozbioru uniwersyteckiego. W 1888 r. Rada Uniwersytetu określiła kosztorys; podjęto decyzję o sfinansowaniu inwestycji i rozpisano konkurs; zwyciężył projekt Stefana Szyllera i Antoniego Jasieńczyka-Jabłońskiego. Latem 1891 r. przystąpiono do budowy, którą w 1894 r. ukończono. Określając styl, w jakim budowla została wzniesiona znawcy przedmiotu używają różnych określeń: „w duchu silnie klasycyzującego renesansu” (Tadeusz Jaroszewski), „w stylu renesansu włoskiego” (Witold Krzesiński), ale są zgodni co do wysokiej klasy i monumentalności budowli. Zdaniem Zbigniewa Bani, korzystne było, iż nowy budynek przybliżał główny człon założenia uniwersyteckiego ku ulicy, nadając całemu zespołowi wyrazisty charakter: Ten efekt „wysunięcia” głównego skrzydła założenia uniwersyteckiego był bardzo potrzebny temu zespołowi gmachów. Architektura dawnych budynków była skromna, płaska, linearna, ożywiał ją jedynie kolumnowy portyk Pałacu Kazimierzowskiego, usytuowany w znacznym oddaleniu od linii Krakowskiego Przedmieścia19.

Budynek jednak zasadniczo zmienił dotychczasowy pałacowy układ trzech skrzydeł uniwersytetu, skutecznie przesłaniając Pałac Kazimierzowski. Dlatego, w momencie, gdy stało się jasne, że musi powstać nowy budynek na potrzeby biblioteki – pojawiły się też głosy opowiadające się za zburzeniem starego i przywrócenia XVII-wiecznego pałacowego założenia – zgodnie z pierwotną zabudową Krakowskiego Przedmieścia.

Z. B a n i a, Gmach dawnej Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego, [w:] Kultura artystyczna Uniwersytetu Warszawskiego, pod red. J. Miziołka, Warszawa 2003, s. 259–264.

DYPLOMACJA – PROPAGANDA – PAMIĘĆ HISTORYCZNA

319

b) Cerkiew na placu Saskim Kolejny przykład wart tu przypomnienia i refleksji to cerkiew na placu Saskim. Przypomnijmy: Sobór św. Aleksandra Newskiego, prawosławny sobór katedralny, został zbudowany w latach 1894–1912 (projekt Leontija Benois) na placu Saskim, a więc w wyjątkowo reprezentacyjnym miejscu Warszawy. Ta potężnych rozmiarów budowla (jej wolnostojąca dzwonnica mierząca 70 metrów wysokością ustępowała jedynie wieżom kościoła św. Floriana), a zarazem świątynia obcego wyznania, jednoznacznie kojarzącego się z zaborcą, była słusznie uznawana za symbol rosyjskiej dominacji na ziemiach polskich oraz wszechogarniającej rusyfikacji.

Il . 7. Cerkiew św. Aleksandra Newskiego na placu Saskim w II poł XIX w. (widokówka z epoki)

Choć budowla została uszkodzona podczas I wojny światowej, a doraźnie i pośpiesznie przeprowadzone naprawy nie przywróciły konstrukcji zadawalającego stanu, to decyzja o jej dalszych losach miała zdecydowanie polityczny charakter. Sobór został rozebrany już w latach 20., po mniej niż 15 latach od zakończenia budowy, co odzwierciedlało skalę ówczesnych nastrojów antyrosyjskich. Nawet w ówczesnym opracowaniu firmowanym przez Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości podkreślano, że charakter i plan miasta został spaczony w minionym wieku „siłami wrogów” oraz, że „rozwój obecny i przyszły stolicy Polski

320

WOJCIECH TYGIELSKI

Il . 8. Widok z lotu ptaka na cerkiew i plac Saski w początkach XX w. (widokówka z epoki)

wymaga bezwzględnego usunięcia soboru saskiego, jako budowli wręcz obcej naszej kulturze, wzniesionej jako celowe zaprzeczenie naszych przyrodzonych praw do normalnego, historycznego życia Warszawy i jej prawidłowej, planowej rozbudowy”. Dodajmy, że – odpierając zawczasu potencjalny zarzut barbarzyństwa, z którego najwyraźniej zdawano sobie sprawę – autorzy w dalszej części opracowania podkreślali, że współczesne zasady konserwatorskie zalecają ochronę nie poszczególnych obiektów, lecz całych zespołów architektonicznych. W takim ujęciu cerkiew, nawet potraktowana jako zabytek, nie pasująca swoimi proporcjami oraz ingerująca w układ osi saskiej, stała w sprzeczności z całą zabytkową aglomeracją20. Używano także argumentów czysto racjonalnych (po opuszczeniu Warszawy przez urzędników i armię rosyjską tych rozmiarów świątynia nie była już potrzebna pozostałym wiernym wyznania prawosławnego) oraz estetycznych w sensie bardziej ogólnym (wschodnia architektura nie pasuje do Warszawy), ale nie ulega wątpliwości, że najistotniejsza była chęć odreagowania przeszłości. Wypada jednak podkreślić, że cerkwie na Woli i na Pradze, które tak ostro nie ingerowały w historyczny krajobraz, zdecydowano się pozostawić, zaś mozaiki, jako najcenniejszy fragment burzonego soboru św. Aleksandra Newskiego, zachowano i przekazano Rosjanom21. 20 Zob. E. M a n i k o w s k a, Wielka Wojna i zabytki, [w:] Polskie dziedzictwo kulturowe u progu niepodległości, Warszawa 2010, s. 53–54. 21 Ibidem, s. 54.

DYPLOMACJA – PROPAGANDA – PAMIĘĆ HISTORYCZNA

321

Il . 9. Rozbiórka cerkwi na placu Saskim, 1925 r. („Węzły pamięci”, pod red. Zdzisława Najdera, Il. 14)

c) Pałac Kultury i Nauki Pałac Kultury i Nauki, wzniesiony jako „dar narodu radzieckiego dla narodu polskiego” (ponoć zgodnie z pomysłem samego Józefa Stalina), został wybudowany w trzy lata (wg projektu Lwa Rudniewa) i oddany do użytku 22 lipca 1955 r. Jest to budowla socrealistyczna z domieszką elementów polskiego historyzmu, a przynajmniej taka była intencja głównego architekta. Jest to wciąż najwyższy budynek Warszawy – jego wieża główna ma 120 metrów wysokości, wieżyczka – 160, a iglica – 230 metrów. Już w okresie popaździernikowej odwilży pojawiło się pytanie o dalsze losy tak wyeksponowanej budowli, noszącej imię Józefa Stalina. Artysta plastyk Władysław Popielarczyk sugerował, by zasłonić ją szeregiem wieżowców od strony Wisły, ale wzniesiona ostatecznie w latach sześćdziesiątych tzw. „ściana wschodnia” tego zadania w żadnym razie nie spełniła. Po 1989 r., czyli po odzyskaniu przez Polskę pełnej suwerenności tym bardziej rozgorzała dyskusja na temat przyszłości pałacu. Pojawiły się koncepcje szczelnego przysłonięcia go biurowcami i utworzenia w jego wnętrzach Muzeum Komunizmu (Czesław Bielecki, Andrzej Wajda, Jacek Fedorowicz),

322

WOJCIECH TYGIELSKI

Il . 10. Plac budowy Pałacu Kultury i Nauki, zdjęcie wykonane między majem a lipcem 1952 r. (Narodowe Archiwum Cyfrowe)

a nawet zburzenia całej budowli. Jednak większość uczestników sporu (w tym prof. Andrzej Tomaszewski oraz architekci – Stefan Kuryłowicz i Marek Budzyński) wskazywała na pełnienie przez Pałac wielu użytecznych funkcji oraz trwałe wpisanie się w krajobraz miasta, a nawet pełnienie roli jego wizytówki, a w każdym razie najbardziej rozpoznawalnego obiektu. W 2007 r. PKiN – decyzją Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków – został wpisany do rejestru zabytków, co wywołało wprawdzie protesty, ale – jak się wydaje – zakończyło debatę. Podsumujmy zatem. Historia budowli zwanej Kaplicą Moskiewską jest historią presji sąsiedniego państwa, a potem już mocarstwa, które stara się ograniczyć oddziaływanie konkretnego obiektu architektonicznego oraz innych symboli na społeczną wyobraźnię i zatrzeć ich historyczną wymowę. Presji konsekwentnej i długofalowej, która przynosi materialne efekty, ale która z perspektywy długiego trwania okazuje się o tyle nieskuteczna, że pamięć ta zostaje po latach – trochę przekornie – przywrócona. Jednocześnie waga, jaką państwo rosyjskie w kolej-

DYPLOMACJA – PROPAGANDA – PAMIĘĆ HISTORYCZNA

323

nych pokoleniach przywiązywało do tego symbolu jest zarazem spektakularnym podkreśleniem znaczenia historii i jej wpływu na współczesność; jest swoistym komplementem pod adresem tej dyscypliny. Daleko mniej kontrowersyjny wydaje się casus Łazienek, które – zaryzykujmy takie stwierdzenie – w okresie panowania Romanowów sporo jednak zyskały, a w każdym razie czasy te nie tylko negatywnie, lecz również pozytywnie wpisały się w ich dzieje. Swoiście „niesprawiedliwe” – w społecznej świadomości – traktowanie dziś tego okresu , zdaje się świadczyć, że mechanizm wymazywania historycznych epizodów może być obosieczny. Trzy kolejne przytoczone tutaj przykłady wschodnich ingerencji w architekturę Warszawy też mają charakter „konstruktywny”, to znaczy coś w wyniku rosyjskiej inicjatywy powstawało, by stanowić symbol i dokumentować określone treści. Warto analizować te motywacje, ale także śledzić losy tych budowli, zarówno dlatego, że losy te symbolizują przemiany zachodzące w otoczeniu owych lokalizacji, jak też ilustrują mechanizm oswojenia się z konkretną budowlą, utrwalenia się jej obecności w miejscowym krajobrazie i – pośrednio – uzyskania przez nią społecznej akceptacji. Z owych trzech budowli tylko cerkiew została zburzona. Taka decyzja świadczyła o sile nastrojów antyrosyjskich, panujących w niedawno odrodzonym państwie polskim, którego społeczeństwo miało za sobą nie tylko trwające kilka pokoleń czasy zaborów, lecz także stosunkowo świeżą traumę I wojny światowej oraz dramatyczną walkę z państwem bolszewickim o kształt wschodnich granic. Musiała też świadczyć o słabości państwa, które takiego symbolu w sercu swojej stolicy nie było w stanie tolerować, ale też o znaczeniu czynnika religijnego, jako narzędzia państwowej identyfikacji. Natomiast Biblioteka Uniwersytecka i Pałac Kultury – na różnych rzecz jasna etapach – przetrwały fale niechęci, stoją nadal i raczej nic ich istnieniu aktualnie nie zagraża. Biblioteka, budynek o interesującej i jak na swoje czasy nowoczesnej konstrukcji oraz pełniący niekwestionowanie szlachetne funkcje, sama obrosła patyną i stała się zabytkiem architektonicznym wysokiej klasy. Po stu z górą latach mało kto opowiedziałby się za jej zburzeniem – w imię przywrócenia czystości pałacowego siedemnastowiecznego założenia, perspektywy na Pałac Kazimierzowski i wymaganego w takiej scenerii court d’honneur. Pałac Kultury, budowla mająca o 60 lat krótszą historię, także zdążył utrwalić swoją obecność w krajobrazie stolicy. Zbudowany w socrealistycznym stylu, w atmosferze socjalistycznego zakłamania („dar narodu radzieckiego dla Warszawy”) i kosztem pozostałości przedwojennej zabudowy, nigdy nie budził zachwytu, ani sympatii. W jego przepastnych wnętrzach odbywały się jednak ważne, nie tylko polityczne imprezy (koncerty gwiazd, targi książki) oraz mieściły się liczne pożyteczne instytucje (teatry, Muzeum Techniki, Pałac Młodzieży), a poza tym

324

WOJCIECH TYGIELSKI

postępował – nieuchronnie – proces przyzwyczajania się mieszkańców Warszawy do tego miejsca i dziwacznego kształtu budowli. Zwolennicy zburzenia tego symbolu radzieckiej dominacji po 1989 r. okazali się chyba liczniejsi, niż kiedykolwiek byli przeciwnicy Biblioteki Uniwersyteckiej w jej kształcie z okresu zaborów, ale i tak nie doszło do żadnych działań w tym zakresie. I fakt, że w przypadku uniwersytetu pytanie brzmiało: czy zburzyć, żeby odsłonić właściwą perspektywę, zaś w przypadku Pałacu Kultury: czy zburzyć, żeby coś nowego na tym miejscu zbudować, nie miał w istocie większego znaczenia. *** Dodajmy już na zakończenie, że siła pamięci historycznej nie przestaje nas zadziwiać. Pomimo niewyobrażalnego dramatu ostatniej wojny i totalnych zniszczeń, przetrwała bogata dokumentacja eksterminacji narodów podbitych przez III Rzeszę, w tym także świadectwa holocaustu (zarówno w postaci świadomie zabezpieczonego i ukrytego Archiwum Ringelbluma, jak też jednostkowych relacji). Istnieją źródła dokumentujące zagładę Ormian w czasie pierwszej i rzeź wołyńską w czasie drugiej wojny światowej. Przetrwały – powstałe w różnych okresach – inskrypcje ryte na więziennych murach, choć ich autorzy często nie doczekali się wolności. W znacznej części zachowały się XX-wieczne archiwalia służb bezpieczeństwa krajów totalitarnych, choć materiały te podlegały świadomemu niszczeniu przez ich autorów, co utrudniło badanie nieodległej przeszłości oraz dodatkowo zaogniło polityczne spory i rozliczenia. Z jednej zatem strony – trwałość świadectw i trwałość pamięci, a także determinacja ludzi pragnących swoje istnienie oraz koleje losu zaznaczyć i przekazać potomnym, a z drugiej – społeczne zainteresowanie, które z zasady niechętnie poddaje się wszelkim zewnętrznym ograniczeniom, a tym bardziej manipulacjom, i które całkowicie niezależnie selekcjonuje z przeszłości to, co uznaje za interesujące oraz wartościowe. Te ponadczasowe zjawiska nadal sprzyjają naukom historycznym i nic nie wskazuje na to, by kiedykolwiek miało się to zmienić.

PRZEGLĄD WSCHODNI

DYPLOMACJA – PROPAGANDA – PAMIĘĆ HISTORYCZNA

325

SANTRAUKA Wojciech TYGIELSKI, Diplomatija-propaganda-istorinė atmintis Straipsnis skiriamas paskutiniu metu populiariai humanitarinių mokslų sričiai „atmintinoms vietoms” [lieux de mémoire], kurios paskatino gausias studijas skirtas konkrečių vietų tyrimams, kartu iš jų kylančios istorinėms asociacijoms, kurios yra svarbios tautinei tapatybei. Savo tyrimuose autorius remiasi atskirais epizodais, o taip pat konkrečiais statiniais ir jų turima simbolika: lenkųrusų santykiais nuo XVI a. iki XX a. Kalbama apie sudėtingus ir konfliktiškus santykius, bet kartu tokius, kurių „atminties politika”, arba net „kova už atmintį” aiškiai matoma. Pirmas nagrinėjamas objektas yra istorija taip vadinamos „Maskvos koplyčios” – paslaptingo statinio buvusio Varšuvoje, dabartinės Staszica aikštės vietoje, kur ji stovėjo nuo 1620 m. ir buvo mačiusi carą Vasilijų Šuiskį, jo artimiausius šeimos narius. Toliau nagrinėjama Varšuvos Łazienki parko istorija, kurį puošia Rūmai ant vandens ir kiti nuostabūs statiniai. Kompleksas buvo naudojamas valdant paskutiniam karaliui Stanislovui Augustui Poniatovskiui. Svarbu atkreipti dėmesį, jog XIX a., padalinimų ir Romanovų valdžios epocha, tuo pat metu yra įspūdingų Rusijos investicijų laikotarpis, kuris labai praturtino viso parko komplekso vystymasi. Koplyčios ir Łazienki parko analizavimo kontekstas primena istorines dilemas žmonių, kurie turėjo priimti sprendimus dėl Varšuvos miesto erdvių vystymo jautriausiose miesto vietose – susijusiose su trimis svarbiausiais statiniais: Universiteto biblioteka (kuri buvo nugriauta XIX a. pab rusiško universiteto reikmėms), Aleksandro Nevskio cerkvės, Mokslo ir kultūros rūmais (socrelistiniu, monumentaliu pastatu). Baigdamas autorius pabrėžia įvairių architektūros sprendimų analizės svarbą, tuo pat skatindamas domėtis kontraversiškų pastatų likimu, nes jie ne tik simbolizuoja visuomenės požiūrio pasikeitimą, bet ir parodo konkretaus pastato įsisavinimo metodus, jos įliejimą į kraštovaizdį ir galiausiai visuomenės priėmimą.

РЭЗЮМЭ Войцех ТЫГЕЛЬСКІ, Дыпляматыя – прапаганда – гістарычная памяць Артыкул адсылае да моднага ў сучасных гуманітарных і грамадзкіх навуках паняцьця «месцаў памяці» [lieux de mémoire], якія пасадзейнічалі правядзеньню многіх дасьледаваньняў прысьвечаных канкрэтным месцам, а таксама зьвязаных зь імі гістарычных аб’ектаў, што ўяўляюць зь сябе важны элемэнт сацыяльнай ідэнтычнасьці. У сваіх разважаньнях аўтар выкарыстоўвае выбраныя эпізоды – а таксама канкрэтныя будынкі з адпаведным ім сымбалізмам – польска-расейскіх стасункаў, пачынаючы ад пачатку ХVI і да ХХ стагоддзя. Такім чынам гаворка вядзецца аб складаных і па сваёй прыродзе канфліктных адносінах, але таксама такіх, у якіх «палітыка памяці» і нават – як хочуць некаторыя – «змаганьне за памяць», праявілася вельмі выразна. У першую чаргу тэмай развагаў стала т.зв. Маскоўская капліца – таямнічае збудаваньне ў раёне сёньняшняга Палацу Сташыца ў Варшаве, у якім ад 1620 захоўваліся рэшткі цара Васілія Шуйскага, а таксама найбліжэйшых прадстаўнікоў яго сям’і. Далей апісвацца гісторыя варшаўскіх Лазенак, цудоўнага парку, упрыгожанага Палацам на вадзе і іншымі вытанчанымі будынкамі; комплексу адназначна асацыяванага з пэрыядам кіраваньня апошняга караля – Станіслава Аўгуста Панятоўскага. Пры гэтым зьвяртаецца ўвага, што ХІХ стагоддзе, або пэрыяд пасьля падзелаў Рэчы Паспалітай і часы кіраваньня дынастыі Раманавых, гэта таксама пэрыяд буйных расейскіх інвэстыцыяў, якія істотна ўзбагачалі і ўплывалі на фармаваньне ўсяго паркавага комплексу. Кантэкст для разважаньняў аб лёсах Капліцы і Лазенак стварае напамін аб гістарычных дылемах і рашэньнях, якія павінны былі прымаць людзі, што адказвалі за гарадзкую грамадзкую прастору Варшавы ў найбольш напружаных месцах – у дачыненьні да трох вельмі крытыкаваных будынкаў: Унівэрсытэцкай бібліятэкі (якую збудавалі ў канцы ХІХ стагоддзя для расейскага на той час унівэрсытэту), царквы Сьв. Аляксандра Неўскага, Палацу культуры і навукі (сацрэалістычнага, манумэнтальнага будынку).

326

WOJCIECH TYGIELSKI

У заключэньні аўтар падкрэсьлівае значэньне ўсебаковага аналізу матываў асобных архітэктурных рашэньняў, а таксама заклікае адсочваць лёсы спрэчных будынкаў, бо яны сымбалізуюць ня толькі перамены, што адбываюцца ў сацыяльным асяроддзі, але таксама ілюструюць мэханізм прызвычайваньня да канкрэтнага збудаваньня, прыняцьця яе прысутнасьці ў мясцовым краявідзе і напрыканцы прыняцьця яе грамадзтвам.

РЕЗЮМЕ Войцех ТИГЄЛЬСКI, Дипломатія – пропаганда – історична пам’ять Стаття відноситься до модних останнім часом в галузі гуманітарних та соціальних наук, поняття «місця пам’яті» [lieux de mémoire], яке надихнуло до численних досліджень, присвячених конкретним місцям і не обумовленим історичним конотаціям, що становить важливий елемент соціальної ідентичності. В ході обговорення автор використовує вибрані епізоди, – а також конкретні будівлі і супровідну символіку – польсько-російських відносин, на рубежі шістнадцятого до двадцятого століття. Йдеться, отже, про складні взаємини від природи конфліктні, але також і про ті, в яких «політика пам’яті», і навіть – як дехто бажає – «боротьба за пам’ять», проявляється у виразний спосіб. В першу чергу предметом обговорення є доля так званої. Московської Каплиці – таємничої споруди в районі сучасного Палацу Сташіца в Варшаві, де від 1620 року знаходяться рештки царя Василя Шуйського і членів його сім’ї. Далі описана історія Варшавських Лазенок, прекрасного парку, прикрашеного палацом на воді та іншими елегантними будівлями; комплексу, очевидно, пов’язаного з царюванням останнього короля Станіслава Августа Понятовського. Звертається увага на те, що дев’ятнадцяте століття, тобто, часи загарбання і володіння династії Романових, це був також період вражаючих російських інвестицій, котрий значно збагатив і мав вплив на форму всього комплексу парку. Контекст для роздумів про долю каплиці і Лазєнек створює нагадування про історичні дилеми і рішення, які доводиться приймати людям, відповідальним за міський публічний простір Варшави, в найбільш чутливих місцях – по відношенню до трьох дуже відомих будівель: бібліотеки університету (яка була побудована в кінці дев’ятнадцятого століття для російського, на той час, університету), церква Св. Олександра Невського, Палац культури і науки (монументальної будівлі соцреалізму). На закінчення, автор підкреслює важливість всебічного аналізу мотивів окремих архітектурних рішень, і закликає до спостереження за долями контроверсійних будівель, не тільки тому, що вони символізують зміни, що відбуваються в соціальному середовищі, а й для того, щоб проілюструвати механізм адаптації до конкретної будівлі, зміцнення її присутності на фоні місцевого ландшафту, і, нарешті, отримання суспільного визнання.

РЕЗЮМЕ Войцех ТЫГЕЛЬСКИЙ, Дипломатия – пропаганда – историческая память Статья связана с модным в последнее время в гуманитарных и социальных науках понятием «мест памяти» [lieux de mémoire], которое вдохновило множественные исследования, посвященные конкретным местам и вызванным ими историческим коннотациям, представляющим важный элемент социальной идентичности. В ходе размышления автор использует избранные эпизоды – а также конкретные построения и сопровождающую их символику – польско-русских отношений, начиная с рубежа XVI до XX века. Речь идет о сложных и по своей природе конфликтных отношениях, но также о таких, в которых «политика памяти», а даже – как хотят некоторые – «борьба за память» проявляется в отчетливой форме. В первую очередь темой обсуждения является судьба так называемой Московской Часовни – таинственного строения в районе современного Дворца Сташица в Варшаве, с 1620 года хранящего останки царя Василия Шуйского и членов его семьи. Далее описана история варшавского парка Лазенки, красивейшего парка с Дворцем на Воде и другими

DYPLOMACJA – PROPAGANDA – PAMIĘĆ HISTORYCZNA

327

элегантными строениями; комплекса, который однозначно ассоциируется со временем властвования последнего короля, Станислава Августа Понятовского. Также автор обратил внимание на то, что XIX век, то есть период захвата и правления династии Романовых, – это период впечатляющих российских инвестиций, значительно обогащающих и влияющих на состояние всего парка. Контекст для размышлений над судьбами Часовни и парка Лазенки составляет припоминание исторических дилемм и решений, которые должны были принимать люди, ответственные за городское общественное пространство Варшавы, в наиболее проблематичных местах – по отношению к трем наиболее известным зданиям: Университетской Библиотеке (построенной в конце XIX века для российского тогда университета), церкви св. Александра Невского, Дворцу Культуры и Науки (соцреалистического, монументального здания). В заключение автор подчеркивает важность всестороннего анализа мотивов отдельных архитектонических решений, а также призывает отслеживать судьбы контроверсийных зданий, поскольку они не только символизируют изменения, происходящие в социальной среде, но и иллюстрируют механизм освоения конкретного здания, укрепление ее присутствия в местном ландшафте и наконец получение общественного признания.

SUMMARY Wojciech TYGIELSKI, Diplomacy – Propaganda – Historical Memory The article is related to the recently fashionable term “places of memories” (lieux de mémoire), in humanistic studies, which has inspired numerous studies dedicated to their concrete location, as well as the historical associations they bring to mind, representing important elements of social identity. In his deliberations, the author takes advantage of selected episodes – as well as actual building and their accompanying symbolism – in Polish-Russian relations from the 16th century up to the 20th century. Thus, the relations in question are of a difficult and conflicting nature, but also relations in which the “politics of memory” – or even, as some say, “the struggle for memory” – is quite apparent. The first subject that is discussed is the fate of the so-called “Muscovite Chapel” – a secretive building in the region of the present day Staszic Palace in Warsaw, supposedly housing the remains of Tsar Vasili Shuyski and the closest members of his family since 1620. Next, the author relates the history of the beautiful Łazienki Park in Warsaw, adorned by the ‘Palace on the Water’ and many other elegant buildings – a complex singularly identified with the reign of the last King of Poland, Stanisław August Poniatowski. At the same time it is noted that the 19th century, the period of partitions and the reign of the Romanovs, is also a time of impressive Russian investment, essentially enriching and influencing the entire shape of the park. The context for deliberation over the fate of the Chapel and the Łazienki Park serves a reminder of the historical dilemmas and decisions which the people responsible for the urban public space of Warsaw had to undertake in the most troublesome spots, especially in relation to three very prominent buildings: the University of Warsaw Library (erected at the close of the 19th century for the then Russian university), the Russian Orthodox Cathedral of St. Alexander Nevsky and the Palace of Culture and Science (a monumental social-realist construction). In his conclusion, the author underlines the significance of multi-faceted analysis of the motives behind particular architectural decisions and also encourages monitoring the fate of controversial constructions, as not only do they symbolize transformations appearing in surrounding society, but they also illustrate the mechanism of familiarization with certain buildings, the entrenchment of their presence in the city landscape and finally, their acceptance by society.

Przegląd Wschodni, t. XIII, z. 2 (50), s. 329–357, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

Аляксандр Смалянчук Гродна/Варшава

РОД СКІРМУНТАЎ У XVI–XX СТАГОДДЗІ*

ОД СКІРМУНТАЎ не належаў да магнатэрыі Вялікага Княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай. Ягоныя прадстаўнікі да канца XVIII ст. зрэдку прымалі ўдзел у важных палітычных падзеях і не мелі магчымасці істотна ўплываць на гістарычны лёс беларускіх і літоўскіх земляў. Пэўныя перамены адбыліся толькі напрыканцы гісторыі Рэчы Паспалітай, а завяршылася трансфармацыя шляхецкага роду ў дынастыю буйных прадпрымальнікаў ужо ў перыяд Расейскай імперыі. Ва ўмовах «эпохі нацыяналізмаў» і распаду дзяржавы Раманавых прадстаўнікі роду належалі да найбольш прыкметных палітыкаў Беларуска-Літоўскага краю і непасрэдна ўдзельнічалі ў працэсах нацыянальнага і дзяржаўнага будаўніцтва палякаў, беларусаў і літоўцаў. Пяць стагоддзяў гісторыі роду Скірмунтаў выдатна адлюстравалі працэс трансфармацыі шляхты Вялікага Княства Літоўскага і яе паступовага ператварэння з саслоўя сярэднявечнага грамадства ў грамадзян ужо індустрыяльнай эпохі. Этымалогія імя і прозвішча Скірмунт хутчэй за ўсё звязаная з літоўскай мовай1. Прынамсі, Літоўскі слоўнік прозвішчаў сцвярджае, што прозвішча Скірмантас (пашыраная літоўская форма) складаецца з двух каранёў: skir- (skirti, г.зн. раздзеляць альбо падзеляць) і man* Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą ,,Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2015, grant nr 0156/FNiTP/ H12/80/2011. 1 Lietuvių pavardžių žodynas, Vilnius 1989, t. 2, s. 152–153, 742–743. W jubileuszowych zeszytach nr 50 i 51 zamieszczamy wiele materiałów, pochodzących od autorów z różnych państw, ukazując przez to szerokie spektrum badań oraz poglądy i punkty widzenia badaczy rożnych specjalności, różnych krajów, zwłaszcza naszego regionu. Tekstów tych redakcja zdecydowała nie poddawać zwyczajowemu w czasopismach naukowych opracowaniu, opiniowaniu i wewnętrznej naukowej dyskusji, pozostawiając odpowiedzialność za prezentowane stanowisko w rękach autorów (Red.).

330

АЛЯКСАНДР СМАЛЯНЧУК

(manyti, г.зн. думаць, мець меркаванне)2. Цікава, што найчасцей гэтае прозвішча сустракаецца ў самым «сэрцы» Жамойці, у раёне г. Рэтавас. Першым вядомым нам гербам Скірмунтаў быў «Дуб» („Dąb”): у чорным полі – залаты дуб з пяццю каранямі, двумя лістамі на сярэдзіне ствола і трыма жалудамі замест верхавіны, наверсе княжая мітра. Асобнае меркаванне меў Шымон Канарскі, які сцвярджаў, што герб «Дуб» у Скірмунтаў меў блакітнае поле3. Паводле нямецкага даследчыка Эміля Жарніцкага-Шэлігі гэты герб вядомы з 1340 г.4 Каспар Нясецкі (1841) дадаў, што апошні герб яшчэ ўжываюць многія прадстаўнікі роду, асабліва тыя, што маюць уладанні на Піншчыне. Яго правату пацвердзілі самі Скірмунты. Калі ў 1802 г. Менскі губернскі дваранскі сход пацвярджаў шляхецтва Скірмунтаў, то ў пастанове было адзначана карыстанне гербам «Дуб»5. Таксама пра гэта сведчаць успаміны Балеслава Скірмунта (1931), які пісаў пра выкарыстоўванне прадстаўнікамі роду герба «Дуб пад мітрай»6. А вось Войцах Віюк Каяловіч сцвярджаў, што Скірмунты, якія прынялі прозвішча Стравінскіх пасля набыцця маёнтку Страўнік, карысталіся гербом «Прыяцель» („Przyjaciel”) (у блакітным полі – два чырвоныя сэрцы, паміж імі дзве сарэбраныя стралы ўгару, наверсе рыцарскі шлем з трыма страусінымі пер’ямі7). Каспар Нясецкі ў Herbarzе Polskim выказаў меркаванне, што герб «Прыяцель» Скірмунты пачалі ўжываць пасля Люблінскай уніі (1569), як сімвал сяброўства з тымі польскімі шляхецкімі родамі, з якімі былі звязаныя сваяцкімі сувязямі. Сучасныя даследчыкі Ян Цэхановіч і Эдмундас Рымша маюць сумненне наконт ужывання Скірмунтамі эпохі Новага часу герба «Дуб». На іх думку, Скірмунты хутчэй ужывалі герб «Гадземба» („Godzięba”). Ян Цэхановіч пры гэтым спаслаўся на радавод Скірмунтаў, які быў зацверджаны Віленскім Цікавае меркаванне ў свой час выказаў паэт Іван Ласкоў, які на аснове этымалагічнай тыпалогіі і з дапамогай лінвістычнага аналізу асабістых імёнаў, гідронімаў і тапонімаў прымусіў мовазнаўцаў і этнолагаў задумацца над наяўнасцю фінскага субстрату ў этнагенезе беларусаў. Дык вось, выкарыстаўшы сучасную комі-пярмяцкую мову ў якасці ключа для прачытання імёнаў, ён «расшыфраваў» імя Скірмунт як «злы чалавек» або «сярдзіты чалавек» (І. Л а с к о ў, Летапісная літва: сваяцтва і лёс, ч. 1, Койданава 2012). 3 Materiały do biografii i genealogii i heraldyki polskiej, red. S.Kanarski, t. 2, Buenos Aires–Paryż 1964, s. 44. 4 Die polnischen Stammwappen ihre Geschichte und ihre Sagen Von Emilian von Żernicki-Szeliga, Hamburg 1904, s. 21. 5 Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі (НГАБ). Ф. 319, воп. 2, ад.з. 2969, арк. 159. 6 Archiwum PAN w Warszawie, sygn. III-83, j. 96, k. 1. 7 Віленскі даследчык Эдмундас Рымша называе гэты варыянт «Прыяцеля» «літоўскім». 2

РОД СКІРМУНТАЎ У XVI–XX СТАГОДДЗІ

331

шляхецкім сходам у 1819 г.8 Паводле Э. Рымшы, герб „Godzięba” у 1413 г. у Гародле атрымаў нехта Ст. Бутаўтовіч. У выпісцы з земскіх кніг Дынабургскага пав. (1773), якая была прадстаўленая разам з іншымі дакументамі, што даказвалі старажытнасць шляхецкага роду Скірмунтаў, у Магілёўскі шляхецкі сход у 1835 г., сцвярджалася, што родапачынальнік гэтай лініі Мацвей Скірмунт (маёнтак Буткішкі ў Самагіцкім княстве, XVII ст.) меў на гербе выявы трох лілій9. Ужыванне розных гербаў было адлюстраваннем даволі шырокай геаграфіі роду Скірмунтаў. Яго прадстаўнікі ў часы Рэчы Паспалітай рассяліўся па ўсяму Беларуска-Літоўскаму краю, а ў ХІХ ст. выйшлі далёка за яго межы. Пакінем без увагі легендарную версі паходжання роду Скірмунтаў, якая звязвае яго вытокі з уцёкамі рымскай знаці на чале з князем Палямонам ад рэпрэсіяў імператора Нерона. Легенда сфармавалася прыблізна ў першай палове XVI ст. Адзін з гэтых «уцекачоў» нібыта быў дзедам наваградскага князя Скірмунта (Скірманта), які паходзіў ад Палямона. Самі прадстаўнікі роду ў дакументах, якія ў ХІХ ст. падаваліся Дэпартамент герольдыі Расейскай імперыі, амаль ніколі не згадвалі пра сваё «княскае» паходжанне. Паспрабуем разам з генеалагічнымі матэрыяламі Дэпартамента герольдыі і губернскіх дваранскіх сходаў, а таксама генеалагічнымі даследаваннямі аднавіць у агульных рысах радавод Скірмунтаў. Адразу трэба заўважыць існаванне «жамойцкай» і «палескай» галінаў роду. Прычым «жамойцкая лінія» роду Скірмунтаў у большай ступені прыцягвала ўвагу гісторыкаў. Адным з першых даследчыкаў радаводу Скірмунтаў быў ужо згаданы Войцах Віюк Каяловіч, які паведаміў пра ковенскага стольніка Мікалая Скірмунта і Базыля Скірмунта з Берасцейскага ваяводства. Апошні меў сыноў – Іяхіма, Яна (дэпутата вялікага трыбунала 1685 г.) і Стэфана (гусарская каралеўская рота Крыштафа Белазора). Даследчык таксама згадаў «каплана вучонага» жамойцкага каноніка ксяндза Валентына Скірмунта10. Услед за В. Каяловічам Каспер Нясецкі сярод першых вядомых Скірмунтаў таксама назваў Мікалая з Жамойці (1621) і Базыля з Берасцейшчыны (1632). Паводле ягоных звестак, апошні, які быў спачатку падстарастам, а потым ковенскім стольнікам, удзельнічаў у падпісанні г.зв. pacta conventa караля Яна Казіміра (1648–1668). Апроч іх К. Нясецкі назваў Іяхіма Скір J. C i e c h a n o w i c z, Rody rycerskie Wielkiego Księstwa Litewskiego, Rzeszów 2001, t. 5, s. 96. Российский государственный исторический архив (РГИА). Ф. 1343, оп. 29, д. 3567, л. 14. 10 Ks. Wojciecha Wijuka Kojałowicza S.J. Herbarz rycerstwa W.X.Litewskiego tak zwany Compendium czyli o klejnotach albo Herbach których familie stanu tycerskiego w prowincyach Wielkiego Xięstwa Litewskiego zażywają, Kraków 1897, s. 246. 8 9

332

АЛЯКСАНДР СМАЛЯНЧУК

мунта, яго сына Валентына (пінскі возны, інтурскі стараста), а таксама жамойцкага каноніка, жамойцкага суфрагана, а пазней уцянскага біскупа Іяхіма Скірмунта (памёр у 1718 г.) і Крыштафа Скірмунта, які ў 1778 г. займаў пасаду гродскага ашмянскага суддзі. Ён жа згадаў земскага пінскага суддзю Адама Скірмунта, мастаўнічага пінскага Сымона, інфлянцкага стражніка Зыгмунта і ашмянскага суддзю Юзафа Скірмунтаў (1788)11. Ковенскі падстолі Мікалай Скірмунт, які падпісаў pacta coventa Яна Казіміра, таксама згадваўся ў Herbarze Polski i imionopisu zaslużonych w Polsce ludzi12. Пра жамойцкае паходжанне роду Скірмунтаў таксама пісаў Шымон Канарскі, які сцвярджаў, што першапачаткова зямельныя ўладанні Скірмунтаў знаходзіліся ў Жамойці, верагодна, у Паневежскім (Лінкава і Лінкавец) і Росенскім (Буткішкі і Скірмантышкі) пав. Яшчэ адныя Скірмантышкі належалі да Ковенскага пав., а Скірмунцішкі – да Ашмянскага. Даследчык таксама адзначыў, што ў 1866 г. Скірмунты валодалі маёнткам Сродополь у Дынабургскім пав.13 Сучасны беларускі гісторык Уладзіслаў Вяроўкін-Шэлюта таксама падтрымлівае версію паходжання роду з Жамойці, называючы ў якасці іх «гістарычнай» Радзімы Упіцкі пав.14 У дакументах Ковенскага шляхецкага сходу (1863) у якасці вотчыннага ўладання Скірмунтаў фігураваў маёнтак Юргайтэ-Валаткайтэ ў Самагіцкім княстве. У 1705 г. Андрэй Станіслаў Скірмунт перадаў яго сыну Уладзіславу15. Матэрыялы Віленскага шляхецкага сходу сведчаць, што родапачынальнікам з’яўляўся Мацвей Скірмунт (герб «Дуб»), які валодаў маёнткам Буткішкі (Будкішкі) у Жамойці16. Яго сын Ян атрымаў у спадчыну бацькоўскія землі і павялічыў зямельныя ўладанні сям’і набыццём маёнткаў Колні (Кольні?) і Пашкевічы. Апошні маёнтак знаходзіўся на Піншчыне. Пасля смерці Яна Скірмунта, паводле актаў 1676 і 1684 гг., маёнткі адышлі да яго сына Пятра. Другі сын Яна Міхал перасяліўся ў Інфлянты, дзе стаў уладальнікам маёнтка Велёны. Ад шлюбу з Альбрэхтоўнай нарадзіліся тры сыны – Зыгмунт, Herbarz Polski Kaspra Niesieckiego S.J. powiększony dodatkami z późniejszych autorów, rękopiśmów, dowodów urzędowych, Lipsk 1841, t. 8, s. 380–381. 12 Herbarz Polski i imionopisu zaslużonych w Polsce ludzi wszystkich stanów i rodów, Lwów 1862, t. 3, s. 60. 13 Materiały do biografii i genealogii i heraldyki polskiej..., t. 2, s. 44. 14 У. В я р о ў к і н - Ш э л ю т а, Скірмунты, [w:] Энцыклапедыя гісторыі Беларусі (ЭГБ), Мінск 2001, т. 6, с. 321. 15 РГИА. Ф. 1343, оп. 29, д. 3566, л. 4. 16 Lietuvos valstybes istorijos archyvas (LVIA). Ф. 391, воп. 1, ад.з. 1553, арк. 51; J. C i e c h a n o w i c z, Rody rycerskie Wielkiego Księstwa Litewskiego, Rzeszów 2001, t. 5, s. 96–97. 11

РОД СКІРМУНТАЎ У XVI–XX СТАГОДДЗІ

333

Караль і Багуслаў, які займалі ў Інфлянтах пасады адпаведна подчашага, войскага і канюшага. Вялікай кар’еры і багацця ў Інфлянтах Скірмунты не здабылі, аднак, напрыклад, сын Караля Адам Скірмунт займаў высокія пасады каморніка інфлянцкага, ротмістра наваградскага і сакратара земскай пячаткі Дзвінскай правінцыі. Яны, як і Скірмунты з Піншчыны, захавалі герб «Дуб»17. Менавіта з гэтымі прадстаўнікамі роду звязана з’яўленне Скірмунтаў у Віленскай, Віцебскай і Магілёўскай губ. напрыканцы XVIII–пачатку ХІХ ст. Так, Юзаф Багуслававіч Скірмунт перабраўся ў Вільню, дзе ажаніўся з Багуславай Садоўскай. Ад гэтага шлюбу нарадзіліся сыны Ян, Юзаф, Міхал і дачка Феліцыяна18. Апошняя ў 1799 г. падала дакументы аб зацвярджэнні шляхецтва ў Віленскі губернскі дваранскі сход. Дакументы сведчаць, што гэтая галіна роду Скірмунтаў напрыканцы XVIII ст. карысталася гербом «Гадземба»19. У Polskiej encyklopedii szlacheckiej таксама згадваюцца маёнткі Скірмунтова ў Ашмянскім і Пінскім пав., якія належалі Скірмунтам герба «Прыяцель», і маёнтак з такой самай назвай у Менскім пав., што належаў Скірмунтам герба «Дуб»20. У матэрыялах Дэпартамента герольдыі фігураваў Іван Казіміравіч Стравінскі-Скірмунт (герб «Прыяцель»), які валодаў вотчынным маёнткам Гронскішкі з сялом Вінажэндзь у Ашмянскім пав. У 1658 г. ён набыў маёнтак Ласосна пад Гародняй21. Скірмунты гэтага гербу атрымалі пацвярджэнне шляхецтва ў 1798 г. (Віленская губ.). Яны прадставілі дакументы, якія сведчылі, што Мікалай Скірмунт (сын Войцаха) у 1638 г. перадаў вотчынны маёнтак Скірмонты (як варыянты: Скірмонт і Скірмунтышкі) у Ашмянскім пав. сынам Аляксандру і Станіславу22. На сайце Беларускага згуртавання шляхты Скірмунты згадваюцца сярод шляхты Ашмянскага пав. У пераліку іх уладанняў – Юршаны, Кіюдзішкі, Бардзабагацішкі, Дакурнішкі, а таксама Даўбуцішкі, Лашансвіршчына і Сялец каля Крэва23. Скірмунты таксама мелі вотчынныя ўладанні ў Падляскім ваяводстве. Гэта маёнтак Грэгароўцава ў Бельскай зямлі, набыты за 10 тыс. польскіх Materiały do biografii i genealogii i heraldyki polskiej..., t. 2, s. 44. LVIA. Ф. 391, воп. 1, ад.з. 1553, aрк. 52. 19 Ibidem, воп. 4, ад.з. 2705, aрк. 5. 20 Polska Encyklopedia Szlachecka, Warszawa 1988, t. 11, s. 71. 21 РГИА. Ф. 1343, оп. 29, д. 3564. 22 Ibidem, д. 3565, л. 15–16. 23 Згуртаванне беларускай шляхты (http://www.nobility.by/forum/index.php?topic=1262.0) [14.01.2014]. 17

334

АЛЯКСАНДР СМАЛЯНЧУК

злотых Станіславам Адамам Скірмунтам у 1698 г., а таксама маёнткі Войтава і Алексін, якія ў 1736 г. перайшлі ў валоданне Мікалая Скірмунта24. Як бачым, геаграфія зямельных уладанняў Скірмунтаў, калі не пацвярджае тэзіса пра іх жамойцкае паходжанне, то прынамсі не абвяргае яго. Але пры гэтым варта адзначыць, што першая дакументальная згадка пра прадстаўніка роду Скірмунтаў, якая належыць да сярэдзіны XVI ст., датычыць Палесся. Так, падкаморны пінскі Адам Скірмунт, які ў 1802 г. прадставіў дакументы, што пацвярджалі шляхецтва Скірмунтаў, вытокі роду звязаў з Богушам Скірмунтам25. Апошні «за дзяржаўную службу» атрымаў ад каралевы Боны 22 чэрвеня 1552 г. маёнтак Плотніца Пінскага павету26. Відаць, менавіта ён і з’яўляўся рэальным пачынальнікам «палескай» галіны роду Скірмунтаў27. У 1833 г. сярод дакументаў, перасланых Мінскім губернскім дваранскім сходам у Сенат, аказалася копія прывілея каралевы Боны на рускай мове: Желая го на потомственные времена к службе нашей поощрить, оное Тарасовское дворище в Плотница... собственность нашу государственную ему же пожаловать и сею нашею грамотою... жалуем. [...] на вечныя времена... а нам из того военную земскую службу производить сродно тому, как и прочие наши пинские земяне из своих имений служат... ему Богушу Скирмунтовичу и его потомкам повелели выдать сию нашу грамоту. Писано в Варшаве 22 июня 1552 г.28

Польскі даследчык Адам Банецкі паведаміў, што ў 1543 г. Богуш Скірмунт (як варыянты: Скірмонт, Скірмант) займаў пасаду падстарасты пінскага, а ў 1551 г. вёў судовы працэс супраць Капусцічаў за валоданне маёнткам Тарасава29. А вось Ул. Вяроўкін-Шэлюта лічыў, што Богуш займаў пасаду падстарасты давыд-гарадокскага30. У шлюбе Богуша Скірмунта з Анастасіяй Сыруцінай нарадзіліся два сыны – Мікалай і Крыштаф. Ад іх пайшлі дзве лініі роду. Лінія ад Мікалая згасла ў чацвёртым калене. Лінія Крыштафа працягваецца па сённяшні дзень. РГИА. Ф. 1343, оп. 29, д. 3570, л. 2 адв. -3. НГАБ. Ф. 319, воп. 2, ад.з. 2969. 26 На карце-дадатку да кнігі Міхаіла Спірыдонава Закрепощение крестьянства Беларуси (XV–XVI вв.) (Минск 1992) Плотніца знаходзіцца паміж Пінскам і Давыд-Гарадком. Сёння гэта вёска ў Столінскім раёне Берасцейскай вобл. 27 Польскі даследчык Д. Шпопер у кнізе Gente Lithuana, natione Lithuana (Gdańsk 2009) памылкова лічыць родапачынальнікам Крыштафа Скірмунта (сяр. XVII ст.) (s. 16). 28 РГИА. Ф. 1343, оп. 29, д. 3574, л. 46. 29 Poczet rodów w Wielkim Księstwie Litewskim w XV i XVI w. ułożył i wydał Adam Boniecki, Warszawa 1883, s. 314. 30 У. В я р о ў к і н - Ш э л ю т а, Скірмунты, op. cit., c. 321. 24 25

РОД СКІРМУНТАЎ У XVI–XX СТАГОДДЗІ

335

Менавіта ён быў уладальнікам Плотніцы, а таксама займаў пасады старасты плотніцкага і суддзі пінскага. Ён меў чатырох сыноў – Яна, Матэвуша, Дзмітрыя і Аляксандра. Плотніца знаходзілася ў іх сумесным валоданні. Паводле звестак беларускага даследчыка Анатоля Федарука, найбольш вядомы з іх Ян, які быў паслом Смаленскім на Люблінскі сейм і пакінуў свой подпіс на акце Люблінской уніі 1569 г.31 Паводле прадстаўленай Скірмунтамі напрыканцы ХІХ ст. у Менскі дваранскі дэпутацкі сход схемы радаводу, Ян Скірмунт меў шасцёра сыноў – Казіміра, Яраша, Льва, Бенедыкта, Адама і Юрыя. Менавіта два апошнія атрымалі ў спадчыну (паводле тэстаменту ад 15 ліпеня 1649 г.) родавы маёнтак Плотніцу. Гэтая лінія роду згасла ў сёмым калене. Сярод сыноў Дзмітрыя найбольш вызначыўся «паводле здольнасцям і заслугам перад Айчынай» Ян, які займаў пасаду войскага жытомірскага і меў шасцёра сыноў ад чатырох жонак32. Сярод іх варта назваць Аляксандра (пам. да сакавіка 1746 г.), які займаў пасады вознага пінскага (1704), гараднічага пінскага (1726) і старасты вечыкоўскага (1710–1740). Ён ажаніўся на Карнеліі Ордзе, якая нарадзіла сямёра сыноў – Франца, Станіслава, Ігнацыя, Баніфацыя, Міхала, Яна і Карла. Апошні вядомы як стараста інтурскі33. Зямельныя ўладанні Аляксандра Скірмунта знаходзіліся ў Пінскім, Вількомірскім, Ашмянскім, Менскім і Кіеўскім паветах, а таксама на Віленшчыне і Ковеншчыне. Ул. Вяроўкін-Шэлюта сцвярджаў, што Аляксандр Скірмунт меў асноўныя ўладанні ў Пінскім пав., а менавіта маёнткі Сушыцк34, Выласкія Увалокі, Кашэвічы, Цмень, Ругаз, Лугаж, Плотніца35. Таксама ён валодаў землямі ў Вількомірскім, Ашмянскім, Менскім і Кіеўскім паветах, Віленскім ваеводстве і Самагіцкім княстве36. Паводле маёмаснага падзелу 1728 г. Плотніца перайшла да сына Франца, а ў 1746 г. да двух сыноў ягонага брата старасты васількаўскага Міхала Скірмунта – харунжага пінскага Тамаша і Адама. Тамаш у 1792 г. быў старастам пінскім, а праз год засядаў ужо ў расейскай Ліквідацыйнай камісіі Менскай губ. па праверцы дакументаў на права валодання нерухомай маёмасцю37. А вось ягоны брат Адам аказаўся адной з найбольш прыкметных постацей сярод Скірмунтаў XVIII ст. Па меншай меры, ён быў адзіным А.Т. Ф е д о р у к, Стариные усадьбы Берестейщины, Минск 2004, c. 32–41. НГАБ. Ф. 319, воп. 2, ад.з. 2969, арк. 160. 33 Biblioteka Naukowa PAN i PAU w Krakowie. Zbiory specjalne. J. 4480, k. 33. 34 На карце М. Спірыдонава – у 10 км на паўночны ўсход ад Пінска. 35 У. В я р о ў к і н - Ш э л ю т а, op. cit., s. 321. 36 НГАБ. Ф. 319, вoп. 2, ад.з. 2969, aрк. 160 37 Biblioteka Naukowa PAN i PAU w Krakowie. Zbiory specjalne. J. 6125, k. 1; j. 5924, k. 150–152. 31

336

АЛЯКСАНДР СМАЛЯНЧУК

прадстаўніком роду гэтага стагоддзя, біяграфія якога была змешчаная на старонках Польскага слоўніка біяграфічнага38. Аўтар артыкула ў гэтым Слоўніку Эва Зеліньска галоўную ўвагу звярнула на палітычную дзейнасць Адама Скірмунта. У 1773 г. ён быў абраны паслом на сейм ад Пінскага пав. Удзельнічаў у працы сейма да канца яго тэрміну, г.зн. да красавіка 1775 г. Напрыканцы сейму Адам Скірмунт быў ужо пінскім земскім суддзёй. На апошнім паседжанні ў якасці прадстаўніка шляхты Берасцейскага ваяводства ён быў абраны суддзёй сеймовага суда. Удзельнічаў у працы сейміка Пінскага пав., які выбіраў паслоў на Чатырохгадовы сейм. У лістападзе 1790 г. быў узнагароджаны ордэнам св Станіслава. Прадстаўляў пінскую шляхту на апошнім сейме Рэчы Паспалітай у Гародні ў 1793 г. Паводле Э.Зеліньскай, Адам Скірмунт выступаў за прыняцце расійскіх патрабаванняў. Адначасна быў праціўнікам Прусіі, настойваў на эвакуацыі яе войскаў з тэрыторыі Рэчы Паспалітай і кампенсацыі нанесеных імі стратаў. У 1794 г. у якасці кандыдатуры расійскага пасла Ігельстрома і біскупа Касакоўскага быў уключаны ў склад Пастаяннай Рады. Адбылося гэта насуперак жаданню караля Рэчы Паспалітай. Праўда, «усходнія апекуны» таксама крытыкавалі Адама Скірмунта за пастаянныя спрэчкі з расейскім паслом. Апроч палітычнай дзейнасці Адам Скірмунт актыўна ўдзельнічаў у будаўніцтве канала Агінскага. Менавіта за ягоныя сродкі будаваўся ўчастак канала ад Гаравахі да Веляцічаў. Ён таксама быў канюшым пінскім, падкаморым пінскім, старастам пінскім (1775), войтам пінскім (1792)39. Але дакументы таксама сведчаць, што падчас выканання службовых абавязкаў Адам Скірмунт злоўжываў сваім становішчам. 7 траўня 1792 г. Станіслаў Аўгуст Панятоўскі зацвердзіў рашэнне Асэсарскага суда ВКЛ па разгляду скаргі пінскіх мяшчанаў на супрацьзаконную дзейнасць гетмана ВКЛ Міхала Казіміра Агінскага, старасты пінскага Тамаша Скірмунта, войта пінскага Адама Скірмунта і камісара Себасцьяна Бароўскага. Названыя асобы, менавіта гетман Міхал Казімір Агінскі, Тамаш і Адам Скірмунты былі прызнаныя каралём і вялікім князем віноўнымі ў тым, што на працягу некалькіх гадоў пазбавілі пінскіх мяшчанаў законных прывілеяў, прысвойвалі гарадскую маёмасць, накладалі вялізарныя падаткі на гандаль і прамысловасць, і г.д. Суд прызнаў справядлівасць скаргі і прымусіў 38 E. Z i e l i ń s k a, Skirmunt Adam (2. poł. XVIII w.), [w:] Polski słownik biograficzny, Warszawa– Kraków 1997–1998, t. XXXVIII/2, s. 173–174. 39 J. G o r d z i e j e w, Materiały źródłowe do dziejów Wielkiego Księstwa Litewskiego. Cz. 1. Inwentarze miasta Pińska z lat 1764 i 1778, „Rocznik Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie” 2003, rok XLVIII, s. 185; А.Т. Ф е д о р у к, op. cit., c. 32–41.

РОД СКІРМУНТАЎ У XVI–XX СТАГОДДЗІ

337

адмяніць усе незаконныя акты, якія перашкаджалі нармальнаму жыццю горада і ягоных жыхароў. Цікава, што адначасна ў земскім судзе Пінскага пав. разглядаўся іск Адама Скірмунта да гетмана ВКЛ Міхала Казіміра Агінскага, які быў вінаваты яму значную суму грошай і не спяшаўся яе вяртаць. Суд падтрымаў іск і абавязаў гетмана выплаціць Адаму Скірмунту 1 тыс. чэрвоных злотых за набытыя ў касе гетмана аблігацыі (1791) і амаль 2,5 тыс. злотых як працэнтаў за ранейшы доўг40. Зрэшты, гэтыя судовыя працэсы зусім не пашкодзілі палітычнай кар’еры Адама Скірмунта, які памёр каля 1820 г.41 Уладзіслаў Вяроўкін-Шэлюта на старонках Энцыклапедыі гісторыі Беларусі згадаў таксама пра пінскага каморніка гранічнага (з 1778 г.), мастаўнічага (з 1793 г.) і харунжага пінскага Аляксандра (сын Баніфацыя) (памёр да чэрвеня 1801 г.), а таксама ягоных сыноў – пінскага падсудка (1799–1805) і падкаморага (1820–1826) Каспара Вінцэнта (нар. 4 студзеня 1775 г.) і лаўніка пінскага павятовага земскага суда, пазней суддзю, прэзідэнта межавага пінскага суда Амброжыя Вінцэнта (4 красавіка 1776 – памёр да 1840 г.)42. Значны след у гісторыі XVIII ст. пакінуў таксама сын Ігнацыя Аляксандравіча Сымон Скірмунт (1747–1835). Ён займаў пасады мастаўнічага пінскага (1776–1788), мечніка пінскага (1788–1792), падчашага Пінскага павету (1793), дэпутата Галоўнага Літоўскага трыбуналу (з 1776 г.) і дэпутата Чатырохгадовага сейму (з 1790 г.), маршалка шляхты Берасцейскага ваяводства і маршалка шляхты Пінскага пав. (1812). Дзякуючы хуткаму кар’ернаму росту і шлюбу з Альжбетай Ажэшка ён сабраў значны капітал. Сярод дакументаў Бібліятэкі ПАН у Кракаве захавалася шмат квіткоў, якія сведчаць пра пэўную фінансавую залежнасць гетмана ВКЛ Міхала Казіміра Агінскага ад мечніка пінскага43. Ён спачатку арандаваў землі на Піншчыне і на Ашмяншчыне (у прыватнасці, маёнтак Іўе44), а ў 1792 г. выкупіў у Агінскіх маёнтак Моладава з фальваркам Парэчча. Тым самым пачалася гісторыя «моладава-парэцкай» лініі роду45.

Biblioteka Naukowa PAN i PAU w Krakowie. Zbiory specjalne. J. 4391, k. 146–147. У. В я р о ў к і н - Ш э л ю т а, op. cit., s. 321. (Вынікі экспедыцыі па скірмунтаўскім мясцінам Піншчыны (2004) дазваляюць лічыць верагодным месцам пахавання Адама Скірмунта могілкі в. Ахова Пінскага раёну). 42 У. В я р о ў к і н - Ш э л ю т а, op. cit., s. 321–322. 43 Biblioteka Naukowa PAN і PAU w Krakowie. Zbiory specjalne. J. 4458; j. 4462, t. 1; j. 4463, t. 2. 44 Cz. J a n k o w s k i, Powiat Oszmiański. Część trzecia, Petersburg 1898, s. 91. 45 НГАБ. Ф. 319, воп. 2, ад.з. 2969, арк. 160–162; А.Т. Ф е д о р у к, Старинные усадьбы Берестейщины, op. cit., c. 32–41. 40 41

338

АЛЯКСАНДР СМАЛЯНЧУК

Плотніца засталася сынам Тамаша Міхайлавіча – выпускніку Віленскага ўніверсітэту, «кандыдату філасофіі» (1811) Адаму і маршалку шляхты Пінскага павету Аляксандру. У 1820 г. яны падзялілі маёнтак паміж сабой46. У лістападзе 1802 г. Скірмунты былі прызнаныя «древними и родовыми полными дворянами» і запісаныя ў шостую частку Радаводнай кнігі Менскай губерні. Шляхецтва Скірмунтаў таксама пацвярджалася пры наступных праверках дакументаў, у прыватнасці, у 1811, 1820 і 1829 гг. Яшчэ адна лінія роду Скірмунтаў мела татарскае паходжанне. Станіслаў Дзядулевіч у Herbarze rodzin tatarskich w Polsce распавёў пра татарскі княжы род Кадышэвічаў (Аксак-Мірза). Прадстаўнікі гэтага роду сыны Найманскага харунжага Асана, а менавіта Абрахім і Багдан і іх пляменнік Алей Ахміцевіч ў 1631 г. прынялі прозвішча Скірмунт47. Сучасны расійскі даследчык С. Думін пацвярдзіў, што адзін з татарскіх родаў на Гарадзеншчыне прыняў прозвішча «Скірмунт»48, а вядомы публіцыст Чэслаў Янкоўскі ў грунтоўным даследаванні гісторыі Ашмянскага пав. (1896) у пераліку найбольш уплывовых татарскіх родаў («татары дагестанскія») назваў род Аксак – эмірза – Скірмунты49. Паводле С. Дзядулевіча, Кадышэвічы захавалі ўласны герб, які з гэтага часу пачаў называцца герб «Скірмунт». Аднак дакументы Дэпартамента герольдыі сведчаць, што прынамсі ў XVIII ст. татарскі род Скірмунтаў карыстаўся гербам «Прыяцель». Прычыны гэтага пераймання вядомыя. У XVII ст. прадстаўнікі многіх татарскіх родаў Рэчы Паспалітай імкнуліся такім чынам падкрэсліць уласную лаяльнасць у адносінах да дзяржавы. Зразумела, што без дазволу Скірмунтаў перадача прозвішча была б немагчымай. Паводле С. Дзядулевіча, Скірмунты татарскага паходжання пражывалі пераважна на Гарадзеншчыне. Гэта пацвярджаюць і матэрыялы Дэпартамента герольдыі. У 1847 г. разглядалася справа пра шляхецтва Мустафы і Асмана Скірмунтаў з Сакольскага пав. Дакументы пацвярджалі іх паходжанне ад Найманскага харунжага Багдана Асанавіча Скірмонта (Скірмунта) герба «Прыяцель». Таксама ў справе фігураваў «заслужаны» палкоўнік Ахмет Скірмунт, які валодаў вёскамі Драгна, Горныя, Панятовічы і Каменка50. А.Т. Ф е д о р у к, op. cit., c. 32–41. Herbarz rodzin tatarskich w Polsce, оpr. S. Dziadulewicz, Wilno 1929, s. 295. 48 С. Д у м і н, Татарская шляхта на ўсходніх землях былой РП у 1795–1999 гг., [w:] Europa nie prowincjonalna. Przemiany na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej (Białoruś, Litwa, Łotwa, Ukraina, wschodnie pogranicze III Rzeczypospolitej Polskiej) w latach 1772–1999, red. K. Jasiewicz, Warszawa 1999, s. 537. 49 Cz. J a n k o w s k i, Powiat Оszmiański. Część pierwsza, Petersburg 1896, s. 240. 50 РГИА. Ф. 1343, oп. 29, д. 3569, л. 1. 46 47

РОД СКІРМУНТАЎ У XVI–XX СТАГОДДЗІ

339

У Рэчы Паспалітай прадстаўнікі роду займаліся пераважна гаспадарчай дзейнасцю або знаходзіліся на адміністратыўных ці вайсковых пасадах сярэдняга рангу. Рэлігійны шлях Скірмунтаў асабліва не вабіў. Яго выбіралі адзінкі. Так, у Энцыклапедыі Бракгауза і Эфрона быў згаданы суфраган жамойцкі і біскуп уцянскі Іяхім Скірмунт, які памёр у 1781 г.51 Вядомы даследчык гісторыі ордэна езуітаў Людвік Гжэбень паведаміў пра ксяндза Яна Скірмонта (Скірмунта) (1667–1718), прафесара граматыкі, паэтыкі і рыторыкі, а таксама аўтара драматычных твораў52. Ён уступіў у ордэн у верасні 1688 г. у Вільні. На пачатку XVIII ст., у перыяд Паўночнай вайны быў прэфектам школ і бібліятэкі ў Наваградку, Драгічыне і Пінску, рэгенсам канвікту53 Клакоцкага ў Слуцку, потым – місіянерам у Чарнігаве, а памёр у Бабруйску на пасадзе суперыёра54 Society of Jesus. Таксама варта згадаць манаха ордэна Базыліянаў Пятра Дамініка, прадстаўніка 5 «калена» роду, які фігураваў у дакументах, прадстаўленых Менскаму шляхецкаму сходу ў 1802 г.55 Як відаць, Скірмунты па-за легендарнай часткай радаводу не належалі да эліты Вялікага Княства Літоўскага. Сярод іх не часта сустракаліся выбітныя асобы, якія мелі ўплыў на прыняцце важных палітычных рашэнняў. Скірмунты XVI–XVIII ст.ст. – гэта адзін з шматлікіх шляхецкіх родаў Беларуска-Літоўскага краю, які служыў на розных грамадскіх і адміністрацыйных пасадах і безпадзельна панаваў на сваіх «загродах». Вельмі важную рысу гэтага роду адзначыў Браніслаў Залескі ў кнізе, прысвечанай Алене Скірмунт (1874). Ён пісаў, што дом гэтай сям’і быў адным з тых, каго называлі «гнездавымі», бо яго пачатак быў звязаны з пачаткам самой шляхты, што Скірмунтаў ніхто не мог назваць чужынцамі. Насколькі сягала чалавечая памяць, яны належалі да карэнных мясцовых родаў, да спрадвечаных жыхароў Беларуска-Літоўскага краю56. Фактычна, толькі ў апошнія дзесяцігоддзі існавання Рэчы Паспалітай Скірмунты здолелі ўмацаваць свае пазіцыі і парадніліся з многімі вядомымі шляхецкімі родамі. Варта прыгадаць Друцкіх-Любецкіх, Бутрымовічаў, Твардоўскіх, Сулістроўскіх, Ажэшкаў, Ордаў ды інш. Энциклопедический словарь, изд. Ф.А. Брокгауз и И.А. Ефрон, t. 30 (59): Сим-Слюзка, Спб. 1900, с. 200. 52 Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy, 1564–1995, oprac. L. Grzebień, Kraków 1996. 53 Регенс канвікту – кіраўнік інтэрнату для вучняў калегіума. 54 Суперыёр узначальваў «dom zakonny», як найменшую адміністрацыйную адзінку ордэна, што яднала супольнасць, у якой было не менш 12 езуітаў. У 1630–1633 гг. гэтую пасаду ў Бабруйску займаў св. Андрэй Баболя. 55 НГАБ. Ф. 319, воп. 2, ад.з. 2969, арк. 159. 56 B. Z a l e s k i, Z życia Litwinki. 1823–1874. Z listów i notatek, Poznań 1876, s. 7–8. 51

340

АЛЯКСАНДР СМАЛЯНЧУК

ХІХ ст. ў гісторыі Беларуска-Літоўскага краю стала перыядам вялікіх пераменаў, якія непасрэдна датычылі шляхецкага саслоўя. Іх галоўным зместам быў працэс палітычнай і эканамічнай дэградацыі шляхты, яе паступовы зыход з гістарычнай арэны. Важным элементам гэтага працэсу была працэдура г.зв. «разбору шляхты». Гэтым тэрмінам звычайна называюць працэдуру пацвярджэння шляхецтва, якую ініцыявалі расійскія ўлады ў ХІХ ст. Шляхта была вымушаная прадстаўляць дакументы, што пацвярджалі шляхецкасць, і чакаць рашэння чыноўнікаў з Дэпартамента герольдыі. Вядомыя падлікі расійскага гісторыка В. Зайцава, які сцвярджаў, што прыблізна 86% мясцовай шляхты былі малазямельнымі, арандавалі зямлю ў памешчыкаў альбо наймаліся да іх на працу. Паводле свайго матэрыяльнага становішчы яны былі блізкія да сялянаў. Па ўрадавай тэрміналогіі менавіта гэтыя 86% з’яўляліся «шляхтай», астатнія 14% – «дваранствам»57. Пасля паўстання 1830 г. улады ўбачылі ў шляхце галоўнага ворага Расіі і пачалі ацэньваць яе як асяродак бясконцага бунту. Дзеля яго ліквідацыі 19 кастрычніка 1831 г. з’явіўся Указ Мікалая І, які вызначаў тэмпы і сродкі «разбору шляхты». Шляхціцаў, якія не здолелі пацвердзіць прыналежнасць да прывілеяванага саслоўя, пераводзілі ў катэгорыю г.зв. «аднадворцаў». Апошні этап «разбору шляхты» распачаўся пасля разгрому паўстання 1863 г. У 1864 г. выйшаў Указ Аляксандра ІІ, у адпаведнасці з якім усе шляхціцы, якія не пацвердзілі прыналежнасці да гэтага саслоўя, з 1 студзеня 1865 г. станавіліся сялянамі. Варта адзначыць, што магчымасці многіх былі абмежаваныя патрабаваннем прадастаўляць арыгіналы дакументаў, павелічэннем выдаткаў на падачу прашэнняў ды інш. Як вынік, у 1868–1869 г. у Менскай губ. пацвердзілі шляхецтва толькі 53,4% усіх, хто падаваў дакументы (10 850 чал.)58. Іншых прыпісвалі да грамадаў былых прыватнаўласніцкіх сялянаў. Праўда, дзякуючы значнаму натуральнаму прыросту, колькасць шляхты ў другой палове ХІХ ст. амаль не зменшылася. Паводле дадзеных польскай даследчыцы Іаланты Сікорскай-Кулешы, калі ў 1857 г. налічвалася 145 972 шляхціцаў, то ў 1897 г. – 145 54759. Аднак гэтыя колькасныя паказчыкі зусім не сведчаць пра перамогу «Давіда над Галіафам», як сцвярджала даследчыца з Варшавы. Яны адлюстроўваюць выключна фармальны бок справы. Пераважная большасць незаможнай шляхты, каб выжыць павінна была С. С а м б у к, Политика царизма в Белоруссии во второй половине ХIX в., Минск 1980, с. 14. Ibidem, с. 38. 59 J. S i k o r s k a - K u l e s z a, Deklasacja drobnej szlachty na Litwie i Białorusi w XIX w., Warszawa 1995, s. 99. 57

РОД СКІРМУНТАЎ У XVI–XX СТАГОДДЗІ

341

сама адмовіцца ад прэтэнзіяў на пэўныя прывілеі і ўтрымлівацца коштам уласных намаганняў. З шляхтай былой Рэчы Паспалітай іх яднала толькі ўсведамленне ўласнай шляхецкасці, якое насуперак расійскай палітыцы г.зв. «дэпаланізацыі» звычайна спалучалася з пашырэннем польскай свядомасці. Пры гэтым захоўвалася пэўная этнакультурная адметнасць мясцовай шляхты ад насельніцтва з этнічных польскіх земляў (феномен «ліцвінства»), якую нават у 1908 г. адзначаў адзін з ідэолагаў «краёвага руху» Міхал Ромэр60. Складанасць феномену свядомасці шырокіх колаў шляхты адлюстравалася ў моўнай сітуацыі. Польская даследчыца Зофія Кужова адзначала яе білінгвізм, калі польская мова станавілася мовай вонкавых кантактаў, а беларуская ці літоўская мова захоўвалі пазіцыі першай і хатняй мовы61. Больш істотным фактарам пэўнай сацыяльнай дэградацыі шляхты сталі сацыяльна-эканамічныя працэсы, звязаныя з эпохай мадэрнізацыі, якая паступова ахоплівала еўрапейскую частку Расейскай імперыі. Традыцыйнае грамадства паступова трансфармавалася ў грамадства сучаснае. Гэта праяўлялася ў яго ўрбанізацыі, рацыяналізацыі свядомасці і дзейнасці людзей, змяншэнні ролі рэлігіі ў грамадскім жыцці, дэмакратызацыі і нівеліраванні сацыяльных адрозненняў ды інш. Дарэчы, гэтым пераменам улады імперыі доўгі час актыўна супраціўляліся. Аналіз матэрыялаў Дэпартамента герольдыі сведчыць, што шматлікія прадстаўнікі роду Скірмунтаў практычна не мелі праблемаў з пацвярджэннем шляхецтва. Але і яны павінны былі прыкладаць даволі вялікія намаганні, каб даказаць уласную прыналежнасць да прывіліяванага саслоўя. Гэтыя намаганні дазваляюць сучасным даследчыкам убачыць не толькі тых Скірмунтаў, якія сталі свайго роду «візіткай» роду і звычайна фігуруюць ва ўсіх публічных радаводах, але таксама іншых, што не пакінулі прыкметнага следу ў аналах гісторыі. Мажліва, гэта пра іх жартавалі палешукі яшчэ на пачатку ХХ ст.: «Што ні морда, то Орда, што ні шпунцік, то Скірмунцік». Але, вывучаючы матэрыялы Дэпартамента геральдыі, непазбежна прыходзіш да думкі, што без гэтых «іншых» Скірмунтаў немагчыма зразумець гісторыю іх роду, і, што яны маюць не меншае права прысутнічаць у радаводах, чым вядомыя палітыкі і прадпрымальнікі. Матэрыялы, прадстаўленыя Скірмунтамі ў Магілёўскі шляхецкі сход у 1834 г., утрымліваюць звесткі пра харунжага прускай арміі Тадэвуша Скірмунта, які сваім тэстаментам 1784 г. перадаваў маёнтак Веляцічы Ашмянскага пав. сынам Юстыну, Міхалу і Станіславу. Юстын 12 гадоў M. R ö m e r, Litwa. Studium odrodzenia narodu litewskiego, Lwów 1906, s. 24. Z. K u r z o w a, O mowie Polaków na kresach wschodnich, Kraków 1993, s. 24.

60 61

342

АЛЯКСАНДР СМАЛЯНЧУК

праслужыў на расійскай Белянскай мытнай заставе «Самогитской провинции», якая знаходзілася на старой мяжы паміж Расіяй і Рэччу Паспалітай, але была створаная расійскім ўладамі ўжо пасля І падзелу краіны (1773). Быў уволены (1794) з характарыстыкай, што «вёл себя как найлучше»62. Варта адзначыць, што сваіх сыноў Яна (1802 г. нар.) і Іосіфа (1804 г. нар.) ён хрысціў у грэка-уніяцкай царкве. Ягоны брат Міхал з 1799 па 1828 г. займаўся кіраваннем маёнткамі ў Віцебскай, Менскай і Магілёўскай губ. і рабіў «честно, примерно и трезво»63, што пацвярджалі 10 (!) атрыманых ім атэстатаў. Сына Аляксандра (1821 г. нар.) таксама хрысціў у грэка-уніяцкай царкве ў Бабруйскім пав. У 1828 г. ён здолеў набыць маёнтак у Быхаўскім пав. «Уніяцкі» сюжэт у радаводзе Скірмунтаў можна дапоўніць звесткамі пра сыноў харунжага Пятра Скірмунта Яна (1800 г. нар.) і Стэфана (1803 г. нар.), якія таксама былі хрышчаная ва ўніяцкай Рухоцкай царкве Пінскага пав. Хрышчэнне дзяцей ва ўніяцкіх храмах практыквалася ў перыяд Расійскай імперыі – феномен варты ўвагі. Асабліва з улікам таго, што пераследу каталіцкага касцёлу на рубяжы ХVIII і ХІХ ст. не было. Зрэшты, як і пераследу ўніяцкай царквы. Як вядома, імператар Павел І не стаў працягваць выразна антыуніяцкую палітыку Кацярыны ІІ. Зрэшты, хрышчэнне дзяцей ва ўніяцкіх храмах практыкавалася Скірмунтамі і раней. Так, у 1793 г. у маёнтку Селяцічы на Піншчыне быў хрышчаны святаром Фамою Рабановічам Адам Людвік Скірмунт64, які ў 1811 г. атрымаў дыплом кандыдата філасофіі Віленскага ўніверсітэту. Цікава, што праз шэсць гадоў манах францысканец Пётр Твароўскі ў адным з храмаў Пінска правёў над ім адмысловы абрад увядзення ў каталіцкі касцёл. Адносіны Скірмунтаў канца XVIII – пачатку ХІХ ст. да ўніяцкай царквы, магчыма, патрабуюць асобнага даследавання. Дакументы геральдычных камісій таксама паведамляюць пра Іосіфа Мустафавіча Скірмунта, сына адстаўнога карнета расійскай арміі, які быў прызнаны ў шляхецтве Беластоцкім сходам у 1818 г. Ён наогул не меў нерухомасці і арандаваў фальварак у Наваградскім пав.65 Не меў уласнасці таксама Станіслаў Скірмунт, які трапіў у Спіс шляхты Дзісенскага пав. (1864). Ён «працаваў на зямлі» і, як дадалі складальнікі спісу, быў «палітычна дабранадзейным, у бунце не ўдзельнічаў»66. РГИА. Ф. 1343, оп. 29, д. 3567, л. 26. Ibidem, л. 14. 64 Ibidem, д. 3574, л. 140. 65 LVIA. Ф. 391, воп. 6, ад.з. 665, арк. 80. 66 Ibidem, ад.з. 2057, арк. 19. 62

РОД СКІРМУНТАЎ У XVI–XX СТАГОДДЗІ

343

Незаможнасць многіх згаданых прадстаўнікоў роду абумовіла даволі гарачыя спрэчкі паміж імі пасля смерці Міхаіла Міхайлавіча Скірмунта. Ён памёр у 1884 г. у Крыме, не пакінуўшы спадчыннікаў. У гэтых судовых спрэчках удзельнічалі магілёўскія, беластоцкія і віленскія Скірмунты. На жаль, матэрыялы Дэпартамента герольдыі не дазваляюць ацаніць памераў спадчыны памерлага. Вядома толькі, што ягоны бацька адстаўны штабс-капітан Міхаіл Стэфанавіч Скірмунт наогул не меў нерухомасці, а маці валодала фруктовым садам каля Сімферопаля і 9 сялянамі «душ обоего пола»67. Дарэчы, вайсковая кар’ера вабіла многіх Скірмунтаў. Ужо згаданы Міхаіл Стэфанавіч Скірмунт як афіцэр расійскага войска ўдзельнічаў у вайне з Турцыяй 1829–1831 гг., быў паранены і ўзнагароджаны срэбным медалём. Не задаўся вайсковы лёс Феліцыяна Скірмунта, які ў складзе Эстляндскага пяхотнага палка ўдзельнічаў у франка-расійскай вайне 1812 г. Падчас аднаго з баёў на тэрыторыі Саксоніі ў 1813 г. ён трапіў у палон. Пасля вызвалення (1814) быў звольнены ў адстаўку ў чыне падпаручніка68. Затое яго стрыечны брат Стэфан Пятровіч Скірмунт, хрышчаны, дарэчы, ва ўніяцкай царкве, быў звольнены ў адстаўку (1833) у чыне паручніка з мундырам і «пенсионам полного жалованья». Ён таксама быў узнагароджаны срэбным медалём «За взятие Варшавы» і знакам «Отличие военного достоинства». У змаганні за аднаўленне зруйнаванай дзяржавы Скірмунты аказаліся па абодвум бакам барыкады. Напрыклад, стрыечны брат Стэфана Ігнацы Скірмунт быў абвінавачаны ва ўдзеле ў паўстанні 1830–1831 г. Інфармацыю пра гэта ўлады атрымалі толькі ў 1850 г. ад салдата-дэзерціра. Якраз ён паведаміў, што ў 1831 г. у лясах Ігнацыя Скірмунта (маёнтак Туляцін на Піншчыне) збіраўся паўстанцкі атрад (да 50 чал.), для якога быў падрыхтаваны лясны лагер, дастаўлялася харчаванне. Гэты атрад нібыта аб’яднаўся з атрадам графа Пуслоўскага. Пасля разгрому паўстанцаў камандзір атрада нейкі час знаходзіўся ў сядзібе Скірмунта. Менавіта Скірмунт паслаў сялянаў, каб дапамаглі рэшткам атраду перабрацца праз р. Стыр і схавацца ў Валынскай губ.69 Пінскі земскі суд распачаў следства, якое ўстанавіла датычнасць І. Скірмунта да «мятежных действий». Мінскае губернскае праўленне прыняло рашэнне ўнесці яго імя ў спіс асобаў «принимавших участие в злоумышленных противу правительства предприятиях». Але гэтага не было зроблена, бо за «мяцежніка» заступіўся... віленскі генерал-губернатар генерал Ілля РГИА. Ф. 1343, оп. 29, д. 3575, л. 13. Ibidem, л. 163. 69 Национальный Архив Российской Федерации (НА РФ). Ф. 109, оп. 25, д. 280, л. 1–1 об. 67

344

АЛЯКСАНДР СМАЛЯНЧУК

Бібікаў. Ён звярнуўся з лістом да начальніка Корпуса жандараў генерала Лявонція Дубельта, у якім нагадаў пра ўказ Мікалая І (1832) наконт забароны весці следства адносна новых удзельнікаў паўстання, калі гэта не ягоныя кіраўнікі. І. Бібікаў прапанаваў пакараць парушальнікаў імператарскага ўказу. Л. Дубельт пагадзіўся з яго довадамі, і Ігнацы Скірмунт пазбег пакарання70. Прычыны гэтага заступніцтва застаюцца таямніцай. Але варта адзначыць, што ў ХІХ ст. Скірмунты на Палессі адыгрывалі значную ролю ў гаспадарчым жыцці і займалі высокія пасады ў органах шляхецкага самакіравання. Менавіта Скірмунты з 1811 па 1838 г. займалі пасады маршалкаў шляхты Пінскага пав. – Сымон (1811–1814), Адам Тамашавіч (1814–1817 і 1835–1838) і Аляксандр Сымонавіч (1823–1835)71. Магчыма, гэта і адыграла пэўную ролю ў лёсе Ігнацыя Скірмунта. Напрыклад, у рэестр шляхты Пінскага пав. за 1815 г. увайшлі былы падкаморны Пінскага пав. Адам Станіслававіч Скірмунт (82 г.) як уладальнік маёнткаў Рухна і Калоднае (2044 прыгонныя «душы обоего полу»), маршалак павятовай шляхты Адам Тамашавіч (25 г., маёнтак Велюцічы, 500 «душ»), харунжы павету Аляксандр Тамашавіч (24 г., Чарвенічы, 489 «душ»), былы маршалак шляхты Сымон Ігнацьевіч (64 г., маёнткі Парэчча і Альбрэхтова, 1897 «душ»), былы падсудак земскі Каспер Аляксандравіч (42 г., Кашавічы, 240 «душ»), былы суддзя земскі Амброзі Аляксандравіч (40 г., Бакінічы, 200 «душ»), суддзя гранічны павету Антон Аляксандравіч (36 г., Плоскінь, 440 «душ»), былы шамбелян Ігнацы (30 г., Туляцін, 110 «душ»), паручнік польскіх войскаў Каэтан Васільевіч (52 г., Зарэчча, 350 «душ»), харунжы войск польскіх Пётр Андрэеевіч (54 г., Плотніца, 34 «душы»), а таксама харунжы войск польскіх Якуб (54 г.) і стараста павету Антон Норбертавіч (30 г.)72. Сын Сымона Скірмунта Аляксандр у 1826 г. стаў старшынёю Пінскага межавага суда, а праз тры гады быў абраны маршалкам шляхты Пінскага пав. На гэтай пасадзе ён заставаўся і ў 1835 г.73 Пасямейныя спісы шляхты ІІ разраду Пінскага пав. за 1834 г. пацвердзілі моцныя пазіцыі Скірмунтаў у эканоміцы і грамадскім жыцці шляхты павету. Так, у спісе згаданыя Антон Пятровіч (38 г.), які пражываў з сям’ёй ва ўласным доме ў Пінску, былы падкаморны Пінскага пав. Каспер Аляксандравіч (60 г.) як уладальнік маёнтку Кашавічы (373 «душы»), былы Ibidem, л. 3. Алфавитный список дворянским родам Минской губ., внесенным в дворянскую родословную книгу па 1 июля 1903 г., Минск 1903, с. 145. 72 НГАБ. Ф. 319, воп. 1, ад.з. 69а, арк. 32–34. 73 Ibidem, ад.з. 952, арк. 4–6, 37. 70 71

РОД СКІРМУНТАЎ У XVI–XX СТАГОДДЗІ

345

суддзя Пінскага павятовага суда Амброзі Аляксандравіч (56 г., Бакінічы, 361 «душа»), былыя суддзі павятовага межавога суда Антон Аляксандравіч (55 г., Плоскінь, 398 «душ»), Ігнат Ануфрыевіч (44 г., Туляцін, 476 «душ») і Іосіф Іванавіч (48 г., Відзібор, 192 «душы»), Франц Якубавіч (39 г., Плотніца, 137 «душ»), маршалак шляхты павету, камер-юнкер Аляксандр Сымонавіч (34 г., Парэчча, 2195 «душ»), былыя маршалкі шляхты павету Адам Тамашавіч (42 г., Веляцічы ды інш., 1875 «душ») і Аляксандр Тамашавіч (40 г., Рум ды інш., 1255 «душ») ды інш.74 Большасць згаданых Скірмунтаў вяла звычайнае шляхецкае жыццё, якое грунтавалася на больш ці менш эфектыўным прыгнёце тых самых «душ абоего полу», якія фігуравалі ў шматлікіх дакументах. Толькі некаторыя прадстаўнікі роду ступілі на шлях рэфармавання ўласных маёнткаў і паступова ператварыліся ў паспяховую дынастыю прадпрымальнікаў. Гаворка ідзе ў першую чаргу пра ўладальнікаў маёнткаў Парэчча Пінскага пав. Менскай губ. і Моладава Кобрынскага пав. Гарадзенскай губ. Як ужо адзначалася, гэтыя землі напрыканцы XVIII ст. Сымон Скірмунт выкупіў у Агінскіх. Агінскія аказаліся не вельмі добрымі гаспадарамі. Іх палескі маёнтак не толькі не даваў прыбытку, але быў абцяжараны вялізнымі даўгамі. Сымон Скірмунт пачаў з пабудовы ўласнага палацу, які павінен быў замяніць старую сядзібную забудову Агінскіх. Такі традыцыйны пачатак праўлення для амбітнай і багатай шляхты... Вядомы польскі палітык першай трэці ХХ ст. Канстанцін Скірмунт ва ўспамінаў адзначаў, што мастаўнічы пінскі, маршалак шляхты Пінскага пав. і шматразовы дэпутат сойму Сымон Скірмунт, які ажаніўся на Эльжбеце з Ажэшкаў (герб «Кораб»), быў адным з багацейшых жыхароў Палесся. У Моладаве спачатку (1795) была збудаваная пышная мураваная сядзіба, а пазней у 1798 г. пад кіраўніцтва архітэктара фон Гроса – прыгожы палац, прызнаны за адну з найпрыгажэйшых сядзібаў гістарычнай Літвы75. Францужанка Р. Белі, якая наведала Моладава на пачатку ХІХ ст., прызнавалася, што палац нагадвае «мару пры святле месяца пад цудоўную музыку Моцарта»76. Пакоі палаца ўпрыгожвалі партрэты продкаў Скірмунтаў і Ажэшкаў, а з вокнаў можна было бачыць дрэвы парку ў англійскім стылі. Выключную ролю ва ўзвышэнні роду і ператварэнні «палескай» лініі Скірмунтаў у дынастыю славутых прадпрымальнікаў адыграў сын Сымона Аляксандр Ізідар (1799–1870). Дзякуючы яго прадпрымальніцкім здоль LVIA. Ф. 391, воп. 6, ад.з. 612, aрк. 199, 264, 265, 308–309. K. S k i r m u n t, Moje wspomnienia, Kraków 1997, s. 5. 76 Цыт. па: A. К и ш т ы м о в, Скирмунты: династия предпринимателей, «Деловой вестник» 1994, № 9–10. 74

346

АЛЯКСАНДР СМАЛЯНЧУК

насцям і незвычайнай гаспадарчай актыўнасці ўладанні Скірмунтаў на Піншчыне ператварыліся ў свайго роду плацдарм новай капіталістычнай гаспадаркі ў Беларусі. Аляксандр Скірмунт закончыў фізіка-матэматычны факультэт Віленскага ўніверсітэту (1818) і паехаў працягваць адукацыю за межы Расійскай імперыі. Ва ўніверсітэтах Германіі, Францыі і Бельгіі ён вывучаў хімію, прайшоў практыку на адной з бельгійскіх фабрык як звычайны рабочы. Дадому вярнуўся ў 1823 г. У тым жа годзе ажаніўся на Канстанцыі Сулістроўскай77, і ўзяў у свае рукі кіраванне сямейнай гаспадаркай78. На той час яна ўключала маёнткі Моладава (з фальваркам Парэчча), Альбрэхтова, Кажанёва і Клетна ў Кобрынскім пав. Гарадзенскай губ. і Пінскім пав. Менскай губ. Акрамя таго ў якасці пасагу за жонкай атрымаў маёнтак Шаметаўшчына ў Свенцянскім пав. Віленскай губ. (сучасная в. Шэметава Мядзельскага раёну). Агульная плошча зямельных уладанняў перавышала 33 тыс. га79. Аляксандр Скірмунт актыўна заняўся гаспадаркай, імкнучыся выкарыстаць набытыя веды. У 1830 г. у Моладаве пачала дзейнічаць адна з першых у Беларусі цукраварань. У 1836 г. у Парэччы, якое ў гэты час вылучылася ў асобны маёнтак, пачала выпуск прадукцыі суконная фабрыка, якая з часам праславіла Скірмунтаў амаль на ўсёй тэрыторыі імперыі, а таксама за яе межамі. Эканамічныя ператварэнні Аляксандр Сымонавіч Скірмунт спалучаў з незвычайнай для таго часу сацыяльнай палітыкай. У прыватнасці, будаваліся дамы для сямейных рабочых, дзейнічаў шпіталь, арганізоўвалася прафесійнае навучанне для дзяцей. Апроч таго ў Моладаве дзейнічаў вінакурны завод. Аляксандр Скірмунт таксама меў непасрэднае дачыненне да адкрыцця фабрыкі свечак і мыла ў Альбрэхтове, паравога млына ў Пінску ды інш. У шлюбе з Канстанцыяй Сулістроўскай (1806–1845) нарадзілася 11 дзяцей: шасцёра сыноў – Казімір (1824–1880), Канстанцін (1828–1880), Аляксандр (1830–1909), Сымон (1835–1902), Генрык (1836–1916), Зыгмунт (1839–1863) і пяцёра дачок – Караліна (1824–?), Антаніна (1825–?), Эмілія (1833–?), Канстанцыя і Гартэнзія, якая памерла ў маладосці. Лёс дзяцей склаўся па-рознаму. Уладальнік маёнтка Калоднае Пінскага пав. Казімір прадстаўляў Пінскі пав. у менскім губернскім Камітэце па паляпшэнню сялянскага быту (1858), Cz. J a n k o w s k i, Powiat Оszmiański. Część druga, Petersburg 1897, s. 35. N. O r d a, Aleksander Skirmunt, „Tygodnik Ilustrowany” 1871, nr 175, s. 3. 79 S. K o n a r s k i, Skirmunt Aleksander (1798–1870), [w:] Polski słownik biograficzny, Warszawa– Kraków 1997–1998, t. XXXVIII/2, s. 174. 77 78

РОД СКІРМУНТАЎ У XVI–XX СТАГОДДЗІ

347

а пасля адмены прыгону ў 1861 г. актыўна працаваў як міравы пасрэднік. Падчас паўстання 1863 г. ён пакінуў пасаду міравога пасрэдніка і адмовіўся падпісаць «адрас» на імя імператара, у якім менская шляхта выказвала сваю адданасць расійскаму прастолу. У выніку быў арыштаваны і змешчаны разам з іншымі былымі міравымі пасрэднікамі, якія таксама адмовіліся ад пасады, у гмаху Менскага шляхецкага сходу, а потым высланы ў Кастраму. Таксама як удзельніца паўстання была высланая ў Тамбоў яго жонка таленавітая мастачка і скульптар Алена Скірмунт (1827–1874). Маёнткі падвергліся прымусовай продажы. Дачку Канстанцыю (1852– 1934), якая пазней стане вядомай грамадскай дзеячкай, публіцысткай і гісторыкам, выхоўвала бабуля Гартэнзія Скірмунт (з Ордаў). Пасля вяртання з ссылкі ў 1867 г. Казімір, якому не было дазволена застацца на Міншчыне, атрымаў ад бацькі падарунак у выглядзе балаклаўскіх вінаграднікаў і паехаў у Крым. Алена Скірмунт разам з дачкой Канстанцыяй далучылася да яго праз два гады. У гісторыю мастацтва земляў былога ВКЛ Алена Скірмунт увайшла як першая жанчына, якая прафесійна займалася скульптарай. Для навучання яна выкарыстоўвала свае частыя выезды на лячэнне ў Нямеччыну і Аўстрыю. Вучылася ў мастакоў з Берліна, Вены і Рыму і ўласным талентам ламала пэўныя гендэрныя стэрэатыпы. Яе творы дэманстраваліся на выставах у Львове, Варшаве і Кракаве ў 70–80-я гг. ХІХ ст. Найбольш вядомым творам Алены Скірмунт былі Гістарычныя шахматы, фігуры якіх прадстаўлялі славуты паход караля Яна ІІІ Сабескага на Вену падчас вайны з Асманскай імперыяй (1683). Стварэнне шахматаў пачалося ў 1864 г. Фігуры прызначаліся для ўдзельнікаў паўстання, якіх высылалі ў Сібір. Пасля ўласнага вяртання з ссылкі яна працягнула працу над імі. Усяго было створана 12 фігур «войска Рэчы Паспалітай» і 10 – «асманскага войска». У 1873 г. у Вене гэтыя фігуры былі атлітыя з бронзы і пакрытыя срэбрам або золатам. Пазней яны распаўсюджваліся дзякуючы літаграфіям і фотаздымкам80. Браніслаў Залескі даволі трапна назваў гэтыя шахматы «гістарычнай паэмай»81. Канстанцін атрымаў маёнтак Шаметаўшчыну і заняўся добраўпарадкаваннем, як сваёй гаспадаркі, так і сялянскіх. Ён быў ініцыятарам стварэння Таварыства ўзаемнага крэдыту з удзелам сялянаў, што спрыяла іх вызваленню ад ліхвярства, выдаткоўваў значныя сродкі на культурныя J. P o l a n o w s k a, Skirmuntowa (Skirmunttowa, Skirmuntt) Helena, [w:] Polski słownik biograficzny, Warszawa–Kraków 1997–1998, t. XXXVIII/2, s. 187–189; Б. З а л е с к і, З жыцця літвінкі. З лістоў і нататак. 1823–1874, Мінск 2009. 81 Б. З а л е с к і, op. cit., 2009, с. 312. 80

348

АЛЯКСАНДР СМАЛЯНЧУК

і гаспадарчыя патрэбы. Між іншым абвясціў грашовую прэмію за знаходку рукапісу Гісторыі Літвы Ігната Анацэвіча82. Падчас паўстання 1863 г. быў арыштаваны і зняволены ў Менску па справе Зыгмунта Серакоўскага83. Аднак па выніках следства быў вызвалены і вярнуўся ў Шаметаўшчыну. Сын Канстанціна Скірмунта і Габрыэлы Умястоўскай Казімір (1861–1931) стаў вядомым юрыстам і рэлігійным дзеячом, які напачатку ХХ ст. быў пасрэднікам паміж польскім епіскапатам і Апостальскай сталіцай, а ў 1919 г. заняў пасаду кананічнага дарадца пасольства ІІ Польскай Рэспублікі ў Ватыкане84. Ягоны брат Балеслаў стаў пісьменнікам. Яму належыць біяграфія брата Казіміра85. Брат Канстанціна Зыгмунт Скірмунт праявіў навуковыя здольнасці. Ён стаў доктарам філасофіі Гейдэльбергскага ўніверсітэту, але жыццё абарвалася ў 24-гадовым узросце. Сымон уладарыў у маёнтку Клетна, але больш займаўся жывапісам, чым гаспадаркай. Генрыку дасталася моладаўская гаспадарка, якую ён зрабіў адной з узорных на Піншчыне. Тут быў уведзены чатырохпольны і васьміпольны севазварот, разводзіліся гатункі пародзістага ската. Сметанковае масла з Моладава ішло на экспарт у Данію і Англію. Парэчча атрымаў Аляксандр Аляксандравіч, які з найбольшым поспехам спалучаў прадпрымальніцтва і грамадскую працу. Ён шмат увагі надаваў далейшаму развіццю прамысловасці Парэчча, але адначасна вельмі актыўна дзейнічаў падчас падрыўтоўкі і ажыццяўлення рэформы 1861 г. і заслужыў павагу сялянаў і памешчыкаў на пасадзе міравога пасрэдніка. Быў адным з заснавальнікаў Таварыства дабрачынасці ў Пінску, павятовага Сельскагаспадарчага таварыства, а таксама пінскага Банка ўзаемнага крэдыту, які сам і ўзначаліў. Аляксандр Скірмунт таксама меў непасрэднае дачыненне да падзеяў паўстання 1863 г. Паводле аднаго з ягоных кіраўнікоў у Беларусі і Літве Якуба Гейштара, ён належаў да праціўнікаў узброенай барацьбы, але аказаў паўстанцам важныя паслугі86. Тым не менш здолеў пазбегнуць рэпрэсій і захаваць свае ўладанні. У шлюбе з Тэафілай Любаньскай нарадзілася 10 дзяцей. Адным з іх быў Раман Скірмунт (1868–1939). Разам з ім у Парэчскім маёнтку выхоўваліся яго браты Аляксандр (1858–1940), Юзаф (1862–?), Вацлаў (1866–1872), Зя S.K., Konstanty Skirmunt, „Kłosy” 1880, nr 790, s. 2. З ліста Рамана Скірмунта да Мар’яна Здзяхоўскага ад 11 верасня 1931 г. Захоўваецца ў адзеле рукапісаў Бібліятэкі Віленскага універсітэту (F 33–702 a). 84 H. F o k c i ń s k i, Skirmunt Kazimierz (1861–1931), [w:] Polski słownik biograficzny, Warszawa– Kraków 1997–1998, t. XXXVIII/2, s. 177–178. 85 B. S k i r m u n t, W służbie Kościoła i Polski. Ks. Dr Kazimierz Skirmunt, Wilno 1931. 86 J. G i e y s z t o r, Pamiętniki z lat 1850–1865, Wilno 1913, t. 1, s. 402. 82 83

РОД СКІРМУНТАЎ У XVI–XX СТАГОДДЗІ

349

нон (1874–1910) і сёстры Тэафіла (1857–1935), Браніслава (1860–1916), Ванда (1864–1954), Феліцыя (1870–1950) і Алена (1872–1942?)87. Асаблівай увагі заслугоўвае Раман Скірмунт, якога можна лічыць адным з галоўных стваральнікаў г.зв. «краёвай ідэалогіі», прыхільнікі якой («краёўцы») спрабавалі супрацьставіцца нацыянальным канфліктам і фактычна прапагандавалі канцэпцыю палітычнай нацыі. Ужо ў першых публікацыях Рамана Скірмунта 1904 і 1905 гг. у якасцьці галоўнага крытэрыем нацыянальнай прыналежнасці фігуравала пачуццё патрыятызму і грамадзянскага абавязку ў адносінах да агульнай айчыны (Літвы і Беларусі) і яе карэнных народаў88. У 1906 г. ён быў абраны дэпутатам І Дзяржаўнай Думы ад Менскай губ., і ў сваёй дэпутацкай дзейнасці актыўна супрацьстаяў надзвычай папулярным у той час рэвалюцыйным канцэпцыям зямельнага перадзелу, адстойваючы права прыватнай уласнасці на зямлю. Раман Скірмунт прымаў актыўны ўдзел у грамадска-палітычным жыцці Беларуска-Літоўскага краю на пачатку ХХ ст. У 1907 г. ён стаў ініцыятарам арганізацыі Краёвай партыі Літвы і Беларусі. Сімпатызаваў беларускаму нацыянальнаму руху, кіраўнікі якога (браты Іван і Антон Луцкевічы, Вацлаў Ластоўскі, Аляксандр Уласаў) таксама падзялялі асноўныя прынцыпы краёвай ідэалогіі. Напрыканцы 1916 г. ён узначаліў Беларускае таварыства дапамогі ахвярам вайны ў Менску, якое ў той час было галоўнай арганізацыяй беларускага руху па ўсходнім бок ад лініі фронту. У сакавіку 1917 г. Раман Скірмунт быў абраны старшынёю Беларускага Нацыянальнага камітэту, а ў красавіку ўжо вёў перамовы з Часовым урадам Расейскай рэспублікі пра аўтаномію Беларусі. Перамовы не далі станоўчага выніку. На пачатку 1918 г. Раман Скірмунт стварыў новую палітычную партыю – Беларускае народнае прадстаўніцтва, якая цалкам падтрымала ідэю незалежнасці Беларусі. У траўні-ліпені 1918 г. ён стаў на чале Беларускай Народнай Рэспублікі. Аднак у супрацьстаянні з беларускімі сацыялістамі пацярпеў няўдачу. Тым не менш у 1918 г. у складзе дэлегацыі БНР ён вёў перамовы пра незалежнасць краіны ў Берліне, Берне і Лондане. Падчас савецка-польскай вайны паступова адышоў ад палітычнай дзейнасці. Вынікі прэлімінарнага Рыжскага міру прыняў з абурэннем і спрабаваў не дапусціць іх ратыфікацыі ў Сейме. У міжваенны час Раман Скірмунт наладжваў гаспадарку ў Парэцкім маёнтку на Піншчыне і моцна спрыяў аднаўленню в. Парэчча пасля стратаў НГАБ. Ф. 295, воп. 2, ад.з. 2969, aрк. 43; А.Т. Ф е д о р у к, op. cit., s. 32–41. R o . . . m u n t [R. Skirmunt], Nowe hasła w sprawie odrodzenia narodowości litewskiej, Lwów 1904; R o . . . m u n t [R. Skirmunt], Głos przeszłości i potrzeba chwili, Lwów 1905. 87

350

АЛЯКСАНДР СМАЛЯНЧУК

Першай сусветнай вайны. Напрыканцы палітычнай кар’еры быў абраны ў Сенат ІІ Рэчы Паспалітай (1930–1935) ад Безпартыйнага блоку супрацоўніцтва з урадам. Увайшоў у склад Канстытуцыйнай камісіі. Загінуў увосень 1939 г. пасля савецкай агрэсіі супраць Польшчы ў родным Парэччы. У суседнім Моладаве ў шлюбе Генрыка Скірмунта з Марыяй Твардоўскай нарадзілася чацвёра дзяцей – Канстанцін (1866–1949), Генрык (1868–1939), Марыя (1872?–1939) і Ядвіга (1874–1968). Найбольш вядомым з іх стаў Канстанцін Скірмунт. Ён вучыўся ў Мікалаеўскай гімназіі ў Лібаве, працягваў навучанне ў Пецярбургу, дзе ў 1887 г. атрымаў дыплом кандыдата права. Наступныя два гады служыў у Сенаце. У 1889 г. па просьбе бацькі ён выйшаў у адстаўку і вярнуўся ў Моладава, каб займацца гаспадаркай. На пачатку ХХ ст. Канстанцін Скірмунт звярнуўся да грамадскай дзейнасці. Ён быў адным з заснавальнікаў Гарадзенскага сельскагаспадарчага таварыства, функцыі віцэ-старшыні якога ён выконваў з 1902 па 1905 г. У верасні 1904 г. удзельнічаў у адкрыцці помніка Кацярыне ІІ у Вільні і атрымаў прыдворны тытул камер-юнкера. Моцная крытыка г.зв. «катараняжаў» як згоднікаў, што здрадзілі польскім нацыянальным інтарэсам, прымусіла яго на нейкі час адысці ад актыўнай грамадскай дзейнасці. У 1906 г. Канстанцін Скірмунт прайграў на выбарах у І Дзяржаўную Думу ад Гарадзенскай губ. Мясцовая польская грамадскасць яшчэ не выбачыла «катараняжа». У гэтым жа годзе стаў ганаровым міравым суддзёю Кобрынскага пав. З 1909 па 1917 г. быў сябрам Дзяржаўнай Рады Расійскай імперыі, атрымаў прыдворны тытул камергера. Палітычныя перамены 1917 г. паспрыялі рэзкай змене накірунку яго палітычнай дзейнасці. Ён належаў да заснавальнікаў Польскага Нацыянальнага камітэта, а пазней стаў яго прадстаўніком у Рыме. З 1919 па 1921 г. Канстанцін Скірмунт быў паслом адроджанай Польскай дзяржавы ў Італіі, а ў наступныя два гады (1921–1922) займаў пасаду міністра замежных справаў Польшчы. Потым (да 1934 г.) быў паслом Польшчы ў Велікабрытаніі. Як дыпламат адыграў значную ролю ва ўмацаванні міжнародных пазіцый Польскай дзяржавы89. Яго брат Генрык (1868–1939) увайшоў у польскія энцыклапедыі яе паэт і кампазітар. Пасля заканчэння гімназіі ў Лібаве ён паступіў у кансерваторыю ў Пецярбургу, пазней вучыўся ў Парыжы, Варшаве і Берліне. У 1902 г. у Львове адбылася прэм’ера яго оперы «Пан Валадыеўскі» паводле твораў M. N o w i k - K i e ł b i k o w a, Skirmunt (Skirmuntt) Konstanty, [w:] Polski słownik biograficzny, Warszawa–Kraków 1997–1998, t. XXXVIII/2, s. 178–183; M. N o w i k - K i e ł b i k o w a, Konstanty Skirmunt. Polityk i dyplomata, Warszawa 1998.

РОД СКІРМУНТАЎ У XVI–XX СТАГОДДЗІ

351

Генрыка Сянкевіча. Аднак рэцэнзіі былі вельмі «стрыманыя». Пачаў пісаць вершы. Сябраваў з Элізай Ажэшка, якая актыўна падтрымлівала яго творчасць. У Варшаве (1903) і Кракаве (1912) выйшлі з друку два тамы Паэзіі, якія, аднак, не былі заўважаныя крытыкамі. Працаваў над операй «Вяртанне казкі» („Powracająca baśń”). У 1913 г. быў вымушаны заняцца справамі маёнтку Моладава. У міжваеннай Польшчы дзейнічаў у Саюзе землеўласнікаў. У 1925 г. быў прыняты ў Секцыю сучасных кампазітараў пры Варшаўскім музычным таварыстве90. Асобнай згадкі на старонках гэтай кнігі заслугоўвае публіцыстка Канстанцыя Скірмунт (1851–1934), дачка Алены і Казіміра. Яе першыя публікацыі, якія звярнулі на сябе ўвагу чытачоў, з’яўляліся папулярызацыяй гісторыі старажытнай Літвы. Так, у 1886 г. у Кракаве выйшла з друку яе кніга Гісторыя Літвы ў нарысе (Dzieje Litwy opowiedziane w zarysie). Яна ў папулярнай форме распавядала пра яе пачаткі, асвятляла дзейнасць першых князёў і... крытычна ацэньвала ролю «польскага фактара» ў гісторыі Вялікага Княства Літоўскага. Актывізацыі яе публіцыстычнай дзейнасці на пачатку ХХ ст. паспрыяла палеміка паміж «старалітвінамі» і «младалітвінамі», якая фактычна была дыскусіяй пра месца «літоўскіх палякаў» у мінулым і будучым Літвы. Канстанцыя Скірмунт падзяляла галоўныя пастулаты ідэалогіі «краёўцаў». Праўда, у адрозненні ад большасці краёўцаў Канстанцыя Скірмунт гэтымі «карэннымі народамі» лічыла толькі літоўцаў, палякаў і беларусаў. У артыкуле на старонках «Кур’ера Польскага» (1906, № 193) уласную свядомасць яна вызначала формулай „Gente Lithuana, natione Lithuana”, што прынамсі па форме істотна адрознівалася ад больш традыцыйнай характарыстыкі свядомасці «літоўскіх палякаў», якую звычайна вызначаюць формулай „Gente Lithuani, natione Poloni”. Выступаючы часцей пад псеўданімамі (Futurus, Pojata, Helena-Pojata), Канстанцыя Скірмунт актыўна змагалася з усімі праявамі радыкальнага нацыяналізму. Але пры гэтым падтрымліла літоўскі нацыянальны рух, неаднаразова выступала ў яго абарону на старонках друку, кантактавала з дзеячамі літоўскага руху, у прыватнасці вяла перапіску з Ёнасам Басанавічусам. Канстанцыя Скірмунт была прыхільніцай «ягелонскай ідэі», разумеючы яе як яднанне народаў былой Рэчы Паспалітай на прынцыпах роўнасці. У міжваенны час неаднаразова выказвала шкадаванне, што Польшча на Усходзе бачыць толькі «польскія крэсы» замест краінаў і народаў. 90 Z. D e r n a ł o w i c z, Skirmunt (Skirmuntt) Henryk, [w:] Polski słownik biograficzny, Warszawa–Kraków 1997–1998, t. XXXVIII/2, s. 175–177.

352

АЛЯКСАНДР СМАЛЯНЧУК

Канстанцыя Скірмунт жыла ў Пінску. Яе дом («Мур») ужо ў 80–90-я гг. ХІХ ст. стаў пэўным цэнтрам асветніцкайі грамадскай дзейнасці, у якой «краёвасць» спалучалася з абаронай інтарэсаў мясцовых палякаў і каталіцкага касцёла. Пры непасрэдным удзеле Канстанцыі Скірмунт, яе сяброўкі Юзэфы Кужанецкай і Рамана Скірмунта ў часы П. Сталыпіна быў выратаваны ад руйнавання касцёл у Гарадышчы на Піншчыне. Таксама яна набыла шырокую вядомасць актыўнай дабрачыннай дзейнасцю91. Яшчэ адзін прадстаўнік роду ў ХІХ ст., які непасрэдна звязаў свой лёс з касцёлам, служыў у Троцкім пав. (мястэчка Ганушышкі). Сярод матэрыялаў Рымска-каталіцкай духоўнай калегіі згадваецца ксёндз Цыпрыян Скірмунт (Скірмонт), які паводле «безимянного доноса на имя г. Начальника Виленской губ.» падтрымліваў паўстанцаў 1863 г. На падставе даноса і заключэння палявога аўдытарыяту канфірмацыяй графа Міхаіла Мураўёва ён быў пазбаўлены сану святара і высланы ў Томскую губ.92 Так атрымалася, што ніхто з шматлікіх пінскіх, парэцкіх і моладаўскіх Скірмунтаў не меў дзяцей, прынамсі, дзяцей у шлюбе. Пачатак Другой сусветнай вайны, савецкая агрэсія супраць Польшчы абярнулася рэпрэсіямі супраць Скірмунтаў, якія засталіся на тэрыторыі Заходняй Беларусі. Паводле дадзеных польскага даследчыка Кшыштафа Ясевіча, загінулі амаль усе мужчыны з роду Скірмунтаў93. Так, у 1939– 1940 гг. былі арыштаваныя службоўцамі НКУС і згінулі без следу Балеслаў (нар. у маёнтку Вайтоўцы каля Гародні), Антоні Станіслаў (нар. у 1879 г. у м. Хутка Пінскага пав.), Каспер (нар. каля 1910 г. у м. Церабень Пінскага пав.), Уладзіслаў (нар. каля 1866 г. таксама ў Церабені). Такі ж лёс напаткаў Эву Скірмунт (з Міхайлоўскіх) (нар. каля 1871 г.). Памёр у Ашмянскай (?) турме ў 1940 г. Ксаверы (нар. у м. Бардзобагацішкі Ашмянскага пав.). У 1940 г. была арыштаваная і вывезеная ў Казахстан Браніслава Скірмунт, жонка Антонія Станіслава. Яна памерла ў 1942 г. Напрыканцы 1942 г. была забітая і спаленая партызанамі з атраду Федара Маркава Габріэла Скірмунт (нар. у 1873 г.) у м. Шаметаўшчына. Яе сын Ян ваяваў з пачатку вайны 1939 г. і загінуў у Францыі ў 1944 г. Увосень 1939 г. у Моладаве былі забітыя Генрык і Марыя Скірмунты, а ў блізкім Парэччы Раман і Баляслаў Скірмунты. Падчас партызанскага

91 P. Ł o s s o w s k i, Skirmuntówna (Skirmuntt) Konstancja, [w:] Polski słownik biograficzny, Warszawa–Kraków 1997–1998, t. XXXVIII/2, s. 189–190; D. S z p o p e r, Gente Lithuana, natione Lithuana. Myśl polityczna i działalność Konstancji Skirmuntt (1851–1934), Gdańsk 2009. 92 РГИА. Ф. 821, оп. 3, д. 160, л. 1. 93 K. J a s i e w i c z, Lista strat ziemiaństwa polskiego. 1939–1956, Warszawa 1995, s. 947–951.

РОД СКІРМУНТАЎ У XVI–XX СТАГОДДЗІ

353

нападу на Парэчча ўзімку 1942 г. (1943?) загінула Алена Скірмунт, якая была апошняй уладальніцаў Парэцкага маёнтку. Падчас экспедыцыі па вуснай гісторыі 2004 г. даведаліся, што праз некалькі месяцаў пасля прыходу савецкай улады ў в. Бакінічы ва ўласнай сядзібе быў арыштаваны Станіслаў Скірмунт. Жонка з дзецьмі (дочкі Тэрэза і Гражына, сын Януш) былі вывезеныя ў Казахстан. Тэрэза Скірмунт перажыла гэтую высылку і выехала ў Варшаву. Яна некалькі разоў наведвала Бакінічы, бачыла той катлаван, які быў выкапаны на месцы яе роднай сядзібы і паклапацілася пра будаўніцтва невялікай каплічкі-помніка з надпісам: „Matko Boska, módl się za nami, wypraszaj łaski u syna swego”. Гэты надпіс прысвечаны памяці ўсіх загінуўшых у полымі апошняй вайны. Савецкія рэпрэсіі, якія распачаліся падчас г.зв. «вызвалення беларускага народу» ў 1939 г. і працягваліся нават падчас нямецкай акупацыі, сталі канцом гісторыі палескіх Скірмунтаў. Скірмунты не належалі да арыстакратыі і магнатаў Вялікага Княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай. Гэта быў шляхецкі род сярэдняй заможнасці, які толькі ў ХІХ ст. пачаў адыгрываць прыкметную ролю ў гаспадарчым развіцці Беларусі. На пачатку ХХ ст. яго прадстаўнікі належалі да найбольш прыкметных палітыкаў Беларуска-Літоўскага краю і непасрэдна ўдзельнічалі ў працэсах нацыянальнага і дзяржаўнага будаўніцтва палякаў, беларусаў і літоўцаў. Лёс Скірмунтаў, якія нарадзіліся ў другой палове ХІХ ст., сведчыць пра пэўную ідэалагічную «дыскусію» ўнутры роду. Выбар, які зрабілі Раман, Канстанцін і Канстанцыя Скірмунты, у вялікай ступені адлюстраваў сітуацыю ідэйнага раздарожжа, з якой сутыкнуліся нашчадкі шляхты Вялікага Княства Літоўскага ў перыяд палітычных і нацыянальных пераменаў пачатку ХХ ст.

PRZEGLĄD WSCHODNI

354

АЛЯКСАНДР СМАЛЯНЧУК

STRESZCZENIE Aleksander SMALIANCZUK, Ród Skirmuntów w XVI–XX w. Ród Skirmuntów nigdy nie należał do magnaterii Wielkiego Księstwa Litewskiego i Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Jego przedstawiciele do końca XVIII w. prawie nie uczestniczyli w ważnych wydarzeniach politycznych i nie byli w stanie wpłynąć na historyczny los ziem białorusko-litewskich. Zmiany nastąpiły dopiero pod koniec istnienia I Rzeczypospolitej, a zakończyły się transformacją szlacheckiego rodu w dynastię znanych przedsiębiorców, prowadzącą ożywioną działalność w imperium rosyjskim. Potomkowie owych przedsiębiorców stali się znanymi politykami, którzy działali w warunkach rozpadu imperium i „rewolucji geopolitycznej” w Europie Środkowo-Wschodniej. W ten sposób prawie pięć wieków historii rodu Skirmuntów doskonale odzwierciedla transformację szlachty dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego i jej stopniowe przekształcenie się w klasę społeczeństwa epoki industrialnej. Etymologia imienia i nazwiska Skirmunt prawdopodobnie związana jest z językiem litewskim. W Litewskim słowniku nazwisk odnotowano, że nazwisko „Skirmantas” (wariant litewski) składa się z dwóch korzeni: „skir-” („skirti” – oznacza podzielać) i „man-” („matyni” – pomyśleć, mieć swoje zdanie). Najczęściej przedstawiciele noszący nazwisko „Skirmantas” pojawią się w samym „sercu” Żmudzi, w pobliżu miasta Retovas. Pierwszym znanym herbem Skirmuntów był „Dąb”. Jednak niektóre gałęzie rodu korzystały również z herbów „Przyjaciel” lub „Godziemba”. Wykorzystanie różnych herbów było odzwierciedleniem dość szerokiego geograficznego zasięgu rodu Skirmuntów. Jego przedstawiciele w okresie I Rzeczypospolitej dość szeroko zasiedlali ziemie białorusko-litewskie, a w XIX w. wyszli daleko poza ich teren. Na odtworzenie dziejów rodu Skirmuntów pozwalają materiały Departamentu Heroldii Senatu oraz dokumenty gubernialnych „dworianskich sobranji” z okresu imperium rosyjskiego. Od razu należy wskazać na istnienie „żmudzkiej” i „poleskiej” gałęzi rodu. Dotychczas bardziej przyciągała uwagę historyków linia „żmudzka”. Jednym z pierwszych badaczy genealogii tego rodu był Wojciech Wijuk Koyałowicz (1650), który podał wiadomości na temat stolnika kowieńskiego Mikołaja Skirmunta i Wasyla Skirmunta z województwa brzeskiego (XVII w.). Dla Kacpra Niesieckiego (1743) Mikołaj ze Żmudzi (1621) i Wasyl z Brześcia (1632) także okazali się pierwszymi znanymi Skirmuntami. O żmudzkim pochodzeniu Skirmuntów pisał również Szymon Jaxa-Konarski w Materiałach do biografii i genealogii i heraldyki polskiej (Buenos Aires 1964), który twierdził, że pierwsze ziemskie majątki Skirmuntów znajdowały się na Żmudzi, prawdopodobnie w powiatach poniewieskim (Linkawa i Linkawiec) i rosieńskim (Butkiszki i Skirmantyszki). Współczesny białoruski historyk Władysław Wiaroukin-Szeluta podtrzymuje wersję żmudzkiego pochodzenia Skirmuntów i twierdzi, że ich prawdziwa „Ojczyzna historyczna” znajduje się w powiecie upickim (2001). Jednak pierwsza udokumentowana wzmianka o Skirmuncie dotyczy nie Żmudzi, a Polesia w pierwszej połowie XVI w. Podkomorzy piński Adam Skirmunt, który w 1802 r. przedstawił dokumenty potwierdzające szlachectwo, początki swego rodu wiązał z Boguszem Skirmuntem. Ten ostatni „w służbie państwowej” otrzymał 22 czerwca 1552 r. od królowej Bony majątek Płotnica powiatu pińskiego. Prawdopodobnie to właśnie on jest prawdziwym przodkiem „poleskiej” gałęzi rodu Skirmuntów. Skirmuntowie XVI–XVIII w. – to jeden z wielu szlacheckich rodów na ziemiach białorusko-litewskich, przedstawiciele którego służyli na różnych stanowiskach administracyjnych i społecznych oraz panowali w swoich dobrach. Dopiero w ostatnich latach istnienia Rzeczypospolitej Obojga Narodów „polescy” Skirmuntowie zdołali powiększyć swoje posiadłości w powiecie pińskim oraz osiągnąć pokrewieństwo z wieloma słynnymi rodami szlacheckimi. XIX w. w dziejach ziem białorusko-litewskich to okres wielkich zmian, które wiązały się bezpośrednio z transformacją stanu szlacheckiego. Odbywał się wówczas proces jego degradacji politycznej i ekonomicznej, prowadząc do stopniowego zniknięcia z areny historycznej. Trzeba było dostosować się wówczas do wymagań epoki industrialnej. Większość Skirmuntów także w tym okresie prowadziła działalność opartą jeszcze na zasadach wywodzących się z epoki feudalnej. Tylko kilku przedstawicieli rodu weszło na drogę

РОД СКІРМУНТАЎ У XVI–XX СТАГОДДЗІ

355

reform i stopniowo przekształciło się w dynastie przedsiębiorców. Przede wszystkim mówimy tu o właścicielach majątku Porzecze powiatu pińskiego guberni mińskiej oraz majątku Mołodowo powiatu kobryńskiego guberni grodzieńskiej. W pierwszej połowie XIX w. dzięki umiejętności przedsiębiorczej i niezwykłej aktywności gospodarczej Aleksandra Izydora Skirmunta (1799–1870) posiadłość na Pińszczyźnie zamieniła się w swego rodzaju przyczółek doby przemysłowej na terytorium obecnej Białorusi. Co więcej, reformy gospodarcze były połączone z niespotykaną na szerszą skalę polityką społeczną na rzecz pracowników fabryk w Porzeczu oraz miejscowych chłopów. Działalność ojca z powodzeniem kontynuował jego syn Aleksander (1830–1909), który był bardzo zaangażowany w reformę zniesienia pańszczyzny w 1861 r. Aleksander-junior poślubiwszy Teofilę z Lubańskich miał 10 dzieci, wśród których najbardziej znanym przedstawicielem tego rodu w historii białoruskiej został Roman Skirmunt (1868–1939). Przeszedł on drogę od współtwórcy tzw. „idei krajowej” na początku XX w. do jednego z liderów białoruskiego ruchu narodowego, który w 1918 r. aktywnie walczył o niepodległość Białorusi. Po wojnie polsko-bolszewickiej i podpisaniu traktatu ryskiego wycofał się z działalności politycznej. Właściciel majątku Porzecze powrócił do działalności politycznej po wydarzeniach majowych 1926 r. i po czterech latach został wybrany do Senatu II Rzeczypospolitej, pracując w Komisji Konstytucyjnej. Został zastrzelony w Porzeczu jesienią 1939 r. podczas sowieckiej agresji na Polskę. Jego brat stryjeczny Konstanty Skirmunt (1866–1949) dokonał wyboru na rzecz państwa polskiego i odegrał znaczącą rolę w umacnianiu jego pozycji na arenie międzynarodowej jako minister spraw zagranicznych II Rzeczypospolitej (1921–1922) i ambasador w Wielkiej Brytanii (do 1934 r.). Siostra Konstancja Skirmunt (1851–1934) była znaną publicystką oraz działaczką społeczną, która prawie do końca życia czuła się obywatelką Litwy historycznej i popierała litewski ruch narodowy. W warunkach „epoki nacjonalizmów” i rozkładu imperium rosyjskiego wspomniani Skirmuntowie należeli do najbardziej znanych polityków ziem białorusko-litewskich, będąc bezpośrednio zaangażowani w ruchy narodowe i polityczne Polaków, Białorusinów i Litwinów. Los Skirmuntów, urodzonych w drugiej połowie XIX w., świadczy o pewnej „dyskusji” ideologicznej wśród członków tego rodu. Wyborów, których dokonali Roman, Konstanty i Konstancja Skirmuntowie, w dużej mierze odzwierciedla sytuację potomków szlachty Wielkiego Księstwa Litewskiego, którzy w obliczu burzliwych zmian politycznych i etnicznych w XX w. stanęli na rozdrożu ideologicznym.

SANTRAUKA Aleksander SMALIANCZUK, Skirmuntų giminė XVI–XX amžiais Skirmuntų giminė buvo viena iš daugelio kilmingų Abiejų Tautų Respublikos giminių. Nepriklausė įtakingiausioms Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės ir ATR giminėms. Šios giminės atstovai iki XVIII a. beveik nedalyvavo svarbiuose politiniuose įvykiuose ir negalėjo nulemti baltarusių ir lietuviškų žemių likimą. Permainos prasidėjo XVIII a. pab. o giminės transformacija pasibaigė į žinomus Rusijos imperijos pramonininkus. Tų pramonininkų vaikai jau buvo žinomi kaip politikai veikę žlungant imperijai ir vykstant „geopolitinei revoliucijai” Vidurio-rytų Europoje. Beveik penki amžiai Skirmuntų giminės istorijos tobulai atspindi senosios LDK bajorų transformaciją ir jos palaipsnį virtima industrinės visuomenės klase. Paskutiniais ATR gyvavimo metais Skirmuntams pavyko padidinti savo valdas Pinsko pavietu (dabar Baltarusija) ir susigiminiuoti su daugeliu garsių bajorų giminių. XIXa, baltarusių ir lietuvių gyvenamose žemėse vyko dideli pokyčiai, betarpiškai susiję su bajorų luomo transformacija. Vyko šio luomo politinis ir ekonominis degradacijos procesas ir palaipsnis išnykimas iš istorijos arenos. Reikėjo prisitaikyti prie industrinės epochos. Dauguma Skirmuntų ir tuo laikotarpiu sėkmingai ar mažiau sėkmingai išnaudojo valstiečius. Tik keletas giminės atstovų ėmėsi reformų ir palaipsniui tapo pramonininkais. Visų pirma turima galvoje turinčius turto Pariečėje Pinsko apskrityje Minsko gubernijoje ir Molodove, Kobrynski apskrityje, Gardino gubernijoje (dabartinė Baltarusija).

356

АЛЯКСАНДР СМАЛЯНЧУК

РЕЗЮМЕ Аляксандр СМАЛЯНЧУК, Рід Скірмунтів у XVI–XX століттях Рід Скірмунтів у XVI–XX століттях був одним з багатьох дворянських родів в Речі Посполитій Обох Народів. Він не належав до знаті Великого князівства Литовського і Речі Посполитої Обох Народів, його представники до кінця вісімнадцятого століття майже не брали участь у важливих політичних подіях і не мали змоги впливати на історичну долю білоруських і литовських земель. Зміни відбулися лише наприкінці вісімнадцятого століття, а закінчилися трансформацією аристократичної родині в династію відомих підприємців, що працювали в Російській імперії. Діти цих підприємців вже були відомі як політики, які працювали в умовах розпаду імперії і «геополітичної революції» в країнах Центральної та Східної Європи. Майже п’ять століть історії роду Скірмунтів прекрасно відображає перетворення старого дворянства Великого князівства Литовського і його поступової трансформації в клас суспільства індустріальної епохи. В останні роки існування Речі Посполитій Обох Народів рід Скрмунтів збільшив свої володіння в районі Пінська (тепер Білорусь) і домігся кровних відносин з багатьма відомими аристократичними родинами. Дев’ятнадцяте століття в історії білоруських і литовських земель – це період великих змін, які безпосередньо пов’язані з трансформацією дворянства. Відбувається процес політичної та економічної деградації і поступового зникнення з історичної арени. Слід було адаптуватися до вимог індустріальної епохи. Більшість Скірмунтів і в цей період вели свою діяльність, що ґрунтувалась на більш чи менш ефективному тиску селян. Лише декілька представників роду стали на шлях реформ, і поступово перетворились на династію підприємців. Насамперед йдеться про власників садиби Пожече, Мінської губернії та садиби Молодово округу Кобринь, Гродненської губернії (нині Білорусь).

РЕЗЮМЕ Аляксандр СМАЛЯНЧУК, Род Скирмунтов в XVI–XX веке Род Скирмунтов в шестнадцатом - двадцатом веке был одним из многих дворянских родов в Речи Посполитой Обоих Наций. Он не принадлежал к знати Великого княжества Литовского и Речи Посполитой, его представители до конца восемнадцатого века, почти не участвовал в важных политических событиях и были не в состоянии влиять на историческую судьбу белорусских и литовских земель. Изменения произошли лишь в конце восемнадцатого века, и закончились трансформацией аристократической семьи в династию известных предпринимателей, работающих в Российской империи. Дети этих предпринимателей уже были известны как политики, которые действовали во время распада империи и «геополитической революции» в странах Центральной и Восточной Европы. Почти пять веков истории семьи Скирмунтов прекрасно отражают преобразование старого дворянства Великого княжества Литовского, и его постепенной трансформации в классо общества индустриальной эпохи. В последние годы существования Речи Посполитой Обоих Наций Скирмунтам удалось увеличить свои владения в района Пинска (сегодня Беларусь) и добиться кровных отношений со многими известными аристократических семьями. Девятнадцатый век в истории белорусских и литовских земель – период больших перемен, которые непосредственно связаны с трансформацией дворянства. Происходит процесс политической и экономической деградации и постепенного исчезновения с исторической арены. Следовало адаптироваться к требованиям индустриальной эпохи. Большинство Скирмунтов в этот период вело деятельность, на основе более или менее эффективного притеснения крестьян. Только несколько представителей семейства вступило на путь реформ, и постепенно превратилась в династию предпринимателей. Прежде всего речь идет о владельцах усадьбы Поречье пинского района минской губернии и усадьбы кобрынського района гродненской губернии (ныне Беларусь).

РОД СКІРМУНТАЎ У XVI–XX СТАГОДДЗІ

357

SUMMARY Aleksander SMALIANCZUK, The History of the House of Skirmunt (1400–1900) From 1400–1900, the Skirmunt line was one of many noble families in the Polish-Lithuanian Commonwealth. They did not belong to the magnate class of families residing in the Grand Duchy of Lithuania and Polish-Lithuanian Commonwealth, and its representatives did not participate in almost any significant political events up to the close of the 18th century; unable to influence the historical fate of the Belarusian and Lithuanian lands. The change came about only at the end of the aforementioned century, when the family transformed itself into a dynasty of well-known merchants operating in the Russian Empire. The offspring of these merchants would become known as politicians active during the breakup of the Russian Empire and the “geo-political revolution” in Eastern-Central Europe. The nearly five centuries of existence of the Skirmunt line accurately reflects the transformation of the nobility of the former Grand Duchy of Lithuania and its gradual conversion as a social class during the Industrial Era. In the final years of the Polish-Lithuanian Commonwealth, the Skirmuts were able to expand their holdings in the powiat of Pinsk (currently Berlarus) and marry into a great number of famous noble families. The 19th century was a time of many changes in the history of the lands of Lithuania and Belarus which can be directly linked to the transformation of the situation of the nobility. A process of political and economic degradation took place, as well as a gradual disappearance from the arena of history. Adaptation to the needs of the Industrial Era was necessary. The majority of the Skirmunts continued their activities during this time – more or less based on the exploitation of peasants. Only a few representatives of the Skirmunt line decided to opt for reforms and gradually transformed themselves into businessmen, most notably the owners of Porzezcze (powiat: Pinsk, guberniya: Minsk) and Mołodowo (powiat: Kobryński, guberniya: Grodno), both estates which are now on the territory of Belarus.

Przegląd Wschodni, t. XIII, z. 2 (50), s. 359–380, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

Andreas Kappeler Vienna

WOMEN HISTORIANS IN THE RUSSIAN EMPIRE

ISTORY IS TRADITIONALLY the business of men. This concerns the history of mankind as well as the academic profession of history and historiography. However, as Natalie Zemon Davis has stressed already in 1980, there were female historians in a larger sense since the Middle Ages, beginning with Anna Komnena and Christine de Pisan up to Catharine Macauley and Madame de Stael1. In the 19th century history became an academic discipline, represented at the universities. Women, who had no access to higher education, were excluded from the field. Since then, men defined the themes and the methods of the historical profession and they reduced them largely to the political history of the nation, the history of the great men, the history of events, diplomacy and ideas. The definition of history by men was widely arbitrary. History, regarded as an objective rational science, based on archival research, methods of source criticism and a sober unemotional style, was a male vision. Women were accepted only as writers, as translators, as teachers and as authors of textbooks. When women tried to enter the inner circle of science, they were marginalized and disqualified as superficial amateurs, who as women were not capable of objective rationality. This is the thesis advanced by Bonnie Smith in her pioneering provocative book ‘The Gender of History. Men, Women, and Historical Practice’2. According

N.Z. D a v i s, Gender and Genre: Women as Historical Writers 1400–1820, [w:] P.H. L a b a l m e (Ed.), Beyound their Sex. Learned Women of the European Past, New York–London 1980, s. 153–182. 2 B. S m i t h, The Contribution of Women to Modern Historiography in Great Britain, France, and the United States, 1750–1940, [w:] The American Historical Review Bd. 89 (1984), S. 709–732; ead.: The Gender of History. Men, Women, and Historical Practice, Cambridge, Mass., London 1998. 1

W jubileuszowych zeszytach nr 50 i 51 zamieszczamy wiele materiałów, pochodzących od autorów z różnych państw, ukazując przez to szerokie spektrum badań oraz poglądy i punkty widzenia badaczy rożnych specjalności, różnych krajów, zwłaszcza naszego regionu. Tekstów tych redakcja zdecydowała nie poddawać zwyczajowemu w czasopismach naukowych opracowaniu, opiniowaniu i wewnętrznej naukowej dyskusji, pozostawiając odpowiedzialność za prezentowane stanowisko w rękach autorów (Red.).

360

ANDREAS KAPPELER

to her, the popular works written by women and read by a wide audience were as important for the formation of historical narratives as the scientific books written by men. In addition, female historians, who were banned from politics, looked for new topics. While the true history, the history of states, wars, political events and ideas, was reserved to men, women were regarded as competent for second-rates topics only in the history of societies, connected with genuine female qualities of social work and charity. The history of women historians has to be regarded in the context of the broader question of the access of women to higher education. The first women in continental Europe who received a Ph.D. in history were Ellen Friis (1883 in Sweden), 1887 Meta von Salis and Ricarda Huch (1887 and 1892 in Switzerland). Germany followed in 1897 (Anna Gebser), Austria in 1902 (Anna Ogrinz) and France in 1910 (Geneviève Aclocque). Already in 1908 and 1911 two Russian women received their Ph.D. at Sorbonne. I will return to them later. In Great Britain, Ireland and the U.S. the universities opened their doors to women earlier than in continental Europe and a couple of women already since the 1880’s taught at universities. Among them were Mary Bateson (1888 at the Girton College for women at Cambridge), Lilian Knowles who became Lecturer at the London School of Economics in 1904 and Constantia Maxwell, lecturer at Trinity College Dublin since 1909. In the U.S. the first Ph.D. was awarded in 1893 to Kate Everest Levi, but already since the 1880’s several women became professors at women colleges, among them Katharine Comen (Wellesley College), Lucy Maynard Salmon (Vassar College) and Nellie Neilson (Mount Holyoke College). Salmon was a pioneer in the field of social, economic and every day history and wrote among others a history of the Domestic Service. In continental Europe, where the “Habilitation” was required, we find female professors of history only after WWI and there were only few of them until the last third of the 20th century. In historiography women historians were largely ignored until the 1980’s. Only after the publication of Bonnie Smith’s book the topic was treated in several important works, the most interesting among them is a special issue of ‘Storia della Storiografia’ (2004)3. These studies are focused on the anglophone countries, less on Italy, France and Germany. The case of Russia, however, is not mentioned at all. So, the topic of women historians in the Russian Empire is almost complete terra incognita. As far as I know, the only study on the topic is an article by Na-

I. P o r c i a n i, M, O ’ D o w d (Eds), History Women, Storia della istoriografia Bd. 46 (2004). See also: A. E p p l e, A. S c h a s e r (Eds.), Gendering Historiography. Beyound National Canons. Frankfurt, New York 2009; M. S p o n g e n b e r g et al. (Eds.), Companion to Women’s Historical Writing. Houndmills, Basingstoke 2005. 3

WOMEN HISTORIANS IN THE RUSSIAN EMPIRE

361

tal’ja Pushkareva, the renowned Russian specialist of gender history, published in 2012 in a provincial Russian journal4. As in other European countries the canon of the Russian historiography of the 19th and early 20th centuries is an exclusively male one, with the names of Karamzin, Solov’ev and Kliuchevskij on the top, sometimes complemented by Miliukov and Platonov, by specialists of general history like Granovskij and Kareev or by the Ukrainians Kostomarov, Antonovych und Hrushevs’kyj. In any case it is a catalogue of men. Only the canon of Soviet historiography includes women like Militsa Nechkina, Anna Pankratova und Zinaida Udaltsova. This article is devoted to this neglected theme. I am trying to outline a collective biography of women historians, in order to contribute to the history of historiography and to the gender history of the Russian Empire. I have considered only those women who completed at least their secondary education in the Russian Empire and who published, not necessarily in Russia, until 1917 at least one historical work. I excluded their post-revolutionary biographies and publications. I have collected information about 50 women historians from biographical lexica and general encyclopaedias, in addition I have found a couple of autobiographies and obituaries5. An important source are, of course, the writings of the women historians themselves. I did not use archival materials. My informations are limited and for numerous women they comprise only the date of birth and one or two publications. So, what I am presenting here is by no means the definitive treatment of the topic. Following Bonny Smith I included not only scientific historians (in a strict sense), but also authors of works, written for a broader audience, whereby the borderlines between scientific and so-called popular works are fluid. I have considered archaeologists, but not anthropologists and specialists of philology and the arts. I included not only ethnic Russians, but also non-Russians, who grew up in the Russian Empire, among them seven women of Polish, five of Ukrainian and two of Jewish origin. N.L. P u s h k a r e v a, Zhenshchiny-istoriki v Rossii 1800–1917, [w:] Vestnik Permskogo Universiteta 2012, vyp. 1 (18), 228–246. For some materials see already I.I. J u k i n a, Istorija zhenshchin v Rossii. Zhenskoe dviženie i feminizm v 1850–1920-e gody. Materialy k bibliografii, Spb. 2003; ead.: Russkii feminizm kak vyzov sovremennosti. Spb. 2007. 5 The most important sources are Ju.A. G o r b u n o v, Pisatel’nitsy Rossii. Мaterialy dlja biobibliograficheskogo slovaria (http://madrona.uraic.ru/elib/Authors/Gorbunov/sl-2.htm); Slovari i entsiklopedii na Akademike (http://dic.academic.ru). I don’t quote here the entries for the authors in these and other encyclopaedias as well as most of the special small studies devoted to the lives and works of the women historians. For more detailed information see A. K a p p e l e r, Der Schatten der Männer. Historikerinnen im Zarenreich, [in:] Jahrbücher für Geschichte Osteuropas 62 (2014), 481–531 (drop in print). 4

362

ANDREAS KAPPELER

Due to the lack of language proficiency I couldn’t consider Finnish historians, among them Tekla Hultin, Alma Sjöderhjelm and Liisi Karttunen, who were the first women who received a Ph.D. in history in the Russian Empire, namely at the University of Helsinki in 1897, 1900 and 1908. Sjöderhjelm was the first woman in Russia receiving the degree of magistr (Ph.D.) and teaching as a lecturer at the University. In 1913 she was proposed as full professor of general history, but the Russian authorities prevented her appointment6. In the second part of this article I will present the most interesting of these 50 women grouped along 4 generations. I have defined these generations mechanically according to the birth dates in a time-span of 15 to 20 years. In the formative period of their lives these women shared the same political atmosphere and educational possibilities, but in the following years the generations intermingled. Since more than half of the women of the first three generations attained an age of over 70, a majority of the 50 women were still alive in 1917. Given the restricted space of this article I will quote only the most important of her publications7. Who was the first woman historian in Russia? In the second half of the 18th century we find the first women writers, among them the empress Catherine II8. With her ‘Notes on Russian History’ she might be regarded as the first female historian of Russia. However, as a ruler she was playing ‘hors concours’. So, I didn’t include her in my sample. Six women, born in the first third of the 19th Century, are grouped in a first generation. They grew up in the era of Nicholas I., a time of political reaction and simultaneously of cultural highlights. They wrote their works, which addressed a wide audience, under the influence of the dynastic patriotism of Nikolai Karamzin and of the religious-national thinking of the Slavophiles. They were educated either by private teachers or in an Institute for noble maidens. The oldest woman of the first generation was Aleksandra Ishimova (1804–1881). Her ‘History of Russia in Tales for Children’ was published in six volumes in 1837, was reprinted several times and was awarded the prestigious Demidov prize9. Ishimova sent the first volume of her work to Aleksandr Pushkin, who on 27 January 1837 sent her a letter praising her book: it was his last letter before his deathly duel. For the Polish national narrative Klementyna Tańska-Hofmanowa (1798–1845)

M. K a a r n i n e n, T. K i n n u n e n, ’Hardly any Women at all’. Finnish Historiography Revisited, [w:] History Women, 152–170. 7 For more detailed information see A. K a p p e l e r, Der Schatten der Männer. 8 See C. K e l l y, A History of Russian Women’s Writing, 1820–1992. Oxford 1994. 9 [A.O. I s h i m o v a], Istorija Rossii v rasskazakh dlja detei. Vol. 1–6. Spb. 1837. Vol. Bd. 1–4 in: http://imwerden.de/pdf/ishimova_istoriya_rossii_dlya_detej_1_1837.pdf. 6

WOMEN HISTORIANS IN THE RUSSIAN EMPIRE

363

played a similar role with her biographies of well-known historical personalities, written also for children10. The women of the second generation, born between 1835 and 1851, were socialized in the era of the Great Reforms and of the early Russian feminist movement. During the 1860’s a growing number of gymnasia for girls were founded which improved their educational possibilities11. In this generation we find the first women who used primary archival sources for their historical studies. This parallels the professionalization of the historical science in Russia during this era. However, women were still excluded from higher education in the Russian Empire. Since the 1860’s a growing number of young Russian women studied at universities abroad, among them Nadezhda Suslova, the first woman with a Ph.D. in medicine in Europe (1867 in Switzerland), and the mathematician Sof’ja Kovalevskaia, the first woman full Professor in Europe (1889 in Stockholm). These two examples indicate that the emancipation of Russian upper class women was more advanced than in most other European countries. However, almost all female students abroad chose medicine or natural sciences. Only since the 1890’s we find the first historians from Russia at foreign universities. The first may have been the Polish socialist Zofia Emilia Daszyńska-Golińska, who in 1891 received her Ph.D. from the Faculty of Law at the University of Zurich with a dissertation on the population of Zürich in the 17th century12. Seven years later with Rosa Luxemburg another woman, born in Poland, graduated at Zürich University (in economics) with a dissertation on the industrial development of Poland13. Both women were not historians in a strict sense, but rather social scientists, and both were socialists. K. T a ń s k a - H o f m a n o w a, Biografie znakomitych Polaków i Polek, Wrocław 1833 (Wybór pism. Vol. 4). See P. C h m i e l o w s k i, Klementyna z Tańskich Hofmanowa. Zarys biograficznopedagogiczny, Petersburg 1898. The 4 other women historians of the first generation considered here are Ekaterina Novosil’tseva, pseudonym T. Tolycheva (1820–1885), Aleksandra Bakhmeteva (1823–1901), Pelaheja Lytvynova (Litvinova) (1833–1904) and Sof’ja Makarova (1834–1887). 11 For the history of the education of women in Russia see T. M a u r e r, Emanzipierte Untertaninnen. Frauenstudium im Russischen Reich, [in:] T. M a u r e r (ed.), Der Weg in die Universität. Höhere Frauenstudien vom Mittelalter bis zum 20. Jahrhundert. Göttingen 2010, 108–146; B. P i e t r o w E n n k e r, Russlands „neue Menschen“. Die Entwicklung der Frauenbewegung von den Anfängen bis zur Oktoberrevolution, Frankfurt a. M., New York 1999; R. S t i t e s, The Women’s Liberation Movement in Russia. Feminism, Nihilism, and Bolshevism, 1860–1930, Princeton–N.J. 1978. 12 S. D a s z y n s k a, Die Bevölkerung von Zürich im XVII. Jahrhundert. Ein Beitrag zur historischen Städtestatistik, Diss. Zürich. Bern 1891. See also Z. D a s z y ń s k a - G o l i ń s k a, Uście Solne. Przyczynki historyczne-statistyczne do dziejów nadwiślańskiego miasteczka. Studium archiwalne, Kraków 1906. See Polski Słownik biograficzny 8, 223–225. 13 See V. S t a d l e r - L a b h a r t , Rosa Luxemburg an der Universität Zürich 1889–1897, Zürich 1978. 10

364

ANDREAS KAPPELER

The oldest historian of the second generation is Elena Likhacheva, née Kosińska, (1836-1904), daughter of a Polish baron and Lieutenant General, and wife of a liberal Russian high official. She was a pioneer of women’s emancipation. As a married woman with children she campaigned for the women’s movement, above all for the free access of Russian women to higher education. She published numerous historical studies. Likhacheva’s major work is a ‘History of Women’s Education in Russia’ in 4 volumes, published between 1890 and 1901. It remains the only detailed study on this topic and a classic reference book until today14. Nadezhda Belozerskaia (1838–1912) belonged also to the early Russian feminists. She was married at the age of 18 with the Ukrainian national activist and publicist Vasyl’ Bilozirs’kij. However, 11 years later she left her husband together with her 3 children and became the private secretary and probably the mistress of the historian Nikolaj Kostomarov. Only after having left Kostomarov she herself published several valuable articles on different topics of Russian history, among them several biographies of famous women15. Only one woman among the 50 belonged to the highest aristocracy. The countess Praskov’ja Uvarova, born Duchess Shcherbatova (1840–1924), married Count Aleksej Uvarov, the son of the famous Minister of Education, Sergei Uvarov. She was an archaeologist like her husband and after his death became President of the Moscow Archaeological Society. In this function she organized the Archaeological Congresses, the most important gatherings of historians in Russia. In 1895 she was elected honorary member of the Russian Academy of Sciences as third woman after the Duchess Dashkova and Kovalevskaia. She was the only woman historian who attained prestigious positions, obviously due to her high rank in society16. While almost all female historians came from families of the educated elite, Aleksandra Iefymenko (in Russian Efimenko), born Stavrovskaja (1848–1918) was the daughter of a low official in the Russian north. After the gymnasium she became a school teacher in a small township. There she met the Ukrainian political exile and ethnographer Petro Iefymenko and got married to him. Without any kind of higher education she became an excellent specialist of the ethnography and history of the Russian North. Among her numerous publications on this topic I mention a study on Russian peasant women and an important archive-based E. L i k h a c h e v a, Materialy dlja istorii zhenskogo obrazovaniia v Rossii. Vol. 1–3 (1086–1856) Spb. 1899; Materialy dlja istorii zhenskogo obrazovanija v Rossii 1856–1880, Spb. 1901. 15 Nadezhda Belozerskaja, urozhdennaja Gen’: Avtobiografija, in: Istoricheskij Vestnik 132 (1913), 925–941; ead.: Nikolaj Ivanovich Kostomarov: 1857–1875 gg. Vospominanija, in: Russkaja Starina 49 (1886), 3, 609–636; 50 (1886), 4–5, 615–654; ead.: Carskoe venchanie v Rossii, [in:] Russkaja Mysl’ 4 (1883), 4, 1–40; 5, 1–48. 16 P.S. U v a r o v a, Byloe. Davno proshedshie shchastlivye dni, M. 2005. 14

WOMEN HISTORIANS IN THE RUSSIAN EMPIRE

365

study on the history of peasant landholding17. After Petro was allowed to return to Ukraine, the couple and their five children lived in Kharkiv. When her husband and two of her daughters became ill, Aleksandra had to earn money for the means of livelihood of the big family. She became now a specialist of Ukrainian social history and historiography, and published plenty of articles in the leading journals of Petersburg and Moscow. Her excellent history of the Ukrainian people, written around 1900 and published in 1906, was the first scientific history of Ukraine18. Only in 1907, at the age of 59, Aleksandra Iefymenko got a permanent position. She was invited to teach at the Higher Courses for women in St. Petersburg. As she had no academic degree, she was appointed as a professor at the courses only after being awarded a Doctor honoris causa of Russian History by the University of Kharkov in 1910. After the October Revolution she left Petersburg for Ukraine, where she was murdered together with her youngest daughter by bandits19. Among the other women of the second generation I mention Minna Gorbunova-Kablukova (1840–1931), born to a family of Baltic Germans, who was a specialist of the female cottage industry20. Anna Ikonnikova , née Rodziewicz (1847–1922), daughter of a Polish noble, remained in the shadow of her husband, the historian Vladimir Ikonnikov21. When the Higher courses for women were opened in Kiev, she studied there as a more than 30 year-old married woman. Later she became one of the early female teachers in a gymnasium. Finally, Sof’ja Briullova (1851–1877), daughter of the well-known historian Konstantin Kavelin, during her short life published two remarkable articles, one of them treating the life of the Russian nobility in the 18th century22. The majority of the 15 women of the third generation, born between 1854 and 1872, completed their studies in history at the Higher Courses for women23. The A. E f i m e n k o, Issledovanija narodnoj zhizni. Bd. 1. Obychnoe pravo (Brak. Krest’ianskaja zhenshchina. Semeinye razdely. Trudovoe nachalo. Sub-ektivizm v obychnom prave. Zemledelie na Severe), M. 1884. 18 A.Ja. E f i m e n k o, Istorija ukrainskogo naroda, Spb. 1906. Reprint Kiev 1990; ead., Juzhnaja Rus’. Ocherki, issledovanija i zametki. Bd. 1–2. Spb. 1905 19 About the life and work of Jefymanko see A. K a p p e l e r, Russland und die Ukraine. Verflochtene Biographien und Geschichten. Wien 2012. 20 M. G o r b u n o f f, Ueber die Russische Spitzenindustrie. Ein Beitrag zur Geschichte der Hausindustrie, Wien 1886. 21 R.A. K i r e e v a, A.L. Ikonnikova i ee zapiski po istoriografii, [w:] „Istorija i istoriki. Istoriograficheskij Ezhegodnik 1973”, M. 1975, 189–213. 22 See the short obituary by I.S. T u r g e n e v, Iz pis’ma v redaktsiju, [w:] Vestnik Evropy 12 (1877), 6, 448f. – The last woman of the second generation considered is Marija Viktorova (1844–1863), who died even at a younger age than Briullova. 23 For the Higher courses for women see S.-Peterburgskie Vysshie zhenskie kursy za 25 let. 1878–1903. Ocherki i materialy, Spb. 1903; Sankt-Peterburgskie Vysshie zhenskie (Bestuzhevskie) 17

366

ANDREAS KAPPELER

Higher courses for women were established in 1872 in Moscow, Kazan’, Kiev and (only in 1878) in St. Petersburg, the latter founded by the historian Konstantin Bestuzhev-Riumin and called after him, ‘Bestuzhev courses’. However, in 1889, in a period of reactionary politics, all courses were closed with the exception of the Bestuzhev courses. The other courses were reopened only in the beginning of the 20th Century. The Higher Courses for women and especially the Bestuzhev courses became de-facto-universities with a high-quality education. A large number of their teachers were recruited from the universities, among them Sergei Platonov, Nikolaj Kareev and Ivan Grevs in St. Petersburg, Vladimir Ikonnikov and Volodymyr Antonovych in Kiev and Vasilij Kliuchevskii in Moscow. However, it was only in 1910 that these courses were recognized as equals with university diplomas. Despite the improved conditions for higher education we find among the women of the third generation only a few distinguished historians. This might be explained by the changing political situation. The most outstanding historian was Ekaterina Shchepkina (1854–1938)24. She completed her studies at the Higher Courses of Moscow and later of St. Petersburg, where she was teaching for several years. Shchepkina published at least 5 monographs, among them an ‘every day’s history” of the Russian nobility during the 18th Century’, based on the autobiography of Andrei Bolotov, a critical edition of a 17th Century land register, the first volume of a ‘History of Russia During the 18th Century’, and a ‘Popular History of Russia’, reprinted several times25. She was one of the leading feminists of her time and published in 1914 a ‘History of Women in Russia from the 16th Century until the Feminist Movement of the 1860’s’26.

kursy 1878–1918. Sbornik statej. 2- izd. Leningrad 1973; Vysshie zhenskie (Bestuzhevskie) kursy. Bibliograficheskij ukazatel’, M. 1966. O.B. V a c h r o m e e v a, Duchovnoe prostranstvo universiteta. Vysšie ženskie (Bestuževskie) kursy 1878–1918 gg. Issledovanija i materialy. Spb. 2003; ead.: 175 let osnovatelju Bestuzhevskich kursov Konstantinu Nikolaevichu Bestuzhevu-Rjuminu. Publikatsija istochnikov po istorii pervogo zhenskogo universiteta v Rossii, Spb. 2005; K. K o b c h e n k o, „Zhinochnyj universytet svjatoï Ol’hy”. Istorija Kyïvs’kych vyshshych zhinochych kursiv, Kyïv 2007. 24 E.N. S h c h e p k i n a, Pervye gody vysshich zhenskich kursov, in: Russkoe proshloe 5 (1923), 134–145; R.G. R u t h c h i l d, Shchepkina, Ekaterina Nikolaevna (1854–1938), in: N.C. N o o n a n, C.R. N e c h e m i a s (Eds.): Encyclopedia of Russian Women’s Movements, Westport, Conn. 2001, 72–74. 25 E.N. S h c h e p k i n a, Chtenija po istorii Rossii v osmnadtsatom veke. Vol. 1. Gosudarstvennyj stroj. Spb. 1905; ead.: Kratkij ocherk russkoj istorii s drevnejshich vremen do reform XIX veka. 4-izd. Spb. 1909; ead.: Starinnye pomeshchiki na sluzhbe i doma. Iz semejnoj chroniki (1578–1762). Spb. 1890; ead.: Tul’skij uezd v XVII veke. Ego byt i naselenie po pistsovym i perepisnym knigam. M. 1892. 26 E. S h c h e p k i n a, Iz istorii zhenskoj lichnosti v Rossii. Lektsii i stat’i, Spb. 1914. Reprint Tver’ 2005.

WOMEN HISTORIANS IN THE RUSSIAN EMPIRE

367

Among the other women of the third generation there were two non-Russians who published valuable studies which are reference works until today. Zofia Kirkor-Kiedroniowa, née Grabska (1872–1952) after having studied at the Flying university in Warsaw emigrated to Austria-Hungary and attended the University of Cracow. She wrote a pioneering work on the Polish peasantry during the first half of the 19th Century27. Elena Turaeva (1868–?), daughter of the Georgian priest Tseretelli, is the author of a biography of Elena Ivanovna, the daughter of the Grand Duke Ivan III. of Moscow and wife of Aleksandr, Grand Duke of Lithuania and King of Poland28. Several Russian women historians of this generation had well-known husbands and remained in their shadow. Elena Bulgakova (1868–1946), wife of the philosopher Sergei Bulgakov, wrote a book on the life of medieval craftsmen and several popular biographies of famous women. Other examples are Romualda Baudouin de Courtenay, née Bagnicka, (1857–1935), the wife of the Polish linguist29, Kateryna Melnyk (1859–1942), mistress and later wife of the Ukrainian historian Volodymyr Antonovych, Vera Velichkina-Bonch-Bruevich (1868–1918), a physician and historian, wife of the Bolshevik Vladimir Bonch-Bruevich, and Sofja Kareeva (1863–1926), the wife of the well-known historian Nikolaj Kareev. Only few of the historians of the first three generations remained unmarried, among them Shchepkina and Tatjana Mjatleva (1868–1931), a frejlina (court lady) and author of patriotic books30. The 21 women of the fourth generation, born between 1874 and 1889, grew up in a period of dynamic changes, and several of them became political activists. Almost all of them completed their studies at the Higher Courses for women, above all at the Bestuzhevskie kursy in St. Petersburg. Since 1906 women were admitted to the universities, in the first years only as auditors, then as regular students. In 1911, women were allowed to receive academic degrees, and from 1914 women taught as lecturers at Russian universities. Most women of the fourth generation became professional historians who followed the example of the male historians, adopting scientific methods and working in the archives. As I have considered the lives and published works only until 1917, the characterization of

27 Z. K i r k o r - K i e d r o n i o w a, Włościanie i ich sprawa w dobie organizacyjnej i konstytucyjnej Królestwa Polskiego, Kraków 1912. See Polski Słownik biograficzny 12, 394–396. 28 E. C e r e t e l i, Elena Ioannovna, Velikaja Knjaginja litovskaja, russkaja, Koroleva Pol’skaja. Biograficheskij ocherk v svjazi s istoriej togo vremeni, Spb. 1898. 29 Polski Słownik biograficzny vol. 1, 362–363. 30 The other women historians oft he third generation considered are Daszyńska and Luxemburg, already mentioned, Tat’jana Bogdanovič (1872–1942), Antonina Skrylenko (??), Magdalina Latkina (1861–1911) and Aleksandra Bykova (1863–??).

368

ANDREAS KAPPELER

the women of this generation, who were in 1917 only between 28 and 43 years old, remains incomplete. Five women historians of the fourth generation succeded in defending their dissertations before the fall of the Tsarist Empire. The oldest of them was Ol’ga Dobiash-Rozhdestvenskaja (1874–1939)31. In 1911 she received her Ph.D. in France, from the Sorbonne, and in 1915 again at the University of Petrograd, where she was appointed as a lecturer. Dobiash was a specialist in the medieval history of France. Her innovative dissertation, based on archival sources, is devoted to the Every days’ history of the rural clergy and she can be regarded as a precursor of the ‘Annales school’32. In the Soviet Union she made a career as a specialist of auxiliary sciences, especially palaeography, and in 1929 she was elected as a Corresponding member of the Soviet Academy of Sciences. Inna Ljubimenko (1878–1959)33 received her Ph.D. from Sorbonne already in 1908 with a thesis on medieval Western Europe. Back in Russia, she published several valuable studies on the Anglo-Russian commercial relations, based on findings in Russian and British archives34. She was the only woman who delivered a lecture at the International Congress of Historians in London in 1913 and she published several articles in leading English and American journals. The first woman who received the degree of magistr (Ph.D.) and since 1914 taught as a lecturer at a Russian university was the historian Marija Ostrovskaja (1884–? [after 1927]), a niece of the famous writer35. She was a student of Iefymenko and published several studies on the social history of rural Russia in the early-modern period. For her dissertation of almost 500 pages she exploited a large amount of archival sources36.

D. L j u b l i n s k a j a, Ol’ga Dobiash-Rozhdestvenskaja (1874–1939), [w:] Portrety istorikov. Vremja i sud’by. Vol. 2. Vseobshchaja istorija, M. 2000, 155–166. 32 O. D o b i a c h e - R o j d e s t v e n s k y, La vie paroissiale en France au 13e s. d’après les actes épiscopaux, Paris 1911. See also O.A. D o b i a s h - R o z h d e s t v e n s k a j a, Kul’t Sv. Michaila v latinskom srednevekov’e V–XIII veka, Petrograd 1917. 33 A.M. D u b r o v s k i j, S.M. N a u m e n k o, I.I. L j u b i m e n k o, Novye materialy o zhizni i dejatel’nosti, [w:] Gosudarstvo i obshchestvo v Rossii XV–nachala XX veka. Sbornik statej pamjati Nikolaja Evgen’evicha Nosova, Spb. 2007, 489–503. 34 I.I. L j u b i m e n k o, Istorija torgovykh snoshenij Rossii s Anglieju. Vol. 1. XVI-j vek, Jur’ev 1912; ead.: Proekty anglo-russkogo sojuza v XVI i XVII vekach, M. 1916. 35 I.L. T i c h o n o v, E.S. S e m e n o v a, Pervaja zhenshchina – prepodavatel’ Sankt-Peterburgskogo universiteta: http://www.spbumag.nw.ru/2004/06/4.shtml. 36 M. O s t r o v s k a j a, Zemel’nyj byt sel’skogo naselenija russkogo Severa v XVI–XVIII vekach, Spb. 1913. 31

WOMEN HISTORIANS IN THE RUSSIAN EMPIRE

369

The first Ukrainian woman historian receiving a Ph.D was Natal’ja Polons’ka-Vasylenko (1884–1973)37, namely in 1915 from the University of Kiev. In the following year she began teaching as a lecturer. She wrote a diploma thesis on the ‘Everyday life in Muscovite Russia’, published in 1913, and a historical atlas of Russia38. She emigrated to Germany during WW II. Finally, Sof’ja Protasova (1878–1946), a specialist of Ancient history, became in 1917, after her graduation at the University of Petrograd, professor at the University of Tomsk. As far as I know, Protasova was the first woman historian appointed as a full professor of history in Russia, may be even the first woman at all. Among other women of the fourth generation the most talented might be Inna Ignatovich (1879–1967). She married Naum Bychovskij, a Jewish member of the party of Social revolutionaries. Both were exiled to Siberia, and in Soviet times they were deported again to Central Asia, where Naum was executed in 1938. The writings of Inna Ignatovich were among the first valuable studies on the history of Russian peasants during the first half of the 19th century and their revolts. They are based on an impressive stock of archival and published sources and are complemented by numerous statistics39. Aleksandra Petrunkevich (1873–1965), the daughter of a well-known liberal politician, wrote a biography of Marguerite d’Angoulême, sister of the King of France, writer and one of the most erudite women of the 16th Century40. A whole group of young women were specialized on the history of France in the period of the French Revolution41. Most of them were students of the Russian historian Nikolaj Kareev, the founder of the so-called ‘Ecole Russe’. An outsider was Elizaveta Molostvova(1873–1936), who after the completion of her studies at the

V. U l ’ j a n o v s ’ k y j, Natalija Polons’ka-Vasylenko: shtrichy do portreta, [w:] ead.: Istorija Ukraïny, Bd. 1. Kyïv 1993, V–LIV. 38 N. P o l o n s k a j a, Domashnyj i obshchestvennyj byt Moskovskoj Rusi, Kiev 1912; ead.: Istorikokul’turnyj atlas po russkoj istorii. Bd. 1–3. Kiev 1913–1914. 39 I.I. I g n a t o v i c h, Pomeshchich’i krestjane nakanune osvobozhdenija. 2-e izd. M. 1910; ead.: Volnenija pomeshchich’ikh krest’ jan 1854–1863 gg., [w:] Minuvshie gody 1908, maj–ijun’, 93–127; ijul’, 45–92; avgust, 181–208; sentjabr’, 152–173; oktjabr’, 227–253; nojabr’, 189–211. 40 A.M. P e t r u n k e v i c h, Margarita Angulemskaja i ee vremja. Istoricheskij ocherk iz ėpochi vozrozhdenija vo Frantsii, Spb. 1899. New ed. M. 2010. 41 Among them were Elena Efimova (1877–?), Ol’ga Jur’eva (?), Natal’ja Lichareva (née Bokij), marr. Kul’man (1876–1958), Aleksandra Matveeva-Leman (?) and Sof’ja Danini, geb. Glagoleva (ca. 1884–?). See O.I. Z e z e g o v a, Zhenshchiny-istoriki „Ecole russe”, [w:] Istorija i istoriki v prostranstve natsional’noj i mirovoj kul’ture XVIII–XXI vekov. Sbornik statej, Cheljabinsk 2011, 337–344. 37

370

ANDREAS KAPPELER

Bestuzhev courses lived in the province and wrote there innovative studies about the history of Russian sects, especially of the so-called Iehovists42. Among the non-Russians of this generation I mention Natalia Gąsiorowska-Grabowska (1881–1964) from Warsaw, who defended her dissertation concerning ‘The Liberty of the Press in Congress Poland’ at the University of L’viv (Lwów)43. She was a Communist and made her career only in Poland after WWII44. Finally I mention Sarra Rabinovich-Margolina (1880–1918), who graduated in Economics (in Germany) and published pioneering studies on demographic history, especially on marriage patterns among the Jews of Russia45. In the third part of this article I will outline shortly a collective biography of women historians in Russia and give an evaluation of their contributions to historiography. Women in the Russian Empire as in other countries lived and worked in the shadow of men. They were dependent on their fathers, husbands and professors economically and by law. However, the women historians, presented here, succeeded in entering the public space, at least with their publications. They needed the support of their fathers and husbands who allowed them to study at a gymnasium and the higher courses, financed their education and didn’t oppose their public activities. Almost all women came from families of the noble elite, with the countess Uvarova at the top, and Iefymenko and Gąsiorowska on the bottom of a broad social and economic scale. The best preconditions for a career as historian offered families of the educated nobility like the Kavelin’s (Briullova), Shchepkin’s, Petrunkevich’s, Borodin’s (Ljubimenko) and Meshov’s (Polons’ka-Vasylenko). Rare exceptions were four daughters of merchants, two of clergymen and two of foreign citizens. All women received a secondary education, since the 1860s mostly in gymnasia for girls. The quality of teaching in provincial gymnasia is harshly criticized E.V. M o l o s t v o v a, Iegovisty. Zhizn’ i sochinenija kap. N.S. Il’ina. Vozniknovenie sekty i ee razvitie, Spb 1914. (Zapiski Imperatorskogo Geograficheskogo obshchestva po otdelu ėtnografii). 43 N. G ą s i o r o w s k a, Wolność druku w Królestwie kongresowem 1815–1830, Warszawa 1916. 44 T.P. R u t k o w s k i, Natalia Gąsiorowska-Grabowska (1881–1964), [w:] P. B r o c k et al. (Eds.): Nation and History. Polish Historians from the Enlightenment to the Second World War, Toronto 2006, 336–351. 45 S. R a b i n o w i t s c h, Die Heiraten von Juden im Europäischen Russland vom Jahre 1867 bis 1902, [w:] Zeitschrift für Demographie und Statistik der Juden 5 (1909), 10, 145–152; 11, 167–173; 12, 177–187; Die Heiraten von Juden in Russisch-Polen, ibid. 6. (1910), 4, 61–64. Among the other women historians of the 4th generation were a specialist of ancient history (Nadezhda BriullovaShaskol’skaja [1889–1937]), one of auxiliary sciences (Lidija Olavskaja [1879–1975]) and three archaeologists: Lidija Vorontsova (1878–?), Marija Maksimova (1885–1973) and Valerija Kozlovs’ka (russ. Kozlovskaja) (1889–1956). 42

WOMEN HISTORIANS IN THE RUSSIAN EMPIRE

371

by Iefymenko and Shchepkina, but it gradually improved46. In any case the gymnasia for boys had a more demanding curriculum. With the founding of the Higher courses for women in the 1870’s they got access to higher education and a large majority of women of the third and fourth generation graduated at these institutions, above all at the Bestuzhev courses in St. Petersburg which during the last three decades had almost a monopoly in the education of women historians in the Russian Empire. This gave considerable advances to the young women living in the capital. The Bestuzhev courses provided the young women with an excellent education by the best Russian historians, among them Sergei Platonov and Ivan Grevs who were teaching there during 33 resp. 24 years. While many young women from Russia since the 1860’s studied medicine, natural sciences and economy at universities in Western Europe, only few Russian women studied history abroad. The most prominent were Ljubimenko and Dobiash-Rozhdestvenskaja who graduated in Paris from Sorbonne and became members of the international community of historians. Among the 29 women historians of the first three generations 23 were married, and many of them had children, so Uvarova 7 and Iefymenko 5. Despite their dependence on their husbands the status of the married woman gave them a certain security and enlarged their freedom of action – if their husbands did support them. Among the fourth generation the percentage of married women and particularly of women with children was diminishing. So, the turn of most women historians to the purely scientific career converged with the spread of the general pattern of the unmarried childless woman in academics. In accordance with the patriarchal tradition the husbands usually were older than their wifes, Polonska was 18 years younger, Melnyk-Antonovych 16, Uvarova 13 and Belozerskaja 13. This difference in ages often resulted in a relationship between the male teacher and the female student. So, several women historians, who had been graduated at the higher courses, worked later as assistants of her husbands-professors in looking for typing errors, copying manuscripts, making excerpts and translations, providing footnotes and books. In some cases this subordinate position prevented the women from becoming a historian themselves. Examples are the relationship of Melnyk and Antonovych, of Ikonnikova and her husband, of Belozerskaja and Kostomarov. But there were much more such cases which I did not consider in my study, devoted only to women historians who published their own studies. I mention only Anna Smirnova, the wife of the

H.M. S t a r y k o v, Materialy do biohrafiï Petra ta Oleksandry Iefymenkiv, [w:] Sums’kyj Istoriko-Archivnyj zhurnal VI–VII (2009), 36–57, here 50–55; E.N. S h c h e p k i n a, Pervye gody.

372

ANDREAS KAPPELER

eminent historian Pavel Miliukov, who graduated at the higher courses, but did not publish any independent historical study47. However, there were other patterns of relationship. Iefymenko who was 13 years younger than her husband, was introduced to ethnography by him, but soon passed him and wrote scholarly works which were based on the materials collected by him. In their relationship the gender roles were reversed: She had to earn the money for her sick husband and their children and she became later a professor at the Bestuzhev courses. But even Iefymenko complained several times that male historians impeded her career in different ways. Among the women historians of the fourth generation partnership became more visible. Dobiash and Rozhdestvenskij both made brilliant careers. On the other hand Ljubimenko, also one of the best historians of her generation, did not make a scientific career, although she renounced having children (she writes explicitly in her memoirs that children and career are incompatible). On the other hand, her husband, a botanist, later was elected corresponding member of the Soviet Academy of Sciences. So, the professional careers of most women historians were not impressive. In general, women did not have access to most positions, particularly in the public service. What remained, were occupations which are typical for women until today. More than half of the women of my sample were teaching at schools of all levels. They taught at the gymnasia for girls, among them Briullova (only until her marriage), Ikonnikova during 25 years (as a married woman what was a rare exception) and Latkina in the Muslim city of Baku. At the beginning of the 20th century women historians taught at the Higher Courses of Women, among them Iefymenko and later Dobiash as professors. After 1914 Ostrovskaia, Dobiash and Polonska were appointed lecturers at the University of Petrograd resp. Kiev. As far as I know, Ostrovskaia was the first woman teaching at a Russian university and Protasova the first woman full professor at a university (Tomsk). The other field of work, traditionally permitted to women, were writing and publishing. For several women (among them Iefymenko and Belozerskaja) writing was necessary for earning a livelihood for themselves and their children. However, some women historians of the first two generations did not publish under their own name, but only anonymously, under male pseudonyms or with their initials. Most women who wrote and published were accepted as writers, but not as scholars. Almost all women historians of my sample were presented in the encyclopaedias as a writer (pisatel’nitsa), and not as a historian or a scholar. R.G. R u t h c h i l d, Equality & Revolution. Women’s Rights in the Russian Empire, 1905–1917, Pittsburgh 2010, 36–38, 65–70

WOMEN HISTORIANS IN THE RUSSIAN EMPIRE

373

By designating women historians as writers men disqualified them from true science. This depreciation of women is confirmed by the fact that women did not participate in the big editions of historical sources, a core area of historical science of this epoch. As in other countries several women historians were engaged in the feminist movement, Likhacheva and Belozerskaja already since the 1860’s, Shchepkina later on. Three of the Polish women participated in the Polish women’s movement. Shchepkina and Iefymenko were among the 10 women on the women’s list for the elections to the Constituent Assembly in 1917. Several women of the third and fourth generation participated in different oppositional currents, among them several Social Revolutionaries and Russian or Polish Social Democrats. Four Polish and the two Jewish historians emigrated mostly for political reasons and completed their studies at universities abroad. The Social Democrats Rabinowicz and Luxemburg were killed during the German Revolution of 1918/1919. More than a third of the historical works considered here addressed a broader audience. Some of them had a considerable influence on the historical consciousness of a broader public and contributed to the historical narrative of the epoch. Most of their authors had been graduated at the higher courses for women. Women historians wrote several valuable general surveys and textbooks of Russian and Ukrainian history, beginning with Ishimova’s “History of Russia in Tales for Children’” up to Iefymenkos “History of the Ukrainian people” and Shchepkina’s “Short overview of Russian history”. Among the topics of the scientific studies in a narrow sense, written by women, there is a preponderance of social history and every days’ history, both regarded by men as second-rate fields. Their most important contributions concern the social history of the rural world in Russia, Poland and France. The books and articles of Iefymenko, Ostrovskaja, Ignatovich, Kirkor-Kiedronowa, Dobiash and the ‘Ecole russe’ are based on a wide amount of archival and other sources and are of interest for historians until today. Not only the world of peasants, but also the life of Russian nobles was treated, e.g. by Briullova and Shchepkina. The related topic of popular religiosity is the subject of Molostvova’s studies. Not surprisingly women in the Russian Empire were among the first specialists of gender history. Besides the classical works of Likhacheva, Iefymenko and Shchepkina there is a large amount of biographies of great women, especially of female rulers, who are presented with empathy. With these biographies the women historians challenged the preponderant narrative of the history of the great men. However, women historians in Russia only rarely invaded the domains, monopolized by male historians. I have found almost no studies in political history, in the

374

ANDREAS KAPPELER

history of events, wars and ideas and only few editions of historical sources. One of the rare exceptions of this rule are several studies of the feminist Shchepkina, who didn’t care about the unwritten rules of the profession. In conclusion: To which degree the women historians in Russia followed the pattern of their colleagues in other countries and which peculiarities one can discern? On the one hand we find numerous similarities between the female historians in the Russian Empire and in other countries. Women were discriminated in the patriarchal society, they had lesser opportunities in education and careers than men. They did not have access to the universities and to academic degrees until the very last years of the Ancien Régime. Women were not accepted as equals in the male scientific community, but mostly were disqualified as amateurs and as writers. Like women in other countries the female historians in Russia were excluded from the distinguished field of political history. They reacted in looking for nishes and wrote pioneering studies in social history, gender history and every days’ history. The two latter fields were recognized as scientific subjects only since the 1960’s. On the other hand we can discern certain pecularities of women historians in Russia in comparison with female historians in other countries. Most of them were married and had children: In Russia the profession of historian was compatible with family life. Usually the women historians were supported by their fathers and husbands. The educated elite in Russia was less misogynist than in Central and Western Europe, where bourgeois values dominated. Iefymenko was the first woman in continental Europe who was appointed professor of history and the only woman, receiving a Doctor honoris causa. Uvarova was the only woman historian, elected honorary member of an Academy of Sciences. The most important advantage of the women historians in Russia was the existence of the Higher Courses for women. Here the young women, after having completed secondary school studies, had the opportunity of a higher education in history which was, at least since the 1890’s, on the average of the universities. So, the significance of the Higher courses for women and especially the Bestuzhev courses in St. Petersburg cannot be overestimated. Because of their existence women historians in Russia surpassed all other countries in continental Europe. They laid the foundation for a fast growth of female students in the universities since the beginning of the 20th Century. In 1914, women were already a majority in most Historical-Philological faculties. Earlier than in other European countries women historians were appointed as lecturers and professors. So, the relative broad representation of women among Soviet historians can be explained not only by the new egalitarian ideology, but also by the pre-revolutionary preconditions.

WOMEN HISTORIANS IN THE RUSSIAN EMPIRE

375

Women historians made significant contributions to the historiography. However, only Iefymenko, Ljubimenko and Dobiash were fully recognized as scholars by their contemporaries. Today, most of these women are widely forgotten within and outside of Russia. This concerns even Iefymenko, and more so Shchepkina, Ignatovich and other excellent historians. So in the history of Russian historiography the gender of history is still male.

PRZEGLÄ&#x201E;D WSCHODNI

376

ANDREAS KAPPELER

STRESZCZENIE Andreas KAPPELER, Kobiety-historycy w imperium rosyjskim Zagadnienie kobiet-historyków w Niemczech, Stanach Zjednoczonych oraz innych krajach jest w ostatnim 25-leciu uprawiane przez wciąż zwiększającą się liczbę uczonych. Szczególnie istotna była pionierska praca Bonnie Smith, która ukazała się w numerze specjalnym czasopisma „Storia della Storiografia”. Jednak we wszystkich tych pracach kwestia kobiet-historyków w carskiej Rosji została przeoczona prawie całkowicie. Jedyny wyjątek stanowi praca Natalii Pushkarevy, wiodącej rosyjskiej historyk podejmującej zagadnienie gender. W niniejszym artykule autor prezentuje życie i pracę 50 kobiet, które opublikowały chociaż jedną pracę historyczną pomiędzy rokiem 1837 i 1917. Uwzględnione zostały osoby nie tylko będące naukowcami (w ścisłym znaczeniu), ale także autorkami prac napisanych dla szerszego grona czytelników, dzięki czemu granice między pracą naukową, a tzw. popularnonaukową są tu płynne. Autor skompletował materiały odnalezione w leksykonach, encyklopediach, wspomnieniach pośmiertnych i autobiografiach, nie badał jednak materiałów archiwalnych. Wśród opisanych 50 kobiet było 7 Polek, 5 Ukrainek i 2 Żydówki, które wychowały się w imperium rosyjskim. Pod uwagę wzięte zostały kobiety zajmujące się archeologią, ale nie antropologią czy filologią lub sztuką. Z powodów nieznajomości języka autor nie był w stanie uwzględnić osób narodowości fińskiej, do której przynależała kobieta, która na uniwersytecie w Helsinkach jako pierwsza w imperium rosyjskim uzyskała doktorat z historii. Kobiety zostały pogrupowane na cztery generacje. Do najbardziej znaczących spośród pierwszej generacji, urodzonych między rokiem 1804 i 1834, należały Aleksandra Iszimowa oraz Klementyna Tańska-Hoffmanowa, obydwie publikujące popularne historyczne prace przeznaczone dla dzieci. Mimo braku wyższej edukacji, poszczególne kobiety drugiej generacji (1835–1851) zdołały napisać doskonałe książki, które do dziś nie straciły swojej wartości. Autor zwraca uwagę na czterotomową Historię kobiecej edukacji w Rosji autorstwa Eleny Lichaczewej (z domu Kosińskiej) oraz szereg książek Aleksandry Jefimenko dotyczących historii chłopów w północnej Rosji i w historii Ukrainy. W 1910 r. w wieku 62 lat Aleksandra Jefimenko uzyskała doktorat honoris causa uniwersytetu w Charkowie, stając się pierwszą w kontynentalnej Europie kobietą będącą profesorem historii. Jedynie jedna spośród 50 omówionych kobiet należała do arystokracji, hrabina Praskowia Uwarowa, która stanęła na czele Moskiewskiego Towarzystwa Archeologicznego oraz została członkiem honorowym Rosyjskiej Akademii Nauk. Jedyna wybitna kobieta trzeciej generacji (urodzonych między 1864 i 1872) to Ekaterina Szczepkina, która opublikowała 5 prac monograficznych, wśród nich „codzienną historię” rosyjskiej szlachty w wieku XVIII, krytyczną edycję XVII-wiecznych ksiąg wieczystych, a także historię kobiet w Rosji. Szczepkina i Lichaczewa znajdowały się wśród aktywnych feministek. Spośród kobiet trzeciej generacji autor wyszczególnił dwie autorki narodowości polskiej – Zofię Emilię Daszyńską-Golińską oraz Zofię Kirkor-Kiedroniową, które stworzyły pionierską pracę na temat polskich chłopów w pierwszej połowie XIX w. Kobiety-historycy czwartej generacji (1874–1889) miały już możliwość zdobycia wyższej edukacji. Dlatego też wiele z nich stało się profesjonalnymi historykami, idąc za przykładem historyków mężczyzn, przejmując metody naukowe, a także pracując w archiwach. Pięciu z nich udało się obronić prace przed upadkiem carskiej Rosji. Olga Dobiasz-Rożdestwieńska oraz Inna Lubimenko otrzymały tytuł doktora na Sorbonie za prace poświęcone epoce średniowiecza w Europie Zachodniej. Olga Dobiasz stała się znanym specjalistą historii średniowiecznej i później członkiem-korespondentem Radzieckiej Akademii Nauki. Lubimenko stała się specjalistą w zakresie angielsko-rosyjskich relacji handlowych w wiekach XVI i XVII. Była ona jedyną kobietą, która dostarczyła referat na Międzynarodowy Kongres Historyków w Londynie w 1913 r. Pierwszą kobietą, która otrzymała dyplom uniwersytecki i nauczała jako wykładowca na rosyjskim uniwersytecie była Maria Ostrowska, studentka Jefimenko. Natalia Połonska-Wasyłenko była pierwszą Ukrainką uzyskującą doktorat z historii, co miało miejsce na uniwersytecie w Kijowie, podczas gdy Sofija Protasowa, specjalista od historii antycznej, stała się w 1917 r. profesorem uniwersytetu w Tomsku. Wśród pozostałych kobiet czwartej generacji autor wyróżnił Innę Ignatowicz, która dokonała cennych studiów z zakresie historii rosyjskich chłopów oraz Natalię

WOMEN HISTORIANS IN THE RUSSIAN EMPIRE

377

Gąsiorowską-Grabowską, która na Uniwersytecie Lwowskim obroniła swoją pracę pt. Wolność druku w Królestwie kongresowym 1815–1830. W artykule uczyniona została próba zarysowania biografii zbiorowej wymienionych kobiet. W imperium rosyjskim, podobnie jak w innych krajach, kobiety żyły i pracowały w cieniu mężczyzn. Były zależne od swoich ojców, mężów i profesorów – ekonomicznie i prawnie. Jednak zaprezentowane tu kobiety zdołały znaleźć się w przestrzeni publicznej chociażby poprzez swoje publikacje. Potrzebowały one wsparcia swoich ojców i mężów, którzy pozwalali im na naukę na poziomie gimnazjalnym oraz wyższym, finansowali ich edukację i nie sprzeciwiali się ich publicznej aktywności. Prawie wszystkie kobiety pochodziły z rodzin szlacheckich. Do rzadkich przypadków należały cztery córki kupców, dwie duchownych i dwie córki cudzoziemców. Wszystkie kobiety otrzymały edukację na poziomie średnim, przede wszystkim w żeńskich gimnazjach. Od czasu zaistnienia wyższych kursów dla kobiet w roku 1870 uczęszczały na nie, a większość przedstawicielek trzeciej i czwartej generacji ukończyło te instytucje – głównie prywatne kursy dla kobiet prof. Konstantyna Bestużewa-Rumina w Petersburgu. Kursy Bestużewa dostarczały słuchaczkom zajęcia na najwyższym poziomie, prowadzone przez najlepszych rosyjskich historyków, wśród nich Sergieja Platonowa i Iwana Grewsa (który prowadził tam zajęcia przez ponad 20 lat). Ponad połowa zbadanych w niniejszej pracy kobiet uczyła w szkołach różnych szczebli. Innym rodzajem pracy, tradycyjnie przynależącym do kobiet, było pisanie i publikowanie. Pojedyncze kobiety trzeciej i czwartej generacji uczestniczyły też w różnych ruchach opozycyjnych. Więcej niż trzecia część prac historycznych tu wskazanych adresowanych jest do szerszego grona czytelników. Niektóre z nich odniosły znaczący wpływ na świadomość historyczną szerszej publiczności, posiadając istotny wkład w historycznej narracji danej epoki. Wśród poruszanych przez kobiety tematów studiów historycznych w wąskim znaczeniu zauważalne jest preferowanie zagadnień z zakresu historii społecznej, historii dnia codziennego – obydwa uważane przez mężczyzn za pole drugorzędne. Ich największy wkład dotyczy historii społecznej wsi rosyjskiej, polskiej i francuskiej. Jednak kobiety-historycy w Rosji tylko bardzo rzadko zajmowały się historią polityczną, historią wielkich wydarzeń, wojen i idei – zdominowanej przez historyków-mężczyzn. Kobiety-historycy w Rosji posiadają pewne wspólne elementy z ich odpowiednikami w innych krajach, do jakich należą: dyskryminacja w ramach patriarchalnego społeczeństwa, zależność od ich ojców i mężów, późno pojawiająca się możliwość wstąpienia na uniwersytety oraz objęcia wielu profesji, wykluczenie z zajmowania się historią polityczną i intelektualną oraz wydawania źródeł. Tak jak w innych krajach, reakcją była specjalizacja kobiet w postaci pisania prac przeznaczonych dla dzieci oraz szerszego grona czytelników, a także szukanie niszy w mniej prestiżowych gałęziach historii społecznej, historii dnia codziennego i badań nad płcią. Z drugiej strony, możemy rozeznać pewne osobliwości dotyczące kobiet-historyków w Rosji w porównaniu z kobietami-historykami w innych krajach. Wykształcona elita w Rosji była mniej mizoginiczna niż w innych krajach kontynentalnej Europy. Większość kobiet-historyków była zamężna i posiadała dzieci: w Rosji praca kobiet będących uczonymi była możliwa do pogodzenia z życiem rodzinnym. Kobiety-historycy miały możliwość nauczania w szkołach wszystkich szczebli (od 1914 r. nawet na uniwersytetach) oraz publikowania osiągnięć w prestiżowych czasopismach. Największą przewagą była działalność wyższych kursów dla kobiet, które dostarczały im profesjonalnych zajęć na poziomie uniwersyteckim. Znaczna część (już z powodu swojego istnienia) kobiet-historyków w imperium rosyjskim przewyższała swoich kolegów w innych krajach Europy. W większości osiągnęły sukces, częściowo wychodząc z cienia dawanego przez mężczyzn, ale pozostając wciąż na marginesie tworzonej przez mężczyzn historiografii.

SANTRAUKA Andreas KAPPELER, Moterys istorikės Rusijos imperijoje Kol moterų istorikių veikla Vokietijoje, Jungtinėse Amerikos Valstijose ir kitose šalyse buvo plačiai tyrinėjama pastaruosius 25 metus, moterų istorikių veikla Carinėje Rusijoje buvo beveik visiškai ignoruota. Šiame straipsnyje apžvialgiama gyvenimas ir veikla 50 moterų, tarp kurių 7 yra

378

ANDREAS KAPPELER

lenkų kilmės, kurios išspausdino nors vieną darbą istorine tematika nuo 1937 iki 1917 m. Viena vertus, stengiamasi nubrėžti kolektyvinę šių moterų biografiją (socialinė ir etninė kilmė, santykiai su tėvais ir sutuoktiniais, išsilavinimas, profesijos, socialinis ir politinis aktyvumas. Kita vertus, čia pristatoma jų gyvenimo darbai ir pasiekimai. Taigi, straipsnis skiriamas istoriografijos apžvalgai ir Rusijos imperijos lyčių istorijai. Rusijos istorikės turi keletą tokių pačių bruožų, kaip ir jų kolegės kitose šalyse: patriarchalinės visuomenės diskriminacija, priklausymas nuo tėvų ir vyrų, vėlyvas įsiliejimas į universitetus, nustūminas nuo tokių svarbių sferų kaip politinė ir intelektualinė istorija, šaltinių publikavimas. Kaip ir kitose šalyse jos susitelkė į tokias nišines sritis kaip rašymas vaikams, visuomenės istorija, kasdienybės istorija, lyčių studijos. Šiose srityse kai kurios moterys parašė pimąsias studijas, kurios ir šiandien yra aktualios. Kita vertus, galima nurodyti tam tikrus Rusijos istorikių išskirtinumus lyginant su moterimis istorikėmis kitose šalyse. Išsilavinęs elitas Rusijoje buvo labiau tolerantiškas moterų atžvilgiunei nei kitose Europos šalyse. Dauguma istorikių moterų buvo vedę ir turėjo vaikų, jų mokslinė veikla buvo suderinama su šeimyninių gyvenimu. Moterys istorikės galėjo mokyti įvairių lygių mokyklose (nuo 1914 net universitetuose) ir publikuoti jų studijas prestižiniuose žurnaluose. Svarbiausias privalumas buvo Aukštųjų Kursų moterims egzistavimas nuo 1870 ųjų. kuris joms suteikė universitetinio lygio išsilavinimą. Beveik visos istorikės moterys iš paskutiniųjų dviejų kartų baigė šiuos kursus, dauguma iš jų Beštuževo kursus St.Peterburge. Dėka šių kursų Rusijos imperijos istorikės pranoko savo koleges kontinentinėje Europoje. Jos dalinai pavyko ištrūkti iš vyrų šešėlio, bet jos liko vyriškos istoriografijos šešėlyje.

РЭЗЮМЭ Андрэас КАППЭЛЕР, Жанчыны-гісторыкі ў Расейскай імпэрыі Наколькі гісторыя жанчынаў-гісторыкаў у Нямеччыне, ЗША ды іншых краінах была вывучана ў шматлікіх навуковых працах на працягу апошніх 25 гадоў, настолькі тэматыка жанчынаў-гісторыкаў у царскай Расеі амаль поўнасьцю забытая. Гэты артыкул дае першае агульнае ўяўленьне аб тэме жыцьця і працы 50 жанчынаў, сем зь якіх былі польскага паходжаньня, якія апублікавалі ня менш аднаго гістарычнага дасьледаваньня ў пэрыяд паміж 1837 і 1917 гадамі. З аднаго боку ў артыкуле прымаецца спроба адлюстраваць супольную біяграфію гэтых жанчынаў (сацыяльнае і этнічнае паходжаньне, іх адносіны да бацькоў і мужоў, адукацыю, прафэсію, грамадзкую і палітычную дзейнасьць), зь іншага боку даецца нарыс іх творчасьці. Адсюль артыкул уносіць уклад у гісторыю гістарыяграфіі і гендэрнай гісторыі Расейскай імпэрыі. Жанчыны-гісторыкі ў Расейскай Імпэрыі мелі некаторыя агульныя рысы зь іх калегамі зь іншых краінаў, такія як дыскрымінацыя патрыярхальнай супольнасьцю, залежнасьць ад бацькоў і мужоў, запозьнены доступ да ўнівэрсытэтаў і шматлікіх прафэсіяў, выключэньне з асноўных кірункаў палітыкі і інтэлектуальнай гісторыі, а таксама ад рэдагаваньня крыніцаў. Як і ў іншых краінах, яны рэагавалі шляхам спэцыялізацыі на працах, напісаных для дзяцей і шырокай публікі, шукалі нішы ў меней прэстыжных сфэрах сацыяльнай гісторыі, паўсядзённай гісторыі ды ўзаемаадносінаў палоў. Тут некаторыя жанчыны стварылі піянэрскія дасьледаваньні, якія выклікаюць цікавасьць нават сёньня. Зь іншага боку, можна разглядзець некаторыя асаблівасьці жанчынаў-гісторыкаў у Расеі ў параўнаньні зь іх калегамі ў іншых краінах. Адукаваныя эліты ў Расеі былі менш варожа настроены да жанчынаў, чым у іншых краінах кантынэнтальнай Эўропы. Большасьць жанчынаў-гісторыкаў былі замужнімі і мелі дзяцей: у Расеі навуковая праца жанчыны сумяшчалася зь сямейным жыцьцём. Жанчыны-гісторыкі мелі магчымасьць прайсьці адукацыю ўсіх узроўняў (з 1914 года таксама і ва ўнівэрсітэтах) і магчымасьць публікавацца ў прэстыжных часопісах. Найбольш важным было існаваньне Вышэйшых курсаў для жанчын (з 70-х гадоў XIX ст.), якія давалі магчымасьць прафесійнай падрыхтоўкі на сярэднім ўнівэрсытэцкім узроўні. Амаль усе жанчыны-гісторыкі двух апошніх пакаленьняў закончылі такія курсы, большасьць – курсы Бястужава ў Пецярбурзе. Дзякуючы гэтым курсам, колькасьць жанчынаў-гісторыкаў

WOMEN HISTORIANS IN THE RUSSIAN EMPIRE

379

у Расейскай імпэрыі перавышала адпаведную колькасьць у кантынэнтальнай Эўропе. Яны часткова выйшлі з-пад ценю мужчынаў, але засталіся ў ценю мужчынскай гістарыяграфіі.

РЕЗЮМЕ Андреас КАППЕЛЕР, Жінки-історики в Російській імперії У той час як історія жінок істориків в Німеччині, Сполучених Штатах та інших країнах за останні 25 років була досліджена вченими число котрих невпинно зростало, то жінки-історики в царській Росії майже не брались до уваги. Ця стаття дає перше уявлення по темі відображення життів і праць 50 жінок, серед них сім польського походження, котрі опублікували щонайменше одне історичне дослідження між 1837 і 1917 роками. З одного боку, це спроба представити зібрання біографій цих жінок (соціального та етнічного походження, відносини з батьками і чоловіками, освіти, професії, соціальної та політичної діяльності), з іншого боку, представити їхню творчість. Тому стаття вносить свій вклад в історію історіографії та гендерну історію Російської імперії. Жінки-історики в Росії поділяють кілька характеристик зі своїми колегами з інших країнах, а саме мова про дискримінацію в патріархальному суспільстві, залежність від своїх батьків і чоловіків, пізній доступ до університетів та багатьох професій, виключення з основних напрямків політичної та інтелектуальної історії та видання джерел. Як і в інших країнах вони спеціалізуються в роботах, написаних для дітей і широкої громадськості, і в пошуках ніші в менш престижних областях соціальної історії, повсякденної історії та гендерних дослідженнях. Ось деякі жінки писали піонерські дослідження, котрі становлять інтерес до сьогоднішнього дня. З іншого боку, ми можемо виявити деякі особливості жінок істориків в Росії в порівнянні з жінками істориками інших країн. Освіченої еліти в Росії була менш жінконенависною, ніж в інших країнах континентальної Європи. Більшість істориків жінок були заміжніми і мали дітей: в Росії наукова праця жінок була сумісна з сімейним життям. Історики жінки мали можливість того, що викладати в школах всіх рівнів (з 1914 року навіть в університетах) і публікувати свої дослідження в престижних журналах. Найголовнішою перевагою було існування Вищих жіночих курсів (з 1870-х років), які пропонували їм професійну підготовку на рівні університетів. Майже всі жінки історики двох останніх поколінь закінчили курси, більшість з них Бестужевські курси в Санкт-Петербурзі. Завдяки їх наявності жінки історики в Російській імперії перевершили своїх колег в інших країнах континентальної Європи. Їм частково вдалося вийти з тіні чоловіків, але вони залишаються в тіні чоловічої історіографії.

РЕЗЮМЕ Андреас КАППЕЛЕР, Женщины-историки в Российской Империи В то время, как история женщин-историков в Германии, в Соединенных Штатах и в других странах изучалась все большим количеством ученых на протяжении последних 25 лет, женщины-историки в царской России практически полностью игнорировались. Настоящая статья является первым общим обзором темы, представляя жизнь и работы 50 женщин, среди которых семь польского происхождения, которые опубликовали, по крайней мере, одно историческое исследование в период с 1837 по 1917 год. С одной стороны, статья представляет в общих чертах собирательную биографию этих женщин (социальное и этническое происхождение, отношения с родителями и мужьями, образование, профессия, общественная и политическая деятельность), а с другой стороны, представляет в общих чертах их творческое наследие. Таким образом, статья делает вклад в историю историографии и в гендерную историю Российской Империи. Женщины-историки в России имели несколько сходств со своими коллегами из других стран, например дискриминация в патриархальном обществе, зависимость от отцов и му-

380

ANDREAS KAPPELER

жей, поздний доступ к университетам и к многим профессиям, недопущение к основным сферам политической и интеллектуальной истории и к редактированию источников. Так же, как в других странах, их реакцией была специализация на работах, написанных для детей и более широкой публики, и поиск своей ниши в менее престижных отраслях общественной истории, повседневной истории и гендерных исследований. Здесь некоторые женщины провели новаторские исследования, которые интересны и сегодня. С другой стороны, мы можем отметить некоторые различия между женщинами-историками в России и женщинами-историками в других странах. Образованная элита в России была не столь женоненавистнической, чем в других странах континентальной Европы. Многие женщины-историки были замужем и имели детей: в России научный труд женщин был совместим с семейной жизнью. Женщины-историки имели возможность преподавать в школах всех уровней (с 1914 года даже в университетах) и публиковать свои исследования в престижных журналах. Основным преимуществом было существование Высших Курсов для женщин (с 1870-х годов), которые обеспечивали им профессиональную подготовку на уровне университетов. Почти все женщины-историки двух последних поколений окончили Курсы, большинство курсы им. Бестужева в Санкт-Петербурге. Своим существованием женщины-историки в Российской Империи превзошли своих коллег из других стран континентальной Европы. Им удалось частично выйти из тени мужчин, но они остались в тени мужской историографии.

Przegląd Wschodni, t. XIII, z. 2 (50), s. 381–403, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

Алексей Миллер

Санкт-Петербург/Будапешт

ПОНЯТИЕ «НАЦИЯ» В ПОСТСЕВАСТОПОЛЬСКОЙ РОССИИ

ОНЯТИЕ «НАЦИЯ» играет ключевую и весьма многоплановую роль в политическом мышлении модерна. Задача этой статьи – проследить эволюцию понятия нация и контекстов его использования в русском языке от начала царствования Александра II до конца XIX в. Проблематика начала ХХ в. обсуждается в самых общих чертах лишь в заключении к статье, поскольку резкое увеличения числа и объема текстов, использующих понятие нация в этот период, требует особого, весьма трудоемкого и продолжительного по времени исследования. «Перезагрузка» понятия народность, возвращение нации

В.С. Соловьев пользовался выражением «предсевастопольский период», которое, пожалуй, более точно определяет рубеж двух эпох, чем привычное понятие «эпоха великих реформ»1. Смена дискурса начинается практически одновременно с началом нового царствования, во второй половине 1850-х годов, задолго до отмены крепостного права. Атмосферу 1856–1857 гг. хорошо передает заметка Александра Ивановича Герцена, открывающая третью книгу Полярной звезды. «В последние два года литература наша возмужала на десять лет», – пишет Герцен и объясняет, что в томе нет обозрения русской литературы уже не потому, В.С. С о л о в ь е в, Национальный вопрос в России // В.С. С о л о в ь е в, Соч. В 2 т. Т. 1. М., 1989. С. 449.

382

АЛЕКСЕЙ МИЛЛЕР

что недостаточно материала, но потому, что он не уверен, что «отзывы Полярной Звезды не опасны для книг и лиц в России»2. В николаевскую эпоху понятие нация было целенаправленно вытеснено понятием народность, которое, в отличие от нации, не имело прямой связи с темой политического представительства и конституции. В александровскую эпоху нация и производные от него понятия не сразу возвращаются на страницы печати – это происходит скорее в самом начале 1860-х годов. Однако уже в конце 1850‑х в дискурсе имперской бюрократии используется понятие национальный, причем, прежде всего, в связи с национализмом на окраинах империи. В предписании цензурным комитетам от 1858 г. в случае переиздания Граматки Пантелеймона Александровича Кулиша, впервые напечатанной в Петербурге в 1857 г., указано исключить из нее статьи, «проникнутые национальным украинским духом»3. В 1860-е устойчиво присутствует в языке бюрократии понятие национальный вопрос. Собираясь в инспекционную поездку в Киевское генерал-губернаторство летом 1864 г., Петр Александрович Валуев так формулировал свои задачи в докладной записке царю: «В отношении к национальному вопросу надлежит обратить внимание на стремления малороссийского сепаратизма и наблюдать за тем, чтобы под видом патриотического противодействия полонизму так называемые украйнофилы не организовали в народных массах противодействия правительственному великорусскому началу единства России»4. Понятие нация и производные от него активно используются в начале 1860-х и в дискурсах окраинных националистов5. В начале 1860-х годов впервые заявленная в печати, в первую очередь в журнале Основа, идеология украинского национализма поставила под вопрос концепцию общерусской народности, объединяющей великороссов, малороссов и белорусов. Этот вызов приобретал особое значение в условиях освобождения крестьян, когда актуальными становились вопросы массового начального образования и языка преподавания в начальных школах, а также проблема включения крестьян в нацию (или народность) в качестве субъекта. Новую остроту этим сюжетам придали события 1863–1864 гг., связанные с польским восстанием. Эти две темы – национального сепаратизма Полярная Звезда. Кн. 3. Лондон, 1857. С. III (репринтное переизд.: М., 1966). РГИА. Ф. 772. Оп. 1, ч. 2. Ед. хр. 4503. 4 Там же. Ф. 908. Оп. 1. Ед. хр. 231. Л. 4 об. 5 Н.И. Костомаров, например, в известной статье Две русские народности дважды говорит о том, что «в Великороссии великий князь заменил общественную волю всей нации» (Основа. СПб., 1861. № 3. С. 74–75. Подробнее анализ публицистики журнала Основа см.: А.И. М и л л е р, Украинский вопрос в политике властей и русском общественном мнении. СПб., 2000) 2 3

ПОНЯТИЕ «НАЦИЯ» В ПОСТСЕВАСТОПОЛЬСКОЙ РОССИИ

383

на окраинах и консолидации русской нации – существуют уже нераздельно в дискурсе 1860-х годов. Наиболее активны в обсуждении этих вопросов катковские издания. Сам Михаил Никифорович Катков уделяет им пристальное внимание. До 1863 г. в его публицистике чаще используется понятие народность, содержание которого, впрочем, становится очень близко понятию нация. В ответ на статью Николая Ивановича Костомарова Две русские народности, где речь шла о великорусах и малорусах/южнорусах как об отдельных народностях, Катков писал: «Возмутительный и нелепый софизм [...] будто возможны две русские народности и два русских языка, как будто возможны две французские народности и два французских языка!»6. Здесь «русская народность», очевидно, используется в значении «нация»7. Тогда же, по аналогии с европейскими державами и в связи с вызовом со стороны украинского национализма, в русской мысли начинает активно разрабатываться тема разграничения между русской нацией и русской национальной территорией, с одной стороны, и империей – с другой8. В 1863 и 1864 гг. Катков уже много пишет именно о нации, прежде всего в связи с вопросом о «принципе национальности», то есть о праве наций на самостоятельное политическое существование и о целостности империи, которую он трактует как государство русского народа. Прилагать принцип национальности там, где он ведет к разъединению, было бы противно закону исторического прогресса, но его должно прилагать везде, где он может скреплять политическое единство. Нация не все равно, что племя и даже не все равно, что народ. Нация есть понятие политическое. Только история, только продолжительная политическая жизнь способна вырабатывать нации, и чем политическая жизнь богаче, тем крепче бывает национальное единство. Но с другой стороны никакой политический успех невозможен, если внутренняя политика государства не имеет национального характера. Космополитических государств на свете быть не может. [...] Скрепление государственного единства, соединение племен в политическую нацию, гордящуюся своими учреждениями и их национальным характером, вот где настоящее место для благотворного приложения принципа национальности. В этой, принадлежащей ему политической сфере принцип национальности будет не разъединять людей, не отчуждать их друг от М.Н. К а т к о в, 1863 год. Собрание статей, по польскому вопросу, помещавшихся в Московских Ведомостях, Русском Вестнике и Современной Летописи. Вып. 1. М., 1887. С. 276. 7 Параллельное использование понятий народность, нация, национальность как сходных по смыслу было типично для 1860-х годов. Н.Я. Данилевский в России и Европе (1869) использует народность и национальность как синонимы, причем национальность чаще и более охотно. 8 Подробно см.: А.И. М и л л е р, Империя Романовых и национализм. М., НЛО, 2010 (2е изд.) Гл. 7. 6

384

АЛЕКСЕЙ МИЛЛЕР

друга, а сближать их и связывать, превышая их политический дух и политическое самосознание. Вот это применение, которое принцип национальности должен получить в нашей политике9.

Очень часто в текстах М.Н. Каткова появляется в это время пропагандистское словосочетание «национальное чувство»: «нет в мире народа, в котором национальное чувство было бы так сильно и крепко как в русском народе»10. Это составляет очевидный контраст с его настроениями 1861 г., когда он еще не принял на себя роли главного пропагандиста русского национализма: «Русская народность еще сама сомневается в себе, ищет себя и не обретает. Где на народность большой спрос, где о ней слишком много толкуют, там значит ее мало или там ее нет в наличности»11. Эта смена дискурса в условиях польского восстания была характерна для большей части общества. Михаил Евграфович Салтыков-Щедрин не замедлил уже в сентябре 1863 г. откликнуться на это со свойственным ему сарказмом, комментируя патриотическое воззвания группы студентов: «Никогда и ни в каком случае не станем мы рознить с Русским народом. Его дело – наше дело, его знамя – наше знамя. Мы Русские». Прекрасно. Периода нет, но отрывистость речи оправдывается отрывистостью чувств, и в некоторых случаях наукою о словосочинении не токмо не возбраняется, но даже поощряется. Относительно орфографии замечание то же. Сверх сего, я должен заметить, что молодым людям на всякий случай следовало объяснить более обстоятельно, в чем, по их мнению, заключается «дело и знамя русского народа». Ибо насчет этого в узаконениях прямых указаний не имеется, а ученые специалисты находятся по этому случаю в постоянном друг другу противоречии и даже во взаимной вражде. Одно знамя вручает русскому народу г. Чичерин, другое – г. Аксаков, третье – г. Катков. Наконец, г. Краевский полагает, что можно и совсем без знамени, а делай, что приказано, – ведь и это тоже своего рода знамя. Среди этих многочисленных «предложений услуг» русский народ теряется и не знает, за какое знамя ухватиться, но кажется, что до сих пор он всего умильнее посматривает на знамя г. Краевского12.

М.Н. К а т к о в, Передовая статья. Московские ведомости. 1863. 26 июня // Собрание передовых статей Московских Ведомостей. 1864 год. Вып. 3. М., 1887. С. 528 (я признателен С. Абесгауз за указание на эту цитату). К похожим рассуждениям Катков возвращается неоднократно. См., например: Там же. С. 879. 10 «Московские ведомости» 1865. 21 мая. № 110. См. также: Там же. 11 февр. № 34. 11 М.Н. К а т к о в, Наш язык и что такое свистуны // «Русский вестник». Т. 32. М., 1861. С. 13. Мотив недостаточной национальной сплоченности, недостаточной национальной энергичности почти неизменно возникает в русских рассуждениях о нации и народности, когда речь заходит о сравнении с образцами – Британией, Францией, Германией. 12 М.Е. С а л т ы к о в - Щ е д р и н, Собр. соч. в 20 т. Т. 6. М., 1965. С. 119. 9

ПОНЯТИЕ «НАЦИЯ» В ПОСТСЕВАСТОПОЛЬСКОЙ РОССИИ

385

Салтыков-Щедрин, прежде всего, хочет продемонстрировать читателю, как конструируется фантом «народного знамени и дела». Другая тема, затронутая в этом отрывке, постоянно возвращается в публицистике Салтыкова-Щедрина – это тема иррациональности и примитивности определенных идеологических конструкций как условия их популярности: На этот вопрос нам яснее всего ответит первый попавшийся пример: славянофилы, ультрамонтаны, спириты, националисты, то есть те направления, которые наиболее близки к понятиям масс. Все они в неведении и бессознательности видят необходимое условие цельности жизни, все они ставят человека в безусловную зависимость от таинственных сил и таким образом как бы узаконяют его вечное несовершеннолетие. Несмотря на внутреннее согласие этой теории с практикою масс, мы должны, однако ж, сознаться, что упомянутые воззрения все-таки составляют шаг вперед противу грубых требований толпы. Уже одно то, что они вынуждены формулировать свои положения, оправдать их и до известной степени примирить с требованиями разума, представляет громадную разницу с воззрениями толпы, которая ничего не объясняет, ни на что не отвечает, а только упорствует и живет. Необходимость оправдываться и выслушивать возражения значительно очищает учения, преисполненные даже самых вопиющих предрассудков, и полагает первое звено для общения13.

Похоже, что М.Е. Салтыков-Щедрин в 1860-х был одним из первых, кто начал говорить не столько о нации, сколько о националистах и национализме. Впрочем, М.Н. Катков подвергался критике и с противоположного идеологического фланга. Хулитель Запада и борец с католицизмом Александр Викторович Рачинский в связи со статьями Каткова саркастически писал в 1871 г.: Разве не двинулось со страниц «Московских ведомостей», и в отпор систематическому воссоединению с Государством западного края, блуждание по темному и тернистому пути обрусения римского католицизма в России?... Разве не закипела от тех же «Ведомостей» работа объевропеинья России посредством языческого классицизма и перерождения русской народности в одну из европейских национальностей?

И далее: [Примите поздравления] с торжеством на русской православной почве языческого латинского классицизма. Теперь беспрепятственное вступление русской natii 13 М.Е. С а л т ы к о в - Щ е д р и н, Свобода речи, терпимость и наши законы о печати (1869 г.) // Там же. Т. 9. М., 1970. С. 109.

386

АЛЕКСЕЙ МИЛЛЕР

(именно так, латиницей Рачинский написал это слово. – А.М.) в семью европейскую – несомненно. Прочь, варварская народность, прочь, слепая вера, прочь, христианское просвещение: да здравствует, да процветает нация, религия, цивилизация!!!14

Рачинский совершенно осознанно фиксирует трактовку понятия народность как опирающейся на религиозную общность, причем с сугубо византийскими корнями, и принципиально отличной от западной политической традиции нации, как он ее понимает. Он протестует против стремления Каткова размыть эту оппозицию и использовать народность и нацию как синонимы, в духе европейской либеральной традиции15. Эти несколько невнятные саркастические замечания Рачинского, кстати, близкого друга Константина Петровича Победоносцева16, отражали то консервативное направление размышлений о нации и национализме, наиболее ярким представителем которого был, наверное, Константин Николаевич Леонтьев. Правда, в отличие от Рачинского, Леонтьев использовал в своих работах понятие нация, а в начале 1870-х даже не придавал ему негативного смысла. Так, в статье Панславизм и греки Леонтьев писал: Немцы – нация. Славяне – племя, разделенное на отдельные нации языком, бытом, прошедшей историей и надеждами будущего. Немцы могли соединиться в одно союзное государство. Славяне могут составить лишь союз отдельных государств. 14 Письма А.В. Рачинского попечителю Виленского учебного округа И.П. Корнилову: ОР РНБ. Ф. 377. Ед. хр. 1034. Л. 34 (письмо от 11 июля 1871 г.); Л. 36 (письмо от 17 июля 1871 г.). Я признателен М.Д. Долбилову за эту цитату. Подробно об А.В. Рачинском см.: М.Д. Д о л б и л о в, Русский край, чужая вера: власть и этнорелигиозная идентичность в северо-западных губерниях при Александре II. М., 2010. 15 М.Н. Катков отлично осознавал возможность таких возражений, и уже в 1866 г. писал: «Ни христианство, ни православие не совпадают с какою-либо одною народностью [...] Как православными могут быть и действительно есть и не-русские люди, так точно и между русскими есть неправославные [...] Было бы в высшей степени несообразно ни со вселенским характером православия, ни с политическими и национальными интересами России отметать от русского народа всех русских подданных католического или евангелического исповедания, а также еврейского закона, и делать из них, вопреки здравому смыслу, поляков или немцев. Народы различаются между собой не по религиозным верованиям, а прежде всего по языку, и как только русские католики и евангелики, а равно и евреи усвоили бы себе русский язык не только для общественного житейского своего обихода, но и для духовной своей жизни, они перестали бы быть элементом в национальном отношении чуждым, неприязненным и опасным русскому обществу» (см.: «Московские ведомости». 1866. 10 марта. № 53; цит. по: М.Н. К а т к о в, Собрание передовых статей «Московских ведомостей», 1866. М., 1897. С. 154). В этой цитате очень хорошо видно, как Катков сознательно перемежает понятия народность, народ, национальные интересы. 16 См.: А.Ю. П о л у н о в, Константин Петрович Победоносцев. Вехи политической биографии. М., 2010. С. 24.

ПОНЯТИЕ «НАЦИЯ» В ПОСТСЕВАСТОПОЛЬСКОЙ РОССИИ

387

Этнографически немецкое государство и немецкую нацию можно уподобить большой планете, около которой есть лишь два одноплеменных спутника германского племени – Голландия и Скандинавия. Россия – планета со многими спутниками, похожими этнографически не на Баварию или Ганновер (Баварию или Ганновер можно было бы уподобить лишь отдельному Новгородскому или Малороссийскому царству), а на Голландию и Швецию17.

Очевидно, что здесь понятие нация у Леонтьева тесно связано с государственностью и с особой степенью культурной близости, в то время как племя – понятие, обозначающее общность более широкую и аморфную. В работе 1875 г. Византизм и славянство К.Н. Леонтьев уже начинает развивать представление о современном ему национализме (это слово он и использует) как о силе, неразрывно связанной с либерализмом и конституционным устройством. В этом качестве национализм оказывается орудием либерального «упрощения», борьбы с аристократическим принципом внутри отдельных обществ, и орудием нивелирования человеческих обществ в мировом масштабе18. Наиболее четко эти идеи были представлены Леонтьевым в брошюре Национальная политика как орудие всемирной революции19. Главный тезис дан чеканной формулой: «Движение современного политического национализма есть не что иное, как видоизмененное только в приемах распространение космополитической демократизации»20. Национализм у Леонтьева оказывается борьбой со всяческой традиционной оригинальностью за установление светского либерально-конституционного уравнительного порядка, «космополитизмом идей и чувств»21. Все эти нации, все эти государства, все эти общества сделали за эти 30 лет огромные шаги на пути эгалитарного либерализма, демократизации, равноправности, на пути внутреннего смешения классов, властей, провинций, обычаев, законов и т.д. [...] Все общества Запада за эти 30 лет больше стали похожи друг на друга, чем было прежде. Местами более против прежнего крупная, а местами более против прежнего чистая группировка государственности по племенам и нациям есть поэтому не что иное, как поразительная по силе и ясности своей подготовка к переходу в государство космополитическое, сперва европейское, а потом, быть может и всемирное!22 См.: К.Н. Л е о н т ь е в, Панславизм и греки // К.Н. Л е о н т ь е в, Собр. соч. Т. 5: Восток, Россия и славянство. М., 1912. С. 12 (первая публикация в «Русском вестнике» в 1873 г.). 18 См.: К.Н. Л е о н т ь е в, Византизм и славянство // К.Н. Л е о н т ь е в, Собр. соч. Т. 5. С. 110–261. 19 К.Н. Л е о н т ь е в, Национальная политика как орудие всемирной революции. М., 1889. 20 Там же. С. 6. 21 Там же. С. 10. 22 Там же. С. 13. 17

388

АЛЕКСЕЙ МИЛЛЕР

«Наияснейший первообраз новой Европы» К.Н. Леонтьев видит в «эгалитарно-либеральной» Франции23. Россия, по Леонтьеву, вступила на путь революционно-эгалитарного национализма с отменой крепостного права: «Политика племенная, обыкновенно называемая национальною, есть ни что иное, как слепое орудие все той же всесветной революции, которой и мы, русские, к несчастью, стали служить с 1861 года»24. Особенный интерес представляет заключение этой брошюры, где К.Н. Леонтьев, отвергнув и осудив современный национализм, не желает отказываться от самого понятия и говорит об «истинно-национальном» призвании России, которое должно быть «культурное, а не чисто-политическое»25. Иными словами, Леонтьев хочет отделить «истинно-национальное призвание» от тех либерально-демократических принципов, которые так прочно с ним ассоциируются. Именно эта тактика анти-либеральных сил вскоре позволит им в значительной мере присвоить понятие нация и изменить его содержание. Сам Леонтьев надежды на осуществление «истинно-национальной миссии» прямо связывал с «современной реакцией» в России26. Конечно, аристократическое реакционерство Леонтьева, сожалевшего о том, что рабство, религиозность и утонченный разврат уходят в прошлое, было слишком экзотическим цветком, но в упрощенном (и извращенном) виде его аргумент о необходимости отделить национализм от идей конституционализма, светскости и демократизма был усвоен широко. Так в 1880-е годы традиционная конструкция, в которой нация и национализм являются источником угрозы и, одновременно, необходимым ресурсом, получает новое содержание. Принципиальная «незападность» русского общественного устройства важна, разумеется, и для таких оппонентов М.Н. Каткова, как славянофилы. Один из аспектов этой темы – взаимоотношения русской нации с империей и династей. Славянофилы считали, что русский народ отказался от политического бремени в пользу самодержавной монархии, демократы и те либералы, которые не были настроены националистически, говорили о свержении самодержавия на пути к общей свободе и гармонизации отношений между различными этническими группами империи. Националисты же, в том числе из среды поздних славянофилов, ставили вопрос о том, что империя

Там же. С. 19. Там же. С. 44. 25 Там же. 26 Там же. С. 48. 23

ПОНЯТИЕ «НАЦИЯ» В ПОСТСЕВАСТОПОЛЬСКОЙ РОССИИ

389

должна служить прежде всего интересам русской нации, а не династии27. Отчасти реакцией на эту позицию становится постепенная национализация династии Романовых при Александре III и Николае II. Другой аспект темы – определение тех территорий и групп населения, которые должны были стать частью русской национальной территории и русской нации, и, как следствие, тех окраин империи и групп населения, которые не рассматривались как объекты ассимиляции в обозримом будущем28. В 1880-е годы киевский противник украинского движения Михаил Владимирович Юзефович сформулировал лозунг «единой и неделимой России», который для него означал не единство империи во всей ее полноте, но именно единство русской нации как объединяющей всех восточных славян29. В это же время формула «исконно русские земли» становится неотъемлемой частью официального языка. В 1880-е годы не только реакционеры и традиционалисты, но и либералы смещают внимание с нации на национализм. Ярче всего это видно в работах В.С. Соловьева, для которого в этот период данная тема была центральной30. Нация и народ у Соловьева зачастую выступают как синонимы31. Нация порой трактуется как вневременное явление: Соловьев, например, говорит о нациях в древнем мире32, о «важной культурной нации Финикии»33. На-

См., например, относящиеся к 1864 г. рассуждения М.П. Погодина: «Русский государь родился, вырос из Русской земли, он приобрел все области с русскими людьми, русским трудом и русской кровью! Курляндия, Имеретия, Алеутия и Курилия суть воскрылия его ризы, полы его одежды, а его душегрейка есть Святая Русь [...] видеть в государе не Русского, а сборного человека из всех живущих в России национальностей, это есть такая нелепость, которой ни один настоящий русский человек слышать не может без всякого негодования» (М.П. П о г о д и н, Польский вопрос. Собрание рассуждений, записок и замечаний, 1831–1867. М., 1867. С. 189). В начале ХХ в. эти идеи выражались уже более лапидарно: «Русский национализм, как я его понимаю, есть признание права русского народа получить возмещение расходов, понесенных им в постройке империи» (Сигма [Сыромятников С.Н.] Дома. XLII // «Новое время». 1903. 9 (22) февр. № 9675). 28 В связи с этим начинает расширяться понятие инородец. 29 Именно от «единой и неделимой России» был поставлен в Киеве в 1888 г. памятник Богдану Хмельницкому. 30 Его сборник Национальный вопрос в России выдержал 3 издания (1884, 1888, 1891). Последнее издание, состоящее уже из двух выпусков, включает статьи за 1883–1891 гг. Цит. по изданию 1989 г.: В.С. С о л о в ь е в, Национальный вопрос. С. 257–637. 31 Там же. С. 261. 32 Там же. С. 355. 33 Там же. С. 365. 27

390

АЛЕКСЕЙ МИЛЛЕР

родность и национальность понимаются им в надеждинской традиции, как набор специфических характеристик34. «Мания национализма, – считает Соловьев, – есть господствующее убеждение наших дней»35. Понятия народность, национальность и национальная идея Соловьев использует как положительные, обозначающие освободительные устремления, национализму же он придает исключительно отрицательное значение: Различие между национальностью и национализмом – то же самое, что между личностью и эгоизмом [...] Народность есть положительная сила, и всякий народ имеет право на независимое (свободное от других народов) существование [...] Национальная идея, понимаемая в смысле политической справедливости, во имя которой защищаются и освобождаются народности слабые и угнетенные [...] заслуживает всякого уважения и симпатии. [...] Национализм или национальный эгоизм, то есть стремление отдельного народа к утверждению себя на счет других народностей, к господству над ними, есть полное извращение национальной идеи36.

Такую трактовку национальной идеи становилось крайне затруднительно совмещать с повесткой дня русского национализма, который выступал за целостность империи. Тема политического представительства не связывается уже у Соловьева с темой нации. В.С. Соловьев отмечает популярность новой, органицистской трактовки нации, говоря о «зооморфическом идоле, которому служат нынешние националисты»37. «Родоначальниками нашего национализма» Соловьев объявляет славянофилов38, отрицая либеральные корни национализма и превращая таким образом национализм в консервативную идеологию. В отличие от К.Н. Леонтьева, осуждавшего либеральный национализм и предлагавшего собственную версию «правильного» национализма, Соловьев вовсе не пытается предъявить права на национализм, отстоять его либеральную генеалогию, но однозначно его осуждает, «отдает» на откуп идейным и политическим оппонентам. В статье Национализм для словаря Брокгауза–Ефрона, написанной Соловьевым, национализм характеризует34 См.: «Англичане грабят народы, немцы уничтожают в них саму народность» (Там же. С. 266, 269). 35 Там же. С. 516. 36 Там же. С. 518. 37 Там же. С. 631. Среди тех, кто активно использовал понятие национальный организм был, например, Ф.М. Достоевский. См.: Ф.М. Д о с т о е в с к и й, Собр. соч. В 15 т. Т. 14. СПб., 1995. С. 117, 291. 38 В.С. С о л о в ь е в, Национальный вопрос. С. 501.

ПОНЯТИЕ «НАЦИЯ» В ПОСТСЕВАСТОПОЛЬСКОЙ РОССИИ

391

ся как «знамя дурных народных страстей», «переразвитие национального чувства», а популярность национализма объясняется «ошибочным его смешением с патриотизмом»39. Обозначившаяся уже в 1860-е годы, к 1880-м годам вполне набирает силу тенденция использовать понятие нация прежде всего для обсуждения темы этнической или расовой консолидации, а также темы нации как организма и как мистической духовной связи40. Неразрывно связанная с понятием нация в первой половине XIX в., тема политического представительства и конституции теперь чаще всего артикулируется либералами без использования этого понятия. В социалистической части политического спектра нация все чаще подчиняется классу или вытесняется им. Понятие народность в 1880-е годы почти выходит из употребления. В языке конца XIX–начала ХХ в. народность чаще всего обозначает этническую группу, причем издававшаяся тогда Большая Энциклопедия полагала, что человеческие коллективы «постепенно развиваются из народности в национальность и из национальности в нацию»41. Ни эта энциклопедия, ни широко распространенные в то время энциклопедические словари Брокгауза–Ефрона и Гранат не содержат отдельных статей о народности. То определение народности, которое дал в 1873 г. Александр Дмитриевич Градовский, позднее стало основой для определения нации во многих толковых словарях и энциклопедиях42. 39 Ф.А. Б р о к г а у з, И.А. Е ф р о н, (Изд.) Энциклопедический словарь. Т. 20а. СПб., 1897. С. 710, 713. 40 В 1886 г. вышел русский перевод эссе Эрнеста Ренана Что такое нация?, где расовая трактовка нации и тема духовной связи занимают центральное место. Впрочем, расовые мотивы связываются с нацией уже в 1870-е годы. Так, А.Н. Пыпин уже в 1875 г. писал: «...„национальность”, „раса” имеют важное значение в истории развития народа» (А.Н. П ы п и н, Древний период русской литературы и образованности. Сравнительно-исторические очерки // «Вестник Европы». 1875. № 11. С. 104). В начале ХХ в. связь нации и расы была настолько прочной, что словарь Гранат вместо статьи о нации помещал отсылку к статьям Раса и Ассимиляция, давая обширную статью Национальный вопрос (Энциклопедический словарь Гранат. 7-е изд. Т. 30. Пг., 1916. С. 69). 41 С.Н. Ю ж а к о в (Ред.), Большая Энциклопедия: Словарь общедоступных сведений по всем отраслям знания. Т. 13. СПб., [1903]. С. 715. Примеры такой иерархии понятий можно встретить и в конце XIX в. Так, известный миссионер Н.И. Ильминский 21 апреля 1891 г. писал К.П. Победоносцеву о народах Поволжья: «Я полагаю, что такие мелкие разрозненные народности не могут прочно существовать и, в конце концов, они сольются с русским народом самим историческим ходом жизни» (Письма Н.И. Ильминского к обер-прокурору Святейшего Синода К.П. Победоносцеву. Казань, 1895. С. 399). 42 А.Д. Градовский писал о народности как о «совокупности лиц, связанных единством происхождения, языка, цивилизации и исторического прошлого», которая «имеет право образовать особую политическую единицу» (А.Д. Г р а д о в с к и й, Национальный вопрос

392

АЛЕКСЕЙ МИЛЛЕР

Начало ХХ века В 1915 г. публицист и библиограф Николай Александрович Рубакин посвятил один из выпусков своего труда Среди книг обзору литературы по национальному вопросу. Приведенный им список, охватывающий почти исключительно публикации предыдущей декады, насчитывает около 700 позиций. Кроме того, в самом обзоре Рубакин неоднократно отсылает читателя к публикациям, включенным в предыдущие разделы его библиографии, так что можно уверенно утверждать, что он оперирует примерно одной тысячью наименований43. Далеко не полный обзор Рубакина служит убедительной иллюстрацией тезиса, высказанного в начале статьи, – объем материала для начала ХХ в. настолько велик, что требует специально исследования, далеко выходящего своим масштабом за формат статьи. Здесь есть место лишь для самых общих наблюдений о самом исследовании Рубакина, автор которого не скрывает своих либеральных убеждений, что, конечно, делает его обзор довольно тенденциозным. Вполне в духе времени Рубакин посвящает заметно больше внимания трактовкам национального вопроса и национализма, чем нации, что отражает смещение внимания к понятиям, непосредственно связанным с политической активностью, получившей, наконец, после 1905 г., легальное пространство. Своего отрицательного отношения к национализму автор вовсе не скрывает: Литература по национальному вопросу подавляет теми человеконенавистническими тенденциями, которыми в большей или меньшей степени проникнуто огромное большинство произведений, разработке национального вопроса посвященных [...] Национальный вопрос это вопрос о борьбе, о грызне национальностей между собой, потому что не о единении человечества обыкновенно говорят люди, выдвигая на первый план национальные различия и так называемые «национальные идеи»,

в истории и литературе. М., 1873. С. 10). Ср.: «Нация – совокупность лиц, связанная сознанием своего единства, главными факторами которого являются: общность происхождения, общность языка, религии, быта, нрава, обычаев и исторического прошлого» [Д.Н. С е с л а в и н (Сост.), Карманная энциклопедия и словотолкователь по новейшим источникам. СПб.; Киев; Харьков, 1902. С. 246]. Ср. также: «...совокупность индивидов, связанная сознанием своего единства, общности происхождения, языка, верований, быта, нравов, обычаев, исторического прошлого и солидарностью социальных и политических интересов настоящего» (Нация // Ф.А. Брокгауз, И.А. Ефрон (Изд.), Малый энциклопедический словарь. 2 е изд. В 2 т, 4 вып. Т. 2, вып. 3. СПб., 1909. Стб. 693–694). 43 См.: Н.А. Р у б а к и н, Национальный вопрос // Н.А. Р у б а к и н, Среди книг. Т. 3, полутом 1. Пг., 1915. С. 100–198.

ПОНЯТИЕ «НАЦИЯ» В ПОСТСЕВАСТОПОЛЬСКОЙ РОССИИ

393

а о разъединении его, о поддержании, хотя бы даже искусственном и насильственном, тех различий, какие в разных племенах и расах наблюдаются44.

Рассуждая о том, что такое нация и национальность, Рубакин сразу отмечает многообразие мнений по этому вопросу. Он выделяет четыре основных подхода: «метафизическую точку зрения», понимающую нацию как мистический организм, рационально неопределимый45; «психологическое (волюнтаристское) направление»46; «эмпирическое направление, ограничивающееся перечислением элементов, присущих нации»47; наконец, «экономический материализм»48. У Рубакина нация практически исчезает как «сущность» и со всей очевидностью приобретает черты ключевого понятия, оспариваемого различными идеологами и политическими силами49. Он также пытается выстроить классификацию и, одновременно, генеалогию типов русского национализма: 1) народность официальная; 2) славянофильство раннее; 3) славянофильство позднейшее; 4) славянофильство современное; 5) реакционный национализм Каткова и наших дней, представителями которого являются крайне правые; 6) национализм октябристкого оттенка; 7) национализм либеральный, представителями которого могут считаться писатели, группирующиеся около «Русской Мысли» и сборника «Вехи»50.

Себя Рубакин позиционирует вне этого поля, вероятно, близко к Павлу Николаевичу Милюкову и основной группе кадетов, которые видели себя в оппозиции к национализму. Там же. С. 105. Итак, для Рубакина нация связана с племенными и расовыми различиями. В очерке также очевидно противопоставление больших наций малым народностям и национальностям. 45 Примером такого подхода Рубакин, вслед за Н.А. Бердяевым, считает славянофильство (Там же. С. 103). 46 Здесь в качестве образца приведен Э. Ренан (Там же). 47 В качестве представителя этого направления упомянут П.Л. Лавров (Там же. С. 104). 48 Здесь упоминаются К. Каутский, О. Бауер, из российских авторов – Х. Житловский. 49 См., например: «„Нет человечества, существуют лишь нации”, говорит националист. „Нет наций: существуют лишь народности”, – говорит сепаратист. „Народности, это – осужденные на исчезновение, случайные, несущественные видоизменения нации”, – возражает „сепаратисту” паннационалист. „Нации и народности – это не больше, как осужденные на исчезновение, случайные, неестественные модификации человечества”, покрывает эти голоса своим голосом космополит» (Там же. С. 112). Подробнее о нации как ключевом символе, оспариваемом разными политическими силами, см.: V.K. W h i t h e r, “Nation” and “Nationalism”? // Daedalus. 1993. Summer. P. 37. 50 Н.А. Р у б а к и н, Национальный вопрос. С. 116. 44

394

АЛЕКСЕЙ МИЛЛЕР

В качестве типичного примера взгляда на эти темы из правой части спектра, где-то на границе тех групп, которые Н.А. Рубакин описывает под пунктами 5 и 6, можно привести выдержавшую как минимум три издания книгу члена Киевского клуба русских националистов Павла Ивановича Ковалевского Национализм и национальное воспитание в России51. Это сочинение, представляющее собой набор весьма противоречивых, нередко интегрально-националистических, расистских и даже протофашистских тезисов, представляет интерес в контексте нашего исследования, поскольку значительная его часть посвящена определению ключевых, с точки зрения Ковалевского, понятий националистической мысли. Определяет и развивает эти понятия Ковалевский с помощью многочисленных отсылок к тем авторам, из трудов которых он извлекает близкие его взглядам цитаты52. Нация, по Ковалевскому, это ...группа людей, занимающая определенную территорию на Земном шаре, объединенная одним разговорным языком, исповедующая одну и ту же веру, пережившая одни и те же исторические судьбы, отличающаяся одними и теми же физическими и душевными качествами и создавшая известную культуру. Национальный – свойственный, присущий данной нации. Национальность – собрание свойств и качеств, присущих той или иной другой нации53.

Ковалевский проводит различие между нацией и народом: В русском языке есть слова «народ», «народность», «народный». Но это не то же, что нация, национальность, национализм. Это или больше, или меньше. Словом «русский народ» обозначают или состав жителей всего Российского государства, и тогда в это государственное понятие входит 150 наций, составляющих Российскую империю, или словами «русский народ» обозначают сословие, класс людей, простой класс народонаселения54.

Это рассуждение замечательно по двум причинам. Во-первых, нация у Ковалевского выступает как этническая группа, отсюда 150 наций в Российской империи, что парадоксальным образом близко позднейшему советскому дискурсу. Во-вторых, для общности, охватывающей всех подданных/ граждан империи, Ковалевский предпочитает понятие народ. П.И. К о в а л е в с к и й, Национализм и национальное воспитание в России. СПб., 1912. Круг цитируемых Ковалевским современников достаточно широк – от М.О. Меньшикова до П.Б. Струве, а из текстов прошлого ему особенно нравится цитировать Русскую Правду П.И. Пестеля (Там же. С. 68–69, 253, 359). 53 П.И. К о в а л е в с к и й, Национализм. С. 65–66. 54 Там же. С. 68. 51

ПОНЯТИЕ «НАЦИЯ» В ПОСТСЕВАСТОПОЛЬСКОЙ РОССИИ

395

Целый набор понятий, производных от нации, становится предметом его обсуждения и наукообразного толкования – национальное чувство, национальное сознание и так далее55. Среди ключевых для Ковалевского – понятия национализация, национализировать. «Национализировать значит внедрять в ту или другую группу людей свойства, присущие той или другой нации». Ковалевский утверждает, что «в настоящее время русская нация очень слабо национализирована»56. Хотя Ковалевский говорит о становлении сознательного русского национализма после того, как «Верховная власть 17 октября 1905 г. признала самосознание русского народа настолько установившимся, что призвала граждан к принятию участия в устройстве и управлении государством»57, он связывает недостаточную национализацию не столько с недостаточной включенностью людей в политическую и гражданскую активность, сколько с недостатком национального сознания, то есть этнической мобилизации и индоктринации58. П.И. Ковалевский использует понятие нация в типичном для ХХ в. ключе – как инструмент исключения из национальной общности своих политических противников: «В настоящее время большинство русской интеллигенции не только анационально, но прямо антинационально»59. В связи с этим у Ковалевского возникает и расовый мотив, когда он доказывает, что интеллигенция должна быть проникнута «живым чувством кровной своей связи с данной национальной группой»60. Другой способ национализации – это «внедрение национальных свойств одной нации другой нации»61, «сознательное и умышленное насаждение национальных свойств и качеств державной нации в нациях культурно слабых и соподчиненных»62. В контексте западных окраин П.И. Ковалевский весьма схож по своей интерпретации нации и национализма со своим современником, идеологом интегрального украинского национализма Дмитрием Ивановичем Донцовым. Есть все основания полагать, что эта связь – не случайная. Поэтому Там же. С. 83–84. Там же. С. 66. 57 Там же. С. 55. 58 Формулируя свой политический идеал, Ковалевский переписывает триаду Уварова, в которой считает нужным заменить лишь народность: «В основе исповедания русской национальной партии лежат следующие три положения: самодержавие, православие и русское единодержавие» (Там же. С. 209). 59 Там же. С. 58. 60 Там же. С. 59. 61 Там же. С. 67. 62 Там же. С. 68. 55

396

АЛЕКСЕЙ МИЛЛЕР

изучение роли обстоятельств, характерных для оспариваемых окраин империи, в развитии русского национализма вообще и в эволюции понятия нация в русском националистическом дискурсе (а точнее, в его многочисленных разновидностях) выступает как важная исследовательская задача. Даже поверхностный взгляд на цитированные сочинения Н.А. Рубакина и П.И. Ковалевского, каждый из которых был далеко не ведущей фигурой в своем лагере, показывает новое качество периода. В условиях, когда манифест 17 октября 1905 г. принципиально изменил содержание и границы общественной и политической сферы, понятие нация становится частью консолидированных, развитых и взаимоисключающих идейных систем, используется для планирования пропагандистских стратегий, тактических шагов и формулирования публичных политических программ. Заключение Понятие нация появилось в русском языке в петровский период, но сохраняло статус нового и заимствованного вплоть до последних десятилетий XIX в. С самого начала понятие было многозначным, обозначая государство, совокупность его подданных, дворянскую корпорацию. Также с самого начала в его понимании присутствовал и этнический мотив. Поэтому один из ключевых вопросов – пропорционалиное соотношение всех этих мотивов в тот или иной период. Понятие народность вошло в оборот в 1820-е годы, будучи изначально, наряду с народом, одним из вариантов перевода понятия нация на русский язык из франкоязычного дискурса образованных элит. Народность имела широкое хождение в период 1830–1860-х гг., во многом благодаря включению этого понятия в уваровскую триаду, где народность служила уже инструментом редактирования, а не перевода понятия нация. В николаевской России использование и обсуждение понятия нация, особенно в политическом контексте, часто блокировалось, в том числе цензурными средствами, главным образом из-за связи нации с темами конституции, политического представительства и надсословности63. Понятия 63 Роль цензуры в регулировании использования понятия нация нуждается в специальном исследовании. Помимо уже приведенных примеров вмешательства цензуры в творчество В.Г. Белинского, можно упомянуть негласный запрет, наложенный властями на М.Н. Каткова, в результате которого ведущий националистический журналист того времени не мог публиковать статей по национальной проблематике с 1871 по 1882 г. (см.: В.Г. Ч е р н у х а, Внутренняя политика царизма с середины 50-х до начала 80-х гг. ХIХ в. Л., 1978. С. 181). Возможно, что это стало результатом специального заседания совета министров 20 ноября 1871 г., на котором по инициативе министра внутренних дел А.Е. Тимашева обсуждалась слишком независимая позиция Московских ведомостей (см.: П.А. В а л у е в, Дневник П.А. Ва-

ПОНЯТИЕ «НАЦИЯ» В ПОСТСЕВАСТОПОЛЬСКОЙ РОССИИ

397

народность и (реже) национальность использовались в 1820–1880-е годы и для обозначения совокупности индивидов, и для обозначения набора специфических черт, отличающих одну группу от другой. К концу XIX в. сложилась иерархия, согласно которой народность развивается в нацио нальность и, затем, в нацию. В других интерпретациях та же иерархия отражала размеры групп – от малых народностей и более многочисленных национальностей к нации. Впрочем, оба варианта этих иерархий не были вполне общепринятыми64. В первую декаду царствования Александра II понятие нация постепенно сместилось в центр публичного дискурса. Начиная с 1870-х годов все чаще использовалось понятие национализм, которое стало центральным понятием дискурса в 1880-е годы. К 1880-м годам народность была окончательно вытеснена понятиями нация, национальность и национализм, которые, как прежде народность, стали предметом оживленных, даже ожесточенных полемик. Если в период 1840–1870-х годов понятие нация исполовалось в основном авторами западнической, либеральной ориентации (В.Г. Белинский, М.Н. Катков в его либеральный период), то с утверждением этого понятия как общепринятого в 1880-е годы оно вошло и в арсенал правых, которые боролись с либералами за утверждение собственной, часто авторитарной и расовой, трактовки нации. В либеральной прессе это вскоре привело к появлению сентенций с осуждением национализма как гипертрофированного и искаженного патриотизма, как формы ксенофобии. Уже в 1880-е годы либералы во многом отдали понятие нация на откуп своим противникам справа, часть которых вскоре стала определять себя как националистов. Понятия народность и нация использовались для обсуждения и концептуализации как минимум четырех ключевых общественно-политических тем. Во-первых, для обсуждения политической системы, в том числе темы конституционного устройства и политического представительства. В этом контексте народность выполняла скорее блокирующую функцию в отношении понятия нация, которое в первой и второй трети XIX в. неразрывно ассоциировалось с западноевропейским опытом политического представительства вообще, и с Французской революцией, в частности. В этот период понятие нация имеет далекий горизонт политического ожидания.

луева, министра внутренних дел. Т. 2. М., 1961. С. 275, 503; А.В. Н и к и т е н к о, Дневник. Т. 3. Л., 1955. С. 161). 64 Некоторые авторы, как И.С. Аксаков, «переворачивали» иерархию, некоторые использовали понятие нация для обозначения всех без исключения этнических групп (П.И. Ковалевский).

398

АЛЕКСЕЙ МИЛЛЕР

Во-вторых, понятия народ (как эквивалент нации, у М.М. Сперанского) и собственно нация (у В.Г. Белинского и позднее) использовались для артикуляции темы преодоления (или изменения смысла) сословных и других социальных барьеров. В 1860-е годы возник ряд идейных течений, которые стали рассматривать отношения в треугольнике власть – интеллигенция – народ (в смысле простой народ) как структуру с одним лишним элементом. Для левых этим лишним, антинародным, элементом были правящие элиты, для правых – антинациональная интеллигенция. В-третьих, понятие нация использовалось для описания и структурирования империи, для выделения в ней консолидированного (или подлежащего консолидации) ядра, которое иногда описывалось как «русская нация внутри империи». Здесь можно говорить скорее о преемственности понятий народность и нация. Устряловская схема русской истории, которая заложила основы русского национального исторического нарратива, оставшегося в этой части непререкаемым даже для таких разных историков рубежа веков, как Василий Осипович Ключевский и Дмитрий Иванович Иловайский, была сформулирована в рамках дискурса народности. В имперском контексте понятия народ и нация использовались и для обсуждения темы ассимиляции. В конце XIX и начале ХХ в. термин народность, изменив свое содержание, употреблялся для обозначения этнических групп, эволюция которых в политически самостоятельные единицы (нации) с точки зрения русского национализма считалась нежелательной. В этот период тема «русские в империи» постепенно приобрела типичный для модерного национализма имперских наций мотив требования привилегированного положения «государствообразующей нации» в империи. Наконец, понятие нация (а позднее – народность, национальность) использовалось для описания отношений России с окружающим миром. В XVIII и первой половине XIX в. нация помогала артикулировать тему России как державы, равной своим европейским партнерам, а также тему отставания в развитии и необходимости реформ. Для артикуляции проблемы эмансипации России от доминирующего западного влияния в первой половине XIX в. использовалось понятие народность. Эта эмансипация могла мыслиться и как «про-европейская», и как «анти-европейская». Уваров, запустивший народность в политический обиход, тесно связывал с этим понятием темы «взрослости России», утверждения престижа русской культуры и права быть избирательным в заимствованиях с Запада. Но с самого начала он считал необходимым настойчиво подчеркивать европейскую ориентацию и формулу «эмансипации в Европе», опасаясь интерпретации этих тем в воинственном анти-европейском духе. Так проявилась в 1830-е годы одна из ключевых тем русской политической жизни, не раз возвращав-

ПОНЯТИЕ «НАЦИЯ» В ПОСТСЕВАСТОПОЛЬСКОЙ РОССИИ

399

шаяся впоследствии: стремление власти жестко определять меру европейских заимствований. В этом стремлении власть часто смешивала мотивы расчета и осторожности с эгоистическим авторитаризмом, и оказывалась, в той или иной степени, в конфронтации как с западнической, так и с изоляционистской частью политического спектра. Предпочтение, вплоть до 1870-х годов отдававшееся властями понятию народность перед понятием нация, стояло на перекрестье взаимосвязанных тем определения отношений России с Европой и определения предпочтительной модели политического устройства. Но уже с конца 1860-х годов понятия нация, национальность успешно служили для выражения как западнической, так и последовательно анти-западной позиции, причем в цивилизационном (Николай Яковлевич Данилевский), а не ситуационно-политическом смысле. В ХIX в., при первых двух Александрах, нация использовалась для артикуляции реформаторских планов, которые были призваны сблизить Россию с (воображаемой) Европой и с точки зрения политического устройства, и с точки зрения степени национальной консолидации. При Николае I нация была вытеснена на периферию дискурса, поскольку ее политическое содержание признали вредным и неуместным для России. Начиная с Александра III нация активно использовалась сторонниками «особого пути» для артикуляции их идей. Приключения понятия нация в России продолжились в ХХ и продолжаются в ХXI в. Нация становилась объектом жесткой цензуры в советское время, неуверенного и, порой, наивного освоения на рубеже советского и постсоветского периодов, ожесточенной борьбы в постсоветский период65, развитие которой во многом повторяет сценарии и интеллектуальные ходы, рассмотренные в этой статье.

PRZEGLĄD WSCHODNI

См. А. М и л л е р, Дебаты о нации в современной России // «Политическая наука», 2008, № 1, С. 7–30.

400

АЛЕКСЕЙ МИЛЛЕР

STRESZCZENIE Aleksiej MILLER, Pojęcie „nacji” w Rosji posewastopolskiej Pojęcie „nacji” pojawiło się w języku rosyjskim w okresie Piotra Wielkiego, ale zachowało status słowa nowego i zapożyczonego aż do ostatnich dekad XIX w. Od początku było ono wieloznaczne, oznaczając państwo, całość poddanych, zgromadzenie szlachty. Również od początku jego znaczenie obejmowało także czynnik etniczny. Dlatego do jednego z kluczowych zagadnień należy proporcjonalna zależność wskazanych znaczeń w zależności od danego okresu. Pojęcie „narodowości” zostało wprowadzone do obiegu w latach 20. XIX w., będąc na początku, wraz z „narodem”, jednym z wariantów tłumaczenia pojęcia „nacja” na język rosyjski we francuskojęzycznym dyskursie elit wykształconych. „Narodowość” była szeroko rozpowszechniona w latach 1830–1860, głównie ze względu na włączenie jej do triady Siergieja Uwarowa, w której „narodowość” była kwestią interpretacji, a nie tłumaczeniem pojęcia „nacja”. W Rosji mikołajowskiej samo stosowanie oraz dyskusja na temat pojęcia „nacja”, zwłaszcza w kontekście politycznym, były często blokowane, w tym za pomocą cenzury, głównie ze względu na powiązanie tematyki „nacji” z konstytucją i reprezentacją polityczną. Pojęcia „narodowości” i (rzadko) „nacjonalności” stosowane były w latach 1820–1880 w odniesieniu do grupy osób, a także do szeregu konkretnych cech, które odróżniają jedną grupę od drugiej. Pod koniec XIX w. ułożyła się hierarchia, zgodnie z którą „narodowość” rozwija się w „nacjonalność”, a następnie w „nację”. W innych interpretacjach ta sama hierarchia odzwierciedla wielkość grupy – od małych „narodowości” do większych „nacjonalności” i „nacji”. Jednak obie wersje tych klasyfikacji nie zostały do końca przyjęte. W pierwszej dekadzie panowania Aleksandra II pojęcie „nacji” stopniowo przechodziło do centrum dyskursu publicznego. Począwszy od roku 1870 coraz częściej używane było pojęcie „nacjonalizmu”, które w 1880 r. stało się pojęciem centralnym. Po 1880 r. „narodowość” została ostatecznie wyparta przez koncepcje „nacji”, „nacjonalności” i „nacjonalizmu”, które przede wszystkim w znaczeniu narodowości, stały się przedmiotem ożywionych, a nawet zaciekłych kontrowersji. Jeśli w okresie 1840–1870 pojęcie „nacji” używane było głównie przez liberalnych i prozachodnich autorów (Wissarion Bieliński, Michaił Katkow), to pojawia się ono głównie w argumentacji prawicy, która walczyła z liberałami w celu określenia własnej, często autorytarnej i rasowej interpretacji nacji. W liberalnej prasie wkrótce doprowadziło to do pojawienia się maksym traktujących nacjonalizm jako przesadny i zniekształcony patriotyzm, jako formę ksenofobii. Już w 1880 r. liberałowie w dużej mierze oddali pojęcie „nacji” na łaskę swoich przeciwników po prawej stronie, część których szybko zaczęła określać się nacjonalistami. Pojęcia „narodowość” i „nacja” stosowane były w celu omówienia i konceptualizacji co najmniej czterech najważniejszych tematów społeczno-politycznych. Po pierwsze, w związku z zagadnieniem systemu politycznego, w tym tematu struktury konstytucyjnej i politycznej reprezentacji. W tym kontekście „narodowość” pełniła funkcję bardziej zachowawczą w odniesieniu do pojęcia „nacji”, która w pierwszej i drugiej tercji XIX w. wciąż była ściśle związana z zachodnim doświadczeniem politycznej reprezentacji w ogóle, i rewolucji francuskiej w szczególności. W tym okresie pojęcie „nacji” sięga pułapu oczekiwań politycznych. Po drugie, pojęcie „narodu” (jako odpowiednika „nacji” według Michaiła Speranskiego) a faktycznie „nacji” (według Bielińskiego i później) było wykorzystywane do wyartykułowania zagadnienia przezwyciężenia (lub zmiany znaczenia) barier społecznych. Począwszy od roku 1860 pod pojęciem: „władza – inteligencja – naród” ostatni człon rozumiany był jako „lud”. Dla lewicy zbędny i antynarodowy był człon pierwszy, dla prawicy – antynarodowa inteligencja. Po trzecie, pojęcie „nacji” stosowano do opisu i budowania imperium, aby zaznaczyć w nim istnienie skonsolidowanego (lub podlegającego konsolidacji) rdzenia, który bywa opisywany jako „nacja rosyjska wewnątrz imperium”. Możemy tu wskazać na ciągłość koncepcji „narodowości” i „nacji”. Tak zwany schemat ustrialowski rosyjskiej historii, sformułowany w ramach dyskursu narodowości, który położył podwaliny pod rosyjską narodową narrację historyczną, pozostaje w tej części bezspornym, nawet dla tak różnych historyków przełomu wieków, jak Wasilij Kluczewski i Dmitrij Iłowajski.

ПОНЯТИЕ «НАЦИЯ» В ПОСТСЕВАСТОПОЛЬСКОЙ РОССИИ

401

W ramach imperialnej koncepcji, pojęcie „narodu” i „nacji” były też używane w celu omówienia zagadnienia asymilacji. W końcu XIX i na początku XX w. określenie „narodowość”, zmieniając znaczenie, jest używane w odniesieniu do grup etnicznych, których rozwój, zmierzający do powstania politycznie niezależnych jednostek, z punktu widzenia rosyjskiego nacjonalizmu jest uważany za niepożądany. W tym okresie zagadnienie ujmowane jako: „Rosjanie w imperium” przybrało stopniowo retorykę typową dla nowoczesnego nacjonalizmu narodów imperialnych, obejmującą chęć zachowania uprzywilejowanej pozycji „nacji państwotwej” w imperium. Wreszcie pojęcie „nacja” (a później – „narodowość”, „nacjonalność”) było używane do określania relacji Rosji ze światem zewnętrznym. W XVIII w. i pierwszej połowie XIX w. przy użyciu pojęcia „nacji” można było wyrazić koncepcję Rosji jako potęgi państwowej, równej swoim europejskim partnerom. W celu artykulacji problemu wyzwolenia Rosji od dominujących zachodnich wpływów w pierwszej połowie XIX w. używano pojęcia „narodowości”. To uniezależnienie może być traktowane jako „proeuropejskie” i jednocześnie „antyeuropejskie”. Siergiej Uwarow, który wprowadził pojęcie „narodowość” do zastosowania politycznego, ściśle wiązał je z koncepcją „dojrzałości Rosji”, utwierdzenia prestiżu rosyjskiej kultury i prawa do selektywnego zapożyczania od Zachodu. Ale już od początku uważał, że należy mocno podkreślić orientację europejską i formułę „emancypacyjną w Europie”, w obawie interpretacji tych tematów w wojowniczym duchu antyeuropejskim. W taki sposób w latach 30. XIX w. ujawnił się jeden z kluczowych tematów rosyjskiego życia politycznego, który nieraz później powracał: chęć władzy do ścisłego określania zakresu zapożyczeń europejskich. Trwające aż roku 1870 preferowanie pojęcia „narodowość” przed pojęciem „nacja”, stało wobec zagadnienia stosunków Rosji z Europą i definicji przyjętego modelu struktury politycznej. Ale od końca 1860 r. pojęcia „nacji” i „nacjonalności” z powodzeniem służyły do wyrażenia, zarówno zachodniego jak i konsekwentnie antyzachodniego stanowiska w sensie cywilizacyjnym (Nikołaj Danilewski). W XIX w. przez cara Aleksandra I i Aleksandra II pojęcie „nacja” wykorzystywane było dla wyrażenia planów reform, które zostały zaprojektowane, aby zbliżyć Rosję z (wyimaginowaną) Europą z punktu widzenia systemu politycznego, jak i pod względem stopnia jedności narodowej. W czasach Mikołaja I „nacja” została zepchnięta na peryferie dyskursu, ponieważ jej znaczenie zostało uznane za politycznie szkodliwe i nieodpowiednie dla Rosji. Począwszy od Aleksandra III pojęcie „nacja” aktywnie było wykorzystywane przez rozmaitych zwolenników narodowych dla wyrażenia ich pomysłów. Kwestia niejednoznaczności pojęcia „nacja” w Rosji aktualna była w XX w. i jest nadal w wieku XXI. Pojęcie „nacja” stało się przedmiotem surowej cenzury w czasach radzieckich, synonimem niepewnego i czasem naiwnego rozwoju na przełomie okresu sowieckiego i postsowieckiego, zaciętych walk w okresie postsowieckim, których rozwój miał bardzo podobne scenariusze i intelektualne rozwiązania do opisanych w niniejszym artykule.

SANTRAUKA Aleksei MILLER, „Tautos” supratimas Posevastopolinėje Rusijoje Sąvoka „tauta” (нация) atsirado rusų kalboje Petro I valdymo laikais ir pirminę savo reikšmę išsaugojo iki paskutinių XIX a. dešimtmečių. Iš pradžių sąvoka turėjo daug reikšmių: valstybė, jos gyventojų visuma, bajorija. Taip pat nuo pačios pradžios su savoka buvo siejami ir etniniai elementai. Todėl esminė užduotis yra sudėlioti kokias reikšmes ši sąvoka turėjo vienu ar kitu laikotarpiu. Sąvoka „tautybė” (народность) pradėta naudoti 1820 m., kartu su sąvoka „tauta”(народ) yra vienas ir galimų vertimų iš prancūzų į rusų kalbą žodžio reiškiančio elitą. „Tautybė” buvo plati sąvoka 1830–1860 m. įjungta į Uvarovo trijų dalių rusiškumo sampratą, kur tautiškumo sąvoka buvo naudojama tikslinant „tautos” sąvoką. Sąvokos „tauta” kitimas Rusijoje tęsėsi ir XX a., tęsiasi ir XXI a. „Tautos” sąvoka buvo žiauriai cenzūruojama tarybiniu laikotarpiu, naiviai vartojama keičiantis santvarkoms iš tarybinio į po tarybinį periodą. Sąvokos intelektualinio vystymosi eiga yra pristatoma šiame straipsnyje.

402

АЛЕКСЕЙ МИЛЛЕР

РЭЗЮМЭ Аляксей МІЛЕР, Панятак «нацыя» ў постсевастопальскай Расеі Панятак нацыя зьявіўся ў расейскай мове ў пятроўскі пэрыяд, але захаваў статус новага і запазычанага ажно да апошніх дзесяцігоддзяў ХІХ ст. З самага пачатку паняцьце было шматзначным і абазначала дзяржаву, сукупнасьць яго падданых, дваранскую карпарацыю. Таксама з самага пачатку ў яго разуменьні прысутнічаў і этнічны матыў. Таму адно з ключавых пытаньняў – прапарцыйныя суадносіны ўсіх гэтых матываў у той ці іншы пэрыяд. Панятак народнасьць увайшоў у абарот у 1820-я гады, калі першапачаткова, аднолькава з народам, адным з варыянтаў перакладу паняцьця нацыя на расейскую мову з франкамоўнага дыскурсу адукаваных элітаў. Народнасьць мела шырокае хаджэньне ў пэрыяд 1830–1860-х гадоў, у многім дзякуючы ўключэньню гэтага панятку ва ўвараўскую трыяду, дзе народнасьць служыла ўжо інструмэнтам рэдагаваньня, але не перакладу паняцьця нацыя. Прыгоды панятку нацыя ў Расеі працягнуліся ў ХХ і працягваюцца ў ХХІ стагоддзі. Нацыя рабілася аб’ектам жорсткай цэнзуры ў савецкі час, неўпэўненага і, часам, наіўнага асваеньня на мяжы савецкага і постсавецкага пэрыядаў, бязьлітаснай барацьбы ў постсавецкі пэрыяд , разьвіцьцё якой у многім паўтарае сцэнары і інтэлектуальныя хады, што былі разгледжаныя ў гэтым артыкуле.

РЕЗЮМЕ Олексій МІЛЛЕР, Поняття «нації» в постсевастопольскій Росії Поняття нація з’явилося в російській мові в петровський період, але зберігало статус нового і запозиченого аж до останніх десятиліть XIX століття. З самого початку поняття було багатозначним, позначаючи державу, сукупність її підданих, дворянську корпорацію. Також з самого початку в його розумінні був присутній і етнічний мотив. Тому одне з ключових питань – пропорціональне співвідношення всіх цих мотивів у той чи інший період. Поняття народність увійшло в обіг в 1820-і роки, будучи спочатку, поряд з народом, одним з варіантів перекладу поняття нація на російську мову у франкомовному дискурсі освічених еліт. Народність широко вживалась в період 1830–1860-х років, багато в чому завдяки включенню цього поняття в уварівську тріаду, де народність служила вже інструментом редагування, а не перекладу поняття нація. Пригоди поняття нація в Росії продовжилися в ХХ і продовжуються в ХXI столітті. Нація ставала об’єктом жорсткої цензури в радянський час, невпевненого і, часом, наївного освоєння на рубежі радянського і пострадянського періодів, запеклої боротьби в пострадянський період, розвиток якої багато в чому повторює сценарії та інтелектуальні ходи, розглянуті в цій статті.

SUMMARY Alexey MILLER, The Term “Nation” in Russia after the post-Sevastopol Thaw The term “nation” first appeared in the Russian language at the turn of the 17th and 18th centuries, during the time of Peter the Great, and retained its status as a new and borrowed word until the last decades of the 19th century. From its inception, the term possessed many meanings including: the state, its subjects or the nobility. It addition, it was understood to contain an ethnic aspect. This is where a key question concerning the proportions of all these aspects in a particular historical period originates from. The term “peasantness” came into circulation in the 1820s, and was originally, along with the term “people”, one of the variants in translating the term “nation” from French into Russian in the discourse of the elite at the time. “Peasantness” had a wide area of application in the years

ПОНЯТИЕ «НАЦИЯ» В ПОСТСЕВАСТОПОЛЬСКОЙ РОССИИ

403

1830-1860, caused by its inclusion in Uvarov’s triad (“Orthodoxy-autocracy-people”), where the term functioned solely as a tool, and not as a translation of the concept-term “nation”. The adventures of the term “nation” continued into the 20th and 21st centuries. The term “nation” suffered strict censure during the Soviet period and was viciously fought over during the post-Soviet period, which in many aspects is quite similar to the question discussed in the following article.

Esencja Wschodu Pismo Spraw Wschodnich

Pokojowe relacje między narodami buduje się najskuteczniej na poziomie obywateli Jan Nowak-Jeziorański

www.new.org.pl

Przegląd Wschodni, t. XIII, z. 2 (50), s. 405–420, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

Wiktoria Śliwowska Warszawa

Zagadki syberyjskie ODNALEZIONY ORYGINAŁ SZTAMBUCHA CYPRIANA DUNIN-WĄSOWICZA Z LAT 1850–1857

RZYSŁANY W KOŃCU 2014 ROKU na mój adres mailowy list pana Macieja Plewińskiego z Krakowa o istnieniu szkicownika jego pra-pradziadka Cypriana Dunin-Wąsowicza był prawdziwą niespodzianką. Znaliśmy dotąd jedynie znajdujące się w Lublinie w Wojewódzkiej Bibliotece Łopacińskiego w materiałach Henryka Wiercieńskiego fotografie oraz kilka rysunków – na ogół marne – współwięźniów i współzesłańców z lat 1850–1857 rysowane przez Cypriana w warszawskiej Cytadeli i w Omsku. Spośród pięciu synów Piotra i Domicelli z Sypniewskich Wąsowiczów (nazwiska rodowego Dunin-Wąsowicz nikt z rodziny podówczas nie używał): Chryzologa, Cypriana, Euzebiusza, Protazego i Stanisława, trzej związali się z ruchem niepodległościowym i ponieśli za to konsekwencje. Czterdziestoletni Stanisław uczestniczył w powstaniu listopadowym i po klęsce znalazł się na emigracji we Francji; Euzebiusz, urodzony około 1824, działał w kółkach spiskowych w Królestwie Polskim oraz tzw. Organizacji 1848 r., udało mu się wszelako zbiec pod nazwiskiem Juliana Kalinowskiego początkowo do Galicji, a następnie w Poznańskie, skąd po wydaleniu znalazł się w Londynie, gdzie należał do Towarzystwa Demokratycznego Polskiego (w korespondencji podpisywał się „Julek”)1; o Cyprianie będzie mowa poniżej. Chryzolog, urodzony około 1814, był nadzorcą na stacji kolei Warszawsko-Wiedeńskiej Kłomnica pod Częstochową, zaś urodzony około 1817 Protazy – pisarzem sądu ziemskiego w m. Staszowie.

1 Archiwum Główne Akt Dawnych, dalej (AGAD), Stała Komisja Śledcza (dalej SKŚ), t. I/3467. Zob. M. T y r o w i c z, Towarzystwo Demokratyczne Polskie 1832–1863. Przywódcy i kadry członkowskie, Przewodnik bibliograficzny, Warszawa 1964, s. 72–78.

406

WIKTORIA ŚLIWOWSKA

Tyle o nich wiemy z zeznań Cypriana oraz Teofila Moszyńskiego, który korespondował z braćmi Wąsowiczami i w kraju i za granicą przebywającymi2. Cyprian Wąsowicz (1819–1857), urodzony w Kozienicach w guberni radomskiej, do dziewiątego roku życia pozostawał przy rodzicach w Łomży, gdzie jego ojciec był sędzią Trybunału. W latach 1830–1838 uczęszczał do miejscowej szkoły, po ukończeniu zaś ósmej klasy otrzymał stypendium skarbowe na Uniwersytet Petersburski. Po czterech latach studiów na Wydziale Prawa nadano mu stopień kandydata, a nie jak większości kolegów „rzeczywistego studenta”. Wrócił w roku 1842 do Warszawy, jednakże nie uzyskał posady związanej z kierunkiem studiów, lecz mianowano go nauczycielem gimnazjum w Suwałkach, wyjechał więc w Augustowskie. W roku 1845 przeniesiono go do Radomia na analogiczne stanowisko. Po trzech latach uzyskał zgodę na wyjazd do Warszawy, aby rozpocząć aplikację sądową. W 1849 r. został asesorem Wydziału Pierwszego Warszawskiego Sądu Powiatowego Policji Poprawczej. W lutym tegoż roku pojął za żonę Apolonię Pomianowską i zamieszkał z nią na ulicy Senatorskiej pod numerem 463. 5/17 marca 1850 r. pisał w zeznaniu, że dzieci nie mają, jednakże już w końcowym akapicie dalszego ciągu z 14/26 kwietnia wspomina, iż oczekują z żoną „dzieciątka”. Jeszcze będąc w Suwałkach spotkał pochodzącego z tych stron Romualda Świerzbieńskiego, który odwiedzał tutaj swych nauczycieli. Dwudziestopięcioletni podówczas Romek także studiował „na koszt skarbu” prawo, jednakże nie w Petersburgu, lecz na Uniwersytecie Moskiewskim i również otrzymał w 1845 r. stopień kandydata, a nie „rzeczywistego studenta”. Cieszył się opinią niezwykle zdolnego ucznia i studenta. Po powrocie przeszedł taką samą drogę awansów od aplikanta do asesora, tyle że od razu w Warszawie. Drugie spotkanie obu młodych prawników miało miejsce na warszawskiej ulicy. Świerzbieński był już wtedy nie tylko członkiem tzw. Organizacji 1848 r., ale należał do kierownictwa. Tajne towarzystwo, ażeby nie dawać powodu do podejrzeń, nie przyjęło ani nazwy ani statutu. Członkowie – konsekwentnie z nakazem – niszczyli wszelkie mogące wzbudzić podejrzenia papiery. Młodzież, skupiona wokół Edwarda Domaszewskiego, urzędnika Komisji Spraw Wewnętrznych i Duchownych, czytała zakazaną literaturę, dyskutowała o perspektywach odzyskania niepodległości. Ślady owej działalności spiskowej – wedle terminologii urzędowej

2 Wiosna Ludów w Królestwie Polskim, pod red. W.A. Djakowa, [S. Kieniewicza] i W. Śliwowskiej; tom ukazał się w polsko-rosyjskiej serii studiów i materiałów, Wrocław 1994, strony wg indeksu. O losach serii i pozamerytorycznej zmianie jej tytułu oraz opóźnieniach edycji ostatnich tomów zob. W. Ś l i w o w s k a, Dzieje Zielonej serii, [w:] Drogi Polaków do niepodległości, Kielce 2015, DiG (w druku).

SZTAMBUCH CYPRIANA DUNIN-WĄSOWICZA

407

– znajdujemy już w roku 1842, a potem w latach przedwiośnia 1845–18463. Nazwa, przyjęta w literaturze przedmiotu, znalazła się w tytule pierwszej pracy na ten temat pióra Anny Minkowskiej, która korzystała ze spalonych w czasie II Wojny Światowej materiałów Warszawskiej Komisji Śledczej urzędującej w Cytadeli4. Znajdujące się obecnie w Rosyjskim Państwowym Wojskowym Archiwum Historycznym (skrót rosyjski: RGWIA) w Moskwie dokumenty, przesyłane do centrali w kopiach, przekładach na rosyjski oraz często w oryginale, pozwoliły – dzięki inicjatywie Włodzimierza Djakowa i Marii Janion – opracować dziesięć tomów zawierających cenne studia i archiwalia poświęcone polskiemu ruchowi niepodległościowemu w pierwszej połowie XIX stulecia (ukazało się dotąd osiem, a dwa czekają na druk). Już w tych tomach znalazły się materiały dotyczące losów zesłanych „polskich buntowników”, jak ich powszechnie nazywano, np. „spisku omskiego” organizowanego przez wcielonych do wojska uczestników powstania listopadowego i innych. Zawarte w serii, a także w kilkunastu innych książkach wydawanych z reguły w PRL pod tytułami nie budzącymi zaniepokojenia cenzury5, skłoniły grupę pasjonatów do starania się po roku 1989 o granty, umożliwiające kwerendy nie tylko w archiwach centralnych, lecz i w prowincjonalnych. Przyniosło to liczne publikacje pamiętników, rozpraw, sporządzenie kartotek oraz słowników poświęconych Polskiemu Sybirowi w czasach przed i porozbiorowych. Wieści dochodzące z Europy, burzliwe wydarzenia Wiosny Ludów przynosiły nadzieje: może tym razem się uda? Może nie zakończy się tak, jak planowane w 1846 r. powstanie trójzaborowe, odwołane po tragicznych wypadkach w Galicji? Coraz liczniejsze tajne kółka łączyły się i związek rozrastał się, obejmując coraz szersze kręgi społeczeństwa, w tym także rzemieślników i duchownych. Po śmierci 1/13 marca 1848 r. zatrudnionego w Komisji Spraw Wewnętrznych i Duchownych wieloletniego działacza konspiracyjnego, Edwarda Domaszewskiego, kierownictwo związkiem przejął Henryk Krajewski (1824–1897), absolwent Temu okresowi poświęcony jest tom serii, przygotowywany jeszcze przez W.A. Djakowa, a obecnie opracowywany przez Mariusza Kulika jako przedostatni; ostatni, dziesiąty, dotyczy Towarzystwa Patriotycznego (pod red. Anny Brus). W edycji tej nie przestrzegano porządku chronologicznego, lecz praca uzależniona była od możliwości prowadzenia kwerend, zamawiania studiów i opracowania materiału źródłowego. 4 A. M i n k o w s k a, Organizacja spiskowa 1848 roku w Królestwie Polskim, Warszawa 1923. W obecnym Archiwum Głównym Akt Dawnych zachował się jedynie skorowidz KŚ, rejestrujący dla potrzeb śledztwa napływające materiały dotyczące przesłuchiwanych osób i zapadających w ich sprawach wyroki. 5 Dla przykładu podam kilka takich tytułów: Ludy dalekie a bliskie Antoniego Kuczyńskiego (1972); Polacy nad Bajkałem Henryka Skoka (1974), W.A. Djakowa i A. S. Nagajewa, Partyzantka Zaliwskiego i jej pogłosy (1832–1835) (1979); Między Kamieńcem i Archangielskiem Zygmunta Starorypińskiego i Konstantego Borowskiego w opr. S. Kieniewicza (1986) i inne. 3

408

WIKTORIA ŚLIWOWSKA

prawa na Uniwersytecie Moskiewskim, a wkrótce dołączył do niego kolega ze studiów Romuald Świerzbieński. Organizacja tajna istniejąca już w 1847 r. (a nie wykluczone, że nawet wcześniej) werbowała członków nie tylko w Warszawie, lecz także na prowincji; ogółem w latach 1848–1849 aresztowano 269 osób podejrzanych o udział w nieprawomyślnej działalności (tylu odnotowano w skorowidzu Komisji Śledczej). Rzecz jasna, część zwolniono „z braku wystarczających dowodów winy”. Wśród aresztowanych znaleźli się rzemieślnicy, których sądzono w tzw. „sprawie krawców” oraz grupa warszawskiego litografa Dionizego Paszkowskiego, a także członkowie tzw. spisku aptekarskiego, w którym działał m. in. Walerian Staniszewski (1822–1906), autor nader interesującego, napisanego po powrocie z zesłania, pamiętnika6. Niezwykłe grono tworzyły Entuzjastki7 z Anną Skimborowiczową (1808–1875) i, piszącą pod pseudonimem Gabriela, Narcyzą Żmichowską (1819–1879) na czele, gromadzące się w salonie Hipolita i Anny Skimborowiczów. Najwcześniej zatrzymano Paszkowskiego wraz z grupą rzemieślników, którzy ujawnili w śledztwie fakt istnienia tajnej organizacji, a zatem z miejsca przystąpiono do aresztowań pierwszych członków największego – po konarszczykach ze Stowarzyszenia Ludu Polskiego (1836–1839)8 – tajnego związku działającego nie tylko w zaborze rosyjskim. Najpoważniejszym ciosem okazało się pojawienie w Cytadeli Romualda Świerzbieńskiego, który z miejsca opisał szczegółowo działalność, którą sam organizował oraz wymienił nazwiska wszystkich swoich znajomych i osób przyjmowanych przezeń do spisku9. Relacjonował obszernie W. S t a n i s z e w s k i, Pamiętniki więźnia stanu i zesłańca, opr. W. Gałkowski i W. Śliwowska, przedmowa tejże, Warszawa 1994. 7 To właśnie one zachowały się w śledztwie najdzielniej, nie tylko odmawiając zeznań o swych kolegach, ale wygłaszając – jak N. Żmichowska – płomienne przemówienie w obronie prawa do walki o doro ojczyzny. 8 Konarszczykom poświęcono w „zielonej serii” 3 tomy: Stowarzyszenie Ludu Polskiego w Królestwie Polskim. Gustaw Ehrenberg i „świętokrzyżcy (1978), Stowarzyszenie Ludu Polskiego na Podolu, Wołyniu i w guberni kijowskiej. Szymon Konarski (2009), Stowarzyszenie Ludu Polskiego na Litwie i Białorusi. Szymon Konarski (2015). 9 R. Świerzbieński zeznawał od 5/17 marca do 14/26 kwietnia 1850 r. Jego „zasługi” dla śledczych były tak ogromne, że nie tylko nie poniósł żadnej odpowiedzialności za swoje czyny, ale otrzymał jeszcze nagrodę w postaci trzystu rubli stypendium na studia medyczne. Ostracyzm, z jakim się spotkał, zmusił go do opuszczenia kraju ojczystego, do którego wrócił dopiero wtedy, kiedy nikogo ze skompromitowanych przezeń kolegów nie było już na świecie. Pozostawił napisane w trzeciej osobie anonimowe wspomnienia pt. Sprzysiężenia pomiędzy rokiem 1839 i 1849. Ze wspomnień i opowiadań w roku 1853 opisane (Ossolineum, Dział Rękopisów, rkps 3024), w których starał się usprawiedliwić swoje postępowanie rzekomymi torturami, jakim został poddany, czemu przeczą daty jego relacji: z miejsca po aresztowaniu przystąpił do obszernych zeznań, o czym doskonale wiedzieli pozostali więźniowie (H. Krajewski usiłował nawet popełnić w Cytadeli samobójstwo). Przygotowane do druku dwa tomy owych wspomnień, w których do najciekawszych należy relacja 6

SZTAMBUCH CYPRIANA DUNIN-WĄSOWICZA

409

strukturę tajnego związku ustaloną przez Domaszewskiego (Kółko Naczelne, Kółka Główne oraz Kółka Wykonawcze), toczące się dyskusje, nie pominął także opracowanego przez Henryka Krajewskiego Wyznania wiary, które następnie obaj odtwarzali z pamięci, gdyż oryginał został świadomie po dyskusjach zniszczony. Obszernie charakteryzował siedem powiatowych oddziałów (rawski, łukowski, brzeziński i szadkowski, hrubieszowski, lubelski, płocki oraz radomski). Przy okazji tego ostatniego wspomniał także o przyjętym przez siebie, poznanym w Suwałkach, Cyprianie Wąsowiczu, którego starał się z powodzeniem skłonić, „aby któregokolwiek z obywateli zamieszkałych w guberni radomskiej do związku wprowadził”. Jednym z nich – acz nie jedynym – stał się „słynący ze swego patriotyzmu” Michał Modzelewski, któremu powierzono „sternictwo nad propagandą w powiecie radomskim”. Relacje Świerzbieńskiego spowodowały masowe aresztowania, w tym także Cypriana Wąsowicza, który początkowo usiłował wszystkiego się wypierać, przyciśnięty jednak do muru okazanymi mu kompromitującymi świadectwami Świerzbieńskiego i Modzelewskiego oświadczył gotowość do ujawnienia „prawdy”10. Po spisaniu tzw. generaliów, tj. danych o sobie i rodzinie, Wąsowicz rozwodzi się nad swoim charakterem, łagodnym i nieskłonnym do buntów, zwracając uwagę na „zgubne wydarzenia na Zachodzie”, które sprawiły, iż poddał się jak wszyscy dookoła „szaleństwom”, co znalazło wyraz zwłaszcza podczas spotkania ze Świerzbieńskim i następnie w agitowaniu Modzelewskiego, nad czym dłużej się zatrzymuje. Usiłował najwyraźniej w potoku słów przekonać członków Komisji Śledczej, że jego zaangażowanie w działalność tajnego związku było przypadkowe. „Zboczyłem z prostej drogi – powiada – co nie stanowiłoby żadnego niebezpieczeństwa, gdyby nie fatalne (rokowyje) wydarzenia 1848 r.” Gotów jest zatem ponieść należną mu – jak pisze – karę, a zarazem mając na uwadze narodziny swego dziecięcia prosi „o łaskę”, zapewniając, iż skrucha i świadomość winy „niewątpliwą poprawę przynieść może”11. Orzeczenie Komisji Śledczej z 19/31 lipca 1850 r. brzmiało: zaliczyć mu na poczet kary areszt śledczy i osadzić na trzy lata w twierdzy Zamość, a następnie roztoczyć nad nim dozór policyjny. Namiestnik Iwan Fiodorowicz Paskiewicz o studiach w Moskwie, nie zostały wydane w 1989 r., ponieważ wydawnictwa (w danym wypadku PIW) obawiały się strat finansowych w nowych rynkowych warunkach i rezygnowały ze wszystkich tego rodzaju publikacji. Opracowany maszynopis przekazałam do Suwałk w nadziei na jego druk (zawiera on także sporo informacji na temat Augustowskiego, m.in. krążących tam legend). Zob. W. Ś l i w o w s k a, Historyczne peregrynacje. Szkice z dziejów Polaków i Rosjan w XIX wieku, pod red. A. Brus, Warszawa 2012, IH PAN, s. 181–209. 10 Zeznanie C. Wąsowicza zachowało się jedynie w tłumaczeniu na język rosyjski; tekst opublikowano w cytowanym tomie Wiosna Ludów w Królestwie Polskim, s. 300–309. 11 Tamże, s. 309.

410

WIKTORIA ŚLIWOWSKA

decyzji tej nie zatwierdził i polecił 29 września/11 października 1851 r. oddać Cypriana Wąsowicza pod sąd wojskowy. Wyrokiem Audytoriatu Polowego, konfirmowanym przez cara 26 czerwca/9 lipca 1852 r., skazano go na ciężkie roboty (katorgę do dwóch lat)12. Brak jest informacji kiedy i w czyim – poza żandarmami – towarzystwie wyruszył w drogę na Syberię Zachodnią. Trafił do Omska. W czasie paroletniego pobytu w Cytadeli na skrawkach papieru szkicował Wąsowicz portrety współwięźniów. Najbardziej wykończony był portret franciszkanina, jednakże – wbrew późniejszemu obyczajowi opatrywania swych prac nazwiskami figurujących postaci – widniała tu jedynie data: Cytadela 1850. Kiedy powstały portrety kolegów ze związku, odbywających karę we Wschodniej Syberii – trudno orzec. Znaleźli się w szkicowniku także Polacy przebywający podówczas w guberni tobolskiej, której Omsk był stolicą, jak np. profesor historii powszechnej w Syberyjskim Korpusie Kadetów Hipolit Gąsiewski, lekarz wojskowy Maciej Łowicki, a także aptekarz z Krasnojarska z żoną i córką, o czym świadczy podarowana najwyraźniej podczas wizyty fotografia. Portretował też Dunin-Wąsowicz kolegów aresztowanych wcześniej, którzy odbyli już karę ciężkich robót w omskiej twierdzy, opisanej przez Fiodora Dostojewskiego w Zapiskach z domu umarłych. Szymon Tokarzewski, Aleksander Mirecki wyszli już na osiedlenie i – rzecz jasna – spotkali się z nowym, malarsko utalentowanych rodakiem. Sportretował on nie tylko Mireckiego, ale również jego żonę, córkę pułkownika Czujki, które to małżeństwo wywołało w gronie omskich Polaków wielki skandal: panowało wówczas wśród nich ogólne przekonanie, iż wiązanie się na trwałe z Sybiraczkami równa się zdradzie narodowej, bowiem zakłada konieczność wychowania dzieci w prawosławiu, co pociąga niechybnie asymilację całej rodziny. Dziwne, że Cyprian nie zainteresował się w ogóle cieszącym się dobrą opinią Józefem Bogusławskim13, który opuścił twierdzę razem z Aleksandrem Mireckim i Szymonem Tokarzewskim. Pozostaje wszakże największą zagadką, jak powstał portret Piotra Jacka Wysockiego, który od lat przebywał w Akatuju, gdzie utrzymywał się z wyrobu mydła z monogramem P.W. Pielgrzymowali do niego zesłańcy, AGAD, SKŚ, skorowidz, t. I/2914. F. Dostojewski wyróżnia w Zapiskach z martwego domu właśnie Bogusławskiego, w przeciwieństwie do Mireckiego i Tokarzewskiego, którym zarzuca wyniosłość i separowanie się od reszty więźniów. Józef Bogusławski opublikował w roku 1896 na łamach „Nowej Reformy” swoje Wspomnienia Sybiraka, które po dziś dzień zastanawiają, gdyż pokrywają się w znacznym stopniu z Siedmioma latami katorgi Szymona Tokarzewskiego (1821–1890) opublikowanymi po raz pierwszy pośmiertnie w roku 1907 (2 wydanie, bez skreśleń cenzury, wyszło w 1918), na co pierwsza zwróciła uwagę Zofia Bobowicz-Potocka („Przegląd Humanistyczny” 1975, nr 8). Zob. na ten temat obszerną relację w: W. Ś l i w o w s k a, Ucieczki z Sybiru (Warszawa 2005; przekład na język rosyjski: Pobiegi iz Sibiri, Sankt-Peterburg 2014). 12

SZTAMBUCH CYPRIANA DUNIN-WĄSOWICZA

411

wątpliwe jednak, by mógł doń dotrzeć ktoś z Omska, chyba że w chwili, gdy wyruszył do kraju – z Czyty, w której „patriarcha” podobno mieszkał pod koniec wieloletniego zesłania – na mocy manifestu koronacyjnego Aleksandra II z 1856 r., przynoszącego amnestię większości przestępców politycznych, zarówno polskim jak i rosyjskim (np. dekabrystom). Wracając jednakowoż do omskiego okresu życia Cypriana Dunin-Wąsowicza wspomnieć należy, iż w lipcu 1853 r. udały się w drogę na Syberię Zachodnią dwie dzielne niewiasty: żona także skazanego za udział w Organizacji 1848 r. Konstantego Ruszkowskiego, Izabela ze Zbigniewskich oraz Apolonia z Pomianowskich Wąsowiczowa. Po drodze w guberni permskiej wstąpiły w leżącej na trakcie głównym miejscowości Osa do księdza Ignacego Szukalskiego (1810–1883), także aresztowanego „za przynależność do tajnej organizacji, mającej na celu odbudowanie niepodległej Polski i wprowadzenie w niej rządów demokratyczno-republikańskich”14, czym wzbudziły podejrzenia miejscowych władz. U księdza w Osie przeprowadzono rewizję, skonfiskowano „podejrzane” papiery i przeniesiono go do miejscowości Czerdyń w tejże guberni, gdzie znacznie trudniej było do niego trafić „po drodze”. Oboje Ruszkowskich Wąsowicz także sportretował. Nic jednak nie wiemy o ich życiu w Omsku. Jest rzeczą niewątpliwą, że podobnie jak inne małżeństwa polskie na Syberii – Tomasza i Teresy Bułhaków w Tomsku, Adolfa i Antonilli Roszkowskich w Irkucku i inne – które prowadziły dom otwarty, opiekowały się chorymi rodakami, urządzały wspólne święta religijne (Boże Narodzenie i Wielkanoc) i narodowe (3 maja, rocznicę powstania listopadowego, śmierci Szymona Konarskiego i inne) , Wąsowiczowie nie pozostawali w tyle. Czy była w Omsku „polska ulica”, jak w Irkucku? „Dom polski”, jak w Zabajkale u popularnego doktora Antoniego Beaupré? Czy istniała polska biblioteka, jak w Tobolsku i Irkucku? Książki z Tobolska powinny były tu docierać, jednakże nic konkretnego na ten temat nie potrafimy powiedzieć. Wszyscy Polacy – zesłańcy i przybyli tu dobrowolnie w poszukiwaniu zajęcia – znali się. Świadczą o tym portrety nauczyciela historii powszechnej Hipolita Gąsiewskiego w Syberyjskim Korpusie Kadetów i doktora wojskowego Macieja Łowickiego (1816–1900), którego liczące wiele tysięcy stron rękopisy w październiku 1840 r. wpadły w ręce wileńskich śledczych, on sam zaś wcielony został karnie do wojska, a także wizerunek Gotarda Sobańskiego, powstańca listopadowego, opętanego manią prześladowczą, którego własny służący w roku 1852 zamordował i obrabował w Jałutorowsku w guberni tobolskiej. Musieli u nich bywać także koledzy z Organizacji 1848 r. i pobytu w Cytadeli, jak Kajetan Chomiczewski (1823–po 1862), Józef Gałecki (1825–1900), Wojciech Grabowski (1823–1776), Józef 14 AGAD, SKŚ, t. I/1837, 3074; zob. także P. K u b i c k i, Bojownicy kapłani za sprawę Kościoła i Ojczyzny, Sandomierz 1933–1940, cz. 1, t. III, s. 562.

412

WIKTORIA ŚLIWOWSKA

Opieński (1823–1889) i parokrotnie rysowany Aleksander Preiss (1823–1901). Rysowników musiało być nota bene co najmniej dwóch, jednakże pozostaje to kolejną zagadką: kto rysował dwie wersje mogiły Cypriana Dunin-Wąsowicza, który zmarł w Omsku tuż przed wyjazdem do kraju 17 listopada 1857 r., osierocając żonę i dzieci (portret jednej z córek zachował się w sztambuchu)? I tego też nie wiemy. Apolonia z Pomianowskich Dunin-Wąsowiczowa (1833–1914) uzyskała po jakimś czasie zgodę na opuszczenie z dziećmi Omska. W roku 1858 była już w kraju i pod koniec życia zamieszkała w Lublinie. Tutaj wyszła po raz wtóry za mąż za skazanego na piętnaście lat katorgi w kopalniach ściegieńszczyka Felicjana Karpińskiego (1820–po 1906), który odbywał karę za Bajkałem; przeniesiony na osiedlenie ostatnie lata spędził w Czycie, skąd w 1857 r. wrócił do Królestwa i osiadł w Lublinie. Szkicownik jako cenną pamiątkę Apolonia zabrała oczywiście ze sobą. Kiedy i kto nadał mu formę albumu – typowego sztambucha, do którego weszły wiersze i rysunki, a także oczywiście rysunki i portrety – i to pozostaje niewiadome. W Lublinie spotkał się z nią uczestnik powstania styczniowego i zesłaniec Henryk Wiercieński (1843–1923)15, który nazywa ją niezmiennie Pauliną (może było to jej drugie imię?). Opowiadała mu podobno, że gdy Wąsowicz umarł na Syberii, nawet wyżsi urzędnicy wzięli udział w pogrzebie, a pułkownikowa Łepkowska, rodem Rosjanka, wyraziła się [...], „że do grobu Wąsowicza ludzie schodzić się powinni jak do świętego”16.

Dwudziestoletni Wiercieński walczył pod Marianem Langiewiczem, 26 lutego 1863 r. dostał się do niewoli; początkową karę śmierci zamieniono mu na zamieszkanie na Syberii. Karę odbywał w okręgu krasnojarskim, od 1866 r. w Krasnojarsku, następnie w Jenisejsku; korzystając z kolejnej amnestii w styczniu 1869 r. powrócił do kraju. Nic przeto dziwnego, że z takim zainteresowaniem Materiały do biografii Henryka Wiercieńskiego, zgromadzone podczas wieloletnich kwerend w archiwach rosyjskich i na podstawie polskiej literatury przedmiotu znajdują się w kartotece zesłańców postyczniowych w Instytucie Historii PAN. Tamże obszerny biogram pióra Andrzeja Kapronia z Lublina, autora rozprawy doktorskiej o H. Wiercieńskim i pracy o nim, wydanej w Szczecinie w 2009 r. Pierwszy o Wiercieńskim-Sybiraku pisał Michał Janik (Dzieje Polaków na Syberii, Kraków 1928, reprint 1991, strony wg indeksu). Pamiętniki H. Wiercieńskiego ukazały się drukiem w opracowaniu Andrzeja Zajączkowskiego (Lublin 1973). Obejmują jedynie relacje dotyczące XIX w. na podstawie zarówno druków jak i znajdującego się w rękach edytora rękopisu wspomnień. W tekście pojawia się wiele opustek zaznaczanych [...], jednakże tylko raz uzasadniono, iż wynika to „ze względów cenzuralnych”. Lekturę utrudnia brak indeksu; zapomniano też o spisie ilustracji. W 1973 r. rękopisy i listy były w posiadaniu Krystyny z Wiercieńskich Zajączkowskiej i innych członków rodziny. 16 M. J a n i k, Dzieje Polaków na Syberii, op.cit., s. 143. 15

SZTAMBUCH CYPRIANA DUNIN-WĄSOWICZA

413

spotykał się w Lublinie z tą, która była żoną dwóch „katorżników”: Cypriana Wąsowicza i Felicjana Karpińskiego, a co więcej, sama też poznała smak Sybiru oraz budzącej grozę drogi nań tam i z powrotem. Słuchał jej opowieści, oglądał i fotografował to, co w tym czasie mu pokazywała, a także notował relacje zesłańcze obojga: Apolonii-Pauliny z Omska i Felicjana z Syberii Wschodniej. Całości swych notatek nadał tytuł „Nasi poprzednicy zesłani za panowania Mikołaja I [...], panującego od r. 1825 [do] 1855, kopie z portretów robionych przez Cypr[iana] Wąsowicza w Omsku przeważnie podczas powrotu do kraju”. Na marginesie odnotował: oryginały w rękach rodziny Wąsowicza. Materiały zgromadzone przez Wiercieńskiego składają się z dwóch części także przezeń zatytułowanych: 1. „Wiadomości o niektórych wygnańcach na Syberii w latach 1849–1858 wzięte z opowiadań piszącemu niniejsze W.P. Pauliny z Pomianowskiech primo voto Wąsowiczowej, secundo voto Karpińskiej, zamieszkałej w latach ostatnich życia w Lublinie”. Zanotował tu Wiercieński na kilku kartkach mało czytelne dziś spisy nazwisk i dane o osobach, m. in. o Krajewskim, Wąsowiczu, sprawie księdza Ściegiennego itp. 2. „Album pp. Karpińskich, robiony w Omsku w roku 1857 przez pana Cypriana Dunina-Wąsowicza”17; następnie Wiercieński sporządza spis 35 pozycji albumu, „ze sprawy Krajewskiego – 7”. „A zatem – pisze w liście prof. Eugeniusz Niebelski18, który był łaskaw sprawdzić moje dane z 1997 r., kiedy przygotowywałam słownik biograficzny pt. Zesłańcy polscy w Imperium Rosyjskim w pierwszej połowie XIX wieku (DiG 1998) – Wąsowiczowa przekazała więcej, aniżeli do dziś zostało”. Znajduje się tutaj 25 reprodukcji (niektóre bardzo słabe, nazbyt jasne, wyblakłe, opatrzone imionami i nazwiskami), 6 oryginalnych rysunków ołówkiem, w dobrym stanie, w tym 2 niedokończone portreciki kobiet przekreślone i niepodpisane oraz 4 doskonałe fotografie (A. Krajewskiego, S. Tokarzewskiego, S. Zwierzyńskiego i H. Skórzewskiego – te są także na reprodukcjach). Mamy tu także rysunek grobu księdza Sierocińskiego ze „spisku omskiego” i dużą oryginalną podkolorowaną fotografię z napisem: Aptekarz w Krasnojarsku z żoną i córką. Zachowany został również wycinek z prasy o pogrzebie zmarłej 15 lipca 1914 r. Apolonii z Pomianowskich 1o voto Wąsowiczowej, 2o voto Karpińskiej, zamieszkałej w Lublinie przy ulicy Zamojskiej 10. Sześć wspomnianych rysunków skopiował z całą pewnością sam Wiercieński, na co wskazują zarówno zamieszczone w pamiętniku podpisane przezeń ryciny: Tu po raz pierwszy pojawia się podwójne nazwisko: Dunin-Wąsowicz. Cała korespondencja z prof. Niebelskim, któremu składam gorące podziękowanie za pomoc w momencie, kiedy nie miałam możności pojechać sama do Lublina, pozostaje w naszym archiwum, przekazywanym stopniowo do Archiwum Polskiej Akademii Nauk w Pałacu Staszica w Warszawie.

414

WIKTORIA ŚLIWOWSKA

„Podróż na uniwersytet w Kijowie” (po s. 128), „Włościanie spod Krasnojarska, 1866” (po s. 288), jak i parokrotne opisy wykonywanych prac zarobkowych, mianowicie, lekcje rysunku udzielane żonom miejscowych urzędników oraz malowanie tego, co tylko zamówiono, od restaurowania ikon, po upiększanie rozmaitych przedmiotów i malowanie portretów19. Dziwne, iż wykonał tylko sześć kopii zdając się na w większości marne fotografie. Wszystkie te materiały znajdują się dziś w zespole 1878, w papierach Henryka Wiercieńskiego w Wojewódzkiej Bibliotece Łopacińskiego w Lublinie. Brak jednak jakichkolwiek danych o tym, kiedy i przez kogo zostały tam przekazane. Wśród reprodukcji, które w 1997 r. otrzymałam i które po części zamieszczone zostały w moim słowniku, a po części pozostały w mym posiadaniu, znalazły się jeszcze doskonałe fotografie Gustawa Ehrenberga, Aleksandra Preissa, Cypriana Dunin-Wąsowicza oraz pięknego portretu jego żony. Czy nadal figurują w albumie, do którego na szczęście wklejono wszystko, co zachowało się i nie może już zniknąć, jak to bywa, kiedy nieuczciwi użytkownicy mają do czynienia z luźnymi karteluszkami i szkicami. Aby zakończyć tę wyliczankę, warto jeszcze porównać wszystkie kopie wizerunków przechowywane w Bibliotece Łopacińskiego, z zawartością oryginalnego sztambucha. W obecnym albumie sporządzonym z zasobów H. Wiercieńskiego nie ma – poza brakującymi od dawna rysunkami i wierszami oraz piękną stroną tytułową, otwierającą sztambuch – czternastu20 portretów. Wreszcie ostatnia zagadka: widniejące na części szkiców w sztambuchu numery: duże, wyraźne, jakby stemplowane mechanicznie od 1 do 45, jednakże z brakami. Kto i dlaczego je stawiał? Czemu numeracja jest niepełna: brak dwudziestu numerów 2, 6, 7, 9, 14, 20, 21, 27–39. Nienumerowanych szkiców jest tyleż plus dwa niepodpisane wizerunki kobiece (w zasobie Wiercińskiego te ostatnie są przekreślone na krzyż). Trudno przypuścić, że wszystkie te wątpliwości rozwikłamy, tak jak udało się zidentyfikować spotkanego w Cytadeli, zwanej podówczas Aleksandrowską, franciszkanina: okazał się nim Gabriel Wąsicki z klasztoru oo. franciszkanów w Górze Kalwarii, zadenuncjowany przez niejakiego Leona Krzywańskiego jako H. W i e r c i e ń s k i, Pamiętniki, op. cit., s. 331 i inne. 1. Ksiądz franciszkanin, rysowany w Cytadeli w 1850 r.; 2. Kajetan Chomiczewski, Omsk 1856; 3. główka Cypriana Dunin-Wąsowicza, rysowana w Cytadeli w 1850 r. i jego autoportret sprzed aresztowania (był w 1997 r., zachowałam fotografię); 4. Gustaw Ehrenberg, bez daty, był w 1997 r.?; 5. Napoleon Górski po śmierci; 6. Wojciech Grochowski, Omsk, 9 luty 1857 r.; 7. starzec Horodecki; 8. Katarzyna z Czujków Mirecka, żona Aleksandra; 9. Mirecki Aleksander; 10. Ruszkowski Konstanty; 12. Leon Rzeczniowski; 13. Gotard Sobański, zamordowany w 1852 r.; 14. Fotografia portretu Apolonii z Pomianowskich Wąsowiczowej sprzed podróży a Syberię, której nie ma także w sztambuchu. Dodajmy, że wizerunek Łowickiego podpisany został mylnie Lewicki. 19

SZTAMBUCH CYPRIANA DUNIN-WĄSOWICZA

415

uczestniczący w „nieprawomyślnych rozmowach politycznych” i po kilkoletnim pobycie w więzieniu przeniesiony do klasztoru bernardynów w Przyrowie21. O drugim duchownym, kapucynie, o. Alojzym, wiemy jeszcze mniej poza napisem łacińskim widniejącym na portrecie: P[ater] Aloysius Capucinus olim Capellanus militaris, die 28 February 1855 in Syberia Occidentalis. – O[jciec] Alojzy, kapucyn, dawniej kapelan wojskowy, dnia 28 lutego 1855 w Syberii Zachodniej. Jak dotąd nie udało nam się odnaleźć żadnego o. Alojzego, kapucyna, przebywającego w którejś z miejscowości Syberii Zachodniej22. Biografie osób sportretowanych przez Cypriana Dunin-Wąsowicza będą im towarzyszyć w przygotowywanym obecnie do druku sztambuchu. Być może pewne szczegóły uda się wyjaśnić w Omsku dzięki współpracy z tamtejszą badaczką, Swietlaną Muliną... Nie od rzeczy będzie na zakończenie przyjrzeć się trudnym losom szkicownika i temu, jak i kiedy trafił do historyków. Oryginał Apolonia Wąsowiczowa-Karpińska przekazała córce Jadwidze z Wąsowiczów Plewińskiej. W II RP znajdował się nadal w ręku rodziny zamieszkałej w Warszawie. Jak się uchował podczas bombardowań 1939 r., okupacji i powstania warszawskiego, jak trafił do Krakowa – czekamy na relację obecnych właścicieli Wojciecha i Macieja Plewińskich. Nazwisko Cypriana Dunina-Wąsowicza pojawia się po raz pierwszy w monografii Michała Janika23, który musiał mieć w ręku rękopis wspomnień Henryka Wiercieńskiego, jako że w jego opublikowanym pamiętniku (zob. przypis 15) niniejszej relacji nie znajdujemy: Henryk Wierciński [sic] pisze w swoich wspomnieniach, że Cyprian Wąsowicz i jego żona, a towarzyszka wygnania Paulina [sic] 1o voto Wąsowiczowa, 2o voto Karpińska, napisali pamiętniki, które żona po śmierci męża na Syberii przewiozła do kraju. W 1863 roku zakopano je w obawie rewizji. Ponieważ zakopywacz umarł nie ujawniwszy miejsca, pamiętniki przepadły. Wąsowiczowa jest bohaterką powieści pod nazwą Z czeluści piekielnych (Kraków 1894), której akcja rozgrywa się na Sachalinie, gdzie Wąsowiczowa faktycznie nigdy nie była.

Po Henryku Wiercieńskim bodajże pierwszym, który dotarł do szkicownika, był znany historyk Janusz Iwaszkiewicz (1879–1944), uczeń Szymona Aske AGAD, SKŚ, I/2515; do spr. Schematyzmy. Ordo divini 1848–1853. Ks. Edmund Nowak w artykule Rys dziejów duszpasterstwa wojskowego katolickiego w Rosji (1832–1914) wymienia dwóch Alojzych, kapelanów wojskowych: A. Popiela, trynitarza i A. Ambrożewicza, dominikanina oraz jednego kapucyna Juwenalisa Jaźwickiego (inf. Jana Trynkowskiego). 23 M. J a n i k, Dzieje Polaków na Syberii, op. cit., s. 142–143. Reprint opatrzony posłowiem Antoniego Kuczyńskiego i Zbigniewa Wójcika (Bilioteka Zesłańca, 1991) przynosi charakterystykę życia i twórczości Michała Janika oraz zarys jego bibliografii. 21

416

WIKTORIA ŚLIWOWSKA

nazego, profesor Uniwersytetu Wileńskiego, aresztowany 5 sierpnia 1944 r. i rozstrzelany przez gestapo na Alei Szucha24. W napisanym przezeń życiorysie Tomasza Bułhaka opublikowanym w roku 1937 w III tomie Polskiego słownika biograficznego bibliografię poprzedza następująca informacja: „Wizerunek jego [Bułhaka] ołówkowy z czasów pierwszego pobytu na Syberii w zbiorach p. Janiny [sic] z Wąsowiczów Plewińskiej w Warszawie” 25. W II RP w latach 1935–1937 ukazały się cztery tomy PSB, firmowane przez Polską Akademię Umiejętności; kolejny był przygotowywany i miał się ukazać w 1939 r. Wybuch II wojny światowej i okupacja sprawiły, iż nastąpiła przerwa. Tom piąty nosił podwójną datę 1939/1946, a kolejny szósty – ciągle jako wydawnictwo Polskiej Akademii Umiejętności – 1948. W zamieszczonym w piątym tomie PSB życiorysie Stefana Dobrycza pióra Marii Dembowskiej, a w tomie szóstym Gustawa Ehrenberga autorstwa Zofii Niesiołowskiej-Rothertowej, brak informacji o szkicowniku Cypriana Dunin-Wąsowicza, toteż nie wiemy, czy autorki o nim nie wiedziały czy też zmienił właściciela. Kolejna przerwa nastąpiła w latach stalinowskich i dopiero przemiany październikowe pozwoliły na powrót do łask Polskiego słownika biograficznego: tom VII ukazał się z datą 1948/1958, a wydawcą została nowopowstała Polska Akademia Nauk. Wspominam o tych znanych sprawach, ponieważ dotyczą także dziejów omawianego szkicownika. W życiorysach autorstwa Zofii Ciechanowskiej (Aleksandra Krajewskiego, t. XV, 1970), Bolesława Łopuszańskiego (Macieja Łowickiego t. XVIII, 1973; Napoleona Nowickiego t. XXIII, 1978;), Jana W. Chojny (Rzeczniowski Leon Józefat, t. XXXIV, 1993) także brak informacji o szkicowniku oryginalnym i o papierach Wiercieńskiego. Rzecz dziwna, że przygotowując biogram ks. Jana Henryka Sierocińskiego do PSB (t. XXXVII, 1997), a także słownik biograficzny (1998), w którym wykorzystałam liczne fotografie Henryka Wiercieńskiego z Biblioteki Łopacińskiego, nie dostrzegłam ryciny przedstawiającej omską mogiłę księdza unickiego, zamordowanego w majestacie prawa pod pałkami. Do czasu spopularyzowania dageroptypów i fotografii podobizny zesłańców należały do rzadkości, często rysowano je z pamięci, tak jak sobie bohaterów wyobrażano (przykładem mogą służyć np. popularne w XIX stuleciu wizerunki Waleriana Łukasińskiego i Szymona Konarskiego). Władze zakazywały zresztą fotografowania „przestępców politycznych” i przesyłania ich podobizn rodzinom, do czego na ogół nie stosowano się, omijając cenzurę pocztową. Szkicownik Cypriana Dunin-Wąsowicza rysowany i kopiowany był z myślą o tym, by nie zapominać o ofiarach walki o niepodległość ojczyzny. Nie wszyscy Zob. Polski słownik biograficzny (dalej PSB), t. X, 1962–1964, s. 183–184 (biogram pióra Leonida Żytkowicza). 25 PSB, t. III, Kraków 1937, s.130.

SZTAMBUCH CYPRIANA DUNIN-WĄSOWICZA

417

z nich trafią przecież nawet po jej odzyskaniu do PSB i internetu. Omski zesłaniec nie miał, rzecz jasna, takich możliwości, jak Mikołaj Bestużew, twórca portretów dekabrystów, które posiada dziś Muzeum Prywatnych Kolekcji w Moskwie, powstałe z inicjatywy ich ostatniego właściciela, Ilji Samojłowicza Zilbersztejna26. Wszelako cel, jaki im obu – Mikołajowi Bestużewowi i Cyprianowi Dunin-Wąsowiczowi – przyświecał, był taki sam: zachować pamięć o tych, którym te same władze jej odmawiały. Sztambuch ten przygotowujemy do wydania i mamy nadzieję, że wspólnymi siłami uda się go w roku 2015 wydać drukiem...

PRZEGLĄD WSCHODNI

Ilja Samojłowicz Zilbersztejn (1905–1988), uczony, historyk sztuki, jeden z twórców wydawnictwa „Litieraturnoje nasledstwo”, kolekcjoner, autor biografii Nikołaja Biestużewa, a także licznych publikacji.

418

WIKTORIA ŚLIWOWSKA

SANTRAUKA Wiktoria ŚLIWOWSKA, Sibiro myslės Surastas 1850–1857 m. Cyprian Dunin-Wąsowicz albumo originalas Autorė rašo apie neseniai surasto Cyprian Dunin-Wąsowicz eskizų albumą (1819–1857). C. Dunin-Wąsowicz buvo vadinamos 1848 m. Organizacijos nariu. Gyvendamas Rusijos valdomose teritorijose lenkų jaunimas susibūrė Organizacijoje kuriai vadovavo Edward Domaszewski, dirbantis Vidaus ir dvasinių reikalų komisijoje, Jie skaitė uždraustą literatūrą, diskutavo apie galimybes Lenkijai atgauti nepriklausomybę. C. Dunin-Wąsowicz kartu su kitais organizacijos nariais, greitai buvo areštuotas rusų valdžios ir laikomas Varšuvos citadelėje. 1851 m. jį teisė karinis teismas, kuris nuteisė jį sunkiesiems darbams (du metai katorgos) Omske. Per dvejus metus trukusį sulaikymą Varšuvos citadelėje ant popieriaus skiaučių piešė kitų sulaikytųjų portretus. Labiausiai išbaigtas portretas buvo prancūzo, ant kurio yra tik vienas įrašas: Citadelė 1850, vėlesnių savo darbų autorius nedatavo. Kada buvo sukurti portretai kitų kalinių, atliekančių bausmę Rytų Sibire, sunku nustatyti. Eskizų albume atsirado ir Tobolsko srityje gyvenusių lenkų piešiniai. C. Dunin-Wąsowicz piešė ir ankščiau suimtuosius, kurie jau buvo baigę sunkiuosius darbus Omsko tvirtovėje. Autorė domėjosi sunkiu piešinių albumo likimu ir kaip jis pateko istorikams į rankas. Apolonia Wąsowiczowa-Karpińska orginalą perdavė dukrai Jadwygai iš Wąsowiczy Plewińskie. Tarpukario Lenkijoje albumas priklausė Varšuvoje gyvenančiai šeimai. Kaip išsilaikė per 1939 m. bombardavimus, okupaciją ir Varšuvos sukilimą, kaip pateko į Krokuvą, laukiame žinių iš dabartinių savininkų Wojciech i Maciej Plewiński.

РЭЗЮМЭ Вікторыя СЬЛІВОЎСКА, Сыбірскія загадкі. Знойдзены арыгінал альбома з эскізамі Цыпрыяна Дунін-Вансовіча 1850–1857 гг. Аўтарка піша аб лёсе нядаўна знойдзенага альбома для эскізаў Цыпрыяна Вансовіча (1819–1857). Ён быў сябрам так званай Арганізацыі 1848 года. Польская моладзь, якая жыла на землях, што пасьля падзелаў Рэчы Паспалітай адышлі да Расеі, сабралася вакол Эдварда Дамашэўскага, чыноўніка Камісіі ўнутраных і духоўных справаў, чытала забароненую літаратуру, дыскутавала аб пэрспэктывах аднаўлёньня незалежнасьці Польшчы. Хутка Цыпрыян Вансовіч разам зь іншымі сябрамі быў арыштаваны расейскімі ўладамі і зьняволены ў варшаўскай Цытадэлі. У 1851 годзе Цыпрыяна Вансовіча аддалі пад вайсковы суд, дзе вынесеным прысудам яго накіравалі на цяжкія працы (катарга на 2 гады). Ён трапіў у Омск. Падчас некалькігадовага знаходжаньня ў варшаўскай Цытадэлі, на абрыўках паперы Вансовіч рабіў эскізы партрэтаў вязьняў. Найбольш завершаным быў партрэт францішканіна, аднак насуперак сваёй пазьнейшай традыцыі пазначаць працы прозьвішчамі асобаў, што на іх выяўлены – тут стаяла толькі дата: Цытадэль 1850. Калі зьявіліся партрэты калегаў па гуртку, якія адбывалі пакараньне ва Ўсходняй Сыбіры, сказаць цяжка. Знайшліся ў альбоме для эскізаў таксама палякі, што знаходзіліся ў той час у Табольскай губэрні. Дунін-Вансовіч рабіў таксама партрэты арыштаваных раней калегаў, што ўжо адбылі катаргу ў омскай крэпасьці. Аўтарка разглядае цяжкі лёс альбома, а таксама і тое, як і калі ён трапіў да гісторыкаў. Арыгінал Апалёнія Вансавічова-Карпіньска перадала дачцэ Ядвізе з Вансовічаў Плявінскай. У ІІ Рэчы Паспалітай ён па-ранейшаму знаходзіўся ў руках сям’і, што жыла ў Варшаве. Але як ён захаваўся падчас бамбардаваньняў 1939 году, акупацыі і Варшаўскага паўстаньня, як трапіў да Кракава – усё яшчэ чакаем паведамленьняў ад цяперашніх уладальнікаў Войцеха і Мацея Плявіньскіх.

SZTAMBUCH CYPRIANA DUNIN-WĄSOWICZA

419

РЕЗЮМЕ Вікторія СЛІВОВСЬКА, Сибірські загадки. Знайдено оригінальний альбом Ципріана Дунін-Вонсовіча з 1850–1857 років Автор пише про долю знайденого нещодавно альбому Ципріана Дунін-Вонсовіча (1819–1857). Він був членом так званої «Організації 1848 року». Польська молодь, котра жила під гнітом Росії, була зосереджена навколо організації Едварда Домашевського, чиновника Комісії Внутрішніх і Духовних справ, читала заборонену літературу, обговорювала перспективи незалежності Польщі. Незабаром Ципріан Вонсовіч з іншими членами організації був заарештований російською владою, а потім відбував покарання у Варшавській цитаделі. У 1851 році Ципріан Вонсовіч на вирок військового суду був засуджений до каторжних робіт (протягом двох років). Його відправлено до Омська. Під час кількалітнього перебування у Варшавській цитаделі на клаптиках паперу Ципріан Вонсовіч малював портрети ув’язнених. У найбільш завершеному стані був портрет францисканців, але – на відміну від більш пізнішої традиції надавання своїм працям імен персонажів, котрі з’являлися на роботах – була тут тільки дата: Цитаделя 1850 р. Коли ж були написані портрети колег із організації, які відбували покарання у Східному Сибіру – важко сказати. Були також в альбомі поляки, котрі проживали в тобольській губернії. Дунін-Вонсовіч зображує також колег, заарештованих раніше, які вже відбули каторгу в Омській фортеці. Автор розглядає також важку долю етюдника, і те як і коли він потрапив до істориків. Оригінал Аполлонія Вонсовіч-Карпінська передала своїй дочці Ядвізі з Вонсовічів Плевінських. В часи Другої Речі Посполитої він перебував ще в руках сім’ї, що жила у Варшаві. Як він зберігся під час бомбардування 1939 р., окупації і Варшавського повстання, як потрапив до Кракова – чекаємо на відомості від теперішніх власників та Войцєха та Мацея Плевінських.

РЕЗЮМЕ Виктория СЛИВОВСКА, Сибирские загадки. Найдено оригинал альбом Циприана Дунин-Вонсовича 1850–1857 гг. Автор пишет о судьбе найденного недавно альбома Циприана Вонсовича (1819–1857). Он был членом так называемой «Организации 1848 года». Польская молодёжь проживающая под оккупацией России, сосредоточенная вокруг организации Эдварда Домашевского, чиновник Комиссии внутренних и духовных дел, читала запрещенную литературу, обсуждала перспективы независимости Польши. Вскоре Циприан Вонсович с другими членами организации был арестован российскими властями, а затем их удерживали в Варшавской цитадели. В 1851 году Циприан Вонсович подпал под военный суд и был приговорен к каторжным работам (каторга в течение двух лет). Его выслали в Омск. Во время двулетнего пребывания в Варшавской цитадели на клочках бумаги Вонсович рисовал портреты заключенных. Наиболее законченным был портрет францисканцев, но – в отличие от более позднего обычая подписывать имена персонажей – здесь видна только дата: Цитадель 1850 г. Когда он писал портреты коллег из организации, отбывающих наказание в Восточной Сибири, трудно сказать. В альбоме были также поляки, проживающие в тобольской губернии. Дунин-Вонсович изображал также коллег, арестованных ранее, которые уже отбыли срок каторги в Омской крепости. Автор присматривается трудной судьбе этюдник и тому, как и когда он попал к историкам. Оригинал Аполлония Вонсович – Карпинска передала своей дочери Ядвиге из Вонсовичей Плевинских. Во Второй Речи Посполитой он пребывал еще в руках семьи, живущей в Варшаве. Как он сохранился во время бомбардировки 1939 г., оккупации и Варшавского восстания, как попал в Краков – ждем информации от текущих владельцев и Войцеха и Мацея Плевинских.

420

WIKTORIA ŚLIWOWSKA

SUMMARY Wiktoria ŚLIWOWSKA, Syberian Mystery: The Original Recovered Album of Cyprian Dunin-Wąsowicz (1850–1857) The author writes about the fate of Cyprian Wąsowicz’s (1819–1857) recently recovered sketchbook. He was a member of the so-called “Organizacja 1848 roku” (Organization of the Year 1848). This was an organization of Polish youth living in the Russian occupied partition of Poland, concentrated around Edward Domaszewski, an official of the Interior and Religious Affairs Commission. They read forbidden literature and discussed the prospective of regaining Poland’s independence. Cyprian Wąsowicz was arrested along with other members by the Russian authorities and held in the Warsaw Citadel. In 1851, Cyprian Wąsowicz was put before a military judge and sentenced to hard labour for a period of up to two years. He ended up in Omsk. He stayed in the Warsaw Citadel for a few years and during this time he sketched portraits of his fellow prisoners on scraps of paper. His most accomplished portrait was of a Franciscan monk, and despite the fact he would later add the names of his subjects to his works, this one only contains the date: Citadel 1850. It is difficult to tell when his later portrait sketches, in Eastern Siberia, were completed. The sketchbook also contains portraits of Poles then living in the Tobolsk guberniya. Wąsowicz also drew portraits of colleagues that had been arrested earlier and had already completed their sentences of hard labour in the Omsk Fortress. The author also examines the curious fortunes of the sketchbook and how it came into the hands of historians. The original was handed down by Apolonia Wąsowiczowa-Karpińska to her daughter Jadwiga Plewińska. During the Second Polish Republic, it remained in the hands of family residing in Warsaw. We are still waiting for the current owners, Wojciech and Maciej Plewiński, to explain how the sketchbook managed to survive the bombing of Warsaw in 1939, the Nazi occupation, the Warsaw Uprising and how it ended up in Krakow.

Przegląd Wschodni, t. XIII, z. 2 (50), s. 421–448, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

Леонід Зашкільняк Львів

«ВІДНАЙДЕННЯ УКРАЇНИ» Уявлення українських інтелектуальних еліт ХІХ–початку ХХ століття про місце і роль України в Європі

СТОРІЯ ЗАВЖДИ СПРЯМОВАНА на погляд у минуле із сучасності. Як це неодноразово відзначалося фаховими істориками, минуле важливе для нині сущих передусім для відповіді на питання «хто ми?» і «де ми?». На початку ХХІ ст. ті самі запитання ставлять представники практично всіх країн і народів для з’ясування своєї ідентичності. Кожна спільнота – національна, державна, регіональна – прагне знати свою «біографію» і тому намагається її творити з антропоморфної позиції власного «я». Не випадково видатний французький історик Фернан Бродель (1902–1985) в одній зі своїх останніх і незавершених праць Іденттичність Франції на перше місце поставив завдання «визначити місце французів у їхньому власному існуванні». А далі зазначив, що «ідентичність» – це завжди опанування самого себе, тому що «нація може існувати лише за рахунок нескінченних пошуків у сенсі логічної еволюції, непохитного опору іншим, ототожнення себе з найкращим, суттєвим в собі, послідовного упізнання себе у знакових образах, паролях, відомих утаємниченим»1. Посилання на Ф. Броделя та його працю, написану ще у 80-х роках ХХ ст. потрібно в даному місці, щоб перейти до окреслення запитання «хто такі

Ф. Б р о д е л ь, Ідентичність Франції. Книга 1: Простір та історія. Переклад С. Глухової, Київ 2013, с. 8, 13. 1

422

ЛЕОНІД ЗАШКІЛЬНЯК

українці?» і додати до нього запитання, поставлене ще на початку ХХ ст. видатним українським істориком Михайлом Грушевським (1866–1934) в титулі його праці Хто такі українці і чого вони хочуть (Київ 1917). З того часу написані сотні, а може й тисячі праць з відповідями на ці запитання, утворилась і розвивається незалежна Українська держава. Але «тіні» минулого у вигляді старих міфів і стереотипів все ще не дають спокою деяким політикам сусідніх з Україною держав, а також продовжують функціонувати у свідомості окремих особистостей і груп населення й навіть штучно підсилюються ворожою по відношенню до України пропагандою. І хоча багато проблем виникнення УкраІл. 1. Михайло Грушевський їни та українців сьогодні вже достатньо з’ясовані, то все ж залишається ще багато роботи для істориків щодо приведення нагромаджених історичних знань у відповідність із сучасним станом історичної науки. Внаслідок гострої політичної і міжнародної кризи в Україні у 2014–2015 роках увага до цієї частини Центрально-Східної Європи серед міжнародної громадськості значно зросла. Донині написано багато монографій, нарисів і статей з історії України (не будемо тут подавати бібліографію, її можна знайти в сучасних виданнях синтезів з історії України і просто в Інтернеті), авторами яких є українські та зарубіжні вчені (назвемо тільки окремі прізвища сучасних авторів узагальнюючих робіт – Н. Яковенко, Я. Грицака, Я. Ісаєвича, П. Магочія, Д. Бовуа, Е. Вілсона, Л. Вулфа, Т. Снайдера тощо). У сучасній історіографії вже розглядались і аналізувались питання формування українського народу і нації, національного руху та створення незалежної державності. Проте найбільш нервовими і вразливими надалі залишаються питання особливостей формування української ідеї та її втілення у реальність. У цьому нарисі ми спробуємо прослідкувати головні етапи формування «ідеї України» в період модернізації європейських держав у ХІХ–на початку ХХ ст. Важливо зазначити, що йдеться не про процеси «виникнення» українського етносу чи нації, а про особливості формування уявлень про Україну та українців та їх трансформації у вказаний період, які в науковому обігу називають «відродженням» або пригадуванням чогось давнього і призабутого. Тому у заголовку нарису вжито метафоричний вираз

УЯВЛЕННЯ УКРАЇНСЬКИХ ІНТЕЛЕКТУАЛЬНИХ ЕЛІТ

423

«віднайдення» України, який, на нашу думку, відбиває основні інтелектуальні процеси вказаного періоду. У національних рухах поневолених народів Центральної та Східної Європи відбилися значні відмінності їх історичної долі: народи з давніми і великодержавними традиціями апелювали до свого славного «державного» минулого в надії його відбудувати (німці, чехи, поляки, угорці), у той час як народи із «призабутою» державною традицією покликалися на незгасимий «народний дух» і прагнули відновлення самостійної державності, спираючись на «пригадування минулого» (українці, словаки, хорвати, серби та ін.). Важливим елементом «відродження» національних і державницьких устремлінь народів у Центральній та Східній Європі стала ідея «слов’янського відродження», що визріла в середовищі ідеологів поневолених слов’янських народів, насамперед Балкан, де вони відчували наслідки поневолення турками-османами, а згодом і Центральної Європі, де від середньовіччя поширювалась експансія німецьких держав. У ХІХ ст. народи континенту увійшли під впливом просвітницьких ідей, які сприяли поширенню раціонального мислення і відходу від середньовічної схоластики в трактуванні всіх головних питань буття і свідомості, людини і суспільного устрою. У зв’язку з цим, «пробудження» освічених представників європейських народів відбувалося за подібним сценарієм, вдало підміченим відомим чеським істориком М. Грохом (стадії А, B i C)2: спочатку інтерес освічених верств до мови, тоді – до історії, а згодом – до політичної самостійності; іншими словами – це був процес політичної мобілізації мас під національну ідеологію (Я. Грицак). За таким сценарієм відбувалося й українське «відродження» в розділених українських землях. Щодо його періодизації, то в українській історіографії існує приблизний консенсус: перша «культурницька» стадія («збирання спадщини») охоплює кінець XVIII – першу половину ХІХ ст., друга «організаційна» (створення культурних та організаційних структур національного руху) – включає другу половину ХІХ ст., а третя («політична») – творення політичних програм і організацій, постановку політичних вимог аж до незалежної самостійної державності – з кінця ХІХ ст. і до революційних подій 1918–1921 рр.3 Ще одна важлива вступна заувага. Коли йдеться про формування націй і національних ідеологій, то не можна обійти величезний обсяг наукової 2 Див.: М. Х р о х, От национальных движений к полностью сформировавшейся нации: процесс строительства наций в Европе, [w:] Нации и национализм. Б. Андерсон, О. Бауэр. М. Хрох и др., Москва 2002, с. 121–146. 3 І. Р а й к і в с ь к и й, Ідея української національної єдності в громадському житті Галичини ХІХ століття, Івано-Франківськ 2012, с. 144–180 і наст. Цей же автор подає нарис дискусій навколо питання періодизації українського «відродження» (або націотворення).

424

ЛЕОНІД ЗАШКІЛЬНЯК

літератури зі «студій націй і націоналізму». Серед багатьох поширених нині поглядів на національне питання в цілому найбільш популярними залишаються його «модерністські» інтерпретації, до яких і ми пристаємо. Немає можливості і потреби в цьому місці докладніше обґрунтовувати модерністський підхід до націоналізму4. Незважаючи на різні підходи, більшість дослідників сходяться на думці, що нації (модерні) є етнополітичними утвореннями, а їх формування відбувалось двома шляхами – «зверху» (владні еліти) і «знизу» (культурні еліти). Українська нація формувалась другим шляхом, оскільки український народ (етнос) упродовж тривалого часу був бездержавним і входив до різних державних організмів. Тому слушно підкреслюють дослідники, що українська нація творилась насамперед як «етнічна нація», тобто на підставі переважно суб’єктивних культурницьких чинників. «Основну роботу у витворенні цієї нової культурної цілості [етнічної нації – Л.З.] виконали інтелектуали (історики, літератори, лінгвісти). – пишуть В. Лісовий і О. Проценко. – Завдання полягало в тому, щоб об’єднати колишні більш-менш культурно споріднені (а часто культурно та антропологічно віддалені) етноси, замінивши попередню етнічну (наприклад, родоплемінну) ідентичність новою ідентичністю»5. В такому плані ми і збираємось коротко розглянути формування та еволюцію уявлень українських інтелектуальних еліт на місце і роль України на континенті. У більшості випадків українські освічені кола ранньомодерної та початків модерної доби (ХVII–XIX ст.) у намаганнях самовизначитись звертали увагу переважно на «свій» регіон – Східну або Центрально-Східну Європу за сучасними географічними координатами. Як стверджує сучасна українська дослідниця Ірина Колесник, уявлення про Україну та її місце в регіоні остаточно сформувались в добу пізнього Модерну наприкінці ХІХ – початку ХХ ст., і з цим цілком можна погодитись6. Проте, уявлення про географічні обриси території України та простір розселення русинів-українців не виникли з нічого, вони почали формуватися, за визначенням Наталі Яковенко, як «конкурс пропозицій» на «священну батьківщину» між кінцем ХVI та

Щоб не обтяжувати читача, наведемо тільки декілька важливих позицій з цієї тематики в українському варіанті: Г. К а с ь я н о в, Теорії нації і націоналізму, Київ 1999, 352 с.; Націоналізм. Антологія. Упорядники О. Проценко, В. Лісовий, Київ 2000, 872 с.; J. H r y c a k, Historia Ukrainy 1772–1999: Narodziny nowoczesnego narodu. Przełożyła K. Kotyńska, Lublin 2000, 342 s. 5 Націоналізм. Антологія. Упорядники О. Проценко, В. Лісовий, с. 25–26. 6 Див.: І.І. К о л е с н и к, Ментальне картографування та професія історика: між раціональним і уявленим, «Український історичний журнал», Київ 2012, № 5, с. 149–156. 4

УЯВЛЕННЯ УКРАЇНСЬКИХ ІНТЕЛЕКТУАЛЬНИХ ЕЛІТ

425

кінцем XVII ст.7 А кінець ХVIII і перша половина ХІХ ст. стали в цьому відношенні переломним часом. Ідеї Просвітництва і Романтизму змусили освічену публіку звернути увагу на культурну природу суспільної взаємодії, спричинили винайдення «народного, національного духу» і, як наслідок, етнокультурної спільноти – «народу-нації». З коротко окресленою ідейною ситуацією періоду європейського Романтизму першої половини ХІХ ст. пов’язані також спроби українських інтелектуалів – вчених, літераторів і політиків – знайти відповіді на питання про історичну роль своїх народів / націй серед інших народів континенту і окреслити уявний простір «народної батьківщини». В українському варіанті тогочасної інтелектуальної еліти не можна не побачити специфіки. Як і в інших європейських країнах вона була представлена шляхтою і аристократією8. Так було принаймні до 30-х років ХІХ ст., коли внаслідок глибоких ідейних та соціальних змін прийшли до голосу представники різночинних соціальних груп, які сформували нову верству людей розумової праці – інтелігенцію, що була ближчою до нижчих верств тогочасного суспільства і конструювала версію майбутнього демократичнішого соціуму на засадах, проголошених Великою французькою революцією кінця ХVIII ст. Тому період з 1815 до 1848 рр. у літературі здебільшого окреслюють як боротьбу «старого режиму з новим», «поступу з реакцією», і, як наслідок, появу численних нових демократичніших ідеологій – від лібералізму і націоналізму до соціалізму і фемінізму включно9. Уявлення про простір Східної Європи і, передусім, простір формування української модерної нації, відбивали сконструйовані знання про географічне розташування України та українців серед інших народів континенту, закорінені в ментальних мапах. Ментальне картографування (mental mapping) сьогодні стало важливою дослідницькою дисципліною, що поєднує здобутки історії, психології, біології, географії, соціології та інших наук Н. Я к о в е н к о, Вибір імені versus вибір шляху (назви українських територій між кінцем XVI – кінцем XVII ст.), [у:] Міжкультурний діалог. Том 1: Ідентичність, Київ 2009, с. 57–96. 8 Див. докл.: З. К о г у т, Коріння ідентичності. Студії з ранньомодерної та модерної історії України, Київ 2004, с. 27–29. 9 Література з цієї проблематики дуже розлога. Пошлемося лише на кілька важливих для нас праць: R.R. P a l m e r, J. C o l t o n, L. K r a m e r, A History of the Modern World, Boston etc, McGraw-Hill Higher Education 2002, p. 427–474; А.Г. Б о л е б р у х, Нариси з історії громадської самосвідомості (суспільна думка України та Росії ХІ–ХІХ ст.), Дніпропетровськ 2008; З. К о г у т, Коріння ідентичності. Студії з ранньомодерної та модерної історії України, Київ 2004, с. 27–102; В.В. К р а в ч е н к о, Нариси з української історіографії епохи національного відродження (друга половина XVIII–середина ХІХ ст.), Харків 1996; М.І. М а р ч е н к о, Українська історіографія (з давніх часів до середини ХІХ ст.), Київ 1959; Д.І. Д о р о ш е н к о, Огляд української історіографії. Державна школа: Історія. Політологія. Право, Київ 1996 та ін. 7

426

ЛЕОНІД ЗАШКІЛЬНЯК

у вивченні індивідуальної і колективної свідомості, зокрема, уявлень членів спільноти про навколишній простір10. Воно дозволяє прослідкувати структуру уявлюваних просторів окремих людей та спільнот різних часів, зумовлену усталеними або навіяними традиціями просторової культурної або пізнавальної орієнтації. Вихідні позиції перших українських інтелектуалів кінця ХVIII і початку ХІХ ст., які за спонукою Просвітництва і Романтизму «відкрили» для себе новий «русько-козацький» народ, спиралися на призабуту літературу XVI–XVIII ст. і ще більш давню, щойно впроваджувану на той час до обігу літописну традицію давнього князівського періоду Русі. Фактично все розпочалося з публікації у 1798 р. поеми-травесті Івана Котляревського Енеїда. Подальша історія українського «національного відродження» добре описана в численній літературі і підручниках. Тому надалі візьмемо за підставу твори декількох провідних українських інтелектуалів першої половини ХІХ ст., вплив яких на формування української національної ідеї та її поширення в масах був безсумнівний. Насамперед слід відзначити особливість соціального становища і самосвідомості української еліти першої половини ХІХ ст. На середину ХVIII ст. українська еліта – аристократія і шляхта – мала за собою тривалий і складний період еволюції. Його етапи визначалися перебуванням українських земель в складі тих чи інших держав: від Давньої Русі-України з її князівськими і боярськими родами українсько-руська середньовічна еліта пройшла тривалий шлях асиміляції у Великому князівстві Литовському, Королівстві Польському і Речі Посполитій, а тоді в Російській імперії та імперії Габсбургів. Переломним періодом відбудови нової української еліти стала Козацька революція ХVII ст., що витворила з козацької верхівки і частини шляхти упривілейовану суспільну групу, котра постійно апелювала до традиційних «козацьких привілеїв» Гетьманщини. Проте російські імператори, а передусім Пьотр І і Єкатєріна ІІ, здійснили заходи з метою Література щодо ментального картографування є достатньо розлогою. У цьому місці подаємо лише деякі публікації, що послужили підставою для написання цієї праці. Географ Р.М. Доунз і психолог Д. Стеа визначають ментальну картографію як «абстрактне поняття, що охоплює ті ментальні і духовні здібності, котрі дають нам можливість збирати, впорядковувати, зберігати, викликати з пам’яті і переробляти інформацію про навколишній простір». Тобто, ментальна карта – це «створене людиною зображення частини навколишнього простору [...] Вона відбиває світ так, як його собі уявляє людина і може не бути вірною. Спотворення дійсно дуже ймовірні» (Ф.Б. Ш е н к, Ментальные карты: конструирование географического пространства в Европе от эпохи просвещения до наших дней, «Новое литературное обозрение», Москва 2001, № 6 (52), с. 42–61; див. також: Х. М ю л л е р, Составление ментальних карт: метод генерации и структурирования, Москва 2007).

УЯВЛЕННЯ УКРАЇНСЬКИХ ІНТЕЛЕКТУАЛЬНИХ ЕЛІТ

427

ліквідації Гетьманщини і Запоріжжя й інтеграції української аристократії та шляхти в російський імперський істеблішмент. Результатом всіх цих складних процесів стало виникнення своєрідної дихотомічної самосвідомості української еліти, яка коливалася між участю у творенні російської імперії і збереженням традиційних автономічних рис України-Малоросії в її складі. Ця свідомість отримала назву «малоросійської» ідентичності11. Парадокс ситуації, на думку Я. Грицака, полягав у тому, що «малоросійська» еліта допомагала московським правителям будувати російський історичний міф, переносячи назву «Русь» на Московщину, яка розширювала свої кордони за рахунок українських земель та інших сусідніх народів. Базою для таких конструкцій служило, зокрема, русько-польське протистояння на ґрунті релігії: православ’я – католицизм і соціальних стосунків – козаки-селяни – шляхта і аристократія. «Малоросійське» дворянство і чиновники мали всі підстави вважати Російську імперією «своєю» і вірно їй служити12. Водночас, ще у ХVIII ст. козацько-шляхетська еліта розпочала творення українського історичного міфу, який виокремлював український/малоросійський історичний процес з великоросійського, апелюючи як до давньоруської старовини, так і до козацької України. У низці козацьких літописів та компілятивних історичних творів XVIII ст. (Г. Граб’янки, С. Величка, П. Симоновського, С. Лукомського, В. Рубана, О. Рігельмана та ін.) минуле України, що виступала під різними назвами (Мала Русь, Малоросія, Південна Русь, Україна тощо), представлялася як історія одного народу «козацько-руського»13. Цей міф, сформульований наприкінці XVIII ст., вчинив значний вплив на українське освічене суспільство. В його основу було покладено козацьку автономістську, героїчно-патріотичну модель історії України, в якій зроблено наголос на військових подвигах та особливих правах і вольностях козацтва й створеної ним держави при одночасному підкресленні політичної лояльності до російського престолу14. Це, на думку сучасного дослідника З. Когута, свідчило про стійку «малоросійську свідомість» української еліти вже від середини XVIII ст.15 До 30-х років ХІХ ст. «малоросійський патріотизм», зважаючи на нагромаджений розлогий історичний й етнографічний матеріал, фактично вичерпав себе, а україн Див.: З. К о г у т, Коріння ідентичності, с. 89–92 та ін. J. H r y c a k, Historia Ukrainy 1772–1999: Narodziny nowoczesnego narodu, с. 69–70. 13 Див.: М.І. М а р ч е н к о, Українська історіографія (з давніх часів до середини ХІХ ст.), с. 63–92. 14 В.В. К р а в ч е н к о, Нариси з української історіографії епохи національного відродження (друга половина XVIII–середина ХІХ ст.), с. 70. 15 З. К о г у т, Коріння ідентичності, с. 93. 11

428

ЛЕОНІД ЗАШКІЛЬНЯК

ська аристократія і шляхта виявилася інтегрованою у російський імперський державний і культурний механізм. Просторові уявлення цього перехідного періоду, яким стала перша половина ХІХ ст., найповніше відображено у найпопулярнішій анонімній праці Історія Русів, авторство якої приписували архієпископу Г. Кониському. Вона постала наприкінці XVIII–початку ХІХ ст. в середовищі патріотично налаштованої української шляхти і відбивала дихотомію «малоросійської ідентичності», описуючи вигадану «особливу» історію України, але в рамках історії «загальноросійської»16. Тим не менше, Іл. 2. Книга «Історія Русів» у виданні в тогочасних умовах Історія Русів по1846 р. давала картину історичного розвитку України або «південно-руських» земель від найдавніших часів до другої половини XVIII ст. не як території, а як окремого народу («нації») і держави, була політичним маніфестом, який обґрунтовував право русько-українського народу на самостійну історію, а, значить, і державність. Твір був надзвичайно популярним серед шляхти колишньої Гетьманщини: у 20-х роках ХІХ ст. він циркулював в рукописах, а німецький мандрівник Йоганн Ґеорґ Коль, який відвідав «Малоросію» у 1841 р., спостеріг популярність Історії Русів, рукопис якої був майже в кожному маєтку, та відзначав, що вона написана в дуже антиросійському та опозиційному (щодо політичного устрою російської імперії) тоні і ніколи не буде опублікована17. Вже у «передмові» анонімний автор цього твору пропонує певну історико-географічну візію для розуміння того, що називають «Малою Руссю» або «Малоросією» (у нього це тотожні терміни18). Насамперед він звинувачує 16 Історія Русів як пам’ятка української історіографії та самосвідомості еліти набула популярності вже у 20-і роки ХІХ ст., поширюючись у рукописних варіантах, але вперше була надрукована 1846 р. у Москві знаним славістом О. Бодянським. З того часу її дослідженню було присвячено величезну кількість спеціальних праць і публіцистики, але авторство залишається під питанням. 17 З. К о г у т, Коріння ідентичності, с. 73. 18 Про походження цих термінів існує розлога наукова і публіцистична література, зокрема див.: З. К о г у т, Коріння ідентичності, с. 85–89; С. Ш е л у х и н, Україна – назва нашої

УЯВЛЕННЯ УКРАЇНСЬКИХ ІНТЕЛЕКТУАЛЬНИХ ЕЛІТ

429

«істориків Польських та Литовських», котрі всупереч документам і традиції «затьмарювали всіляко великі подвиги народу Руського», «затаювали, наближаючи якомога народ сей до рабського стану й нікчемства»19. Але «народ Руський», на його думку, мав давню і славну історію зі своїми «князями Руськими», «гетьманами», «городами» і «землями». Виводячи «русів» від «народу слов’янського» з міфологічним предком «Славеном» – нащадком Яфетовим і наводячи фантастичні версії їх походження та взаємин з іншими давніми етносами, автор локалізував слов’янський народ «Русів» або «Русняків» і землю «Русь» від Дунаю і Чорного моря на півдні до Двини, Стиру і Березини на півночі; західний кордон русів він не називав, а східний визначав річками «Дінцем і Сівою» (Сіверський Донець). Щоправда зауважував, що невдовзі землі Русі поділилися на «Червону Русь» і «Білу Русь», а також на князівства на чолі з Київським20. Татарська «неволя» змінила географічний простір Східної Європи: частина князівств була об’єднана з Московським князівством у XV–XVI ст. і отримала назву «Царства Російського», а «Червона і Біла Русі вкупі названі тоді Малою Росією». Доля цих останніх була особливою, бо її князівські роди «сховалися» на півночі у Великому князівстві Литовському, яке й визволило Малу Русь від татар й запровадило там «права і звичаї руські»21. Малоросія надала багато військових та інших послуг Великому князівству Литовському й згодом з’єдналася з Королівством Польським «як рівний з рівним і вільний з вільним». Таким чином, історико-географічна візія автора «Історії Русів» ґрунтувалася на переконанні про давню і традиційну самостійність «малоруських земель» з їх станово-демократичними правами і привілеями. Водночас він відзначав, що «полуднева» (чомусь!? Очевидно з погляду Петербурга?) частина Малоросії – Галичина – зазнала драматичнішої історії, переходячи з рук до рук від угорського до польського королів, аж поки польський король Казимир ІІІ не заволодів нею, що важливо, не на правах воєнного завоювання, а успадкування маєтку польських королів, котрі побралися з галицькими руськими княжнами. Більше того, польський король, як стверджує автор, визволив Галичину від «інших володарів і претендентів», дарувавши галицькому рицарству всі його традиційні права22. Далі в Історії Русів викладено події співжиття русів, поляків та литовців як рівних народів в складі Речі Посполитої. При цьому наголос зроблено землі з найдавніших часів, Прага 1936; В. С і ч и н с ь к и й, Назва України, Аугсбург 1948; Є. Н а к о н е ч н и й, Украдене ім’я: Чому русини стали українцями, Львів 2001. 19 Історія Русів. Український переклад Івана Драча, Київ 1991, с. 34–35. 20 Там само, с. 38–39. 21 Там само, с. 41. 22 Там само, с. 44–45.

430

ЛЕОНІД ЗАШКІЛЬНЯК

на видатному вкладі «Русів» з їх «гетьманами» у боротьбу з сусідами Речі Посполитої – Тевтонами, Османами, Татарами, Волохами, Москвою та ін. А головною силою «Русів» було «козацьке військо», або рицарський стан, що існував на Русі з «незапам’ятних часів» і виводився від «скіфів» і «козар» (хозар). (Тут ми бачимо поєднання впливів сарматської ідеології і козацької спадщини). Укладач Історії Русів чітко розмежував Польщу, Литву, Татарію (Крим), Молдавію, Волощину і Росію, як країни і держави, з якими русичі-українці мали постійні торговельні, культурні чи воєнні взаємини. Разом з тим, він постійно вживав також історичні назви земель – Волинь, Галичина, Полісся, Бессарабія, Червона і Біла Русь, Кубань, Померанія тощо, але не ототожнював географічної території з етнічним складом населення. Для нього ланцюг Русь–Мала Русь–Малоросія – це назви одного народу, представленого його князівськими родами, рицарством, православним духовенством і «поспольством» (селянами і міщанами). Всіляко ідеалізуючи козацтво, фантазуючи щодо його численних героїчних подвигів, автор (автори?) Історії Русів презентував найбільш повну картину тогочасних уявлень української еліти про географічне розташування України та її сусідів у вигаданому ним же «Білоцерківському універсалі» Богдана Хмельницького 1648 р. У ньому він вживає новий термін «Україна Малоросійська по обох сторонах ріки Дніпра», розшифровуючи його територіальні рамки. Варто навести цілу цитату з цього твору: ...Істинні і прадавні землі і провінції Сарматські, альбо Козацькі, наші Руські, од Подоля, Волиня і Волох посполу і аж до самого Вільня і Смоленська, довгі і обширні границі свої імущії, а саме: землю Київську, Галицьку, Львівську, Холмську, Белзьку, Подільську, Волинську, Перемишлівську, Мстиславську, Вітебську, Полоцьку23.

Не менш промовисто свідчив про інтенції автора Історії Русів, а значить і патріотичної української еліти, знов таки вигаданий автором «Зборівський трактат» від 7 вересня 1649 р. У ньому йшлося нібито про таке: Народ Руський з усіма його областями, містами, селами і всякою до них народною і національною приналежністю увільняється, визволяється і вилучається від усіх домагань та долеглостей Польських і Литовських на віки вічні, яко з віків вільний, самостійний і не завойований, а лише за самими добровільними угодами і пактами до єдності Польської і Литовської приналежний24.

Там само, с. 111. Там само, с. 138.

УЯВЛЕННЯ УКРАЇНСЬКИХ ІНТЕЛЕКТУАЛЬНИХ ЕЛІТ

431

Отже, уявлення про географічний простір, поширені серед української еліти в першій половині ХІХ ст., мали яскраво виражений патріотичний характер і відображували прагнення відокремити українські/малоросійські землі насамперед від Польщі, Туреччини і Криму, нав’язуючи до Київської Русі, але більшою мірою – до Гетьманщини. Проросійське, переважно монархічно-релігійне спрямування цих уявлень пояснювалося участю козацької старшини і шляхти в будівництві великоросійської державності і культури. Проте «демократичний» характер суспільного життя «Русів» з давніх давен залишався «візитною карткою» малоросійської еліти, протиставленням як Москві, так Варшаві й Стамбулу. Таким чином, Історія Русів значною мірою відбивала уявлення української шляхти і козацької верхівки ХVІІІ ст. і початку ХІХ ст. Проте, в першій половині ХІХ ст. було досягнуто значних успіхів у вивченні етнографії, фольклору та історії особливого українського («руського», «малоруського») народу, територія розселення якого була окреслена двома «державними» чинниками – Київською Руссю і Козаччиною. Але постала потреба окреслити головні риси цього населення-народу. Етнографічні студії першої половини ХІХ ст. поширили уявлення про відмінність його народної мови і культури від великоросійських та польських. Етнографічні і мовознавчі дослідження братів Якова і Олександра Марковичів, Д. Бантиш-Каменського, О. Бодянського, І. Срезневського, М. Маркевича і багатьох інших дали змогу російському літераторові М. Полєвому 1830 р. у рецензії на книжку Д. Бантиш-Каменського Історія Малої Росії висловити думку про самостійність українського історичного процесу на підставі виокремлення національних особливостей українського народу25. Для поширення цієї ідеї були підготовлені сприятливі умови працями численних романтиків. Водночас термін «Малоросія» почав втрачати свою привабливість і все частіше замінявся терміном «Україна» з метою відокремити Росію від Малоросії і показати самостійний характер малоросійського/українського народу та його минулого. Але й надалі національна назва і самоназва народу залишалася неусталеною; паралельно вживалися терміни «Україна», «Малоросія», «Південна Русь», «Південно-Західна Росія» та інші. Демократизація освічених верств і нові романтичні віяння вивели на історичну арену нове покоління українських культурних діячів, яке черпало натхнення не стільки у давніх козацьких міфах, скільки в етнокультурній спільноті, що складалася з населення, яке розмовляло однією мовою, мало спільні культурні традиції та історичну пам’ять. Це покоління, 25 В.В. К р а в ч е н к о, Нариси з української історіографії епохи національного відродження (друга половина XVIII–середина ХІХ ст.), с. 254–255.

432

ЛЕОНІД ЗАШКІЛЬНЯК

представлене іменами Михайла Максимовича, Миколи Костомарова, Пантелеймона Куліша, Тараса Шевченка та багатьох інших культурних діячів, спромоглося в середині і другій половині ХІХ ст. сформувати ідею нової української національної ідентичності з опорою на «простий народ» – передусім селянство і міщан. Вони перейняли від малоросійської аристократії і шляхти естафету формування нового бачення української нації (народу), яка би включала в себе майнові верстви, духовенство, селянство, міщан, інтелігенцію. Однак консервативна на той час «малоросійська традиція» з дихотомічною орієнтацією на особливий шлях українських вищих верств і російську державність, залишалася важким тягарем у самосвідомості старої української еліти. Нагромаджені на середину ХІХ ст. знання та уявлення про Україну та українців знайшли концентроване відображення в першому політичному документі нової української еліти – Законі Божому: книзі буття українського народу, написаному як програма Українсько-Слов’янського товариства святих Кирила і Мефодія, більш відомого як Кирило-Мефодіївське братство, і приписуваного авторству історика Миколи Костомарова (1846–1847 рр.). У своїх спогадах М. Костомаров свідчив, що романтичні ідеї «слов’янської взаємності», що на той час активно поширювалися на всьому континенті, поєдналися в поглядах його однодумців з наміром створення у майбутньому демократичної слов’янської федерації, «подібно древнім грецьким республікам або Сполученим Штатам Америки»26. Закон Божий не просто презентував уявлення про географічний простір Східної Європи та його політичне наповнення і був написаний за біблійним взірцем для поширення серед широких верств населення, але й, що найголовніше, виводив на перший план ідею окремого і рівного серед інших слов’янських народів – українського народу. Твір має чотири виразні частини: (1) про Бога, Христову віру, всесвітню історію, справедливість і братерство; (2) про «слов’янське племено» як месію ідей справедливості і братства, що перейняло «естафету» від романських і германських народів (!) і повинно втілити ці ідеали в реальне життя; (3) про три незалежні «слов’янські» держави – Польщу, Литву і Москву, котрі, однак, не здійснили месіанського призначення встановлення справедливості і братерства, оскільки відійшли від «справжньої» Христової віри; (4) про Україну, яка зродила козацтво, котре і «єсть то істеє братство», де «всі рівні, і старшина вибиралась на раді і повинні були слугувати всім

Н.И. К о с т о м а р о в, Исторические произведения. Автобиография, Киев 1990, с. 474.

УЯВЛЕННЯ УКРАЇНСЬКИХ ІНТЕЛЕКТУАЛЬНИХ ЕЛІТ

433

по слову Христовому, і жодної помпи панської і титула не було між козаками»27. Ідеалізована картина українського козацтва, змальована в цьому документі, була доповнена критикою минулого «проекту» «трьох Річей Посполитих» – русько-української, польської та російської, який зазнав поразки внаслідок перемоги «панів» над козаками. Але «не вмерла Україна», вона збудить Польщу – бо «не пам’ятуєть зла і любить сестру свою так, якби нічого не було між ними», а далі – «озветься до всіх своїх братів слов’ян» і утвориться новий «союз слов’янський», в якому Україна буде «Річчю Посполитою» (республікою). Новий проект, пропонований кирило-мефодіївцями, передІл. 3. Книга «Закон Божий: книга буття українського народу» (перевидання 1921 р.) бачав створення більш широкої «федерації» слов’янських народів з рівноправною Україною в її складі. Ідея єдиного українського народу, який проживає від давнини на різних історичних землях Східної Європи і повинен стати рівноправним серед інших європейських народів, ставила на перший план не державний чинник і не територію, а етнокультурні, соціальні та релігійні прикмети, апелюючи передусім до романтичного образу особливого «народного духу». На середину ХІХ ст. ця народна/національна ідея опанувала нечисленну нову патріотичну «малоросійську» інтелігенцію, котра змінила «малоросійську» орієнтацію на нову – «українську». Особливо яскраво це відбилося в житті і творчості поета й національного пророка Тараса Шевченка, де національні, соціальні і релігійні мотиви переплавилися М.І. К о с т о м а р о в, «Закон Божий» (Книга буття українського народу), Київ 1991, с. 24 і наст.

434

ЛЕОНІД ЗАШКІЛЬНЯК

в оригінальну романтичну ідеологію новочасного українства. В культурному плані українська ідея була сконструйована молодим поколінням української інтелігенції, яка не тільки стояла ближче до простого народу, насамперед селянства, а й активно сприймала нові інтелектуальні ідеї, які надходили із Заходу. Але у цієї української інтелігенції ще не скристалізувалось уявлення про потребу окремої об’єднаної Української держави, йшлося про «федерацію» всіх слов’янських народів з столицею у Києві (!). Ці утопічні ідеї загального «слов’янського братства» ще тривалий час кружляли серед українських інтелектуалів28, а також інструментально використовувались ідеологами російської імперії (ідеологія панславізму). У цьому місці доцільно згадати про паралельне формування української ідеї в західноукраїнських землях, зокрема в Галичині у складі Австрійської монархії. Як неодноразово відзначалося в науковій літературі, українсько-руська еліта Галичини в першій половині ХІХ ст. була представлена переважно греко-католицьким духовенством, оскільки і шляхта і міщанство складалися здебільшого з польських, австрійських, єврейських та іншоетнічних представників. Натомість потужним стимулом для пожвавлення української суспільно-політичної думки було проникнення в Галичину просвітницьких і романтичних ідей з Німеччини, Австрії, Чехії, Сербії та Хорватії, а також вплив польського національного руху29. Ці ідеї знайшли відгук в середовищі молодих галицьких семінаристів, вихідців з села – Маркіяна Шашкевича, Якова Головацького, Івана Вагилевича та їх однодумців, яких вже у 30-х роках ХІХ ст. назвали «Руською трійцею». Оскільки уявлення про окремішність русько-українського народу в Галичині були вже в попередні часи засвідчені низкою творів (Я. Юзефовича, В. Компанієвича, Д. Зубрицького та ін.30), то діячі «Руської трійці» зацікавились, зокрема, етнографічними особливостями галицьких русинів. Знайомлячись з тодішньої літературою слов’янських народів і порівнюючи її з іншими народами, студіюючи джерела з давньої історії Русі, вони прийшли до висновку про культурну єдність галицьких русинів з «малоросами» в російській імперії та їх глибоке закорінення в давній Київській державі. Переписка з багатьма українськими, російськими, чеськими, польськими та діячами інших слов’янських народів переконала молодих галичан у потребі докласти зусиль Український історик А.Г. Болебрух добре показав, що ці федералістські устремління тривалий час були властиві діячам українських громад другої половини ХІХ ст. – А.Г. Б о л е б р у х, Нариси з історії громадської самосвідомості (суспільна думка України та Росії ХІ–ХІХ ст., Дніпропетровськ 2008, с. 382–410. 29 Див.: «Руська трійця» в історії суспільно-політичного руху і культури України, Київ 1987, с. 7–27. 30 М.І. М а р ч е н к о, Українська історіографія (з давніх часів до середини ХІХ ст.), с. 182–185. 28

УЯВЛЕННЯ УКРАЇНСЬКИХ ІНТЕЛЕКТУАЛЬНИХ ЕЛІТ

435

для культурного «пробудження» руського народу в Галичині. Наслідком цього стала поява 1837 р. у Буді (Угорщина) альманаху «Русалка Дністрова», в якому були висловлені романтичні ідеї, подібні до київських кирило-мефодіївців. У Передговорі (передмові) до альманаху, написаному І. Вагилевичем, визначалися історичні кордони «Русі» та «руського народу», як одного з рівноправних слов’янських народів: це територія від «гір Бескидських (Карпат) за Дон», зв’язана великими ріками31. Цю Русь діячі «Руської трійці» асоціювали з «Південною Руссю», протиставляючи їй «Північну Русь» і Московію (вони їх розділяли!). Основний літературний і полемічний запал молодих людей був спрямований проти польської історичної думки, котра приписувала Галичину, Іл. 4. Перше число газети «Зоря «Червону Русь» та Волинь до польськоГалицка» від 15 травня 1848 р. го історико-географічного ареалу32 . з «Відозвою до руського народу» І хоча згодом погляди діячів «трійці» розійшлися, але зроблений ними прорив у розумінні (щоправда, далеко ще нечіткому) географічно-просторової протяжності земель з русько-українським населенням не залишився без наслідків. Він знайшов відображення в першому політичному маніфесті українців-русинів Галичини під час революційних подій 1848 р. у Львові – «Відозві до руського народу», проголошеного Головною Руською Радою (перша назва – «Рада народно руска»). У відозві говорилося, що «Русини» належать до великого руського народу, який розмовляє однією мовою і налічує 15 мільйонів, з яких «полтретя мільона землю Галіцкую замешкує». Далі йшлося про бажання русинів жити в Австрії не під владою «поляків», а під владою австрійського монарха, який повинен забезпечити рівноправні культурні і політичні права

«Русалка Дністрова». Книга ІІ: Науково-критичне видання, Львів 2007, с. ІХ–Х. І. К у ц и й, Українська науково-історична думка Галичини (1830–1894 рр.): рецепція націо нальної історії, Тернопіль 2006, с. 62–65. 31

436

ЛЕОНІД ЗАШКІЛЬНЯК

русинів33. Таким чином і в документах ГРР «Русини» не ототожнювалися з росіянами-московитами, які трактувались як «інший» народ. Дещо туманні, засновані переважно на історичних асоціаціях уявлення галицьких українців про себе і своїх побратимів у Наддніпрянщині свідчили про несформованість національних поглядів і свідомості. Це ще були етногенетичні гіпотези, ґрунтовані на мовно-культурній спорідненості й «відкритті» історичних документів про давню історію Русі. Як слушно зауважував І. Вагилевич під час революції 1848 р., «Русь ще не стала повноцінним народом, бо народність руськую поняло [зрозуміли – Л.З.] лише дуже мале число русинів»; тому необхідно їх «просвічувати» та інформувати, щоб впроваджувати на «ту степень [розуміння] життя політического»34. Таким чином, географічно-просторові уявлення української еліти Наддніпрянщини і Галичини першої половини ХІХ ст. складалися, з одного боку, під впливом усвідомлення історичних прав і привілеїв вищих верств давньоруської знаті і ранньомодерного стану козацтва, котрі уособлювали спадкоємність і традицію князівського періоду Х–ХІІІ ст. і козацьких війн XVI–XVII ст. У цих уявленнях Україна ототожнювалась насамперед з історичною територією і становим устроєм. Але, з другого боку, у вказаний період (перша половина ХІХ ст.) під впливом Просвітництва і Романтизму, виникнення національних рухів і посиленої уваги до простого «народу» виникла «народницька» візія географічного простору, в якій на першому плані опинилися мовно-культурні особливості «українсько-козацького» люду і географічний ареал його розселення значно розширився (до Кубані, Новоросії, Вороніжчини, білоруського Полісся, Закарпаття, Буковини, Підляшшя тощо). Постійним елементом вказаних уявлень залишалась присутність чотирьох основних «гравців» і конкурентів «русько-українсько проекту» і географічного простору – Польщі, Литви, Москви і Криму з Туреччиною. Традиція, вироблена ще козацькими і шляхетськими ідеологами в період формування Гетьманщини, представляла цей простір як арену зіткнення трьох цивілізаційних потоків – західного польського, східного московсько-російського і південного турецько-татарського. Усі ці впливи, незважаючи на їх потужний характер і тривалу дію, не змогли нівелювати етнічної традиції і асимілювати русько-українське населення Східної Європи. І формування, а тоді і політизація української національної ідеї та визначення її просторових меж стало неуникненним. Друга половина ХІХ ст. стала тяжким випробуванням для української інтелектуальної еліти, передусім під владою Росії. Хоча саме там сфор33

«Зоря Галицка» 1848, 15 мая (Число 1). Маркіян Шашкевич, Іван Вагилевич, Яків Головацький. Твори, Київ 1982, с. 188.

УЯВЛЕННЯ УКРАЇНСЬКИХ ІНТЕЛЕКТУАЛЬНИХ ЕЛІТ

437

мувались високоосвічені наукові і культурні кадри, які почали творити у великих містах культурні об’єднання – громади, в яких діяли такі відомі українські вчені і літератори, як Пантелеймон Куліш, Володимир Антонович, Михайло Драгоманов, Тадей Рильський, Олександр Кониський та багато інших. Діяльність громад мала переважно культурний і просвітницький характер, спрямований на поширення «народної» мови, звичаїв і культури. Український громадівський рух налякав російський царизм, тому проти нього було застосовано жорсткі заборони і репресії (відомі циркуляр Валуєва 1963 р. і Емський указ Олександра ІІ 1976 р., арешти членів громад, розпуск громадських організацій). Унаслідок цього зростаючий культурний потенціал українського руху було вимушено перенесено за межі Росії, насамперед до Галичини в Австро-Угорщині, а також до ін- Іл. 5. Збірник «Громада», який випускав М. Драгоманов у Женеві (1878–1881) ших європейських країн (Швейцарія, Франція, Німеччина), де діяли певні демократичні інститути. Водночас, соціальне питання, яке в Європі набуло поширення в другій половині ХІХ ст., спричинило поширення і популярність серед молоді соціалістичних ідей у різних ідеологічних модифікаціях. Апелювання українських інтелектуалів до селянства неминуче змушувало їх виступати його захисниками перед владою та адміністрацією, що, своєю чергою, викликало підозри і репресії з боку російської, а також бюрократії європейських країн. Тим не менше, у цей час виникли і діяли не тільки громади, а й численні громадські організації в Галичині, куди в першій половині 1870-х років переносять свою діяльність українські інтелектуали з Наддніпрянщини, творячи і підтримуючи тут численні українські культурні організації, товариства, редакції часописів і газет35. 35 Ці процеси достатньо повно описані в сучасній українській історіографії. Див., наприклад, J. H r y c a k, Historia Ukrainy 1772–1999: Narodziny nowoczesnego narodu, с. 75–89; І. Р а й -

438

ЛЕОНІД ЗАШКІЛЬНЯК

Уявлення українських громадівців про Україну найбільш повно відображені у «Передньому слові» до першого випуску збірника «Громада», який побачив світ в квітні 1878 р. в Женеві. Автором його був один з провідних київських громадівців, історик і літератор, професор Київського університету Михайло Драгоманов (1841–1895), який був змушений емігрувати через переслідування російського царату. У цьому творі він описав і обґрунтував етнічні та історичні підстави українського народу, як окремого міжнародного суб’єкта. Зокрема, він відзначив, що йдеться про громади (спільноти) людей, які мешкають в Росії та Австро-Угорщині і мають різні назви – українців, русинів, руснаків, малорусів, малоросіян, рутенів тощо, але дуже подібні між собою мовою і звичаями. Вони від давніх часів заселяють землі, які входили чи входять до різних держав і, на відміну від «письменних людей», котрі служать різному «начальству» і «чужим царствам», зберігають усталені традиції. Це переважно «мужики» (селяни). Далі Драгоманов докладно описує межі розселення українців. Якщо коротко зреферувати цей докладний опис, то українські землі виглядатимуть так: на Заході – від Білостока і Сєдльце і до Воронезької губернії на Сході, від Курської губернії на Півночі до гирла Дунаю на Півдні. Загальну кількість українського населення він обчислював на понад 17 млн. осіб (в Росії понад 14 млн., в Австрії – 3 млн., в Буковині – близько 200 тис., Угорщині – пів мільйона)36. Така маса українців має право існувати в одній «громаді», але впродовж їх існування все робилося для того, щоб не допустити об’єднання українців в одну спільноту. Це було можливим через те, що різні держави опановували українські землі, а пани переходили на службу до поневолювачів. Далі історик подав короткий опис української історії, змістом якої, на його думку, були численні повстання українців («мужицтва») проти «панства», найбільшим з яких була «козацька Січ Запорозька», що стала центром «вольностей Війська Запорозького», або вільної землі української. Цю коротку історію він довів до другої половини ХІХ ст., щоб показати «пробудження» українського селянина. Однак український рух був потрактований як «український сепаратизм», а сили «українофілів» були заслабкі, щоб очолити селянство. Тому, констатував історик, необхідно ще докласти к і в с ь к и й, Ідея української національної єдності в громадському житті Галичини ХІХ століття, с. 561–612 та ін. 36 М. Драгоманов подає докладний географічний опис українських земель на підставі етнографічних матеріалів, зібраних і опублікованих українськими, німецькими та російськими вченими ХІХ ст. – М. Д р а г о м а н о в, «Переднє слово» [до «Громади» 1878 р.], [у:] М.П. Д р а г о м а н о в, Вибране («...Мій задум зложити очерк історії цивілізації на Україні»), Київ 1991, с. 276–277.

УЯВЛЕННЯ УКРАЇНСЬКИХ ІНТЕЛЕКТУАЛЬНИХ ЕЛІТ

439

великих зусиль, щоб просвітити і навчити українських селян, допомогти їм усвідомити свої права. М. Драгоманов розглянув становище українців в різних сучасних йому державах і прийшов до висновку, що через утиски, які чиняться українцям у всіх державах, необхідно творити власну державу, щоб самим порядкувати на своїй землі. Однак, продовжував учений, в нових умовах, коли люди творять «спілки держав», а в українців немає шансів визволитись від Росії чи Австрії, найкращий вихід був би в об’єднанні українських земель в одній державі (Росії чи Австрії) і перетворення її на «вільну спілку» народів за взірцем, наприклад, США. Драгоманов був одним із творців ідеї федеративної перебудови Російської імперії і намагався цю ідею всіляко пропагувати. Його ілюзії підживлювалися спостереженням за демократичними змінами в країнах Західної Європи й вірою у велику силу освіти і, насамперед, науки. Велика віра в науку та наукову організацію суспільного життя, що була характерною для епохи модернізації в Європі і світі, сприяла активізації українського руху в Галичині, де українці з підтримкою наддніпрянців зуміли створити потужний осередок українського національного, а тоді й політичного життя. Виникли українські політичні партії та їх програми, де вперше було заявлено про стратегічне завдання українського руху – створення незалежної соборної (об’єднаної) Української держави. Вперше ця мета лягла у підстави програми Русько-української радикальної партії (1890 р.). Наприкінці 1890-х років вимога політичної самостійності України вже стала складовою програм ще двох українських партій – Української національно-демократичної та Української соціал-демократичної партій37. Значну роль у поширенні національної ідеології та обґрунтуванні політичних претензій українського руху відіграла діяльність українських наукових, просвітницьких та громадських організацій в Галичині, де особливою активністю вирізнялось Наукове Товариство імені Шевченка (НТШ), яке в 1897 р очолив молодий і активний історик, професор Львівського університету з Наддніпрянщини М. Грушевський. Фактично вся робота НТШ звелася до розвитку досліджень в галузі історії, філології, етнографії, географії та природничих наук, які повинні були засвідчити присутність української науки і культури в цивілізованому світі. Численні видання НТШ з різних наук, налагодження співпраці з науковими центрами інших країн значно піднесли авторитет українців на міжнародній арені38. Див.: J. H r y c a k, Historia Ukrainy 1772–1999: Narodziny nowoczesnego narodu, с. 95. Про НТШ існує багато літератури, тому обмежимось лише короткою бібліографією: В. Г н а т ю к, Наукове товариство імені Шевченка. З нагоди 50-літгя його заснування (1873–1923), Львів 1923; В. Д о р о ш е н к о, Огнище української науки – Наукове товариство 37

440

ЛЕОНІД ЗАШКІЛЬНЯК

Нагромаджений в Галичині культурно-освітній потенціал українці спробували перенести до Росії під час революції 1905 р., коли там з’явились паростки демократії і почали творитися політичні партії та громадські організації. Зокрема, постало ініційоване М. Грушевським Українське Наукове Товариство тощо. Проте цей період був недовгим, і в імперії знов запанував самодержавний режим. Однак українці вже перетворились на помітний, хоча й поки що маловпливовий елемент майбутньої реконструкції регіону Центрально-Східної Європи. Про таку перебудову напередодні світової війни вже предметно задумувались українські інтелектуали, будуючи найрізноманітніші плани перевлаштування політичного простору регіону. Світова війна створила сприятливі можливості для реалізації багатьох національних проектів, в тому числі й українського. У той час коли українські політичні діячі творили національні представницькі органи (Головна Українська Рада, Союз Визволення України, Загальна Українська Рада тощо) і розробляли різні плани реалізації української ідеї під час і після війни, українські інтелектуали фактично завершили роботу над науковим обґрунтуванням цієї ідеї. Для цього склалися сприятливі умови, які полягали, насамперед, у наявності фахових і патріотично налаштованих наукових кадрів з різних наук. У науковому середовищі особливо вирізнялись історики – учні М. Грушевського зі Львова (С. Томашівський, О. Терлецький, І. Крип’якевич, М. Кордуба та багато ін.), а також з Наддніпрянщини (О. Левицький, Д. Дорошенко, О. Єфименко). Але були теж і блискучі географи та антропологи, етнографи і математики. Сам М. Грушевський ще перед війною сформулював загальну схему української історії, яка повинна була стати науковою «біографією» українського народу, і опублікував декілька узагальнюючих праць з історії України різними мовами (випустив також вісім томів фундаментальної монографічної праці Історія України-Руси, яку завершував вже у міжвоєнний період)39. Напередодні світового конфлікту українська інтелектуальна та політична еліта предметно роздумувала над питаннями майбутніх кордонів самостійної Української державності. Виходячи з тривалого періоду бездержавності, українські діячі проектували майбутню Україну на підставі уявлень і потреб об’єднати в єдиній «соборній», як тоді говорилося, незалежній Українській державі всі т.зв. «українські етнічні землі», або території, де українське імені Т. Шевченка, Нью-Йорк–Філадельфія 1951; В.М. К у б і й о в и ч, Нарис історії Наукового товариства імені Шевченка (1873–1949), Львів 1991. 39 Про М. Грушевського є багато літератури, зокрема, див.: Р. Н о в а ц к і, В. Т е л ь в а к, В. Т е л ь в а к, Біографічні нариси видатних представників європейської культури: Михайло Грушевський (1866–1934), Ополє 2007; Ł. A d a m s k i, Nacjonalista postępowy. Mychajło Hruszewski i jego poglądy na Polskę i Polaków, Warszawa 2011.

УЯВЛЕННЯ УКРАЇНСЬКИХ ІНТЕЛЕКТУАЛЬНИХ ЕЛІТ

441

населення складало переважну більшість. Тому в українському національному таборі усвідомлювали двоєдине завдання української наукової інтелігенції: вивчити межі розселення русько-українського народу в Європі і, по-друге, виявити і обґрунтувати історичні підстави майбутньої Української держави. Обидва завдання були взаємопов’язані і реалізувалися, фактично, одним і тим же не таким численним середовищем українських учених. Під час Першої світової війни невелика група українських вчених спільно з деякими росіянами підготувала і опублікувала в Росії російською мовою двотомну роботу фундаментального характеру, яка обґрунтовувала географічні та історичні координати майбутньої Іл. 6. Двотомне енциклопедичне видання України – Украинский народ в его «Украинский народ в его прошлом прошлом и настоящем 40. Ця ени настоящем», опубліковане в Росії циклопедична праця мала за мету в 1914–1916 рр. подати політикам аргументи на користь врахування інтересів великого європейського народу – українців – у післявоєнному перевлаштуванні європейського політичного простору. Під час війни робота не набула великого поширення і не була широко знаною, але уміщені в ній матеріали послужили відправним пунктом для підготовки численних публіцистичних видань для населення, європейської публіки і політиків, підготовлених українськими авторами і поширених українськими політичними організаціями під час війни, а також у післявоєнний період. Не випадково, що весь перший том цієї праці був написаний М. Грушевським і складався з двох розділів: історіографії українознавства та Історії українського народу. На Украинскій народъ въ его прошломъ и настоящемъ. Под редакціей проф. Ф.К. Волкова, проф. М.С. Грушевскаго, проф. М.М. Кавалевскаго, акад. Ф.Е. Корша, проф. А.Е. Крымскаго, проф. М.И. Туганъ-Барановскаго и акад. А.А. Шахматова, Санкт-Перетбург (Петроград) 1914–1916, том 1–2, 379 с., 335 с.

442

ЛЕОНІД ЗАШКІЛЬНЯК

Іл. 7. Степан Рудницький

той час роботи і концепція українського історика вже були добре знані в багатьох країнах. Він давав визначення народу як колективної спільноти, об’єднаної «спільними рисами в нинішньому, спільністю пережитого в минулому, спільністю завдань і прагнень в майбутньому», незалежно від територіальних, політичних чи конфесійних поділів (!)41. За таких умов було поставлене і вирішене завдання ідентифікувати русинів-українців по всіх місцях їх розселення. Далі історик подав історію українського народу за схемою, яку він задекларував в багатьох своїх працях попереднього часу і, зокрема, в багатотомній Історії України-Руси. Свій історичний нарис М. Грушевський закінчив словами, що українське національне життя вже цілком дозріло до

широкого і всебічного національного самовизначення – політичного, громадського і культурного і прагнення різко відмежуватись від усього, що намагалося затримати українство, якщо не в повному небутті, то, так би мовити, в напівіснуванні42.

Натомість другий том названої праці відкривався розлогим нарисом географії України, який написав учень Грушевського, вчений енциклопедичних знань історик і географ Степан Рудницький (1877–1937) за участі ще кількох українських дослідників (О. Русова, В. Охримовича і С. Томашівського)43. Подавши докладний географічний опис території розселення українського населення, С. Рудницький чітко визначив регіони з переважною «українською колонізацією», а саме: від витоку Дунаю, вздовж узбережжя Чорного моря до Тирасполя, тоді до Дністра, Чернівців, вздовж Прута до Сегету і Ужгороду і Пряшева, далі на північ до Перемишля, Ярослава, Білгорая, Любліна, Сєдльце і Більска; на терені Білорусі межа повертала на схід і йшла по лінії рік Цна і Прип’ять до Дніпра, а звідти повертала на південний схід до Севска, Путивля, Білгороду, далі вздовж Хопра до його Украинскій народъ въ его прошломъ и настоящемъ, т. 1, с. 1. Там само, с. 360. 43 Украинскій народъ въ его прошломъ и настоящемъ, т. 2, с. 361–426. 41

УЯВЛЕННЯ УКРАЇНСЬКИХ ІНТЕЛЕКТУАЛЬНИХ ЕЛІТ

443

Іл. 8. Мапа компактного проживання українців (позначені коричневими тонами), опублікована у 1916 р. у двотомній праці «Украинский народ в его прошлом и настоящем» (підготовлена С. Рудницьким)

впадіння в Дон, звідти, не доходячи до П’ятигорська і Майкопа, повертала на захід до Чорного моря44. Остаточно «незалежницька» версія Української державності була обґрунтована в працях українських вчених, зокрема С. Рудницького (Чому ми хочемо самостійної України, Відень 1916), М. Грушевського (Хто такі українці і чого вони хочуть, Київ 1917) та працях інших учених. Зокрема, С. Рудницький, який під час війни брав активну участь у роботі різних українських політичних організацій і видавав численні праці про Україну різними мовами, докладно обґрунтував з географічних, антропологічних, історичних та політичних позицій необхідність і закономірність створення самостійної соборної Української держави і зробив важливий висновок: «Для всіх українців повинна бути цілковита державна самостійність України одинокою наконечною ціллю [...] Ніяких автономій і федерацій»45. Рудницький окреслював загальну територію розселення українців на понад 1 млн. квадратних кілометрів (1 050 000 км2) з населенням 57,6 млн. осіб, серед якого українці складали 37,5 млн. осіб або 64,5% загального населення46.

Там само, с. 374–375. С. Р у д н и ц ь к и й, Чому ми хочемо самостійної України. Упорядник О.І. Шаблій, Львів 1994, с. 89. 46 Там само, с. 77–78. 44 45

444

ЛЕОНІД ЗАШКІЛЬНЯК

Дослідження українських вчених і публіцистів ХІХ і початку ХХ ст. підвели серйозний інтелектуальний фундамент під ідею України. Виокремивши відмінний від інших європейських народів український етнос, вони прослідкували його особливу історичну долю, визначили його культурно-антропологічні риси і обґрунтували потребу створення ним самостійної Української державності. Їхні висновки спиралися як на здобутки тогочасної науки, так і на глибоку симпатію до своєрідної і неповторної культури українського населення. З цими висновками, а також потужним українським національним рухом, що призвів до виникнення у 1917 р. Української Народної Республіки, не могли не рахуватися російські більшовики, які у 1918–1920 рр. окупували територію України і, згодом, змушені були утворити Українську Соціалістичну Радянську Республіку, кордони якої, однак, були визначені цілком умовно, а значна кількість українців опинилася в інших радянських республіках і сусідніх державах. Таким чином, «українське питання» залишалося ще тривалий час не вирішеним. Проте, знищити українців та український національний рух не вдалося навіть найжорстокішим диктаторам ХХ ст.

PRZEGLĄD WSCHODNI

УЯВЛЕННЯ УКРАЇНСЬКИХ ІНТЕЛЕКТУАЛЬНИХ ЕЛІТ

445

STRESZCZENIE Leonid ZASZKILNIAK, „Odnalezienie Ukrainy”: wyobrażenia ukraińskich elit intelektualnych w XIX i na początku XX wieku na temat miejsca i roli Ukrainy w Europie W artykule przedstawione zostały w zarysie główne etapy kształtowania się „idei Ukrainy” w okresie modernizacji europejskich społeczeństw w XIX i na początku XX w. Autorowi nie chodziło o ukazanie „powstania” ukraińskiego narodu, a specyfiki formowania się wyobrażeń o Ukrainie i Ukraińcach oraz ich przekształceniach w omawianym okresie, który nazywany jest czasem „odrodzenia narodowego” lub „odnalezienia” czegoś dawnego i zapomnianego. Nowoczesny naród ukraiński tworzony był przede wszystkim jako „naród etniczny” na podstawie przeważnie subiektywnych czynników kulturowych . Wyobrażenia o geograficznym zasięgu terytorium Ukrainy oraz przestrzeni zaludnionej przez Rusinów-Ukraińców zaczęły się formować między końcem XVII i początkiem XVIII w. Okres od końca XVIII wraz z pierwszą połową XIX w. stał się w tej kwestii momentem przełomowym. Idee oświecenia i romantyzmu zmusiły do zwrócenia uwagi na kulturowy kontekst relacji społecznych i przyczyniły się do odnalezienia „ludowego ducha narodowego” i jako jego następstwo – „ludu-narodu”. Zdaniem autora istniała ówczesna ukraińska elita intelektualna, reprezentowana przez liczną szlachtę i arystokrację, która była jednak ściśle powiązaną z imperium rosyjskim lub polską ideologią państwową. Zorientowana na Rosję ukraińska „małorosyjska” elita zachowała mimo tego szczególne cechy byłej kozackiej starszyzny i pragnęła pewnej autonomii dla swoich społecznych pozycji w państwie. Przyczyniła się w ten sposób do powstania ukraińsko-kozackiego mitu, jak i do tworzenia rosyjskiej historycznej mitologii. Przestrzenne wyobrażenia tego okresu najpełniej reprezentowano w popularnej anonimowej pracy Istorija Rusiw. Historyczno-geograficzna wizja autora tej książki była ugruntowana na przekonaniu o dawniej i tradycyjnej niezależności „małoruskich ziem”, z przynależnymi do nich stanowo-demokratycznymi prawami i przywilejami. Demokratyzacja warstw oświeconych i nowe romantyczne powiewy przywiodły na arenę dziejową nową generację ukraińskich działaczy kultury i nauki, czerpiącą inspirację nie tylko z dawnych kozackich mitów, ale poszukującej jej także we wspólnocie etnokulturowej, przeważnie chłopskiej. Nagromadzona do połowy XIX w. wiedza i wyobrażenia o Ukrainie i Ukraińcach odnalazła swoje odbicie w pierwszym politycznym dokumencie nowej ukraińskiej elity – Ustawie Bożej: książce bycia ludu ukraińskiego, napisanej przez historyka Mykołę Kostomarowa jako program Ukraińsko-Słowiańskiego Towarzystwa Świętych Cyryla i Metodego (1846 r.). W tym utworze jaskrawo przejawiła się idea jedynego ludu ukraińskiego, którzy od dawnych czasów zamieszkuje połacie Europy Wschodniej i ma pełne prawo do bycia traktowanym jako równy innym narodom. W celu zabezpieczenia równoprawnego miejsca Ukrainy autor programu na pierwszym planie usytuował utopijną wizje „federacji” słowiańskich narodów, stawiając akcent na zamieszkujących te tereny ludach, a nie na państwach. W związku z tym obranie ukonstytuowania się narodów jako najważniejszego czynnika przyszłej „federacji” wymuszało zmianę nazwy z prorosyjskiego narodu „małorosyjskiego” na niezależny od Rosji naród „ukraiński”. W kulturowym podejściu ukraińska idea była skonstruowana przez młode pokolenie ukraińskiej inteligencji, która zapatrzona była w stronę kultury ludowej oraz społeczną sytuację chłopów. Te idee spotkały się ze współczuciem także wśród młodych galicyjskich seminarzystów, nazywanych „Ruską Trójcą” (Markijan Szaszkewycz, Jakiw Hołowacki, Iwan Wahylewycz). Druga połowa XIX w. przyniosła dla ukraińskiej elity intelektualnej ciężką próbę przede wszystkim na terenach pod władzą Rosji. Dlatego oświecone kadry ukraińskiej inteligencji tworzyły organizacje kulturowo-oświatowe – nazywane „hromadami”, próbując prowadzić pracę wśród ludu. Działalność ta spotkała się ze sprzeciwem caratu, przez co kontynuowana była za granicą, przede wszystkim w Galicji. Tym nie mniej wyobrażenia członków „hromady” o Ukrainie najpełniej odzwierciedlały prace historyka Mychajły Drahomanowa, zwłaszcza jego słowo wstępne do pierwszego numeru zbioru Hromada, który ukazał się w 1878 r. w Genewie. Autor opisał w nim i ugruntował etniczne i historyczne podstawy narodu ukraińskiego. Wielka wiara w naukę i naukową organizację społecznego życia, charakterystyczna dla okresu pozytywizmu, zwróciła uwagę ukraińskiej elity intelektualnej na potrzebę naukowego podejścia

446

ЛЕОНІД ЗАШКІЛЬНЯК

do kwestii narodowej. W Galicji udało się stworzyć i rozwinąć naukową bazę na podstawie Naukowego Towarzystwa imienia Szewczenki i wielu innych organizacji kulturowo-oświatowych, skupiając dookoła nich najlepsze naukowe kadry. Stworzony w Galicji na początku XX w. dorobek kulturowo-naukowy posłużył dla ukraińskich partii politycznych za postawę do wysunięcia idei stworzenia niepodległego, zjednoczonego państwa ukraińskiego. Idea ta była dokładnie argumentowana przez ukraińskich uczonych w przeddzień pierwszej wojny światowej, ale szczególne urzeczywistnienie odnalazła w dwutomowej pracy Ukraiński naród w jego przeszłości i teraźniejszości (1914–1916). W latach wojny idea samodzielnego państwa ukraińskiego została dokładnie uzasadniona i rozwinięta w pracach Stepana Rudnyckiego, Mychajły Hruszewskiego oraz innych ukraińskich uczonych i publicystów. Owocne badania ukraińskiej intelektualnej elity XIX i początku XX w. posłużyły za mocne fundamenty naukowe dla idei niezależnej Ukrainy. Ukraińscy działacze narodowi dzięki nim zauważyli i prześledzili szczególne historyczne, ustrojowe, antropologiczne i społeczne cechy ukraińskiego ludu, dochodząc do przekonania o potrzebie stworzenia oddzielnego niepodległego państwa. Z tym bagażem intelektualnym ukraiński ruch narodowy osiągnął pewien sukces w stworzeniu w 1917 r. Ukraińskiej Republiki Ludowej.

SANTRAUKA Leonid ZASZKILNIAK, „Ukrainos suradimas”: ukrainiečių intelektualinio elito įsivaizdavimai XIX a. pr. XX a. apie Ukrainos vietą ir vaidmenį Europoje Apybraižoje išvardijami pagrindiniai etapai, kuriais vystėsi „Ukrainos idėja” europietiškų visuomenių modernizacijos laikais XIX a. ir XX a. pr. Kalbama ne apie ukrainiečių tautos „susikūrimą” o apie Ukrainos ir ukrainiečių įsivaizdavimą ir jo perdavimą laikotarpiu, kuris vadinamas „tautiniu atgimimu”. Šį laikotarpį dar galima pavadinti „kažko seno ir pamiršto” suradimu. Moderni ukrainiečių tauta visų pirma kūrėsi kaip “etninė tauta” daugiausiai veikiant subjektyviems kultūros veiksniams. Geografinis Ukrainos suvokimas, kaip ir rusų-ukrainiečių apgyvendintos erdvės suvokimas pradėjo formuotis XVII a. ir XVIII a. pr. Laikotarpis nuo XVIII a. pirmos pusės iki XIX a. buvo lūžinis momentas. Romantizmo ir Apšvietos idėjos leido atrasti „tautos dvasią”. Žinoma, ukrainiečių elite buvo daug bajorų ir aristokratų tampriai susijusių su Rusijos imperija ar lenkiška tapatybe. Orientuotas į Rusiją „Mažosios Rusios” elitas išsaugojo kai kuriuos kazokiško mentaliteto bruožus ir norėjo tam tikos formos autonomijos savo sluoksniui. Jie prisidėjo prie ukrainiečių-kazokų mito ir prie rusiškos istorinės mitologijos. To laikotarpio įsivaizdavimas geriausiai pristatoma populiariame to laikmečio darbe „Istorija Rusiw”. Istorinė-geografinė autoriaus vizija paremta įsitikinimu apie senąja „Mažosios Rusios” nepriklausomybės tradiciją, kurios dalis buvo demokratinės teisės ir privilegijos. Parašytas Galicijoje XX a. kultūros ir mokslo kūrinys pasitarnavo ukrainiečiams politiškai skelbiant idėją apie suvienytą nepriklausomą Ukrainą. Ši mintis buvo argumentuota ukrainiečių mokslininkų prieš Pirmą pasaulinį karą, bet išsamiausia buvo panaudota dvitomėje enciklopedijoje „Ukrainiečių tauta, jos praeitis ir dabartis” (1914–1916).

РЭЗЮМЭ Леанід ЗАШКІЛЬНЯК, «Знаходжаньне Ўкраіны»: Уяўленьні ўкраінскіх інтэлектуальных элітаў ХІХ–пачатку ХХ стагоддзя аб месцы і ролі Ўкраіны ў Эўропе У нарысе прасочваюцца два этапы станаўленьня «ідэі Ўкраіны» ў пэрыяд мадэрнізацыі эўрапейскага грамадзтва ў ХІХ–пачатку ХХ стагоддзя. Гаворка ідзе ня аб «узьнікненьні» ўкраінскай нацыі, але аб спэцыфіцы фармаваньня ўяўленьняў аб Украіне і ўкраінцах, а таксама іх трансфармацыі ў адзначаны пэрыяд, які ў навуковым ужытку называюць «нацыянальным адраджэньнем» альбо, можна сказаць, «знаходжаньнем» чагосьці старога і забытага. Сучасная ўкраінская нацыя стваралася перш за ўсё як «нацыя этнічная» і на падставе пераважна

УЯВЛЕННЯ УКРАЇНСЬКИХ ІНТЕЛЕКТУАЛЬНИХ ЕЛІТ

447

суб’ектыўных культурных чыньнікаў. Уяўленьні аб геаграфічных контурах тэрыторыі Ўкраіны, а таксама аб прасторы пражываньня русінаў-украінцаў пачалі фармавацца паміж канцом ХVIІ і пачаткам ХVIIІ стагоддзя. Пэрыяд ад канца ХVIIІ і да першай паловы ХІХ стагоддзя ў гэтых адносінах зрабіўся пераломным. Ідэі асьветніцтва і рамантызму дапамаглі знайсьці «нацыянальны народны дух». Тагачасная ўкраінская інтэлектуальная эліта была рэпрэзэнтаваная шматлікай шляхтай і арыстакратыяй шчыльна зьвязанай з Расейскай імпэрыяй альбо з польскай дзяржаўнай ідэалёгіяй. Аднак арыентаваная на Расею ўкраінская «маларасійская» эліта захавала асобныя рысы колішніх казацкіх вярхоў і прагнула пэўнай аўтаноміі для свайго сацыяльнага становішча ў дзяржаве. Яна таксама прычынілася як да ўзьнікненьня ўкраінска-казацкага міту, гэтак і да стварэньня расейскай гістарычнай міталёгіі. Прасторавыя ўяўленьні гэтага пэрыяду найпаўней адлюстраваныя ў папулярнай ананімнай працы «Історія Русів». Гістарычна-геаграфічнае бачаньне аўтара гэтай кнігі грунтавалася на перакананьні ў былой і традыцыйнай незалежнасьці «маларускіх земляў» з саслоўна-дэмакратычнымі правамі і прывілеямі, якія ім належалі. Дасягненьні ў галіне навукі і культуры ў Галіцыі пачатку ХХ ст. сталі для ўкраінскіх палітычных партыяў падставай для вылучэньня ідэі аб стварэньні незалежнай аб’яднанай украінскай дзяржавы. Гэтая ідэя была дакладна аргумэнтаваная ўкраінскімі навукоўцамі напярэдадні Першай сусьветнай вайны і атрымала асаблівае абгрунтаваньне ў двухтомным энцыкляпэдычным выданьні «Украінскі народ у яго мінулым і цяперашнім часе» (1914–1916).

РЕЗЮМЕ Леонид ЗАШКИЛЬНЯК, «Отыскание Украины»: Видение украинскими интеллектуальными элитами XIX–начала XX века места и роли Украины в Европе В статье автор в общих чертах проследил основные этапы формирования «идеи Украины» в период модернизации европейских обществ в XIX и в начале XX века. Речь идет не о «возникновении» украинского народа, а о специфике формирования видения Украины и украинцев и о трансформации в указанный период, который в научной литературе называется «национальным возрождением» или, можно сказать, «отысканием» чего-то прошлого и забытого. Современный украинский народ формировался, прежде всего, как «этнический народ» на основании преимущественно культурных факторов. Видение географических форм территории Украины и территории проживания русских-украинцев начало формироваться в период с конца XVII и до начала XVIII века. Период с конца XVIII и первая половина XIX века стал в этом отношении переломным моментом. Идеи Просвещения и Романтизма помогли найти «национальный дух народа». Современная украинская интеллектуальная элита была представлена множественной шляхтой и аристократами, тесно связанными с Российской Империей или с польской государственной идеологией. Сориентированная на Россию украинская «малорусская» элита все-таки сохранила особенности бывших казацких старейшин и стремилась к определенной автономии для своих общественных позиций в государстве. Она также способствовала как созданию украинско-казацкого мифа, так и развитию российской исторической мифологии. Пространственные представления того периода наиболее полно представлены в популярной анонимной работе «История Руссов». Историко-географическое видение автора этой книги основывалось на убеждении о давней и традиционной независимости «малорусских земель» с принадлежавшими им классово-демократическими правами и привилегиями. Созданные в Галиции в начале XX века культурно-научные достижения стали для украинских политических партий основанием для выдвижения идеи создания независимого объединенного украинского государства. Эта идея была тщательно аргументирована украинскими учеными накануне первой мировой войны, а конкретное воплощение получила в двухтомной энциклопедии «Украинский народ в его прошлом и настоящем» (1914–1916).

448

ЛЕОНІД ЗАШКІЛЬНЯК

SUMMARY Leonid ZASHKILNYAK, The Ukrainian Intellectual Elite and the Development of a Unique Ukrainian Identity In the following essay, changes in the representation of Ukraine and Ukrainians by Ukrainian intellectual elites in the 18th and 19th centuries are presented. Certain stages, conditioned by the proliferation in this representation by new socio-political and cultural ideas and how the Ukrainian situation appeared in different European countries, are selected. It is noted that in the first half of the 19th century, the bearers of the idea of Cossack Ukraine permeated throughout the nobility, which collaborated with the Russian autocracy, in order to regain the old Cossack privileges. A new, more democratic generation of Ukrainian intellectuals viewed the Ukrainian peasants as carriers of ancient ethnic features and values. The idea of Ukraine gradually took on an ethno-social colouring. It was reflected in the works of famous Ukrainian scientists and writers, such as “The History of Rus’ ” and “Act of God: The Book of the Ukrainian People”. In the second half of the 19th century, the Ukrainian community movement (“hromadivstvo”) continued to develop the idea of the Ukrainian people, but did not move to establish an independent state. The creation of scientific institutions in Ukrainian Galicia – then under the rule of Austria – and the active development of Ukrainian Studies, established the foundation of the idea of creating a united independent Ukrainian state. Ukrainian scientists and writers, including the historians M. Drahomanov, M. Hrushevskyj and the geographer S. Rudnytskyj (and many others) were very relevant to this process. Justification for their idea of an independent Ukraine is reflected in the encyclopaedia, “The Ukrainian People: Past and Present” (1914–1916).

Przegląd Wschodni, t. XIII, z. 2 (50), s. 449–462, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

Miroslav Hroch Prague

NATIONAL FORMATION OF SMALL NATIONS The example of Lithuania*1

“W

HAT IS SPECIFIC, extraordinary and particular in a nation’s history?” This may be the most frequently asked question in connection with all kinds of scientific research, or journalist´s reflections on national matters – sometimes explicitly, sometimes implicitly, in connection with political, social and cultural problems. It is a legitimate question, a serious problem, and the answer must be correspondingly accurate (i.e. complex and differentiated). Regarding the question of the specificity of any nation, we have to be aware of some basic methodological principles. First, all processes and phenomena, past and present, should be regarded both concerning the aspect of their specificity, and the aspect of their common (universal) characteristics. Incidentally, the title of this article already indicates that it intends to analyse phenomena belonging to the general category of “nation” and to its sub-variant “small nation”. There exists no nation (and no process at all), which can be characterized only by specificities which could not be identified anywhere else. Second, the most reliable way to distinguish what is general and what is specific in any process is to compare it with other processes belonging to the same category. In other words, when trying to distinguish what is general and what is specific in any national past, we * This contribution is part of the author's participation in the project on urban myths, supported by grant no. P 410/12/2390. W jubileuszowych zeszytach nr 50 i 51 zamieszczamy wiele materiałów, pochodzących od autorów z różnych państw, ukazując przez to szerokie spektrum badań oraz poglądy i punkty widzenia badaczy rożnych specjalności, różnych krajów, zwłaszcza naszego regionu. Tekstów tych redakcja zdecydowała nie poddawać zwyczajowemu w czasopismach naukowych opracowaniu, opiniowaniu i wewnętrznej naukowej dyskusji, pozostawiając odpowiedzialność za prezentowane stanowisko w rękach autorów (Red.).

450

MIROSLAV HROCH

have to compare it with other nations belonging to the same subtype – in this case, to the category “small nation”. The comparative method, nevertheless, contains some basic rules, which have to be respected, if we wish to achieve reliable results. We have to define the objects of comparison (in our case “nation”, not “nationalism”!). We also have to be aware of the aim of the comparison, the relation to chronology, and, finally, to formulate concrete and relevant criteria for comparison. One of the possible aims of comparison is to distinguish a typology of compared objects –in other words, a typology of nation formation. Since this is a formation of a newly defined community of citizens, it is important how this formation started and the decisive criterion is the point of departure – the conditions under which the process of nation formation started. From this point of view, we distinguish two basic (and two transitional) types of nation formation in Europe. The first and most well-known, frequently regarded as exemplary, could be named “state-national” formation. It is represented by such countries as France, Sweden or the Netherlands, where the development towards a modern nation started in medieval or early modern state-national continuity, as a process of internal political and social transformation. These states possessed a continuous tradition of “their own” national culture in printed language. The ruling classes and intellectuals of these nations shared this culture and language, which most often also functioned as the official language of state administration. The second type started under conditions of a “non-dominant ethnic group”, as an ethnic community or even category (according to Anthony Smith), without statehood and without a continuous tradition of developed printed language (or this tradition was weakened, interrupted). In most cases this also took place without a ruling class which belonged to this ethnic group. Living on the territory of a multi-ethnic empire, their path towards a modern nation, in this case, proceeded not through internal transformation of an already existing state, but as a struggle to implement the missing attributes of a fully-fledged nation – as a national movement. To complete the picture, two transitional types must to be mentioned. One of them is nation building through the national unification of smaller political units that already have a common high culture in national language and a ruling class which shares this culture. Thus, the only missing attribute of a fully formed nation was political unification through a national movement: as it was in the case of Germans, Italians and Poles. The second transitional type is the search for national identity among members of the “ruling nations” in multi-ethnic empires, like those of the Danes, Austrians, Russians and Ottomans. Most contemporary European nations – from Finland and Ukraine in the East to Ireland and Norway in the West – followed the path of national movement.

NATIONAL FORMATION OF SMALL NATIONS

451

Calling this type “small nation” does not concern the numerousness of singular nations. It is only a denomination of one of the basic types of nation formation – the opposite of “state-nation”. The aims of their national movements included corresponding to the missing attributes of fully fledged national existence, as well as cultural (and linguistic), social and political goals. Their programs naturally appeared at different periods in time and its singular parts were combined with different priorities, which changed during the decades of national movement. These differences corresponded to the differences in the social, political and cultural situation on the territory of a given multi-ethnic empire. I suppose that it is not necessary to go into detail why the Lithuanian national movement belongs to the category of “small nation”. This typology is not merely an intellectual game. It offers a key to understanding specific stereotypes and behavioural patterns, as well as differences in political cultures, which originated from the difference between the various types of nation formation mentioned above. Let us consider which stereotypes and specificities can be observed as a result of reaction to nation formation in small nations. This not only means periods of national agitation and mass movements, but also when it was already a fully-fledged nation. It would also be reasonable to examine how strongly these specificities survived into the recent period of “new nationalism”. This contribution presents the specificity of Lithuanian nation formation at two levels: first, as a “broader comparison” between basic types of nation formation, trying to find out where members of small nations differ in their stereotypes, prejudices and moral codes from what is regarded as “normal” among the members of old state-nations. Naturally, it is a typical ideal procedure and, in this broader comparison, I try to find out what “small nations” had (and in some aspects still have) in common. Second, after having formulated the specificity of “small nation” as a type of nation formation, the picture has to be completed by a narrow comparison, focused on a singular case – Lithuania. In other words, in the first part of this comparison, I am trying to define its “typological specificity” in opposition to state nations. This will be followed by a second comparison, in order to find out the singularity of the Lithuanian national movement in the narrower context of “small nations”. To better arrange my observations on typological specificity of “small nations”, I have summarized them into eleven points: National movements started as movements “from below”, which struggled against the elites and ruling classes of multi-ethnic empires and their systems of oppression. Without regard to their eventually formulated declarations of loyalty, they violated the old legitimacy and de facto refused – fully or partially – the existing political and cultural systems of multi-ethnic empires by asking for reforms, cultural rights, and participation in public life. This disrespect for

452

MIROSLAV HROCH

legitimacy and state institutions survived for a long time – very often into the period of newly achieved statehood, and sometimes even up to the present day. National movements started and persisted under conditions where their central goal to achieve the stage of a fully formed nation was not taken for granted. Their activists were neglected, humiliated and sometimes persecuted, giving rise to an ensuing feeling of permanent endangerment to the nation. This was later transformed into a lasting stereotype: our existence as a nation is not self-evident and we must permanently prove and demonstrate our right(s) and ability to be a nation equal to all other nations, and offer our irreplaceable contribution to humanity. The success of national movements, (i.e. becoming a fully formed nation), depended on the acceptance of national identity by the masses of co-nationals. Nevertheless, these masses usually belonged to the lower and lower middle classes of the population. Consequently, the leaders of national agitation, after having achieved some degree of political emancipation, became spontaneously or even purposefully “democratic” – they supported the idea of political involvement for all citizens, regardless of their personal property and social status. On this basis, the auto-stereotype of “natural” democratic feelings of small nations emerged, not to mention the myth of “the people” as a decisive factor in nation-formation and history, in general. Naturally, people had to achieve a satisfactory level of political culture and knowledge. The vision of people´s edification, together with a high appreciation for various forms of educating the masses, was included into national programs and added to national values. In other words, education had to integrate the masses and not remain exclusively in the hands of elites. The feeling of endangerment also generated another stereotype – the myth of defence. National movements merely defended their rights and their existence, without threatening the existence of other nations. A part of this defensive myth was often (not always) connected to the myth of the originally peaceful and non-violent national character of “our” nation. This myth, however, was compatible with the myth of national bravery in the case of defence against external danger. Even though this stereotype could have some positive educational effects, its negative effect was that it could be used as an ideology of moral exculpation from injustices done in the name of “defence of national interests”. Sometimes, it was even declared that any and all means were acceptable if the existence of the nation was endangered. The myth of defence and endangerment also brought another risky attitude – the relativist approach towards democracy. It was the ideology of the “inevitable” necessity of national unity. According to this ideology, only an unconditioned national consensus could strengthen the new-born nation in its defence against its enemies. Consequently, minority opinions could be de-

NATIONAL FORMATION OF SMALL NATIONS

453

nounced as anti-national or a-national, which, after having achieved their own nation-state, would lead to the door towards autocratic regimes being opened in the name of the nation. In almost all national movements, language played an important role as a symbol of national unity and emancipation. Gradually, the language would receive a “non-linguistic” function and the struggle for “linguistic rights” was not only fought in the interest of social communication and social emancipation, but also in terms of political goals and interests. Only in very few national movements – Irish, Norwegian, Greek – was the linguistic situation complicated by the emergence of two competing “national” languages –sometimes evident to the present day. In circumstances where members of the non-dominant ethnic group occupied lower positions on the social scale, social conflicts and tensions could be “translated” into national terms as long they were accompanied by linguistic difference (Estonian peasants against German speaking landlords, Czech artisans against German speaking industrialists etc.). The social “enemy” could be re-constructed or re-defined as a national enemy. The nationalization of internal social tensions often survived until the 20th century. National movements always started as provincial movements, directed against the centre. This meant that they had great difficulties in overcoming barriers determined by their peripheral position. Therefore, leaders often idealized the smallness and isolation as specific national virtues. This also explains why national movements – or their important components – often paid relatively less attention to international relations and contacts. National merits and values were not necessarily measured on the international scale. Provincialism survives to this day among some groups of politicians, and even academics, in small nations. We may also observe it in the concentration of historical research on national history, without taking into account comparative perspectives. The national “memory” and the construct of national history played an important role in all of Europe during the 19th century. Naturally, history was primarily understood as political history. In the case of small nations without a state, this construct of national history was usually exclusive; it seemed to inevitably strengthen the modern national identity by excluding “foreign” elements from the national space (Germans from Czech history, Magyars from Slovak history, Poles and Jews from Lithuanian history, etc.). Only during the past few decades has modern historiography tried to change this exclusivist heritage. Since national movements proceeded asynchronously, cultural transfer played an important role as an additional stimulating actor. Models of arguments were adapted by activists of movements which began later, also imitating forms of national agitation. Information about the successes of early-starting national movements, like the Czech, Polish or Irish movements, confirmed the hopes and

454

MIROSLAV HROCH

visions among national protagonists of the later-starting movements. Nevertheless, this does not mean that they consciously supported each other. To summarize thus far, regarding the basic characteristics of national movements and small nations in general, they could be, although in different modifications, valid both for Finns, Croats, Lithuanians and Slovenians. Singular characteristics are a result of comparison at a rather abstract level and represent the basic points of departure for the empirical search for specificities of singular national movements. They somehow represent, what was general and common to all, or nearly all, national movements. The second comparison is focused upon the national specificities of one case. It is an asymmetric comparison, which helps us to define the unique profile of each singular national movement. In the case of asymmetric comparison, we choose singular criteria of comparison and try to describe their role; their stronger or weaker presence in the given national movement – in this case, that of Lithuania. Applying singular criteria of comparison, we usually find some European parallels to the Lithuanian situation. Consequently, singular observations based on comparative proceedings do not determine Lithuanian specificities as unique characteristics, since they usually have some analogies among other national movements. The real specificity, the unique information of one single nation, can be defined only at the conclusion of such comparisons; not one feature, one relationship, but only a combination of several partial specificities can be regarded as a basis for uniqueness. Since I do not feel qualified to present the sample of Lithuanian specificity in the full sense of the term, I have to confine myself to propose some criteria which could be helpful or might inspire further reflections on the Lithuanian national movement and its uniqueness in a European context. My answers to these questions should only be understood as a hypothetical construct. I choose 14 criteria of comparison, being well aware of the fact that the number of such criteria could be much greater. Signs of collective identity. On the threshold of the national movement, there existed the Lithuanian ethnic group. Its members were aware of their belonging and unity, as well as of their common past and common territory. They called themselves “Lithuanians”. So far, their status corresponded to that of an “ethnic community”, as defined by Anthony Smith. Nevertheless, at the same time, they regarded themselves – and they were observed by others – (or above all) as members of the Polish national entity. This identification may be understood as “Natio Polonica” in earlier times, while in later times it may be used in reference to the sense of identification with the “Rzeczpospolita”. How strong and how frequent (“typical”) was the double identity defined by Mickiewicz, in his famous quote: “Natione Polonus, gente Lithuanus”? And what about the social connotations of these identities? This is not something totally unique among European national

NATIONAL FORMATION OF SMALL NATIONS

455

movements and even in the present day we still find some historical parallels to the double-identity of ethnic communities: Catalans being originally Spanish and secondly Catalan, Scots being first British, then Scottish, the Flemish: firstly Belgians, secondly Flemish or Slovaks and Czechs with a strong Czechoslovak identity. The aspect of time, both in relative and in absolute chronology. National movements began in various periods. The earliest ones at the end of the 18th century, while the more recent, at the end of the 19th century. Also, the period between the beginning of Phase B and the transition to mass movements was quite differentiated. The earlier or later start was certainly not a matter of the subjective abilities of individuals, but was “pre-destined” by different social, economic and political factors. On the European chronological scale, Lithuanian national agitation started very late, at the same time as the Catalans and Scots, and on a chronological axis, was followed only by the (Eastern) Ukrainian, Belarusian, Macedonian, Basque and Galician (Spain) movements. On the other hand, Lithuanian national agitation needed – in contrast to almost all later movements (except the Catalan movement) – a rather short time to become a mass movement. The linguistic aspect. Lithuanian speakers inhabited a rather compact territory with rather few ethnically mixed border areas. Since the Lithuanian language was not understandable to any neighbouring ethnic group, there existed no transitional dialects. The only ethnically heterogeneous element was towns with Jewish, Polish and Slavic populations. European analogies are rather rare, but include the Estonians, Finns, Flemish, and partially the Slovenians. Linguistic aspect: printed language. There existed no continuous tradition of Lithuanian printed language and modern language was codified only very late, under conditions of national agitation. We find parallels to this situation in the Basque case, in the Balkans (Bulgarians, Albanians), and partially also in the Estonian, Latvian and Slovenian cases, where, however, some religious texts were translated and printed, above all as a consequence of the Reformation. Scientific research. The learned interest of scholars on Lithuanian matters, such as language, habits or economy, previous to the start of national agitation (Phase A), was rather weak. It was weaker than in other Baltic national movements, where the role of nationally interested scholars was substituted by enlightened German literati. The only strong area of learned activities concerned the past. The role of the past. The existence of an independent medieval state, then part of a union with Poland, belonged to the central arguments of Lithuanian national agitation. This state was identified as ethnically Lithuanian and its rulers were declared to be great Lithuanians. Nevertheless, very few relics of this statehood survived after the Union of Lublin and even less after the Partitions of Poland. Some other national movements could analogically present themselves to be con-

456

MIROSLAV HROCH

tinuous, with a suppressed old “national” statehood, like the Czechs, Magyars and Croatians, but in their situation, there existed real (“objective”) relics of the past, such as institutions (diet, courts of justice), capital cities, borders, state symbols and royal castles. There also existed a continuous historiographical tradition. A more appropriate analogy to the Lithuanians situation is an interrupted statehood (or abolished autonomy) as was the case with the Catalans, Norwegians and Scots. In this connection, we must not forget that the myth of an old medieval “national” state was (and is partially still today) used as a national argument in the Balkans (the medieval Kingdoms of Serbia, the Bulgarian and Byzantine Empires) and even by Lithuania’s neighbours (the competing interpretation of the Lithuanian state as Belarusian). Territorial dimension. Even though ethnic Lithuanian territory was characterized as compact, from a historical perspective, the term Lithuania is itself ambiguous. There is a distinct difference between the size of the ethnic territory and the much larger territory of the Lithuanian state. Similarly, we can note the difference between the extent of the ethnic and political territory in Hungary (Magyar territory and the Kingdom of Hungary) and –on a more mythological level – in Greece (the heritage of the Byzantine Empire). The internal structure of national territory. The largest part of ethnic Lithuanian territory was included into the Russian Empire after the Partitions of Poland, while a smaller part remained in the Kingdom of Poland, created in Vienna, in 1815. A small minority lived on the territory of Eastern Prussia, immediately across the border. Administrative division of ethnic territory also proved to be a problem for the Slovenian, Croatian, Ukrainian, Basque, Catalan and Greek national movements. Nevertheless, such a division cannot automatically be regarded as a negative factor. Differences of political regimes in different states sometimes offered the possibility to find asylum in one part of the territory against persecution in another part. The role of religion. Lithuanians, except those living in Prussia, were mainly Catholics. Since Russia, the main enemy and oppressor, was Orthodox, we might expect a strong level of support for the national movement on the part of the Catholic Church. Nevertheless, in the beginning of the national movement this was not the case. The Catholic hierarchy regarded itself as Polish and did not accept the Lithuanian identity. They also refused to glorify the “pagan” medieval Lithuanian state. Everywhere else in Europe, if the “national enemy” belonged to another confession than the main body of the national movement, religion advanced into politics and participated in supporting the national movement. Social structure. It is not easy to reconstruct details in the social structure of Lithuanian speakers. They lived in villages, working as peasants or rural labourers. But what about the small landowners? They also lived in villages, often

NATIONAL FORMATION OF SMALL NATIONS

457

speaking both languages. National agitation was aimed at peasants and almost all its activists were born in villages. This rural character has its parallels in the Estonian, (Western) Ukrainian, Macedonian and Galician movements. National and rural heterotypes-stereotypes. How far could the national program be interpreted as decisively modified by the fact that Lithuanian protagonists were almost exclusively connected with the rural population? Did strong rural, anti-Semitism influence the later development of national heterotypes and stereotypes? And what about the (long?) surviving anti-urban stereotypes? Social impact of modernization. The core of ethnic Lithuanian territory (except Suvalkija) was only influenced by modernization very late and perhaps more indirectly. Peasant emancipation occurred later than in other parts of the Baltic region. Starting urban industrialization did not concern most Lithuanian speaking areas. Educational impact of modernization. There existed no Lithuanian elementary schools in the countryside, which might offer education to the rural population in its mother tongue. Some other national movements suffered the same deficit â&#x20AC;&#x201C; Slovaks, peoples under Ottoman rule, Basques. The famous phenomenon of â&#x20AC;&#x153;travelling teachersâ&#x20AC;? seems, however, to be really unique in a European context, at least in this dimension. The educational situation was better in the small territory of Suvalkija. The only possibility for social advancement offered to Lithuanians was by the slowly progressing modernization taking place in Russia, going to study at Russian universities or studying abroad. This situation has some parallels in other national movements, especially in the Balkans. Persecution of the national movement. Almost up until the time that the mass movement started, the Lithuanian Phase B, proceeding in territory under the rule of Russia, was heavily persecuted and was considered illegal. In this aspect, conditions were worse than those experienced by the Estonian or Latvian movements, but similar to those suffered by the (Eastern) Ukrainians, Belarusians and Poles. Nevertheless, Poles residing under Austrian rule in Galicia were free to pursue national activities. We observe an analogical situation in the persecution of the Slovak national movement in Hungary after 1871. Summarizing the partial specificities of the Lithuanian national movement, their combination could be used as a basis to demonstrate the uniqueness of the Lithuanian national movement. I do not feel competent to offer such a fully developed or constructed model. Let me only indicate the most visible combination of integrating and disintegrating elements. The Lithuanian national movement seems to be unique in its combination of various unfavourable circumstances, like the ambiguous double Polish-Lithuanian identity, the missing tradition of printed language, the extremely agrarian social structure of the ethnic group, political persecution and long surviving barriers in access to higher education for

458

MIROSLAV HROCH

Lithuanian speakers. All this may explain why Phase B started so very late. On the other hand, there are some circumstances which influenced the rapidity of the spread of the national identity in the countryside during Phase B. Consequently, the Lithuanian national movement achieved Phase C in the countryside rather early, though without having mobilized its urban population. In the European context, this seems to be a very rare case indeed, especially when we know that the Lithuanian nation state was founded under conditions of an incomplete social structure. We know of very few cases in Europe where nation states started their existence without the help of the urban bourgeoisie, and it is in Lithuania that the appropriate case appears to verify this hypothesis. *** It would be a one-sided simplification to say that all these characteristics, observed in national movements in the past, penetrated into the recent wave of â&#x20AC;&#x153;new nationalismâ&#x20AC;?. In some cases, the revival of old stereotypes is rather strong, while in other nations, we observe only limited relics of these past stereotypes. There are also differences between various political streams inside national communities. Nevertheless, in order to understand present Europe as a whole, and to interpret the role of small nations in this context, we have to accept that these characteristics are neither an error of history (as some constructivists would like us to believe), nor a sign of backwardness (as some Western authors note), but a result of historical development. This development has to be interpreted and analysed both at the basic general level, and as a result of specific historical development. The burden of history, represented by collective memory and historical myths, cannot simply be omitted or banned by governments. The past must not be suppressed. On the contrary, it must be explained in its causal circumstances. Otherwise, we run the risk of producing an unconscious and poorly reflected historical heritage, leading to irrational consequences and results in intellectual and political life.

PRZEGLÄ&#x201E;D WSCHODNI

NATIONAL FORMATION OF SMALL NATIONS

459

STRESZCZENIE Miroslav HROCH, Formowanie narodu w Europie w warunkach małego narodu na przykładzie Litwinów W artykule przedstawione zostało zagadnienie ukazania różnych rodzajów formowania narodu w Europie wraz z postawieniem wciąż żywego XIX-wiecznego pytania o mit wyjątkowości każdego z narodów. W procesie tym zachodzi podobieństwo, uwidaczniające jak wiele różnych grup i instytucji formowanie narodu rozpatruje pod względem uwarunkowań, które mogą być uznane za „generalne”. Oznacza to, że proces ten zawiera w sobie pewne charakterystyczne cechy, które są wspólne też dla innych narodów przynależących do tego samego typu, a także takie, które są unikalne. Jedyna droga pomagająca rozróżnić cechy generalne od specyficznych jest możliwa poprzez metodę porównawczą. Próbując analizować proces formowania narodu, pierwszym kryterium porównawczym do rozważenia jest moment początkowy tego procesu: w jakich uwarunkowaniach i gdzie rozpoczyna się droga ku nowoczesnemu narodowi? Istnieją tu dwie podstawowe sytuacje, w których rozpoczynają się dzieje nowoczesnych narodów europejskich. Pierwsza dotyczy narodu państwowego, opartego na politycznej niezależności datującej się od czasów późnego średniowiecza, z ciągłością tradycji języka drukowanego, wysokiej kultury oraz zawierającego pełną strukturę społeczną. Druga dotyczy społeczności etnicznej, nie posiadającej państwowości, bez tradycji (lub z przerwaną tradycją) języka drukowanego, a także w większości przypadków bez klasy rządzącej i elit akademickich. Tego rodzaju społeczności zamieszkiwały na terytorium wielonarodowych imperiów. Droga prowadząca do nowoczesnego narodu prowadziła w pierwszym przypadku za sprawą wewnętrznej modernizacji – poprzez rewolucje lub reformy – która dążyła do stworzenia obywatelskiej, kapitalistycznej społeczności. W drugim przypadku formowanie się narodu miało miejsce za sprawą ruchu narodowego, jako świadomego wysiłku zmierzającego do osiągnięcia wszystkich brakujących atrybutów w pełni uformowanego narodu. Jeżeli ruch narodowy osiągnął z powodzeniem swoje cele, rezultatem tych pragnień było powstanie społeczeństwa obywatelskiego, które autor określa mianem „małego narodu”. Stąd wynika pierwsza podstawowa charakterystyka formowania się litewskiego narodu: przynależał on do kategorii „małych narodów”. Z kwestią tą łączy się kilka stereotypów, czasami posiadających do dzisiaj swoje konsekwencje. Ruch narodowy rozpoczynał się z niskiego pułapu i osiągnął swoje cele będąc w ciągłej opozycji wobec otaczających go sił. Jego członkowie nie rozpatrywali swojej narodowej egzystencji jako oczywistej i w konsekwencji czuli się zagrożeni, dlatego z tego samego powodu usiłowali dowieść swojej zdolności do rozwinięcia niezależnego kulturalnego i/lub technologicznego wkładu dla ludzkości. Odkąd powodzenie ruchu narodowego zależało od mobilizacji ludzi, umiłowanie „naszych ludzi” oraz spontaniczny egalitaryzm i demokratyzm były rozwijane jako narodowe cnoty. W większości przypadków formowanie narodu używało kategorii autonomicznej rodzimości aby skodyfikować narodowy pisany język. Choć język nie był głównym instrumentem komunikacji, stawał się jednak symbolem narodowej egzystencji. Kto nie używał języka narodowego, był wykluczony ze wspólnoty narodowej. Stereotypem towarzyszącym było przewartościowanie tego, co było własne, albo nawet idealizowanie kulturalnego i politycznego prowincjonalizmu, połączone z niskim poziomem kultury politycznej. Można stwierdzić, że Litwini w procesie formowania narodu posiadali wszystkie powyższe cechy, wspólne także innym małym narodom. Istniały jednak także cechy tylko im właściwe. Niektóre z nich były wyłącznie litewskie, ale większość z nich znaleźć można także wśród innych ruchów narodowych: – od wieków na terytorium litewskim dominowała podwójna tożsamość, która przetrwała także w XIX w.: polskość jako identyfikacja państwowa oraz litewskość jako regionalna i/lub etniczna; – litewski narodowy ruch przynależał do ruchów, które pojawiły się późno, podobnie jak w przypadku Katalończyków, Szkotów, Ukraińców (wschodnich), Macedończyków; – podczas gdy terytorium zasięgu języka litewskiego mogło być dokładnie wyznaczone (bez przejściowych dialektów), różniło się ono poważnie od historycznych administracyjnych granic dawnej Litwy (podobnie jak w przypadku Czech i Chorwacji);

460

MIROSLAV HROCH

– w tworzeniu litewskiej narracji historycznej brano pod uwagę terytorium państwa istniejącego w średniowieczu, którego autonomia stała się bardzo ograniczona poprzez stulecia unii zawartej z Polską; – identyfikacja etniczna osób mówiących w języku litewskim ograniczała się prawie wyłącznie do wsi: wieś była podstawową jednostką ruchu narodowego, odkąd miasta (zamieszkałe przez Żydów, Polaków i Białorusinów) były postrzegane jako obce lub nawet wrogie; – nie istniała jakakolwiek tradycja drukowanego języka litewskiego (podobnie jak w przypadku Słoweńców, Estończyków i in.); – ruch narodowy mógł na początku odnieść raczej ograniczone efekty (podczas swojej pierwszej fazy) i musiał być kontynuowany podczas faz kolejnych; – brak industrializacji na terenie zamieszkałym przez ludność litewskojęzyczną, a także nieobecność państwowych szkół podstawowych kształcących w języku ojczystym; – zjawisko polegające na tym, że masy wiejskiej ludności w dość szybkim czasie przyswoiły swoje nowe obowiązki i identyfikację narodową wobec faktu, że państwo litewskie pojawiło się wcześniej niż naród litewski osiągnął pełną strukturę społeczną obejmującą miejską klasę średnią oraz inteligencję. W połączeniu z powyższą specyfiką można ukazać unikalność formowania się narodu litewskiego. Mimo tego, niniejszy artykuł nie pretenduje do przedstawienia końcowej konkluzji w zakresie badań porównawczych nad specyfiką omawianego zjawiska, a raczej jego celem jest sprowokowanie pogłębionych badań, równocześnie określających miejsce formowania się narodu litewskiego w kontekście europejskim, a także w zakresie interpretacji współczesnych narodowych tradycji i stereotypów.

SANTRAUKA Miroslav HROCH, Mažų tautų, formavimąsis Europoje, lietuvių atvejis Lietuvių tautos formavimasis priklauso vienam iš dviejų pagrindinių tautų formavimosi būdų. Šio būdu „mažos tautos” buvo suformuotos „iš apačios”, priešingai negu valstybinės nacijos (kaip prancūzai, olandai, švedai). Jis vystėsi kaip tautinis judėjimas, kuris prasidėjo nedominuojančioje etninėje grupėje, be valstybingumo, bet „savos” tautinės valdančiosios klasės ir visai be (ar su labai silpnu) tautinės kalbos išvystymu. Panašiai kaip ir kitais atvejais, tautinis judėjimas link valstybės sukūrimo suformavo keletą stereotipų kurie išliko iki XXa. Kaip ir kitų mažų tautų, lietuvių egzistavimas nebuvo savaime suprantamas ir valdantysis elitas turėjo įrodyti savo tautos teisę egzistuoti savarankiškai. Kitas bendras stereotipas buvo „paprastų žmonių”, visų pirma valstiečių, idealizavimas, jų švietimas. Gretai gimtoji kalba buvo labai pervertinta, ji tapo tautos būvio simboliu. Mažumas buvo suprantamas kaip privalumas, kas rodė užslėptą provincionalizmą. Lietuvių tautinio judėjimo unikalumas buvo kombinancija bruožų, kurie kartais buvo būdingi ir kitiems tautiniams judėjimams. Nacionalinis judėjimas (fazė B) prasidėjo dviejų tapatybių (lenkų ir lietuvių) varžybomis. Jis prasidėjo daug vėliau nei daugelis europinių tautinių judėjimų, jis neapėmė miestų ir sklido beveik kaimuose, dėl to pilną socialinę struktūrą pasiekė labai vėlai. Fazė A buvo labai menka, nebuvo literatūrinės kalbos ir nacionalinė istorija buvo siejama su pagoniška viduramžių valstybe, iš kurios buvo likęs tik vardas ir simbolis, o ne reali administracinė struktūra. Nors dauguma šių savybių galėtų būti įvardijamos kaip „ardomosios”, fazė B per trumpą laiką buvo sėkmingai perimta masių.

NATIONAL FORMATION OF SMALL NATIONS

461

РЭЗЮМЭ Міраслаў ГРОХ, Нацыянальнае фармаваньне ў Эўропе ва ўмовах малых народаў, на прыкладзе літоўцаў Фармаваньне літоўскай нацыі адносіцца да аднаго з двух асноўных тыпаў гэтага працэсу. Гэты тып, «малыя нацыі», якія фармаваліся «зьнізу», у адрозьненьні ад нацыяў дзяржаўнага тыпу (як Францыя, Нідэрлянды, Швэцыя). Яно адбывалася як нацыянальны рух, які пачынаўся ва ўмовах чужога этнічнага дамінаваньня, г. зн. безь дзяржаўнасьці, без «уласных» этнічных пануючых клясаў і вельмі слабой ці нават нулявой культурнай традыцыі ва ўласнай мове. Як і ў іншых выпадках, шлях да дзяржаўнай нацыі вёў праз нацыянальны рух, на які паўплывалі некаторыя стэрэатыпы, якія часткова захаваліся ажно да XX ст. Дакладна як і ў іншых выпадках з малымі народамі, існаваньне літоўскай дзяржаўнасьці не разумелася як нешта відавочнае і, адпаведна, нацыянальныя эліты імкнуліся даказаць легітымнасьць і якасьць уласнай нацыі. Яшчэ адной агульнай рысай была ідэалізацыя «народа», перш за ўсё сялянаў, клопат аб яго адукацыі. Вельмі хутка разьвілася пераацэнка ўласнай мовы, якая стала сымбалем нацыянальнага існаваньня. Невялікасьць лічылася пазытыўнай рысай, якая ўключала схаваную правінцыйнасьць. Унікальнасьць нацыянальнага фармаваньня Літвы засноўвалася на спалучэньні некаторых характарыстык, якія ў некаторых выпадках былі падобныя на іншыя нацыянальныя рухі. Нацыянальны рух (фаза Б) пачаўся ва ўмовах канкурэнцыі дзьвюх ідэнтычнасьцяў: польскай і літоўскай, ён пачаўся нашмат пазьней, чым большасьць эўрапейскіх нацыянальных рухаў, ягоная сацыяльная аснова была пазбаўленая гарадоў і абмяжоўвалася амаль толькі вёскай адсюль, у выніку, нацыянальнае грамадзтва дарасло да поўнай сацыяльнай структуры вельмі позна. Існавала толькі вельмі бедная фаза А – вывучаныя дасьледаваньні літоўцаў, не было традыцыі літаратурнай мовы і нацыянальная гісторыя была прадстаўленая сярэднявечнай паганскай дзяржавай, якая засталася як імя ды сымбаль, але амаль цалкам зьнікла як аўтаномны інстытут. Нават калі большасьць гэтых спэцыфік можа быць растлумачаная як дызэнтыгруючая нацыянальна, літоўская Фаза Б нацыянальнай агітацыі дасягнула пасьпяховага прыняцьця масамі ў вельмі кароткі тэрмін.

РЕЗЮМЕ Мірослав ХРОХ, Формування нації в Європі в умовах малих народів, таких як литовці Формування литовської нації належить до одного з двох основних типів цього процесу. Цей тип, «маленька країна», був сформований «знизу», протиставляючи до типу держави-нації (наприклад, у Франції, Нідерландах, Швеції). Він розвивався в якості національного руху, який почався в умовах не домінуючої етнічної громади, тобто без державності, без «своїх» етнічно правлячих класів і з дуже слабким або нульовим рівнем культурної традиції на рідній мові. Точно так само, як і в інших випадках, шлях до національної держави в рамках національного руху вплинули на деякі стереотипи, які частково збереглися до двадцятого століття. Точно так само, як і в інших малих народів, Литовське національне існування не розглядається як само собою зрозуміле і, отже, національні еліти спробували довести легітимність та якість своєї нації. Іншою загальною рисою була ідеалізація «народу», насамперед селян, з піклуванням про їхню освіту. Дуже скоро виросло значення національної мови, яка став символом національного існування. «Малість» вважається позитивним моментом, який включає в себе прихований провінціалізм. Унікальність формування литовської національності ґрунтувалась на поєднанні ряду характеристик, які були в деяких випадках спільними з іншими національними рухами. Національний рух (Фаза B) розпочався в умовах конкуренції двох ідентичностей: польської та литовської, він розпочався набагато пізніше, ніж більшість європейських національних рухів, його соціальне підґрунтя не торкнулось міст і було обмежене практично тільки до сільської місцевості, і, отже, національна спільнота досягала дуже повільно повну соціаль-

462

MIROSLAV HROCH

ну структуру. Була також дуже бідна Фаза А – уроки дослідження з литовців, не було ніякої традиції літературної мови та національної історії, представленої в середньовічної державі язичників, котра пережила як ім’я і символ, але майже повністю зникла як самостійна установа. Хоча більшість з цих особливостей можна розглядати як національну дезінтеграцію, Литовська Фаза B національної агітації досягла успішного прийняття масами протягом дуже короткого часу.

РЕЗЮМЕ Мирослав ГРОХ, Формирование нации в Европе в условиях малых народов, например литовцев Формирование литовского народа принадлежит к одному из двух основных типов этого процесса. Этот тип, «малый народ», был создан «снизу», в противоположность типу государство-народ (как Франция, Голландия, Швеция). Оно развивалось как национальное движение, которое началось в условиях не доминирующей этнической общности, т.е. без государственности, без этнически «собственных» правящих классов и с очень слабой или нулевой культурной традицией в собственном языке. Точно так же, как и в других случаях, путь к народу-государству через национальное движение повлиял на некоторые стереотипы, которые частично сохранились до ХХ века. Точно так же, как и у других малых народов, литовское национальной существование не считалось очевидным и, следовательно, национальные элиты пытались доказать легитимность и качественность своего народа. Другой общей чертой была идеализация «народа», прежде всего крестьян, с заботой об их образовании. Очень скоро наступила переоценка национального языка, который стал символом национального существования. Малость считалась положительным качеством, что включало в себя скрытый провинциализм. Уникальность литовского национального формирования основывалась на сочетании нескольких характеристик, которые в некоторых случаях были присущи и другим национальным движениям. Национальное движение (Фаза Б) началось в условиях конкуренции двух идентичностей: польской и литовской, началось оно значительно позже, чем большинство европейских национальных движений, его социальная основа обходила города и была практически полностью ограничена к сельской местности и, следовательно, национальное общество достигло только очень медленно полной социальной структуры. Существовала только очень бедная Фаза А – научные исследования о литовцах, отсутствие традиции литературного языка, история народа была представлена средневековым языческим государством, которое сохранилось как название и символ, но практически полностью исчезло как автономная институция. Хотя большинство этих особенностей можно считать разрушающими нацию, литовская Фаза Б национальной агитации была успешно принята массами в течение очень короткого времени.

Przegląd Wschodni, t. XIII, z. 2 (50), s. 463–488, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

Ēriks JĒkabsons Ryga

KONFLIKT ŁOTEWSKO-POLSKI w kwestii szkół polskich w powiecie Daugavpils (dyneburskim) w 1921 roku. Przebieg i skutki międzynarodowe

ZYNNIK POLSKI już od czasu powstania państwa łotewskiego miał wielkie znaczenie w polityce zagranicznej, a także – w pewnym stopniu – w polityce wewnętrznej Łotwy (w kwestiach powiązanych z mniejszością polską). Od 1920 r. obydwa państwa łączyła nie tylko wspólna granica, lecz także ścisłe stosunki. Polska z wielkich państw w regionie była najbardziej przychylna niepodległości Łotwy. Jednak między obydwoma państwami, podobnie jak w całym regionie, nie został zawarty związek polityczno-wojskowy, a także nie osiągnięto pełnego wzajemnego zaufania. Powodów należy się doszukiwać w bardzo skomplikowanej historii państw regionu, ich wzajemnych stosunków, co w wielkiej mierze decydowało o odmiennych poglądach w polityce państwowej. Jednym z głównych powodów różnicy zdań w relacjach łotewsko-polskich były odmienne opinie co do położenia i warunków działalności mniejszości polskiej na Łotwie. W związku z tym w okresie międzywojennym miało miejsce kilka momentów komplikacji we wzajemnych stosunkach (w latach 1921, 1931 i 1935). Według ewidencji ludności w latach 1920–1921 mniejszość polska stanowiła 52 244 osoby. Spis odbył się w czerwcu 1920 r., obejmując jedynie część powiatu Ilūkste (iłłuksztańskiego), który w tym czasie znajdował się pod władzą polską i litewską. Znaczna ich część żyła w Łatgalii Południowej, gdzie jej geneza była powiązana ze złożoną sytuacją W jubileuszowych zeszytach nr 50 i 51 zamieszczamy wiele materiałów, pochodzących od autorów z różnych państw, ukazując przez to szerokie spektrum badań oraz poglądy i punkty widzenia badaczy rożnych specjalności, różnych krajów, zwłaszcza naszego regionu. Tekstów tych redakcja zdecydowała nie poddawać zwyczajowemu w czasopismach naukowych opracowaniu, opiniowaniu i wewnętrznej naukowej dyskusji, pozostawiając odpowiedzialność za prezentowane stanowisko w rękach autorów (Red.).

464

ĒRIKS JĒKABSONS

w drugiej połowie XIX w. – miała wtedy miejsce polonizacja pewnej części chłopów łotewskich, a także w części wschodniej powiatu iłłuksztańskiego. W miastach najwięcej Polaków zamieszkiwało w Daugavpils (Dyneburg; 28,3%) i Grīva (Grzywa; 34,8%). Większa część Polaków była chłopami. Z kolei w miastach, i to nie tylko w Łatgalii, ale także w Rydze, Liepāja (Lipawie) i Jelgava (Mitawie) Polacy byli robotnikami, służącymi, choć istniała także nieduża, ale stabilna grupa inteligencji1. Celem artykułu jest ukazanie na podstawie łotewskich i polskich źródeł archiwalnych procesów i wydarzeń w stosunkach obydwu państw w 1921 r., kiedy miało miejsce pierwsze zaostrzenie związane z kwestią polskiej mniejszości na Łotwie. Główne zarysy stosunków w latach 1919–1921 Stosunki dyplomatyczne między Łotwą a Polską zostały nawiązane jesienią 1919 r. Łotwa potrzebowała wojskowej i dyplomatycznej pomocy Polski, a Polska – państwa sprzymierzonego, nie tylko przeciwko Rosji Sowieckiej, ale także Litwie, na co Warszawa liczyła, chociaż nie do końca miała ku temu podstawy. Na początku 1920 r. Polska udzieliła Łotwie pomocy w oswobodzeniu Łatgalii od Armii Czerwonej. W sumie stosunki w tym czasie były poprawne, chociaż ukazały się już oznaki nieporozumień – różnice zdań w odniesieniu do Litwy2, nieprzychylna postawa w stosunku do Łotwy polskiego ziemiaństwa, a także pewnej części mniejszości polskiej w ogóle i okazywane mu poparcie przez niektóre ugrupowańia polityczne Polski3, terytorialne nieporozumienie o miasto Grīva i sześć gmin wiejskich powiatu Ilūkste4. Jesienią 1920 r. sytuacja skomplikowała się przez rozpoczętą na Łotwie reformę rolną, godzącą także w wielkich właścicieli ziemskich w Łatgalii – Polaków. Potem było niefortunne dla Polski uznanie de iure Łotwy (strona polska zwlekała z uznaniem, którego Łotwa Zob. Ē. J ē k a b s o n s, Poļi Latvijā, Rīga 1996, s. 167; Idem, Polska mniejszość narodowa na Łotwie w XIX i XX wieku. Krótka charakterystyka i zarys działalności, [w:] Europa nieprowincjonalna. Przemiany na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej (Białoruś, Litwa, Łotwa, Ukraina, wschodnie pogranicze III Rzeczypospolitej Polskiej) w latach 1772–1999, red. K. Jasiewicz, Warszawa–Londyn 1999, s. 287–298. 2 Zob. Ē. J ē k a b s o n s, Problem Wilna a Łotwa: jesień 1920 roku, [w:] Łotwa–Polska. Materiały konferencji międzynarodowej, red. J. Sozański, Ryga 1995, s. 68–97. 3 Zob. Ē. J ē k a b s o n s, Zaangażowanie państwowo-polityczne szlachty polskiej z Łatgalii w pierwszej ćwierci XX wieku, „Przegląd Wschodni” 1997, z. 3 (15), s. 513–522. 4 Zob. Ē. J ē k a b s o n s, Skład narodowościowy mieszkańców 6 gmin powiatu iłłuksztańskiego w XIX–XX w. jako główny powód sporu terytorialnego między Łotwą a Polską w okresie międzywojennym, [w:] Granice i pogranicza. Historia codzienności i doświadczeń, red. M. Liedke, J. Sadowska, J. Trynkowski, t. I, Białystok 1999, s. 225–233. 1

KONFLIKT ŁOTEWSKO-POLSKI W KWESTII SZKÓŁ POLSKICH

465

oczekiwała już dawno i szczególnie, w końcu wręczyła akt uznania z opóźnieniem w końcu stycznia 1921 r., kiedy dowiedziała się o uznaniu Łotwy przez mocarstwa Zachodnie), co znacznie ochłodziło stosunek Łotwy. Od samego początku ten stosunek może być określony jako „ostrożna przyjaźń”, ponieważ cele polityki zagranicznej obydwu stron, chociaż miały wiele wspólnego (starania o bezpieczeństwo w regionie, kwestia zagrażającej mu Rosji Sowieckiej), jednak w znacznej mierze się różniły5. W polskiej polityce zagranicznej na początku oraz wiosną 1921 r. miały miejsce wydarzenia, rzekomo świadczące o znacznym wzroście międzynarodowego znaczenia Polski; niektórzy politycy polscy usiłowali widzieć w Polsce mocarstwo europejskie, co było odczuwalne także w stosunkach z Łotwą. W lutym 1921 r. został zawarty układ polsko-francuski o współpracy wojskowej, a w marcu – pokój ryski z Rosją Sowiecką i Ukrainą Sowiecką6. Potem Rząd RP zadecydował się na umocnienie pozycji swego kraju w kierunku Dźwiny lub Łotwy. 16 kwietnia 1921 r. minister spraw zagranicznych Eustachy Sapieha napisał dla poselstwa w Rydze instrukcję o polityce Polski na Łotwie w ogóle i w kwestii reformy rolnej w Łatgalii szczególnie, między innym zaznaczając: Podtrzymanie i rozwój życia polskiego na obszarach Łatgalji ze względu na konieczność zachowania naszego korytarza do Dźwiny, którego Łatgalja jest najbliższym przedpolem, nakazuje zwrócić szczególnie baczną uwagę na wszystkie przedwsięwzięcia polityki łotewskiej, osłabiające stan naszego narodowego posiadania na tamtejszych ziemiach i usiłujące zmienić pod względem narodowościowym oblicze tego kraju. Przede wszystkim więc podkreślić należy, że zagadnienie utrzymania polskości na Łatgalji nie jest bynajmniej zagadnieniem tak drugorzędnym, aby załatwienie jego miało być odsunięte poza inne szersze koncepcje naszej polityki bałtyckiej. Obie te sprawy należy posuwać równolegle, wychodząc z tego założenia, że to czy inne rozwiązanie jednej z nich odbić się musi na formie rozwiązania drugiej.

Posłowi polskiemu w Rydze kazano w ciągu najbliższych miesięcy osobiście pojechać do Łatgalii w celu zapoznania się z miejscowymi warunkami i złożyć o nich obszerne sprawozdanie [na razie nie zostało wykonane – Ē.J.]. Instrukcja rozkazywała stanowczo odnosić się do kwestii reformy rolnej, zaznaczając że w traktowaniu jej Rząd RP jest w razie potrzeby „gotów użyć dyplomatycznych Zob. Ē. J ē k a b s o n s, Piesardzīgā draudzība: Latvijas un Polijas attiecības 1919. un 1920. gadā. Rīga 2007, s. 244; Idem, Powstanie niepodległej Łotwy, jej położenie w regionie oraz stosunki z Polską w latach 1918–1920, [w:] Rok 1918. Odrodzona Polska w nowej Europie, red. A. Ajnenkiel, Warszawa 1999, s. 166–180. 6 Zob. Ē. J ē k a b s o n s, Polsko-radzieckie rozmowy pokojowe w Rydze – punkt widzenia Łotwy, [w:] Zapomniany pokój. Traktat ryski. Interpretacje i kontrowersje 90 lat później, red. S. Dębski, Warszawa 2013, s. 323–344. 5

466

ĒRIKS JĒKABSONS

represji przeciwko Łotwie”, żeby osiągnąć układy o kompensacjach dla obywateli polskich, zachowanie centrów majątków w ich własności itd.7 W sumie to nie świadczyło o szczególnych zmianach w stosunku Polski do Łotwy, ponieważ podobne nastroje w jej rządzie i społeczeństwie istniały już wcześniej, jednak w tym momencie przyjęły formę w pełni oficjalnej polityki. Początkowo wydawało się, że wiosną 1921 r. stosunki obydwu państw rozwijają się w miarę spokojnie i dobrze. 15 maja 1921 r. sekretarz polskiego poselstwa i charge d’affaires Jan Baliński meldował, że minister spraw zagranicznych Łotwy Zigfrīds Meierovics nawet zgodził się na utworzenie przedstawicielstwa konularnego w Wilnie (z zaznaczeniem, że formalności będą załatwiane przez urzędy Polski, a nie Litwy Środkowej), jednak nie powstało ono z powodów finansowych. W związku z tym Meierovics, rozumiejąc pilność sprawy, wyraził gotowość mianowania w Wilnie konsula honorowego”8. W tym czasie Polska miała jeszcze nadzieje na umocnienie swoich pozycji w Rydze, w taki sposób oddziałując także na Litwę, a także na utworzenie związku wojskowo-politycznego w regionie, co byłoby również wygodne dla sojuszniczej Francji. Międy innymi z tego powodu poselstwo RP w Rydze w całości subsydiowało gazetę rosyjską „Rizhskij Kurjer”, częściowo nawet zabezpieczając ją materiałami do publikacji (kosztowało to miesięcznie koło 300 000 rubli łotewskich)9. Jednak na razie realizację tych planów wstrzymał konflikt, który wybuchł wiosną, chociaż faktycznie rozpoczął się już wcześniej. „Sprawa Kazimierza Próchnika” Osobą centralną w konflikcie stał się działacz oświatowy Kazimierz Próchnik. Urodzony w Warszawie w 1883 r., ukończył gimnazjum, aktywnie działał w podziemnej organizacji patriotycznej „Zet”, później wstąpił do prawicowej, nastawionej nieprzychylnie do mniejszości, partii narodowo-demokratycznej. Studiował na uniwersytetach w Warszawie, Berlinie i Krakowie, uzyskał stopień z filozofii. Od 1908 r., kiedy ożenił się z Natalią Szreder, właścicielką folwarku Muchy w wiejskiej giminie Kapiņi w Łatgalii, mieszkał tam i od 1910 r. pracował jako nauczyciel. Podczas I wojny światowej, od 1917 r. działał jako dziennikarz w Bobrujsku, gdzie stacjonował 1 Korpus Polski; wydawał gazetę edneków „Placówka”. Po wkroczeniu wojsk niemieckich w 1918 r. wrócił do Łatgalii i zamieszkał w majątku Birži w gminie Kapiņi i pracował jako nauczyciel. Od marca Archiwum Akt Nowych (dalej: AAN), Kolekcja odpisów dokumentów dotyczących stosunków Polski z Łotwą, Litwą, Estonią i Finlandią (dalej: Kod), t. 4, k. 50–51. 8 AAN, Kod, t. 3, k. 51. 9 AAN, Attachaty wojskowe Rzeczypospolitej Polskiej akredytowane przy państwach kapitalistycznych, A-II, 67/2. 7

KONFLIKT ŁOTEWSKO-POLSKI W KWESTII SZKÓŁ POLSKICH

467

1920 r., kiedy w Daugavpils stacjonowało Wojsko Polskie, po lipiec tegoż roku, kiedy pod naciskiem Armii Czerwonej wycofało się ono do Polski, pracował jako korespondent Polskiej Agencji Telegraficznej w tym mieście. 20 czerwca 1920 r. w Daugavpils odbyły się wybory samorządowe, które zyskały oddźwięk międzynarodowy z powodu zarzutu ze strony Polski. Brało w nich udział 14 list wyborczych, utworzonych przeważnie na zasadzie przynależności narodowej. W wyborach brało udział 72% z 10 300 wyborców miasta, wybierając 60 radnych miejskich (z list łotewskich – 6, polskiej – 20, rosyjskiej – 13, żydowskiej – 20, i Związku Właścicieli Domów – 1 (Polak). Od razu po wyborach naczelnik okręgu Łatgalii oświadczył, że do rady miejskiej wybrano 16 obywateli innych krajów (9 – Polski, 4 – Litwy i 3 – Rosji), co nie jest zgodne z prawem. Na pierwszym posiedzeniu Rady 27 czerwca Łotyszom i Żydom nie udało się osiągnąć wyboru Łotysza Jānis’a Lecons’a na przewodniczącego Rady, bo sprzeciwiali się temu Polacy i Rosjanie, a w dniu następnym naczelnik okręgu, w związku z tym, że „wybrani cudzoziemcy” z Próchnikiem na czele „zagrażają pokojowi i porządkowi w mieście”, wstrzymał ich działalność. Na ich miejsce mieli wejść do Rady następni kandydaci z odpowiedniej listy wyborczej – obywatele Łotwy. Wieczorem tego samego dnia na posiedzeniu Rady Miejskiej, protestując przeciwko takiemu postępowaniu, frakcja polska złożyła swoje pełnomocnictwa i opuściła sale. Pozostali radni wybrali dygnitarzy ze swojej liczby. W taki sposób frakcja polska nie brała udziału w pracy pierwszej Rady Miejskiej i w sierpniu 1920 r. Rada została uzupełniona do 60 radnych z liczby kandydatów pozostałych list wyborczych10. Próchnik w lipcu 1920 r. wraz z notariuszką Ludmiłą Jakubowicz utworzył i do września kierował kursami nauczycieli polskich w Daugavpils (sam wykładał literaturę polską), od września był nauczycielem w pierwszej miejskiej polskiej szkole podstawowej, natomiast w grudniu utworzył w tym mieście swoje prywatne polskie gimnazjum. W lutym 1921 r. na posiedzeniu przedstawiciele polskich organizacji społecznych jednomyślnie wysunęli, a Wydział Szkolnictwa Polskiego Ministerstwa Oświaty zatwierdził Próchnika na inspektora szkół polskich w Łatgalii. 3 marca Próchnik po raz drugi wniósł prośbę o nadanie mu obywatelstwa łotewskiego, ale podobnie jak za pierwszym razem (podanie z 1 lipca 1920 r.) otrzymał odmowę11. 10 Zob. Ē. J ē k a b s o n s, Latvijas varas iestāžu darbs Daugavpilī, Daugavpils apriņķī un Grīvā 1920, red. E.T. Vaivode, Acta Latgalica, t. 10, Daugavpils 1999, s. 94–95. 11 Latvijas Nacionālā arhīva Latvijas Valsts vēstures arhīvs (dalej: LVVA), 2574. f., 3. apr., 92., 27. lp.; 1632. f., 2. apr., 538. l., 30. lp. (Prośba K. Próchnika do ministra oświaty o nadanie obywatelstwa, 3 marca 1921 r.); S z k l a r s k a - L o h m a n ó w n a, Próchnik Kazimierz, [w:] Polski słownik biograficzny, z. 118, t. XXVIII/3, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1985, s. 556–557. Po

468

ĒRIKS JĒKABSONS

Już w 1920 r. Próchnik usiłował uzyskać w Polsce pieniężną zapomogę dla polskiej działalności oświatowej na Łotwie. 26 września pisał w tej sprawie do władz Towarzystwa Straży Kresowej, powiadamiając, że w lipcu miał zamiar udania się do Wilna po podręczniki, czemu przeszkodziła ofensywa armii bolszewickiej. Z tego powodu w polskich szkołach Łatgalii, w których uczyło się około 3300 dzieci, brakowało podręczników. Prosił również o teksty sztuk teatralnych (prostych i zabawnych, przeznaczonych dla „publiczności nieinteligentnej”) dla utworzonego w Daugavpils polskiego teatru amatorskiego, a także o mapy polskie, których bardzo brakowało. Z kolei w marcu 1921 r. prosił o wsparcie finansowe, informując że w Daugavpils utworzona została „Polska Macierz Szkolna” pod kierownictwem jego i notariuszki L. Jakubowicz, a także pisząc, że niedużą zapomogę (15 000 rubli łotewskich) dla tej organizacji udzieliło polskie przedstawicielstwo dyplomatyczne w Rydze12. Stopniowo działalność Próchnika przyciągała uwagę władz łotewskich. 19 stycznia 1921 r. naczelnik 6 cyrkułu policji powiatu Daugavpils meldował naczelnikowi powiatu, że w miasteczku Piedruja (Przydrujsk) obok szkoły państwowej została utworzona szkoła polska, do której z udziałem miejscowego księdza zapisywano dzieci katolików (zarejestrowano już 108 dzieci). Jednocześnie samorząd odmówił uwolnienia pomieszczenia szkoły państwowej od osób prywatnych, tam mieszkających. Naczelnik cyrkulu przesłuchał przybyłą z Daugavpils nauczycielkę polską Marię Czyżewicz, która oświadczyła, że została oddelegowana przez Próchnika do Piedruja z konkretnym zadaniem pracy w polskiej szkole. Otrzymała także list polecający do miejscowego księdza. Nauczycielka nie miała żadnych oficjalnych pełnomocnictw na organizację szkoły, i na tej podstawie naczelnik cyrkułu, wieczorem 19 stycznia wysłał ją z powrotem do Daugavpils (wkrótce została mianowana nauczycielką w państwowej szkole w Piedruji), obiecując także wyjaśnić, co zostało omówione na zebraniu odbytym w dniu poprzednim u księdza w kwestii szkoły. 3 lutego przewodniczący Zarządu powiatowego Daugavpils pisał w sprawozdaniu dla Departamentu Spraw Łatgalii Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, że w gminie wiejskiej Piedruja już pracuje pięć szkół, natomiast w samym miasteczku z dwóch przewidzianych pracuje tylko jedna, a miejscowi mieszkańcy – przeważnie katolicy – Białorusini, a także Żydzi deklarują chęć posyłania swoich dzieci do polskiej szkoły, co jest wynikiem działalności Próchnika. Również z jego pomocą i bez wiedzy powiatowego Zarządu Szkolnego 17 grudnia 1920 r. otworzono polską szkołę w miejscowości Jaudzemi, gminie wiejskiej Jasmuiža, zamiast planowanej tam wysłaniu z Łotwy K. Próchnika na emeryturę w 1930 r. pracował jako inspektor szkolny w Brasławiu, później zamieszkał w Warszawie. W latach 1946–1954 aresztowany, zmarł w Krakowie w 1968 r. 12 AAN, Towarzystwo Straży Kresowej, 105 t., k. 1, 14.

KONFLIKT ŁOTEWSKO-POLSKI W KWESTII SZKÓŁ POLSKICH

469

przez władze szkoły łotewskiej (oficjalne podanie wpłynęło dopiero 22 stycznia). Przewodniczący Zarządu powiatu pisał: Z wyżej napisanego wynika, że Polacy z dużym sprytem usiłują otworzyć polskie szkoły co jest przeciwne zamiarom naszych władz i życzeniom mieszkańców, w różnoraki sposób hamując życie obowiązkowych szkół powiatowych, a także usiłując w bezczelny sposób wciągnąć swoje szkoły w sieć obowiązkowych szkół i właśnie w tym kierunku wraz z innymi pracuje także wspomniany Próchnik.

Wobec tego prosił on „o odpowiednie kroki”, żeby „polskie szkoły prywatne nie zostały otwarte bez wiedzy i pozwolenia rządu lub władz powiatowych, a działalność Próchnika została zaprzestana”. Korespondencja w tej kwestii trwała, a po otrzymaniu tego sprawozdania Ministerstwo Oświaty nakazało inspektorowi szkolnemu powiatu Daugavpils zamknąć „nieprawnie otwartą szkołę w Piedruji i powołać do odpowiedzialności jej założycieli”13. 29 marca 1921 r. oddział Daugavpils łotewskiej policji politycznej rozpoczął dochodzenie w tzw. „sprawie Kazimierza Próchnika”, oskarżając jego i kilku polskich nauczycieli i działaczy społecznych o „tajne organizowanie polskich szkół” w ośmiu miejscach w Łatgalii Południowej (wieś Ivanovka w gminie Kapiņi, Užingora w gminie Krāslava, Staškeviči w gminie Izvalta, Livcāni w gminie Izabelina, w Bindari, Podgurje, Jaudzemi w gminie Jasmuiža, w Piedruja i innych). Oskarżano ich o: „organizowanie i kierowanie tymi szkołami, wrogą dla Łotwy działalność, polonizowanie Łatgalczyków i Białorusinów oraz ich wychowanie we wrogim dla Łotwy duchu”. Próchnikowi zarzucano, że za pomocą swoich byłych wychowanków – słuchaczy kursów nauczycielskich (w sumie było ich 35–50 osób; początkowo konkretnie mówiono o Marii Błażewicz, Emilii Tomaszewicz, Józefinie Daugste, Witoldzie Kiszkis, Leonardzie Sak-Sakowiczu, Janie Parfenowiczu, Weronice Moskal, Weronice Szwejkowskiej, Henryku Rublewskim, Somie i Beinarowiczównie14, Annie Manuszko, Florianie Piotrowskim) utworzył „tajne” polskie szkoły w miejscowościach, gdzie „Polaków mało”, nawiązał kontakt z Polską Macierzą Szkolną Ziem Wschodnich w Wilnie, od której szkoła w Jaudzemi otrzymała zapomogę 1000 rubli (oskarżenie dopuszczało, że suma otrzymana od Próchnika mogła być większa). Wszystkie utworzone szkoły, oprócz szkoły w Piedruja, przez jakiś czas działały „tajnie”. Dokumenty rejestracyjne zostały wniesione dopiero, gdy liczba uczniów osiągała w ustawie szkolnej przewidziane 30 osób. W szkole Piedruja pozwolono wykładać język polski jako przedmiot, w Jaudzemi i Staškeviči szkoły zostały zarejestrowane jako polskie szkoły prywatne, a w pozostałych pięciu miejscach pozwolenia nie udzielono, LVVA, 1632. f., 2. apr., 453. l., 53., 54. lp. Imion nie udało się ustalić.

13 14

470

ĒRIKS JĒKABSONS

jednak szkoły kontynuowały działalność, nie zważając na wydany przez władze zakaz. Jednocześnie w oskarżeniu było widać z dzisiejszego punktu widzenia bardzo wątpliwe argumenty – Próchnikowi zarzucano nawet udział w tworzeniu „Towarzystwa Polaków Łotwy”, w marcu 1921 r. w pomieszczeniach jego szkoły w Daugavpils, przy ulicy Warszawskiej 4 utworzono komitet, którego zadaniem było założenie „Związku Młodzieży Polskiej” z uczniów polskich (zaznaczano, że także ta organizacja jest założona nieprawnie i stawia sobie za cel „Polonizację Łatgalii”, chociaż „bespośrednio tego nie dało się udowodnić”), Próchnik także otrzymał podręczniki od Polskiego towarzystwa „Oświata” w Rydze, był „dobrym znajomym” konsula Polski w Daugavpils Stanisława Syrewicza i miejscowych polskich ziemian. Zarzucano mu także, że za pośrednictwem swojej żony Natalii podtrzymywał kontakt z Polskim Biurem Propagandowym w Warszawie, od którego otrzymał kilka książek, plakatów oraz odezw. Akcję władz przeciwko Próchnikowi i innym w pełni poparła na ogół antypolsko nastrojona inteligencja łatgalska (łotewska w Łatgalii). Na początku kwietnia informacja o wydarzeniach, w tradycyjnie nieprzychylnym świetle dla Polaków, ukazała się w czasopismie „Latgalīts”, które pisało o przyznanych w Warszawie dla „polskiej agitacji” w Łatgalii 7 milionach marek polskich, za które w powiecie Daugavpils zostały utworzone polskie szkoły uczące łotewskie i białoruskie dzieci. Gazeta pisała: Organizatorem tych szkół jest niejaki pan Próchnik mieszkający w Daugavpils, gdzie nie ma on żadnej własności ani dobr. Skąd więc pan ten bierze pieniądze? Wiadomo, z Polski. Należy zapytać dlaczego te miliony są rzucane do Łatgalii? Odpowiedź prosta. Żeby w Łagalii były silne polskie wpływy, ażeby po kilku latach Łatgalia byłaby zajęta przez Polskę. O to szczególnie dbają Polacy – ziemianie. Oni wiedzą, że w Polsce ziemianie w wielkich przywilejach i cała władza tam do nich należy. Na Łotwie nie tak. Kiedy my widzimy te przestępcze miliony i wiemy, skąd i dlaczego są one rzucane do Łatgalii, wtenczas my Łotysze powinniśmy czuwać. Każda nieprawnie działająca polska szkoła powinna być zamknięta. Winnych nauczycieli i organizatorów szkół trzeba oddać pod sąd. Należy śledzić każdego Polaka, szczególnie tych, którzy mają dusze pana-ziemianina, musimy wiedzieć co oni czynią. O każdym podejrzanym kroku należy informować policję i polityczną ochronę. Centrum i gniazdem polskiej propagandy jest Daugavpils. Tam o sprawę Polaków-ziemian dba adwokat przysięgły Syrewicz, notariuszka Jakubowicz, pan Próchnik i inni panowie.

Także w dalszych numerach tego tygodnika były publikowane ostre, emocjonalne napady i oskarżenia pod adresem organizatorów polskich szkół na czele z Kazimierzem Próchnikiem15. P. Nu ko paperkti Latgolas poļi un jus pikriteji?, „Latgalīts” 1921 z 7.04.; Gosts. Porpološanas fabrika „Latgalīts” 1921 z 14.04.; Gosts. Pani poli pi tiesas, „Latgalīts” 1921 z 5.05.

KONFLIKT ŁOTEWSKO-POLSKI W KWESTII SZKÓŁ POLSKICH

471

Nastąpiły też realne działania władz policyjnych. 21 kwietnia została aresztowana właścicielka fermy w Stanisławowie E. Tomaszewicz i Anna Manuszko (obydwie w szkole w miejscowości Livcāni), 22 kwietnia – nauczycielka W. Moskal w Podgurje i J. Daugste w Bindari, a także leśnik Jan Tyszko w Podgurje (rzekomo za napisanie prośby o otwarcie polskiej szkoły), 23 kwietnia – nauczyciel W. Kiszkis w Jaudzemi, 25 kwietnia – K. Próchnik (został zwolniony z aresztu dopiero 3 maja, natomiast pozostali aresztowani – 2 maja)16, a 26 kwietnia – nauczyciel L. Sak-Sakowski w Staškeviči (uwolniony po dwóch dniach). W mieszkaniach wszystkich aresztowanych przeprowadzono rewizję, oprócz tego wiele osób przesłuchała policja polityczna w Daugavpils. Próchnik w przesłuchaniach stanowczo zaprzeczał o „jakimkolwiek udziale w tajnej organizacji szkół polskich”17. Wkrótce „za otworzenie tajnych polskich szkół i agitację przeciwko Łotwie” policja polityczna proponowała wydalić z kraju 17 osób18, jednak później na liście dokonano pewnych zmian, usuwając nazwisko Jakubowicza, a dodając jeszcze kilka osób oraz przewidując wysłanie części innych jedynie z Łatgalii. 25 maja 1921 r. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych wydało rozkaz prefektowi (naczelnikowi) policji w Daugavpils, zgodnie z którym Próchnik i jego żona mieli w ciągu 14 dni opuścić terytorium Łotwy19. 27 maja taki sam rozkaz dotyczył F. Piotrowskiego, Weroniki Szwejkowskiej, A. Manuszko, Henrycha Rublewskiego, M. Czyżewicz i Antoniego Łassowskiego, jeszcze po kilku dniach zakazano mieszkania w Łatgalii „członkom organizacji antypaństwowej” – J. Daugste, Juzefowi Barychowi, Juzefowi Stankiewiczowi, W. Kiszkis, M. Błażewicz, Stanisławowi Wiszyckiemu, W. Moskal, Janowi Kiszko, Ludwigowi Butnickiemu, L. Sak-Sakowskiemu, Janowu Parfianowiczowi, Aleksemu Grebeszowi i Donatowi Sargunowi20. Reakcja Poselstwa Polskiego Od samego początku w rozwiązania sprawy czynnie uczestniczyło Poselstwo Polskie w Rydze. 29 kwietnia 1921 r. jej tymczasowy kierownik Jan Baliński telegrafował do Warszawy o wydarzeniach w Daugavpils, spotkaniu Zgodnie ze źródłami łotewskimi, nieco różnią się dane o dniach aresztów: E. Tomaszewicz – 25 kwietnia, W. Kiszkis – 24 kwietnia, A. Manuszko – 25 kwietnia, J. Daugste, K. Próchnik, W. Moskal – 26 kwietnia. Z kolei nazwisko leśnika J. Tyszko w ogóle nie podano w spisach (LVVA, 2574. f., 3. apr., 92. l., 67. lp.). Z kolei w źródłach polskich jako datę oswobodzenia wszystkich aresztowanych podano 3 maja. 17 LVVA, 2574. f., 3. apr., 92. l., 27.–29. lp. 18 Ibidem, s. 67. 19 LVVA, 2574. f., 3. apr., 92. l., 36., 38. lp. 20 Daugavpils. Atklāta slepena organizācija „Jaunākās Ziņas” 1921 z 26.05.; Latgale. Aizliegts uzturēties Latgalē, „Jaunākās Ziņas” 1921 z 28.05. 16

472

ĒRIKS JĒKABSONS

z ministrem spraw wewnętrzych Arveds’em Bergs’em, na którym protestował przeciwko aresztowaniom polskich nauczycieli, a także iż premier i minister spraw zagranicznych Zigfrīds Meierovics obiecał wyjaśnić kwestię. 30 kwietnia Baliński wniósł oficjalny protest na ręce Meierovics’a. Stało się to nawet przed otrzymaniem instrukcji z Warszawy, która nakazywała taki krok, a nadeszła tego samego dnia kilka godzin później. Wiceminister spraw zagranicznych Erazm Piltz nakazywał w niej protestować „jak najenergiczniej” przeciwko aresztowaniu Próchnika i trzech innych nauczycieli, oraz oceniał, że taka „samowola” miejscowych władz łotewskich, dopuszczona przez władze centralne, „uniemożliwia wytworzenie pożądanej atmosfery dla przyjaznego współżycia polsko-łotewskiego”. Instrukcja nakazywała żądać natychmiastowego uwolnienia aresztowanych i powiadomić rząd łotewski, że gdy będzie miało miejsce „powtarzanie się tego rodzaju postępowania Rząd polski będzie musiał wyciągnąć odpowiednie konsekwencje”21. Po dwóch dniach – 2 maja dyrektor departamentu Ministerstwa Spraw Zagranicznych Łotwy Vilis Šūmanis obiecał Balińskiemu, że sprawa zostanie rozwiązana pomyślnie, jednak 3 maja informował go przez telefon, że ministerstwo jest bezsilne, ponieważ sprawa już została przekazana prokuratorowi ze względu na swoją „wagę”. Obiecał bardziej szczegółowe informacje przekazać w ciągu najbliższych dni w formie pisemnej. W tym samym dniu (3 maja) pisał Baliński do Warszawy, że Próchnik już od dłuższego czasu miał konflikt z władzami łotewskimi w Daugavpils, dla których jest on „solą w oku” i nawet oczekiwał na aresztowanie. 3 maja u posła litewskiego Baliński przez przypadek spotkał się z ministrem spraw wewnętrznych A. Bergs’em, który zaprosił go do siebie w dniu następnym, obiecując wszystko wyjaśnić. Baliński także meldował, że w Daugavpils „sprawa Próchnika” pozostawiła duży wpływ i należy się obawiać, że będzie miała ona „pewien wpływ na oziębienie stosunków polsko-łotewskich”22. 4 maja Bergs w rozmowie z Balińskim przyznał, że nie znaleziono dowodów „istnienia tajnych polskich organizacji w Łatgalii”. Z kolei 6 maja Baliński pisał do Warszawy, że obiecane tak przez Bergs’sa, jak i Meierovics’a pisemne wyjaśnienia nie nadeszły do poselstwa, jednak w ostatniej rozmowie Bergs obiecał „zrobić wszystko, co będzie mogł, by Próchnika wypuszczono na wolność” (w czasie rozmowy stało się to faktem dokonanym). Jednocześnie na oświadczenie Balińskiego, że aresztowanie Próchnika jest tłumaczone w Warszawie jako „chęć robienia szykan elementom polskim w Łatgalii przez rząd łotewski”, minister stanowczo oświadczył, że tak nie jest i „cała sprawa jest prawdopodobnie nieporozumieniem ze strony władz lokalnych”. Baliński obiecał, że do czasu otrzymania wyjaśnienia AAN, Kod, t. 4, k. 221, 222. AAN, Kod, t. 3, k. 44–45.

KONFLIKT ŁOTEWSKO-POLSKI W KWESTII SZKÓŁ POLSKICH

473

rządu łotewskiego, nie będą czynione nowe kroki, dodając że z aresztowanych nauczycielek tylko jedna jest obywatelką Polski, natomiast pozostałe – Łotwy23. 14 maja Bergs pisemnie powiadomił poselstwo, że sprawa Próchnika i Jakubowiczówny została przekazana sądowi (później strona polska zarzucała, że okazało się to nieprawdą), oskarżając Próchnika „o otwieranie tajnych polskich szkół i antypaństwową agitację”, oraz że honorowy konsul RP w Daugavpils, adwokat Syrewicz rozpowszechnia pogłoski o rychłym odejściu powiatu Ilūkste, miasta Daugavpils oraz części Łatgalii do Polski (poselstwo pismo Bergs’a otrzymało 16 maja)24. 24 maja Baliński pisał, że polskie szkoły w Łatgalii „podlegają najrozmaitszym szykanom”, a ludność polska jest „terroryzowana”. Uważał, że głównym inicjatorem i sprawcą tej „akcji” jest deputowany do Konstytuanty państwa, Łotysz z Łatgalii, Juris Pabērzs, który wyznaczył sobie „za cel zgniecenie wpływów polskich w Łatgalii”, a inni popierają go, ponieważ „Łotysze obawiają się stale zajęcia Łatgalii przez Wojsko Polskie”. Baliński potwierdził, że w Daugavpils i okolicach miasta krążą pogłoski o oczekiwanym natarciu polskim. Pisał: Wiadomości te rozpuszczane oczywiście w celach prowokacyjnych przez Żydów i Litwinów, a następnie kolportowane przez samych Polaków, wywołują wielki niepokój wśród Łotyszy i wzbudzają do nas nieufność, sprzyjają rozwijaniu się akcji antypolskiej w Łatgalii. Pismo „Latgalīts” podaje wiadomość nawet, że rząd polski wydaje miliony na agitację w Łatgalii. [...] Pogłoski te są niesłychanie szkodliwe zarówno dla nas jak dla Łotyszy. Staram się wszelkimi siłami przeciwdziałać im, zaprzeczając w sposób najbardziej kategoryczny wszelkim pogłoskom o rzekomych zamiarach Rządu Polskiego zajęcia Łatgalii. Pan Syrewicz ze swej strony prowadzi analogiczną akcję w Dyneburgu25.

Na początku czerwca, po przyjęciu decyzji o wydaleniu, poselstwo wniosło kolejny protest. W jego wyniku rząd łotewski zatrzymał wykonanie decyzji, 6 czerwca telegrafując o tym do Daugavpils26. Właśnie w tym okresie był planowany przyjazd na Łotwę dużej polskiej delegacji gospodarczo-politycznej. Rzeczywiście, 4 czerwca przybyła ona do Daugavpils, a potem do Rygi, jednak zamiast planowanych 25 osób przybyło 6. Przyjęto delegację bardzo okazale, i chociaż prasa małą liczbę gości tłumaczyła presileniem rządu w Polsce, było jasne że powodem były powikłania stosunków łotewsko-polskich. 7 czerwca, niedawno przybyły do Rygi przedstawiciel dyplomatyczny RP Witold Kamieniecki meldując do Warszawy był nastrojony radykalnie, zwa AAN, Kod, t. 4, k. 42. LVVA, 2574. f., 3. apr., 92. l., 42. lp.; Slepenas poļu skolas Latgalē, „Latvijas Kareivis” 1921 z 17.06. 25 AAN, Kod, t. 3, k. 20–21. 26 AAN, Kod, t. 4, k. 223 (Pro memoria w sprawie Próchnika). 23

474

ĒRIKS JĒKABSONS

żywszy na wagę kwestii kultury polskiej proponował w sytuacji, w której środki dyplomatyczne mogą okazać się niewystarczające, sięgnąć po „środki represyjne”, mianowicie – wysłanie obywateli lotewskich z Polski i zerwanie kontaktów gospodarczych. W tym celu proponował rozpocząć rejetrację łotewskich obywateli i uważał, że strona polska powinna wykorzystać nawet zerwanie stosunków dyplomatycznych, gdyby nic innego nie pomogło (16 sierpnia także Baliński doradzał rejestrowanie mieszkających w Polsce Łotyszy – właścicieli nieruchomości, co pozwoliłoby w wypadku „konynuowania się szykan w Łatgalii, odpowiadając na nie, postąpić podobnie do Łotyszy w Polsce”)27. Minister spraw zagranicznych Jan Dąbski w odpowiedzi Kamienieckiemu wyraził poparcie dla tego pomysłu i upoważnił go wobec władz łotewskich do zagwarantowania o lojalnej postawie Próchnika wobec państwa łotewskiego i zażądania niezwłocznego odwołania decyzji o wydaleniu, w przeciwnym razie „Rząd polski będzie zmuszony wyciągnąć konsekwencje w stosunku do łotewskich obywateli w Polsce”. Dodawał: Przy tym proszę kategorycznie zaznaczyć, że represje wobec ludności polskiej zmusiły rząd polski wbrew jego woli do rewizji swego najżyczliwszego dotychczasowego stanowiska wobec Łotwy28.

16 czerwca poselstwo polskie wniosło notę protestacyjną do Z. Meierovics’a, który został także premierem rządu łotewskiego. Wyliczono w niej aresztowania nauczycieli z końca kwietnia oraz aresztowanie zarządcy majątku Ābeļmuiža koło Višķi (Wyszki) Adolfa Oleskiewicza 22 maja, przewidziane zamknięcie polskich szkoł w Grīva i innych miejscach, zamknięcie biura notariuszki L. Jakubowicz w Daugavpils itd. Napisano też o kontroli przez władze miasta Rygi dzieci w polskim przytułku, znajdując że z 90 dzieci tylko 17 jest narodowości polskiej. Poseł pisał: Sieci szkół polskich grozi rozwalenie. Polska ludność nie rozumie, co jest prawne i dozwolone, a co nieprawne i zakazane. Nastrój niepewności i terroru panuje w całej ziemi.

Poseł wyjaśniał że w osobistej rozmowie z nim minister Bergs przyznał, że „dochodzenie nie udowodniło istnienia tajnych organizacji”, poseł zarządał od ministra dowodów na oskarżenie konsula honorowego w Daugavpils Syrewicza o rozpowszechnienie pogłosek. Poselstwo żadało także wyjaśnienia terminu „nielegalna szkoła”, ponieważ zgodnie z prawem łotewskim każdy ma prawo na otwarcie szkoły prywatnej, informując o tym odpowiedzialne instytucje, a w ustawie nie wskazano na granice czasowe, w jakich to powinno być wykonane 27

AAN, Kod, t. 4, k. 59. AAN, Kod, t. 4, k. 240.

KONFLIKT ŁOTEWSKO-POLSKI W KWESTII SZKÓŁ POLSKICH

475

(poselstwo przyznało, że nauczanie w szkołach rzeczywiście rozpoczęto przed wniesieniem dokumentów do rejestracji). Dyplomata pisał: Jeśli władze łotewskie, z powodu nieprzestrzegania niektórych formalności, wypowiadają wojnę wszystkim szkołom w Łatgalii, nasuwa to na myśl, że są po prostu poszukiwane preteksty dla przyczepienia, a to by mogło stworzyć kwestie polityczne.

Także wyjaśniał, że narodowość dziecka w wypadku polskich, litewskich i białoruskich dzieci nie jest możliwa do określenia na podstawie nazwiska, ale jedynie według oświadczenia rodziców. Na zakończenie w nocie mówiono o lojalnym stosunku Polski do Łotwy i kwestii przynależności Łatgalii przyznając to terytorium Łotwie. Wysunięto żądania: niezwłocznie: zaprzestać nagonki przeciwko Polakom; odwołać rozkazy o wysłaniu nauczycieli i działaczy społecznych z Łatgalii i Łotwy w ogóle; zabezpieczyć swobodny rozwój wszystkim polskim szkołom, przytułkom i organizacjom. W swojej odpowiedzi na notę (z 14 września) Meierovics zaznaczył, że mniejszość polska w drodze ustawodawczej ma prawo rozwijania szkolnictwa, działalności społecznej i kulturowej, w Ministerstwie Oświaty działa Wydział Szkół Polskich, naczelnikiem którego mianowano Józefa Ronczewskiego zgodnie z propozycją Ryskiego Polskiego Towarzystwa Dobroczynności i który ma prawo udziału w posiedzeniach rządu, referując o kwestiach powiązanych z mniejszością polską, oprócz tego budżet szkół polskich został zatwierdzony bez żadnych skreśleń. Premier kategorycznie odrzucał wypowiedziane zarzuty, pisząc: Większa część z oskarżeń nie odnosi się do położenia prawnego mniejszości polskiej, a poczynania, w których niektórzy obywatele polskiej narodowości się dokonali, mają ogólnie polityczny charakter, a środki wybrane przez nasze urzędy dla ich wyjaśnienia lub w razie potrzeby zaprzestania działalności tych osób, nie są skierowane przeciwko osobom polskiej narodowości jako takim, lecz przeciwko osobom, działalność których jest niedopuszczalna i nawet szkodliwa dla państwa.

Wyjaśniał, że w Łatgalii istnieje pewna grupa mieszkańców polskich, która nie popiera przychylnego stosunku Polski do Łotwy i odnosi się wrogo do państwa łotewskiego, rozpowszechniając pogłoski o zagarnięciu terytoriów itd. Dalej pisał: Opóźniając rejestrację otwartych szkół, oni [nauczyciele] unikali kontroli działalności szkół. W taki sposób nie działa żadna mniejszość na Łotwie i nie jest to w naszych czasach dopuszczalne. Przeciwnie 7. punktowi Ustawy Szkolnej język łotewski i podstawowa nauka historii i geografii Łotwy w tych szkołach, w których nauczały nauczycielki rekomendowane przez Próchnika, nie była wykładana. Nareszcie szkoły te były zakładane w miejscach, gdzie zamieszkuje bardzo mała ilość polskich mieszkańców. Przed otwarciem szkół przybyłe z Daugavpils nauczycielki rozkręcały bardzo aktywną

476

ĒRIKS JĒKABSONS

propagandę wśród chłopów agitując za polskie szkoły, co w żadnym razie nie jest dopuszczalne i bespośrednio godzi w prawa wszystkich tych mieszkańców, którzy nie są Polakami i których jest większość. Niezważając na nieprawne działania nauczycieli szkół polskich w Łatgalii, rząd Łotwy wyraża zgodę na odwołanie rozporządzenia o wysłaniu tych nauczycieli z Łotwy, oprócz rozporządzenia dotyczącego Próchnika, które zachowa siłę, ponieważ Próchnik, nie będąc obywatelem Łotwy, niestosownie wykorzystał gościnność Łotwy, organizując całą sieć szkół prywatnych na nieodpowienich terytoriach, nie zważając na ustawy państwowe i programy naszych szkół.

Na koniec wyjaśniono, że zarządca majątku Ābeļmuiža został aresztowany nie w powiązaniu z „kręceniem polskiej propagandy” lecz za „niedopuszczalną propagandę przeciwko reformie rolnej”, biuro Jakubowicz zaś zamknięto z powodu przekroczeń zawodowych, natomiast przytułek polski w Rydze zamknięto z powodów oszczędnościowych. Premier także powtarzał słowa ministra spraw wewnętrznych Bergs’a, że „nie wykryto konkretnych dowodów o istnieniu tajnych organizacji polskich w Łatgaliii”. Dlatego Meierovics wypowiadał głęboką skruchę za to, że kwestie całkowicie wewnętrzne stały się przedmiotem rozmów dyplomatycznych jeszcze przed tym, jak nasze władze nie zdążyły ich należycie zbadać [...].

Jednocześnie w prasie łotewskiej podano oficjalny komunikat polskiego towarzystwa „Oświata”, w którym ta ostatnia deklarowała, że uważa stosunek Ministerstwa Oświaty i Ryskiej Rady Miejskiej za w pełni poprawny”29. Należy zaznaczyć, że także w tym wypadku można zauważyć nieporozumienia między polskimi organizacjami w Rydze i Daugavpils, które miały miejsce przez cały okres międzywojenny, a szczególnie ostro na początku lat 20. W międzyczasie stosunki skomplikowały się jescze bardziej z powodu wydarzeń w polskim przytułku w Rydze. 8 lipca Kamieniecki telegrafował do Warszawy, że poprzedniego dnia władze „siłą, w sposób brutalny” przejęły 42 dzieci i odwiozły je do łotewskiego i litewskiego przytułku. Po proteście poselstwa i żądaniu oddania dzieci i wydania im pozwolenia na wyjazd do Polski, a także ukarania winnych tego zajścia, Meierovics obiecał, że sprawa zostanie rozpatrzona na specjalnym posiedzeniu przedstawicieli Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Wewnętrznych30. Z kolei 13 lipca prezydent miasta ryskiego Alfreds Andersons przyjął przedstawicieli polskich organizacji, omawiając z nimi wydarzenia w przytułku i obiecując nakazanie „mieszanej komisji zbadać przynależność narodową przeniesionych do innych przytułków dzieci oraz przy określeniu LVVA, 2574. f., 3. apr., 92. l., 84.–85., 89.–90. lp. Publikowany: Valdības Vēstnesis. 1921. 1. okt.; Par poļu skolām. Jaunākās Ziņas. 1921. 10. sept. 30 AAN, Kod, t. 4, k. 248; Sadusmes poļu patversmēs Rīgā. Jaunākās Ziņas. 1921. 12. jūl. 29

KONFLIKT ŁOTEWSKO-POLSKI W KWESTII SZKÓŁ POLSKICH

477

narowości brać pod uwagę deklaracje rodziców i opiekunów”31. W końcu podjęto decyzję, że narodowość dziecka określają rodzice, dlatego w sierpniu część przeniesionych dzieci wróciła do polskiego przytułku. Jednak konflikt nie został rozwiązany, ponieważ w oficjalnej odpowiedzi 22 sierpnia Meierovics odmówił ukarania winnych tego zajścia, w wyniku czego 11 września poselstwo wniosło kolejny protest32. W dodatku w lipcu władze łotewskie otrzymały od zainteresowanych w eskalacji konfliktu łotewsko-polskiego władz litewskich kopii dokumentacji niejakiej „Polskiej Organizacji na Wschodzie”, z której wynikało, że planuje ona swoją działalność nie tylko na Litwie lecz także na Łotwie (propaganda, posterunki w Daugavpils, Liepāja, Rydze, Jelgava, Kurlandii, nawiązanie kontaktów z Polakami służącymi w armii łotewskiej itd.)33. Dochodzenie przez władze łotewskie 28 czerwca do Daugavpils w celu wyjaśnienia sytuacji związanej z „memorandum polskiego przedstawicielstwa” przybyła „szczególna komisja międzyresortowa” (Ministerstwo Spraw Zagranicznych reprezentował Antons Balodis, Spraw Wewętrznych – Gulbis, Oświaty – naczelnik Oddziału Oświaty Polskiej Józef Ronczewski, Sprawiedliwości – wiceprokurator Sądu Okręgowego Łatgalii Osvalds Kesners). Komisja wysłuchała dygnitarzy (nawet dowódcę Dywizji Zemgalskiej i naczelnika garnizonu wojskowego w Daugavpils Oskars’a Dankers’a), nawiązała kontakt z polskim konsulem honorowym Syrewiczem, odwiedziła kierowaną przez Próchnika szkołę, a także miasteczko Krāslava i gminę wiejską Izabelina. Komisja oceniła: wniosek: 1) krążą pogłoski o rzekomym rychłym przyłączeniu Łatgalii i powiatu Ilūste do Polski, co wykona Wojsko Polskie, pogłoski owe rozpowszechniają „żołnierze armii Żeligowskiego”, którzy wrócili do Łotwy, skąd pochodzą, a także „niektórzy szowiniści” (na przykład, zarządca należącego do Platerów-Zyberków majątku A. Oleskiewicz i ziemianka Natalia Tomaszewicz), w wyniku pogłosek zostaje zaniżony kurs waluty łotewskiej, jednak twierdzić że w ich rozpowszechnieniu bierze udział konsul Syrewicz nie można; 2) nieprawnie utworzone polskie szkoły rzeczywiście istniały, aby władze postawić przed faktem dokonanym, nauczano w nich języka rosyjskiego jako przedmiotu, natomiast języka łotewskiego nie nauczano w ogóle. Głównym organizatorem był Próchnik, chociaż sam do tego się nie przyznaje; nie odnaleziono żadnej dokumentacji z działalności finansowej tych szkół, podstawowej dokumentacji brakuje także w szkole Próchnika. Nieprawnie Poļu biedrību deputācija pie Pilsētas Galvas, „Latvijas Kareivis” 1921 z 14.07. AAN, Kod, t. 1, k. 160 (M. S e r e j s ki, Stosunki polsko-łotewskie 1919–1925). 33 LVVA, 3235. f., 1/12. apr., 10. l., 434. lp. 31

478

ĒRIKS JĒKABSONS

działające szkoły działalności nie zaprzestały po decyzji władz, kontynuowały ją do aresztowania nauczycieli. U nauczyciela Sak-Sakowskiego odnaleziono notatki, w których Kurlandia (powiat Ilūkste) i Łatgalia były zaznaczone jako terytoria polskie; 3) komisja nie uzyskała dokumentowanych dowodów istnienia tajnych polskich organizacji w Łatgalii; 4) Biuro notarialne L. Jakubowicz w Daugavpils zostało zamknięte po ingerencji instytucji sądowych, ona sama twierdzi, że nie brała udziału w organizowaniu kursów nauczycieli polskich i że prawie nie zna Próchnika, chociaż ten ostatni twierdzi, że własnie Jakubowicz miała otrzymać pozwolenie władz na otwarcie kursów i organizowała cztery wieczory muzykalne na rzecz szkoły Próchnika; 5) wrogiej działalności konsula Syrewicza nie można udowodnić lecz naczelnik powiatu Ilīkste świadczy, że organizował on na polskiej stacji kolejowej na granicy Turmonty punkt przejścia dla uchodźców polskich, nie informując o tym władz łotewskich. Komisja proponowała: sprawę przeciwko Emilii Tomaszewicz zakończyć z powodu braku dowodów winy; obywatelka rosyjska Anna Manuszko podlega wysłaniu z państwa; Pelnika należy odwołać ze stanowiska wójta wioski; nauczyciel szkoły w Užingora F. Piotrowski (niewyjaśnione obywatelstwo) – „agent” Próchnika, otrzymał od niego pieniądze, podczas rewizji znaleziono literaturę komunistyczną, należy go wysłać z kraju; nauczyciela szkoły w Piedruja M. Czyżewską, która podała dokumenty na obywatelstwo łotewskie, należy przenieść do innej szkoły; sprawy przeciwko obywatelowi Litwy Rublewskiego, zamieszkującego w Piedruja, a także obywateli Łotwy Soms i Borkowskiego – podlegają zakończeniu; biuro L. Jakubowicz podlega otwarciu w porządku przewidzianym w ustawodawstwie34. Jednocześnie Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, powołując się na „okoliczności łagodzące”, odwołało decyzję o wyslaniu z kraju 12 osób. Jescze nieco później resort wewnętrzy pod presją Ministerstwa Spraw Zagranicznych oświadczył, że się zgadza „łagodzić propozycje komisji w odniesieniu do wszystkich wymienionych osób za wyjątkiem Floriana Piotrowskiego i Kazimierza Próchnika”35, nieco później – także Piotrowskiego, jako jedyną osobę do wysłania z kraju pozostawiając Próchnika. Reakcja w Polsce i położenie poselstwa Łotwy w Warszawie W pierwszych miesiącach 1921 r. poselstwo w Warszawie pełniło codzienne obowiązki, wśrod których jednym z głównych była organizacja powrotu na Łotwę

LVVA, 2574. f., 3. apr., 92. l., 165.–172. lp. LVVA, 2574. f., 3. apr., 92. l., 109., 100. lp.

34 35

KONFLIKT ŁOTEWSKO-POLSKI W KWESTII SZKÓŁ POLSKICH

479

uchodźców i jeńców wojennych z Polski i przez ten kraj36. Jeszcze 6 maja poselstwo prosiło Ministerstwo Spraw Zagranicznych o pomoc w uwolnieniu jeńców Łotyszy – byłych czerwonoarmistów oraz o organizację ich transportu do ojczyzny37. Strona polska prośbę spełniła, wyrażając nadzieję, że to złagodzi przebieg „sprawy Próchnika” na Łotwie i więcej takie wydarzenia się nie powtórzą38. Jednak, wraz z biegiem wydarzeń na Łotwie, prasa polska rozpoczęła żywą akcję antyłotewską, na którą poselstwo odpowiedziało, tłumacząc postawę strony łotewskiej. Do polemiki aktywnie włączyła się ziemiańska Inflancka Rada Polska, ostro i jednostronnie krytykując argumenty poselstwa. 10 czerwca poselstwo odpowiedziało polskiemu ministrowi spraw zagranicznych na jego notę z 1 czerwca, w której zarzucał Łotwie represje przeciwko Polakom. W owej odpowiedzi poselstwo opierało się na oficjalnej postawie swego rządu i wyrażało nadzieję, że gwarancje polskiego rządu w odniesieniu do lojalności Próchnika wobec Łotwy rozwiążą istniejącą sytuację39. 13 lipca łotewski charge d’affaires w Warszawie Pēteris Oliņš po raz kolejny wysłuchał zarzutów strony polskiej (tym razem w sprawie przytułku w Rydze) oraz uprzedzenia, że Polska nie będzie spokojnie przyjmować działalności tego rodzaju”40. Następnie zarzucano poselstwu, że władze łotewskie zwolniły z pracy setki polskich kolejarzy, bez środków do życia pozostawiając 5000 mieszkańców polskich. Poselstwo meldowało o tym do Rygi, 26 września wyjaśniło się, że 1 lipca z pracy na kolejach łotewskich, zgodnie z prawem o służbie państwowej zwolniono 36 obywateli polskch, natomiast pracę kontynuuje 118 obywateli polskich i 499 Polaków-obywateli łotewskich41. 1 sierpnia 1921 r. P. Oliņš z Warszawy pisał: Jeśli widzimy, co i jak teraz mówią o Łotwie nie tylko polscy działacze polityczni i społeczni, a także zwykli obywatele, i jeśli pamiętamy, że jeszcze tylko półtora roku temu wiedza nawet polskich inteligentów w sprawie politycznej geografii była niedostateczna, żeby przekonująco wymienić różnicę między Łotwą a Litwą, to możemy sądzić, jak szybko i pomyślnie w ciągu ostatnich lat przebiegało wzajemne zapoznanie się obydwu krajów [...]. Nie zważając na to, w Polsce jednak istnieją społeczne i polityczne ugrupowania, które nie są nam przyjazne i przychylne. Tu należy przede wszystkim wymienić Polaków Łatgalii, którzy nie mogą przetrawić ani naszego prawa agrarnego, które odczuwalnie działa na ich interesy własnościowe, ani naszego ustro Zob. Ē. J ē k a b s o n s, Latviešu karavīru un bēgļu atgriešānās dzimtenē no Polijas un Lietuvas 1919.–1921. Gadā, „Latvijas Vēstures Institūta Žurnāls” 2008, nr 3, s. 96–116; nr 4, s. 64–76. 37 AAN, kod, t. 4, k. 224. 38 AAN, Kod, t. 1, k. 157 (M. S e r e j s k i, Stosunki polsko-łotewskie 1919–1925). 39 AAN, Kod, t. 1, k. 157.A (M. S e r e j s k i, Stosunki polsko-łotewskie 1919–1925). 40 AAN, Kod, t. 4, k. 248. 41 LVVA, 2574. f., 3. apr., 91. l., 403. lp.; 4592. f., 3. apr., 102. l., 233. lp. 36

480

ĒRIKS JĒKABSONS

ju administracyjnego, który paraliżuje ich decydujące wpływy w życiu społecznym i kulturowym Łatgalii. Te „żubry” (jak ich nazywają sami narodowi demokraci polscy) mają nadzieję coś niecoś uratować za pomocą interwencji rządu warszawskiego. Żeby przygotować grunt niezbędny dla tej akcji rządowej, w prasie ukazały się liczne listy z „Polskich Inflant” i o „Polskich Inflantach”, w których się opowiada o różnych cudach, o tym fanatyczno-polonofobskim gatunku ludzkości, który się nazywa Łotyszami. Bez tych zainteresowanych krzewicieli nienawiści jest jescze wielu polityków, tak w społeczeństwie i Sejmie, jak w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, którzy nie mogą się zadowolić, że Łotwa nie wykazała oczekiwanej wyrozumiałości wobec ich żądań: nie ustąpiła w kwestii Górnej Kurlandii [6 gmin powiatu Ilūkste – Ē.J.], nie zgodziła się na te układy, w ramach których Polska swego czasu chciała nam zaprzedać przyznanie de iure; nie poparła aspiracji polskiej do Litwy itd. jak w słowach, tak artykułach tych ludzi słowo „Łotysz” jest stale powiązane z epitetem „niewdzięczny” i „krwią polską, która została w Łatgalii napróżno przelana z powodu niewdzięcznych Łotyszów”. Tym samym rycerzom także bardzo „podejrzane” się wydaje nasze obcowanie z Litwinami, ponieważ od niewdzięcznych Łotyszów wszystko co można oczekiwać. Oprócz tego w rozwoju tych tak nieprzyjemnych stosunków i nieporozumień bardzo znaczącą rolę odgrywa bēdīgi slavenā42 mentalitaté polonaise. Polak bardzo wrażliwie chroni swoje „święte, niezaprzeczone prawa do narodowej kultury” i zapala się w nieobłudnym i prawdziwym gniewie przeciwko każdemu, kto tylko szykuje się rzucić jakikolwiek cień na te prawa. Jednak w tym samym czasie w odniesieniu do podobnie świętych praw innych narodów Polak wykazuje bardzo mało zrozumienia i przestępczo mało poważania. [...].

Żeby usunąć zagrożenie wymienionych kręgów w Polsce w stosunku do planów utworzenia Związku Bałtyckiego, P. Oliņš proponował rządowi „od czasu od czasu pozwolić sobie na jakiś gest dekoracyjny, który by wyrażnie świadczył o naszej narodowej tolerancji w stosunku do mniejszości polskiej”43. Rozwiązanie sprawy Jeszcze we wrześniu polski minister spraw zagranicznych Konstanty Skirmunt w wywiadzie dla Polskiej Agencji Telegraficznej zarzucał Łotwie ograniczenie działalności polskiej mniejszości44. 15 września premier Łotwy przyjął na audiencji pożegnalnej sekretarza poselstwa RP w Rydze Balińskiego, w rozmowie usiłując go przekonać, że mniemanie o jego rzekomych sympatiach prolitewskich nie ma podstawy, a celem niedawnej wizyty w Kownie była kolejna próba przekonania Litwinów, aby byli bardziej przyjaznymi do „bēdīgi slavenā” („przykro znana”). LVVA, 2574. f., 1. apr., 69. l., 5. lp. 44 AAN, Kod, t. 1, k. 162 (M. S e r e j s k i, Stosunki polsko-łotewskie 1919–1925). 42 43

KONFLIKT ŁOTEWSKO-POLSKI W KWESTII SZKÓŁ POLSKICH

481

Polski. Jednocześnie oświadczył, że tego samego dnia udaje się do Łatgalii wraz z ministrem oświaty i zapozna się z sytuacją polskich szkół i mniejszości w ogóle45. Jeszcze po kilku dniach minister oświaty Aleksandrs Dauge na pytanie prasy o podstawę zarzutów strony polskiej, podkreślił, że „polityka represji” przeciwko szkołom polskim nie jest prowadzona, a poczynione kroki są związane z „brakiem szacunku do ustaw Łotwy” ze strony kierowników szkół, ale jak tylko „oni obiecają ściśle przestrzegać prawo, rząd pozwolił na działalność zamkniętych szkół”46. 8 października 1921 r. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych powiadomiło policję w Daugavpils, że Próchnik w ciągu następnych 14 dni powinien opuścić terytorium państwa. Tego samego dnia powiadomiono go o tym47. W zaistniałej sytuacji nie miał wyboru i wyjechał z Łotwy. Dlatego odpowiedź Meierovics’a niezadowoliła poselstwa polskiego i w październiku wniesiono nową notę do Ministerstwa Spraw Zagranicznych Łotwy, w której powtórzono żądania wypowiedziane w nocie z 16 czerwca, określając wydalenie Próchnika jako akt nieprzyjazny dla Polski. Poselstwo także wyrażało nadzieje, że wydalenie zostanie odwołane, nie będzie nowych represji, a polskim szkołom i organizacjom zostaną zagwarantowane prawa rozwoju. W zakończeniu, odpowiadając na prośbę Meierovics’a, aby opublikować noty obydwu stron w prasie polskiej, poseł polski oświadczył, że jego rząd ma zamiar opublikować dokumenty o położeniu mniejszości polskiej na Łotwie48. 20 października poselstwo wniosło jeszcze jeden protest przeciwko wydaleniu Próchnika, grożąc zniesieniem ruchu bezwizowego dla obywateli łotewskich przekraczających terytorium polskie drogą kolejową Hojnice–Tczew–Malbork (wprowadzony w maju 1921 r.). Kiedy Próchnik opuścił Łotwę, strona łotewska została poinformowana, że prawo o ruchu bezwizowym zostaje odwołane z dniem 28 listopada49. W taki sposób stsounki jesienią 1921 r. znalazły się w poważnym kryzysie. Znalazło to wyraz także w nowej instrukcji, którą otrzymało poselstwo w Rydze w październiku. Przede wszystkim dotyczyła ona kwestii obrony interesów mniejszości polskiej. Zapowiadała przemieszczenie aktywności dotyczącej jej obrony na uzyskanie „legalnego przedstawicielstwa” w parlamencie, co miało być osiągnięte w wyborach, a także wykorzystanie zobowiązania Łotwy w kwestii ochrony mniejszości przy wstąpieniu do Ligi Narodów. Na razie poselstwo miało AAN, Kod, t. 3, k. 47. Pd. Pie izglītības ministra, „Jaunākās Ziņas” 1921 z 22.09. 47 LVVA, 2574. f., 3. apr., 92. l., 43. lp.; AAN, Kod, t. 4, k. 223. 48 AAN, Kod, t. 1, k. 161 (M. S e r e j s k i, Stosunki polsko-łotewskie 1919–1925). 49 Latvijas Kareivis. 1921. 11. maijs; AAN, Kod, t. 1, k. 162 (M. S e r e j s k i, Stosunki polsko-łotew skie 1919–1925...); LVVA, 2575. f., 11. apr., 60. l., 77. lp.

482

ĒRIKS JĒKABSONS

uprzedzić stronę łotewską, że Polska wniesie skargi do tej organizacji w wypadku, jeśli polityka łotewska się nie zmieni (20 grudnia 1921 r. poselstwo otrzymało polecenie przygotować materiały dla Ligi Narodów w sprawie łotewskiej reformy rolnej w odniesieniu do ziemian polskich w Łatgalii)50. Plany te w dużej mierze decydowały o dalszym rozwoju mniejszości polskiej na Łotwie. Z kolei kierownik poselstwa Łotwy w Warszawie 28 października pisał do Meierovics’a: Chociaż nasze stosunki nieco się uspokoiły, jednak poprzedniej przyjaźni w Ministerstwie Spraw Zagranicznych nie odczuwam. W ministerstwie stroją takie miny, jak gdyby Łotwa powinna odkupić jakieś grzechy i dlatego ma wykazać się bardzo przekonującymi dowodami swojej przyjaźni. Mam wrażenie, że w naszą „cudzą i wrogą” orientację (z Rosją, Niemcami) Polacy sami mało wierzą, jednak świadomie podtrzymują te legendy jako wygodny szyld, żeby z lekkim sercem opracowywać sprawy naszej reformy rolnej i nieco później sprawę Górnej Kurlandii. Jednak należy zaznaczyć, że ten chłodny stosunek zachowuje się głównie w urzędowych kręgach rządowych, natomiast w społeczeństwie i w partiach politycznych jest on słabo odczuwalny.

P. Oliņš przewidywał, że „w najbliższej przyszłości Polska w odniesieniu do nas zaciągnie mocniej lejce”, usiłując wykorzystać wpływy Łotwy na Litwę, żeby osiągnąć jej zgodę na federację z Polską, pomyślniej bronić interesów ziemian polskich w Łatgalii (kwestię szkolną uważał za „sprawę poboczną, która jest wykorzystywana jako operacja pomocnicza dla głównej ofensywy, którą należy kierować przeciwko reformie rolnej Łotwy”), usiłować odebrać Łotwie sporne gminy wiejskie powiatu Ilūkste, a także osiągnąć wspólną politykę wobec Rosji Radzieckiej w sprawie wykonania punktów układów pokojowych51. Zakończenie i wnioski Biorąc pod uwagę niezbędność współpracy międzynarodowej, obydwie strony w końcu 1921 r. zaczęły szukać możliwości rozwiązania konfliktu. W końcu listopada nowo mianowany poseł w Warszawie przed swoim wyjazdem do Polski w wywiadzie dla prasy podkreślił, że za główny cel swojej pracy uważa „rozwój i pełniejsze uzgodnienie” stosunków obydwu stron. Przyznał, że w sumie były one zawsze dosyć dobre i jeśli nawet miał miejsce jeden i drugi przejściowy incydent lub nieporozumienie, to miał on raczej bardziej charakter formalny. Z powodu jednej i drugiej osoby, w jednym i drugim wypadku powstały AAN, Kod, t. 1, k. 163, 137 (M. S e r e j s k i, Stosunki polsko-łotewskie 1919–1925). LVVA, 2574. f., 1. apr., 69. l., 19. lp.

50 51

KONFLIKT ŁOTEWSKO-POLSKI W KWESTII SZKÓŁ POLSKICH

483

nieporozumienia, jednak nietrudno je rozwiązać i w żadnym wypadku nie oddziałają one na podstawy naszych dobrych stosunków z Polską.

W grudniu, kiedy M. Nukša akredytował się w Warszawie, polski minister spraw zagranicznych Skirmunt wskazał na „wielką pracę, którą mamy przed sobą, żeby rozwiązać powstałe nieporozumienia i ułożyć wzajemne stosunki obydwu państw”52. Także rząd polski w owym czasie mianował nowego posła w Rydze – Witolda Jodko-Narkiewicza. W wywiadzie dla prasy łotewskiej na początku grudnia, mówiąc o wydaleniu Próchnika, Jodko-Narkiewicz podkreślił, że „wydarzenie jeszcze nie jest załatwione”53. Jednak dla obydwu stron ważniejsza była kwestia utworzenia związku baltyckiego. W marcu 1922 r. w Warszawie Polska, Łotwa, Finlandia i Estonia podpisały układ o współpracy politycznej, który jednak nie uzyskał mocy, ponieważ żadna ze stron go nie ratyfikowała. Między innymi układ przewidywał, że: państwa, w których są mniejszości narodowe, należące do liczebnie większej narodowości w jednym z pozostałych państw układu, umawiają się o gwarantowaniu tym mniejszościom wszystkich praw i swobód, które zabiezpieczają im zachowanie i wolność organizacji narodowej kultury.

Podjęto również decyzję, że państwa zobowiązują się wspólnie i spokojnymi środkami rozwiązać wszystkie spory i nieporozumienia między nimi. W wypadkach poważnych nieporozumień spór za zgodą państw zainteresowanych dla jego pokojowego rozwiązania zostanie przekazany do specjalnych arbitraży międzynarodowych oraz Trybunału Międzynarodowego zgodnie z Paktem Ligi Narodów54.

Wobec tego wydawało się, że układ zabezpiecza w przyszłości także rozwiązanie spraw podobnych do sprawy Próchnika. Stopniowo sprawa Próchnika została zapomniana (żeby rodzina nie straciła własności na Łotwie, Próchnik formalnie rozwiódł się z żoną, która wraz z córką Ireną pozostała na Łotwie, jednak w latach następnych przez cały okres międzywojenny odwiedzał obydwie w należącej do nich nieruchomości w gminie wiejskiej Kapiņi55). Par Latvijas – Polijas attiecībām (Saruna ar sūtni Nukša kgu), „Jaunākās Ziņas” 1921 z 23.11.; M. N u k š a. „Jaunākās Ziņas” 1921 z 19.12. 53 Saruna ar Polijas sūtni, „Jaunākās Ziņas” 1921 z 5.12. 54 Zob. Polijas ārējā politika 1918.–1937. gadā: vēstures avotu krājums, [w:] Vēstures avoti augstskolai, red. Ē. Jēkabsons, Rīga, 2009, s.108–109. 55 LVVA, 3235. f., 1/1. apr., 299. l., 112. lp. 52

484

ĒRIKS JĒKABSONS

Również później poselstwo polskie od czasu do czasu brało udział w rozwiązaniu drobnych konfliktów lokalnych, związanych z działalnością mniejszości polskiej. Na przykład, jesienią 1921 r. jeden z nauczycieli związanych ze sprawą Próchnika – L. Sak-Sakowski ponownie otworzył w wiosce Staškeviči prywatną polską szkołę, jakoby nie informując o tym władz, na co w grudniu został spisany protokół policyjny. W efekcie poselstwo znowu wniosło protest (9 lutego 1922 r.), zarzucając także rewizje i aresztowanie. Rozpatrując sprawę okazało się, że Sak-Sakowski 10 października podał dokumentację w sprawie rejetsrowanej szkoły do Zarządu Polskiego Szkolnictwa, 1 listopada naukę w szkole rozpoczęło 16 dzieci, a 12 listopada szkołę zarejestrowano w Zarządzie Szkolnym powiatu Daugavpils. Jednak nie było rewizji i aresztowania56. „Sprawa Próchnika” w 1921 r. stała się pierwszym lecz nie ostatnim wypadkiem, kiedy w sumie kwestia wewnętrzna związana z mniejszością narodową stopniowo rozrosła się do rozmiarów problemu o charakterze międzynarodowym, znacząco pogarszając stosunki obu państw. Jednocześnie wyrażnie uwidoczniła się jedna z podstawowych funkcji przedstawicielstw dyplomatycznych, pomyślnie spełniających w regionie od początku lat 20. ochronę „swoich” mniejszości narodowych. Z kolei sama ta mniejszość, szczególnie w wypadku Polaków i Polski, była pojmowana także jako pewien instrument do realizacji swoich interesów lub umocnienia wpływów na Łotwie. Samo w sobie w dyplomacji nie jest to naganne, bywa zrozumiałe, pod warunkiem że jedno państwo w taki sposób nie usiłuje podporządkować sobie drugiego, co niestety w wypadku Polski w okresie międzywojennym się zdarzało, biorąc pod uwagę istniejący także w kręgach politycznych pewien „syndrom mocarstwowości”. Faktycznie presja dyplomatyczna wywarta przez Polskę w 1921 r. osiagnęła to, że władze łotewskie prawie całkowicie odstąpiły od początkowej pozycji, a wysłanie Próchnika – jako jedynego – z państwa było niezbędne. Jednocześnie był to jeden z niewielu wypadków, kiedy z powodów politycznych wysłano z kraju osobę, która nie była komunistą i obywatelem Rosji Radzieckiej. W okresie międzywojennym jedną z głównych komplikacji o takim właśnie charakterze powodowały zagadnienia powiązane z działalnością polskiej mniejszości. W pewnej mierze motywację działalności obydwu stron w Łatgalii (elity mniejszości polskiej i władz), a w pewnym stopniu także relacje obydwu stron (elity mniejszości polskiej i urzędów państwowych) w omawianym okresie można porównać z istniejącym na Litwie modelem, tylko na mniejszą skalę: jedna strona (Polacy), uświadamiając swoją rolę w dziejach tej ziemi, usiłuje ją zachować (w dodatku działania te są poparte motywacją o czysto patriotycznym 56

LVVA, 2574. f., 3. apr., 92. l., 126., 138., 144., 147. lp.

KONFLIKT ŁOTEWSKO-POLSKI W KWESTII SZKÓŁ POLSKICH

485

brzmieniu), między innymi przez umocnienie pozycji polskiego języka i kultury, druga (władza i społeczeństwo lub znacząca jego część), także z pobudek patriotycznych, dopatruje się w tej działalności pretensji do odnowienia byłej, w jej mniemaniu, niesprawiedliwej sytuacji. Należy dodać, że w wypadku pierwszej strony nie bez znaczenia była nadzieja i nawet pewność pomocy i wsparcia ze strony państwa polskiego. W istniejącej sytuacji, bez doświadczenia współpracy w przeszłości między obydwu stronami (lub nawet, jak w wypadku chłopów Łotyszy i ziemian Polaków – z wyraźnie negatywnym doświadczeniem), wiele przesadnych zajść było faktycznie nieuniknionych57.

PRZEGLĄD WSCHODNI

Na przykład, próby „odnalezienia” Polaków w miejscach zamieszkałych przez katolików – Łotyszów i Białorusinów z jednej strony, a także dopatrywania się w każdej działalności o charakterze narodowym próby powątpienia w suwerenność państwa łotewskiego w Łatgalii.

486

ĒRIKS JĒKABSONS

SANTRAUKA Ēriks JĒKABSONS, Lenkų-latvių konfliktas dėl lenkiškų mokyklų Daugpilio (Dyneburg) paviete 1921 metais: eiga ir tarptautinės pasekmės. Lenkiškasis veiksnys jau nuo Latvijos valstybės sukūrimo laikų turėjo didelės politinės reikšmės tiek Latvijos užsienio, tiek vidaus politikoje (klausimai susiję su lenkų tautine mažuma). Nuo 1920 m. abi valstybes turėjo ne tik bendrą sieną, bet ir palaikė glaudžius santykius. Lenkija labiausiai, iš didžiųjų reginio valstybių rėmė Latvijos nepriklausomybę. Vis dėto, tarp dviejų valstybių, kaip ir apskritai šiame regione, nebuvo sudaryta karinė-politinė sąjunga, nebuvo pasiekta visiško savitarpio supratimo. To priežasčių reikia ieškoti labai sudėtingoje šio regiono šalių istorijoje, jų tarpusavio santykiuose. Viena iš esminų nesutarimų priežsčių- skirtingas lenkų padėties ir jų teisių Latvijoje interpretavimas. Dėl to Tarpukariu abipusiai santykiai buvo keletą kartų susikomplikavę (1921, 1931 ir 1935 metais). Turimais duomenimis lenkų tautinę mažumą 1920–1921 metais sudarė 52 244 asmenys. Dauguma jų buvo valstiečiai. Miestuose, ne tik Latgalijoje, bet ir Rygoje, Liepojoje, Jalgavoje lenkai buvo darbininkai arba tarnautojai, nors egzistavo nedidelė bet stabili inteligentijos ir žemvaldžių grupė. Straipsnio tikslas yra remiantis lenkiškais ir latviškais archyviniais šaltiniais perteikti įvykius tarp dviejų šalių 1921 m. kuomet kilo pirmieji konfliktai susiję su lenkų tautine mažuma Latvijoje. Lenkų inteligentija mėgino Pietų Latgalijoje įsteigti pradines lenkiškas mokyklas neturėdama tam leidimų, kas iššaukė Latvijos valdžios pasipiktinimą, kuri šioje akcijoje įžvelgė bandymus teritoriją prijungti prie Lenkijos. Tai iššaukė tam represijas ir audringą Lenkijos pasiuntinio Rygoje reakciją. Galų gale konfliktas buvo išspręstas.

РЭЗЮМЭ Эрыкс ЕКАБСОНС, Латвійска-польскі канфлікт у пытаньні польскіх школаў у Даўгаўпілскім (Дынабурскім) павеце ў 1921 годзе: працяканьне і міжнародныя вынікі Польскі чыньнік ужо ад часоў зьяўленьня латвійскай дзяржавы меў вялікае значэньне ў замежнай палітыцы, а таксама, у пэўнай ступені, ва ўнутранай палітыцы Латвіі (у пытаньнях зьвязаных з польскай меншасьцю). Ад 1920 году абедзьве дзяржавы зьвязвала ня толькі супольная мяжа, але таксама блізкія стасункі. Зь вялікіх дзяржаваў Польшча найбольш прыхільна ставілася да незалежнасьці Латвіі. Аднак паміж дзьвюма краінамі, падобна як і ва ўсім рэгіёне ўвогуле, ня быў заключаны ваенна-палітычны саюз, а таксама не было дасягнута поўнага ўзаемнага даверу. Прычыны трэба шукаць у вельмі складанай гісторыі дзяржаваў рэгіёну, іх узаемных стасунках. Адной з галоўных падставаў розьніцы поглядаў ў латвійска-польскіх адносінах былі розныя меркаваньні, што датычыліся становішча і ўмоваў дзейнасьці польскай меншасьці ў Латвіі. У сувязі з гэтым, у міжваенны пэрыяд мела месца некалькі ўскладненьняў ва ўзаемных стасунках (у 1921, 1931 і 1935 гг.). Паводле перапісу насельніцтва ў 1920–1921 гг. польская меншасьць складала 52 244 асобы. Большая частка палякаў была сялянамі. У сваю чаргу, у гарадах, і гэта ня толькі ў Латгаліі, але таксама ў Рызе, Ліепаі і Ялгаве, палякі былі працоўнымі альбо служачымі, хаця існавала таксама невялікая, але стабільная група інтэлігенцыі, а таксама шляхты. Мэтай артыкула зьяўляецца апісаньне на падставе латвійскіх і польскіх архіўных крыніцаў працэсаў і падзеяў у стасунках абедзьвюх дзяржаваў у 1921 годзе, калі мела месца першае абвастрэньне, зьвязанае з пытаньнем польскай меншасьці ў Латвіі. Група польскай інтэлігенцыі спрабавала распачаць у Паўднёвай Латгаліі дзейнасьць пачатковых польскіх школаў без патрэбнага вырашэньня фармальнасьцяў, што выклікала незадавальненьне ўладаў, якія бачылі ў гэтай акцыі палітычны матыў і спробу далучэньня гэтага абшару да Польшчы. Дайшло да пэўных рэпрэсіяў і вострай рэакцыі польскай амбасады ў Рызе. Аднак у выніку канфікт быў вырашаны.

KONFLIKT ŁOTEWSKO-POLSKI W KWESTII SZKÓŁ POLSKICH

487

РЕЗЮМЕ Ерікс ЄКАБСОНС, Латвійсько-польський конфлікт щодо польських шкіл в районі Даугавпілса (динебурзьке) в 1921 році: перебіг і міжнародні наслідки Польський фактор ще від моменту створення Латвійської держави мав велике значення для зовнішньої політики, і - до певної міри – внутрішньої політики Латвії (в питаннях польської меншини). З 1920 року дві країни об'єднує не тільки спільний кордон, а й близькі стосунки. Польща була найбільш прихильної серед великих країн регіону до незалежності Латвії. Тим не менше, між двома країнами, а також у всьому регіоні в цілому, не було сформовано політико-військового союзу, а також не досягнуто повної взаємної довіри. Причини слід шукати в дуже складній історії регіону і у взаємних відносинах держав. Однією з головних причин розбіжностей в латвійсько-польських відносинах були різні думки щодо місця і умов діяльності польської меншини в Латвії. Таким чином, у міжвоєнний період було кілька періодів ускладнень у взаєминах обох держав (в 1921, 1931 і 1935 роках). За даними перепису населення від 1920–1921 рр. польська меншина становила 52 244 чоловік. Велика частина поляків була селянами. З іншого боку, у містах, і не тільки в Латгалії, а й в Ризі, Лієпаї і Єлгаві поляки були працівниками або службовцями, хоча при цьому була ще й невелика, але стабільний група інтелектуалів і поміщиків. Мета статті полягає в поданні, на основі латвійських та польських архівних джерел, процесів і явищ у відносинах двох країн в 1921 році, коли сталось перше загострення відносин, пов'язане з питанням польської меншини в Латвії. Група польської інтелігенції спробувала закласти у Південній Латгалії кілька польських початкових шкіл без належних формальностей, що викликало невдоволення властей, які бачили в цьому вчинку політичний мотив для приєднання цієї території до Польщі. Відбулись також певні репресії і гостра реакція щодо польського дипломатичного представництва в Ризі. Однак, в результаті конфлікт було врегульовано.

РЕЗЮМЕ Эрикс ЕКАБСОНС, Латвийско-польский конфликт в отношении польских школ в районе Даугавпилса (динебурское) в 1921 году: ход и международные последствия Польский фактор с момента создания Латвийского государства имел большое значение во внешней политике, и – до некоторой степени – во внутренней политике Латвии (в вопросах польского меньшинства). С 1920 года две страны объединяет не только общая граница, но и близкие отношения. Польша была одной из великих стран региона, которая высказались за независимость Латвии. Тем не менее, между двумя странами, а также во всем регионе в целом, не был подписан политико-военный союз, не достигнуто полного взаимного доверия. Причины должны быть прослежены в очень сложной истории региона и их взаимных отношениях. Одной из главных причин разногласий в латвийско-польских отношениях были разные мнения относительно местоположения и условий деятельности польского меньшинства в Латвии. Таким образом, в меж военный период было несколько периодов осложнений в взаимоотношениях между Польшей и Латвией (в 1921, 1931 и 1935 годах). По данным переписи населения в 1920–1921 годах польское меньшинство составляло 52 244 человек. Большая часть поляков были крестьянами. С другой стороны, в городах, и не только в Латгалии, но и в Риге, Лиепае и Елгаве поляки были рабочими или служащими, хотя при этом была небольшая, но стабильная группа интеллектуалов и помещиков. Цель работы заключается в представлении на основе латвийских и польских архивных источников, процессов и явлений в отношениях двух стран в 1921 году, когда первое обострение было связано с вопросом польского меньшинства в Латвии. Группа польской интеллигенции попыталась создать деятельность польских начальных школ без надлежащих формальностей в Южной Латгалии, что вызвало недовольство властей, которые видели в этом действии политический подтекст и желание присоединения этой области к Польше. Произошли некоторые репрессии и острые реакции в отношении польского дипломатического представительства в Риге. В результате, однако, конфликт был урегулирован.

488

ĒRIKS JĒKABSONS

SUMMARY Ēriks JĒKABSONS, The Polish-Latvian Conflict Regarding Polish Schools in Daugavpils in 1921: Its course of events and international ramifications The Polish factor was significant in foreign affairs (and to a degree internally, in questions concerning the Polish minority) from the very creation of the Latvian state. From 1920 onwards, the two countries were not only connected by a mutual border, but also by close diplomatic relations. Among the larger countries in the area, Poland was most well-disposed to the independence of Latvia. Despite this, similarly as in the whole region, no political-military relationship was initiated, nor was mutual trust fully achieved. The reasons for this can be found in the extremely complicated histories of regional states and their mutual relations over the centuries. One of the main reasons for the opposing views in Polish-Latvian relations was the varying opinions as to the area and conditions of Polish minority activity in Latvia. Due to this fact, during the interwar period, there occurred a number of complications in relations between the two countries (1921, 1931 and 1935). According to the census conducted in 1920–1921, the Polish minority consisted of 52,244 members. Most of the Poles were peasants. On the other hand, in cities (not limited to Latgale, but also including Riga, Liepāja and Jelgava), Poles worked as manual labourers or domestic servants, although there was also a small, though stable group of the intelligentsia and nobility. The aim of the article is to demonstrate, on the basis of Latvian and Polish archival sources, the processes and events which took place in relations between both states in 1921, when conflict concerning the Polish minority in Latvia became apparent for the first time. The Polish intelligentsia in southern Latgale attempted to organize Polish elementary schools without the necessary formalities, which elicited the ire of the authorities, perceiving this action to be politically motivated in order to attach this territory to Poland. Certain repressions were put in place and were subsequently met with a sharp rebuke from the Polish legation in Riga. Eventually, the conflict was resolved.

Przegląd Wschodni, t. XIII, z. 2 (50), s. 489–516, ISSN 0867–5929 © Przegląd Wschodni 2014

Antoni Mironowicz Białystok

PROBLEM NARODOWOŚCIOWY W CERKWI PRAWOSŁAWNEJ II RZECZYPOSPOLITEJ

A POCZĄTKU II RZECZYPOSPOLITEJ Kościół prawosławny nadal stanowił część składową Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego i pozostawał pod wpływem wielkoruskiej tradycji, głęboko zakorzenionej w świadomości duchowieństwa i wiernych. Pomimo, że większość wyznawców prawosławia stanowili Białorusini i Ukraińcy, w skład wyższego duchowieństwa wchodzili głównie Rosjanie. Duchowieństwo było wychowane w ideologii monarchiczno-nacjonalistycznej. Poglądy, wykształcenie i nawyki zachowań utrudniały duchowieństwu rosyjskiemu działalność duszpasterską w nowej rzeczywistości politycznej. W tej grupie duchowieństwa rosyjskość Cerkwi była rozumiana jako podstawa prawdziwego prawosławia, niezbędny element trwałości i jedności kanonicznej z Kościołem-Matką. Stan taki był wynikiem polityki prowadzonej przez rosyjską administrację państwową, ograniczającą innym narodowościom dostęp do seminariów duchownych i urzędów w Kościele. Wśród duchowieństwa panowało przekonanie, że „Cerkiew prawosławna jest Cerkwią rosyjską”. Kler prawosławny bronił liturgii w języku cerkiewnosłowiańskim, posługiwał się językiem rosyjskim w kazaniach, administracji cerkiewnej, nauczaniu religii. Białorusinów i Ukraińców wyznania prawosławnego duchowni rosyjscy traktowali jako część swego narodu, mimo że rosyjskość prawosławia nie miała szerokiego poparcia społecznego. Według spisu ludności z 1921 r. do narodowości rosyjskiej przyznało się tylko 41 968 osób1. Mimo niewielkiej liczebności Rosjanie charakteryzowali się wysokim odsetkiem ludzi wykształconych, z dobrą pozycją społeczną. 1 M. P a p i e r z y ń s k a - T u r e k, Kościół prawosławny w latach 1918–1927. Sytuacja prawna i konflikty wewnętrzne, „Dzieje Najnowsze” 1976, nr 3, s. 15; Eadem, Spory i konflikty wokół sprawy narodowego charakteru Kościoła prawosławnego w II Rzeczypospolitej, [w:] Trudna tożsamość. Problemy narodowościowe i religijne w Europie Środkowo-Wschodniej w XIX i XX wieku, red. J. Lewandowski, Lublin 1996, s. 71–72; A. M i r o n o w i c z, Problematyka narodowościowa

490

ANTONI MIRONOWICZ

Wszystko to powodowało, że zajmowali oni w Cerkwi pozycję uprzywilejowaną i dominowali wśród świeckich współpracowników biskupów. Większość hierarchii była narodowości rosyjskiej, nawet po 1925 r. kultywującej tradycje Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Duchowieństwo wychowane w seminariach rosyjskich było niechętne dążeniom narodowym społeczności białoruskiej i ukraińskiej. Duchowieństwo w większym stopniu akceptowało procesy polonizacyjne w Cerkwi, aniżeli białorutenizacyjne czy ukrainizacyjne. Dążenia do białorutenizacji i ukrainizacji Cerkwi kler rosyjski traktował na równi z ekspansją katolicyzmu i polskości. Często osobom narodowości rosyjskiej powierzano stanowiska radców, wykładowców seminaryjnych i redaktorów prasy zależnej od metropolity2. Czasopiśmiennictwo prawosławne w II Rzeczypospolitej odgrywało ważną rolę w kształtowaniu świadomości religijnej wiernych, pomimo że co drugi mieszkaniec wsi i co szósty mieszkaniec miasta w województwach wschodnich był analfabetą3. Przeważająca większość ludności prawosławnej zamieszkiwała tereny wiejskie. Ludność ta należała do najuboższej części społeczeństwa II Rzeczypospolitej. Według Andrzeja Paczkowskiego, „występowała ścisła korelacja między dochodem, jakim dana jednostka (lub rodzina) dysponuje, a odsetkiem tej sumy przeznaczanym na zakup prasy”4. Zależność ta w dużym stopniu decydowała o zawężeniu bądź poszerzeniu kręgu odbiorców prasy prawosławnej. Wydawnictwa w języku rosyjskim związane były przede wszystkim z ośrodkiem metropolitalnym 5. Jednym z pierwszych tytułów był rosyjskojęzyczny w Kościele prawosławnym w II Rzeczypospolitej, [w:] W kręgu sacrum i pogranicza, red. E. Matuszczyk i M. Krzywosz, Białystok 2004, s. 271–272. 2 A. F i r s z k e, Kościoły wschodnie w Drugiej Rzeczypospolitej, „Więź” 1988, nr 7–8, s. 89. 3 A. K u r y ł o w i c z, Prasa prawosławna w II Rzeczypospolitej, [w:] Kościół prawosławny w dziejach Rzeczypospolitej i krajów sąsiednich, Białystok 2000, s. 134. 4 A. P a c z k o w s k i, Prasa polska w latach 1918–1939, Warszawa 1980, s. 20. 5 Czasopisma firmowane przez instytucje Kościoła prawosławnego były wydawane w kilku ośrodkach. Dominującą pozycję wśród nich zajmowała Warszawa, gdzie ukazywało się 24 tytułów, blisko 60% pism prawosławnych. Fakt ten świadczy o znacznej centralizacji działalności wydawniczej i podporządkowaniu prasy prawosławnej jednemu ośrodkowi dyspozycyjnemu. Pozostałe tytuły ukazywały się w Grodnie (2 tytuły), Wilnie (5), Krzemieńcu (2), Lwowie (1), Włodzimierzu Wołyńskim (1), Warszawie (1), Tomaszowie Lubelskim (1) i Łucku (2). A. Kuryłowicz, Prawosławne oficyny wydawnicze w II Rzeczypospolitej, [w:] Prawosławne oficyny wydawnicze w Rzeczypospolitej, red. A. Mironowicz, U. Pawluczuk i P. Chomik, Białystok 2004, s. 206–211. W okresie międzywojennym ukazało się ponad 40 pism związanych z Kościołem prawosławnym i jego wiernymi. Czasopisma te były zróżnicowane pod wzglądem problematyki, charakteru (organy urzędowe, pisma społeczno-religijne, periodyki teologiczno-naukowe, religijne czasopisma dla dzieci, biuletyny), rodzaju publikacji (kalendarze, roczniki, półroczniki, kwartalniki, miesięczniki, dwutygodniki, tygodniki), języka, w jakim dane pismo było drukowane (rosyjski, ukraiński, białoruski, polski). J. C h o i ń s k i, Wydawnictwa i prasa prawosławna w Polsce w latach 1918–1939,

PROBLEM NARODOWOŚCIOWY W CERKWI PRAWOSŁAWNEJ II RP

491

„Wiestnik Prawosławnoj Mitropolii”. Dwutygodnik ten był organem urzędowym Synodu Kościoła prawosławnego w Polsce i ukazywał się w latach 1923–1928. W latach 1924–1935 wychodził wydawany przez metropolię rosyjskojęzyczny „Prawosławnyj Kalendar”6. W 1929 r. rozpoczęła się edycja tygodnika „Woskriesnoje Cztienije” w języku rosyjskim. Pismo to było najdłużej wydawanym czasopismem prawosławnym w okresie międzywojennym. „Woskriesnoje Cztienije”, wydawanie w nakładzie 3000 egzemplarzy, było wiernym obrońcą i propagatorem polityki władz cerkiewnych7. Po ogłoszeniu dekretu Prezydenta RP z 1938 r. i zapowiedzi zamknięcia pisma znalazła się grupa osób, która prywatnie chciała kontynuować wydawanie tego tytułu. Fakt ten spowodował, że MWRiOP skierowało na ręce metropolity Dionizego pismo z prośbą o zdystansowanie się od tego pomysłu8. W połowie lat trzydziestych ukazały się publikacje skierowane do dzieci i młodzieży. „Woskriesnoje Cztienije” posiadało dodatek „Moj Drug” (1938). Wszystkie podobne mu publikacje kolportowano jako niezależny tytuł prasowy z uwzględnieniem składu narodowościowego okolic, do których były rozsyłane. Wyjątek od tej reguły stanowił wydawany w języku rosyjskim „Dietskij Listok” rozprowadzany w latach 1935–1938 na obszarze całego kraju. Pismo to było dodatkiem do tygodnika „Słowo”. Oprócz niego do pisma „Słowo” co miesiąc dołączano inne publikacje adresowane do dzieci i młodzieży. Należały do nich „Ditina” w języku ukraińskim (1936–1938), „Snapok” w języku białoruskim (1937–1938) i „Polska Stronica” w języku polskim (1937–1938) 9. Społeczno-religijny tygodnik „Słowo” był wydawany w języku rosyjskim i ukazywał się w latach 1931–1938. *

[w:] Kościół prawosławny w Polsce dawniej i dziś, red. L. Adamczuk i A. Mironowicz, Warszawa 1993, s. 146. Rozwój prasy prawosławnej w II Rzeczypospolitej związany był z rozwojem prasy religijnej w ogóle. Dane statystyczne GUS wskazują na ponad dwukrotny wzrost liczby tytułów prasy religijnej w tym okresie. W 1926 r. ukazywało się łącznie 109 pism religijnych, ale już w 1936 r. ich liczba wzrosła do 225 tytułów. K. B o b o w s k i, Szkice z dziejów prasy Kościoła prawosławnego w Polsce w latach 1918–1939, [w:] „Chrześcijanin a Współczesność” 1985, nr 2, s. 25. Podobnie przedstawiały się dane dotyczące prasy prawosławnej z tego okresu. Liczba tytułów wzrosła z 8 pism w 1927 r. do 18 w 1938 r. J. C h o i ń s k i, op. cit., s. 146. Wzrost liczby tytułów prasy prawosławnej nastąpił po ogłoszeniu autokefalii. 6 A. K u r y ł o w i c z, Prasa prawosławna w II Rzeczypospolitej, [w:] Kościół prawosławny w dziejach Rzeczypospolitej i krajów sąsiednich, Białystok 2000, s. 139. 7 J. C h o i ń s k i, op. cit., s. 147. 8 A. K u r y ł o w i c z, Prasa prawosławna..., s. 138. 9 J. C h o i ń s k i, op. cit., s. 147.

492

ANTONI MIRONOWICZ

Kościół prawosławny w II Rzeczypospolitej stanął przed wyzwaniem odnalezienia się w nowych warunkach politycznych i odniesienia się do dążeń narodowościowych wiernych. Władzom polskim zależało na odrusyfikowaniu prawosławia i jego polonizacji oraz ukształtowaniu struktury Kościoła prawosławnego na zasadzie autokefalii. Samodzielność Kościoła prawosławnego, uznana przez episkopat, wywołała protest ukraińskich i białoruskich ugrupowań politycznych, które coraz częściej nawoływały do ukrainizacji i białorutenizacji Cerkwi prawosławnej w II Rzeczypospolitej. Wzrost niezadowolenia ludności niepolskiej na kresach wschodnich spowodowany był akcją rewindykacyjną majątków cerkiewnych i obiektów cerkiewnych10. Zdecydowanym przeciwnikiem autonomii Kościoła prawosławnego była grupa prawosławnych Białorusinów na czele z senatorem Wiaczesławem Bohdanowiczem, która wypowiedziała posłuszeństwo metropolicie Dionizemu. Grupa Bohdanowicza zwróciła się do władz o zarejestrowanie nowej gminy wyznaniowej: Starej Cerkwi Prawosławnej. Prawosławna inteligencja białoruska domagała się: zwołania soboru krajowego, oparcia wewnętrznego ustroju cerkwi na zasadach uchwalonych przez sobór moskiewski oraz utrzymania związku z patriarchatem w Moskwie. Na czoło postulatów dotyczących białorutenizacji cerkwi wysunęli oni żądanie wygłaszania kazań w języku białoruskim. Pomimo, że działalność grupy Bohdanowicza nie wywołała szerszego oddźwięku wśród prawosławnej ludności białoruskiej, to powstały podział wewnątrz Cerkwi osłabił jej wpływy i autorytet wśród ludności białoruskiej11.

Oficjalne ogłoszenie autokefalii, bez poparcia ze strony patriarchatu moskiewskiego, a jedynie za akceptacją patriarchy konstantynopolitańskiego, spowodowało, że część inteligencji widziało w tym fakcie szansę na białorutenizację i ukrainizację Cerkwi prawosławnej. Niestety, kilka lat po jej ogłoszeniu autokefalia stała się „rozczarowaniem dla tych, którzy pragnęli zapobiec wpływom polskim i budować odrębność narodową przy pomocy Cerkwi”12. Większe otwarcie na sprawy narodowe wśród duchowieństwa prawosławnego nastąpiło po 1924 r., kiedy metropolita Dionizy nie uzyskał prawnego uregulowania stosunku państwa A. M i r o n o w i c z, Rewindykacja prawosławnych obiektów sakralnych w II Rzeczypospolitej, „Białoruskie Zeszyty Historyczne” 2004, nr 21, s. 83–103; I d e m, Η καταστροφή και μεταβίβαση της ιδιοκτησίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Πολωνίας 1919–1939, Białystok 2013, s. 2–16; I d e m, The Destruction and Transfer of Orthodox church Property in Poland, 1919–1939, “Polish Political Science Yearbook” 2014, vol. XLIII, s. 405–420. 11 K. G o m ó ł k a, Białorusini w II Rzeczypospolitej, Gdańsk 1992, s. 124–125; I d e m, Próby białorutenizacji Kościoła Prawosławnego w Polsce międzywojennej, „Obóz” 1992, nr 23. 12 A. M i r o n o w i c z, Cerkiew prawosławna a białoruska świadomość narodowa, [w:] Biełorusskij sbornik. Statii i matieriały po istorii i kulturie Biełorussii, red. N. Nikołajew, Sankt-Petersburg 2002, s. 20. 10

PROBLEM NARODOWOŚCIOWY W CERKWI PRAWOSŁAWNEJ II RP

493

do Kościoła prawosławnego. Synod biskupów prawosławnych w Poczajowie 3 września 1924 r. zezwolił na używanie języka białoruskiego, ukraińskiego, polskiego i czeskiego w tych nabożeństwach, których tekst zostanie wprowadzony przez władze cerkiewne. Synod zezwolił na wygłaszanie kazań w języku wiernych, na nauczanie w nim religii oraz na wprowadzenia języka macierzystego do seminariów duchownych13. Na taką postawę hierarchii prawosławnej wpływ miała zmiana polityki państwa. Nie bez znaczenia były też ustawy językowe Władysława Grabskiego i szerokie zainteresowanie językami słowiańskimi mniejszości narodowych. Również po zamachu majowym piłsudczycy byli bardziej skłonni do tolerowania ograniczonej ukrainizacji i białorutenizacji Cerkwi, aniżeli jej rosyjskiego charakteru. * Postulaty ukrainizacji Cerkwi prawosławnej pojawiły się już w 1918 r. Powszechnie uważano, że życie społeczne wokół Cerkwi tworzy warunki do rozwoju idei narodowych. Ukraińskie, a później białoruskie organizacje polityczne, dążyły do wprowadzenia elementów narodowych do Kościoła prawosławnego ażeby zespolić go z ruchem narodowym. Na zjeździe duchowieństwa i przedstawicieli wiernych diecezji wołyńskiej w Poczajowie w październiku 1921 r. pojawiły się konkretne żądania ukrainizacji życia religijnego. Podstawowym postulatem było wprowadzenia języka ukraińskiego do nabożeństw. Zjazd odbył się pod kierownictwem biskupa krzemienieckiego Dionizego, który później, jako metropolita, niechętnie odnosił się do ruchu ukraińskiego. Pod presją tych żądań w czerwcu 1922 r. Synod biskupów zezwolił na używanie języka ukraińskiego na terenie diecezji wołyńskiej w celu czytania tekstów liturgicznych14. W tym też roku wydano w języku ukraińskim, przygotowaną przez Iwana Ohijenkę, książkę do nabożeństwa – Świata Służba Boża. W 1925 r. zaczęto wydawać „Duchową Besidę”15 oraz Archiwum Akt Nowych, Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (dalej – AAN, MWRiOP), nr 939, k. 23; M. P a p i e r z y ń s k a - T u r e k, Między tradycją a rzeczywistością. Państwo wobec prawosławia 1918–1939, Warszawa 1989, s. 209. 14 AAN, MWRiOP, nr 975, k. 7; „Prawosławna Wołyń” 1922, 1–15 lutego, nr 1–4. 15 „Duchowa Besida” była wydawnictwem Warszawskiej Metropolii Prawosławnej, ukazującym się w latach 1924–1925 – w okresie walki o autokefalię. Hierarchia cerkiewna dopuściła do wydawania pism w językach mniejszościowych i tłumaczenia tekstów liturgicznych. W 1925 r. przy „Duchowoj Besidie” ukazywał się ukraiński miesięcznik „Cerkowni Kazannia”. M. M a r t y n i u k, Ukrajinśki periodyczni wydannia Zachidnoji Ukrajiny, krajin Centralnoji ta zachidnoji Ewropy (1914–1939). Materiały do bibliohrafiji, Lwiw 1998, s. 77; A. K u r y ł o w i c z, Prasa prawosławna w II Rzeczypospolitej, s. 140. Wszystko to stanowiło ukłon władz cerkiewnych w kierunku środowisk mniejszościowych, aby zapewnić ich poparcie dla idei autokefalii. Wiele z tych pism, powstałych w 1924 i 1925 r., wkrótce zostały zamknięte. M. P a p i e r z y ń s k a - T u r e k, Sprawa ukraińska 13

494

ANTONI MIRONOWICZ

utworzono komisję do tłumaczenia ksiąg cerkiewnych i modlitewników na język ukraiński. Na Wołyniu ukazały się ukraińskie kalendarze cerkiewne16. Wykłady w Studium Teologii Prawosławnej na Uniwersytecie Warszawskim zaczęli prowadzić znani naukowcy narodowości ukraińskiej Iwan Ohijenko i Aleksander Łatocki. Wymienieni ukraińscy naukowcy oraz Dymitr Doroszenko i Wasyl Bidnow stworzyli podstawę idei Ukraińskiej Cerkwi Prawosławnej17. Sytuacja mogła mieć miejsce, kiedy nastąpiło zbliżenie hierarchii cerkiewnej ze środowiskami narodowościowymi, głównie białoruskimi i ukraińskimi. W połowie lat dwudziestych w obliczu zagrożeń, przed jakimi stanęła Cerkiew prawosławna, pojawiło się kilka czasopism w języku ukraińskim i białoruskim wydawanych przez metropolię, Wołyński Konsystorz Prawosławny oraz organizacje niezależne, które próbowały przeciwstawić się rusyfikacyjnym i polonizacyjnym tendencjom w środowisku cerkiewnym. Ukraiński ruch narodowy w Kościele prawosławnym w 1920 r. zapoczątkował Arseniusz Riczyński – założyciel i redaktor ukazującego się w latach 1925–1926 pisma „Na warti”. Czasopismo propagowało ukrainizację życia religijnego i znajdowało się w opozycji wobec polityki metropolity. Pismo to powstało z połączenia „Duchowej Besidy” i „Switła”. Żądania ukrainizacji Cerkwi prawosławnej nasiliły się w 1926 r. Środowiska ukraińskie po konflikcie z ludnością rosyjską doprowadziły do wprowadzenia nabożeństw w ich języku w soborze Zaśnięcia NMP we Włodzimierzu Wołyńskim oraz wysunęły postulat powołania dwóch nowych diecezji włodzimierskow drugiej Rzeczypospolitej 1922–1926, Kraków 1979, s. 110. Po zaprzestaniu wydawania pisma „Duchowa Besida” kilku członków jego redakcji połączyło się z pismem „Nasz Swit”, tworząc nowy tytuł „Nasza Besida” (1926–1927). Pismo to, choć nawiązywało do poprzedniego tytułu, ukazywało się poza oficjalnymi strukturami cerkiewnymi. 16 Wśród kalendarzy cerkiewnych wydawanych w języku ukraińskim należy wymienić „Dobryj Sijač” (1926–1927), „Ukrainśkyj Prawosławnyj Kalendar” (1924–1934), „Prawosławnyj Kalendar” (1922–1939). W tym ostatnim przypadku drukowano teksty w języku rosyjskim i dopiero od 1933 r. w języku ukraińskim. Kolejne publikacje niezależnej prasy ukraińskiej wiążą się z żądaniami mniejszości narodowych o wprowadzenie języków narodowych do życia religijnego. Z inicjatywy Komitetu Cerkiewnego powołanego w 1927 r. w Łucku ukazało się czasopismo „Nasze Bractwo” i „Ridna Cerkwa”. „Nasze Bractwo” było pismem służącym propagowaniu idei ukrainizacji Cerkwi prawosławnej. Podobne cele stawiał sobie miesięcznik „Ridna Cerkwa”, kierowany przez redaktora Arseniusza Riczyńskiego. Pismo to domagało się „odmoskwienia” prawosławia w Polsce i krytykowało politykę hierarchii cerkiewnej. A. K u r y ł o w i c z, Prasa prawosławna..., s. 145; M. Martyniuk, op. cit., s. 139, 176. 17 I. O h i j e n k o, Mowa ukrajinska buła wże mowoju cerkwy. Narysy z istorii kulturnoho żyttia cerkwy ukrajinśkoji, Terniw 1921; Idem, Pidwałyny ukrajinśkoji Prawosławnoji Cerkwy, Terniw 1922; O. Ł a t o ć k y j, Ukrajinśki dżereła cerkownoho prawa, Warszawa 1931; W. B i d n o w, Cerkowna sprawa na Ukrajini, Terniw 1921; D. D o r o s z e n k o, Narys istoriji Ukrajiny, t. I–II, Warszawa 1932–1933.

PROBLEM NARODOWOŚCIOWY W CERKWI PRAWOSŁAWNEJ II RP

495

-łuckiej i krzemieniecko-ostrogskiej zarządzanej przez biskupów pochodzenia ukraińskiego. Podczas obrad społeczności prawosławnej 5 i 6 czerwca 1927 r., w Łucku, zażądano: wprowadzenia języka ukraińskiego na Wołyniu i Polesiu, wskrzeszenia starych obrzędów cerkiewnych, zlikwidowanych przez władze carskie, reformy seminarium krzemienieckiego, powołania na trzy stanowiska biskupie duchownych narodowości ukraińskiej oraz wyodrębnia parafii ukraińskich18. Zjazd łucki powołał Komitet Cerkiewny, który rozpoczął wydawanie własnego pisma „Ridna Cerkwa”19. Komitet Cerkiewny nie został uznany przez hierarchię cerkiewną, a jego działalność została potępiona przez uczestników zjazdu duchowieństwa i świeckich w Poczajowie, na którym opowiedziano się za dotychczasowych charakterem Kościoła. W ten sposób rząd w Warszawie stanął przed dużym dylematem – walczyć z nieprzychylnie nastawionym do nowego państwa episkopatem prawosławnym, wzmacniając ruchy narodowościowe i tym samym Kościół unicki w Galicji – czy też popierać biskupów osłabiając wpływy ukraińskie w Cerkwi. Rząd polski wybrał drugą opcję zakładając, że poprzez indywidualne naciski na członków episkopatu, będzie można w dużym stopniu oddziaływać na Cerkiew. Konflikt między hierarchią cerkiewną a Komitetem Cerkiewnym nie doprowadził do rozbicia Kościoła prawosławnego. Zagrożenie ze strony Kościoła katolickiego, domagającego się rewindykacji świątyń, zmusiły obie strony do kompromisu. Do Rady Metropolitalnej wszedł przewodniczący Komitetu Cerkiewnego Arseniusz Riczyński, a metropolita ogłosił orędzie, w którym wyraził zgodę na wprowadzenie do nabożeństwa języka ukraińskiego, na życzenie parafian. Sprawą konfliktową pozostawał postulat powierzenia zarządu nad diecezją wołyńską, kierowaną przez metropolitę, biskupowi narodowości ukraińskiej. W pismach Komitetu Cerkiewnego do rządu wymieniano jako kandydatów do tej godności biskupa Antoniego (Marcenkę) i archimandrytę Polikarpa (Sikorskiego). Wobec stanowczych postulatów ruchu ukraińskiego w końcu 1928 r. Arseniusz Riczyński został usunięty z Rady Metropolitarnej, a w 1929 r. obłożony anatemą. Decyzja Synodu w sprawie Riczyńskiego wywołała oburzenie środowisk ukraińskich.

AAN, MWRiOP, nr 952, k. 172–186; K. K r a s o w s k i, Związki wyznaniowe w II Rzeczypospolitej. Studium historyczno-prawne, Warszawa 1988, s. 106–108; A. M i r o n o w i c z, Kościół prawosławny w Polsce, Białystok 2006, s. 611. 19 Z inicjatywy Komitetu Cerkiewnego powołano w 1927 r. w Łucku czasopismo „Nasze Bractwo” i „Ridna Cerkwa”. „Nasze Bractwo” było pismem służącym propagowaniu idei ukrainizacji Cerkwi prawosławnej. Podobne cele stawiał sobie miesięcznik „Ridna Cerkwa”, kierowany przez redaktora Arseniusza Riczyńskiego. Pismo to domagało się „odmoskwienia” prawosławia w Polsce i krytykowało politykę hierarchii cerkiewnej. A. K u r y ł o w i c z, Prasa prawosławna..., s. 145; M. M a r t y n i u k, op. cit., s. 139, 176. 18

496

ANTONI MIRONOWICZ

Synod, obawiając się pogłębienia sporu wewnątrzkościelnego, w 1930 r. zniósł anatemę i ponownie nawiązał dialog ze środowiskami ukraińskimi20. W latach 1927–1931 wydawano w języku ukraińskim cerkiewno-społeczny tygodnik „Duchownyj Sijač”. Pismo stawiało sobie za cel zasianie w sercach narodu ukraińskiego „szczerego, duchowego nasienia”, cerkiewnej nauki i historii narodu. Na łamach pisma swoje artykuły zamieszczali wybitni profesorowie Uniwersytetu Warszawskiego – Iwan Ohijenko, Wasyl Biednow i Aleksander Łotocki. Mimo że tygodnik miał charakter apolityczny, został z niewiadomych przyczyn zamknięty przez władze cerkiewne21. Ważną rolę edukacyjną przejawiało założone 19 listopada 1931 r. Towarzystwo im. Piotra Mohyły, w którego otwarciu uczestniczyła hierarchia prawosławna, z metropolitą Dionizym i arcybiskupem Aleksym na czele. Objęcie przez abp. Aleksego katedry wołyńskiej i powołanie do życia Towarzystwa im. Piotra Mohyły złagodziły napięcia w stosunkach między hierarchią a działaczami ukraińskimi. Towarzystwo wydawało w Łucku dwa tytuły – „Za Sobornist” (1932–1935) i „Szlach” (1937–1939)22. Czasopismem reprezentatywnym dla ukraińskiej prasy prawosławnej lat trzydziestych był dwutygodnik „Cerkwa i Narid”, wydawany w latach 1935–1938 przez Wołyński Konsystorz Prawosławny w Krzemieńcu. W części urzędowej zamieszczano dokumenty Konsystorza, odezwy, listy duszpasterskie itp. W dwutygodniku drukowano ponadto kronikę z życia Kościoła ze szczególnym uwzględnieniem wydarzeń na Wołyniu, artykuły o historii prawosławia w Polsce, sprawach kulturalnych i narodowych, przegląd ciekawszych informacji z różnych pism polskich23. Pismo to, ukazywało się w nakładzie 1000 egzemplarzy i było lojalnie nastawione wobec władz cerkiewnych24. Do ponownych wystąpień w sprawie ukrainizacji Cerkwi doszło na Wołyniu w 1932 r., kiedy trwały prace nad przygotowaniem soboru krajowego. Demonstracja środowisk ukraińskich 10 września 1933 r. w Poczajowie w czasie obchodów 10-lecia sprawowania funkcji biskupiej nad diecezją wołyńską przez Dionizego przerodziła się w wystąpienia przeciwko metropolicie. Około 30 tysięcy wiernych domagało się ukrainizacji nabożeństw i katedry wołyńskiej dla Ukraińca. W odpowiedzi metropolita Dionizy potępił wystąpienia poczajowskie i zakazał wprowadzania języka ukraińskiego do nabożeństw. Metropolita ustąpił jednak 20 M. P a p i e r z y ń s k a - T u r e k, Między tradycją..., s. 216–219; A. M i r o n o w i c z, Kościół prawosławny w Polsce..., s. 611. 21 M.M. R o m a n i u k, Periodyka zachidnoji Ukrajiny 20–30 rr. XX st. Materiały do bibliohrafiji, t. I, Lwiw 1998, s. 83–85; A. K u r y ł o w i c z, Prawosławne oficyny wydawnicze w II Rzeczypospolitej..., s. 204–205; A. M i r o n o w i c z, Kościół prawosławny w Polsce, s. 627. 22 A. K u r y ł o w i c z, Prasa prawosławna..., s. 146. 23 K. B o b o w s k i, op. cit., s. 25. 24 A. K u r y ł o w i c z, Prasa prawosławna..., s. 146.

PROBLEM NARODOWOŚCIOWY W CERKWI PRAWOSŁAWNEJ II RP

497

ze stanowiska biskupa wołyńskiego, a na to miejsce Synod powołał związanego z ruchem ukraińskim władykę grodzieńsko-nowogródzkiego Aleksego (Gromadzkiego). Jego wikarym został biskup Polikarp (Sikorski)25. Biskup Aleksy szerzej wprowadzał język ukraiński do nabożeństw, administracji cerkiewnej i nauczania religii w szkołach, odpowiadając tym samym na oczekiwania ukraińskich organizacji narodowych na Wołyniu. * W Kościele prawosławnym ruch białoruski był słabo rozwinięty. Białoruska mniejszość narodowa w ogromnej swej większości była ludnością mieszkającą na wsi z niską świadomością narodową. Część inteligencji związana była z Kościołem katolickim26. To z kolei decydowało o specyfice ruchu białoruskiego, w którym główną aktywność wykazywały osoby tegoż wyznania27. Organizacje białoruskie bardziej interesowały się sprawami społecznymi odsuwając na drugi plan kwestie religijne. Jedyną prawosławną partią polityczną, która wykazywała zainteresowanie sprawą białorutenizacji Cerkwi było powstałe stosunkowo późno, bo w 1927 r., Prawosławne Białoruskie Zjednoczenie Demokratyczne. Chociaż w białoruskim ruchu narodowym Kościół prawosławny nie był traktowany jako czynnik odrodzenia narodowego, to kwestia białorutenizacji życia cerkiewnego często była podnoszona przez elity białoruskie. Domagano się zaspokojenia narodowych potrzeb ludności, uznania jej praw językowych i poszanowania jej godności. Aspiracje związane z odrodzeniem narodu białoruskiego ograniczały się do autonomii państwowej28. Ważnym problemem dla społeczności białoruskiej pozostawała kwestia języka nabożeństw i wygłaszanych w cerkwi kazań. Już w czerwcu 1919 r. przedstawiciele środowisk białoruskich Wileńszczyzny i Grodzieńszczyzny domagali się, oprócz kazań w języku narodowym, wyznaczenie duchownego białoruskiego do seminarium wileńskiego29. 27 stycznia władze Białoruskiej Narodowej Republiki przesłali patriarsze moskiewskiemu Tichonowi memorandum, w którym przedstawiane zostało trudne położenie Cerkwi prawosławnej pod „okupacją polską” i wskazano na potrzebę białorutenizacji życia religijnego. Rząd BNR zwracał 25 A. S w i t i c z, Prawosławnaja Cerkow’ w Polsze i jeje awtokiefalija, Buenos Aires 1959, s. 74; M. P a p i e r z y ń s k a - T u r e k, Między tradycją..., s. 217–221. 26 A. P a c z k o w s k i, op. cit., s. 360. 27 M. M o r o z, „Krynica”. Ideologia białoruskiego katolicyzmu, Białystok 2001; J. T r a c z u k, „Prawasłaŭnaja Biełaruś” jako organ Prawosławnego Białoruskiego Zjednoczenia Demokratycznego, „Slavia Orientalis” 1989, t. XXXVIII, nr 3–4. 28 M. P a p i e r z y ń s k a - T u r e k, Między tradycją..., s. 122. 29 M. D a w i d z i u k, Sprawa biełarutenizacyi Prawasłaŭnaj Carkwy ŭ swiatle palityki polskich dziarżaŭnych uład 1919–1939, „Bełaruski Kalendar” 1990, s. 67.

498

ANTONI MIRONOWICZ

uwagę, że białorutenizacja Cerkwi zahamuje rozwój katolicyzmu. W opinii władz białoruskich wprowadzenie języka narodowego podniosłoby stan świadomości Białorusinów i zahamowałoby rozwój polonizacji. Białorutenizacja życia religijnego, twierdzono, pozwoli zmienić lansowaną przez rząd polski opinię o rusyfikacyjnej roli Cerkwi prawosławnej30. Postulaty BNR patriarcha przesłał do rozpatrzenia Synodowi Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Synod zezwolił na wprowadzenie języka białoruskiego do dodatkowych nabożeństw, kazań i nauczania religii oraz zwrócił się do biskupów piastujących swe godności na ziemiach białoruskich, ażeby wydali zbiór kazań, modlitewniki i Nowy Testament w języku, którym posługują się parafianie. Patriarcha uznał również postulat obsady katedr biskupich na tym obszarze duchownymi narodowości białoruskiej i obiecał, że problem ten uwzględni przy przyszłych nominacjach ordynariuszy diecezji31. W czasie rozmów białorusko-polskich w Mińsku (20–24 marca 1920 r.) pojawił się postulat ustanowienia w granicach państwa polskiego prawosławnej diecezji białoruskiej. Fiasko rozmów białorusko-polskich i zawarcie traktatu ryskiego przekreśliło zgłaszane przez białoruskie elity plany ustanowienia samodzielnej diecezji prawosławnej. Kiedy w czerwcu 1922 r. synod biskupów zezwolił na używanie języka ukraińskiego na terenie diecezji wołyńskiej, minister WRiOP wystąpił z wnioskiem o wprowadzenie języka polskiego i białoruskiego w tych parafiach, gdzie ludność posługuje się tymi językami32. Odmienne stanowisko zajęły lokalne władze administracyjne, które uważały, że wprowadzenie języka białoruskiego może spowodować pobudzenie aspiracji narodowych Białorusinów i ułatwić próby białorutenizacji Cerkwi. Obawiano się, że wprowadzenie języka białoruskiego do kazań, nauki religii może spowolnić proces polonizacji. Ostatecznie metropolita Jerzy wyraził zgodę na wprowadzenie języków narodowych w parafiach, w których wierni wyrazili taką wolę33. Podobne stanowisko zajął Synod Biskupów we wrześniu 1924 r., zezwalając na posługiwanie się językiem białoruskim podczas nabożeństw i modlitw oraz wygłaszanie kazań tam, gdzie tego zażądają parafianie i gdzie lokalne warunki na to pozwolą. Synod polecił również nauczycielom religii prowadzenie zajęć w języku ojczystym uczniów. Z powyższego wynika, że formalne podstawy do posługiwania się językiem białoruskim zostały stworzone. Jednakże możliwość ich faktycznej realizacji uzależniona była od zamierzeń administracji państwo Nacjonalnyj Archiw Respubliki Bełaruś w Mińsku, f. 325, op. 1, nr 128, k. 33–36. Ibidem, f. 325, op. 1, nr 128, k. 67–68; AAN, MWRiOP, 1027, s. 235; Pismo patriarchy Tichona z 14 listopada 1922 r., ibidem, nr 135. 32 Ibidem, nr 975. A. M i r o n o w i c z, Kościół prawosławny w Polsce..., s. 613. 33 M. D a w i d z i u k, Sprawa biełarutenizacyi..., s. 70–71. 30 31

PROBLEM NARODOWOŚCIOWY W CERKWI PRAWOSŁAWNEJ II RP

499

wej oraz stopnia zainteresowania tą kwestią wyznawców prawosławia. Często oddolne inicjatywy parafian były tłumione przez samych duchownych, którzy byli przeciwni białorutenizacji Cerkwi. Czynnikiem hamującym białorutenizację Kościoła prawosławnego był ponadto brak modlitewników w języku białoruskim i podręczników do nauki religii34. Działania w kierunku białorutenizacji Kościoła prawosławnego napotykały na opór hierarchii cerkiewnej i władz państwowych. Źródłem konfliktu w życiu prawosławnych Białorusinów było zreformowanie kalendarza. Do momentu wprowadzenia autokefalii posługiwano się kalendarzem juliańskim, jednakże 22 czerwca 1924 r. Synod Biskupów wprowadził obchodzenie tzw. świąt nieruchomych według kalendarza gregoriańskiego, a święta ruchome miały być nadal wyznaczane przez kalendarz juliański. Decyzja synodu stała się przyczyną społecznego niezadowolenia i protestów ludności wyznania prawosławnego. W jej odczuciu był to kolejny krok ku polonizacji i dowód na to, że władze państwowe nie liczą się z zagwarantowanymi prawami mniejszości. Przy akceptacji nowego stylu przez duchowieństwo ludność wielokrotnie próbowała bojkotować to postanowienie poprzez nieuczestniczenie w odprawianych nabożeństwach podczas świąt ustalonych według nowego stylu. Wskutek nieugiętego stanowiska wiernych, pomimo licznych nacisków administracyjnych i działań policyjnych, zdecydowano się na ustępstwa. We wrześniu 1924 r. metropolita Dionizy zezwolił na obchodzenie wszystkich świąt według starego stylu, jeżeli zażyczą sobie tego wierni. Wprowadzenie nowego stylu wywołało ostrą krytykę wśród przedstawicieli białoruskich w ówczesnym sejmie i senacie. W lipcu 1926 r. odbył się zjazd działaczy białoruskich poświęcony sprawom wyznaniowym. Podczas zjazdu wiele postulatów skierowano pod adresem władz państwowych i Kościoła prawosławnego. Żądano m.in. przywrócenia zlikwidowanych parafii, nauczania religii w języku ojczystym, wykładania wszystkich przedmiotów (z wyjątkiem języka polskiego) w języku białoruskim w Seminarium Duchownym w Wilnie, zaniechania akcji rewindykacji dóbr cerkiewnych i obiektów sakralnych, mianowania duchownych Białorusinów na stanowiska wyższych i niższych władz kościelnych. Postulaty zostały odrzucone przez Synod Biskupów i władze państwowe. W 1927 r. nastąpiła kolejna fala żądań białorutenizacji Cerkwi prawosławnej, w którą zaangażowało się wiele organizacji białoruskich, m.in. Białoruski Komitet Prawosławny Białorutenizacji Cerkwi, Prawosławne Białoruskie Zjednoczenie Demokratyczne, Związek Białoruskiej Młodzieży Prawosławnej. W połowie 1928 r. grupa białoruskich działaczy (m.in. Radosław Ostrowski i o. Aleksander Kousz, prefekt Gimnazjum Białoruskiego) zwróciła się do metropolity Dionizego z prośbą o utworzenie parafii białoruskiej w Wilnie. Metropolita 20 sierpnia 1928 r. 34

K. Gomółka, Białorusini w II Rzeczypospolitej…, s. 124.

500

ANTONI MIRONOWICZ

wyraził zgodę na utworzenie takiej parafii, ale realizację decyzji utrudniał abp Teodozy. Ostatecznie ordynariusz diecezji wileńsko-lidzkiej został zmuszony do powołania parafii białoruskiej i na jej siedzibę wyznaczył cerkiew Piatnicką, filialną świątynię cerkwi św. Mikołaja, co wymagało zgody MWRiOP. Ministerstwo wstrzymało się od wydania decyzji, a wojewoda wileński uznał, że „stworzenie jeszcze jednej – w danym wypadku szóstej parafii prawosławnej – uważam bezwzględnie za niewskazane”35. Dużym sukcesem było uzyskanie zgody na wydawanie przez uczącą się w Wilnie młodzież białoruską pisma „Narodnaja Niwa” i Biełaruskaja Zarnica”. Pisma te, ukazujące się nieregularnie w latach 1928-1929, odegrały ważną rolę w kształtowaniu się białoruskiej świadomości narodowej wśród prawosławnych Białorusinów36. Pierwszym pismem prawosławnym wydawanym w języku białoruskim w II Rzeczypospolitej był ukazujący się od 1 lutego 1925 r. w Warszawie pod redakcją Iwana Paczopki dwutygodnik religijno-popularnonaukowy „Prawasłaŭny Biełarus”. Pismo było wspierane przez ówczesnego posła na sejm Piotra Miotłę. „Prawasłaŭny Biełarus” miał za zadanie krzewienie języka i kultury białoruskiej, zbliżenie czytelników do Cerkwi poprzez artykuły o tematyce prawosławnej. Na łamach pisma krytykowano politykę władz II Rzeczypospolitej wobec białorutenizacji Kościoła prawosławnego. Zbliżeniu prawosławia z ludem białoruskim miał służyć ukazujący się od czerwca 1925 r. bezpłatny dodatek do dwutygodnika „Prawasłaŭny Biełarus”. Pismo powstało z inicjatywy metropolity Dionizego i było redagowane przez Iwana Paczopkę. „Carkoŭnyja Kazańnia” zawierały teksty kazań w języku białoruskim37. Edycja wymienionych tytułów nie trwała długo. Jeszcze w 1925 r. oba pisma zostały zamknięte. Powodem ich likwidacji stały się artykuły krytykujące narodowo-religijną politykę rządu38. „Prawasłaŭny Biełarus” odegrał ważną rolę w rozwoju białoruskiej świadomości narodowej wśród wyznawców prawosławia. M. D a w i d z i u k, Sprawa biełarutenizacyi..., s. 75–76. J. T r a c z u k, Prasa białoruska w II Rzeczypospolitej (1918–1939), „Studia Polono-SlavicaOrientalia. Acta Litteraria” 1992, t. XIII, s. 261, 288–289. 37 J. T r a c z u k, Prasa białoruska..., s. 311; A. K u r y ł o w i c z, Prasa prawosławna..., s. 147. 38 Czasopiśmiennictwo prawosławne opierało się na ustawodawstwie, które regulowało prawo prasowe w II Rzeczypospolitej. W swej ostatecznej formie polskie prawo prasowe okresu międzywojennego zostało uchwalone w 1938 r. Do tego czasu sprawy wydawnictw były uregulowane innymi aktami. Prawa formalne gwarantujące wolność prasy znalazły swe miejsce w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 21 marca 1921 r. Zasadę wolności prasy formułował artykuł 105, zaś jego uzupełnieniem było kilka innych, m.in. art. 104 gwarantujący swobodę wyrażania swych myśli i przekonań oraz art. 124 wskazujący na możliwość zawieszania wolności prasy w przypadku wojny, rozruchów wewnętrznych lub „rozległych knowań o charakterze zdrady stanu”. Prawo prasowe opierało się na odrzuceniu systemu koncesyjnego na wydawanie druków oraz na gwarancji swobody kolportażu. W myśl prawa administracja państwowa nie była upoważniona do ingerencji przy 35

PROBLEM NARODOWOŚCIOWY W CERKWI PRAWOSŁAWNEJ II RP

501

W dwa lata po likwidacji tego pisma ukazał się dwutygodnik cerkiewno-społeczny i polityczny „Prawasłaŭnaja Biełaruś”39, który wydawany był w latach 1927–1928. Pismo było wydawane przez Prawosławne Białoruskie Zjednoczenie Demokratyczne, które było pierwszą w II Rzeczypospolitej prawosławną partią białoruską o charakterze chadeckim. Dwutygodnik walczył o białoruskie interesy religijno-narodowe, a całokształtem swojej działalności inspirował powstanie nowych białoruskich czasopism prawosławnych. W grudniu 1929 r. działacze białoruscy zwrócili się z memorandum do MWRiOP w sprawie utworzenia parafii białoruskiej i powołania do konsystorza wileńskiego duchownego narodowości białoruskiej. Z podobną prośbą zwróciło się do metropolity Dionizego białoruskie stowarzyszenie „Praswieta”. W piśmie z 12 lutego 1930 r. stowarzyszenie domagało się białorutenizacji konsystorza wileńskiego i seminarium, wprowadzenia języka białoruskiego na terenie diecezji wileńskiej jako administracyjnego, wprowadzenia języka białoruskiego do kazań, nauki religii i duszpasterstwa wojskowego40. Ministerstwo i wojewoda wileński niechętnie odnieśli się do postulatu białorutenizacji konsystorza wileńskiego, a petycję działaczy przekazano do rozpatrzenia abp. Teodozemu. Władyka wileński odmówił spełnienia postulatów środowiska białoruskiego. W tej sytuacji w marcu 1930 r. prawosławne organizacje białoruskie zorganizowały zjazd w Wilnie, na którym zażądano białorutenizacji konsystorza wileńskiego i odsunięcia duchowych prowadzących politykę rusyfikacyjną. Zjazd powołał do życia Białoruski Centralny Prawosławny Komitet Białorutenizacji Cerkwi, przekształcony później w Białoruski Centralny Komitet Cerkiewny. Komitet stawiał sobie za cel zabieganie o obsadzanie wyższych stanowisk duchownych przez Białorusinów, białorutenizację prawosławnych konsystorzy i seminarium w Wilnie, opiekę nad oświatą białoruską, tworzenie komitetów parafialnych, powstawaniu pisma. Prawo założenia pisma posiadał każdy obywatel, jeżeli spełniał wymagane warunki i nie występował przeciwko zasadom zawartym w Konstytucji. Cenzurę prewencyjną – uzyskanie zgody na publikację przed rozpoczęciem rozpowszechniania – zastąpiła cenzura represyjna, w której przestępstwo popełnione w druku rozpowszechnionym podlegało postępowaniu karnemu przed sądami powszechnymi. Konstytucja w sposób ogólny regulowała sprawy prasy, nie zawierając przy tym określenia granic swobody głoszenia poglądów i przekazywania informacji, odsyłając do przepisów szczegółowych danych państw zaborczych. Przepisy te, miały obowiązywać aż do momentu wprowadzenia w życie jednolitych postanowień prawnych. Obszar oddziaływania prasy prawosławnej należał przede wszystkim do byłego zaboru rosyjskiego, zaś kodeks rosyjski zawierał rygorystyczne przepisy odnoszące się np. do propagowania walki klasowej czy dążeń zmierzających do obalenia ustroju. Przepisy te z wielką łatwością mogły być wykorzystane przeciwko prasie mniejszości narodowych lub religijnych. Władze II Rzeczypospolitej często powoływały się na kodeks rosyjski. A. P a c z k o w s k i, op. cit., s. 12. 39 J. T r a c z u k, „Prawasłaŭnaja Biełaruś”…, s. 550; Idem, Prasa białoruska..., s. 300. 40 Biełaruski Dziarżaŭny Archiŭ Litaratury i Mastactwa w Mińsku, f. 3, nr 11.

502

ANTONI MIRONOWICZ

powiatowych i diecezjalnych, chórów, bractw i białorutenizacji innych form życia cerkiewno-społecznego41. W realizacji tego programu istotną rolę miało odegrać białoruskojęzyczne czasopiśmiennictwo religijne. Komitet rozpoczął wydawanie dwutygodnika „Świetacz Biełarusi”, który propagował postulaty białorutenizacji Cerkwi42. Oprócz Prawosławnego Komitetu Białorutenizacji Cerkwi żądania wprowadzenia elementów narodowych do życia religijnego wysuwały inne społeczne organizacje białoruskie: „Praswieta”, Białoruski Komitet Narodowy, Białoruska Prawosławna Grupa Studentów Uniwersytetu Wileńskiego, Białoruska Prawosławna Organizacja Robotnicza, Związek Prawosławnej Białoruskiej Młodzieży w Wilnie, Zjednoczenie Parafialnych Białorusinów Diecezji Wileńskiej, Białoruski „Centrasajuz” i inne. Postulaty tych organizacji sprowadzały się do żądań unarodowienia Kościoła prawosławnego, ale z zachowaniem liturgii w języku cerkiewnosłowiańskim, białorutenizacji seminarium wileńskiego i utworzenia parafii białoruskiej w Wilnie43. Hierarchia cerkiewna miała negatywny stosunek do działalności Prawosławnego Komitetu Białorutenizacji Cerkwi. Wrogo do problemu białorutenizacji odnosili się duchowni pochodzenia rosyjskiego, a kler narodowości białoruskiej również nie wykazywał zbytniej aktywności. Synod biskupów na wniosek ordynariusza diecezji wileńskiej abp. Teodozego 17 stycznia 1933 r. nakazał „położenie kresu wystąpieniom Białorusinów szerzących w życiu Cerkwi smutę i rozstrojstwo”44. Aktywny współpracownik Komitetu o. Kousz został przez abp. Teodozego zmuszony do wyjazdu z Wilna, a propagujące białorutenizację Cerkwi czasopismo „Hołas Prawasłaŭnaha Biełarusa” zlikwidowano przy pomocy cenzury prewencyjnej45. M. P a p i e r z y ń s k a - T u r e k, Sprawa ukraińska..., s. 25, przyp. 40. M. D a w i d z i u k, Sprawa biełarutenizacyi..., s. 77–78; A. M i r o n o w i c z, Problematyka narodowościowa w Kościele prawosławnym..., s. 276–280. 43 M. P a p i e r z y ń s k a - T u r e k, Spory i konflikty..., s. 78. 44 Prawosławne Archiwum Metropolitalne w Warszawie, sygn. I/6, k. 1; A. M i r o n o w i c z, Kościół prawosławny w Polsce, s. 628. 45 „Hołas Prawasłaŭnaha Biełarusa” wydawany nieregularnie w latach 1931–1932 przez grupę białoruskich działaczy skupionych wokół dyrektora Gimnazjum Białoruskiego w Wilnie Radosława Ostrowskiego i Martosa Markiewicza. J. C h o i ń s k i, op. cit., s. 151; J. T r a c z u k, Prasa białoruska..., s. 272–273. Wszystkie artykuły na temat obrony Kościoła prawosławnego uważano za sprzeczne z polityką rządu i były odbierane jako niezgodne z polską racją stanu. Krytykę Kościoła rzymskokatolickiego traktowano jako naruszenie naczelnego stanowiska tegoż Kościoła w państwie. A. K u r y ł o w i c z, Prasa prawosławna..., s. 133. Kościół rzymskokatolicki, w świetle Konstytucji „będący religią przeważającej części większości narodu, zajmujący w państwie naczelne stanowisko wśród równouprawnionych wyznań” był z tego tytułu odpowiednio traktowany przez władze państwowe. S. K i r y ł o w i c z, Z dziejów prawosławia w II Rzeczypospolitej Polskiej, 41

PROBLEM NARODOWOŚCIOWY W CERKWI PRAWOSŁAWNEJ II RP

503

Na miejsce zlikwidowanych tytułów powstawały inne jak: dwutygodnik „Swietacz Biełarusi”, wydawany w latach 1929–1933 i 1936–1938 i finansowany przez Białoruski Komitet Prawosławny, „U imia praŭdy” ukazujące się w 1930 r., „Narodnaja Niwa” (1928), „Biełaruskaja Zarnica” (1928–1929), „Snapok (1937–1939), „Cerkwa i Narod” (1932–1933)46. Język białoruski był także jednym z czterech języków, w którym ukazywało się czasopismo studentów Uniwersytetu Warszawskiego zrzeszonych w Kole Teologów Prawosławnych „Put’ Prawdy” (1930, 1934). Pismo to było redagowane również w języku rosyjskim, ukraińskim i polskim. W grudniu 1936 r. delegacja środowisk białoruskich raz jeszcze złożyła wizytę metropolicie Dionizemu. Tym razem metropolita zaakceptował propozycję wydawania w języku białoruskim dodatku „Snapok” do tygodnika „Słowo”. Dodatek ukazywał się od maja 1937 r. do lutego 1938 r. pod redakcją znanego działacza białoruskiego Sergiusza Pawłowicza47. Ostatecznie pismo zostało zamknięte decyzją wojewody wileńskiego. W drugiej połowie lat trzydziestych

s. 55. Z powyższego wynika, że w praktyce jedynie Kościół katolicki korzystał z szerokiej ochrony przewidzianej przez obowiązujące ustawodawstwo. Z takiej ochrony prawnej nie korzystały inne wyznania chrześcijańskie i niechrześcijańskie, w tym Kościół prawosławny. M. P i e t r z a k, Reglamentacja wolności prasy w Polsce (1918–1939), Warszawa 1963, s. 481. Czasopiśmiennictwo prawosławne często narażone było konfiskaty, zwłaszcza po przewrocie majowym. Po zamachu majowym liczba konfiskat pism prawosławnych uległa gwałtownemu wzrostowi. Tylko w styczniu i lutym 1928 r. dokonano ok. 1250 konfiskat (w tym 361 dotyczyło prasy mniejszościowej), zaś w latach trzydziestych rocznie zapadało nie mniej niż 2000 decyzji o konfiskacie. Organy administracji państwowej, zobowiązane na mocy wydawanych przez MSW okólników, zajmowały się m.in. inwigilowaniem prasy poprzez tzw. poufny wywiad prasowy, zakładanie na każdy tytuł oddzielnego arkusza ewidencyjnego, współpracę z prokuratorami w wykonywaniu nadzoru nad czasopismami, prowadzenie kartotek według tytułów czasopism i nazwisk dziennikarzy z dokładnym ich życiorysem i opisem aktualnych dokonań. A. K u r y ł o w i c z, Prasa prawosławna..., s. 133. Dodatkowych utrudnień w działalności pism przysporzyła konstytucja z 1935 r., w której pominięto treść artykułu poprzedniej ustawy zasadniczej dotyczącego wolności prasy. Gwarancji takich konstytucja kwietniowa w ogóle nie zawierała. Dopiero 21 listopada 1938 r. podpisany przez prezydenta dekret ustalał nowe prawo prasowe. Dekret ten ograniczał niezależność prasy. Nowy akt prawny zaostrzał odpowiedzialność redaktora naczelnego pisma, podnosił kary pieniężne, ograniczał uprawnienia sądu przekazując tym samym decyzję zajęcia pism władzom administracyjnym i prokuratorskim. 22 listopada 1938 r. podpisany został dokument uzupełniający dekret prasowy. W jego świetle każde pismo można było zamknąć powołując się na interesy państwa. Dekrety te poważnie ograniczyły zakres wolności wypowiedzi prasowej i stanowiły uwieńczenie praktyk reglamentacyjnych stosowanych przez władze od 1926 r. A. P a c z k o w s k i, op. cit., s. 16. 46 J. T r a c z u k, „Prawasłaŭnaja Biełaruś”, s. 562; W. I w a n i u k, Białoruskie wydawnictwa cerkiewne w II Rzeczypospolitej, [w:] Prawosławne oficyny wydawnicze w Rzeczypospolitej, pod red. A. Mironowicza, U. Pawluczuk i P. Chomika, Białystok 2004, s. 212–224. 47 M. D a w i d z i u k, Sprawa biełarutenizacyi..., s. 82–83.

504

ANTONI MIRONOWICZ

XX w. metropolia prawosławna wydała modlitewnik i trzy podręczniki do nauki religii w języku białoruskim autorstwa S. Pawłowicza48. Główną przeszkodą do białorutenizacji Cerkwi na terenie diecezji wileńskiej była polityka abp. Teodozego nadgorliwie wykonującego politykę władz państwowych. Opinię tę potwierdza sprawozdanie naczelnika wydziału społeczno-politycznego urzędu wojewódzkiego w Wilnie z 14 lutego 1939 r. Zwalczając białorutenizację i rusyfikację Cerkwi, władze administracyjne uzyskały we wrześniu 1937 r. wydanie przez miejscowego arcybiskupa zarządzenia o prowadzeniu wykładów religii prawosławnej w szkołach polskich w języku polskim – pisał naczelnik Jasiński. – Zarządzenie to, rzecz oczywista, nie spotkało się z entuzjazmem całego bez wyjątku kleru prawosławnego, lecz drogą wywierania bezpośredniego wpływu na opornych, zarówno przez przedstawicieli administracji, jak i poszczególnych członków konsystorza prawosławnego, opór ten został częściowo przełamany [...]. Również w Gimnazjum Białoruskim w Wilnie wykłady religii prawosławnej są prowadzone w języku polskim49.

Pomimo, że ruch białoruski w Kościele prawosławnym był słaby i ograniczał się głównie do jednej diecezji wileńskiej, to był wyrazem dążeń Białorusinów do nadania Cerkwi białoruskiego charakteru narodowego. * Odpowiedzią na postulaty białorutenizacji i ukrainizacji życia religijnego była zmiana polityki państwa wobec spraw narodowych w Kościele prawosławnym. Polityka rządu polskiego w sprawie mniejszości narodowych i wyznaniowych zaczęła odchodzić od polityki ustępstw. Po 1927 r. władze nasiliły działania polonizacyjne w Cerkwi i wprowadziły politykę asymilacji mniejszości narodowych. Problem polonizacji Cerkwi prawosławnej w II Rzeczypospolitej pojawił się już w 1922 r., kiedy dyskutowano na temat wprowadzenia języków nierosyjskich do nabożeństw i życia cerkiewnego. Synod zalecił, ażeby język polski obok ukraińskiego, rosyjskiego i białoruskiego był wprowadzony do nauczania dzieci religii i kazań. W języku polskim miały być wykładane przedmioty teologiczne w obu seminariach50. Polonizacji Kościoła prawosławnego domagały się władze państwowe. W dniu 6 listopada 1924 r. doradca MWRiOP Marian Bobrowski stwierdził w Lublinie: Albo prawosławie na terenie województwa lubelskiego spolonizuje się, a przynajmniej stanie się polonofilskiem, albo musi zginąć. J. T r a c z u k, Książka białoruska w II Rzeczypospolitej 1921–1939, Warszawa 2000, s. 37. AAN, MWRiOP, nr 368. 50 M. P a p i e r z y ń s k a - T u r e k, Między tradycją..., s. 244. 48 49

PROBLEM NARODOWOŚCIOWY W CERKWI PRAWOSŁAWNEJ II RP

505

Z kolei 3 grudnia 1924 r. na konferencji w Białymstoku ten sam polityk określił politykę państwa wobec kwestii językowej w następujący sposób. Sprawa języka w Cerkwi prawosławnej jest dla Państwa bardzo ważna. [...] Jest to sprawa polityczna, jakim językiem będzie przemawiał ksiądz i MWRiOP musi ująć to w swoje ręce51.

Metropolita powołał specjalną komisję do przekładu tekstów liturgicznych na język polski. Pomimo czynionych wysiłków w kierunku polonizacji życia religijnego, aż do połowy lat trzydziestych efekty prac komisji i aktywizacji środowisk wiernych narodowości polskiej były znikome. W opinii ówczesnej inteligencji „granica prawosławia jest dla polskości nieprzekraczalna”, a ludność prawosławna utożsamiała polskość z katolicyzmem obrządku łacińskiego52. W 1935 r. opracowany został całościowy program polonizacji Cerkwi wraz z ogólnokrajowym programem asymilacji mniejszości narodowych. Powołano wówczas nową komisję do przekładu tekstów liturgicznych na język polski. W skład komisji weszli profesorowie Studium Teologii Prawosławnej Uniwersytetu Warszawskiego i duchowni wojskowi, którzy byli uzależnieni od władz państwowych. Minister wyznań Wojciech Świętosławski na forum sejmu w 1937 r. stwierdził, że „byłoby dziwne, gdyby w tych warunkach, wobec znacznej liczby Polaków wyznania prawosławnego, nie było przekładu liturgii na język polski”53. Kolejnym krokiem w kierunku polonizacji Cerkwi prawosławnej było zarządzenie metropolity Dionizego z końca 1934 r., ażeby w święta państwowe po nabożeństwie śpiewano pieśń Boże coś Polskę. Nastawiona pozytywnie do polonizacji prasa prawosławna popierała taką decyzję, wskazując na wspólne losy państwa polskiego i prawosławia54. Wkrótce pojawiły się pierwsze nabożeństwa w języku polskim. Odprawiali je głównie kapelani wojskowi z księdzem Szymonem Fedoreńką na czele. Polonizacja w Cerkwi wychodziła głównie z kręgu duszpasterzy wojskowych. Nabożeństwa w języku polskim były odprawiane w cerkwiach garnizonowych w Grodnie, Białymstoku i Warszawie, zwłaszcza 11 listopada AAN, MWRiOP, nr 960; 314. Polacy prawosławni w Polsce, „Gazeta Prawosławna” 1937 z 1 marca, nr 5 (14), s. 2. 53 Polacy prawosławni w Polsce, „Biblioteczka Gazety Prawosławnej” 1937, s. 55; O polskim nabożeństwie w Kościele prawosławnym, „Gazeta Prawosławna”, 1 marca 1937, nr 5 (14), s. 3. W tajnym piśmie do wojewodów ten sam minister napisał: „Choć kler prawosławny jest w dużym procencie pochodzenia niepolskiego, to w drodze odpowiedniej polityki personalnej można doprowadzić do tego, aby kler nie był oporny wobec postulatów państwa. [...] Należy dążyć do usuwania języka rosyjskiego z nauki religii i języka kazań, w liturgii należy popierać powrót do czystej formy starosłowiańskiej, co z czasem ułatwi wprowadzenie języka żywego – polskiego”. K. K r a s o w s k i, Związki wyznaniowe..., s. 112. 54 M. P a p i e r z y ń s k a - T u r e k, Między tradycją..., s. 245. 51

506

ANTONI MIRONOWICZ

w rocznicę odzyskania niepodległości. Ministerstwo Spraw Wojskowych przy obsadzaniu stanowisk kapelańskich zwracało uwagę głównie na lojalność względem państwa, religijne i moralne kwalifikacje petentów, zdolność zasymilowania się ze społeczeństwem polskim, na wykształcenie fachowe i ogólne oraz poprawne władanie językiem polskim55.

Kapelani wojskowi stanowili kadrę, którą można było wykorzystać w polonizacji Cerkwi. W opinii władz wojskowych z 1936 r. podkreśla się ich lojalność wobec państwa polskiego. Nie jest żadną tajemnicą, że tak patriotyzm, jak i całe nastawienie hierarchii w stosunku do państwa pozostawia wiele do życzenia. Najlepsze natomiast wyrobienie pod względem patriotycznym i państwowym posiada bezsprzecznie duchowieństwo wojskowe56.

Polonizacja Kościoła prawosławnego nie ograniczała się do duchowieństwa wojskowego. Polityka rządu zmierzała do obsady godności biskupów osobami, które były lojalne wobec państwa i dawały nadzieję na poparcie polonizacji Cerkwi. Władze wymusiły na metropolicie wyświęcenie na biskupów dwóch propolsko nastawionych duchownych Jerzego Szrettera (bp. Tymoteusza) i Konstantego Siemaszkę (bp. Mateusza), którzy wykazali się gorliwością we wspieraniu polityki rządu polskiego. Szczególną uwagę skoncentrowano na polonizacji seminariów duchownych i Studium Teologii Prawosławnej UW. W seminariach duchownych mogły uczyć się jedynie osoby posiadające obywatelstwo polskie. Pod naciskiem władz państwowych usunięto Gimnazjum Białoruskie z budynków seminaryjnych w Wilnie oraz zwalczano wpływy ukraińskie w seminarium w Krzemieńcu. Ostatecznie w roku szkolnym 1938/1939 przewidywano utworzenie trzyletniego Państwowego Liceum Teologicznego w Warszawie oraz zamknięcie podatnych na wpływy białoruskie i ukraińskie dwóch istniejących seminariów57. Poprzez Studium Teologii Prawosławnej i Państwowe Liceum Teologiczne władze dążyły do wychowania nowej kadry duchowieństwa w duchu polskiej państwowości. W tym samym czasie powstały pierwsze organizacje prawosławnych Polaków: Stowarzyszenie „Dom Prawosławny” im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Białymstoku (1935) i niemal w tym samym czasie podobne mu centra w Grodnie, Nowogródku, Słonimiu, Wołkowysku. Inicjatywy te zostały poparte przez miejscowe I d e m, s. 277; A. M i r o n o w i c z, Problematyka narodowościowa w Kościele prawosławnym w II Rzeczypospolitej, s. 281–285. 56 J. O d z i e m k o w s k i, B. S p y c h a ł a, Duszpasterstwo wojskowe w Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1987, s. 204; M. P a p i e r z y ń s k a - T u r e k, Spory i konflikty..., s. 80; A. M i r o n o w i c z, Kościół prawosławny w Polsce, s. 618. 57 M. P a p i e r z y ń s k a - T u r e k, Między tradycją..., s. 282–287. 55

PROBLEM NARODOWOŚCIOWY W CERKWI PRAWOSŁAWNEJ II RP

507

władze administracyjne i wojskowe58. Celem ruchu Polaków prawosławnych była polonizacja środowiska prawosławnego. W piśmie prezesa Stowarzyszenia „Dom Prawosławny” im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Białymstoku Piotra Jarczaka do MWRiOP z 6 czerwca 1936 r. stwierdzono, że zadaniem organizacji jest prowadzenie wśród prawosławnych propagandy w celu samopomocy, pobudzenie do uspołecznienia się, szerzenia kultury i oświaty, opieki nad młodzieżą i dziećmi i wychowanie ludności prawosławnej na dobrych i lojalnych obywateli państwa polskiego oraz w moralności chrześcijańskiej59.

„Wychowanie młodego pokolenia w duchu czysto polskim i na dobrych obywateli Rzeczypospolitej Polskiej” – jak wynika z listu do MWRiOP prezesa Aleksandra Anańczenki z 27 maja 1937 r. – było głównym celem Stowarzyszenia Dom Polaków Prawosławnych im. Króla Stefana Batorego w Grodnie60. Z kolei w odezwie stowarzyszenia z 26 lutego 1937 r. stwierdzono, że głównym jego zadaniem było zjednoczenie wszystkich Polaków wyznania prawosławnego, wychowanie dzieci na dobrych obywateli Rzeczypospolitej, samopomoc i solidarność członków Domu Polaków Prawosławnych, urządzanie świetlic, przedszkoli, zebrań i odczytów61. Wraz z objęciem 27 lutego 1937 r. funkcji ordynariusza diecezji grodzieńskiej przez biskupa Sawę głównym ośrodkiem ruchu prawosławnych Polaków stało się Grodno. Biskup Sawa był jednym z patronów akcji ruchu Polaków wyznania prawosławnego. W Grodnie doszło do powołania Prawosławnego Instytutu Naukowo-Wydawniczego „celem szerokiej propagandy polskości wśród ludności prawosławnej na kresach wschodnich”. W przemówieniu w dniu otwarcia placówki 7 grudnia 1938 r. biskup Sawa stwierdził, że powołanie Instytutu „należy traktować jako dowód życzliwego wspomagania istniejących kościelnych organów misyjnych w ich ciężkiej walce z bezbożnictwem i sekciarstwem, podrywającym tak organizm kościelny, jak i państwowy”62. Prezes powstałego w Białymstoku w 1934 r. Komitetu Polaków Prawosławnych Aleksander Sawicki cztery lata później z entuzjazmem pisał o tej inicjatywie do wojewody białostockiego.

S. K i r y ł o w i c z, Z dziejów prawosławia..., s. 44. AAN, MWRiOP, nr 1234, k. 27–30. 60 Ibidem, k. 37–38. 61 Dziarżaŭny Archiŭ Hrodzienskaj Wobłasci (dalej: DAHW), Grodno, f. 92, op. 1, nr 1, k. 1; A. M i r o n o w i c z, Kościół prawosławny w Polsce, s. 620. 62 DAHW, Grodno, f. 92, op. 1, nr 2, k. 41. 58 59

508

ANTONI MIRONOWICZ

Niedługo nastąpi ten czas, kiedy w mocarstwowej Najjaśniejszej Rzeczypospolitej Polskiej nie będzie miejscowego ludu prawosławnego zruszczonego, a będzie tylko Polak prawosławny, zjednoczony z całym narodem polskim63.

Pracownikami tej placówki byli wybrani kapelani wojskowi oraz niektórzy profesorowie i wychowankowie Studium Teologii Prawosławnej. Instytut prowadził działalność wydawniczą wyłącznie w języku polskim, wspierając tym Stowarzyszenie Polaków Prawosławnych. Władze dofinansowywały działalność wydawniczą w języku polskim. W roku budżetowym 1938/1939 MWRiOP, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Ministerstwo Spraw Wojskowych na działalność edytorską Prawosławnego Instytutu Naukowo-Wydawniczego w Grodnie wydatkowały kwotę 34 600 zł64. Cele polityki państwa wobec Kościoła prawosławnego najlepiej charakteryzuje wypowiedź pracownika MWRiOP Piotra Dunina-Borkowskiego na konferencji w Brześciu w 1939 r. Polityka wobec Kościoła prawosławnego zmierza do pełnej asymilacji państwowej ludności prawosławnej oraz do zwiększenia wszędzie, gdzie to tylko możliwe, ekspansji kultury polskiej. Możemy jasno sobie powiedzieć, iż w stosunku do terenów objętych granicami województw wileńskiego, poleskiego, białostockiego, lubelskiego i trzech powiatów północnych województwa wołyńskiego stawiamy sobie za cel polonizację. Cel ten jest do osiągnięcia i nie podlega dyskusji, natomiast należy poddać dyskusji metody, które będziemy stosować65.

Podstawowe kryterium świadczącym o skuteczności akcji polonizacyjnej była lojalność duchowieństwa prawosławnego wobec państwa i stanowisko wobec autokefalii. Władze nadzorowały postawę duchowieństwa prawosławnego w czasie wydarzeń politycznych, a zwłaszcza w czasie wyborów parlamentarnych. Administracja rządowa oceniała stopień zaangażowania kleru prawosławnego w obchodach świąt państwowych, imienin marszałka Józefa Piłsudskiego, prezydenta, a także jego stosunek do wprowadzenia kalendarza gregoriańskiego oraz używania języka polskiego w nabożeństwach i kazaniach66. Duchowieństwo, które nie podporządkowało się rozporządzeniom władz cerkiewnych, było usuwane z parafii i inwigilowane67. Szczytowym osiągnięciem procesów polonizacyjnych AAN, MWRiOP, nr 1234, k. 51. J. C h o i ń s k i, op. cit., s. 148–149. 65 AAN, MWRiOP, nr 386. 66 M. P a p i e r z y ń s k a - T u r e k, Między tradycją..., s. 235–236. 67 M. K a l i n a, Polonizacja Cerkwi prawosławnej w województwie białostockim (1918–1939), „Białoruskie Zeszyty Historyczne” 1995, nr 2, s. 95; A. M i r o n o w i c z, Kościół prawosławny w Polsce, s. 621. 63

PROBLEM NARODOWOŚCIOWY W CERKWI PRAWOSŁAWNEJ II RP

509

było pojawienie się postulatu powołania do życia polskiej diecezji prawosławnej z biskupem narodowości polskiej i wydawanie pism w języku polskim. Postulaty te były wysuwane z inspiracji władz państwowych przez Stowarzyszenie Polaków Prawosławnych i młodych duchownych68. Czasopiśmiennictwo prawosławne okresu dwudziestolecia międzywojennego w języku polskim było związane z oficjalnymi drukami wydawanymi przez metropolię warszawską lub znajdowało się pod wpływem ruchu Polaków prawosławnych. Pisma wydawane w języku polskim ukazywały się głównie w końcu lat trzydziestych69. Pierwszym takim wydawnictwem adresowanym do społeczności prawosławnej był biuletyn „Polskiej Informacji Prasowej” wydawany w latach 1930–1935. Ukazujący się nieregularnie biuletyn zawierał podstawowe informacje z życia prawosławia w kraju i na świecie. Pierwsze pismo adresowane do prawosławnych w języku polskim ukazało się 1934 r., kiedy to Spółka Wydawnicza „Głos Prawosławia” z Tomaszowa Lubelskiego zaczęła wydawać „Kalendarz Prawosławny”, drukowany w nakładzie 20 000 egzemplarzy70. W latach następnych Dymitr Kuryłło wydawał w Warszawie „Gazetę Prawosławną” (1936–1938), która propagowała ideologię polskiego prawosławia71. W okresie międzywojennym w języku polskim ukazywały się „Wiadomości Metropolii Prawosławnej w Polsce”. Tygodnik ten, będący organem urzędowym Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, pojawiał się od dnia 6 listopada 1938 r. Pismo powstało na skutek zmiany przepisów prawnych, zawartych w dekrecie Prezydenta RP z 1938 r.72 Od tego momentu język polski ustanowiono językiem urzędowym w Cerkwi, jak również jedynym językiem prasy prawosławnej, która została ograniczona do jednego czasopisma – „Wiadomości Metropolii Prawosławnej w Polsce”. Likwidacji zaś uległy wydawane w języku rosyjskim „Słowo” i „Woskriesnoje Cztienije” oraz w ukraińskim „Cerkwa i Narid”73. Od stycznia 1939 r. zaczął ukazywać się miesięcznik „Przegląd Prawosławny”, a od maja tegoż roku „Dwutygodnik Prawosławny”74. Oba pisma, posiadające wykształcone grono współpracowników, miały możliwość utrzymania wyso O diecezję polską w Kościele prawosławnym w Polsce, Gazeta Prawosławna” 1937 z 1 czerwca, nr 7 (16), s. 2; 15 czerwca 1937, nr 8 (17), s. 2. 69 M. P a p i e r z y ń s k a - T u r e k, Między tradycją..., s. 195, 260. 70 J. C h o i ń s k i, op. cit., s. 148. 71 A. K u r y ł o w i c z, Prasa prawosławna..., s. 149; A. M i r o n o w i c z, Kościół prawosławny w Polsce..., s. 629. 72 K. B o b r o w s k i, Szkice z dziejów prasy Kościoła Prawosławnego w Polsce w latach 1918– 1939..., s. 25–26; A. K u r y ł o w i c z, Prasa prawosławna..., s. 141–142; M. P a p i e r z y ń s k a - T u r e k, Między tradycją..., s. 182–193. 73 Ibidem, s. 190. 74 M. K a l i n a, Polonizacja Cerkwi prawosławnej w województwie białostockim (1918–1939)..., s. 84. 68

510

ANTONI MIRONOWICZ

kiego poziomu prezentowanych materiałów. Starano się przedstawić sylwetki prawosławnych patriotów polskich, podkreślić ich udział w tworzeniu historii Rzeczypospolitej, jednak główny nacisk kładziono na czasy współczesne, działalność stowarzyszeń Polaków prawosławnych i sprawy bieżące dotyczące Cerkwi. Łączny jednorazowy nakład pism wynosił 7 000 egzemplarzy75. Szczególną rolę odgrywał półrocznik „Elpis” wydawany przez Studium Teologii Prawosławnej Uniwersytetu Warszawskiego nakładzie 800 egzemplarzy. Periodyk miał charakter czasopisma teologiczno-naukowego. Wydawanie półrocznika rozpoczęto w 1926 r. z inicjatywy metropolity Dionizego. Dla podkreślenia poziomu i dotarcia do czytelnika również za granicą, do 1935 r. niektóre materiały drukowano w językach ukraińskim, rosyjskim i francuskim. Po 1935 r. całe numery wydawano wyłącznie w języku polskim. Na łamach pisma prezentowali swój dorobek naukowy profesorowie Studium. Oprócz artykułów o charakterze teologicznym i historycznym zamieszczano materiały dotyczące planu studiów, wykaz prac magisterskich z krótkimi uwagami oraz kronikę Studium. Przy uczelni powstało kilka organizacji naukowych wydających własne czasopisma. Bractwo Prawosławnych Teologów w Polsce wydawało „Wiestnik Bractwa Prawosławnych Bogosłowow” (1934–1939), półrocznik w języku rosyjskim. Koło Naukowe Prawosławnych Studentów Teologii UW natomiast założyło w 1930 r. pismo „Put’ prawdy”. Należy jeszcze wspomnieć, o drukowanym w latach 1936–1939 w języku polskim czasopiśmie „Nasza Myśl”, które redagował dyrektora państwowego internatu dla studentów teologii prawosławnej w Warszawie Z. Zagórowski76. Strukturę narodową w Kościele prawosławnym odzwierciedlają dane dotyczące ludności prawosławnej i podziałów w niej według kryteriów językowych, sporządzone na podstawie spisu z 1931 r.77 Ogólna liczba prawosławnych ukraiński i ruski białoruski „tutejszy” polski rosyjski czeski inny nie podano

3 762 484 1 540 062 903 557 696 397 497 290 99 636 21 672 1 326 2 544

100% 40,9% 24,0% 18,5% 12,1% 2,8% 0,5% 0,03% 0,06%

A. K u r y ł o w i c z, Prasa prawosławna..., s. 150. J. C h o i ń s k i, op. cit., s. 149; A. M i r o n o w i c z, Kościół prawosławny w Polsce, s. 630. 77 M. P a p i e r z y ń s k a - T u r e k, Między tradycją..., s. 195. 75

PROBLEM NARODOWOŚCIOWY W CERKWI PRAWOSŁAWNEJ II RP

511

Dane te wskazują na wielonarodowy charakter ludności prawosławnej w II Rzeczypospolitej. Na ogólną liczbę 3,8 miliona wyznawców prawosławia ponad 1,5 miliona wiernych stanowili Ukraińcy, 900 tysięcy Białorusini, 700 tysięcy tzw. „tutejsi”, 500 tysięcy Polacy oraz 100 tysięcy Rosjanie. Ukraińców w Kościele prawosławnym było około 41% ogółu wiernych, a Białorusinów 24%. Osobną grupę stanowili tak zwani „tutejsi”, głównie pochodzenia białoruskiego, mieszkający na Polesiu. „Tutejszych” było około 18,5% ogólnej liczby wiernych Kościoła prawosławnego78. Za mało wiarygodną należy uznać liczbę 497 000 Polaków wyznania prawosławnego79. Rzeczywista ich liczba oscylowała w granicach150 tysięcy (z tego 119 tysięcy w woj. lubelskim)80. Powyższe dane wskazują, że Kościół prawosławny w II Rzeczypospolitej, będący na początku kontynuacją Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, ulegał stopniowym przemianom. Pod wpływem białoruskiego i ukraińskiego ruchu narodowego oraz procesów polonizacyjnych zatracał on swój pierwotny charakter i przestał być monolitem narodowym. Popierana przez władze państwowe polonizacja tworzyła środowiska Polaków prawosławnych. Nadal jednak podstawową wspólnotę wiernych stanowili Białorusini i Ukraińcy, próbujący wykorzystać Kościół prawosławny do rozwoju własnych idei narodowych. Prasę prawosławną w II Rzeczypospolitej można podzielić ze względu na kryterium językowe. W latach 1918–1939 Kościół prawosławny na ziemiach polskich wydawał czasopisma w następujących językach: rosyjskim (12), ukraińskim (10), polskim (8), białoruskim (5) oraz wychodzące od 1935 r. wielojęzyczne czasopismo „ΕΛΠΙΣ” („Elpis”). Wydawane w dwudziestoleciu międzywojennym czasopisma prawosławne były odzwierciedleniem struktury narodowościowej wyznawców prawosławia w II Rzeczypospolitej oraz relacji państwo – Kościół prawosławny. Charakter językowy poszczególnych pism wskazywał na ich adresatów oraz cele elit narodowych, które je wydawały. Prasa prawosławna odzwierciedlała również poglądy duchowieństwa i wiernych. Działacze, opowiadający się za utrzymaniem języka rosyjskiego jako oficjalnego w życiu Kościoła, jego ukrainizację, białorutenizację lub polonizację znajdowali się w opozycji do osób, które stały na stanowisku, że Cerkiew nie powinna wiązać się z jakimkolwiek ruchem narodowym. Tendencje te wyrażał chociażby organ metropolitalny „Woskriesnoje Cztienije”. W numerze z 15 listopada 1931 r. stwierdzono: E a d e m, Spory i konflikty..., s. 74. Liczba i rozmieszczenie Polaków prawosławnych według spisu z 1931 r., „Gazeta Prawosławna” 1937, nr 6 (15), z 15 marca, s. 3. 80 J. Ż a r n o w s k i, Społeczeństwo Drugiej Rzeczypospolitej 1918–1939, s. 375; A. M i r o n o w i c z, Kościół prawosławny na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, Białystok 2005, s. 189. 78

512

ANTONI MIRONOWICZ

Nasza prawosławna Cerkiew nie jest związana z rosyjskim narodowym ruchem – ani emigracyjnym, ani mniejszościowym [...], lecz równocześnie nasza Cerkiew nie może stać się narzędziem żadnego innego nacjonalizmu – ukraińskiego, białoruskiego czy polskiego. Nam z nimi nie po drodze81.

Pomimo takiego stanowiska władz cerkiewnych czasopisma prawosławne w II Rzeczypospolitej stały się forum wystąpień wymienionych mniejszości narodowych, które wyrażały ideę bliskiego im Kościoła narodowego. Kościół narodowy był rozumiany jako instytucja, w której należący do danej narodowości duchowni i świeccy posługują się w świątyni i w prasie cerkiewnej jednym językiem. Z drugiej strony poprzez prasę polskojęzyczną władze państwowe zmierzały do spolonizowania Kościoła prawosławnego. Prasa prawosławna została też wykorzystana w kreowaniu polityki państwa wobec społeczności białoruskiej, rosyjskiej i ukraińskiej.

PRZEGLĄD WSCHODNI

M. P a p i e r z y ń s k a - T u r e k, Między tradycją..., s. 205.

PROBLEM NARODOWOŚCIOWY W CERKWI PRAWOSŁAWNEJ II RP

513

SANTRAUKA Antoni MIRONOWICZ, Tautinės problemos Stačiatikių cerkvėje Tarpukario Lenkijoje Tarpukario Lenkijos egzistavimo pradžioje Stačiatikių bažnyčia buvo Rusijos Stačiatikių bažnyčios dalis ir buvo įtakojama rusiško šovinizmo, giliai įsišaknijusio dvasininkų ir tikinčiųjų sąmonėje. Nepaisant to, jog daugumą tikinčiųjų sudarė baltarusiai ir ukrainiečiai, daugumą dvasininkų sudarė rusai. Stačiatikių cerkvė Tarpukario Lenkijoje susidūrė su politiniais iššūkiais ir tautiniais tikinčiųjų lūkesčiais. Lenkijos valdžia siekė nurusinti stačiatikius ir juos sulenkinti kartu sukuriant savarankišką stačiatikių bažnyčią. Reikalavimai ukrainizuoti Stačiatikių Bažnyčią pasirodė 1918 m. Buvo manoma, jog kultūrinis gyvenimas Bažnyčioje sudarys sąlygas tautinių idėjų sklaidai. Ukrainiečių, o vėliau ir baltarusių, politinės organizacijos siekė į Bažnyčią įvesti tautinius elementus jog Bažnyčią taptų tautinio judėjimo dalimi. Reikalavimai ukrainizuoti Stačiatikių Bažnyčią sustiprėjo 1926 m. Ukrainiačiai po konflikto su rusais įvedė pamaldas ukrainietiškai Švč. Mergelės Marijos Dangun Žengimo cerkvėje Voluinės Vladimire taip pat išleido nutarimą dėl dviejų naujų diecezijų sukūrimo: Vladimiro-lucko ir “Krzemieniecko-ostrogski” kurioms turėjo vadovauti ukrainiečių vyskupai. Stačiatikių Bažnyčioje baltarusių judėjimas buvo menkai išvystytas. Baltarusių tautinė mažuma daugiausiai gyveno kaimuose su menkai išvystyta tautine savimone. Dalis inteligentijos buvo susijusi su Katalikų Bažnyčia. Tai nulėmė, jog baltarusių tautiniame judėjime daugiausiai reiškėsi katalikai. Kaip atsakas į ukrainizacijos ir batarusifikacijos reikalavimus religiniame gyvenime buvo valstybės politikos pasikeitimas Stačiatikių Bažnyčios atžvilgiu. Lenkijos valdžios politika tautinių mažumų atžvilgiu pradėjo nustoti daryti nuolaidas. Po 1927 m. valdžia pradėjo lenkinimą Bažnyčioje ir tautinių mažumų asimiliacijos politiką. Valdžios politika Stačiatikių Bažnyčios atžvilgiu buvo asmenų, ištikimų valstybei ir palankių lenkinimui skyrimas į vyskupus. Valdžia privertė metropolitą įšventinti į vyskupus du prolenkiškai nusiteikusius asmenis. Tuo pat metu susikūrė pirmosios stačiatikybę išpažįstančių lenkų organizacijos. Stačiatikių Bažnyčia Tarpukario Lenkijoje iš pradžių buvo Rusijos Stačiatikių Bažnyčios tęsiniu, palaipsniui keitėsi. Veikiama ukrainiečių ir baltarusių tautinių judėjimų, tai pat lenkinimo tendencijų prarado savo ankstesnį pavidalą ir nustojo būti tautiškai monolitiška. Remiama valstybinės valdžios polonizacija nulėmė stačiatikių lenkų organizacijų susikūrimą. Vis dėl to ir toliau daugumą tikinčiųjų sudarė baltarusiai ir ukrainiečiai, bandantys Stačiatikių Bažnyčią išnaudoti tautinių idėjų sklaidai.

РЭЗЮМЭ Антон МІРАНОВІЧ, Нацыянальная праблема ў праваслаўнай царкве ІІ Рэчы Паспалітай Напачатку ІІ Рэчы Паспалітай праваслаўная царква надалей зьяўлялася складанай часткай Расейскай праваслаўнай царквы і заставалася пад уплывам вялікарускай традыцыі, глыбока ўкаранёнай у сьвядомасьці духавенства і вернікаў. Нягледзячы на тое, што большасьць праваслаўных складалі беларусы і ўкраінцы, у склад вышэйшага духавенства ўваходзілі галоўным чынам расейцы. Праваслаўная царква ў ІІ Рэчы Паспалітай стаяла перад задачай адшукаць сябе ў новых палітычных умовах і прыстасавацца да нацыянальных імкненьняў вернікаў. Польскія ўлады павінны былі адваротна ад русіфікацыі правесьці палянізацыю праваслаўнай царквы, а таксама перабудаваць яе структуру на прынцыпах аўтакефаліі. Патрабаваньні ўкраінізацыі праваслаўнае царквы зьявіліся ўжо ў 1918 г. Шырока вядома, што грамадзкае жыцьцё вакол царквы стварае ўмовы для разьвіцьця нацыянальнай ідэі. Украінскія, а пазьней і беларускія палітычныя арганізацыі, імкнуліся да ўвядзеньня нацыянальных элемэнтаў у праваслаўную царкву, каб аб’яднаць яе з нацынальным рухам. Патрабаваньні ўкраінізацыі праваслаўнай царквы ўзмацніліся ў 1926 г. Пасьля канфлікту з расейскім насельніцтвам украінскія асяродкі дамагліся ўвядзеньня правядзеньня набажэнстваў на іх мове ў саборы Ўнебаўзяцьця НПМ ва Ўладзімеры Валынскім, а таксама высунулі патрабаваньне стварэньня дзьвюх новых дыяцэзіяў: уладзімерска-луцкай і крэменецка-астроскай, якія бы кіраваліся біскупамі ўкраінскага паходжаньня.

514

ANTONI MIRONOWICZ

У праваслаўнай царкве беларускі рух быў разьвіты слаба. Беларускую нацыянальную меншасьць у сваёй большасьці складала вясковае насельніцтва, якое мела нізкую нацыянальную самасьвядомасьць. Частка інтэлігенцыі была зьвязаная з каталіцкім касьцёлам. Гэта ў сваю чаргу стварала спэцыфіку беларускага руху, у якім галоўную актыўнасьць праяўлялі асобы таго ж веразвызнаньня. Адказам на патрабаваньні беларусізацыі і ўкраінізацыі рэлігійнага жыцьця была зьмена палітыкі дзяржавы ў дачыненьні нацыянальнага пытаньня ў праваслаўнай царкве. Палітыка польскага ўраду ў пытаньні нацыянальных і рэлігійных меншасьцяў пачала адыходзіць ад палітыкі саступак. Пасьля 1927 г. улады ўзмацнілі палянізацыйную дзейнасьць у царкве і ўвялі палітыку асыміляцыі нацыянальных меншасьцяў. Палітыка ўраду датычна праваслаўнай царквы была накіравана на падтрымку пасад для біскупаў, якія ставіліся ляяльна да дзяржавы і давалі надзею на падтрымку палянізацыі царквы. Улады вымусілі мітрапаліта прысьвяціць у біскупы двух прапольскі настроеных сьвятароў. У гэты самы час таксама зьявіліся першыя арганізацыі праваслаўных палякаў. Праваслаўная царква ў ІІ Рэчы Паспалітай, будучы напачатку працягам Расейскай праваслаўнай царквы, перажывала паступовыя перамены. Пад уплывам беларускага і ўкраінскага нацыянальнага руху, а таксама палянізацыйных працэсаў, яна губляла свой першасны характар і пераставала быць нацыянальным маналітам. Падтрыманая дзяржаўнымі ўладамі палянізацыя спрыяла стварэньню асяродкаў праваслаўных палякаў. Аднак і далей аснову грамады вернікаў складалі беларусы і ўкраінцы, якія спрабавалі выкарыстаць праваслаўную царкву для разьвіцьця ўласных нацыянальных ідэяў.

РЕЗЮМЕ Антоні МІРОНОВІЧ, Національне питання в Православній Церкві Другої Речі Посполитої На початку Другої Речі Посполитої Православна Церква була ще частиною Російської Православної Церкви і перебувала під впливом великоруської традиції, котра глибоко вкоренилася у свідомості духівництва і віруючих. Хоча більшість православних віруючих були білорусами та українцями, до складу вищих священнослужителів входили в основному росіяни. Православна Церква під час Другої Речі Посполитої зіткнулася з проблемою ствердження в умовах нової політичної ситуації та ставлення до національних сподівань віруючих. Польська влада мала наміри «відрусифікувати і сполонізувати» православ’я і сформувати структуру Православної Церкви за принципом автокефалії. Постулати щодо українізації Православної Церкви з’явилися в 1918 році. Вважалось, що соціальне життя навколо церкви створює умови для розвитку національної ідеї. Українські, а пізніші білоруські політичні організації, прагнули ввести елементи національного до православної церкви для того, щоб інтегрувати її з національним рухом. Вимоги щодо українізації православної церкви посилилися в 1926 році. Українська спільнота після конфлікту з російською домоглася ведення служб їх рідною мовою в соборі Успіня у Володимирі Волинському, а також поставила вимогу про призначення двох нових єпархій Володимирсько-Луцької та Кременецько-Острозької удачі під управлінням єпископів українського походження. Білоруський рух був слабо розвинений у православній церкві. Білоруська національна меншина в переважній своїй більшості жила в сільській місцевості з низьким рівнем національної свідомості. Частина інтелігенції була пов’язана з католицькою церквою. Це, в свою чергу, визначило специфіку білоруського руху, в якому основну активність проявляли представники тієї ж самої релігії. Відповіддю на вимоги білорутенізації та українізації релігійного життя була зміна державної політики щодо національних проблем в Православній Церкві. Політика польського уряду щодо національних і релігійних меншин почала відходити від політики заспокоєння. Після 1927 р. влада посилила заходи полонізації в Церкві і ввела політику асиміляції етнічних меншин. Державна політика по відношенню до Православної Церкви прагнула оточити гідність єпископів людьми, які були лояльні до держави і давали надію на підтримку

PROBLEM NARODOWOŚCIOWY W CERKWI PRAWOSŁAWNEJ II RP

515

полонізації церкви. Влада примусила митрополита посвятити у священнослужителів двох єпископів, котрі мали пропольську позицію. У той же час, були засновані перші організації православний поляків. Православна Церква Другої Речі Посполитої, яка на початку була продовженням Російської Православної Церкви, проходила поступові зміна. Під впливом білоруського та українського національного руху та процесу полонізації вона втрачала свій первинний характер і переставала бути національним монолітом. Полонізація, котра підтримували органи державної влади, створювала осередки православних поляків. Тим не менш, основна спільнота віруючих були білорусами й українцями, котрі намагались використати Православну Церкву для розвитку своїх власних національних ідей.

РЕЗЮМЕ Антони МИРОНОВИЧ, Этническая проблема в Православной Церкви Второй Речи Посполитой В начале Второй Речи Посполитой Православная Церковь была еще частью Русской Православной Церкви и находилась под влиянием великорусской традиции, которая глубоко укоренилась в сознании духовенства и верующих. Хотя большинство православных верующих были белорусами и украинцами, число высших священнослужителей состояло в основном из русских. Православная Церковь во время Второй Республики столкнулась с проблемой новых политических реалий и национальным устремлениям верующих. Польским властям хотелось отрусифицировать православие и сполонизировать его, формируя структуры Православной Церкви по принципу автокефалии. Постулаты украинизации Православной Церкви появились в 1918 году. Широко распространено мнение, что социальная жизнь вокруг церкви создает условия для развития национальной идеи. Украинские, и позже белорусские политические организации, стремились к введению элементов национальной православной церкви для того, чтобы интегрировать ее с национальным движением. Требование к украинизации православной церкви усилилось в 1926 году. Украинские организации после конфликта с Российскими домоглись введения их родного языка в язык мессы в Соборе Успения во Владимире Волынском, а выдвинули требования о назначении двух новых епархий владимирско-луцкой и кременецко-острогской под управлением епископов украинского происхождения. Белорусское движение было слабо развито в православной церкви. Белорусское национальное меньшинство в подавляющем большинстве населения проживало в сельской местности с низкой степенью развития национального сознания. Часть интеллектуалов была связана с католической церковью. Это, в свою очередь, определяет специфику белорусского движения, в котором основную активность в деятельности проявлял человек из того же самого вероисповедания. Ответом на требования белоруссификаци и украинизации религиозной жизни было изменение государственной политики в отношении национальных проблем в Православной Церкви. Политика польского правительства по национальным и религиозным меньшинствам начала отходить от политики умиротворения. После 1927 года власти усилили меры полонизации в церкви и начали вводить политику ассимиляции этнических меньшинств. Государственная политика по отношению к Православной Церкви стремилась окружить достоинство епископов людьми, которые были лояльны к государству и давали надежду на поддержку полонизации церкви. Власти вынудили митрополита посвятить двух епископов настроенных про-польско в священнослужителей. В то же время, были также основаны первые организации православный поляков. Православная Церковь во время Второй Речи Посполитой, которая вначале была продолжением Русской Православной Церкви, прошла постепенное изменение. Под влиянием белорусского и украинского национального движения и процесса полонизации утеривала свой первоначальный характер и перестала быть национальным монолитом. Поддерживаемая государственными органами полонизация создавала среду православных поляков. Тем

516

ANTONI MIRONOWICZ

не менее, основной группой верующих были белорусы и украинцы, которые пытались воспользоваться Православной Церковью для развития своих собственных национальных идей.

SUMMARY Antoni MIRONOWICZ, The Problem of Nationality in the Orthodox Church during the Second Polish Republic At the beginning of the Second Polish Republic, the Orthodox Church (in Poland) existed within the framework of the Russian Orthodox Church and remained under the influence of the traditions of “Great Russia”, something deeply ingrained in the minds of the clergy and the faithful. Despite the fact that the majority of believers were Belarusians and Ukrainians, the higher clergy was mainly composed of Russians. During the Second Polish Republic, the Orthodox Church faced the challenges of finding its place within the new political situation and addressing its adherent’s national aspirations. The Polish authorities’ intent was to “de-Russify” and “Polonise” the Orthodox Church, as well as for the Orthodox Church to develop an autocephalous based structure. Demands for the “Ukrainization” of the Orthodox Church had already appeared in 1918. It was generally felt that social life based around the Orthodox Church formed the conditions for the development of national ideas. Ukrainian, and later Belarusian, political organizations attempted to introduce national elements into the Orthodox Church, in order to integrate it with their national movement. These demands for “Ukrainization” intensified in 1926. Ukrainian communities, following conflict with the Russian inhabitants, managed to introduce the liturgy in their own language at the Assumption Cathedral in Volodymyr Volynskyi. At the same time, a bishop of Ukrainian origin demanded that two new dioceses be built. The Belarusian movement was weakly developed in the Orthodox Church. Most all of the Belarusian minority was comprised of rural inhabitants with a low level of national consciousness. The intelligentsia was connected to the Catholic Church. This decided the specificity of the Belarusian national movement, where Catholics were the most active members. In answer to the postulates for the “Belarusianization” and “Ukrainization” of religious life, the state changed its approach to national questions in the Orthodox Church. The national minority and religious policies of the Polish government began to move away from compromise and concessions. After 1927, the authorities increased “Polonization” within the Orthodox Church and began a policy of assimilation in relation to minorities. The government attempted to appoint bishops loyal to the state, who would encourage “Polonization” of the Church. The authorities forced the metropolitan bishop to appoint two pro-Polish bishops. Simultaneously, the first organizations for Orthodox Poles began to appear at this time. Eventually, during the Second Polish Republic, the Orthodox Church – a continuation of the Russian Orthodox Church – succumbed to gradual change. Due to the influence of the Belarusian and Ukrainian national movements, as well as processes of “Polonization”, it began to lose its original character and ceased to be a Russian national monolith. The process of “Polonization”, encouraged by the government, created a community of Orthodox Poles. Nonetheless, the main body of believers continued to be comprised of Belarusians and Ukrainian attempting to take advantage of the Church to develop their own national ideas.

Piotr Wandycz

Yale, New Haven

SKRZYŃSKI I ZALESKI Dwaj ministrowie II Rzeczypospolitej

AGROŻONA ZE WSCHODU I ZACHODU przez dwa wrogie jej kolosy, Rzeszę Niemiecką i ZSRR, Druga Rzeczypospolita była jak wiemy w wyjątkowo trudnej sytuacji. Po załamaniu się planow „federacyjnych” Piłsudskiego mających na celu utworzenie bloku, który mógłby się stać realną siłą w regionie Europy Środkowo-Wschodniej i zapewnić krajowi bezpieczeństwo, należało szukać innych rozwiązań drogą dyplomatyczną. W 1921 r. nastąpiła pewna stabilizacja: podpisano Traktat Ryski, choć granica Polski z Sowietami nie została jeszcze uznana przez mocarstwa, uzupełniono Traktat Wersalski przez ostateczne rozgraniczenie Górnego Śląska, podpisano sojusze z Francją i Rumunią. W latach 1921–1922 sformułowano podstawy polityki zagranicznej. W okólniku ministra spraw zagranicznch Konstantego Skirmunta uznano poszanowanie traktatów za „niezłomny postulat naszej polityki”. Skirmuntowi zależało, aby zmienić negatywną opinię o Polsce jako o źródle konfliktów w Europie środkowo-wschodniej (walki z Ukraińcami, Czechami i Litwinami). Okólnik kładł więc nacisk na pokój i współpracę z Czechosłowacją i dobre stosunki z innymi państwami w regionie. Jeśli zaś chodzi o stronę miliarną to polski sztab generalny ustalił, iż poza agresją skierowaną bezpośrednio przeciw Polsce, ta ostatnia była zobowiązana do czynnego wystąpienia jedynie w wypadku agresji niemieckiej przeciw Francji i sowieckiej przeciw krajom bałtyckim. Sojusz z Francją był oczywiście priorytetowy. Powyższe wytyczne zostały rozpracowane i oparte na światopoglądzie o charakterze uniwersalnym i filozoficznym przez następcę Skirmunta i Narutowicza, Aleksandra Skrzyńskiego. Minister spraw zagranicznych w gabinecie Sikorskiego, Grabskiego i w gabinecie „szerokiej koalicji”, w której był równocześnie premierem (16 XII 1922–26 V 1923 i 27 VII

518

PIOTR WANDYCZ

1924–5 V 1926). Skrzyński był zdaniem wielu najlepszym ministrem Drugiej Rzeczypospolitej1. Zawodowy dyplomata, początkowo w służbie austriackiej przed pierwszą wojną a po wojnie poseł polski w Bukareszcie, Skrzyński był bezpartyjny. Ideowo stał blisko krakowskich konserwatystów i był pod wpływem ich interpretacji dziejów Polski. Początkowo był admiratorem Piłsudskiego. Jego zaciętym wrogiem była endecja, która traktowała go jako internacjonalistę i pacyfistę i odmawiała mu patriotyzmu. Skrzyński z kolei krytykował ciasny nacjonalizm i szownizm. Skrzyński odznaczał się świetną prezencją i epatował elegancją, szykiem i nieco przesadnie wielkopańskimi manierami. Krytycy zarzucali mu nonszalancję i snobizm oraz skłonność do autoreklamy. W rewii „Cyrulika Warszawskiego” kukiełka przedstawiająca Skrzyńskiego śpiewała: Pokazałem co potrafię W wszystkich pismach były moje fotografie Na nich moje nowe spodnie I granice wschodnie Hrabia Olo, Tak jak w polo. Na opinii świetnie gra ... Czerwonego śpiewać umie A w niedzielę jest na sumie... Jam bolszewik... katolicki... Bo hrabiego na to stać2. Obnoszenie się z austriackim tytułem hrabiowskim, który otrzymał jego ojciec powodowało, że złośliwi nazywali go „arcyhrabią”. Nikt jednak nie odmawiał mu kultury, inteligencji i szerokich horyzontów. Janusz Pajewski określał go jako „konceptualistę”, opracowującego program polityki zagranicznej na daleką metę. Skrzyński formułował swoje credo w szeregu ustnych i pisemnych wypowiedziach oraz w książce o Polsce i pokoju. Polityka zagraniczna była dla niego „najwyższą syntezą, do której trzeba sprowadzić wszystkie rozbieżności wewnętrzne życia i w której trzeba zestroić interes żywotny Państwa ze wszystkimi siłami i prądami zewnęrznymi”3. Stwierdzał, że nigdy nie uzna, aby polityka zagraniczna była niejako „mechanicznym odzwierciedleniem wszystkich bilansów państwowych” . Niegdyś polityka zagraniczna była „grą spiżowymi figurami na Opinie Komarnickiego, Starzewskiego, Jędrzejewicza, Poboga-Malinowskiego, Łossowskiego, Zdanowskiego i innych cytowane w: P. W a n d y c z, Aleksander Skrzyński, minister spraw zagranicznych II Rzeczypospolitej, Warszawa 2006, s. 7, 212–217. 2 Ibidem, s. 27–28. 3 Wszystkie cytaty w: ibidem. 1

SKRZYŃSKI I ZALESKI

519

szachownicy w martwą i zazdrosną równowagę”. Teraz „ jest grą wartościami moralnymi, idealnemi, prawnemi o stawkę pokoju ludów wolnych. Praca nad pokojem, walka o pokój to praca polityki zagranicznej, to zmaganie się dyplomacji”4. Oświadczał dalej: „Umarła Europa Kongresu Wiedeńskiego”. Miejsce ideałów i wyobraźni Świętego Przymierza zajęła ideologia Ligi Narodów” 5. Skrzyński polemizuje z tymi, którzy uważają , że w Lidze nic pozytywnego nie da się zrobić i że „najsilniejszym argumentem w polityce jest siła zbrojna”. W innym miejscu, stwierdzając stan zagrożenia Polski uważa, że choć musi ona „uprawiać politykę bezwzględnie pokojową równocześnie [...] musi tworzyć i utrzymywać możliwie najsilniejszą armię”. Nie kwestionuje też sojuszy w ramach Ligi. Czy nie zachodzi tu jakaś sprzeczność? Skrzyński widzi zasadniczą różnicę między militaryzmem, który potępia a koniecznością zapewnienia krajowi obrony i bezpieczeństwa. Gdy Skrzyński objął ministerstwo spraw zagranicznych musiał zająć stanowisko wobec dwóch wydarzeń na scenie międzynarodowej. W styczniu 1923 wojska francuskie i belgijskie wkroczyły do zagłębia Ruhry jako represje wobec Niemiec zalegających z płaceniem odszkodowań. Berlin zareagował biernym oporem. Wielka Brytania zajęła krytyczne stanowisko wobec Francji. Prawie jednocześnie Litwini zajęłi okręg kłajpedzki, którego status miał być ostatecznie rozstrzygnięty przez Konferencję Ambasadorów. Skrzyński zajął pasywne stanowisko w sprawie Ruhry nie chcąc narazić się ani Francji ani Anglii, natomiast skupił główną uwagę na litewskim fait accompli. Choć uważał, że nastąpiło pogwałcenie traktatów i zagrożenie polskich interesów, to podkreślał pokojowe stanowisko Warszawy i konieczność uregulowania sprawy granic na wschodzie, co leżało w interesie całej Europy. Nie dając się zastraszyć krytykom w sejmie co do spraw litewskich (co docenił Piłsudski) i manewrując zręcznie wobec Francji i Anglii Skrzyński uzyskał uznanie wschodnich granic Polski 15 kwietnia 1923 r., co stanowiło może największy sukces jego dyplomacji. Pokazał, iż jego teorie odnoszące się do stosunków międzynarodowych nie były oderwane od rzeczywistości, a on sam potrafił godzić je z konkretnymi posunięciami. Jednakże sukces był krótkotrwały dla samego Skrzyńskiego, gdyż wkróce potem upadł rząd, w którym był ministrem. Do kierownictwa MSZ miał powrócić dopiero po przeszło rocznej przerwie,w gabinecie Grabskiego. Sytuacja międzynarodowa uległa w międzyczasie poważnym zmianom. Dojście do władzy rządów lewicowych we Francji i Anglii zapoczątkowało nowy kurs nastawiony na pojednanie z Niemcami i włączanie ich do systemu Ibidem, s. 39. Ibidem, s. 40. Poniższe cytaty: s. 39–40, 42. 48–50.

4 5

520

PIOTR WANDYCZ

europejskiego via stałe miejsce w Lidze Narodów. Ze swej strony Niemcy nie miały zamiaru wyrzec się rewizji wersalskiego status quo. Uzyskując szersze pole działania zagrażały Polsce, którą starały się izolować. Podczas gdy Sikorski zabiegał o wzmocnienie wojskowego sojuszu z Francją, Skrzyński broniąc konsekwentnie interesów Polski czynił to propagując pokojowe rozwiązywanie sporów międzynarodowych z równoczesnym wzmacnianiem zbiorowego bezpieczeństwa w ramach Ligi. Aprobował zatem wysuniętą anglo-francuską formułę: Rozbrojenie, Bezpieczeństwo, Arbitraż i brał udział w rozpracowaniu jej uwzględniając stałe potencjalne zagrożenie Polski. Nie zaniedbywał też innych działań, które mogły wzmocnić jego pozycję, na przykład poprzez wizyty w Paryżu i Londynie i propozycję normalizacji stosunków z Rosją. Ostatecznie po długich debatach i skomplikowanych negocjacjach Zgromadzenie Ligi Narodów przyjęło 2 października 1924 r. Protokół w Sprawie Rozstrzygania Sporów Międzynarodowych, czyli tzw. Protokół Genewski. Miał on zapobiedz wojnie, poddawać spory obowiązkowemu arbitrażowi i nakładal na sygnatariuszy obowiązek wystąpienia przeciw ewentualnemu agresorowi. Skrzyński uważał Protokół za wielkie osiągnięcie i polemizował z krytykami, którzy twierdzili, iż jest on zbyt idealistyczny i optymistyczny. Minister oświadczał, że jeśli się nie uda zrealizować planu współpracy i sprawiedliwości narodowej, alternatywą będzie przyszła hekatomba – prorocze słowa, jeśli myślimy o drugiej wojnie światowej. Przyznawał, że Protokół nie przynosił rozwiązania wszytkich kwestii, ale był punktem wyjścia. Cytował słowa wielkiego realisty Macchiavela „ że jest dobrą polityką robić dziś to, co będzie się zmuszonym robić jutro”6. Rok 1925 przyniósł nowe problemy i wyzwania dla polskiej dyplomacji. W styczniu kanclerz Stresemann wystąpił z propozycją tzw Paktu Reńskiego potwierdzającego granice Niemiec na zachodzie z gwarancją Wielkiej Brytanii. Skrzyński wierny swej zasadzie unikania negacji i wystąpień, które Zachód mógłby odbierać jako utrudnianie pacyfikacji Europy, przyznał, że gwarancja brytyjska byłaby szczególnie cenna dla Francji, zwłaszcza po odrzuceniu przez nowy rząd brytyjski Protokołu Genewskiego. Jednakże jeśliby projekt Stresemanna oznaczał osłabienie sojuszy wschodnich – których Londyn nie miał zamiaru gwarantować – to nie tylko zagrażał Polsce ale i Francji. Paryski „Le Temps” podjął tezę głoszoną przez Skrzyńskiego, że pokój nad Renem zależy od pokoju nad Wisłą. Podczas gdy gen. Władysław Sikorski pracował nad wzmocnieniem sojuszu wojskowego z Francją, stawiając sprawę twardo i wkraczając w domenę Skrzyńskiego, ten ostatni grał wszystkimi kartami, usiłując wmontować proponowany Pakt Reński w ogólnoeuropejski system bezpieczeństwa. W krótkim zarysie nie Ibidem, s. 106.

SKRZYŃSKI I ZALESKI

521

sposób nawet streścić rozmów polskiego ministra w Paryżu i Londynie, próby zainteresowania USA (podróż ministra do Ameryki), idei wspólnego frontu z Czechosłowacją (wizyta Beneša w Warszawie) i zbliżenia z ZSSR (wizyta Cziczerina). Rokowania, które doprowadziły do międzynarodowej konferencji w Locarno w październiku i sama Konferencja były przedmiotem wielu dogłębnych studiów. Tu możemy jedynie dać krótki zarys. Prowadząc politykę czynnego udziału, minister postawił jako cel: primo, traktat arbitrażowy z Niemcami zakazujący wojny i rewizji granic i gwarantowany przez Francję; secundo, utrzymanie zobowiązań sojuszniczych przez Francję; tertio, zobowiązanie ze strony Niemiec, że z chwilą gdy wejdą do Rady Ligi Narodów, będą uczestniczyć w sankcjach przeciw ewentualnemu agresorowi. W tym ostatnim wypadku miano na myśli ZSRR. Dezyderaty te rozbijały się o opór Niemiec i niechęć Anglii do podejmowania nowych zobowiązań. Z przyjściem do władzy Brianda, francuska polityka stawała się bardziej ustępliwa wobec Niemiec. Wyłączony z negocjacji prowadzących do konferencji w Locarno, Skrzyński uzyskał bliżej nie sprecyzowane zaproszenie na konferencję, ale dopuszczono go do obrad już po uzgodnieniu zrębów Paktu Reńskiego, gdy ustalano umowy arbitrażowe. W Locarno minister stwierdził, że polska delegacja będzie usatysfakcjonowana, jeśli będzie uznane, że bezpieczeństwo wschodnie jest nieodłączne od zachodniego; że arbitraż musi być oparty na nienaruszalności istniejącyh traktatów; i że przyszły pakt wykluczy uciekanie się do wojny jako środka do rewizji traktatów7. W przeddzień parafowania wszystkich paktów a więc Protokołu Końcowego oraz 5 traktatów arbitrażowych, Skrzyński informował premiera Grabskiego, że wszystkie polskie interesy zostały uwzględnione. Dodatkowe traktaty gwarancyjne między Francją Polską i Czechosłowacją dostosowujące sojusze do nowej sytuacji, choć podpisane w Locarno, nie zostały uznane przez Niemcy jako część umów lokarneńskich. Czy istotnie Locarno zadowoliło Polskę i czy optymizm Skrzyńskiego był szczery? Opinie są różne tak współczesnych jak i historyków. Jednakże krytycy samego Locarno przyznawali, iż Skrzyński nie mógł nic więcej zrobić. Pajewski uważa, że minister przedstawiając Locarno jako sukces zapewne „nie chciał dopuścić do tego, aby społeczeństwo ogarnął szkodliwy i niebezpieczny pesymizm. Może też nie chciał przyznać się do niezawinionego niepowodzenia”8. Do opinii Piłsudskiego wrócimy później. Po powrocie z Locarno, Skrzyński zastał Polskę pogrążoną w kryzysie gospodarczym i ostrym konflikcie między Piłsudskim a rządem. Ze swej pustelni w Sulejówku Marszałek zaatakował brutalnie projekt ustawy podporządkowującej Ibidem, s. 202, por. s. 198. J. P a j e w s k i, Budowa Drugiej Rzeczypospolitej 1918–1926, Kraków 1995, s. 197.

7 8

522

PIOTR WANDYCZ

ministra wojny niestabilnej władzy cywilnej. W projekcie widział chęć uniemożliwienia mu powrotu do wojska. Rząd Grabskiego upadł i po szeregu intryg misję utworzenia rządu szerokiej koalicji od PPS do endecji powierzono bezpartyjnemu Skrzyńskiemu. Pozostał on jednocześnie ministrem spraw zagranicznych. Czy Skrzyński zgodził się (po długich wahaniach), licząc, że premierostwo wzmocni jego międzynarodowy standing, czy sądził że uda mu się załatwić kompromisowo konflikt z Piłudskim? Trudno powiedzieć. Nowy premier-minister stał wobec problemów w polityce międzynarodowej w erze polokarneńskiej dominowanej przez triumwirat: Briand–Chamberlain–Stresemann. Starając się uzyskać stałe miejsce w Lidze Narodów na równi z Niemcami, Skrzyński oburzał się na sabotowanie jego wysiłków przez Niemcy i usiłował wpływać na Anglię by popierała Polskę. Zdawał się też liczyć, że poparcie Londynu, będzie atutem, który wraz ze znaną argumentacją o zaletach Locarno, pomoże Skrzyńskiemu w uzyskaniu ratyfikacji przez sejm. W kwietniu 1926 r. jak grom z jasnego nieba przyszło podpisanie przez Niemcy i ZSRR tzw Traktatu Berlińskiego, który zapewniał neutralność Niemiec w razie międzynarodowego konfliktu. Zdaniem Skrzyńskiego i Beneša, którego odwiedził w Pradze, Traktat Berliński był przeciwny zobowiązaniom podjętym przez Niemcy w Locarno i Beneš zgodził się wystąpic z protestem. Niemniej Beneš nie był zainteresowany stałą współpracą z Warszawą, której chciał Skrzyński9. Protest nie odniósł żadnego skutku, Skrzyńskiemu udało się jednak opóźnić przyjęcie Niemiec do Ligi i uzyskać obietnicę pół-stałego miejsca dla Polski. Piłsudski, choć jak sam powiedział „nie należę do czcicieli jego [Skrzyńskiego – P.W.] polityki zagranicznej”10, nie występował publicznie z krytyką ministra. Natomiast w walce ze Skrzyńskim jako premierem był brutalny i obraźliwy mówiąc o nim „hrabia ze Skrzynna czy innej skrzynki czy „suczka lokarneńska”. Choć nie znamy treści wszystkich rozmów Marszałka ze Skrzyńskim, bądź to w szerszym gronie czy tête à tête, w jednej z nich Piłsudski rzekomo potraktował premiera jak „pachołka”. Ponoć cały „sentyment Skrzyńskiego do Komendanta rozwiał się od razu”11. Czy Piłsudski nie znosił Skrzyńskiego jak twierdzą niektórzy współcześni i historycy? Czy też osobiste przykrości jakie umyślnie robił Skrzyńskiemu były cześcią taktyki Marszałka mającej doprowadzić do

Zob. P. W a n d y c z, Trzy próby poprawy stosunków polsko-czechosłowackich 1921–1925–1933, [w:] Z dziejów polityki i dyplomacji polskiej. Studia poświęcone pamięci Edwarda hr. Raczyńskiego, Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na wychodźctwie, red. H. Bułhak, Warszawa 1994. 10 P. W a n d y c z, Z Piłsudskim i Sikorskim. Aleksander Skrzyński minister spraw zagranicznych w latach 1926–1932 i 1939–1941, Warszawa 1999, s. 221. 11 Według pamiętników Rataja cyt. [w:] ibidem, s. 221. 9

SKRZYŃSKI I ZALESKI

523

przesilenia?12. Jakby nie było, gdy PPS wycofała się z rządu Skrzyński stwierdził, że przeciw socjalistom i Piłsudskiemu nie da się rządzić i złożył dymisję gabinetu. W tydzień później nastąpił przewrót majowy. Po paru dniach walk w Warszawie Piłsudski był panem sytuacji. W gabinecie, którego premierostwo powierzył Kazimierzowi Bartlowi, Marszałek zaproponował Skrzyńskiemu objęcie ministerstwa spraw zagranicznych. Zapewne Piłsudski chciał w ten sposób zapewnić rządy europejskie, iż polityka pokojowa Skrzyńskiego nie ulegnie zmianie. Czy odmawiając Skrzyński rzekomo stwierdził, że nie może wpółpracować z tymi, którzy mieli krew bratnią na rękach? Czy jak powiedział posłowi francuskiemu Laroche, że jego udział w nowym rządzie potwierdziłby tylko istniejące podejrzenia, że przyczynił się do przewrotu majowego. Zapewne Skrzyński nie wyobrażał sobie, że ta odmowa zamknie mu drogę do dalszej kariery. Przez następnych kilka lat stał się, jak to określił żydowski dziennikarz Bernard Singer, „największym bezrobotnym II Rzeczypospolitej”. Podsumowując działalność Skrzyńskiego jako ministra nie ulega wątpliwości, iż był on osobą dużego formatu, który poświęcił wszystkie wysiłki w realizowaniu swej w zasadzie słusznej koncepcji polskiej polityki zagranicznej. Jeśli nie mógł się poszczycić wielkimi osiągnięciami nie było to wynikiem błędnej taktyki lub zbytniego idealizmu, ale braku atutów w międzynarodowej grze. Jak trafnie zauważył francuski historyk „tragedią Polski było to, iż odrodziła się jednocześnie zbyt słaba, aby być mocarstwem a zbyt silna, aby zadowolić się pozycją średniego państwa”13. Aleksander Skrzyński zginął w wypadku samochodowym we wrześniu 1931 r. Nie miał jeszcze skończonych pięćdziesięciu lat. *** Wobec odmowy ze strony Skrzyńskiego, Piłsudski powierzył resort spraw zagranicznych Augustowi Zaleskiemu, b. posłowi w Atenach i Rzymie. Mianując go Marszałek miał na względzie jego dobrą międzynarodową pozycję zwłaszcza w Anglii, gdzie zrobił doktorat w LSE. Chodziło też o to, aby rozwiać wszelkie podejrzenia, że Piłsudski zerwie z pokojową polityką Skrzyńskiego. Zaleski nie służył w wojsku podczas I Wojny Światowej, ale repezentował obóz niepodległościowy na terenie Anglii. Był więc piłsudczykiem, ale nie należał do Zob. P. W a n d y c z, Józef Piłsudski i Aleksander Skrzyński, [w:] Od Piłsudskiego do Wałęsy. Studia z dziejów Poldski w XX wieku. Księga jubileuszowa prof. Andrzeja Paczkowskiego, red. A. Friszke, Warszawa. 2008, s. 15–22. 13 L. E i s e n m a n n, La Question de Teschen, „La Vie des Peuples” 1920, t. 4, 25.08., s. 357. 12

524

PIOTR WANDYCZ

najściślejszego grona wielbicieli i zaufanych Komendanta, legionistów, którzy przeszli przez w II Oddział sztabu jak płk. Matuszewski czy płk Beck. W MSZ kierowanym przez Zaleskiego nie było miejsca dla Skrzyńskiego. Powód był prosty. Jak pisał w swych wspomnieniach Zaleski: od chwili perwszego z nim spotkania wytworzyła się między nami wspólna, dość mocna antypatia. Wszystko w Skrzyńskim, jego sposób bycia, jego poglądy polityczne, jego metody działania były mi obce [...] prawie każde z naszych spotkań kończyło się akcentem zgrzytu14.

Zaleski był flegmatyczny, spokojny, zrównoważony, unikający konfrontacji. Częste oskarżenia o lenistwo tłumaczono jego słabym zdrowiem. Podczas gdy dla Skrzyńskiego polityka zagraniczna była pasją i misją, Zaleski traktował ją z umiarem jako fach i pracę, którą starał się wykonywać bez pośpiechu. Amator anegdot, cytował z aprobatą jedną z nich o Romanie Knollu. Otoż za Knollem wychodzącym z poselstwa wybiegł sekretarz wołając, panie pośle jest paląca sprawa do załatwienia. Knoll odparł „Wstąpiłem do dyplomacji po to, aby nie było palących spraw” i poszedł na obiad15. Było jasne, że Piłsudski będzie decydował o wszystkich sprawach w polityce zagranicznej a Zaleski będzie lojalnym wykonawcą. Według Marszałka istnieją dwa nienaruszalne konony: pierwszy, że Polska musi utrzymać ścisłą neutralność pomiędzy Niemcami a Rosją tak aby oba te kraje były absolutnie pewne, że Polska nie pójdzie z jednym z nich przeciw drugiemu; natępny kanon to utrzymanie sojuszów z Francją i Rumunią jako gwarancja pokoju. Na sugestię Zaleskiego, że należy dodać jeszcze trzeci kanon, a mianowicie wysiłki celem wzmocnienia zbiorowego bezpieczeństwa przez jakąś formę międzynarodowej organizacji pokoju, może ulepszoną Ligę Narodów, Piłsudski odpowiadał, że nie wierzy w Ligę, ale uznał, że jeśli jest moda na Ligę to trzeba się do niej dostosować i udawać, że wchodzą tu w grę zasady moralne16. Przyznając, że krytyczna ocena Ligi przez Piłsudskiego była w danym momencie słuszna, ale w okresie gdy panował „duch Locarna” i „duch Genewy”, Polska nie może sobie pozwolić na ignorowanie jej i musi pracować nad sprawą bezpieczeństwa, rozbrojenia i odbudowy ekonomicznej Europy poprzez organizację genewską. Zaleski ubolewał, że Prokół Genewski został pogrzebany. Jeśli chodzi o Locarno, to według opinii Skirmunta, Zaleski „należał do tych, którzy układy lokarneńskie powitali bez entuzjazmu, ale z decyzją poprawnej ich reali-

Cyt. za: P. W a n d y c z, Z Piłsudskim i Sikorskim..., s. 30. Ibidem, s. 41. 16 Ibidem, s. 51. 14

SKRZYŃSKI I ZALESKI

525

zacji; pilnował tylko, żebyśmy w pełni utrzymali przyznane nam stanowisko”17. Minister podkreślił, że współpraca z Ligą nie koliduje z sojuszami. W swym expose oświadczył, że politykę polską znamionują trzy cechy „pokojowość, ciągłość i jednolitość”. Zasady te nie odbiegały zasadniczo od kursu wypracowanego przez jego poprzednika. Podstawowa różnica pomiędzy polityką Zaleskiego a Skrzyńskiego, polegała na tym, że po 1926 r. wszystkie decyzje leżały w rękach Marszałka który, gdy to uważał za właściwe, ograniczał pewne dziedziny działalności Zaleskiego. Piłsudski interesował się głównie tematyką wschodnią, pozostawiając sprawy zachodnioeuropejskie ministrowi. Ten zręcznie wykorzystywał obawy przed agresywnością Piłsudskiego (konfrontacja w Genewie z Valdemarasem w 1927 r. lub incydent z „Wichrem” w 1932 r.) dla uzyskania koncesji dla Polski. Do relacji Marszałek i jego minister powrócimy później, na razie naszkicujmy główne rysy rozwoju stosunków międzynarodowych od objęcia resortu przez Zaleskiego. Pierwszą sprawą, którą Zaleski musiał się zająć była kwestia wejścia Niemicc do Rady Ligi. Należało przeprowadzić jednocześnie wybór Polski z zastrzeżonym prawem ponownego wyboru. Zaleski uzyskał to, co było poważnym sukcesem. Jak zauważył dyplomata czechosłowacki minister wrócił do Warszawy „upodobniony do Skrzyńskiego”18. Kwestia rewizjonizmu niemieckiego, która rzutowała na stosunki polsko-francuskie stanowiła najważniejszy problem dla polskiej dyplomacji przez cały okres urzędowania Zaleskiego. Obawy, że briandyzm propagujący normalizację stosunków z Berlinem prowadzi do osłabienia sojuszu polsko-francuskiego nie były bezpodstawne. Narażając się na zarzut utrudniania gry Paryża, Warszawa alarmowała, że wzmocnienie lub odbudowa fortyfikacji niemieckich na wschodzie jest niezgodne z traktatami i wymaga utwierdzenia sojuszu z Francją. W styczniu 1927 r. Zaleski oświadczył, że „sprzeczne z duchem pokoju są wszelkie tendencje dążące do stwarzania różnic między pacyfikacją wschodu a zachodu Europy”. Dodawał, że bezpieczeństo jest nierozdzielne i „jedynie na tej zasadzie może być zapoczątkowane powszechne wyrównanie stosunków francusko-niemieckich”19. W tymże wystąpieniu Zaleski stwierdził kategorycznie, że jedyną odpowiedzią na jakieś zakusy niemieckie odnośnie rewizji granicy z Polską jest polskie „nigdy”20. Dochodziło do starć między Zaleskim i Stresemanem. Na przykład ten ostatni

Ibidem, s. 57. Ibidem, s. 58. 19 Ibidem, s. 80. 20 Zob. trójgłos na temat „La Pologne entre Paris et Berlin de Locarno å Hitler”. P. W a n d y c z, P. K r ü g e r, G-H. S o u t o u, [w:] ibidem, s. 47. 17

526

PIOTR WANDYCZ

zirytowany polskimi zarzutami uderzył pięścią w stół (słynny „Faustschlag”) na konferencji w Lugano. „Zależało mi bardzo na tym, pisał w swych wspomnieniach Zaleski, aby Polska wzięła możliwie jak najaktywniejszy udział w budowie bezpieczeństwa zbiorowego”21. W myśl tej zasady, gdy sekretarz stanu USA Kellogg wystąpił z propozycją paktu pięciu mocarstw wyrzekających się wojny jako narzędzia w polityce, Zaleski nie chciał działać za pośrednictwem Francji. Podkreślając samodzielność Warszawy zdołał przekonać Kellogga o włączeniu Polski jako sygnatariusza Locarno do Paktu Kellogg–Briand przyjętego w sierpniu 1928 r. Pakt według oświadczenia ministra miał być bardzo korzystny dla Polski. W istocie nie zawierał żadnych sankcji wobec łamiących go i miał wartość raczej deklaratywną. To co Piłsudski powiedział o pakcie było raczej niecenzuralne. Zwalczając rosnący rewizjonizm niemiecki, dyplomacja polska musiała jednocześnie ustosunkowywać sie do zagadnień litewsko-rosyjskich. W 1926 r. Zaleski robił awanse wobec Moskwy, ale następnie nastąpiły zwłoki. W 1927 r. miał miejsce wspomiany wyżej dramatyczny występ Piłsudskiego w Genewie z pytaniem pod adresem premiera litewskiego „wojna czy pokój”? Po stronie polskiej tematyką wschodnią zajmowali się szczególnie Tadeusz Hołowko i Stanisław Patek. Jednakże gdy Litwinow wystąpił z propozycją umowy z Polską wprowadzającej w życie zasady paktu Kellogga–Brianda Zaleski skierował rokowania na rozwiązanie multilateralne i Moskwa zgodziła się. Tzw. Protokół Litwinowa podpisany w lutym 1929 r., objął też państwa graniczące z Rosją na zachodzie. Był to pewien sukces, choć Zaleski nie miał złudzeń co do intencji Rosji. Uważał, że „Dążność do sojuszu i współdziałania w sprawach polskich z Niemcami musimy uznać za stałą tendencję polityczną Rosji sowieckiej”22. Zajmijmy się teraz najgroźniejszą dla Polski sprawą przedterminowej ewakuacji Nadrenii. Wychodząc z założenia, że Locarno przyniosło wystarczające gwarancje dla Francji, Stresemann wystąpił z żądaniem przyspieszenia ewakuacji przewidzianej na rok 1935. Z polskiego punktu widzenia wycofanie wojsk sojuszniczych za Ren oznaczało, że w wypadku agresji niemieckiej na Polskę wojskowa pomoc francuska byłaby bardzo utrudniona. W szeregu rozmowach z Paryżem dyplomacja polska podkreślała niebezpieczeństwo płynące dla Polski i starała się uzyskać dodatkowe gwarancje. Proponowano polsko-niemiecki pakt o nieagresji gwarantowany przez Francję. Odwoływano się do tzw. modelu opracowanego przez komisję Ligi Narodów, który przyjąłby formę trójstronnego paktu bezpieczeństwa obejmującego Francję, Niemcy i Polskę. Próbowano argumentów prawnych, które jednak prawnicy francuscy uznali za nie przekonywujące. Cyt. za: P. W a n d y c z, Z Piłsudskim i Sikorskim..., s.64. Ibidem, s. 71.

SKRZYŃSKI I ZALESKI

527

Niemcy ze swej strony kwestionowali w ogóle prawo Polski do mieszania się do sprawy ewakuacji, która ich zdaniem Polski nie dotyczyła. Sprawa ciągnęła się, przybierając różne formy w pierwszej fazie do 1928 r. oraz drugiej, gdzie strona polska kładła nacisk na sprawę wojskową. Próba francuska osłabienia konwencji wojskowej – wizyta marszałka Franchet d’Esperey w Warszawie 1927 r. spotkała się oczywiście ze sprzeciwem Piłsudskiego. Marszałek nie przywiązywał większej wagi do formuły dyplomatyczno-prawnej umożliwiającej Polsce udział w decyzjach odnośnie ewakuacji, natomiast chciał zacieśnić wspólpracę wojskową z Paryżem. W swych wspomnieniach Zaleski przytacza rozmowę z Briandem we wrześniu 1938 r., która zdaje się dobrze oddawać pogląd tego ostatniego. Stwierdziwszy, że połączone armie francuska, polska i jugosłowiańska trzymają Niemcy za gardło francuski mąż stanu miał powiedzieć: „Wobec tego trzeba jak najwięcej Niemcom ustępować w mniej ważnych sprawach, gdyż to jest jedyny sposób przyciągnięcia Anglosasów na naszą stronę w razie wojny”. Będą wtedy przekonani, że zrobiło się wszystko, by wojny uniknąć23. W tym okresie Zaleski odbył oficjalną podróż do Rzymu i Budapesztu. Prawdopodobnie chciał pokazać, że Polska ma jeszcze inne możliwości działania na rzecz pokoju europejskiego. W tym czasie odwiedził również Brukselę, gdzie oświadczył, że okupacja Nadrenii daje gwarancje zbiorowego bezpieczeństwa. Wyraźnie chodziło mu o wzmocnienie pozycji belgijskiej. Paryż nie był zadowolony z tych samodzielnych wystąpień polskiego ministra. W Londynie krytykowano również jego stałe podkreślanie znaczenia okupacji dla bezpieczeństwa. Ze strony niemieckiej powtarzano dobitnie, że Polska nie ma się mieszać do spraw jej bezpośrednio nie dotyczących. Ewakuacja Nadrenii została ostatecznie zdecydowana na Konferencji w Hadze w 1930 r. W Konferencji poświęconej ogólnym zagadnieniom politycznym i finansowym (plan Younga) Polska nie została dopuszczona do komisji politycznej, w której uczestniczyły jedynie Francja, Wielka Brytania, Włochy, Japonia, Belgia i Niemcy. Zaleski zaprotestwał pro forma przeciw wykluczeniu Polski z uczestnictwa w sprawach dotyczących Nadrenii. Choć wydaje się, że Zaleski zrobił wszystko co było możiwe by zabezpieczyć interesy polskie, opozycja tak prawicowa jak lewicowa uznały, że dyplomacja polska poniosła klęskę. Podkreślano bezsilność Polski w Hadze. W kilku wypowiedziach minister przedstawił rozwój wypadków w latach powojennych. Podkreślił, że

Ibidem, s. 81–82.

528

PIOTR WANDYCZ

myśl o zapobieżeniu wojnie, o normalizacji stosunków, o pacyfikacji powszechnej, myśl o uniemożliwieniu napaści i o potępieniu , ukaraniu i ukróceniu ewentualnego napastnika – to naczelna myśl polityczna lat ostatnich24.

Dyplomacja polska pracowała w tym kierunku, odnosząc niekiedy pewne sukcesy i zyskując na prestiżu. Przypomniał wybór Polski do Rady Ligi czy podniesienie poselstw Wielkiej Brytanii, Wloch w Warszawie do rangi ambasad. Zapewniał, że normalizacja stosunków francusko-niemieckich nie powinna budzić żadnych obaw. Rok 1930 to nie tylko data konferencji haskiej, ale też ważnych ewenementów w karierze Zaleskiego. W sierpniu płk Józef Beck otrzymal nominację na stanowisko wicepremiera, który w zastępstwie Marszałka koordynował prace wszystkich ministerstw a więc i MSZ. Marszałek uważal Becka nie tylko z najinteligentniejszego ze swych ludzi, ale był przekonany, że Beck „to człowiek który się nie ugina i nikomu nie pozwoli się zastraszyć”. Pod koniec roku Piłsudski komentując sytuację międzynarodową powiedział, że gdy go zabraknie będzie się ustępowało tam gdzie tego absolutnie nie potrzeba. Wobec tego już teraz należy wzmocnić MSZ odkomenderowując doń szereg oficerów legionowych, którzy są mu ślepo oddani. Wprowadzili oni fasony i terminologię wojskową do ministerstwa, a więc stawanie na baczność, wydawanie rozkazów i cichą inwigilację urzędników w imię bezpieczeństwa. Beck został wiceministresm przy Zaleskim, któremu odjęto wszystkie sprawy personalne. Dowcipny jak zawsze Knoll skomentował te zmiany mówiąc, że to najazd bandytów na przytułek dla idiotów. Zaleski pisał później, że wielu urzędników „zaczęło wyraźnie liczyć się z Beckiem więcej niż ze mną”25. Co więcej Zaleski bywał pomijany w różnych posunięciach bieżących przez Becka, jakkowiek jego zdaniem tylko Piłsudski mógł w nie ingerować. Jak stwierdzał później „W czasie gdy Beck był moim Wiceministrem i zastępował mnie pod moją nieobecność, bałem się niemal wyjeżdżać, bo mogłem się spodziewać, że Beck zrobi mi coś na złość”26. O najdrastyczniejszym wypadku, gdy Piłsudski w obecności Becka zarządził w 1932 r. akcję „Wicher”, by podkreślić prawo Polski do porte d’attache, Zaleski dowiedział się z prasy w Genewie. Nota bene „strasząc” Zachód następnym coup Piłsudskiego załatwił pomyślnie całą sprawę. Czym należy tłumaczyć takie traktowanie Zaleskiego? Wprawdzie znajdujemy w różnych uwagach Piłsudskiego narzekanie na powolność i ustępliwość ministra, Ibidem, s. 103. Protokół przesłuchania Komisji powołanej w związku z wynikiem kampanii wrześniowej 1939 r. Londyn, 34 lutego 1941 r. Dokumenty Zaleskego przechowywane są w Hoover Institution. Kopia w posiadaniu autora. 26 Ibidem. 24 25

SKRZYŃSKI I ZALESKI

529

ale też wyrażał się dodatnio o jego polityce. W gruncie rzeczy Marrszałek nie różnił się zasadniczo od Zaleskiego w ocenie sytuacji międzynarodowej. Nie ulega jednak wątpliwości, że Piłsudski preferował dynamicznego i wiernego żołnierza Komendanta, który jak pisał o nim amerykański dyplomata „był gotów iść do ostatecznych granic, by przeprowadzić swój punkt widzenia”. Dwa lata 1930–1932 były widownią szereg wydarzeń na płaszczyżnie europejskiej. Krach giełdy nowojorskiej w 1929 r. odbił się nie tylko na gospodarce europejskiej, ale rzutował na posunięcia dyplomatyczne. Dotknięcie kryzysem umożliwiało jednoczesnie podejmowanie najrozmaitszych inicjatyw. W 1931 r. Briand wystąpił z projektem Unii Europejskiej, opartej na związkach regionalnych mających na celu współpracę gospodarczą. Zaleski powstrzymując się jak zwykle od krytyk inicjatyw francuskich, obawiał się, że w gruncie rzeczy unia mogła prowadzić do niemiecko-francuskiej hegemonii. Podobnie wstrzemięźliwą pozycję zajęła Czechosłowacja. Krach największego banku wiedeńskiego spowodował inicjatywę Berlina w formie podpisania projektu unii celnej niemiecko-austriackiej. Groźba Anschlußu zaniepokoiła Paryż i zaalarmowała Czechosłowację. Zaleski oficjalnie zajął podobne stanowisko, ale sugerował, że w razie niemożności uzyskania zgody Niemiec, starać się o inne rekompensaty ze strony Niemiec. Róźnice w nastawieniu polskim i czechosłowackim były znaczące i Zaleski nie zatrzymał się w Pradze wracając do Polski z Karlovych Varów. Projekt unii niemiecko-austriackiej upadł i Francja wystąpiła pózniej z tzw. Planem Tardieu unii naddunajskiej, który również nie doszedł do skutku. Zaleski ze swej strony preferował idee bloku rolmiczego. Wierząc w kontakty osobiste, minister udał się na rozmowy do Paryża a następnie do Londynu w grudniu 1931 r. usiłując wpłynąć na zbliżenie brytyjskiego i francuskiego punktów widzenia Londynu na sprawy niemieckie. Anglików interesowały bardziej stosunki polsko-sowieckie, gdyż w jesieni 1930 r. Litwinow podjął na nowo kwestię paktu o nieagresji z Polską. Ze swej strony rząd francuski zainteresował się możliwością paktu o nieagresji z ZSRR. W trakcie zawiłych rokowań Paryż usiłował wbudować polsko-sowiccki pakt w szerszy układ francusko-sowiecki i dołączyć doń Rumunię, która z różnych względów ociągała się. Zaleski próbował wobec Bukaresztu metody perswazji, Beck silnej ręki. Ostatecznie Polska podpisała 25 lipca 1932 r. pakt o nieagresji z ZSRR. Z ważnych a niezałatwionych spraw w 1932 r. była ciągnąca się Konferencja Rzbrojeniowa. Zaleski, popierany początkowo przez dyplomację francuską i Małą Entente potrzymywał polską tezę o łączności między rozbrojeniem a gwarancjami bezpieczeństwa. Niemcy z kolei zamiast mówić o rozbrojeniu domagały się uznania ich praw do równości zbrojeń. Impas był nieunikniony. Co gorsze, lewica francuska zaczynała się coraz bardziej skłaniać do ustępstw wobec Nie-

530

PIOTR WANDYCZ

miec kosztem Polski. Zaleski starał się uspokajać zaniepokojoną opinię w Polsce, robiąc dobrą minę do złej gry. Jedyny sukces jaki odniósł to przeprowadzenie ponownego wyboru Polski do Rady Ligi, choć Piłsudski nie przywiązywał do tego większej wagi. Wkrótce po powrocie Zaleskiego do Warszawy prasa podała krótki komunikat z datą 2 listopada 1932 r. o jego rezygnacji z funkcji ministra spraw zagranicznych. Istnieje kilka wersji rozmowy Zaleskiego z Piłsudskim w obecności Becka27. Zaleski motywował swą prośbę o przyjęcie dymisji skandalicznymi stosunkami panującymi w MSZ, o które winił oficerów dwójki w dziale personalnym. Rewizja biurka ministra i ambasadora w Paryżu była ostatnią kroplą, która przeważyła szalę. Zaleski powiedział, że nie może trzymać rąk w tym bagnie (użył słowa gnój). Piłsudski wyraził zrozumienie, ale zapytał co Zaleski poda jako powód rezygncji. Gdy ten odpowiedział „co Pan Marszałek każe” Piłsudski wstał, uścisnąl mu rękę i serdecznie podziękował. Oficjalny komunikat podał jako przyczynę względy zdrowotne, choć nikt w to nie wierzył. Nominacja Becka jako następcy Zaleskiego była zresztą brana pd uwagę od dawna. Sześcioletnia kadencja Zaleskiego nie była jego ostatnią wysoką funkcją jaką pełnił. Został ponownie ministrem spraw zagranicznych, a potem prezydentem na emigracji. Zmarł w Londynie w kwietniu 1972 r. mając blisko osiemdziesiąt dziewięć lat. Jak przedstawia się bilans działalności Zaleskiego jako ministra Drugiej Rzeczypospolitej? Jak już wspmniałem nie miał on silnej konstytucji co potęgowało wrażenie, że był leniwy. Niemniej podczas swej kadencji odbywał wizyty w Rzymie, Londynie, Paryżu, Budapeszcie, Bukareszcie, Brukseli, Lizbonie, Genewie etc. Spokojny i zrównoważony znosił lepiej niż Skrzyński czy Beck nieuniknioną zależność od Francji i Wielkiej Brytanii. Prowadził politykę w której słuszność wierzył z duźą zręcznością. Czy był tylko narzędziem Piłsudskiego? Czeski publicysta stawiał pytanie „czy skrajna powściągliwość Augusta Zaleskiego nie wynikała częściowo z tego, że przecież miał on własny pogląd na wiele problemów polityki i nie chciał go wyjawiać jedynie ze względu na szacunek do jego wielkiego nauczyciela, który go zaszczycił tak odpowiedzialnym zadaniem”28. Odejście ze sceny politycznej tak doświadczonego i wybitnego ministra dyplomaci europejscy przyjęli z żalem i niepokojem.

PRZEGLĄD WSCHODNI 27

Zob. P. W a n d y c z, Z Piłsudskim i Sikorskim..., s. 133–139. V. F i a l a, Soudobé Polsko, Praha 1936, s. 143.

SKRZYŃSKI I ZALESKI

531

SANTRAUKA Piotr WANDYCZ, Skrzyński i Zaleski. Du Tarpukario Lenkijos ministrai Tarpukario Lenkija, būdama tarp Vokietijos ir Tarybų Rusijos buvo labai nepalankioje padėtyje. Po Pilsuckio „Federalizacijos” plano, pagal kurį kaimyninės Lenkijos šalys turėjo sudaryti su ja sąjungą, žlugimo, vienintelė išeitis buvo diplomatija. Buvo svarbu pakeisti neigiamą, Lenkijos, kaip nuolat su kaimynais konfliktuojančios šalies, įvaizdį ir pabrėžti jos taikingumą. Du „kanonai” pagal kuriuos turėjo būti kuriama Lenkijos užsienio politika pagal Pilsuckį buvo tokie: neutralumas Vokietijos ir Tarybų Rusijos atžvilgiu ir sąjungos su Prancūzija ir Rumunija. Šios politikos įgyvendinimas buvo patikėtas dviems Lenkijos ministrams: Aleksander Skrzyński( buvo atsakingas tris kartus – 1922, 1923 ir 1924–1926) ir August Zaleski (1926–1932). Skrzyński, tikriausiai iškiliausiam Lenkijos užsienio reikalų ministrui, diplomatija buvo „žaidimas su moralinėmis vertybėmis” ir esamų sutarčių pagalba užtikrinimas taikos, kaip svarbiausio tikslo. Tautų Lyga buvo nauja Šventoji Sąjunga, kuri reikalavo palaikymo (Ženevos Protokolas). Vakarų galybės turėjo būti įtikintos, jog Europos saugumas negali būti dalijamas. Skrzynski vis dėlto vengė neigiamų pasisakymų Lokarno atžvilgiu remdamasis ribotų įsipareigojimų taktika. Lenkijos manevravimo galimybės buvo labai ribotos, bet Skrzyński, tikriausiai labiausiai patyręs Lenkijos užsienio reikalų ministras, bent jau išgavo iš Sąjungininkų Lenkijos rytinių sienų pripažinimą. Po Pilsuckio 1926 m. kovo mėnesio coup d’etat, August Zaleski tapo užsienio reikalų ministru, kuris laikėsi taikingos savo pirmtako politikos. Kuomet pagrindinius sprendimus priimdavo Maršalas, Zaleski sutelkė savo dėmesį į Vakarų problemas ir ypač Tautų Lygą, kuriai Pilsuckis teikė mažai dėmesio. Dviejų ministrų užsienio politika labai skyrėsi, kaip skyrėsi ir jų asmenybės. Zaleski buvo gero būdo, praktiškas ir pragmatiškas. Skrzyński priešingai- buvo dinamiškas „konceptualistas” ir truputį snobiškas. Jie labai vienas kito nemėgo. Zaleski paklusniai vykdė Pilsuckio politiką, bet niekada nepriklausė jo fanatiškų rėmėjų būriui, buvusiems legionieriams, kurių lyderis buvo pulkininkas Beck. Jis palaipsniui įėjo į užsienio reikalų ministeriją, intrigomis „iš apačios” privedė Zaleskį iki to, jog jis pats atsistatydino.

РЭЗЮМЭ Пётр ВАНДЫЧ, Скжыньскі і Залескі. Два міністры Другой Рэчы Паспалітай У міжваенны пэрыяд Польшча, што знаходзілася паміж варожымі Нямеччынай і Савецкім Саюзам, апынулася ў цяжкай сытуацыі. Пасьля падзеньня ідэі фэдэралізму Пілсудзкага, які меў на мэце стварыць вакол блёк дзяржаваў, што гарантавалі бы бясьпеку, трэба было абыходзіцца дыпляматыяй. Гэта было неабходным, каб зьмяніць нэгатыўныя погляды на Польшчу як крыніцу канфліктаў з суседзямі і стварыць новыя, якія бы падкрэсьлівалі яе мірны падыход. Два «каноны», якімі павінна кіравацца Польшча ў сваёй замежнай палітыцы, сфармуляваныя пазьней Пілсудзкім, былі: нэўтральнасць паміж Нямеччынай і Расеяй, і саюз з Францыяй і Румыніяй. Фактычна адказнымі за польскую дыпляматыю былі два польскія міністры: Аляксандр Скжыньскі (трохразова ў 1922, 1923 і 1924–1926 гг.) і Аўгуст Залескі (1926–1932 гг.). Для Скжыньскага, бадай найбольш выбітнага польскага міністра замежных справаў, дыпляматыя была місіяй, «гульнёй у маральныя каштоўнасьці», міру, што, канчатковай мэтай, абапіраўся бы на ўжо падпісаныя дамовы. Ліга Нацыяў была новым Сьвятым Саюзам, якому было патрэбнае ўзмацненьне (Жэнэўскі пратакол). Заходнія дзяржавы павінны былі пераканацца ў непадзельнай эўрапейскай бясьпецы. Аднак Скжыньскі ўхіляўся ад нэгатыўнага падыходу да Лакарна, выкарыстоўваючы тактыку абмежаванага ўдзелу. Для Польшчы магчымасьць манеўру была вельмі абмежаванай, але Скжыньскі, напэўна найвыбітнейшы польскі міністар замежных справаў, у рэшце рэшт дамогся прызнаньня саюзьнікамі ўсходніх межаў дзяржавы. Пасьля дзяржаўнага перавароту Пілсудзкага, з траўня 1926 году, міністрам замежных справаў быў прызначаны Аўгуст Залескі, які працягнуў вялікую мірную палітыку свайго па-

532

PIOTR WANDYCZ

пярэдніка. У той час як канчатковыя рашэньні прымаў Маршал, Залескі канцэнтраваўся на заходняй праблематыцы, перш за ўсё на Лізе Нацыяў, якой Пілсудскі надаваў зусім мала ўвагі. У дачыненьні да стылю вядзеньня справаў замежнай палітыкі, характары двух міністраў значна адрозьніваліся паміж сабой. Залескаму была ўласьцівая лёгкасьць і прагматызм. Граф Скжыньскі, як можна адзначыць, быў дынамічным «канцэптуалістам» і трошкі снобам. Абодва моцна не любілі адзін аднаго. Залескі ляяльна выконваў палітыку Пілсудзкага, але ніколі не належаў да кола яго фанатычных прыхільнікаў, ці былых легіяністаў на чале з палкоўнікам Бэкам. Паступова пачаліся інтрыгі, мэтай якіх было звальненьне Залескага, накіраваныя супраць яго ў такой ступені, што неўзабаве ён сам падаў у адстаўку.

РЕЗЮМЕ Пьотр ВАНДИЧ, Скшиньскі і Залеські. Два міністри Другої Речі Посполитої Розташована між ворожої Німеччиною та Радянською Росією між двома світовими війнами, Польща була у важкому становищі. Після провалу плану «федералістів» Пілсудського, спрямованого на створення блоку держав навколо Польщі для забезпечення її безпеки, необхідно було вдаватися до дипломатії. Необхідно було змінити негативне ставлення до Польщі як джерела конфліктів з сусідами і підкреслити її миролюбність. Два «канони», які повинні були регулювати польську зовнішню політику, сформульовані пізніше Пілсудським це: нейтралітет між Німеччиною і Росією та альянси з Францією та Румунією. Що стосується фактичного втілення польської дипломатії, то це було завдання для двох міністрів закордонних справ: Александра Скшинського (тричі призначений в 1922, 1923 і 1924–1926 рр.) і в Августа Залеського (1926–1932 рр.). Для Скшинського, можливо, найвидатнішого польського міністра закордонних справ, дипломатія це була місія «гри з моральними цінностями» зі світом на основі існуючих договорів, як кінцевої мети. Ліга Націй була новим Священним союзом, що потребував зміцнення (Женевський протокол.). Західні держави повинні були бути впевнені, що безпека в Європі буде неподільною. Скшинські уників, однак, негативної позиції по відношенню до Локарно, застосовуючи тактику обмеженої участі. Можливості Польщі маневрувати були, очевидно, дуже обмежені, але Скшинські, можливо, найвидатніший польський міністр закордонних справ, досягнув принаймні визнання союзниками східних кордонів Польщі. Після «державного перевороту Пілсудського» 1926 р., Август Залеські став міністром закордонних справ, котрий продовжував мирну політику свого попередника. Хоча остаточні рішення були в руках Маршалка, Залеські зосередив свою увагу на проблемах західну і особливо Ліги Націй, яким Пілсудський надавав невелике значення. Як особистості двоє міністрів значно відрізнялися щодо свого стилю ведення політичних справ. Залеські був спокійний, реаліст і прагматик. Граф Скшинські як зазначалося був динамічним «концептуалістом» і трохи снобом. Зрештою вони недолюблювали один одного. Залеські лояльно втілював політику Пілсудського, але ніколи не належав до внутрішнього кола фанатичних прихильників, колишніх легіонерів на чолі з полк. Беком. Поступове його впровадження до міністерства закордонних справ сприяло підриву авторитету Залеського, породжувало інтриги проти нього до такої міри, що той подав у відставку.

РЕЗЮМЕ Петр ВАНДЫЧ, Скшински и Залески. Два министра Второй Речи Посполитой. Расположенная между враждебной Германией и Советской Россией, Польша между двумя мировыми войнами была в тяжелом положении. После провала плана «федерализма» Пилсудского, направленного на создание блока государств вокруг Польши для обеспечения ее безопасности, необходимо было прибегать к дипломатии. Необходимо было изменить

SKRZYŃSKI I ZALESKI

533

негативное отношение к Польше как источника конфликтов с соседями и подчеркнуть ее миролюбие. Два «канона», которые регулировали польскую внешнюю политику, сформулированы позднее Пилсудским, это: нейтралитет между Германией и Россией и альянсы с Францией и Румынией. Что касается фактического проведения польской дипломатии, это было задачей двух министров иностранных дел: Александра Скшинского (1922, 1923 и 1924–1926 в годы) и Августа Залеского (1926–1932 гг.). Для Скшинского, возможно, самого выдающегося польского министра иностранных дел, дипломатия это была миссия «игры с моральными ценностями» с миром на основе существующих договоров, как конечной цели. Лига Наций была новым Священным союзом, который нуждался в укреплении (Женевский протокол). Западные державы должны были быть уверены, что безопасность в Европе неделима. Скшински избежал, однако, принятия отрицательной позиции по отношению к Локарно, преследуя тактику ограниченного участия. Возможности Польши к маневрированию были, очевидно, очень ограничены, но Скшински, один из наиболее известных министров иностранных дел Польши, добился, по крайней мере, признания восточных границ Польши союзниками. После «государственного» переворота Пилсудского 1926 г., август Залески стал министром иностранных дел, он по большому счету продолжал мирную политику своего предшественника. Хотя окончательные решения лежали в руках Маршала, Залески сосредоточил свое внимание на западных проблемах и особенно Лиге Наций, которым Пилсудский уделял небольшое значение. Как личности, министры отличались значительно своим стилем ведения политических дел. Залески был спокойный, ходил твердо по земле и прагматичен. Граф Скшински, как отмечалось, был динамичным «концептуалистом» и немного снобом, они недолюбливали друг друга. Залески лояльно следовал политике Пилсудского, но никогда не принадлежал к внутреннему кругу фанатичных приверженцев, бывших легионеров во главе с полковником Беком. Постепенно вводится в министерство иностранных дел и подрезает Залеского, ведя интриги против него до такой степени, что тот подает в отставку.

SUMMARY Piotr WANDYCZ, Skrzyński and Zaleski: Ministers in Interwar Poland Situated between Nazi Germany and Soviet Russia, interwar Poland was in a dire position. After the failure of Piłsudski’s “federalist plan”, aiming to create a bloc of states around Poland to assure its security, it was necessary to resort to a different sort of diplomacy. It was essential to change the negative opinion of Poland as a source of conflict with its neighbours and stress its peaceful intentions. The two “canons” that would govern Polish foreign policy – though formulated only later by Piłsudski – were: neutrality with regards to Germany and Russia and alliance with France and Romania. As for the actual conduct of Polish diplomacy, it was the task of two foreign ministers: Aleksander Skrzyński (appointed in 1922, 1923 and 1924–1926) and August Zaleski (1926–1932). For Skrzyński, arguably the most prominent Polish foreign minister, diplomacy was a mission. It was “a game played with moral values”. He deemed the accomplishment of peace based on existing treaties as the end result. The League of Nation was a new “Holy Alliance” that needed strengthening (Geneva Protocol). Western Powers had to be convinced that security in Europe was indivisible. Skrzyński, however, avoided taking a negative stance towards Locarno, pursuing a strategy of limited engagement. Poland’s possibilities of manoeuvre were obviously limited, but Skrzyński was at least able to obtain recognition of Poland’s eastern borders by the Allies. Following Piłsudski‘s coup d’etat in May 1926, August Zaleski became foreign minister, largely following the peaceful policies of his predecessor. While final decisions lay in the hands of Marshal Piłsudski, Zaleski focussed his attention on western problems – specifically the League of Nations – to which Piłsudski attached little importance. As to their personalities, the two ministers differed greatly regarding style and conduct of political affairs. Zaleski was easy-going, down to earth and pragmatic. Count Skrzyński was noted as a dynamic “conceptualist” and a bit of a snob. They cordially disliked each other. Zaleski loyally

534

PIOTR WANDYCZ

executed Piłsudski‘s policies, but never belonged to his inner circle of fanatical devotees; former legionaries headed by Colonel Beck. These adepts were gradually introduced into the folds of the foreign ministry, were promoted and then subsequently undermined Zaleski – intriguing against him to such an extent that he eventually handed in his resignation.

Hiroaki Kuromiya Bloomington

ATAMAN SEMENOV’S SECRET LIFE

TAMAN GRIGORII MIKHAILOVICH SEMENOV, 1890– 1946, is a well-known Baikal Cossack leader. Of Mongol/Buryat origin on his father’s side, Semenov distinguished himself in battles against the Central Powers during World War One. According to the official story, he refused to accept the success of the Bolshevik Revolution of October 1917 and worked with the Imperial Japanese Army, which, along with other imperial powers (including the United States), intervened in the Russian Civil War in the Far East. In the end, Semenov and his military forces were defeated by the Reds and forced to emigrate. Semenov first moved to Japan and Manchuria, then to the United States, and then back to Japan and Manchuria where he was employed by the Japanese government. Ataman Semenov was widely regarded as the chief of the Russian émigré community numbering in the tens of thousands and the White (anti-Soviet) movement in the Far East. As such, Semenov worked closely with the Japanese (which occupied Manchuria in 1931 and founded a puppet government, Manchukuo, in 1932). Towards the end of World War Two, when Moscow declared war against Japan, Semenov was caught by the invading Soviet military forces, taken to the Soviet Union and tried and hanged in Moscow1. Such is the official story.

1 See his autobiography G. S e m e n o v, O sebe: vospominaniia, mysli i vyvody (Harbin: Zaria, 1938; Moscow: AST-Geia Iterum, 1999), J. B i s h e r, White Terror: Cossack Warlords of the TransSiberian (London and New York: Routledge, 2005), and a recent Russian biography by A. S m i r n o v, Kazach’i atamany: tragediia rossiiskogo kazachestva (Spb: Neva, 2002), part one.

536

HIROAKI KUROMIYA

Of Semenov’s secret life nothing is known. As far as we can ascertain, there has been no discussion of it anywhere2. There is evidence, however, that Semenov came to terms with the Soviet government as early as 1924 and that he began to work for Moscow from the mid-1930s, suggesting that Semenov was a Soviet agent, not an anti-Soviet émigré leader, as almost all historical literature contends. If this story is true, it has tremendous implications for the understanding of the history of the Far East in the period from the 1920s to the 1940s. After all, Semenov was familiar with almost all strategic plans of Imperial Japan towards China, Mongolia, and the Soviet Union and through him these plans would have become known to Moscow. *** Thanks to Dmitrii A. Volkogonov, 1928–1995, a well known biographer of the three famous Soviet political leaders, V.I. Lenin, I.V. Stalin, and L.D. Trotskii, several documents relevant to Semenov’s secret life are available in the United States. A high-ranking military official, Volkogonov had unprecedented access to some formerly closed archives, including the archives of the Soviet Secret Police. Fortunately for historians, the documents he collected before his death in 1995, ended up in the United States Library of Congress where they are accessible to anyone interested in them3. In the earliest document dating to 21 November 1924 and addressed to the then Soviet Ambassador Lev. M. Karakhan, 1889–1937, Semenov wrote long-hand: To the Ambassador of the Soviet Union in China Lev Mikhailovich Karakhan, Mr. Ambassador, Hereby I inform you, to be conveyed to the Government, that, of my own free will, on account of my full recognition of my past anti-Soviet activity and [two words undecipherable] the Soviet government’s pursuit to create Russia’s national well-being, I’ve decided to dedicate my power to serving the Motherland and work for the prosperity of its national eminence under the leadership of the current government. Ataman Semenov4

Note, however, that S.S. B a l m a s o v, Beloemigranty na voennoi sluzhbe v Kitae (Moscow: ZAO Tsentrpoligraf, 2007), p. 323, has argued that Semenov’s connections to the Bolsheviks were “more than suspicious.” See also pp. 200–201 of Balmasov’s account. 3 Dmitrii Antonovich Volkogonov papers, 1887–1995, Manuscript Division, Library of Congress, Washington, D.C. 4 Volkogonov Papers, Box 29, folder 7 (Appendix 1). 2

ATAMAN SEMENOV’S SECRET LIFE

537

This shows that Semenov had already come to terms with the Soviet regime in 1924, shortly after China and the Soviet Union established diplomatic relations5. What contact Semenov may have established with the Soviet government is unknown. It is undisputed, however, that Semenov remained the leader of the émigrés in the Far East and was financially supported by the Japanese throughout the 1920s and 1930s until his detention by the Soviet forces in 1945. In his capacity as the anti-Soviet émigré leader in the Far East, Semenov personally knew prominent Japanese political and military leaders, advised them, and followed Tokyo’s political military line. Sometimes he appeared to take the initiative of organizing the forces of Buryatia (under Soviet rule), Inner Mongolia (under Chinese rule), and Outer Mongolia (Mongolian People’s Republic under Soviet control) against Communism6. The Japanese gave him a short-wave radio to follow Soviet affairs closely and report on them7. He made numerous public speeches to the émigré community against the Soviet Union, and was instrumental in creating the so-called Bureau of Russian Émigré Affairs in Manchukuo in December 1934. Although the Bureau was created purportedly to unite diverse and quarreling émigré groups (monarchists, “Russian Fascists,” Cossacks and Semenov loyalists), it never succeeded in achieving its goal8, suggesting that Semenov in fact secretly undermined the Bureau’s work. At any rate, throughout the period Moscow often lodged complaints with Japan against “Bandit Semenov”9. In a “top secret” letter by Secret Police chief Nikolai I. Ezhov (1895–1940) dated 20 September 1937 against the returnees from China (Kharbintsy), Semenov was singled out as one of the most important Japanese agents in the Far East10. This was Moscow’s charade. The Volkogonov Archive contains three documents concerning Semenov dating to 1935 (at which time he resided in Dalian). In a statement dated 21 (or 24) The Semenov affair must have been dealt with in strict confidence. Semenov’s name does not appear at all in Perepiska I.V. Stalina i G.V. Chcherina s polpredom SSSR v Kitae L.M. Karakhanom. Dokumenty. Avgust 1923 g.–1926.g. (Moscow: Natalis, 2008). 6 The Japan Center for Asian Historical Records (National Archives of Japan (JACAR): http:// www.jacar.go.jp (document qreference codes B02030823600, B02030823500, B04012980000 on Semenov’s moves to “advance into Mongolia”in 1930). 7 Y. N i s h i h a r a, Zenkiroku Harubin tokumu kikan: kantōgun jōhōbu no kiseki (Tokyo: Mainichi shinpunsha, 1980), p. 129. 8 P. B a l a k s h i n, Final v Kitae: vozniknovenie, razvitie i iccheznovenie beloi emigratsii na Dal’nem Vostoke, vols. 1 and 2 (Moscow: Gos. publ. ist. b-ka, 2013), vol. 1, pp. 253–254. This book is a reprint of the first edition published in San Francisco in 1958. 9 In 1931, Karakhan, to whom Semenov addressed his reconciliation letter in 1924, sent a telegram to his representative in the People’s Republic of Mongolia warning against Semenov’s possible advance! See Dokumenty vneshnei politiki SSSR, vol. 14 (Moscow: Politizdat, 1968), p. 538. 10 GUGB NKVD SSSR, “Zakrytoe pis’mo o terroristicheskoi, diversionnoi i shpionskoi deiatel’nosi iaponskoi agentury is kharbintsev,” p. 8 (available at: http://cdvr.org.ua/node/2604 (accessed 31 July 2014). 5

538

HIROAKI KUROMIYA

July 1935 type-written on his letterhead (No. 967) and addressed to no one, Semenov wrote: I hereby declare that I accept the correctness of the policy of the Soviet government in the Far East and I agree, voluntarily, to collaborate fully and unconditionally with the USSR [Union of Soviet Socialist Republics] in the interest of the future of the peoples of the Far East under the conditions of the [current] political situation in the Far East. Ataman11

He enclosed this statement in a letter type-written on his personal letterhead (No. 968) on 24 July addressed to Georgii Iosifovich Klerzhe, 1883–1938. Klerzhe had worked with Semenov and Admiral Aleksandr V. Kolchak in Siberia and the Far East during the civil war. Later he edited the Japan-sponsored newspaper Kharbinskoe vremia. After a while Klerzhe, long suspected by the émigré community in China as a Soviet agent, was expelled from Harbin by the Japanese authorities. Klerzhe then settled in Shanghai. After the Marco Polo Affair (on 7 July 1937 which led to full-scale war between Japan and China), Klerzhe decided to return to Harbin, but was detained by the Japanese in Dalian. Apparently he was killed by the Japanese or the White Russians under Japanese control12. In his 24 July 1935 letter to Klerzhe, Semenov wrote: Much-esteemed Georgii Iosifovich, I fully entrust you to conduct negotiations in my name, according to my statement enclosed here, which you will hand to the representative of the Soviet government in the Far East whom you know. Taking advantage of this opportunity, I ask you to accept my assurance of my absolute respect for you and my absolute allegiance. Ataman13

The following day, on 25 July 1935, Semenov wrote in long-hand to Klerzhe on the letterhead of the Yamato Hotel, Dairen: Dear Georgii Iosifovich, I ask you to arrange as full and good a contact as possible and to come sooner [than later] to see me in Dalian for further arrangements for our common work. With friendly regards, Your Semenov14 Volkogonov Papers, Box 29, folder 7 (Appendix 2). He signed the letter “Semenov.” See B a l a k s h i n, Final v Kitae, vol. 1, pp. 331–334. See B a l m a s o v, Beloemigranty na voennoi sluzhbe v Kitae, pp. 204, 420, 451, and 497. 13 Volkogonov Papers, Box 29, folder 7 (Appendix 3). The letter is signed as “Semenov.” Please note that Semenov wrote his statement and letter using the old Russian orthography, not the simplified Soviet one. 14 Ibid. (Appendix 4). 11

ATAMAN SEMENOV’S SECRET LIFE

539

What followed is unknown. However, it is clear from another document in the Volkogonov archive that Klerzhe was a Soviet agent and that Semenov was officially recruited by the Soviet authorities. The People’s Commissar of Internal Affairs (secret police) Genrikh G. Iagoda (1891–1938) wrote a “TOP SECRET” memorandum to Stalin on 4 April 1936: To Secretary of the VKP(b) CC [Central Committee of the All Union Communist Party] Comrade Stalin: I attach three genuine documents we received from Ataman Semenov who has agreed to work with us. As early as 1924 we established contact with Semenov through our agents and received from him the enclosed statement addressed to the Soviet ambassador in China as well as several sizable letters expressing his willingness to work in Mongolia in the interest of the Soviet Union. Several attempts to bring Semenov into our territory “for negotiations” did not succeed. In January 1935 through our agent, former General Klerzhe who was connected with Semenov, we pursued the same goal and got in contact with him. As a result we received the two letters enclosed here dated 24 July 1935 No. 967 and 968. There is some ground to assume that Semenov gave us these documents with the knowledge of the Japanese. Considering that Ataman Semenov is currently the head of the most active group pf émigré Cossacks in Manchuria to whom the Japanese have entrusted the organization of 10,000 White soldiers to be operated in Inner Mongolia15 and that in formulating his forces, Semenov is attracting the Cossack émigré living in the west [of Manchukuo?], I think it necessary to publish these documents in the émigré and foreign press for the purpose of discrediting Semenov. I ask for your instruction. USSR People’s Commissar of Internal Affairs Iagoda16

Stalin did not approve of Iagoda’s proposal, scratching his instruction on Iagoda’s memorandum: “In my opinion, it’s not worth messing with the shitty man [Po moemu, ne stoit vozit’sia s nim govnom]”17. *** Thanks to Stalin, Semenov’s secret life was never disclosed. Is it possible, as Iagoda suspected, that the entire affair disclosed in these documents was The 1930 plan of Semenov’s plan of “advance into Mongolia” was no doubt a reflection of this secret agreement. 16 Volkogonov Papers, Box 29, folder 7 (Appendix 5). The sentences Stalin underlined are italicized. The documents Iagoda mentioned regarding work in Mongolia are not in the Volkogonov Papers. 17 Ibid. 15

540

HIROAKI KUROMIYA

Semenov’s ruse supported by the Japanese? This is very unlikely. Semenov would not have signed those documents (reproduced in this essay) with his own hand if he had meant to play games with Moscow. As Iagoda noted, the publication of such letters would have totally and instantly discredited Semenov. Did Semenov actually come to terms with the Soviet regime? Most likely he did. He did not agree to step back into Soviet territory “for negotiations,” for he knew well that his security was not guaranteed. In any case he led a comfortable life in China supported by the Japanese18. This is not to say that he did not see the end to émigré politics. By 1924 all attempts to roll back the Bolsheviks had failed. Semenov traveled to China, Japan, the USA, and Canada, but no country was willing to repeat the military invention of the civil war years. Japan was the most reliable partner, because it clung to the dreams of controlling China and the Soviet Far East (and beyond) in its own imperial interests. Semenov knew Japan and its strategy too well not to know that it was inherently imperialistic: Japan’s rhetoric of the liberation of Asia from European colonialism and Soviet communism notwithstanding, its ultimate aim was imperialistic. By 1924 Semenov seems to have made up his mind: the Soviet alternative was better than Japanese imperialism. Semenov remained a Russian patriot. This much is clear from his 1938 autobiography, published in Harbin under Japanese occupation. Defining his political position as “Russianism” (Rossizm), he said: Russianism – this is a formula that defines a person’s belonging to the Russian statehood [Rossiiskoe gosudarstvo]. Therefore there can be no question of his being denied or accepted as Russian as long as he is a citizen of the Russian state, just as those belonging to some [human] race cannot deny their belonging to this very race19.

Thus, according to Semenov, one’s belonging to Russia was not something that could be taken away. Like other anti-Soviet émigrés, Semenov seems to have been persuaded by the argument Moscow used to convert émigrés to the Soviet side: “serving the Soviet government does not mean serving the Third International [Comintern] or some political party but national Russia [natsional’naia Rossiia]”20. In this sense, Semenov was similar to other prominent émigrés such as the leader of Russian He lived in a large estate, ran a large farm and “lived peacefully.” He was paid not only by the Japanese Special Mission in Dalian but by the Japanese-run Southern Manchurian Railway Company as well. See N i s h i h a r a, Zenkiroku Harubin tokumu kikan, p. 129. 19 S e m e n o v, O sebe, p. 209. 20 This is how Klerzhe, Semenov’s link to Moscow, was recruited by Moscow. See B a l m a s o v, Beloemigranty na voennoi sluzhbe v Kitae, p. 327. 18

ATAMAN SEMENOV’S SECRET LIFE

541

liberals Pavel N. Miliukov, 1859–1943, and the leader of National Bolshevism Nikolai V. Ustrialov, 1890–1937. Both capitulated to Stalin in defense of the national interests of Russia (not the Soviet Union). In 1935 Ustrialov chose to return from Harbin to the Soviet Union where he was executed two years later as a Japanese spy. Miliukov, like Semenov, chose not to return to the Soviet Union and died in France in 194321. Similarly, another prominent White General Nikolai V. Skoblin, 1893–1937, was recruited into the Soviet Intelligence Service in Paris in 1930. Skoblin and his wife Nadeezhda V. Plevitskaia, 1884–1940, a popular singer, assisted in the abduction by Moscow in Paris of the leader of the Russian General Military Union (ROVS) Evgenii K. Miller, 1867–1939. General Miller was taken to Moscow and killed there. Subsequently, Skoblin was murdered by the order of Moscow, who feared the revelation of his secret service22. It is now known that Semenov maintained secret contact with Mikhail A. Matkovskii, 1903–1968, one of the major émigré leaders in Harbin23. The Japanese authorities suspected Matkovskii of being a Soviet agent, and may have tried to use him as a double agent. In August 1945 Matkovskii greeted the Soviet forces when they reached Harbin24. Semenov’s contacts in China are now known to have included Aleksandr F. Gushchin, 1881–? , who recruited Semenov’s purported handler Klerzhe25. Semenov’s clandestine connections with Matkovskii, Gushchin, and others is additional indirect evidence of Semenov’s double life. Japan failed to discover Semenov’s conversion and generally remained trustful of him until the very end. His background, believed to be partially Asian, and his past collaboration with Japan had made Semenov a special protégé of Japan’s Kwantung Army based in Manchuria26. Japan had long suspected V. S. Slutskii, On Ustrialov, see L.A. B y s t r i a n t s e v a, “Mirovozzrenie i obshchestvenno-politicheskaia deiatel’nost’ N.B. Ustrialova (1890–1937),” Novaia i noveishaia istoriia, 2000, no. 5, and on Miliukov, see J.P. N i e l s e n, Miliukov i Stalin:o politicheskoi evoliutsii Miliukova v emigratsii (1918–1943) (Oslo: Universitetet i Oslo, Slavisk-Baltisk Institutt, 1983). 22 See A. G a s p a r i a n, General Skoblin: legenda sovetskoi razvedki (Moscow: Veche, 2012), pp. 350–58 and Nikita Petrov, “Master individual’nogo terrora: portret Eitingona, kollegi Sudoplatova,” Novaia gazeta, no. 21 (26 February 2014), p. 16. 23 B a l a k s h i n, Final v Kitae, vol. 1, p. 269. 24 On Matkovskii, see T. N a k a j i m a, “Manshūkoku hakurojin jimukyoku daisankachō Matokofuski,” Sever (Osaka, Japan), no. 27 (2011), pp. 21–30. 25 See B a l m a s o v, Beloemigranty na voennoi sluzhbe v Kitae, pp. 322–339. On Gushchin, see also B a l a k s h i n, Final v Kitae, pp. 358–364. Gushchin was dispatched by Moscow for the purpose of disorganizing the White military forces in China through the formation of a special (fake) military squad of White forces (“Gushchin Detachment”). 26 This did not mean that Semenov always felt trusted by the Japanese who treated Semenov merely as a political and military tool. Certainly he was closely watched by the Japanese. Semenov did not approve of the Germany-Italy-Japan Tripartite Pact of 1940, and Japan regarded Semenov’s political 21

542

HIROAKI KUROMIYA

one of Semenov’s close associates, of ties to the Soviet authorities. In the spring of 1938 they captured and killed him. Semenov made no attempt to defend Slutskii, probably to protect his own life27. There were other signs of Semenov’s double life as well. As early as 1925 British authorities suspected Semenov of links to Soviet agents in Shanghai. Semenov fled to Tokyo, where he is said to have “had breakfast with the Soviet consul”28. At any rate, Semenov remained a Japanese confidant. He made no plans to return to the Soviet Union where his future, given his past of armed struggle against the Bolsheviks, was unpredictable at best. What appears to be the case is that Semenov continued the pretense of working with the Japanese while actually subverting them from within. Needless to say, this was an extremely delicate and dangerous game. It is clear, however, that Semenov succeeded: Japan never seems to have doubted his loyalty. This did not mean that Moscow was happy with Semenov’s conduct. Certainly, Soviet secret police chief Iagoda was not happy in 1936. Nor was Stalin. In order to protect himself, Semenov sometimes overplayed his hand as leader of the anti-Soviet émigré movement. In March 1943, for example, Semenov sent a telegram to Andrei A. Vlasov, 1901–1946, a decorated Red Army general who turned against Stalin after his surrender to the Germans and organized the “Russian Liberation Army.” Vlasov had openly called for Russians to fight against the Soviet regime. In his telegram, Semenov, a “25-year veteran” of the anti-Bolshevik struggle, congratulated Vlasov and wished him success. The telegram was published on the pages of Kharbinskoe vremia on 7 May 194329. This act may have led some in Moscow to believe that Semenov was playing a game dictated by the Japanese. However, this particular act of Semenov in 1943 was definitely not dictated by the Japanese. With increasingly dim prospects in the war against the United States and the Allies, Japan sought not to irritate the Soviet Union and even curtailed anti-Soviet organizations at the time30. This and other actions taken by Semenov in fact served Moscow’s political purpose. Japan was portrayed as continuing to hatch nefarious schemes using the Russian émigrés against the Soviet Union. *** acumen as no longer sharp after many years in emigration. See B a l a k s h i n, Final v Kitae, vol. 1, pp. 397, 403, 413–415, and N i s h i h a r a, Zenkiroku Harubin tokumu kikan, p. 129. 27 See B a l a k s h i n, Final v Kitae, vol. 1, pp. 330 and 340. Balakshin disagreed that Slutskii was a Soviet agent. 28 B a l m a s o v, Beloemigranty na voennoi sluzhbe v Kitae, pp. 322–323. 29 JACAR, B02032147900. See also J.J. S t e p h a n, The Russian Fascists: Tragedy and Farce in Exile, 1925–1945 (New York: Harper & Row, 1978), p. 319. 30 See S t e p h a n, The Russian Fascists, pp. 320.

ATAMAN SEMENOV’S SECRET LIFE

543

It is not at all surprising that Stalin did not trust Semenov even after the latter pledged loyalty to the Soviet regime. Stalin did not trust his own loyal servants. During the Great Terror of 1937–1938 Stalin repressed 275 (or 68 percent) of 450 Soviet foreign intelligence officials in Moscow and abroad31. Not trusting even Richard Sorge, a Moscow spy in Tokyo who had planted his agents deep in the Japanese establishment and had sent Moscow valuable intelligence, Stalin recalled him to Moscow in the autumn of 1937. Sorge, however, refused to return and survived, only to be caught in 1941, and hanged three years later by the Japanese in Tokyo32. It was only after Stalin’s death that Sorge came to be celebrated in the Soviet Union. Stalin was not happy with Semenov. Yet Stalin’s response to Iagoda’s memorandum of 1936, quoted above, shows clearly that Stalin still saw some political use for Semenov, “the shitty man.” It is difficult to assess precisely how much contribution Semenov made to the Soviet Union. A protégé of the Kwantung Army, Semenov was familiar with top-secret information about Japan’s military plans. One can safely conclude that almost all important moves the Japanese military forces planned between 1924 and 1945 must have been known to Moscow. Even if Moscow treated Semenov’s information with distrust, it was able to verify it against the intelligence supplied by many other Soviet agents (such as Matkovskii) in Manchuria and Japan33. In this sense, almost certainly Semenov rendered inestimably great service to Moscow. Nevertheless, Semenov was arrested and executed by Stalin. This is not at all surprising. Semenov was no longer useful when Japan was defeated. Just as Stalin executed his loyal followers (including the secret police chief Iagoda and his successor Ezhov) when they became no longer useful, Stalin executed Semenov. The more secrets one knew, the worse one’s fate became under Stalin34. By all indications, Semenov was wrongly optimistic about his fate when Japan was defeated in August 1945. In public, Semenov deplored Japan’s unconditional surrender and even shed tears over it, according to Japanese witnesses. Even though Japan provided him with the means to flee from Dalian, he believed that See I.A. D a m a s k i n, (2004) Stalin i razvedka (Moscow: Veche, 2004). p. 205. S. K o b a y a s h i (eds.), Zorge ha naze shikei ni saretanoka: “kokusai supai jiken” no shinsō (Tokyo: Shakai hyōron sha, 2000). 33 In the summer of 1937 the Japanese government estimated that there were approximately 2,000 “clear [Soviet] spies” in Japan and Manchu-kuo as well as 50,000 “conscious and unconscious Soviet agents.” Gaimushō Gaikō Shiryō Kan (Tokyo), S.9.4.5. 34 Matkovskii helped the Soviet forces in Harbin, acquired Soviet citizenship and returned to the Soviet Union in August 19346. Then he was arrested and sentenced to 25 years in the Gulag. Released in 1959, he died in 1968 in the Soviet. See N a k a j i m a, “Manshūkoku,” pp. 27–29. 31

544

HIROAKI KUROMIYA

he would not be arrested by the Soviets35. Many different versions exist of the circumstances under which Semenov was arrested by the Soviet forces in Dalian on 22 August 1945 and removed to Soviet territory. According to one testimony. Semenov willingly returned to the Soviet Union and dreamed of “serving the motherland as much as he could”36. Needless to say, Semenov’s calculations proved wrong. His service to the Soviet Union did not save him. Quite likely, he was promised, like other émigré leaders from Manchuria such as the leader of the Russian Fascist Party, Konstantin V. Rodzaevskii, 1907–1946, leniency in exchange for frank confessions of guilt. Unlike Semenov, Rodzaevskii tried to flee the invading Soviet forces but was caught. Detained, Rodzaevskii is said to have made a complete about-face, extolling the Soviet Union and its leader and professing himself a “true Stalinist”37. Of course, this report may have been Soviet propaganda to discredit him and disarm his followers. In August 1946 Semenov was tried in Moscow along with seven other émigré leaders from the Far East (including Rodzaevskii and Boris N. Shepunov, 1897– 1946, a monarchist). The court was presided over Vasilii V. Ul’rikh, 1889–1951, a notorious judge who sent many of the Old Bolsheviks to death in the 1930s. Unlike similar trials of Vlasov and his supporters and émigré Cossack leaders in Europe such as Andrei G. Shkuro, 1887–1947, and Petr N. Krasnov, 1869–1947 that took place at that time, the trial of Semenov and his co-defendants was given wide coverage in the Soviet press and on the Soviet radio. This is significant. Stalin appears to have wanted to ensure that Semenov was known by the world as a Japanese spy who had fought bitterly against the Soviet Union. An “open court” was the best forum for Semenov to incriminate himself. The outcome would be reported to the world by the Western press. An open court would further protect the secret of Semenov’s double life. Indeed, according to the Soviet press, all defendants, including Semenov, pleaded guilty to the charges of espionage for Japan and anti-Soviet activity (sabotage, terrorism and the like). Every defendant willingly exposed the dark schemes and activities of the now defeated Japan against the Soviet Union. The trial was duly reported not merely by the Soviet but the Western press as well, including The New York Times. In the 1946 article entitled “When America Saved Siberia,” the Times reminded American readers of the sins of Semenov dating back to the time of the American military intervention in Siberia during the Russian civil war of 1918–1920. The United States dispatched its forces to See N i s h i h a r a, Zenkiroku Harubin tokumu kikan, p. 130. Quoted in B a l a k s h i n, Final v Kitae, vol. 2, pp. 173–174. 37 See S t e p h a n, The Russian Fascists, pp. 337–340. 35

ATAMAN SEMENOV’S SECRET LIFE

545

Siberia mainly in order to thwart Japan’s territorial and economic ambitions in the Russian Far East. Semenov, supported by Japan, stood in the way. In the end, Japan failed in its ambitions thanks in part to the presence of US forces (which mostly stayed out of the war against the Bolsheviks). Readers were reminded that when Semenov traveled to the USA in 1922, he was arrested and charged with the murders of local civilians and American soldiers committed by his military forces in Siberia during the Russian civil war. Semenov appeared to have jumped bail and fled from the United States38. Of the Semenov trial in Moscow, the New York Times declared: “We already knew that he was a terrorist, a butcher and a Japanese agent... there was no need to doubt him when he said in Moscow on Tuesday [27 August 1946] he had plotted with them [the Japanese] for twenty-five years against the Soviet Government.” The Times added, “in condemning Semenov, as we do, too, the Russians might consistently acknowledge this one debt of gratitude to the United States and to the memory of General Graves, who died in 1940”39. The trial thus proved to be a brilliant example of Stalinist propaganda and disinformation at home and abroad. In spite of his plea for clemency, Semenov was sentenced to death by hanging as “the most vicious enemy of the Soviet people and the most active accomplice of the Japanese aggressors.” Five others, including Rodzaevskii and Shepunov, were sentenced to be shot. Semenov was hanged immediately after the verdict was announced, on 30 August 194640. Stalin made sure that Semenov took his secrets to the grave. One suspects that further evidence of his secret life lies in his personal files stored in the Central Archive of the Federal Security Service (FSB) in Moscow. At least one person, “Vadim Sotskov,” has had access to the Semenov file consisting of 29 volumes41. Unfortunately, Sotskov’s subsequent article on the file is uninformative at best. Sotskov appears not to have read the file carefully, or ignored Semenov’s secret life as an inconvenient historical fact, or was not allowed to publish his findings. When the Volkogonov papers were handed over by his family to the United States See B i s h e r, White Terror, pp. 289–292. See also Semenov O sebe, part 2, ch. 10. The New York Times, 29 August 1946, p. 19. General William S. Graves, 1865–1940, supervised some 8,000 US soldiers sent to Siberia. He wrote a book about his experience and denounced Semenov (a “bandit” and “murderer”) and his “anti-Americanism.” (See W.S. G r a v e s, America’s Siberian Adventure, 1918–1920 (New York: Peter Smith, 1941). For a somewhat more detached report on the Semenov trial, see Times (London, England), 28 August 1946, p. 3 and 31 August 1946, p. 3. 40 Pravda, 30 August 1946, p. 3 and 31 August 1946, p. 4. See also The New York Times, 31 August 1946, p. 4. 41 V. S o t s k o v, “General i Ataman (Sud’ba generala SEMENOVA po materialam Tsentral’nogo Arkhiva FSB),” Zavtra, 9 January 2001 (See http://zavtra.ru/content/2001-01-0951, accessed 29 August 2014). 38 39

546

HIROAKI KUROMIYA

Library of Congress in the late 1990s, the FSB may have become nervous and thus granted Sotskov special access to the Semenov file in the FSB Archive. The resulting silence in Sotskov’s article on Semenov’s collaboration with Moscow seems a clever obfuscatory ploy to divert the attention of credible scholars searching for historical truth. This may explain why the FSB still posts Sotskov’s convenient article, published in 2001, on its web sites42. Some may find it difficult to imagine that the prominent anti-Soviet émigré leader, Ataman Semenov, was a Soviet agent. In fact, this is hardly surprising. In his efforts to convince an incredulous Soviet population that his archenemy Trotskii and many others were capitalist agents, Stalin declared: “[T]here is nothing surprising in human life” ([N]ichego udivitel’nogo net v chelovecheskoi zhizni)43. Stalin’s remark surely reflects his political operations with Semenov whereby Semenov (and some other “anti-Soviet” émigré leaders) played into Stalin’s hand and ended up executed. Meanwhile, Moscow had obtained through Semenov un-calculable military and diplomatic advantage over Japan, its main rival in Asia. There is much rewriting to be done on the history of the Stalin era. The history of Semenov, the White Movement, and Soviet espionage and counter-espionage in Asia in the 1920, 1930s, and 1940s deserve significant attention and revision.

PRZEGLĄD WSCHODNI

See: http://www.fsb.ru/fsb/history/author/single.htm!id\%3D10318142@fsbPublication.html, accessed 29 August 2014. 43 Voprosy istorii, 1992, nos. 4–5, p. 36. 42

APPENDIX

Appendix 1: Semenovâ&#x20AC;&#x2122;s letter to L.M. Karakhan (21 November 1924)

548

APPENDIX

Appendix 2: Semenovâ&#x20AC;&#x2122;s statement (21/24 July 1935) handed to G.I. Klerzhe

APPENDIX

Appendix 3: Semenovâ&#x20AC;&#x2122;s letter Klerzhe (24 July 1935)

549

550

APPENDIX

Appendix 4: Semenovâ&#x20AC;&#x2122;s letter to Klerzhe (24 July 1935)

APPENDIX

551

Appendix 5: G.G. Iagoda’s memorandum to Stalin (4 April 1936), with Stalin’s handwritten reply

552

APPENDIX

ATAMAN SEMENOV’S SECRET LIFE

553

STRESZCZENIE Hiroaki KUROMIYA, Sekretne życie atamana Siemionowa Ataman Grigorij Michajłowicz Siemionow (1890–1946) był znanym zabajkalskim przywódcą Kozaków. Zgodnie z oficjalną wersją jego historii, nie chcąc zaakceptować zwycięstwa Rewolucji Październikowej, wyemigrował do Chin, gdzie zaczął współpracować z rządem japońskim. Ataman Siemionow był powszechnie postrzegany jako czołowy przedstawiciel liczonej w dziesiątkach tysięcy rosyjskiej emigracji oraz Białego Ruchu (aktywistów antysowieckich) na Dalekim Wschodzie. Wraz z końcem II wojny światowej, gdy Moskwa wypowiedziała wojnę Japonii, Siemionow został pojmany przez wkraczające do Mandżurii siły sowieckie, a następnie zabrany do Związku Radzieckiego, gdzie został postawiony przed sądem i powieszony. Najnowsze dowody wskazują jednak, że już w 1924 r. Siemionow porozumiał się z sowieckim rządem i począwszy od połowy lat 30. współpracował z Moskową. Z dużym prawdopodobieństwem można powiedzieć, że Siemionow był nie, jak opisuje to większość literatury, emigracyjnym przywódcą ruchów anty-sowieckich, lecz sowieckim agentem. Dowody na powyższą tezę można znaleźć w licznych dokumentach przechowywanych w Archiwum Dmitrija A. Wołkogonowa w Bibliotece Kongresu Stanów Zjednoczonych w Waszyngtonie. Wołkogonow, wysokiej rangi wojskowy, miał możliwość korzystania z wcześniej niedostępnych archiwów (w tym NKWD). Szczęśliwie dla historyków, dokumenty które zebrał przed swoją śmiercią w 1995 r. trafiły do Biblioteki Kongresu, gdzie każdy zainteresowany może je przeglądać. Pierwszym z dokumentów sporządzonych ręką Siemionowa, jest datowany na 21 listopada 1924 r. list do ówczesnego ambasadora ZSRR Lwa M. Karachana (1889–1937). Siemionow wyrażał w nim akceptację dla radzieckiego rządu zaraz po tym, jak Chiny i ZSRR nawiązały relacje dyplomatyczne: „Zdecydowałem się poświęcić moje siły, by służyć Ojczyźnie [Rosji radzieckiej] i pracować dla pomyślności jej narodowej chwały pod przewodnictwem obecnego [radzieckiego] rządu”. W datowanym na 1935 r. drugim dokumencie pochodzącym z Archiwum Wołkogonowa, Siemionow otwarcie deklaruje, że „zaakceptował słuszność polityki rządu radzieckiego na Dalekim Wschodzie” oraz, że będzie „w pełni i bezwarunkowo współpracował z ZSRR”. Trzeci dokument, również datowany na 1935 r., zaadresowany jest do Georgija Klerzhe (1883–1838), który nadzorował Semionowa w Chinach, a podczas wojny domowej współpracował z Siemionowem oraz admirałem Aleksandrem Kołczakiem. W liście tym Siemionow zwraca się do Klerzhe’go z prośbą, by ten „przyjął zapewnienia o absolutnym szacunku i lojalności”. W kolejnym dokumencie Siemionow doprasza się o „jak najpełniejsze i jak najlepsze zorganizowanie kontaktu”. Ostatni z dokumentów, datowany na 4 kwietnia 1936 r., zawiera wymianę zdań pomiędzy szefem NKWD – Gienrichem Jagodą (1891–1938) – a Józefem Stalinem. Z nieznanych powodów Moskwa nie była zadowolona z pracy Siemionowa i wyrażała podejrzenia, że pod przykrywką współpracy z nimi, w rzeczywistości pracuje dla Japończyków. W memorandum do Stalina, Jagoda załączył podpisane przez Siemionowa dokumenty oraz zaproponował, by zdyskredytować go w oczach środowisk emigracyjnych poprzez celowe ujawnienie jego współpracy z Moskwą: „Biorąc pod uwagę, że ataman Siemionow stoi obecnie na czele najbardziej aktywnej emigracyjnej grupy kozaków w Mandżurii, której Japończycy powierzyli dowodzenie 10 000 żołnierzy Białego Ruchu w Mongolii Wewnętrznej oraz że poprzez formowanie swoich sił Siemionow przyciąga kozackich emigrantów żyjących na zachód [od Mandżukuo], sądzę że koniecznością staje się opublikowanie tych dokumentów w prasie emigranckiej i zagranicznej, w celu zdyskredytowania Siemionowa”. Stalin jednakże nie przystał na propozycję Jagody i stwierdził: „Według mnie, nie należy zajmować się tym gównem [По-моему, не стоит возиться с этим говном]”. Najwyraźniej Stalin uważał, że może ono w pewnym momencie okazać się politycznie przydatne i rzeczywiście, dowody wskazują, że Siemionow oddał Moskwie niezrównane przysługi. Jednakże, bez względu na swoje zasługi, Siemionow został pojmany w 1945 r. w Chinach, a w 1946 r. osądzony i stracony w Moskwie. ZSRR zdecydował się na ten krok by ukryć sekretną działalność Siemionowa. On sam, jak się zdaje, nie wykonał żadnego ruchu by uciec. Jego proces był szeroko relacjonowany zarówno przez prasę radziecką, jak i zagraniczną. Siemionow, spodziewając się najwyraźniej łagodniejszego traktowania, jeśli przyzna się do zarzucanych mu win, poszedł drogą często wytyczaną przed wieloma innymi skazanymi na śmierć za czasów Stalina

554

HIROAKI KUROMIYA

i ukazał siebie jako jedną z głównych postaci spośród przywódców ruchu antysowieckiego oraz szpiegów japońskich. Prasa, zarówno radziecka jak i zagraniczna, nie kwestionując oskarżeń, przyjęła je jako uzasadnione. Sam proces okazał się znakomitym przykładem stalinowskiej propagandy oraz dezinformacji w kraju i zagranicą. Tym samym, dzięki egzekucji, Stalinowi udało się na zawsze ukryć sekretne życie Siemionowa. Obecnie jednak, dzięki Archiwum Wołkogonowa, ów dawno pogrzebany sekret na nowo budzi się do życia. Szczegóły współpracy atamana z Moskwą są nadal nieznane i raczej takie pozostaną, chyba że archiwa NKWD udostępnią badaczom osobiste akta Siemionowa. Rzeczywistość wydaje się jednak od tego odległa, gdyż Moskwa ze wszelkich sił stara się ukryć sekretne życie atamana Siemionowa. Gdy w późnych latach 90. papiery Wołkogonowa zostały przekazane przez jego rodzinę Bibliotece Kongresu, wywołało to duży niepokój w FSB. W efekcie przydzielono starannie wybraną osobę („Wadim Sotskow”), która otrzymała dostęp specjalny do aktów Siemionowa. W powstałym w efekcie artykule Sotskowa, nic nie zostało napisane na temat współpracy Siemionowa z Moskwą, co wydaje się celową taktyką, mającą na celu odwrócić uwagę od wiarygodnych badaczy poszukujących prawdy historycznej. Siemionow pozostał rosyjskim patriotą, który wierzył, że przynależenie do tego kraju jest czymś, czego nie można komuś odebrać. Jak wielu innych antysowieckich emigrantów, Siemionow najprawdopodobniej został przekonany często stosowanym przez Moskwę argumentem, że: „służenie władzy radzieckiej nie oznacza służenie III Międzynarodówce [Kominternowi] lub jakiejś partii politycznej, lecz Rosji narodowej [„национальная Россия”]”. Japonii nie udało się odkryć, że Siemionow zmienił strony i zasadniczo ufano mu aż do końca. Mówiono o jego częściowo azjatyckim pochodzeniu, a jego wcześniejsza współpraca z Japonią czyniła go szczególnym protegowanym japońskiej Armii Kwantuńskiej stacjonującej w Mandżurii. Jeżeli Siemionow rzeczywiście był radzieckim agentem, oznacza to, że Moskwa posiadała pełną wiedzę na temat większości strategicznych przedsięwzięć cesarskiej Japonii. Wskazuje to również na to, że historia epoki stalinowskiej powinna w dużym stopniu zostać napisana od nowa.

SANTRAUKA Hiroaki KUROMIYA, Ataman Semenov slaptas gyvenimas Atamanas Grigorii Mikhailovich Semenov, 1890–1946, yra gerai žinomas Užbaikalės Kazokų lyderis. Remiantis oficialiais duomenimis jis atsisakė pripažinti 1917 m. Bolševikų revoliuciją ir emigravo į Kiniją, kur buvo įdarbintas Japonijos vyriausybės. Ataman Semenov buvo plačiai pripažintas kaip Rusijos emigracinės bendruomenės ir Baltųjų (antisovietiškai nusiteikusių) žmonių lyderis Tolimuosiuose Rytuose. Baigiantis Antrajam Pasauliniui karui, kuomet Maskva paskelbė karą Japonijai, Simenov buvo sugautas tarybinės armijos Mandžūrijoje, nugabentas į TSRS, nuteistas ir pakartas Maskvoje. Tačiau neseniai atrasti duomenys rodo, jog Semenov palaikė ryšius su Tarybų vyriausybe nuo 1924 m. ir pradėjo jai dirbti nuo trečio dešimtmečio vidurio. Atrodo, jog Semionov buvo sovietų agentas, o ne antisovietinės emigracijos lyderis, kaip teigia beveik visa istoriografija. Tokią prielaidą leidžia daryti keletas dokumentų saugomų Dimitrij A.Volkogonov archyve USA Kongreso bibliotekoje. Dabar jo slaptas gyvenimas buvo paviešintas remiantis Volkogonov archyvu. Jei Simenov iš tikrųjų buvo sovietų agentas, tai reiškė jog Maskva puikiai žinojo apie visus svarbius Japonijos imperijos strateginius ėjimus. Tai reiškia, jog daug istorijos, susijusios su Stalino era turi būti perrašyta.

РЭЗЮМЭ Хіроакі КУРОМІЯ, Сакрэтнае жыцьцё атамана Сямёнава Атаман Грыгоры Міхайлавіч Сямёнаў, 1890–1946, добра вядомы як правадыр байкальскіх казакоў. Згодна афіцыйнай гісторыі, ён адмовіўся прыняць перамогу бальшавіцкай рэвалюцыі

ATAMAN SEMENOV’S SECRET LIFE

555

кастрычніка 1917 году і эміграваў у Кітай, дзе быў працаўладкаваны японскім ўрадам. Атамана Сямёнава лічылі кіраўніком расейскай эміграцыйнай супольнасьці і Белага (антысавецкага) руху на Далёкім Усходзе. Пад канец II Сусьветнай вайны, калі Масква абвясьціла Японіі вайну, Сямёнава захапілі савецкія войскі, якія пачалі наступленьне ў Маньчжурыі, пасьля чаго ён быў перавезены ў Савецкі Саюз, асуджаны і павешаны ў Маскве. Аднак найноўшыя доказы сьведчаць, што Сямёнаў паразумеўся з савецкім урадам ужо ў 1924 годзе і пачаў працаваць на Маскву з сярэдзіны 30-х гадоў XX ст. Можа быць Сямёнаў зьяўляўся савецкім агентам, а не правадыром антысавецкай эміграцыі, як сьцьвярджае амаль уся літаратура. Гэтыя дадзеныя знаходзяцца ў некалькіх дакумэнтах, што захоўваюцца ў Архіве Дзьмітрыя Валкагонава Бібліятэкі Кангрэсу ЗША. Цяпер, дзякуючы архіву Валкагонава, на яго сакрэтнае жыцьцё было пралітае сьвятло. Калі Сямёнаў сапраўды быў савецкім агентам – гэта азначала, што Масква была добра інфармавана аб кожным руху імпэрскай Японіі. І гэта таксама значыць, што гісторыяграфія сталінскіх часоў патрабуе дэтальнай перапрацоўкі.

РЕЗЮМЕ Хіроакі КУРОМІЯ, Таємне життя отамана Семенова Отаман Григорій Михайлович Семенов, 1890–1946 рр., є добре відомим лідером Байкальських козаків. Згідно з офіційною версією, він відмовився прийняти успіх більшовицької революції в жовтні 1917 року і емігрував до Китаю, де він співпрацював з японським урядом. Отаман Семенов був широко відомий як голова російської еміграції і Білого руху (антирадянського) на Далекому Сході. До кінця Другої світової війни, коли Москва оголосила війну Японії, Семенов був спійманий під час вторгнення радянських військ у Маньчжурії, його доставили в Радянський Союз, судили і повісили в Москві Останні дані, проте, показують, що Семенов прийшов до угоди з радянським урядом ще в 1924 році і що він почав працювати на Москву з середини 1930-х років. Семенов, здавалося б, був радянським агентом, а не антирадянським лідером емігрантів, оскільки майже вся історична література це підтверджує. Ці свідчення можна знайти в декількох документах, що знаходяться в Архіві Дмитра А. Волкогонова в Бібліотеці Конгресу США. Тепер, однак, його таємне життя було розкрите завдяки архіву Волкогонова. Якщо Семенов був дійсно радянським агентом, це означає, що Москва була повністю проінформована майже про всі важливі стратегічні кроки імператорської Японії. Це також означає, що слід багато праць переписати з історії «вуха Сталіна».

РЕЗЮМЕ Хироаки КУРОМИЯ, Тайная жизнь атамана Семенова Атаман Григорий Михайлович Семенов, 1890–1946, является хорошо известным лидером Байкальских казаков. По официальной версии, он отказался принять успех большевистской революции в октябре 1917 года и эмигрировал в Китай, где он работал на японское правительство. Атаман Семенов был широко известен как главарь русской эмиграции и Белого движения (антисоветского) на Дальнем Востоке. К концу Второй мировой войны, когда Москва объявила войну Японии, Семенов был пойман во время вторжения советских войск в Маньчжурию, его доставили в Советский Союз, судили и повесили в Москве. Последние данные, однако, показывает, что Семенов пришел к соглашению с советским правительством еще в 1924 году и что он начал работать на Москву с середины 1930-х годов. Семенов, казалось бы, был советским агентом, а не антисоветским лидером эмигрантом, так как почти вся историческая литература утверждает. Это свидетельство можно найти в нескольких документах в Архиве Дмитрия А. Волкогонова в Библиотеки Конгресса США.

556

HIROAKI KUROMIYA

Теперь, однако, его тайная жизнь была развинчена благодаря архиву Волкогонова. Если Семенов был действительно советским агентом, это означает, что в Москве знали почти все о важных стратегических шагах императорской Японии. Это также означает, что надо будет много переписать в связи с историей «уха Сталина».

Egidijus Aleksandravičius Kowno

NIEUDANA UCIECZKA CZY UŚMIECH LOSU?

Józef Markuza, Biruta Markuza, Skąd Litwini wracali, Iskry, Warszawa 2013, ss. 370.

ODCZAS GDY W EUROPIE WSCHODNIEJ słychać szczęk rosyjskiej broni, pamięć zwraca się do przeszłości. Narody, które znalazły się na skrwawionych ziemiach (metafora Timothy Snydera), między Hitlerem i Stalinem, doznały ludobójstwa, represji, deportacji i poniżeń. Została znacjonalizowana nie tylko własność, ale też człowiek – pozbawiono go prawa do własnej opinii, tożsamości, opowieści i miejsca zamieszkania. Autochtoni, przez stulecia zamieszkujący ojczyste tereny, zostali zmuszeni przez władze wojenne i powojenne do „repatriacji”. Ręka Stalina bez jakichkolwiek skrupułów wykreśliła w Europie Wschodniej powojenne granice, a drut kolczasty Gułagu otoczył nie tylko miejsca uwięzienia i pracy przymusowej, ale też całe sowieckie imperium, w którym każdy człowiek został uwięziony na swój sposób. Jedni fizycznie, a inni umysłowo i duchowo. Dziesiątki tysięcy Estończyków, Łotyszy i Litwinów wybrały los uchodźców wojennych. Udali się na Zachód wraz z wycofującym się wojskiem niemieckim. Prawdopodobnie około 65 tysięcy Litwinów, gnanych wspomnieniami o terrorze i deportacjach z lat 1940–1941, na różne sposoby uciekło przed nadciągającym wojskiem sowieckim. To była wielka ucieczka jak najdalej od przerażenia, jednak w nieznaną przyszłość. W opinii litewskiego historyka Mykolasa Biržiški, który też doznał takiego losu, wielka ucieczka miała przekształcić się w to, co w polskiej pamięci narodowej zyskało nazwę Wielkiej Emigracji. Innymi słowy, miała stać się emigracją żołnierzy i poetów. Zasługi tego powojennego pokolenia uchodźców dla Litwy są nie mniejsze niż generacji Adama Mickiewicza i powstańców 1830 r. dla Polski. Książki historyczne oraz pamięć zbiorowa są coraz dokładniejszym przekazem ich dokonań.

558

EGIDIJUS ALEKSANDRAVIČIUS

Latem i jesienią 1944 r. w krajach bałtyckich jednych okupantów zastępowali inni. Nazistów – Sowieci, reżim niemiecki – porządek albo raczej chaos rosyjski. Mieszkańcy krajów bałtyckich desperacko wybierali między samobójczą walką o wolność, pogodzeniem się z nowym okupacyjnym reżimem i ucieczką na Zachód, z ciągle jeszcze żywą wiarą, że świat powojenny nie pogodzi się z niesprawiedliwością i zapędami imperialistycznymi Sowietów. Mieli nadzieję, że po ustaniu zawieruchy wojennej w jakiś sposób ukształtują się rozchwiane przez agresorów granice państwowe, że ich kraje nie zostaną pozbawione wolności, oraz że można będzie spokojnie wrócić do domu i rozpocząć wszystko od nowa. Większość z tych, którzy wierzyli w wolność i nie wątpili w zagrożenie sowieckie dla ludzkości, nadzieje te powoli traciła w obozach dla DP (displaced persons) w latach 1945–1950. To wtedy uchodźcy wojenni stawali się emigrantami politycznymi w dalekich krajach, przeważnie w Ameryce Północnej. O przeżyciach, dramatach i ofiarnej działalności społecznej DP napisano dziesiątki książek i artykułów, powstało kilka udanych filmów dokumentalnych oraz ekspozycji muzealnych, chociaż pewnie dużą przesadą byłoby twierdzić, że ten fragment przeszłości jest zasadniczą cechą tożsamości Bałtów. W dzisiejszych podręcznikach do historii nie ma potwierdzenia dla powyższego stwierdzenia. Niezależnie od masowych form kultywowanej pamięci wśród historyków nie wywiązały się większe spory dotyczące oceny okresu wielkiej ucieczki i DP. Znacznie mniej wiadomo o losie tych uchodźców, których pod koniec wojny, od jesieni 1944 do wiosny 1945 r., dogoniło wojsko sowieckie i odcięło od potoku uchodźców, udających się na Zachód. Przez zniszczone ziemie Niemiec i Polski byli gnani z powrotem, ale już nie do wolnej ojczyzny, a do Związku Radzieckiego. Los wielu zakończył się na zesłaniu na Syberię, inni w swojej ojczyźnie cierpieli prześladowania sowieckich służb bezpieczeństwa, byli terroryzowani i podejrzewani o zachowania antypaństwowe. Temu ważnemu epizodowi historii uchodźców poświęcono zaledwie kilka artykułów. Może nieco więcej wspomina się, bada i opisuje przypadek ucieczki i przymusowego powrotu do okupowanej przez Sowietów Litwy Pruskiej (tj. obywateli Niemiec). Około 10 tysięcy uchodźców wojennych armia sowiecka odcięła od pozostałych, zamiast dotrzeć do wymarzonego Zachodu musieli zawrócić konie i wozy albo też w rosyjskich wagonach bydlęcych udać się w głąb Rosji za Ural. W historiografii podjęto dotychczas nieliczne próby opisu i pewnego uogólnienia ich dramatu. Całkowicie pominięto jednak fakt, że przypuszczalnie kilkaset litewskich rodzin potrafiło znaturalizować się na zachodnich, nowo przyłączonych do Polski terenach. Los tych Litwinów, którzy zostali w Polsce, jest tematem zupełnie nowym. Pozwala on nie tylko wypełnić lukę w historii ucieczki przed Sowietami, ale też uzupełnić historię stosunków polsko-litewskich. Polacy,

NIEUDANA UCIECZKA CZY UŚMIECH LOSU?

559

uciekający w 1939 r. na Litwę, opisali swoje przeżycia, pojawiły się oparte o nie publikacje, z kolei litewscy uchodźcy 1944 r. do Polski nie doczekali się dotychczas opowieści o sobie. Dalsze badanie tej kwestii jest bardzo pożądane i intrygujące. Oto dlaczego należy traktować jako niezwykle ważne recenzowane silva rerum rodziny Markuzów. Po przeczytaniu bardzo elegancko wydanej książki wspomnieniowej pojawia się chęć podkreślenia, że losy uczestników wielkiej ucieczki Litwinów były jeszcze bardziej zróżnicowane i zawiłe niż dotychczas przypuszczaliśmy, niektóre zaś dotychczas pozostawały w całkowitym zapomnieniu. Świadectwem tego są zapiski Józefa Markuzy i jego córki Biruty Markuzy. Skąd Litwini wracali to barwna i dramatyczna historia Litwinów, którzy dojrzewali w wolnej Litwie, po czym w wyniku zawieruchy wojennej zostali rzuceni do Polski, cierpiącej od reżimu komunistycznego, jednak łagodniejszego, niż ten wprowadzony przez Sowietów w okupowanych krajach bałtyckich. Przeżycia bohaterów w nowej ojczyźnie są wymownym pretekstem dla historyków oraz innych strażników pamięci, by podjąć dalsze badania. Interesujący jest nie tylko sam los litewskich uchodźców podczas II wojny światowej, ale też sposób jego upamiętnienia. Książka ukazała się w języku polskim w Polsce. W litewskiej tradycji z kolei brak jakichkolwiek świadectw na ten temat. Z małymi wyjątkami na Litwie prawie nic nie wiemy o tych, którzy po wojnie osiedli w komunistycznej Polsce. Nieco lepiej zbadano historię litewskich Polaków, którzy starali się wyrwać spod okupacji sowieckiej w przestrzeń nieco większej wolności, stosując skomplikowane schematy „repatriacji”. Ponieważ bardzo wielu Litwinów mogło manipulować historią swojego pochodzenia i polskości, w dodatku tożsamość wielu z nich w rzeczywistości była podwójną tożsamością, wyjazd i osiedlenie się w sąsiednim kraju (byle dalej od Rosjan) stanowił nie jeden, a nawet więcej niż dziesiątki przypadków. W pamięci Litwinów, mieszkających w Polsce, ta karta przeszłości również jest bardzo zamglona, ponieważ ci, którzy znaleźli się na ziemiach odzyskanych nie włączyli się w działalność aktywnej wspólnoty polskich Litwinów. W pobliżu Sejn i Puńska przetrwały wspomnienia i opowieści najwyżej o oddziałach partyzanckich, które wspierały litewski ruch oporu i tych nielicznych osobach, które po wojnie z pobliskiego pogranicza potajemnie przeniosły się poza granice Związku Radzieckiego, unikając deportacji z powrotem do kraju i ukrywając swoje pochodzenie. Wspomniane przypadki dotyczą tej garstki Litwinów w Polsce, którzy po pobycie w obozie koncentracyjnym w Stutthofie wybrali Gdańsk, nie zaś Mariampol. Liūtas Mockūnas w swojej doskonałej, przepełnionej dramatyzmem książce Pavargęs herojus („Zmęczony bohater”),opisuje tajne sposoby przerzutu członków litewskiego podziemia antysowieckiego ze Związku Radzieckiego na Zachód, które najczęściej prowadziły przez zieloną granicę w Kopciowie

560

EGIDIJUS ALEKSANDRAVIČIUS

(Kapčiamiestis) czy też z Puńska do Gdańska, a stamtąd w razie powodzenia do Szwecji i dalej1. Wspomniana książka do dziś pozostaje swoistym wyjątkiem. Te znane pojedyncze przypadki uchodźców są niewątpliwie tak różne i tajemnicze, że litewska historiografia, w której brakuje odpowiedniego gatunku biograficznego, do dziś nie potrafiła ukazać ich losów. Na przykład, historyk emigracyjny, w młodości zaś litewski pracownik służb bezpieczeństwa oraz prawdopodobny współpracownik nazistowskiego gestapo w latach 1941–1943, Jonas Dainauskas, jako Jan Dajnowski bodajże przez dziesięć powojennych lat mieszkał w komunistycznej Polsce, później udał się do Paryża, skąd dotarł do Chicago. Jednak o sposobach ukrywania się i przeżycia w Polsce niczego od niego nie dowiedzieliśmy się zarówno za życia, jak i po jego śmierci. Książka wspomnieniowa autorstwa Biruty Markuzy jest niezwykle subtelnym, czułym i wymownym dokumentem. Autorka – słynna malarka, pisarka i propagatorka kuchni litewskiej – uparcie zachęcała swojego ojca do spisania na starość wspomnień. Zostały one napisane po litewsku. Biruta niezwykle starannie przełożyła je na język polski i tak umiejętnie połączyła ze swoimi zapiskami, że powstała książka będąca doskonałym, może nawet wzorowym, dziełem fabularnej literatury wspomnieniowej. Opowieść Józefa i Biruty, świadectwo wrażliwych serc i osobistej przeszłości, została doprowadzona do 1990 r., na próg wolności. Akcja książki toczy się dwutorowo. Powściągliwe fragmenty dotyczące przeszłości ojca uzupełniają wspomnienia córki, która początkowo jeszcze oczyma dziecka patrzy na dramat świata. W taki sposób prowadzona jest sugestywna refleksja. Te same wydarzenia i okoliczności niejednokrotnie są ukazane oczyma obu narratorów, jednak obaj pozostają wiarygodnymi narratorami, a ich ocena lub jedynie opis zdarzeń nie są ze sobą sprzeczne. Nawet gdyby cała historia Markuzów była jedynie fikcją literacką, byłaby to doskonała literatura, oprawiona w czułą formę artystyczną. Pomysł autorki (-ów), widoczny w opisie prawdziwych wydarzeń, jak również poszanowanie dla dokładności dokumentalnej, bardzo dobrze współistnieją w książce, a do opisu najstraszniejszych zdarzeń wynajdywane są najlepsze środki wyrazu. Przy opisie działań wojennych, scen mordów czy masowych gwałtów kobiet, które mogą przerażać czytelników o bardziej wrażliwej psychice, narratorzy (w tym przypadku ojciec) dobierają słowa i zdania dalekie od horrorów hollywoodzkich czy dziennikarskich: [...] Po fatalnie przespanej nocy wcześnie rano ruszyliśmy w kierunku Kłajpedy. Blisko wsi Giruliai, gdzie las przechodził w mały zagajnik sosnowy, rozległo się wycie pikującego samolotu. Za nim nadlatywały inne, ostrzeliwując drogę i sznur wozów z karabinów Zob. więcej: L. M o c k ū n a s, Pavargęs herojus. Jonas Deksnys trijų žvalgybų tarnyboje, Vilnius 1997.

NIEUDANA UCIECZKA CZY UŚMIECH LOSU?

561

maszynowych. Skoczyliśmy z wozu pod sosenki i tuż przed naszymi głowami padła seria pocisków znaczona małymi wytryskami wzbijającego się w powietrze piasku2. [...]

We wspomnieniach ojca nie ma przesadnych emocji, a groza wojny jest przepuszczana przez filtr dystansu czasowego i spokojnej mądrości. Nawet w takich scenach brutalności żołnierzy rosyjskich, które w pamięci cywili niemieckich oraz w historiografii pełne są bezgranicznego przerażenia i traumy, narracja jest zrównoważona, czytelnikowi pozostawiono możliwość samodzielnego wypełnienia obrazów emocjami. Na przykład uciekinier, który znalazł schronienie w domu Niemców pod Szczecinem, wspomina los pięknych córek gospodarzy. Po kilkutygodniowej, nieudanej w końcu, próbie ukrycia się przed zgwałceniem przez ogarniętych psychozą rosyjskich żołnierzy również te dziewczyny spotyka los, będący udziałem setek tysięcy Niemek zimą i wiosną 1945 r. To wydarzenie jest elementem wspomnień Józefa Markuzy, z nieznanych przyczyn nie wtóruje mu jednak córka: [...] Nasze wozy i konie stały w stajniach niemieckich gospodarzy. Rosjanie nie dociekali, kto jest ich właścicielem, gdy im były potrzebne, brali nasze konie, zostawiając swoje chabety. Z czasem wszystkie konie zniknęły, a my zostaliśmy spieszeni. Oddziały rosyjskiego wojska ciągle się zmieniały, jedni wyjeżdżali, inni przyjeżdżali, a wszyscy chcieli się wzbogacić. Rabowali, co się dało, a rzeczy bez wartości wyrzucali na ulicę. Zabijali świnie, zużywali na swoje potrzeby tylko część mięsa, resztę wyrzucali gdzie popadło. Wieś, wcześniej czysta i porządna, wkrótce stała się śmierdzącym śmietniskiem. Największe zainteresowanie rosyjskich żołdaków budziły młode kobiety, wieczorami słyszeliśmy krzyki i płacz gwałconych kobiet. Piękna Gizela i jej przyjaciółka Urszula nie wychodziły z domu, twarze malowały sadzą i zawijały się w chustki. Wieczorami szukały spokojnego miejsca na nocleg. Kilka razy i ja pomogłem. W wielkich sąsiekach ze zbożem wykopaliśmy głębokie doły, gdzie można było się ukryć. Jednak bezpieczeństwo kobiet nie trwało długo, żołdacy wytropili, gdzie panny mieszkają, i pewnego wieczoru, gdy przyszedłem zaprowadzić je na nocleg, zobaczyłem dom burmistrza obstawiony żołnierzami, którzy nikogo nie wpuszczali do środka. Po paru godzinach, kiedy już dom nie był strzeżony, wszedłem do pokoju jadalnego, gdzie obie dziewczyny szlochały. Matka próbowała je uspokajać, burmistrz siedział kompletnie załamany. Ledwie wybąkał, że miałem rację do Ruskich. A on ponosi teraz karę, bo mi nie wierzył. Z jego urywanych słów dowiedziałem się, co się stało: żołdacy spędzili całą rodzinę do jadalni, postawili w niej uzbrojonego żołnierza i kazali się nie ruszać. Dziewczyny wzięli do następnego pokoju, sypialni, i tam po kolei je gwałcili. Co musiał przeżywać ich ojciec, nie podejmuje się opisać3. [...]

J. M a r k u z a, B. M a r k u z a, op. cit., s. 148. Ibidem, s. 172.

2 3

562

EGIDIJUS ALEKSANDRAVIČIUS

Autor bardzo delikatnie unika opisu tych wydarzeń, których nie widział na własne oczy. Oddziela to, co sam widział, od tego, co mu opowiedzieli spotkani świadkowie, oraz tego, co należy uznać za bardziej odległe źródła – rozmów i pogłosek. Wszystko to sprawia, że opowieść staje się cenna dla historyków, ale też sugestywna dla czytelników. Ważne świadectwo w książce dotyczy tego, jak Markuzom oraz kilku dziesiątkom innych litewskich uchodźców udało się uniknąć, mimo starań Rosjan, ich powrotu na Wschód, dotyczy też stosunku do nich nowej polskiej administracji, gdy desperacko poszukiwali sposobów adaptacji. Oczywiste jest, że wnioskując o zezwolenie na zamieszkanie w Polsce najlepiej było odwołać się w jakikolwiek sposób do polskiego pochodzenia. W tym przypadku, wydaje się, wystarczyła osobista deklaracja. Mieszanka litewskości i polskości w przypadku każdej osoby mogła (i pewnie dalej może) być odkrywana na nowo w obu krajach. Jednocześnie ten epizod pozwala podnieść temat niebadany szerzej przez historyków, dotyczący systemowego poglądu polskiej administracji komunistycznej i samego społeczeństwa na uciekinierów oraz Litwinów starających się znaleźć po II wojnie światowej schronienie na polskiej ziemi. Powojenne wędrówki narodów, ruchome granice państw, zmuszające autochtonów do wyjazdu w nieznane, nie było niczym innym niż największą czystką etniczną w całym XX w. Ukraińcy byli deportowani zarówno przez Sowietów, jak i wykonawców Akcji „Wisła” w nowej Polsce. Deportacje Niemców z ziem odzyskanych do dziś są wspominane z przerażeniem. Polacy byli deportowani z Litwy okupowanej przez Sowietów. Celem Rosjan jak zawsze było wykorzystanie nacjonalistycznych litewskich przesądów na temat litewskich Polaków. Jednak Litwini nie rządzili swoim krajem, a byli jedynie mniej lub bardziej świadomymi kolaborantami. Może podobnie jak starzejący się Stanisław Grabski w rękach strategów Stalina. Książka Skąd Litwini wracali w bardzo wrażliwej formie opowiada o tym, co dotknęło miliony osób. Jednak historie związane z wielką ucieczką czy na wpół udanym ratunkiem zawsze były osobiste. Dlatego świadectwo jednej rodziny dotyczy milionów losów. Czy wrażliwa i uczciwa opowieść może leczyć i zabliźniać rany pamięci? Czytając księgę życia Józefa Markuzy i Biruty Markuzy pojawia się chęć, by uwierzyć w to bez zastrzeżeń. Książka jest pozbawiona nienawiści, chęci rewanżu czy gniewu. Jest zaś przepełniona empatią w stosunku do wszystkich, nawet tych, którzy zgodnie z tradycją literacką powinni zostać nazwani negatywnymi bohaterami. Jest to najlepszy sposób, by zrozumieć, wybaczyć, zacząć budować porozumienie od nowa, z wiarą, że wszystkie opisane przerażające wydarzenia nie dotkną ponownie ani Litwinów, ani Polaków, ani Niemców, ani też Rosjan.

PRZEGLĄD WSCHODNI

NIEUDANA UCIECZKA CZY UŚMIECH LOSU?

563

SANTRAUKA Egidijus ALEKSANDRAVIČIUS, Nepavykęs pabėgimas ar likimo ironija? Józef Markuza, Biruta Markuza. Iš kur lietuviai grįžo, Varšuva 2013 knygos recenzija. Kaip įvardijo Aleksandravičius, tai yra spalvingos ir dramatiškos lietuvių istorijos aprašymas. Jie išaugo laisvoje Lietuvoje, Antrojo pasaulinio karo vėtrų buvo nublokšti į Lenkiją, kuri kentėjo nuo komunistinio rėžimo. Nežiūrint to, padėtis Lenkijoje buvo palankesnė negu sovietų okupuotose Baltijos šalyse. Herojų išgyvenimai naujoje Tėvynėje yra aiškus signalas istorikas ir kitiems atmintiems saugotojams pradėti tolimesnius tyrimus. Įdomus yra ne tik Antro pasaulinio karo pabėgėlių likimas, bet ir jo įamžinimas. Knyga buvo išleista lenkų kalba Lenkijoje. Lietuvoje, kaip visada, nėra atlikta panašių tyrimų. Knygoje veiksmas rutuliojamas dvejais būdais. Tie patys įvykiai ir aplinkybės dažnai yra parodomas dviejų pasakotojų akimis, kurie abu yra patikimi pasakotojai, o jų vertinimas ar įvykių aprašymas vienas kitam neprieštarauja. Net jei visa Markuzių istorija tebūtų literatūrinis meno kūrinys, tai būtų puiki literatūra, perteikta jautria menine forma.

РЭЗЮМЭ Эгідыюс АЛЕКСАНДРАВІЧУС, Няўдалыя ўцёкі альбо ўсьмешка лёсу? Рэцэнзія на кнігу: Юзэф Маркуза, Бірута Маркуза. Адкуль вярталіся літоўцы, Варшава 2013. Як піша Александравічус, у кніжцы апісваецца яскравая і драматычная гісторыя літоўцаў, якія расьлі ў вольнай Літве, пасьля чаго, у выніку ліхалецьцяў ІІ Сусьветнай вайны, былі кінутыя да Польшчы, якая цярпела ад камуністычнага рэжыму, але пры гэтым мякчэйшага, чым той, які разгарнулі саветы ў акупаваных балтыйскіх краінах. Жыцьцёвы досьвед герояў на новай радзіме зьяўляецца цудоўнай падставай для гісторыкаў, а таксама іншых захавальнікаў памяці, распачаць далейшыя дасьледаваньні. Цікавым ёсьць ня толькі сам лёс літоўскіх уцекачоў падчас ІІ Сусьветнай вайны, але і спосаб яго захаваньня ў памяці. Кніга выйшла на польскай мове, у Польшчы. У сваю чаргу, у літоўскай традыцыі адсутнічаюць якія-небудзь сьведчаньні па гэтай тэме. Сюжэт кніжкі разьвіваецца двума шляхамі. Тыя ж самыя падзеі і акалічнасьці неаднаразова падаюцца вачыма абодвух апавядальнікаў, аднак абодва яны застаюцца расказчыкамі надзейнымі, а іх ацэнка альбо толькі апісаньне падзеяў – не супярэчаць адно адному. Нават калі б уся гісторыя Маркузаў была толькі літаратурнай фікцыяй, гэта была б дасканалая літаратура, аформленая ў тонкую мастацкую форму.

РЕЗЮМЕ Егідіюс АЛЕКСАНДРАВІЧЮС, Невдала втеча чи усмішка долі? Рецензія на книгу Юзефа Маркуза, Бірута Маркуза. Звідки повертались литовці, Варшава 2013. Як повідомляє Александравічюс, описана тут барвиста і драматична історія литовців, які росли у вільній Литві, і в результаті потрясінь Другої світової війни були кинуті у Польщу, котра потерпала від комуністичного режиму, але м’якшого, ніж той, котрий був введений у країнах Балтії. Виживання персонажів на новій батьківщині - це красномовний привід для істориків та інших опікунів пам’яті, щоб вести дальші дослідження. Цікавою є не тільки доля литовських біженців під час Другої світової війни, а й те, як її увіковічнюють. Книга була видана польською мовою в Польщі. У свою чергу, у литовській традиції відсутні будь-яких свідчень з цього питання. Події книги розвивається у двох напрямках. Одні і ті самі події та обставини часто показують очима двох оповідачів, однак обидва залишаються вірогідними нараторами, і їх оцінка або опис подій не суперечать один одному. Навіть якщо вся історія Маркузів була просто художнім вимислом, це була б досконала література, оформлена в чутливу художній формі.

564

EGIDIJUS ALEKSANDRAVIČIUS

РЕЗЮМЕ Эгидиюс АЛЕКСАНДРАВИЧЮС, Неудачная утечка или улыбка судьбы? Рецензия на книгу: Юзеф Маркуза, Бирута Маркуза. Откуда возвращались литовцы, Варшава 2013 г. Как сообщает Александравичюс, здесь описана красочная и драматическая история литовцев, выросших в свободной Литве, а в результате потрясений Второй мировой войны были брошены в Польшу, страдающую от коммунистического режима, но мягчего, чем тот, который был введен Совецким Союзом в странах Балтии. Выживание на новой родине героев это красноречивый повод для историков и других хранителей памяти, чтобы проводить дальнейшие исследования. Интересна не только судьба литовских беженцев во время Второй мировой войны, но и то, как о поддерживают память о ней. Книга была издана на польском языке в Польше. В свою очередь, в литовской традиции отсутствуют какие-либо свидетельства по этому вопросу. Действие книги происходит в двух направлениях. Те же события и обстоятельства, которые часто показаны глазами двух рассказчиков, но они оба остаются надежными рассказчиками, и их оценки или описание событий не противоречат друг другу. Даже если вся история Маркузов была просто художественным вымыслом, это была бы прекрасная литература, оформлена в чувствительной художественной форме.

SUMMARY Egidijus ALEKSANDRAVIČIUS, Aborted or Lucky Escape? A critical review of Józef Markuza and Biruta Markuza’s book, „Skąd Litwini Wracali” (“Where Lithuanians Returned From”). The author relates, the colourful and dramatic history of the Lithuanians who grew up in free Lithuania and later, as a result of World War II, ended up in Poland suffering under the Communist regime – albeit a “lighter” regime than that which was instituted in the Baltic occupied countries. The experiences of the main characters in their new homeland are a telling reason for historians and other guardians of historical memory to take up further research on the subject. Not only is the study of the fate of Lithuanian refugees during World War II interesting, but it is also a form of remembering them. The book is written in Polish and published in Poland. Surprisingly, Lithuanian historical tradition is devoid of any mention of the subject. Events in the book progress in a parallel manner, where the same events and circumstances are often shown through the eyes of both narrators. Nonetheless, both narrators remain faithful narrators and their critical evaluations, and even their descriptions of events, do not conflict with each other. Even if the Markuzas’ whole story was simply a work of literary fiction, it would be a fine work of literature framed in a sensitive artistic style.

Наталья Лебедева Москва

КАТЫНСКИЙ ВОПРОС НА НЮРНБЕРГСКОМ ПРОЦЕССЕ

ХОДЕ СЕНТЯБРЬСКОЙ КАМПАНИИ 1939 г. Красная Армия захватила в плен почти четверть миллиона бойцов и командиров Войска Польского. Но будучи не в состоянии обеспечить их даже самым необходимым, сталинское руководство в октябре 1939 г. распустило по домам рядовых и унтер-офицеров. В лагерях НКВД остались 40 тысяч военнопленных, включая около 8500 польских офицеров в Козельском и Старобельском лагерях и 6500 полицейских, тюремных работников, пограничников – в Осташковском1. В последней декаде февраля – первых числах марта Сталиным и Берией было подготовлено сов. секретное решение Политбюро ЦК ВКП(б) о расстреле польских офицеров, полицейских, узников тюрем и депортации их семей в Северный Казахстан, утвержденное 5 марта2. В соответствии с ним в апреле – мае 1940 г. были расстреляны 21 857 польских офицеров, полицейских, узников тюрем западных областей УСССР и БССР. По решению этой же инстанции от 2 марта были депортированы в Северный Казахстан

См. статью: Н.С. Л е б е д е в а, Катынское преступление: подготовка, осуществление, сокрытие // Посев. № 4 (1591) апрель 2010 г. С. 7–15. 2 См. подробнее: Н.С. Л е б е д е в а, Катынь: преступление против человечества. М., 1994; Н.С. Л е б е д е в а, А. П ш е в о з ь н и к, Катынское преступление // Белые пятна – черные пятна. Сложные вопросы в российско-польских отношениях. М., 2010. С. 280–304, 304–337; A. P r z e w o ź n i k, J. A d a m s k a, Katyń. Zbrodnia Prawda Pamięć, Warszawa 2010; W. M a t e r s k i, Mord Katyński. Siedemdziesiąt lat drogi do prawdy, Warszawa 2010. 1

566

НАТАЛЬЯ ЛЕБЕДЕВА

66 000 членов их семей3. Эти военные преступления и преступления против человечности скрывались с особой тщательностью. 13 апреля 1943 г. берлинское радио информировало мир о захоронении в Катынском лесу 10 тысяч польских офицеров, расстрелянных НКВД весной 1940 г. (в действительности там покоились тела 4400 польских военнопленных). В ответ 15 апреля Совинформбюро обвинило в расстреле поляков гитлеровцев. Правда была нежелательна не только сталинскому руководству, но и лидерам союзных с СССР стран4. Воспользовавшись обращением правительства В. Сикорского в Международный Комитет Красного Креста с просьбой расследовать гибель своих офицеров в Катыни, сталинское руководство приостановило с ним дипломатические отношения5. В связи с приближением советских войск к Катынскому лесу близ Смоленска 22 сентября 1943 г. начальник Управления пропаганды и агитации 3 Катынь. Пленники необъявленной войны. Документы и материалы. Отв. составители Н.С. Лебедева, В. Матерский. М., 1997. С. 375–376; Катынь. Март 1940 г.–сентябрь 2000 г. Расстрел. Судьбы живых. Эхо Катыни. Документы. Отв. составители Н.С. Лебедева, В. Матерский. (Далее: Катынь. 1940–2000. Документы). С. 41, 43–44, 96–99, 563–564. 4 Катынь. 1940–2000. Документы. С. 421–423, 447–449, 463–464. Приглушить катынскую проблематику стремились и лидеры союзных с СССР стран. Уинстон Черчилль написал Антони Идену: «Не стоит патологически кружить над могилами трехлетней давности под Смоленском». Франклин Рузвельт занял аналогичную позицию. Постоянный заместитель министра иностранных дел Великобритании А. Кадоган в связи с докладом британского посла при Польском правительства О’Маллея от 24 мая 1943 г. писал: «...На основе улик, которые у нас есть, трудно не обвинить русских. Это рождает, конечно, серьезные проблемы, но никто – так я думаю – не указал на то, что с чисто моральной точки зрения они не новы. Сколько тысяч своих граждан вырезал советский режим? Не думаю, чтобы кровь поляка больше взывала к возмездию небо, чем кровь русского. Однако по необходимости мы приняли русских в качестве союзников и обязались сотрудничать с ними во время войны и мира... Тревожит мысль, что, в конце концов, мы можем с согласия и при участии русских поставить перед судом и, возможно, уничтожить „военных преступников оси”, оправдывая одновременно это чудовищное преступление. Признаюсь, что для меня это будет необыкновенно трудно. Конечно, в настоящее время мы ничего не можем сделать по этому вопросу». (Ч. М а д а й ч и к, Катынская драма // Катынская драма. Козельск, Старобельск, Осташков: судьба интернированных польских военнослужащих. М., 1991. С. 89–90. 5 Катынь. 1940–2000. Документы. С. 449–461. Представитель Польского Красного Креста Фердинанд Гётель, посещавший Катынь в 1943 г., отмечал, что в то время эта тема лишь на короткий срок вызвала шок в польском обществе. «Ведь в тот самый момент, когда пресса и немецкие репродукторы патетически излагали подробности катынского преступления и клеймили русских, гестаповцы совершали чудовищное злодеяние: взяв в кольцо варшавское гетто, истребляли блокированных там евреев. Рядовой варшавянин, воочию наблюдая за тем, на что немцы способны, отнес и Катынь на их счет. Более прозорливые понимали: польских офицеров в Катыни уничтожили русские», – писал он. (Ф. Г ё т е л ь, Запад и Катынь) // Катынь. Свидетельства, воспоминания, публицистика. Перевод с польского. М., 2001. С. 157).

КАТЫНСКИЙ ВОПРОС НА НЮРНБЕРГСКОМ ПРОЦЕССЕ

567

ЦК ВКП(б) Георгий Александров обратился к начальнику Главного политического управления Красной Армии Александру Щербакову с письмом. Он предложил срочно создать комиссию в составе представителей от Чрезвычайной Государственной Комиссии по установлению и расследованию немецко-фашистских злодеяний (ЧГК) и следственных органов «для разоблачения немецкой провокации»6. На следующий день после освобождения Смоленска, 26 сентября, главный хирург Красной Армии Николай Бурденко был приглашен в ЧГК, где академик Илья Трайнин передал ему указание наркома иностранных дел Вячеслава Молотова выехать в Смоленскую область для участия в расследовании немецко-фашистских злодеяний. Трайнин посчитал, что это задание включает в себя и расследование катынского расстрела, о чем и информировал выдающегося нейрохирурга. На следующий день Бурденко писал Молотову: «...Я получил Ваше указание об обследовании Смоленской области и, в частности, Катынской трагедии...»7. В резолюции Молотова, адресованной Андрею Вышинскому, говорилось: Я о Катыни ничего не говорил т. Трайнину. Нужно обдумать, когда и как браться за это дело. Тов. Трайнин поторопился с дачей поручения т. Бурденко.

В результате главный хирург Красной Армии и сотрудники ЧГК выехали в Смоленск, но к катынскому делу до второй декады января 1944 г. их не допускали. Возглавил же «предварительное расследование» сам нарком госбезопасности Всеволод Меркулов, руководивший расстрельной операцией в отношении поляков в апреле–мае 1940 г. В Катынь сразу же выехала большая группа оперативных работников центрального аппарата НКВД. Совместно с сотрудниками УНКВД по Смоленской области они делали все, чтобы уничтожить доказательства вины НКВД, сфабриковать поддельные «документы» с более поздними датами и другие «доказательства» ответственности германских властей за расстрел поляков. Оперативники огородили место массовых захоронений, задержали многих работавших при немцах в Смоленске и ближайших к Катынскому лесу деревнях людей8. За сотрудничество с оккупантами они подпадали под действие Указа Президиума Верховного Совета СССР от 19 апреля 1943 г., который предусма Катынь. 1940–2000. Документы. С. 492. Российский государственный архив социально-политической истории (РГАСПИ). Ф 82. Оп. 2. Д. 512. Л. 10. 8 См. подробнее: Н.С. Л е б е д е в а, Комиссия Бурденко // Российско-польский исторический альманах. Вып. 2. Ставрополь–Волгоград, 2007. С. 114–149. 6 7

568

НАТАЛЬЯ ЛЕБЕДЕВА

тривал высшую меру наказания – смерть через повешение9. Естественно, на допросах недавние коллаборационисты незамедлительно давали согласие говорить все, что им велели люди Меркулова, лишь бы им простили их вину. Зачастую они просто подписывали уже заранее составленное заявление или протокол допроса10. В результате дачи заведомо ложных показаний уголовные дела против этих людей прекращались, а сами они оказывались на свободе. Так, из тюрьмы выпустили будущих ключевых так называемых «свидетелей» по катынскому делу – директора обсерватории, работавшего при немцах вице-бургомистром Смоленска, Бориса Базилевского и его друга профессора физики Смоленского медицинского института Иллариона Ефимова. Оба они более 3-х месяцев содержались под стражей в Смоленской тюрьме по обвинению в измене Родине (ст. 58-1, пункт «а» УК РСФСР). 5 января 1944 г. их освободили после того, как они дали органам требуемые ими показания и собственноручную подписку. В последней говорилось, что никогда, никому и ни при каких обстоятельствах он не будет разглашать ставшие известными ему в ходе допросов сведения, которые де составляют государственную тайну11. Показания Ефимова были призваны придать достоверность словам важнейшего лжесвидетеля, подготовленного оперативниками Меркулова, – профессора Базилевского. Последний выступал и перед членами Комиссии Бурденко, и на Нюрнбергском процессе. Он сообщил якобы со слов бургомистра Смоленска Бориса Меньшагина, что немецкий комендант фон Швец сообщил тому о директиве из Берлина ликвидировать польских военнопленных, а через какое-то время и о ее выполнении12. К 10 января 1944 г. была составлена обширная справка, подписанная Меркуловым и зам. наркома внутренних дел Сергеем Кругловым13. 13 января 1944 г. Политбюро ЦК ВКП(б) приняло решение РГАСПИ. Ф. 17. Оп. 3. Д. 1047. Л. 232–233. В ходе так называемого «предварительного следствия» с 5 октября 1943 г. по 10 января 1944 г. подчиненные Меркулова допросили 95 человек. Следователь Главной военной прокуратуры Анатолий Яблоков и ее эксперт Инесса Яжборовская писали в одной из своих статей: «В работе со свидетелями НКВД применялась жесткая, изощренная и избирательная практика запугивания и принуждения к даче ложных показаний, направленная на получение нужных показаний как от тех свидетелей, которые знали истинных виновников смерти поляков, так и от лиц, которые об этом ничего не слыхали» (Между прошлым и будущим. М., 1999. С. 264). 11 И.С. Я ж б о р о в с к а я, А.Ю. Я б л о к о в, В.С. П а р с а д а н о в а, Катынский синдром в советско-польских и российско-польских отношениях. М., 2001. С. 344. 12 Катынь. 1940–2000. Документы. С. 521–523. 13 Государственный архив Российской Федерации. (ГАРФ). Ф. 7021. Оп. 114. Д. 6. Л. 1–53. Дополнение к справке см.: Там же. Д. 7. Л. 1–9. Текст этой справки в основном опублико9

КАТЫНСКИЙ ВОПРОС НА НЮРНБЕРГСКОМ ПРОЦЕССЕ

569

О создании Специальной комиссии по установлению и расследованию обстоятельств расстрела немецко-фашистскими захватчиками в Катынском лесу (близ Смоленска) военнопленных польских офицеров.

Председателем ее был назначен Бурденко. В нее вошли известный писатель Алексей Толстой, митрополит Киевский и Галицкий, экзарх Украины Николай, нарком просвещения академик Владимир Потемкин, председатель Исполкома Комитета советских обществ Красного Креста и Красного Полумесяца Сергей Колесников, председатель Всеславянского комитета СССР Александр Гундоров и др. При этом Сталин лично вычеркнул имена Ванды Василевской и Болеслава Дробнера из проекта этого решения, предлагавшегося Молотовым14. Лишь 18 января члены Специальной комиссии прибыли в Смоленск, а уже 22 числа была проведена пресс-конференция для иностранных журналистов, в ходе которой утверждалось, что массовое уничтожение польских военнопленных в Катыни – дело рук немецко-фашистских захватчиков15. Спустя два дня, 24 января было подписано Сообщение Комиссии Бурденко. Сравнение его со справкой Меркулова–Круглова от 10 января свидетельствует о единообразии их структуры и выводов. Более того, в них совпадают даже ошибки в написании фамилий и инициалов свидетелей16. В целях популяризации Сообщения Специальной Комиссии была подготовлена брошюра Правда о Катыни, изданная в 1944 г. под вывеской Союза польских патриотов в СССР. Польское правительство в Лондоне в соответствии с директивами английских властей для печати постановило не реагировать на Сообщение советской комиссии17. ван в «Военно-историческом журнале» за 1990 г., № 11. С. 27–34. В то же время в ней была опущена заключительная часть и подписи Меркулова и Круглова, причем без отточия или какого-либо указания на то, что она опубликована не полностью. 14 РГАСПИ. Ф. 82. Оп. 2. Д. 510. Л. 10; Ф. 17. Оп. 163. Д. 1389. Л. 158–159. 15 См. подробнее: Н.С. Л е б е д е в а, Комиссия Бурденко // Российско-польский альманах. Вып. 2. Ставрополь–Волгоград, 2007. С. 114–150. 16 См.: N. L e b i e d i e w a, Komisja specjalna i jej przewodniczący Burdenko [w:] Zbrodnia katyńska między prawdą i kłamstwem, Warszawa 2008, s. 56–100; Катынь. 1940–2000. Документы. С. 429–437. 17 Ч. М а д а й ч и к, Катынская драма // Катынская драма. Козельск, Старобельск, Осташков: судьба интернированных польских военнослужащих. С. 69. Руководство США и Великобритании, в свою очередь, предпочло хранить молчание по поводу катынского злодеяния, хотя к ним и поступали сообщения от польского Комитета Красного Креста, от лондонского польского правительства, а также от английского посла при нем сэра Оуэна О’Маллея. См. подробнее: Katyn. A Crime Without Punishment. Ed. by A.Cienciala, N. Lebedeva, W. Materski. Yale University Press. New Haven & London, 2007. P. 232, 243, 333–334.

570

НАТАЛЬЯ ЛЕБЕДЕВА

Выводы Сообщения Комиссии Бурденко советское руководство попыталось подкрепить авторитетом Международного военного трибунала в Нюрнберге, а руководство «дружественной» Болгарии, занятой советскими войсками, – организацией процесса над болгарскими участниками катынского и винницкого дел. Процесс в Софии проводился в феврале 1945 г. на основании декрета о народном суде над виновниками вовлечения Болгарии в мировую войну против союзных народов и за злодеяния, связанные с нею. По делу был арестован и заключен в тюрьму доцент судебной медицины Софийского университета Марко Антонов Марков. Его подельниками стали представитель Болгарии в прогерманской комиссии Георгий Михайлов и несколько болгарских архимандритов, участвовавших в осмотре могил в Виннице в июле 1943 г.18 Марков являлся представителем Болгарии в созданной германскими властями Международной комиссии судмедэкспертов, выехавшей 28 апреля 1943 г. в Катынь и уже 30 апреля представившей свое заключение19. Будучи арестованным в конце 1944 г. просоветскими властями своей страны, он, дабы избежать сурового приговора, согласился дать «собственноручные показания», которые дважды дополнял. В них Марков представил катынское дело как «немецкую инсценировку», «разоблачал» методы подготовки протокола Международной комиссии, подчеркивал, что в своем акте осмотра единственного трупа он не счел нужным сделать вывод о времени смерти польского офицера. Эти мотивы были развиты и во время его выступления в суде в Софии, стенографическая запись которого насчитывает более 200 страниц. В результате дачи желательных властям показаний Марков был оправдан и выпущен из тюрьмы. Впоследствии этот человек был вынужден выступать с подобными же показаниями в качестве свидетеля обвинения в Нюрнберге, «разоблачая» методы давления немцев на членов комиссии и поверхностное расследование прогерманской комиссией катынского дела20. Попытка организовать в 1945 г. судебный процесс над поляками – участниками эксгумации в Катыни была предпринята Министерством юстиции и Прокуратурой Польской Республики. 15 августа министр юстиции ПНР ГАРФ. Ф. 7021. Оп. 114. Д. 15. Л. 9–25. Катынь. 1940–2000. Документы. С. 428; Ч. М а д а й ч и к, Указ. соч. С. 56–57. В эту Комиссию вошли специалисты в области судебной медицины из 12 стран, которые за исключением Швейцарии являлись сателлитами нацистского рейха. Протокол Комиссии, представленный руководителю службы здравоохранения рейха Леонарду Конти, 4 мая 1943 г. был опубликован на страницах «Фолькишер беобахтер». 20 ГАРФ. Ф. 7445. Оп. 2. Д. 15, 16. 18

КАТЫНСКИЙ ВОПРОС НА НЮРНБЕРГСКОМ ПРОЦЕССЕ

571

Хенрик Свентковский и прокурор по особым делам Ежи Савицкий встретились с заместителем наркома иностранных дел СССР Андреем Вышинским. Они сообщили ему о намерении привлечь к суду членов Польской комиссии Эмиля Скифского (заочно) и писателя Фердинанда Гётеля. Основной целью процесса, – отмечал в своем служебном дневнике Вышинский, – по мнению Свентковского и Савицкого, должно быть разоблачение провокационной роли немецкой пропаганды, которой в свое время поверило эмигрантское польское правительство, принявшее пропаганду Геббельса за доказательство мнимых преступлений советских властей21.

Перед процессом они планировали «подробно побеседовать с Советской комиссией, расследовавшей Катынское дело (проф. Прозоровский, Семеновский и др.)». Предлагалось также организовать поездку в Софию, Прагу и Финляндию для того, чтобы побеседовать с лицами, привлекавшимися к составлению «фальшивых документов о Катынской истории». Вышинский отметил «большое значение предполагаемого судебного процесса», рекомендовал своим польским гостям тщательно продумать его подготовку и выразил готовность оказать им содействие в организации поездок в Софию, Прагу и Хельсинки, а также консультировать их по всем возникающим вопросам. Он предложил Свентковскому и Савицкому письменно изложить план организации процесса и выделить те вопросы, по которым они хотели бы проконсультироваться с советскими коллегами22. Однако негативное отношение к планируемому процессу Станислава Миколайчика, занимавшего в то время пост заместителя премьер-министра ПНР привело к срыву намечавшегося судебного фарса. Советское же руководство предприняло все возможные усилия, дабы добиться подкрепления Сообщения Специальной Комиссии авторитетом Международного Военного Трибунала (МВТ) в Нюрнберге. Еще в ходе Лондонской конференции по разработке соглашения о создании МВТ (26 июня–8 августа 1945 г.) советский представитель, являвшийся заме Архив внешней политики Российской Федерации (АВП РФ). Ф. 0122. Оп. 27а. Папка 206. Д. 3. Л. 59. 22 Там же. Л. 59–60. 20 августа Савицкий по заданию Свентковского сообщил Вышинскому, что ему поручено ведение предварительного следствия против польских граждан, принимавших активное участие «в немецкой Катынской Комиссии». Он сообщал, что на совещании 5 августа отмечалась необходимость допроса как польских, так и иностранных свидетелей и бывших экспертов « Международной комиссии профессоров». Савицкий ставил вопрос не только о посещении Софии, Праги и Хельсинки, но и Брюсселя, Гааги и Берна. Предлагалось также, чтобы вместе с ним в эти города выехал и представитель советских властей. (АВП РФ. Ф. 06. Оп. 7. П. 39. Д. 579. Л. 54). 21

572

НАТАЛЬЯ ЛЕБЕДЕВА

стителем председателя Верховного суда СССР, Иона Никитченко настоял на включении в Устав Международного Военного Трибунала статьи 21-й. Она обязывала суд принимать без доказательств доклады правительственных комиссий по расследованию злодеяний гитлеровцев. Именно таким докладом и было Сообщение Комиссии Бурденко. В то же время попытки Никитченко дополнить Устав прямым запрещением использовать процесс в целях распространения фашистской пропаганды и нападок на союзные страны оказались тщетными. Советская делегация уступила, учитывая, что статьи, обязывающие Трибунал принимать строгие меры против любых попыток, могущих вызвать неоправданную затяжку процесса, и исключать не относящиеся к делу заявления, включенные по инициативе американского представителя на Лондонской конференции Роберта Джексона, будут препятствовать подобным выступлениям обвиняемых и защитников23. 8 августа 1945 г. Соглашение о судебном преследовании и наказании главных военных преступников, неотъемлемой частью которого являлся Устав МВТ, было подписано представителями СССР, США, Великобритании и Франции. 19 других Объединенных Наций присоединились к нему. 29 августа был обнародован первый список главных военных преступников. Примечательно, что еще на самой ранней стадии подготовки Нюрнбергского процесса – 20 августа 1945 г. – начальник отдела Прокуратуры СССР государственный советник юстиции 3-го класса Николай Зоря, впоследствии один из помощников главного обвинителя на Нюрнбергском процессе, подписал доверенность К.В. Симоновой для получения из ЧГК материалов по Катыни24. 5 сентября 1945 г. Политбюро ЦК ВКП(б) приняло решение о подготовке Нюрнбергского процесса. Направляя Сталину проект постановления Нюрнбергский процесс. Сборник материалов в 8-ми томах. Т. 1. Отв. ред. А.М. Рекунков. М., 1987. С. 152. 24 В описи переданных материалов значились: «1. Памятка о провокационных измышлениях „немцев” по т.н. „Катынскому делу” (составлена по материалам ТАСС) на 6 листах. 2. КАТЫНЬ. Массовые убийства в Катынском лесу. Отчет на основании правительственных данных и документов на 19 листах. 3. Сообщение Специальной Комиссии по установлению и расследованию обстоятельств расстрела немецко-фашистскими захватчиками в Катынском лесу военнопленных польских офицеров на 10 листах. 4. Дополнение к справке. О результатах предварительного расследования так называемого „Катынского дела” 1 папка на 9 листах. 5. Справка о результатах предварительного расследования так называемого „Катынского дела” 1 папка на 53 листах. 6. О составе Комиссии 2 листа. 7. Копии протоколов допроса свидетелей 2 тома на 419 листах. 8. Дополнения к тому II. 9. Материал по Катыни 1 папка на 355 листах. 10. Фотокопии документов и план местности 1 папка на 355 листах. 11. Газета „Северное слово” от 22 мая 1943 г. 1 газ. 12. Фотодокументы». (ГАРФ. Ф. 7021. Оп. 149. Л. 91. Л. 43–44). 23

КАТЫНСКИЙ ВОПРОС НА НЮРНБЕРГСКОМ ПРОЦЕССЕ

573

ЦК ВКП(б), Молотов писал, что первый процесс должен начаться в Нюрнберге в конце октября, а к середине сентября следует представить обвинительные материалы в отношении 24 обвиняемых. В качестве члена МВТ от Советского Союза назначался Никитченко, главным обвинителем от СССР – прокурор Украины Роман Руденко25. Этим же решением была создана и специальная правительственная Комиссия по руководству подготовкой обвинительных материалов и работой советских представителей в МВТ в Нюрнберге во главе с Андреем Вышинским. Ее членами стали прокурор СССР Константин Горшенин, председатель Верховного суда СССР Иван Голяков, нарком госбезопасности Всеволод Меркулов, его заместитель Богдан Кобулов26. 6 сентября в нее был включен и глава армейской контрразведки «Смерш» Виктор Абакумов, 3 ноября – нарком юстиции Николай Рычков. Документы этой Комиссии направлялись Сталину, Молотову, другим членам Политбюро. Вышинский и члены его Комиссии готовили директивы для советской делегации в Нюрнберге, подбирали обвинителей, переводчиков и др. работников. В Наркомате иностранных дел проблемами, связанными с Нюрнбергским процессом, ведал 3-й Европейский отдел. Активно участвовали в подготовке процесса Советская военная администрация в Германии (СВАГ), Управление пропаганды и агитации ЦК ВКП(б), а также все советские спецслужбы27. В первых числах сентября в Нюрнберг выехал начальник 2-го отдела «Смерш» полковник С.Н. Карташов. В течение почти всего процесса там находилась большая группа работников госбезопасности и «Смерша». Среди них: заместитель начальника следственного отдела Главного управления контрразведки (ГУКР) полковник М.Т. Лихачев, расстрелянный вместе с Абакумовым за фабрикацию дел с применением пыток; старший следователь 6-го отдела ГУКР капитан Павел Гришаев, руководивший впоследствии бригадой по делу Еврейского антифашистского комитета и др. Они следили за каждым шагом советских представителей на процессе, внося В соответствии с решением Политбюро ЦК ВКП(б) от 13 июня 1945 г. Р. Руденко вместе с Н.П. Афанасьевым во второй половине этого же месяца выступал в качестве обвинителя на «процессе 16» против командующего Армией Краевой генерала Леопольда Окулицкого и других видных польских деятелей (РГАСПИ. Ф. 17. Оп. 162. Д. 37. Л. 144). Обвиняемые были вызваны «на совещание» и предательски задержаны Иваном Серовым. Дело слушалось во второй половине июня в Колонном зале Дома Союзов Военной коллегией Верховного суда СССР под председательством В.В. Ульриха. Никитченко же был участником судебных процессов 30-х годов, что также не добавляло ему авторитета у западных коллег. 26 РГАСПИ. Ф. 17. Оп. 3. Д. 1053. Л. 52; Оп. 163. Д. 1463. Л. 104–105. 27 АВП РФ. Ф. 082. Оп. 32. П. 178. Д. 1. Л. 98; СССР и германский вопрос. Т. 2. М., 1999. С. 258–259. 25

574

НАТАЛЬЯ ЛЕБЕДЕВА

нервозность в их работу. На заседании правительственной Комиссии по Нюрнбергскому процессу Кобулов, в частности, заявил: Наши люди, которые сейчас находятся в Нюрнберге, сообщают нам о поведении обвиняемых при допросах. В их ответах часто слышатся антисоветские выпады, а наш следователь товарищ Александров слабо парирует их.

Последний был вынужден оправдываться, говоря, что выпадов никаких не было, а на допросах всегда присутствовал заместитель главного обвинителя от СССР Юрий Покровский28. Будучи уверенными, что статья 21-я Устава МВТ обязывает суд принимать без доказательств доклады правительственных комиссий по расследованию злодеяний гитлеровцев, советская сторона настояла на включении в обвинительное заключение тезиса о германской ответственности за расстрел польских офицеров в Катыни. В его англоязычный вариант был включён следующий текст: «В сентябре 1941 г. 925 польских офицеров, которые являлись военнопленными, были расстреляны в Катынском лесу близ Смоленска»29 (число 925 соответствовало количеству эксгумированных Комиссией Бурденко тел). И английские, и американские обвинители советовали своим советским коллегам отказаться от этого обвинения, однако безуспешно30. Англоязычный текст обвинительного акта с данной вставкой был утвержден на заседании Комитета главных обвинителей 6 октября с двумя оговорками. Первую сделал главный обвинитель от США Роберт Джексон. Он направил своим коллегам от Великобритании, Франции и СССР следующее письмо: Милостивые государи. В обвинительном акте против германских военных преступников Эстония, Латвия, Литва и ряд других территорий представлены как территории, относящиеся к СССР. Такая формулировка была предложена Советской делегацией и была принята во избежание задержки, которая могла иметь место в случае переделки текста. Обвинительный акт был подписан соответственно ГАРФ. Ф. 7445. Оп. 2. Д. 391. Л. 55–56. См. подробнее: Н.С. Л е б е д е в а, СССР и Нюрн бергский процесс. // Нюрнбергский процесс: уроки истории. Материалы международной научной конференции. Москва, 20–21 ноября 2006 г. Под ред. Н.С. Лебедевой и В.В. Ищенко. М., 2007. С. 139–165. 29 ГАРФ. Ф. 7445. Оп. 2. Д. 2. Л. 97; Д. 1. Л. 327, 336–338, 345. („In September 1941 925 Polish officers who were prisoners of war were killed in Katyn Forest near Smolensk”). 30 См. заявление главного обвинителя от США на Нюрнбергском процессе Роберта Джексона в Комиссии Конгресса США (Комиссии Р. Мэддэна): The Katyn Forest Massacre. Hearings before the Select Committee to Conduct on Investigation and Study of the Facts, Evidence, and Circumstances on the Katyn Forest Massacre. Part 6. Washington, 1952. P. 1971–1975. 28

КАТЫНСКИЙ ВОПРОС НА НЮРНБЕРГСКОМ ПРОЦЕССЕ

575

следующему пониманию и при следующих условиях: я не уполномочен разрешать вопрос признания или непризнания со стороны США прав Советского Союза на суверенитет над этими территориями. Поэтому подписание Обвинительного акта с вышеуказанной формулировкой в этой части не является ни признанием, ни отрицанием со стороны США или со стороны подписавшихся правительств прав Советского Союза на суверенитет.

Советский же представитель оговорился, что он оставляет за собой право вносить коррективы в обвинительное заключение до утверждения его русскоязычного варианта31. Одной из таких корректив и стала замена цифры 925 расстрелянных польских офицеров на 11 000 человек32. Делая это, Москва стремилась не только ужесточить обвинение против немецкой стороны, но и закрыть вопрос о судьбе остальных офицеров и полицейских, находившихся в советском плену и расстрелянных по решению Политбюро ЦК ВКП(б) от 5 марта 1940 г. 18 октября Обвинительное заключение было вручено МВТ, каждому подсудимому и опубликовано одновременно в Москве, Вашингтоне, Лондоне и Париже. 20 ноября Международный Военный Трибунал в торжественной обстановке открыл свое первое судебное заседание. Учтя негативный опыт руководства советскими представителями из Москвы, Политбюро ЦК ВКП(б) 21 ноября решило создать еще одну Комиссию, теперь уже в Нюрнберге под председательством все того же Вышинского. Его заместителем стал Горшенин, который в отсутствие в Нюрнберге председателя Комиссии фактически руководил большую часть времени ее работой и почти ежедневно направлял в НКИД и Сталину в Сочи телеграммы о ходе процесса33. Членами Комиссии являлись профессора Арон Трайнин, Борис Маньковский, член-корреспондент АН СССР М.С. Строгович, Л.Ф. Кузьмин. Политбюро вменяло им в обязанности обеспечить всю необходимую помощь и содействие Никитченко и Руденко в их работе во время судебного процесса, а также своевременно информировать Советское ГАРФ. Ф. 7445. Оп. 2. Д. 8. Л. 134. Нюрнбергский процесс. Т. 1. С. 304. 13 октября 1945 г. Вышинский, информируя Молотова об обвинительном заключении, утвержденном 6 октября на английском языке, писал: «В русский текст обвинительного заключения внесены поправки, на необходимости внесения которых в английский текст указано тов. Руденко о том, что убийство заложников имело место также и на территории СССР и что должна быть исправлена цифра о количестве польских военнопленных, убитых немцами в Катынском лесу» (АВП РФ. Ф. 06. Оп. 7. П. 20. Д. 208. Л. 10–13). 33 РГАСПИ. Ф. 558. Оп. 11. Д. 100. 31

576

НАТАЛЬЯ ЛЕБЕДЕВА

правительство о ходе судебного процесса, представлять на предварительное рассмотрение предложения, требующие указание «инстанции»34. И обвинители от западных стран, и советские юристы проявляли заинтересованность в том, чтобы не допустить обсуждения на процессе вопросов, нежелательных с точки зрения стран-организаторов процесса. 9 ноября, еще до начала процесса, Комитет обвинителей по инициативе Джексона принял решение не допускать политических выпадов со стороны защиты в адрес стран-учредителей МВТ, а также составить перечень вопросов, которые не должны были обсуждаться на процессе35. 19 ноября Покровский радировал в Москву, что обвинители хотят энергично избегать скользких вопросов и не давать возможности подсудимым вовлекать в них суд. Альфред Розенберг, например, потребовал вызвать свидетеля, чтобы доказать, что в Прибалтике при Советской власти также были высылки, переселения и прочее. Комитет обвинителей отвел эту попытку, заявив, что не дело суда заниматься обсуждением политики других государств36. Сообщение вызвало интерес в Москве. Под руководством приехавшего в Нюрнберг Вышинского был составлен перечень вопросов, не подлежавших обсуждению. 26 ноября он был рассмотрен на заседании Комиссии и одобрен ею37. Однако в то время список Комитету обвинителей передан не был. Англичане же 1 декабря представили на рассмотрение своих коллег перечень вопросов, начинавшихся с англо-бурской войны и кончавшихся периодом Второй мировой войны. В него включались события, связанные с нападением на Данию, Норвегию, Бельгию, Нидерланды, Югославию, Грецию и др.38 Вплоть до марта, пока шла обвинительная стадия процесса, в этом перечне не было особой необходимости. В то же время, советские обвинители добивались исключения из текстов выступлений западных коллег ряда документов или цитат из них, затрагивавших вопросы советско-германских отношений в 1939 – первой половине 1941 гг., а также сокращения вызова свидетелей защиты. 8 марта 1946 г. Джексон, в связи с приближением времени выступления адвокатов подсудимых, писал Руденко и главному обвинителю от Франции Франсуа де Ментону:

РГАСПИ. Ф. 17. Оп. 162. Д. 37. Л. 159. ГАРФ. Ф. 7445. Оп. 2. Д. 404. Л. 72. 36 Там же. Д. 391. Л. 57–58. 37 Там же. Л. 43–47. 38 Там же. Д. 404. Л. 12–17. 34 35

КАТЫНСКИЙ ВОПРОС НА НЮРНБЕРГСКОМ ПРОЦЕССЕ

577

У меня есть основания предполагать, что защита собирается нападать на советскую политику, называя ее агрессивной в отношении Финляндии, Польши, Балкан и государств Прибалтики, на политику Франции на Западе и на обращение с военнопленными, также как, очевидно, будет сделан ряд выпадов против английской политики по всем тем пунктам, на которые указывает сэр Дэвид [т.е. Д. Максуэл-Файф, заместитель главного обвинителя от Великобритании – Н.Л.] в своем меморандуме39.

11 марта Руденко, наконец, направил Джексону перечень вопросов, которые должны были устраняться из обсуждения, а именно: 1. Вопросы, связанные с общественно-политическим строем СССР; 2. Внешняя политика Советского Союза: а) советско-германский пакт о ненападении 1939 года и вопросы, имеющие к нему отношения (торговый договор, установление границ, переговоры и т.д.); б) посещение Риббентропом Москвы и переговоры в ноябре 1940 года в Берлине; в) Балканский вопрос; г) советско-польские отношения. 3. Советские Прибалтийские республики40.

Показательно, что ни одна из четырех делегаций на процессе не воспользовалась возникавшими на процессе время от времени щекотливыми ситуациями, чтобы представить политику правительств союзных стран в неблагоприятном свете. Так было при обсуждении аншлюса Австрии, мюнхенских маневров, так по большей части было и в моменты, когда всплывали вопросы о советско-германских отношениях 1939–1941 гг., присоединении западных областей Украины и Белоруссии, Прибалтики, Бессарабии к СССР41. Взаимодействие обвинителей было особенно важным в тех случаях, когда дебатировался вопрос о советско-германских договорах и секретных протоколах к ним42. 17 мая 1946 г. защитник Рудольфа Гесса Альфред Зейдль получил в свое распоряжение аффидевит (заверенное письменное показание) Фридриха Гауса, бывшего начальника юридического отдела МИД Германии, сопровождавший Риббентропа во время его визитов в Москву в августе и сентябре 1939 г. В нем подробно описывался ход переговоров и содержание секретного протокола к советско-германскому пакту о ненападении от Там же. Д. 404. Л. 72–73. Там же. Д. 6. Л. 267–268. 41 Там же. Д. 404. Л. 78–84; Д. 8. Л. 121–122; Д. 6. Л. 5. 42 См. подробнее: Ю.Н. З о р я, Н.С. Л е б е д е в а, 1939 год в нюрнбергском досье // «Международная жизнь». 1989. № 9; Ю.Н. З о р я, Нюрнбергская миссия // Инквизитор: Сталинский прокурор Вышинский. Сост. и общ. ред. О.Е. Кутафина. М., 1992. С. 268–288. 39

578

НАТАЛЬЯ ЛЕБЕДЕВА

23 августа 1939 г.43 Руденко, не имея перевода этого документа и, видимо, не зная, кто такой Гаус, не воспрепятствовал предъявлению его Трибуналу. В результате Зейдль получил возможность задавать вопросы о секретном протоколе другим свидетелям защиты. Из Москвы немедленно последовало указание направлять Молотову телеграфом каждодневные доклады о ходе судебных заседаний44. Зейдль же, получив в свое распоряжение фотокопию Секретного протокола, предпринял попытку огласить его текст в судебном заседании. Председатель МВТ Джеффри Лоуренс потребовал сообщить, от кого получена эта фотокопия. После отказа защитника сделать это, Трибунал отверг ее как доказательство45. 22 мая текст секретного протокола к советско-германскому договору от 23 августа 1939 г. был опубликован американской газетой «Сент Луис пост диспетч». В тот же день покончил с собой советский обвинитель генерал Николай Зоря, отвечавший за представление доказательств о нападении Германии на СССР и внезапно вызванный в Москву. Поскольку защита не прекращала своих усилий включить в качестве доказательства фотокопию секретного протокола, 30 мая Комитет обвинителей по инициативе Руденко осудил действия Зейдля46. Заместитель главного обвинителя от Великобритании Дэвид Максуэл-Файф согласился со своим советским коллегой в том, что ходатайство адвоката не относилось к делу и носило злонамеренный характер. Американский же обвинитель Томас Додд отметил, что заявление защитника, будто он получил документ от неизвестного американского офицера, было злостным и, если даже такой случай имел место, офицер, безусловно, превысил свои полномочия. 5 июня Комитет обвинителей передал Трибуналу меморандум, в котором отмечалась «дефектность» и «злонамеренность» документов, представленных защитником Гесса. МВТ счел эти аргументы убедительными и удовлетворил просьбу Комитета обвинителей отклонить ходатайство Зейдля о приобщении к делу секретного протокола47. В своей защитительной речи Зейдль обвинил СССР в совместной с Германией агрессии против Польши в сентябре 1939 г., однако МВТ постановил исключить это его высказывание из протокола заседания. Другим камнем преткновения для советской делегации стало обсуждение на Нюрнбергском процессе катынского преступления. Не посчитавшись ГАРФ. Ф. 7445. Оп. 2. Д. 404. Л. 81–84. Там же. Д. 8. Л. 19. 45 Там же. Оп. 1. Д. 36. Л. 74–75, Д. 38. Л. 3–12. 46 Там же. Оп. 2. Д. 404. Л. 18–20. 47 Там же. Д. 6. Л. 9–10, 14–17; Д. 404. Л. 78–79. 43

КАТЫНСКИЙ ВОПРОС НА НЮРНБЕРГСКОМ ПРОЦЕССЕ

579

с предостережением Джексона, советские обвинители не только включили в обвинительное заключение упоминавшуюся выше фразу об ответственности гитлеровцев за расстрел 11 тысяч польских офицеров, но и развили данную тему в ходе судебного заседания 14 февраля 1946 г. В этот день заместитель Руденко Юрий Покровский в своем выступлении по разделу «Преступное попрание законов и обычаев войны об обращении с военнопленными» изложил основные положения Сообщения Комиссии Бурденко и внес в качестве доказательства СССР-54 ее Сообщение как официальный документ согласно ст. 21 Устава МВТ48. При этом он указал, что «общее количество трупов по подсчетам судебно-медицинских экспертов достигает 11 тысяч», а патологоанатомы подробно исследовали извлеченные трупы, документы и вещественные доказательства, найденные при них. Он подчеркнул, что члены Комиссии произвели допрос более 100 свидетелей из местного населения, показаниями которых де «точно устанавливаются время и обстоятельства преступлений, совершенных немецкими оккупантами». Советский обвинитель утверждал, что из всех этих «доказательств» следует: 1. Военнопленные поляки, находившиеся в трех лагерях западнее Смоленска и занятые на дорожно-строительных работах до начала войны, оставались там и после вторжения немецких оккупантов в Смоленск до сентября 1941 года включительно. 2. В Катынском лесу осенью 1941 года производились немецкими оккупационными властями массовые расстрелы польских военнопленных из вышеуказанных лагерей. З. Массовые расстрелы польских военнопленных в Катынском лесу производило немецкое военное учреждение, скрывавшееся под условным наименованием «штаб 537-го строительного батальона» во главе которого стояли подполковник Арнес и его сотрудники обер-лейтенант Рекс, лейтенант Хотт. 4. В связи с ухудшением для Германии общей военно-политической обстановки к началу 1943 года немецкие оккупационные власти в провокационных целях предприняли ряд мер к тому, чтобы приписать свои собственные злодеяния органам Советской власти в расчете поссорить русских с поляками...

В заключение Покровский привел вывод Комиссии Бурденко:

48 Нюрнбергский процесс. Сборник материалов в 8-ми томах. Т. 4. Отв. ред. А.Я. Сухарев. М., 1990. С. 147–149. В предисловии к тому мною было подчеркнуто, что обнаруженные ею в двух советских архивах – Особом и ЦГАСА (ныне РГВА) – материалы Управления конвойных войск и Управления НКВД СССР по делам о военнопленных доказывают несостоятельность версии Комиссии Бурденко и приведены документальные данные о судьбе польских военнопленных в СССР. (Там же. С. 85–86).

580

НАТАЛЬЯ ЛЕБЕДЕВА

Расстреливая польских военнопленных в Катынском лесу, немецко-фашистские захватчики последовательно осуществляли свою политику физического уничтожения славянских народов49.

3 марта 1946 г. защитник Германа Геринга Отто Штамер, намереваясь опровергнуть обвинение в катынском злодеянии, ходатайствовал о вызове в качестве свидетелей по катынскому делу командира 537-го батальона полковника Фридриха Аренса, а также офицеров этого подразделения Рекста (Рекса) и Ходта. Днем позже он просил пригласить в суд и швейцарского патологоанатома Франсуа Навилля из Женевского университета. Последний был членом Международной комиссии экспертов, созванной германскими властями для участия в эксгумации катынских могил в апреле 1943 г.50 Советские представители в Нюрнберге, уверенные в негативном ответе МВТ, не предпринимали никаких действий вплоть до 12 марта. Ведь теоретически Сообщение Специальной Комиссии не должно было подвергаться сомнению и не требовало дополнительной проверки. В данном случае, однако, Трибунал счел, что это не означает, что его нельзя оспаривать. Предоставить защите право вызвать свидетелей было необходимо, чтобы спасти репутацию Трибунала как справедливого и беспристрастного суда. Аргументы сторон раскрывает протокол закрытого заседания МВТ от 12 марта, на котором обсуждались ходатайства Штамера. В своем ходатайстве защитник Геринга сообщил о получении им доклада бывших германских военнослужащих центральной армейской группировки, в котором последние опровергают обвинение, выдвинутое представителями СССР и содержащееся в документе СССР-64, являющемся официальным Сообщением Государственной Чрезвычайной Комиссии

[в действительности Специальной комиссии – Н.Л.] обвинение. Указав, что документ ЧГК все еще не передан в его распоряжение, Штамер просил вызвать в качестве свидетелей защиты полковника Аренса, бывшего в то Нюрнбергский процесс. Т. 4. С. 148–149. По свидетельству Р. Джексона, приглашенного в 1952 г. Комиссией Маддена (т.е. Комиссией Конгреса США), профессор Навилль был разыскан аппаратом МВТ и ему была передана просьба защитника Геринга О. Штамера выступить в качестве свидетеля на Нюрнбергском процессе в связи с Катынским делом. Однако швейцарский патологоанатом ответил, что он не видит никакой пользы в приезде в качестве свидетеля для Геринга. «Иными словами, некоторые из свидетелей, которые могли быть разысканы, не намеревались помогать Герингу и его сподвижникам. Именно такой была и позиция генерала Андерса», – сказал Джексон. (The Katyn Forest Massacre. Vol. 6. P. 1957).

49 50

КАТЫНСКИЙ ВОПРОС НА НЮРНБЕРГСКОМ ПРОЦЕССЕ

581

время командиром 537-го полка; лейтенанта Ходта, который вероятно был взят в плен частями Красной Армии в районе Кенигсберга; ст. лейтенанта Рекста (видимо, был взят в плен под Сталинградом; генерал-майора Евгения Оберхойзера51 (возможно, в плену у американцев); ст. лейтенанта графа Берга (в плену в Канаде). Поскольку защитник не знал, где находятся указанные им германские офицеры, он не мог получить и их доклад. Такой документ не упомянут и в официальной германской публикации о катынском преступлении52. После изложения ходатайства Штамера председатель МВТ Джеффри Лоуренс зачитал письменное заявление Трибуналу, сделанное в связи с ним полковником Покровским. В нем указывалось, что 14 февраля 1946 г. документ СССР-64 по вопросам, связанным с расстрелом польских офицеров, не предъявлялся (этот документ касался строительства кремационных печей в Югославии). По вопросу же о Катыни было представлено Суду в качестве бесспорного доказательства (в силу ст. 21 Устава) под номером СССР-54 сообщение комиссии по расследованию обстоятельств данного злодеяния.

Еще 13 февраля 1946 г. 30 копий этого документа на немецком языке были сданы в документальную комнату под расписку. Заявление отдельных анонимов о недостоверности сведений, указанных в бесспорном доказательном материале, совершенно очевидно, не должны быть предметом рассмотрения Суда, так как это было бы прямым нарушением Устава,

– писал зам. главного обвинителя от СССР. Он также указал, что из 5 названных Штамером лиц ни один не находится в каком-то известном для защитника месте. Что касается профессора Навилля, по мнению советского обвинителя, отсутствовала необходимость в его вызове в Суд, поскольку он принимал участие «сознательно или бессознательно в гитлеровской мистификации относительно Катыни»53. Никитченко, мнение которого попросил изложить Лоуренс, сказал, что дело не в том, где находятся свидетели. Далее он подчеркнул: Основной вопрос заключается в том, возможна ли проверка документов, принимаемых Трибуналом согласно ст. 21 Устава без доказательств. Если мы допустили бы Оберхойзер являлся начальником отдела связи Штаба группы армий «Центр», в непосредственном подчинении которого находился штаб 537-го батальона. Он был вызван Трибуналом для дачи показаний, как и Аренс. 52 Amtliches Material zum Massenmord von Katyn, Berlin 1943. 53 ГАРФ. Ф. 7445. Оп. 1. Д. 2625. Л. 166–168. 51

582

НАТАЛЬЯ ЛЕБЕДЕВА

проверку таких документов, а в статье 21-й дается особое указание на документы, составленные комиссиями государств Объединенных Наций, то отвлеклись бы от рассмотрения настоящего дела в отношении обвинений, которые по нему выдвинуты [...] Поэтому я предлагаю вынести решение, а это принципиальное решение, на основании статьи 21-й и отклонить ходатайство54.

Заместитель Никитченко в МВТ Александр Волчков привел еще один аргумент, указав: Представители 4-х правительств, подписавших Устав, исходили из того, что правительственные документы являются актами суверенных государств. [...] Акт суверенного государства не может быть опровергнут 2–3 свидетельскими показаниями. Здесь речь идет не об отдельном обсуждаемом факте, а о придании силы документу суверенного государства55.

Председатель же суда Лоуренс полагал, что, хотя статья 21 не требует доказательства официальных актов, тем не менее, это не значит, что они являются неопровержимыми доказательствами. Соответственно нельзя запретить защите представить свои контраргументы и попытаться доказать, что факт, сообщенный Правительственной комиссией, не верен. «Мы не можем препятствовать в этом защите, на это у нас нет оснований», – сказал он56. Обвинение могло и не касаться вопроса о расстреле в Катынском лесу. Оно использовало этот вопрос и предъявило по нему доказательство. Этот пункт обвинения уже опубликован в прессе. Защита ссылается на лиц, опровергающих его, – добавил заместитель члена МВТ от США Джон Паркер. – Если мы запретим подсудимым прибегнуть к помощи свидетелей, следовательно, мы не предоставим им право на защиту57.

Член МВТ от Франции Анри Доннедье де Вабр полагал, что отклонение ходатайства защитника о вызове свидетелей будет противоречить международному праву и вызовет неблагоприятную реакцию в мире. «Нам не следует умалять ту историческую задачу, которая на нас возложена», – указал он58. Американский судья Фрэнсис Биддл, в свою очередь, заявил, что удовлетворение ходатайства защитника – это не нарушение или пересмотр Устава МВТ, но вопрос его интерпретации. Там же. Л. 168–169. Там же. Л. 172–173. 56 Там же. Л. 169. 57 Там же. Л. 171–172. 58 Там же. Л. 172. 54 55

КАТЫНСКИЙ ВОПРОС НА НЮРНБЕРГСКОМ ПРОЦЕССЕ

583

Никитченко, считавший, что вопрос об изменении Устава не подлежит рассмотрению Трибунала, отказался участвовать в голосовании и внес свое особое мнение в протокол заседания МВТ59. Решение Трибунала от 12 марта чрезвычайно встревожило Москву. 15 марта Правительственная комиссия по Нюрнбергскому процессу, возглавляемая Вышинским, в инструкции, направленной главному обвинителю от СССР, потребовала заявить протест от имени Комитета обвинителей (в случае отказа последнего – от своего имени) по поводу решения Трибунала об удовлетворении ходатайства Штамера о вызове свидетелей по катынскому делу60. При этом подчеркивалось, что данное решение является прямым нарушением статьи 21-й Устава. Допуская ее оспаривание, МВТ де превышает свои полномочия, так как Устав является для Трибунала законом, обязательным к исполнению. Только четыре правительства, по соглашению между которыми был принят Устав Трибунала, компетентны вносить в него изменения. Допущение возможности для защиты представлять доказательства в опровержение бесспорных доказательств, предусмотренных ст. 21, лишает эту статью всякого значения61.

При оставлении Трибуналом своего решения в силе, главный обвинитель от СССР должен был заявить, что будет настаивать на вызове свидетелей обвинения. Поскольку обвинители от США, Великобритании и Франции уклонились от участия в протесте по катынскому вопросу, 18 марта Руденко внес его от своего собственного имени. Повторив аргументы, содержавшиеся в инструкции Правительственной комиссии, он подчеркнул, что решение Трибунала от 12 марта составляет опасный прецедент, так как оно дает защите возможность бесконечно затягивать процесс путем попыток опровергнуть доказательства, считающиеся согласно ст. 21 бесспорными.

Руденко настаивал на пересмотре данного решения МВТ, «как прямо нарушающего Устав Международного Военного Трибунала»62. 6 апреля Трибунал повторно рассмотрел вопрос и оставил свое решение в силе. В этой ситуации правительственная комиссия срочно приняла экстраординарные меры. 21 марта присутствовавшие на ее заседании Вышинский, Меркулов, Горшенин, Абакумов, Рычков, Голяков, Иван Лавров (сотрудник Там же. Л. 175. ГАРФ. Ф. 7445. Оп. 2. Д. 391. Л. 61–63. 61 Катынь. 1940–2000. Документы. С. 551–552. 62 Там же. С. 554–555. 59

584

НАТАЛЬЯ ЛЕБЕДЕВА

НКИД, занимавшийся вопросами, связанными с Нюрнбергским процессом) приняли решение о подготовке «свидетелей» обвинения по катынскому делу. В Болгарию был командирован сотрудник МГБ, чтобы «поработать» с Марковым, проследить за этим должен был сам Абакумов, новый министр госбезопасности. За подготовку советских свидетелей и медицинских экспертов (Прозоровского, Семеновского и Смолянинова) отвечал сам Меркулов, польских свидетелей – Горшенин (через заместителя прокурора СССР Григория Сафонова и прокурора Польской народной республики по особым делам Ежи Савицкого), за документальный фильм – Вышинский, за отбор документальных доказательств и подготовку свидетеля-немца – Меркулов, которому поручалось также «приготовить подлинные документы, найденные при трупах, а также протоколы медицинского обследования этих трупов»63. Но даже эти меры сочли недостаточными. Решением той же комиссии от 24 мая 1946 г. группе в составе заместителя начальника управления контрразведки МГБ Леонида Райхмана, помощника Руденко Льва Шейнина и консультанта советской делегации на Нюрнбергском процессе Арона Трайнина поручалось в 5-дневный срок ознакомиться со всеми имеющимися материалами о немецкой провокации в Катыни и выделить те из документов, которые могут быть использованы на Нюрнбергском процессе для разоблачения немецкой провокации в Катыни64.

В качестве свидетелей намечались два члена Комиссии Бурденко – митрополит Николай и Колесников, а также бывший заместитель бургомистра Смоленска Базилевский. Кроме того, предстояло подобрать еще двух свидетелей. С теми, кто давал показания Комиссии Бурденко, надлежало работать Райхману и одному из обвинителей на процессе – Льву Смирнову. 30 мая по инициативе Руденко состоялось заседание Комитета главных обвинителей в связи с решением Трибунала заслушать свидетелей защиты по катынскому делу. Представитель Франции Шарль Дюбост поддержал советское предложение относительно того, что в этой ситуации следует добиваться от МВТ и разрешения на допрос свидетелей обвинения по данному вопросу. С этим согласились Максуэл-Файф и представлявший США Томас Додд. В результате было принято решение, предложенное Руденко:

Там же. С. 555–556. Там же. С. 556–557. На заседании Комиссии присутствовали и вызванные из Нюрнберга советские обвинители Лев Смирнов, Лев Шейнин и Арон Трайнин. 63

КАТЫНСКИЙ ВОПРОС НА НЮРНБЕРГСКОМ ПРОЦЕССЕ

585

1) Согласно статье 21 Устава государственные акты могут представляться без доказательства; 2) если Трибунал разрешит защите представить доказательства против таких актов, то обвинение должно иметь право представления дополнительных доказательств.

При этом Додд высказал мнение, что «доказательства защиты будут слабыми и нестоящими серьезных возражений»65. 11 июня на очередном заседании Правительственной комиссии в качестве свидетелей на Нюрнбергском процессе были отобраны многие из тех, кто давал показания перед Комиссией Бурденко: Анна Алексеева, Борис Базилевский, Павел Сухачев, Сергей Иванов, Иван Саввотеев и др. Кроме того, намечалось и выступление на процессе патологоанатома Виктора Прозоровского, болгарского медика Марко Антонова Маркова и немца ст. ефрейтора Людвига Шнейдера. Последний был помощником профессора Герхарда Бутца и должен был «показать», что по заданию оберштурмфюрера Хильберса и Бутца фальсифицировал данные лабораторных анализов, дабы доказать виновность в расстреле поляков органов НКВД. Поиск дополнительных свидетелей и доказательных материалов предпринимала и защита. Штамер, в частности, обратился к генералу Владиславу Андерсу с просьбой предоставить ему польские документы. Но последний счел, что не может сотрудничать с защитником Геринга66. МВТ же решил, что вызовет в суд лишь по три свидетеля от защиты и обвинения. 1 июля Трибунал заслушал показания вызванных защитой бывших командира 537 полка связи, расквартированного в Катыни, полковник Фридриха Аренса, референта по телефонной связи при штабе группы армий «Центр» лейтенанта Рейнхарда фон Эйхборна и начальника связи при этом же штабе генерала Евгения Оберхойзера. Штамер при этом преследовал цель опровергнуть два основных утверждения, содержавшихся в Сообщении комиссии Бурденко, представленного как доказательство СССР-54: первое – время расстрела пленных польских офицеров падает на осень 1941 года; второе [...] убийство было произведено германским военным органом с кодовым названием штаб 537-го строительного батальона.

ГАРФ. Ф. 7445. Оп. 2. Д. 6. Л. 18–19. 9 июля 1946 г. В. Андерс направил полковнику Дж.Л. Тэппину, американскому офицеру связи с Штаб-квартирой вооруженных сил США, копию письма Штамера вместе со своим предложением выслать целый ряд документов, связанных с катынским преступлением, Международному военному трибуналу, но только при условии получения официального запроса. Ответа он не получил. (Katyn. A Crime Without Punishment. P. 233).

586

НАТАЛЬЯ ЛЕБЕДЕВА

В ходе допроса Аренса, Эйхборна и Оберхойзера выяснилось, что первой немецкой частью, вошедшей в Катынь, был 537 полк связи, а не саперный полк, как об этом говорилось в Сообщении Комиссии Бурденко. Командовал им в июле–октябре 1941 г. полковник Альберт Беденек, Аренс же прибыл туда лишь в ноябре 1941 г. (расстрел же по версии советской стороны был осуществлен в сентябре). На суде он показал, что никаких приказов в отношении польских военнопленных в 537-й полк не поступало, как и сведений об их расстреле якобы в сентябре 1941 г. какой-либо германской службой67. Не существовало и иной части, имевшей тот же номер. Штаб 537-го полка располагался в так называемом «Днепровском замке» (советский обвинитель Лев Смирнов именовал его «дачей») и насчитывал всего около 20 человек, включая трех офицеров и нескольких русских женщин, живших поблизости. В задачу полка входило установление и поддержание телефонной и телеграфной связи с соединениями группы армий «Центр». Одно из свидетельств Аренса вызвало сомнения в его правдивости. Отвечая на вопрос Штамера, как он узнал, что в Катыни находится место захоронения поляков, полковник ответил: Я чисто случайно установил, что здесь действительно находилось какое-то место захоронения. Обнаружил я это зимой 1943 г. в январе или феврале. Дело было так: я случайно увидел в этом лесу волка. Сначало я не поверил, чтобы это действительно мог быть волк, пошел по его следам вместе с одним знающим человеком и увидел разрытую могилу на этом холме с березовым крестом. Я попросил определить, какие кости там были. Врачи сказали, что это кости человека. Я сообщил об этом офицеру, ведавшему погребениями и могилами...68.

Впоследствии под руководством профессора Бутца там были проведены раскопки, в ходе которых был сделан вывод, что захоронения были произведены весной 1940 г.69 Смирнов, проводя перекрестный допрос Аренса и получив от него ответ, что его не было в Катыни, ни в сентябре, ни в октябре 1941 г., заставил признать свидетеля, что он не мог видеть сам, что там происходило в то время70. Касаясь эпизода с волком, Смирнов констатировал, что глубина могил была 1,5–2 метра. «Теперь меня интересует вопрос, где вы нашли такого волка, который сумел разрыть землю на глубину полтора–два

ГАРФ. Ф. 7445. Оп. 1. Д. 64. Л. 5–72. Там же. Л. 15. 69 Там же. Л. 16. 70 Там же. Л. 23. 67

КАТЫНСКИЙ ВОПРОС НА НЮРНБЕРГСКОМ ПРОЦЕССЕ

587

метра?». Ответ прозвучал не слишком убедительно – «Я не нашел такого волка, я видел его»71. Смирнов допросил свидетелей обвинения бывшего заместителя бургомистра Смоленска в период немецкой оккупации профессора-астронома Бориса Базилевского, который повторил свои показания, данные им перед Комиссией Бурденко. Он вновь ссылался на высказывания бургомистра Смоленска Бориса Меньшагина о будто бы известном ему факте расстрела немцами польских офицеров72. В своих воспоминаниях Меньшагин, проведший 25 лет в советских тюрьмах, опроверг показания своего бывшего заместителя73. Базилевский же не только избежал наказания за коллаборационизм, но переехал в Москву, где получил квартиру в престижном доме на улице Горького. Свидетелем обвинения стал и болгарский эксперт Марко Антонов Марков, который отрицал аутентичность выводов созванной германскими властями комиссии. Он назвал «катынское дело» немецкой инсценировкой и подчеркивал, что совместный протокол созванной германскими властями комиссии противоречил его мнению. Подпись же он свою под ним поставил де потому, что его заставили это сделать обстоятельства74. Отвечая на вопрос Штамера, Марков сказал, что подписал протокол на изолированном Там же. Л. 32. Там же. Л. 72–81. Базилевского, защитник Геринга Отто Штамер задал ему вопрос, верно ли что он читал свои показания по бумажке, и верно ли то, что у переводчиков уже заранее были на руках его ответы. Естественно, допрашивая, Базилеский опроверг слова защитника. Ему на помощь пришел и американский обвинитель Томас Додд. Он направил записку переводчикам и получил на нее ответ от ответственного за перевод лейтенанта. В нем сообщалось, что «ни у одного из переводчиков не было ни вопросов, ни ответов». (Там же. Л. 38–39). 73 Б. М е н ь ш а г и н, Воспоминания. Париж, 1988. С. 131. Их автор после ознакомления с показаниями Базилевского писал, что они «совершенно не соответствуют действительности». Лично он, Меньшагин, никогда не приписывал расстрел польских офицеров немцам и не делал никаких записей об этом в блокноте. Как выяснили следователи ГВП, последний был сфабрикован в ходе «предварительного следствия», проводимого оперативниками Меркулова. 74 ГА РФ. Ф. 7445. О. 1. Д. 64. Л. 88–136. Марков, в частности, сообщил, что при встрече перед поездкой в Катынь он беседовал с главным секретарем МИД Болгарии Шушмановым. Последний сказал ему, что членам Комиссии предстоит лишь осмотреть то, что сделано немцами и подписать от своих стран уже составленный германскими властями протокол (Там же. Л. 90). 28 апреля 1943 г. Международная комиссия вылетела из Берлина и прибыла вечером того же дня в Смоленск. Вместе с ее членами были сотрудники германского МИДа и журналисты. Пробыв 29 и 30 апреля в Смоленске, они 1 мая отправились в обратный путь. В Катынском лесу члены Комиссии были дважды по 3–4 часа. В соответствии с показаниями Маркова при них не вскрывали ни одной могилы. Ими были эксгумированы 8 трупов. Лично Марков вскрыл один из трупов и составил протокол вскрытия, который был позже опубликован немецкой стороной. На вопрос Смирнова он поспешил ответить, что трупы находились в земле не более полутора лет (Л. 96). Однако он не отказался подписать общий 71

588

НАТАЛЬЯ ЛЕБЕДЕВА

военном аэродроме, будучи убежден, что в создавшейся обстановке у него «не было другой возможности»75. Третьим свидетелем обвинения являлся главный судебно-медицинский эксперт Министерства здравоохранения СССР, директор НИИ судебной медицины Виктор Прозоровской. Именно он руководил эксгумацией тел польских офицеров во время «расследования» Комиссии Бурденко в январе 1944 г. В Нюрнберге Прозоровский должен был обосновать датировку судмедэкспертами Комиссии Бурденко расстрела (якобы осень 1941 г.) и продемонстрировать недобросовестность эксгумации 1943 г., проведенной под контролем германской стороны76. Именно это он и попытался сделать. Судя по репликам членов МВТ от западных стран, они не поверили ни тем, ни другим. В ходе обсуждения в совещательной комнате содержания приговора судьями и их заместителями вопрос о катынском преступлении ни разу не поднимался77. В Приговоре Международного Военного Трибунала катынский расстрел не фигурировал78. Никитченко в своем особом мнении не выразил протест по этому поводу. И это не удивительно, ведь в пространных указаниях относительно готовившегося приговора, которые были подготовлены Горшениным и Деканозовым, одобрены Вышинским и Молотовым, после чего санкционированы Сталиным и направлены 17 сентября члену МВТ от СССР, катынское преступление также не упоминалось79. В 1952 г. Р. Джексон сообщал, что он получил от своих властей поручение сократить в Нюрнберге до минимума все, что было связано с катынским делом. Уинстон Черчилль в своих воспоминаниях также отмечал: заинтересованные правительства-победители решили, что этот вопрос должен быть обойден, и катынское дело никогда не было тщательно изучено80. протокол Комиссии, в котором констатировалось, что тела польских офицеров пролежали в катынских могилах 3 года (Лл. 103–104). 75 Там же. Л. 124. 76 Там же. Л. 130–148. 77 Этот вывод сделан на основе записей, которые вел в совещательной комнате член МВТ от США Фрэнсис Биддл. Их машинописную копию мне подарила его наследница в Торонто в 1995 г. 78 См. Нюрнбергский процесс. Т. 8. М., 1999. Отв. ред. Н.С. Лебедева. С. 561–721; IMT. Vol. XVII. P. 282–544. По этому поводу и американский исследователь польского происхождения Ю. Заводный, и известный польский историк Ч. Мадайчик справедливо подчеркивали, что в катынском преступлении в Нюрнберге обвинялись немцы, и именно их вину следовало установить. Поскольку это не удалось сделать, вопрос был в Приговоре обойден молчанием (Ч. М а д а й ч и к, Указ. соч. С. 68). 79 СССР и германский вопрос 1941–1949. Документы из Архива внешней политики Российской Федерации. В 3-х т. 80 Ч. М а д а й ч и к, Указ соч. С. 70.

КАТЫНСКИЙ ВОПРОС НА НЮРНБЕРГСКОМ ПРОЦЕССЕ

589

Ситуация изменилась кардинальным образом лишь после того, как в российских архивах были найдены и обнародованы материалы конвойных войск и Управления по делам военнопленных НКВД СССР. 13 апреля 1990 г. советское руководство опубликовало «Заявления ТАСС», в котором было вынуждено признать: Выявленные архивные материалы в своей совокупности позволяют сделать вывод о непосредственной ответственности за злодеяния в катынском лесу Берии, Меркулова и их подручных.

После передачи Леху Валенсе и обнародования в октябре 1992 г. письма Берии Сталину и решения Политбюро ЦК ВКП(б) от 5 марта 1940 г., хранившихся в закрытом пакете в Кремлевском архиве, стало очевидно, что главную ответственность за катынский расстрел несли Сталин, Молотов, Ворошилов, Микоян, Каганович и Калинин. Установление правды о катынском преступлении сталинского режима в ее в полном объеме жизненно необходимо для примирения и взаимопонимания между поляками и россиянами, для осознанного выбора нами будущего своей страны.

PRZEGLĄD WSCHODNI

590

НАТАЛЬЯ ЛЕБЕДЕВА

STRESZCZENIE Natalia LEBIEDIEWA, Sprawa katyńska na procesie norymberskim Zgodnie z postanowieniem Biura Politycznego KC WKP(b) z 5 marca 1940 r. rozstrzelano 21 857 polskich oficerów, policjantów i innych więźniów. Trzy lata później, 13 kwietnia 1943 r. berlińskie radio informowało świat o pogrzebanych w katyńskim lesie 10 000 polskich oficerach. Strona sowiecka zabójstwem tym obwiniała hitlerowców. 27 września 1943 r. Nikołaj Burdenko, członek Państwowej Komisji Nadzwyczajnej do Badania Zbrodni Niemiecko-Hitlerowskich (CPP), napisał do Wiaczesława Mołotowa: „Otrzymałem pana rozkaz aby przebadać region Smoleński, a w szczególności, sprawę katyńską”. Uwaga Mołotowa na piśmie do Wyszyńskiego brzmiała: „Nic nie mówiłem o Katyniu towarzyszowi Trajninowi. Trzeba myśleć o tym, kiedy i jak zająć się tą sprawą. Towarzysz Trajnin pospieszył się z wydawaniem rozkazów towarzyszowi Burdence”. W związku z tym główny lekarz Armii Czerwonej i członek KPP udali się do Smoleńska, jednak zajęli się sprawą katyńską dopiero w drugiej dekadzie stycznia 1944 r., ponieważ wcześniej im na to nie pozwolono. Na czele „wstępnego dochodzenia” stał sam Komisarz Bezpieczeństwa Państwowego, Wsiewołod Mierkułow, który prowadził operację rozstrzelania Polaków wiosną 1940 r. W okresie od października do grudnia 1943 r. pod jego kierownictwem zostały zniszczone dowody odpowiedzialności NKWD za tę zbrodnię, sfałszowano dokumenty, uzyskano fałszywe zeznania od współpracowników, którym grożono śmiercią przez powieszenie. Wśród tych ostatnich był zastępca burmistrza Smoleńska Borys Bazilewski. Do 10 stycznia 1944 r. został opracowany obszerny dokument, podpisany przez Mierkułowa i zastępcę Komisarza Spraw Wewnętrznych Siergieja Krugłowa. Dopiero po tym, 13 stycznia, Biuro Polityczne KPZR (b) podjęło uchwałę „w sprawie utworzenia Komisji Specjalnej do zbadania okoliczności rozstrzelania w Lesie Katyńskim (w Smoleńsku) oficerów jeńców polskich”. Jej przewodniczącym został mianowany Burdenko. Z listy członków, zaproponowanych przez Mołotowa, Stalin osobiście wykreślił nazwiska Wandy Wasilewskiej i Bolesława Drobnera. Dopiero 18 stycznia 1944 r. członkowie Komisji Specjalnej przybyli do Smoleńska i już 22 stycznia odbyła się konferencja prasowa dla zagranicznych dziennikarzy. W jej trakcie stwierdzano, że zbrodnia katyńska to sprawa hitlerowców. Ustalenia Komisji Burdenki Politbiuro próbowało wzmocnić autorytetem Międzynarodowego Trybunału Wojskowego w Norymberdze oraz za pomocą władz „przyjaznej” Bułgarii – poprzez organizację procesu nad bułgarskimi uczestnikami Spraw Katynia i Winnicy. Próba przeprowadzenia w 1945 r. rozprawy nad Polakami – uczestnikami niemieckiej ekshumacji w Katyniu – została podjęta przez Ministerstwo Sprawiedliwości i Prokuratury Rzeczpospolitej Polskiej. Jednak negatywna postawa Stanisława Mikołajczyka doprowadziła do zaprzestania organizacji planowanej farsy sądowej. Kierownictwo sowieckie próbowało uzyskać potwierdzenie swojej wersji podczas procesu nad głównymi zbrodniarzami niemieckimi w Norymberdze. Nawet na konferencji w Londynie, w czasie wypracowywania porozumienia w sprawie założenia Międzynarodowego Trybunału Wojskowego, sowiecki reprezentant Iona Nikitczenko nalegał na uwzględnienie w statucie MTW artykułu 21, który zobowiązywał sąd do przyjęcia dowodów bez raportów rządowych komisji śledczych w sprawie zbrodni nazistów. Właśnie takim sprawozdaniem był Komunikat Komisji Burdenki. 5 września 1945 r. Biuro Polityczne KPZR (b) postanowiło o przygotowywaniu Procesu Norymberskiego. Jako członek MTW z ZSRR mianowany został Nikitczenko głównym prokuratorem – prokurator Ukrainy Roman Rudenko. Została stworzona specjalna komisja rządowa na czele z Wyszyńskim. Przekonani, że 21. artykuł z MTW pozwala sądowi na przyjęcie dowodów bez raportów rządowych komisji śledczych w sprawie zbrodni nazistów, sowieci nalegali na włączenie do tekstu aktu oskarżenia niemieckiej odpowiedzialności za zabójstwo polskich oficerów w Katyniu. W jego wersji angielskiej była podana liczba: 925 rozstrzelanych (liczba 925 odpowiadała liczbie ciał ekshumowanych przez Komisję Burdenki), w wersji rosyjskiej: 11 000 osób. Zarówno angielscy, jak i amerykańscy prokuratorzy namawiali swoich radzieckich kolegów do rezygnacji z tego punktu, jednak bezskutecznie.

КАТЫНСКИЙ ВОПРОС НА НЮРНБЕРГСКОМ ПРОЦЕССЕ

591

20 listopada 1945 r. Międzynarodowy Trybunał Wojskowy uroczyście otworzył pierwszą rozprawę. Następnego dnia Biuro Polityczne KPZR (b) utworzyło inną komisję, tym razem w Norymberdze. Zarówno prokuratorzy z państw zachodnich jak i prawnicy sowieccy wykazali wolę, aby nie podejmowano dyskusji na temat kwestii niepożądanych z punktu widzenia krajów-organizatorów procesu. 9 listopada komisja prokuratorów postanowiła o niedopuszczaniu do ataków politycznych ze strony obrońców na kraje założycielskie MTW, a także wskazała na listę pytań, które nie powinny być przedmiotem debaty w sądzie. Brytyjczycy zaprezentowali swoją listę jeszcze 1 grudnia, delegacja radziecka – 11 marca. Niepożądane pytania obejmowały: 1. kwestie związane z ustrojem ZSRR; 2. politykę zagraniczną ZSRR (m.in. niemiecko-sowiecki pakt o nieagresji z 1939 r.); 3. wizytę Ribbentropa w Moskwie i rozmowy w listopadzie 1940 r. w Berlinie; 4. kwestie bałkańskie; 5. stosunki sowiecko-polskie; 6. sprawę bałtyckich republik radzieckich. Znamienne jest to, że żadna z czterech delegacji organizatorów procesu nie skorzystała z pojawiających się niekiedy kłopotliwych sytuacji, aby przedstawić politykę rządu sojuszników w niekorzystnym świetle. W maju 1946 r. obrońca Rudolfa Hessa Alfreda Seidla, dysponując kopią tajnego protokołu do traktatu sowiecko-niemieckiego z dnia 23 sierpnia 1939 r., próbował odczytać tekst podczas rozprawy sądowej. Przewodniczący Jeffrey Lawrence MTW zażądał informacji, od kogo otrzymał tę kopię. Po braku odpowiedzi od obrońcy, Trybunał odrzucił ją jako dowód. Ponieważ wysiłki obrony, aby dołączyć jako dowód kopię tajnego protokołu były kontynuowane, 30 maja Komisja z inicjatywy prokuratura Rudenki potępiła działania Seidla. 5 czerwca do Trybunału został przekazany protokół Komitetu, który zwrócił uwagę na „wadliwe” i „złośliwe” dokumenty złożone przez adwokata Rudolfa Hessa. Komitet MTW zatwierdził wniosek prokuratury o odrzucenie petycji Seidla. Kolejną przeszkodą dla delegacji radzieckiej była dyskusja na temat procesu zbrodni katyńskiej. 14 lutego 1946 r. Jurij Pokrowski, zastępca Rudenki, przedstawił główne postanowienia komunikatu Komisji Burdenki i zgłosił go jako oficjalny raport, który zgodnie z art. 21 MTW nie wymagał dowodów. Jednak podkreślił, że całkowita liczba zabitych w Katyniu to 11 tysięcy i członkowie tej samej Komisji Burdenki przesłuchali ponad 100 świadków. Radziecki prokurator twierdził, że z dostępnych dowodów jasno wynika, że polscy jeńcy wojenni, którzy byli w trzech obozach na zachód od Smoleńska, zatrudnieni w budownictwie drogowym przed wojną, pozostawali tam aż do wkroczenia niemieckich okupantów od Smoleńska do września 1941 r. i zostali rozstrzelani w Lesie Katyńskim przez hitlerowskiego najeźdźcę. 3 marca obrońca Hermanna Goeringa Otto Stahmera, chcąc odeprzeć zarzuty w sprawie katyńskiej, złożył wniosek o wezwanie niemieckich oficerów, o których mowa w komunikacie Komisji Burdenki – Arensa, Reksta i Hodta, a kilka dni później – także profesora Uniwersytetu w Genewie, François’a Naville’a, członka zorganizowanej w Berlinie w kwietniu 1943 r. międzynarodowej komisji. Sowieccy prokuratorzy, pewni negatywnej odpowiedzi Trybunału, nic nie przeciwdziałali w tej kwestii aż do 12 marca 1946 r. W tym dniu MTW uwzględnił wniosek Stahmera, mimo protestu Rudenki i silnego sprzeciwu Nikitczenki. Dbając o swoją reputację jako bezstronnego sądu, Trybunał uznał za konieczne, aby dać obronie możliwość zakwestionowania dokumentu który „nie wymaga dowodów". Podczas zamkniętej sesji MTW Nikitczenko nalegał na sowiecką interpretację artykułu 21., i był przeciwko wezwaniu niemieckich świadków. W Artykule 21. była informacja o tym, że Trybunał „będzie uznawał bez dowodów, oficjalne dokumenty rządowe i sprawozdania Organizacji Narodów Zjednoczonych, w tym akta i dokumenty komitetów utworzonych w różnych krajach sojuszniczych dla badania zbrodni wojennych". Przewodniczący MTW Jeffrey Laurence zauważył, że artykuł ten nie zabrania jednak ochrony obecnych kontrargumentów. „Oskarżenie mogło nie podejmować kwestii mordu w lesie katyńskim - dodał zastępcy członka US MTW John Parker – jeśli odmówimy pozwanym możliwości powoływania świadków, oznaczałoby to, że odmawiamy im prawa do obrony”. Francuski sędzia Henri Donnedieu de Vabres orzekł, że odmowa przyznania wniosku byłaby sprzeczna z prawem międzynarodowym do obrony i wywoła niepożądaną reakcję opinii publicznej. Członek MTW Francis Biddle z USA z kolei stwierdził, że nie oznacza to zmiany Statutu, ale pytanie o jego interpretację. Nikitczenko odmówił wzięcia udziału w głosowaniu i załączył do protokołu swoje odrębne zdanie.

592

НАТАЛЬЯ ЛЕБЕДЕВА

Decyzja sądu bardzo zaniepokoiła radzieckie kierownictwo. Komisja Rządowa procesu norymberskiego dostarczyła instrukcje Rudence, proponując wysłać w imieniu Komitetu protest przeciwko decyzji MWT o uwzględnieniu podania Stahmera dotyczącego wezwania świadków w celu obalenia zarzutów w sprawie zbrodni katyńskiej ze strony niemieckiej. W tym wypadku należy podkreślić, że przy kwestionowaniu dowodów, uznanych zgodnie z art. 21., sąd przekroczył swoje uprawnienia. Zachodni koledzy nie przyłączyli się do sowieckiego démarche, dlatego protest złożył sam Rudenko. 6 kwietnia Trybunał ponownie zbadał sprawę i utrzymał swoją decyzję w mocy. Komitet oskarżycieli poparł Rudenkę tylko w jego wysiłkach zmierzających do uzyskania zgody sądu na wysłuchanie świadków oskarżenia w tej sprawie. Tymczasem Komisja Rządowa na procesie norymberskim rozpoczęła natychmiast przygotowywać „świadków”. Do Bułgarii został oddelegowany pracownik Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego (MBP) do „pracy” z Marko Markowem. Polscy świadkowie byli przygotowywani przez Prokuratora Generalnego ZSRR Konstantyna Gorshenina, niemieccy – przez Merkulowa, odpowiedzialnego również za przygotowanie dokumentów rzekomo znalezionych wśród zwłok polskich oficerów. Wyszyński miał zaś doprowadzić do przygotowania filmu dokumentalnego. Jednak nawet te środki zostały przez Kreml uznane za niewystarczające. 24 maja decyzją Komisji Rządowej w sprawie Norymbergii w składzie zastępcy szefa kontrwywiadu MGB Raikhmana, asystentów Rudenki, Scheinina i Trajnina, polecno w 5-dniowym terminie zapoznać się ze wszystkimi materiałami sprawy katyńskiej i zidentyfikować te, które mogą być wykorzystane w Norymberdze. Do 11 czerwca do udziału w procesie norymberskim jako świadków w sprawie katyńskiej zostało wybranych pięć osób, które także zeznawały przed Komisją Burdenki i patologiem Prozorowskim z VI Komisji, wśród nich Bułgar Marko Markow, i niemiecki jeniec Ludwik Schneider. Jednak MWT postanowiło przesłuchać tylko trzech świadków od strony obrony i oskarżyciela. W dniach 1 i 2 lipca przed sądem złożyło zeznania 3 świadków obrony: pułkownik Friedrich Ahrens, porucznik R. von Eyhborn, i generał E. Oberhoyzer. Spośród oskarżycieli L. Smirnow przesłuchał byłego zastępcę burmistrza Smoleńska B. Basilewskiego, M. Markowa i W. Prozorowskiego. Biorąc pod uwagę wypowiedzi członków MWT z krajów zachodnich, nie uwierzyli oni ani jednym, ani drugim. Podczas dyskusji na temat treści wyroku pytanie o zbrodni katyńskiej nigdy nie zostało jednak podjęte. Ustalenie całej prawdy o zbrodni katyńskiej stalinowskiego reżimu wciąż pozostaje kluczową kwestią dla pojednania i wzajemnego zrozumienia między Polakami i Rosjanami, dla uświadomionego wyboru przez Rosjan przyszłości swojego kraju.

SANTRAUKA Natalia LEBEDEVA, Katynės klausimas Niurbergo procese Po VKP(b) CK Politbiuro sprendimo nuo 1940m. kovo 5 buvo nušauti 21 857 lenkų karininkai, policininkai ir kaliniai. 1943 balandžio 13 Berlyno radijas pranešė pasauliui apie 10 tūks Lenkijos karininkų kapavietes Katynės miške. Tų pačių metų kovo 15d. TSRS dėl lenkų žūties apkaltino hitlerininkus. 1943 m. rugsėjį – gruodį Katynėje dirbo NKVD operatyvininkai. Vidaus reikalų komisaro V. Merkūlovo ir jo pavaduotojo B. Krūglovo pažįma buvo įsegta į Būdrenkos komisijos pranešimą. Savą Katynės žudynių versiją stalininė vyriausybė bandė sustiprinti Tarptautinio Karinio Tribunolo (TKT) autoritetu. Tačiau šiuo klausimu kaltintojai ir teisėjai iš JAV Didžiosios Britanijos ir Prancūzijos nepalaikė tarybinių kolegų. 1946 vasario 14 pagrindinio TSRS kaltintojo pavaduotojas J. Pokrovskis Būdrenkos komisijos pranešimą panaudojo kaip oficialų įrodymą kuris, pagal Tarptautinio Karinio Tribunolo (TKT) 21 straipsnį nereikalavo patvirtinimo. Kovo 3d. Gioringo gynėjas O. Štamer pareikalavo iškviesti į teismą vokiečių karininkus, kurie buvo minimi Tarptautinio Karinio Tribunolo dokumentuose- Arensą, Rekstą ir Hodtą. 1946 kovo 12. TKR išpildė jo prašymą, nepaisant TKR nario I. Nikotčenkos prieštaravimo. Po Vyriausybinės komisijos nurodymo pagrindinis TSRS kaltintojas R. Rūdenko pareiškė dėl to protestą. Balandžio 6d. tribunolas dar kartą išnagrinėjo klausimą ir paliko galioti ankstesnį sprendimą. Kaltinamasis komitetas palaikė Rūdenko tik dėl

КАТЫНСКИЙ ВОПРОС НА НЮРНБЕРГСКОМ ПРОЦЕССЕ

593

jo pastangų, jog teismas išklausytų kaltinamųjų liudninkus nagrinėjamu klausimu. Birželio 11d. Vyriausybinė komisija išrinko penkis liudytojus iš tų, kurie davė parodymus Būdrenko komisijai, taip pat tos komisijos patalogą anatomą V. Prozorovskį, bulgarą M. Markovą ir vokiečių karo belaisvį L. Šneiderį. Tarptautinis Karinis Tribunolas nusprendė išklausyti tris liudininkus iš kaltintojų ir gynėjų pusės. Sprendžiant pagal TKT teisėjų pasisakymus jie nepatikėjo nei vienais, nei kitais. Teisėjams ir jų padėjėjams aptariant nuosprendžio tekstą Katynės klausimas nebuvo nė karto iškeltas. TKT nuosprendyje Katynės klausimas nebuvo paminėtas. Stalininio Katynės nusikaltimo aplinkybių nustatymas yra būtinas siekiant lenkų ir rusų tautų susitaikymo.

РЭЗЮМЭ Натальля ЛЕБЕДЗЕВА, Катынскае пытаньне на Нюрнбэрскім працэсе Паводле рашэньня Палітбюро ЦК ВКП(б) ад 5 сакавіка 1940 г. былі расстраляныя 21 857 польскіх афіцэраў, паліцыянтаў і вязьняў турмаў. 13 красавіка 1943 г. бэрлінскае радыё інфармавала сьвет аб пахаваньнях у Катынскім лесе 10 тысячаў польскіх афіцэраў. 15 красавіка таго ж году савецкі бок абвінаваціў ў зьнішчэньні палякаў гітлераўцамі. У верасьні–сьнежні 1943 г. у Катыні дзейнічалі апэратыўнікі НКВД. Даведка наркома ўнутраных справаў У. Мяркулава і яго намесьніка Б. Круглова была пакладзена ў аснову Паведамленьня Камісіі Бурдзенкі. Сваю вэрсію катынскага расстрэлу сталінскае кіраўніцтва разьлічвала падмацаваць аўтарытэтам Міжнароднага ваеннага трыбуналу (МВТ). Аднак у гэтым пытаньні абвінаваўцы і суддзі ад ЗША, Вялікабрытаніі і Францыі не падтрымалі савецкіх калегаў. 14 лютага 1946 г. намесьнік галоўнага абвінаваўцы ад СССР Ю. Пакроўскі ўнёс Паведамленьня Камісіі Бурдзенкі ў якасьці афіцыйнага даклада, які згодна арт. 21 Статута МВТ не патрабаваў доказу. 3 сакавіка абаронца Герынга О. Штамэр хадайнічаў аб выкліку ў суд германскіх афіцэраў, якія ўзгадваліся ў Паведамленьні Камісіі Бурдзенкі–Арэнса, Рэкста і Ходта. 12 сакавіка 1946 г. МВТ задаволіў яго, нягледзячы на пярэчаньні сябра МВТ І. Нікітчанкі. Па ўказаньні Ўрадавай Камісіі галоўны абвінаваўца ад СССР Р. Рудзенка падаў у сувязі з гэтым пратэст. 6 красавіка Трыбунал паўторна разглядзеў пытаньне і пакінуў сваё рашэньне ў моцы. Камітэт абвінаваўцаў падтрымаў Рудзенку толькі ў яго намаганьнях дамагчыся згоды суда заслухаць і сьведкаў абвінавачваньня па гэтым пытаньні. Да 11 чэрвеня Ўрадавая камісія адабрала ў якасьці сьведкаў пяцёх з тых, хто даваў паказаньні Камісіі Бурдзенкі, а таксама патолягаанатама гэтай Камісіі В. Празароўскага, баўгарына М. Маркава, нямецкага ваеннапалоннага Л. Шнайдэра. Аднак МВТ вырашыў заслухаць толькі па тры сьведкі з боку абароны і ад абвінавачваньня. Мяркуючы па рэпліках сябраў МВТ ад заходніх краінаў, яны не паверылі ні тым, ні іншым. Падчас абмеркаваньня тэкста прысуду суддзямі і іх намесьнікамі пытаньне аб катынскім злачынстве ні разу не падымалася. У Прысудзе МВТ, як і ў Асобым меркаваньні Нікітчанкі, катынскі расстрэл не фігураваў. Устанаўленьне праўды аб катынскім злачынстве сталінскага рэжыму жыцьцёва неабходнае для прымірэньня і ўзаемаразуменьня паміж палякамі і расейцамі.

РЕЗЮМЕ Наталія ЛЕБЕДЄВА, Катинське питання на Нюрнберзькому процесі За рішенням Політбюро ЦК ВКП (б) від 5 березня 1940 21 857 польських офіцерів, поліцейських і в’язнів тюрем були розстріляні. 13 квітня 1943 берлінське радіо інформувало світ про поховання в Катинському лісі 10 тисяч польських офіцерів. 15 квітня того ж року радянська сторона звинуватила у знищенні поляків гітлерівців. У вересні–жовтні 1943 р в Катині діяли оперативники НКВС. Довідка наркома внутрішніх справ В. Меркулова і його зама Б. Круглова була покладена в основу Повідомлення Комісії Бурденко. Свою версію катинського розстрілу сталінське керівництво розраховувало підкріпити авторитетом Міжнародного військового трибуналу (МВТ). Проте в цьому питанні обвинувачі й судді від США, Великобританії та Франції

594

НАТАЛЬЯ ЛЕБЕДЕВА

не підтримали радянських колег. 14 лютого 1946 р. заступник головного обвинувача від СРСР Ю. Покровський вніс Повідомлення Комісії Бурденко в якості офіційної доповіді, який згідно ст. 21 Статуту МВТ не вимагав доказів. 3 березня захисник Герінга, О. Штамер, клопотав про виклик до суду німецьких офіцерів, згадуваних у Повідомленні Комісії Бурденко-Аренса, Рекста і Ходта. 12 березня 1946 р. МВТ задовольнив його клопотання, незважаючи на заперечення члена МВТ І. Нікітченко. За вказівкою Урядової Комісії головний обвинувач від СРСР Р. Руденко подав, у зв’язку з цим, протест. 6 квітня Трибунал повторно розглянув питання і залишив своє рішення в силі. Комітет обвинувачів підтримав Руденко лише в його зусиллях добитися згоди суду заслухати і свідків звинувачення з цього питання. До 11 червня Урядова комісія відібрала в якості свідків п’ятьох з тих, хто давав свідчення Комісії Бурденко, а також патологоанатома цієї Комісії В. Прозоровського, болгарина М. Маркова, німецького військовополоненого Л. Шнейдера. Однак МВТ вирішив заслухати тільки по три свідка від захисту і від обвинувачення. Судячи з реплік членів МВТ від західних країн, вони не повірили ні тим, ні іншим. В ході обговорення тексту вироку суддями та їх заступниками питання про катинський злочин жодного разу не піднімалося. У Вироку МВТ, як і в Особливій думці Нікітченко, катинський розстріл не фігурували. Встановлення правди про катинський злочин сталінського режиму - життєво необхідний для примирення та взаєморозуміння між поляками і росіянами.

SUMMARY Natalia LEBEDEVA, Katyń and the Nuremburg Trials In accordance with the decision of the Soviet Politburo on 5 March 1940, 21,857 Polish officers, police officers and other prisoners were murdered in Katyń; shot in the back of the head. On 13 April 1943, Radio Berlin informed the world of 10,000 Polish officers buried in Katyń Forest. On 15 April 1943, the Soviets responded by blaming the Nazis. During the period from September to December 1943, the NKVD was once more operating in the area of Katyń. The notes of Interior Affairs Commissar W. Merkulov and his subordinate, B. Kruglov, were the basis of the “Burdenko Commission’s” report. The Soviet authorities planned to support their version of the Katyń Massacre with the findings of the International Military Tribunal (IMT). In the event the prosecutors, as well as judges from the USA, Great Britain and France, did not agree with the Soviet opinion. On 14 February, the assistant prosecutor of the USSR, J. Pokrovsky, entered the findings of the Budrenko Commission into evidence in the form of an official report, which, in accordance with a resolution of the IMT, did not require supporting evidence. On 3 March, Göring’s defence attorney, O. Stahmer, attempted to put the German officers named in the Budrenko Report before the court, in order to prove their innocence. On 12 March 1946, the IMT accepted this justification and the charges, paying no heed to the objections of I. Nikichenko, a member of the IMT. On orders of the Government Commission, the head Soviet prosecutor, R. Rudenko, protested the decision and on 6 May, the IMT reviewed and upheld its decision. The prosecuting committee only supported Rudenko in his attempt to get the court to agree to hear witnesses in the case. Around 11 June, the National Commission approved 5 witnesses that gave evidence to the Budrenko Commission, including a pathologist belonging to the Budrenko Commission W. Prozorovsky, a Bulgarian, M. Markova and a German prisoner of war, L. Schneider. Nonetheless, the IMT decided to hear only 3 witnesses each from the prosecution and defence. Judging by the statements of the members of the IMT, they did not believe either side. During the debate over the layout of the charges by the judges and their assistants, the question of the Katyń Massacre was never even raised. In the ruling of the IMT and the opinion of Nikichenko, the Katyń Massacre did not even exist. The establishment of the truth concerning the Katyń Massacre by the Stalinist regime has key significance in mutual understanding and reconciliation between Poles and Russians.

Redakcja dziękuje za wsparcie i pomoc ze strony Studium Europy Wschodniej UW Kwartalnik PRZEGLĄD WSCHODNI Krakowskie Przedmieście 64, 00-322 Warszawa © Copyright by Studium Europy Wschodniej UW Redakcja: Studium Europy Wschodniej UW tel. 22 55 22 555, fax 22 55 22 222 Pałac Potockich, Krakowskie Przedmieście 26/28, PL 00-927 Warszawa e-mail: wydawnictwa.studium@uw.edu.pl Prenumerata, kolportaż (zob. III str. okładki)

NASTĘPUJĄCE KSIĘGARNIE PROWADZĄ STAŁĄ SPRZEDAŻ „PRZEGLĄDU WSCHODNIEGO” KRAKÓW Księgarnia Skarbnica

Os. Centrum C1 bl. 1

LUBLIN Księgarnia Unwersytecka

Pl. M. Curie-Skłodowskiej 5

WARSZAWA Główna Księgarnia Naukowa im. Bolesława Prusa

Krakowskie Przedmieście 7

Warszawska Drukarnia Naukowa PAN

Śniadeckich 8

Ogólnopolski System Dystrybucji Wydawnictw Azymut Sp. z o.o.

G. Daimlera 2 02-460 Warszawa

›

KOWNO Humanitus

K. Donelaicio 52 (Uniwersytet Kowieński) WARUNKI PRENUMERATY TOMU XII (z. 45–48)

Prenumerata krajowa z wysyłką: Prenumerata z wysyłką za granicę:

120,- zł 200,- zł

WARUNKI PRENUMERATY TOMU XIII (z. 49–52) Prenumerata krajowa z wysyłką: Prenumerata z wysyłką za granicę:

150,- zł 200,- zł

Egzemplarze archiwalne można nabywać za pośrednictwem redakcji wg powyższego cennika

ZAMÓWIENIA I WPŁATY / SUBSCRIPTIONS Wydawnictwo: „Przegląd Wschodni’’ ul. Krakowskie Przedmieście 64 00-322 Warszawa

Prenumerata, kolportaż: Studium Europy Wschodniej ul. Dobra 56/66 PL 00-312 Warszawa budynek BUW – p. 161 (I piętro) tel./fax 22 55 27 990 wydawnictwa.studium@uw.edu.pl